RABIH MROU

STANBUL-
LAMAK
Olgular, Sorunsallar, Metaforlar

PELN DERV BLENT TANJU UUR TANYEL

SALT012-RABIH MROU-A001
 STANBULLAMAK

A D Han
Acl Eylem Plan Demokras Hane
Ada Denze Grmek Hendek/ukur
Akbl Deprem Hbrtle-me/trme
Alver Merkez Dl
Ana Cadde Dolgu Zemn I
Anar Dolmu Irakl Gmenler
Arabal Vapur Dn Toporafyalar
Arabesk
Ayakkab Boyacs E dealmdek Ev
Aylaklk Edebyat 2010
Aznlk Ekran kyzllk
Elektrk ranl Gmenler
B Erotzm skele(t)
Badat Caddes Etnste stanbullamak
Bakkal stanbullu
Bakkal Sandv F stklal Caddes ya da Beyolu
Balk Fath Sultan Mehmet stmlak
Balk-Ekmek
Bankamatk G K
Banly Gazhane Katlar
Barajlarda Doluluk Gecekondu Kaldrm
Bayrak Gestalt kmes Kamusal Alan
Bayramlar Gys Kanalzasyon
Benal G Kanyon
Bsklet Gkdelen Kapal-Ste
Bzans Gzetleme Kapan
Gvenlk Kapc
C Gzelletrme Kar Taraf
Cam Kent Folkloru
H Kentsel Dnm
Hal Krm Klses
arpk Kentleme Hal Tersaneler Kmlk
p Ekonoms Hamam Koruma Kurulu

SALT014-STANBULLAMAK-002
 STANBULLAMAK

Kulaklk Park Otel

Kuzey stanbulluluk Park ve Baheler rket- Hayrye
Kreselleme Pastane
Performatf Trafk T
L Peyote Sahnes Taksm Meydan
Levantenler ve Neo-Levantenler Plaj Temzleme
Poltk Mekan Tnerc
M Pornograf Tramvay
Mahalle Post-gecekondu Turzm
Manzara
Mavna R V
McDonalds Reklam Varo
Merkez Restorasyon Vyadk
Mezarlk
Mnbs S
Mutenalatrma Sahlyolu Y
Mteahht Sayfye Yabanc
Mze Semt Konaklar Yabanclama
Mzkte Korsan Semt Pazar Yal
Sere Yangn
N Seyyar Yemek Satcs Yara
Nostalj Sluet Yayalatrma
Smt Yer Adlar
O Smt Saray Yelam
Oryantalzm Snagog Ykm ya da arpk Kent
Osmanl Mahalles Snema Yoku
Otel Sokak Hayvanlar Ykselme
Otopark Sokak Kpekler
Sovyetler Birl Sonras Gmen Z
P Soylulama Zaman
Palmpsest Stadyum Zepln
Panorama Su

SALT014-STANBULLAMAK-003
 blm 1

STANBULLAMAK
SERG VE KTAP

Pelin Dervi, Blent Tanju, Uur Tanyeli

SALT014-STANBULLAMAK-004
 STANBULLAMAK
Bu kitap, Garanti Galerinin, 6 Eyll - 9 Kasm 2008
tarihlerinde Alman Mimarlk Mzesinde (DAM,
Frankfurt am Main) dzenledii Becoming Istan-
bul [stanbullamak] balkl sergiyle ezamanl
olarak (Almanca ve ngilizce) yaynland. Ancak,
serginin elik metni deildi. Ondan zerk bir s-
tanbullama manzaras izmesi ngrlmt.
O sayede, sergi var olmasa da kitabn okunabilir
kalmas umuldu. Trkesi de bu umutla yayn-
land.
Bu bal tayan bir kitap ortaya koyunca
iki soruya yant vermek zorundayz: 1. stan-
bullamak nedir? 2. Bu kitap stanbullamay
hangi yaklamlarla, hangi vurgularla anlatyor?
lk sorunun cevabn, stanbullama kavram-
nn tanmn, ieride bir madde olarak okumak
mmkn (bak. stanbullamak). Burada ok k-
saca, bu kavramn yle bir tarihsel dnme
iaret ettiini sylemekle yetineceiz: Bugn ad
dnyann her yerinde yaygn biimde stanbul
olarak bilinen kent sadece 20. yzyl balarnda
bile, farkl siyasal, kltrel ve kltralist, ulusal
ve ulusalc gerekelerle, nyarglarla koullanan
farkl zneler tarafndan farkl adlarla anlyor-
du. ki dnya sava arasndaki dnemden sonra
tek bir adn, stanbulun egemenlii balad. Ay-
n yzyln ikinci yarsndaysa, geleneksel Dou
Akdeniz kozmopolitizmi yerine, yeni bir oulluk
ve neredeyse gnlszce bir oulculuk oda
haline geldi. Demek ki, ad tekilleirken, kendisi
oulluklar, oulculuklar reten bir metropolden
sz ediyoruz. Ancak, oullamann stanbula
ilikin tahayylleri, yarglar, dnceleri, sy-
lemleri, zetle stanbuldan konuurken aka
dile getirilen ve/veya ima edilenleri kalplamak-
tan kurtard sylenemez. Kentsel yaam ve ak-
trler alabildiine oullasa da, stanbuldan
konuurken bavurulan stereotipler, dlayc
sylemler, basmakalp dnce rntleri, kimi
aktrlerin grmezden gelinii ve maduriyetleri
ortadan kalkmad. Bu metropolden konuanlar
hala Trkiye iinde ve dnda bir dizi bo kav-
ram kullanmadan edemiyorlar. rnein, hala
stanbul Dou ile Batnn bulutuu yer veya
Kltrler ve dinler diyalounun rnek meka-
SALT014-STANBULLAMAK-005
 STANBULLAMAK
n. Hala milyonlarca turist buraya geldiklerinde
kenti bir Dou kentine ulatklar inancyla dola-
yorlar. Hala, popler kltrde ark imgelerini
grselletirenler stanbulun kubbeli, minareli
siluetini tm slam dnyasna genelletirerek
yeniden retip duruyorlar.
Kukusuz, bunlar Tabii ki yle; tabii ki,
stanbul iki dnyaya da ait olmayan bir arada
kalmlk metropol. Yoksa deil mi? diyerek
savuturmaya almak mmkn. Ancak, bu kitap
bildik yarglar yinelemek, yenilemek ve peki-
tirmek iin hazrlanmad. O nedenle, dnyann
Dou-Bat gibi bir yarlma iinde tahayyl edi-
lemeyecek kadar karmaklk ve eitlilik ier-
dii saptamasndan yola ktk. Bunu kavramak
isteyenler, belki de Behar ve Dubenin kitabn*
okuyarak ie balamaldrlar. Orada, stanbulun
ge 19. yzylda bile kimi toplumsal pratikler ba-
lamnda ve kantitatif veriler erevesinde Bat
Akdeniz byk kentlerine benzer deerler or-
taya koyduu anlatlyor. Bunu anmsatrken,
stanbulun hep bir Avrupa ya da Akdeniz kenti ol-
duu gibi baka stereotipleri yinelemeye alm-
yoruz. stanbula o ikisi de dahil, stereotiplerden
arndrlm bir zeminden bakmay neriyoruz.
Daha ok da ortam, en azndan bu kitap aracl-
yla stereotiplerden arndrmay deniyoruz. Bunu
yaparken zihinlere Oryantalist yarglar yerine,
stanbulla ilgili yerli ya da yabanc baka
yarg kalplarn yerletirmeyi denemediimizi
sylemeliyiz. Aksine, bu kitap Avrupada retilen-
lerden ok, stanbulda retilmi stanbul nyarg
ve stereotiplerini sarsmay hedefliyor. Bunu da
onlar yer yer ironiyle, hatta sarkazmla ele ala-
rak yapyor. Bir kenti anlamann, hemen her yer
gibi stanbul iin de, o kente ilikin sylemleri
anlamak demek olduunu dnyoruz. Kentleri
dorudan deil, sylemsel gzlklerin ardndan
okuruz. Anlamaktan kastmzsa o ypranm
terimi yine de kullanalm- stanbul sylemlerinin
dekonstrksiyonlarn yapmaktan ibaret. Yani,
kentin dnne ve bugnne ilikin hemen her
sylemin, ilk bakta iaret ettii gerekliklerden
ok farkl gndermeleri olabileceini hatrlatmak
istedik.
stanbulun bildik yaygn sylemlerde hi dile
getirilmeyen ynlerine de burada iaret etmekte
yarar var. En batdaki Dou kenti veya slam
kenti gibi ifadelerin tamamen darda brakt
eylere... rnein, Afrikal konuk iilerin, Mol-
dovyal hizmeti ordularnn, geni Bat Avrupa-
l gruplarn kentine... Ekonomisiyle tek bana
SALT014-STANBULLAMAK-006
 STANBULLAMAK

Trkiyeyi srkleyen kente... Satanistler gibi Alain Duben, Cem Bahar, stanbul Haneleri: Evlilik, Aile ve Dour-
ganlk, 1880-1940, letiim Yaynlar, 2. Bask Kasm 1998.
marjinallerin, her yl stiklal Caddesinde resmi
yry ve kutlamalar yapan ecinsellerin, en
hogrlsnden en tutucusuna, saysz slami >stanbullamak
anlayn kentine... badetlerini camilerde deil,
kendi cemevlerinde yapan geni Alevi gruplarn
kentine... Trkiyede baslan kitaplarn yzde dok-
sann reten kente... Gecekondu teriminin icat
edildii, ama birka yldr kullanm d kald
kente... 27 niversiteyi barndran metropole...
vs, vs, vs.

Kitap, yukardakiler ve benzerleri gibi saysz

grmezden gelinmi olguya ve sylemsel aralarla
madur edilmi pek ok aktre grnrlk kazan-
drmaya ynelik. Bugnk stanbulu kavramak
iin orada konuulan kimi konular, meseleleri ve
onlara yaklamak iin bavurulabilecek baz kav-
ramlar ele alan maddelerden oluuyor. Maddeler,
farkl disiplinlerde uzmanlam kiiler tarafn-
dan yazld. Ancak, ilk bakta verdii izlenimin
aksine, bu kitap bir stanbul Kent Ansiklopedisi
veya Szl kimliini tamyor. Onu olsa olsa
bir stanbul Sorunsallar Eletirel Okumalar
gibi dnmek mmkn. Hakettii bir eletirel
mesafeden okunmasn da zellikle neririz.

SALT014-STANBULLAMAK-007

ERK VE KULLANIMA LKN NOT
Bu kitap, alfabetik biimde dzenlenmi olsa
da, olaan leksikografik bir pratiin rn sa-
ylamaz. Olaan deil; nk, bu kitabn ele
ald bala deinen kavram ve olgular alfabe-
tik olarak bir araya getiren hzl ve kullanlabilir
nitelikte bir bavuru bilgileri toplam saylmas
zor. Dolaysyla, rnein, stanbul hakkndaki
gncel kantitatif verileri merak edenler burada
aradklarn bulamayacaklar. stanbulun tarihi-
ne, toporafyasna, kltr tarihine ve folkloruna
ilikin bilgiler de, ender istisnalar dnda, kitapta
yer almyor. Hepsi hakknda farkl ayrnt dze-
yinde bilgi veren kaynaklar var. Bu kitapsa, gncel
stanbulda tartma bal, ounlukla da kayg
konusu oluturan bir dizi sorunsal iermekte. Bu
sorunsallar stanbulun bugnn ve metropole
dnme srecini gzlemleyenlerin kulland
kalp yarglar, aklama rntleri, stereotipik
yaknmalar, en genelde sylemsel ifadeler olarak
nitelenebilirler. Kentsel gereklikleri kendileri
STANBULLAMAK
olarak, per se ve bireysel biimde deneyimle-
mekten ok, hazr bulduumuz sylemlerin iin-
den okuruz. Daha uygun bir anlatmla, aslnda
kenti deil, nceden yazm olduklarmz oku-
ruz. Kentten konuurken de, elimizde (toplumsal
daarcmzda) mevcut sonlu sayda sylemsel
ifade ve sorunsal sonsuz sayda zgl duruma
uyarlayarak dnr ve konuuruz; yani onlar
srekli yeniden retiriz. Kukusuz bu uyarlama
sreleri eip bkmeyi, arptmay, eretileme-
yi, hemen daima baka birok ilintili gereklii
grmezden gelmeyi de kapsar.
Kitap, yukarda ksaca deinilen, bu her yer
iin ok bildik gerei, kenti per se okuyamama
durumunu problemletirmek zere tasarland.
Okuyucuya zihnindeki sylem ve sorunsallarn
dekonstrksiyonlarn yapmasn neriyor. En
azndan o sylem ve sorunsallarn kolayca feda
edilebilir olduunu ima ediyor. Bunu yaparken,
stanbulun bir ark kenti olduuna inananlarn
Oryantalist imgelemleri tabii ki hedef alnyor.
SALT014-STANBULLAMAK-008

Ama, belki ondan da fazla bu metropol bir Do-
u-Bat gerilimi iinde kavramaya alanlarn
Oksidentalist imgelemi hrpalanmak isteniyor.
Dolaysyla, kitaptaki maddeler izleyici-okuyucu-
nun bildiklerini kukulu klmak zere yazldlar.
zleyici-okuyucu stanbulu ne kadar iyi bildi-
ini, tandn dnyorsa, bu maddelerden
o kadar rahatsz olacaktr. Amalanan da zaten
o. stanbulun eski gzelliklerini yitirdiini, bir
zamanlar ne kadar huzurlu olduunu, speklas-
yonun ykc etkilerini, minareler ve kubbeler
kentinin gkdelenler kentine doru evrildiini ve
daha saysz benzer saptamalar bu kitapta bir kez
daha okumak isteyenler aradklarn bulamaya-
caklar. u nedenle: Deiimin olaanln, yani
stanbulun hep stanbul kalmasn deil, s-
tanbul haline gelmesini eksen alan bir kitap bu.
Kitap, editrler tarafndan saptanm bir dizi
baln yzden fazla kiiye yazma teklifiyle su-
nulmas yntemiyle ortaya kondu. Onlar setikleri
balklar kendilerine editrlerce tanmlanan ana
yaklam erevesinde yazdlar. Baz balklar bir-
den fazla kii tarafndan seilip yazld. Kimi mad-
delerin birden fazla yazara ait farkl yazmlarnn
olmas bir bakma izgid saylabilir. Ancak,
bizim yaklammz asndan bu, o maddenin
STANBULLAMAK
farkl ve eliik tanmlar olduu deil, yalnzca
ayn kavramn birka farkl dekonstrksiyonunun
yapld anlamna geliyor. Her maddenin (birden
fazla yazm olanlarda her yazmn) bana orada
ele alnan kavramn ksa tanm gibi ilev gren
ksa bir aklama metni konuldu. Aklamay da
madde yazarnn yazd hallerde bu melliflik
durumu ayrca belirtilmedi. Aklama, editrler
tarafndan eklenmise, sonuna ed. eklinde not
dld. Kavramlardan kitaptaki dier kavram-
lara yaplan gndermeler, hem metin iinde, hem
de metnin solundaki bolukta belirtildi. Kita-
bn sonunda tm yazarlarn ksa zgemileri
verilmektedir. Bunun amac okuyucunun olas
merakn gidermek deil. Kavramlarn tarafsz
bir szlkteki gibi tanmlanmad bir kitapta,
her farkl yazmn hangi mesleki ve/veya bireysel
nedenden kaynaklandnn bilinmesinin (ya da
tartlmasnn) yararl olabileceini dndk.
SALT014-STANBULLAMAK-09
 blm 2

STANBULLAMAK
Olgular, Sorunsallar, Metaforlar

SALT014-STANBULLAMAK-010
 STANBULLAMAK
ACL EYLEM PLANI
Paranoit bir endieyle beklenen byk stanbul
depreminin verecei hasar azaltmak zere ha-
zrlanm nlemler btn nerisi. [Ed.]
stanbul iin stanbul Bykehir Belediyesi
(BB) tarafndan hazrlanan iki nemli alma-
dan birincisi, Japon stanbul li Sismik Mikro
Blgeleme Dahil Afet nleme ve Azaltma Temel
Plan almasdr. JICA Raporu Eyll 2002de
tamamlanmtr. Ayrca, BB tarafndan T-YT-
B-ODTye hazrlatlan stanbul Deprem Mastr
Plan (DMP), Austos 2003 tarihinde kamuoyu-
nun gndemine sunulmutur.
JICA almas, stanbul ve evresi iin:
1) Afet nleme ve azaltma planlamalar kapsa-
mnda sismik mikro blgeleme almalarn
entegre etmek ve gelitirmek; 2) Binalara ve alt-
yapya gelebilecek herhangi bir hasar ve tehli-
ke karsnda ehir genelinde hasar nleme ve
azaltma program nerisinde bulunmak; 3) Arazi
kullanm plan, depreme odakl yasa nerileri vb.
konular da dahil olmak zere afet nleme husu-
sunda nerilerde bulunmak zere hazrlanmtr.
JICA almas, yaklak 750.000 bina,
3.040.000 hane ve yaklak 9.000.000 nfusu
olan stanbulda, 7,5 byklnde bir deprem
olursa, 50.000 - 60.000 civarnda ar hasarl
bina, 500.000 - 600.000 civarnda evsiz aile,
70.000 - 90.000 civarnda l, 120.000 - 130.000
civarnda ar yaral, 400.000 civarnda hafif ya-
ral olabileceini ve ortaya 50 milyar ABD dolar
civarnda maddi kayp kacan hesaplamtr.
JICA raporunun nerileri dorultusunda ha-
zrlatlan DMP almas ise stanbulda olas bir
deprem tehlikesine (bak. Deprem) kar mevcut
yaplarn deprem gvenliklerinin incelenmesi
SALT014-STANBULLAMAK-011
 STANBULLAMAK
ve gerekli glendirmenin yaplmasnn yan s-
ra, kapsaml dnmn gerei olan ekonomik,
toplumsal ve mekansal boyutlar erevesinde
yasal, rgtsel, teknik ve finansal konulara ilikin
nerilerde bulunmaktadr.
Planda, stanbulda deprem gvenliinin art-
rlmas iin depreme ynelik tm teknik, idari ve
hukuki yap incelenerek; konu ile ilgili tm yetki,
sorumluluk, ilke ve esaslarn yan sra blgesel ve
ulusal stratejiler belirlenmitir.
DMP, stanbuldaki deprem risklerinin be-
lirlenmesi ve giderilmesi iin, en yksek riskli
blgeler ncelikli olmak zere, bir program ere-
vesinde eylem plan hazrlanmasn nermektedir.
JICA almas can kaybn minimize etmek
ve zararlar azaltmak iin yerel tahliye alanlar-
nn oluturulmasn nermektedir. stanbulda
mevcut parklar ve ak alanlarn yetersizlii bu
alanlarn elde edilebilirlii konusunda ncelikli
kararlarn alnmasn zorunlu klmaktadr.
stanbulu ksa vadede deprem riskine daya-
nkl hale getirmenin birinci koulu, yksek riskli
binalarn tasfiyesi ve yeniden yapmna ilikin
strateji ve uygulama modellerinin gelitirilmesi
ile halkn gvenliinin salanmasna ynelik Acil
Eylem Plannn (ACEP) hazrlanmasdr.
stanbulda olas depremin riskini en aza in-
dirmeyi hedefleyen ACEP, riskli binalarn tasfi-
yesi, tahliye koridorlarnn almas ve toplanma
alanlarnn yaratlmas iin ksa vadeli nlemleri
ve kriterleri ortaya koyan bir planlama yaklam-
dr. ACEPin hedefleri yle sralanabilir: Yksek
risk tayan yaplar boaltmak ve ykmak; yklan
yaplarda oturanlara kalc veya geici neriler
sunmak; tahliye koridorlar amak; toplanma
alanlar oluturmak; geici yerleim alanlar ha-
zrlamak; nemli kamu binalarn glendirmek;
yanc-patlayc madde depolayan alanlar ta-
mak; acil yardm noktalar oluturmak.
Faruk Gksu
>Deprem
ADA
Drt taraf Marmarayla evrili dokuz buuk
stanbul paras.
SALT014-STANBULLAMAK-012
 STANBULLAMAK
Fiziksel corafya, size estetik ve hatta topik g-
rneni basit bir dille, tek kalemde yle bir doru-
lukla ifade eder ki; tanmlarna itiraz etmekte bazen
zorlanabilirsiniz. Ama ada kavram fizikselin te-
sindedir. Her usta bir veya birok ada vardr. Ve kimi
zaman zihinsel adalar, fiziksel adalarla btnleir.
stanbulun adalar da bu dzlemde rollerini
oynam ve halen de oynamaktadr. Kim bilir,
belki de adalarn ehrin geri kalanna gre biraz
daha korunmu bir ortam sahneleyebilmesinin
nedeni, stanbullunun denizle imtihannn bir
sonucudur. ehrin iinden geen deniz, gney-
douya kvrlarak adalarn stanbul-zmit konr-
basyonu ierisinde eriyip gitmesine mani olan bir
kalkan grevi grr.
stanbul anakarasna fiziksel olarak olduka
yakn ancak ruhsal adan da bir o kadar uzak
duran bu kara paralar, gnein douundan
batna; Sedef/Terevinthos, Bykada/Prinki-
po, Tavan/Neandros, Heybeli/Halki, Kak/Pi-
ta, Burgaz/Antigoni, Knal/Proti, Yass/Plati ve
Sivri/Oxia olarak sralanr. Bu dokuz ye, bin yl
nceki bir depremde batan Vordonisi adasnn
evresinde, adeta onun cenazesini kutlarcasna
dalmlardr.
Byk deprem, Vordonisiyle birlikte zerin-
deki manastr ve onu yaptran Patrik Fotiosun
mezarn da Marmarann slklarna ekmitir.
Bununla birlikte, dier adalarn onlarca manas-
tr halen bakidir. Hemen her tepede ve koyda bir
manastr veya apele rastlamak mmkndr. Hz.
sa, Meryem Ana, Ba Melek Mikail, Aya Yorgi ve
Aya Nikola gibi dini figrlere adanm bu yap-
lar, stanbul adalarnn gemi alarda Papaz
Adalar olarak anlmasna sebep olmutur. Do-
u Roma ve Bizans zamanlarnda bata prensler
olmak zere birok devlet adamnn bu manas-
trlara srlmesi sonucunda ise adalar, Gustave
Schlumbergerin eseri ile mehur olan Prens
Adalar adn almtr.
Gnmzde, bu corafyann ad resmen ve
cismen Adalardr. Ancak yerel halk ve bilenleri,
onlardan ksaca Ada olarak bahseder. Bazen
Yassada gibi hem Sr Henry Bulwer-Lyttona b-
tn sermayesini yedirten bir zevk adas, hem de
lmcl kararlarn alnd bir ac adas olur, ufa-
ck alanlarda devasa elikilerin varlna sebep
olurlar; bazen de tabiat ve beeriyetleri ile en usta
edebiyatlarn ve mzisyenlerin ilham kayna
olurlar. Buralarda matematik ilemez. Ada birok
kiiye aitken, isimsiz bir Rum balksndan nl
SALT014-STANBULLAMAK-013
 STANBULLAMAK
devlet adam, sanat veya edebiyatya, ksaca
hayal eden beher kiiye ait ayr bir ada mevcuttur.
Trokiye mektuplarn yazdran Bykada/
Prinkiponun ufak bir kesimi ise benim adamdr.
Adamn ad, Fransz ate tulalar ve demiryolu
raylarndan yaplm itlerle evrili 26 dnmlk
bir arazide bulunan Prinkipo Palacetr. O, modern
kolonizasyonun (turizmin) yetim kalm bir r-
ndr (bak. Turizm).
Turizmi emperyalizmin alar boyunca biim
deitiren aralarnn en medenisi olarak alglamak
mmkndr. yle ki; turizm faaliyetleri, teki dn-
yann ekicilik ve zenginliklerinin kan ve zorbalk
yerine daha kibar bir yolla elde edilmesini salam-
tr. Thomas Cookun nclnde balayan paket
turculuktan gnmzn turizm endstrisine kadar
geen zaman zarfnda, kalknmakta olan lkeler
doal ve kltrel deerlerini (hammaddelerini)
sonuna kadar arza am, bunun karlnda turist
gnderen lkelerdeki byk tur toptanclar da bu
deerleri ileyerek rne evirmitir. Buna paralel
olarak, zincir iletmeler ve referans rgtlerin turist
alan lkelerin konaklama sektrlerindeki yatrm
ve ynetim paylarn arttrmas ise, endstriyel sis-
temin geri dnlemezliini garanti altna almtr.
19. yzyl stanbulu da bu turistik mo-
dernizasyonun sre talarndan biri olmutur.
Avrupada ykselen Oryantalist (bak. Oryanta-
lizm) merak ile Osmanlda glenen Batllama
hareketinin kesitii noktada muhteem bir pazar
olumutur. Bu frsat en iyi ekilde deerlen-
diren Yatakl Vagonlar (Wagon Lits) irketi ise,
amiral gemisi ark Ekspresi (Orient Express) ile
stanbulu kendine balca destinasyon olarak
belirlemitir.
Ancak turizmde tam egemenlik iin sadece
datm ve ulam kanallarn kontrol etmek yet-
mez. Konaklamay da salamak gerekir. Wagon
Lits iin bu gerei salamak, stanbul gibi modern
anlamdaki otelin henz sadece Galata, Pera ve
Adalarda tek tk rneklerle temsil edildii bir
destinasyonda pek de zor olmamtr. irket, 19.
yzyl sonlarna doru yan firmas olan Byk
Avrupa Otelleri (Compagnie Internationale des
Grand Hotels) zinciri adna mterilerine layk
tesisleri stanbula kazandrmtr. lk olarak 1894
ylnda Tarabyada Bosphorus Summer Palace,
bir yl sonrasnda ise halen antsal deerini bir
nebze koruyan Pera Palace amtr. Summer
Palace, Boazn terapik nimetlerine ev sahip-
lii yaparken (Therapia-Tarabya); Pera Palace
SALT014-STANBULLAMAK-014
 STANBULLAMAK
ise, stanbulun Krm Sava sonras en nemli
kentsel dnm ikonlarndan Grand Rue de Pe-
rasnda elenmek, o zamanlar bile tarihi olmu
yarmadasnda ise renmek isteyenlerin lks
sna olmutur.
Peki, tarihi yarmadada turizm olur da,
Bykadada turizm olmaz m? Trklerin
stanbulu fethinden itibaren 400 yl boyunca bir
balk ky olan Bykada, ani bir kentleme ile
19. yzyln ikinci yarsnda yerli ve yabanc birok
elitin urak noktas olmu ve en az Pera kadar Bat
tipi otelcilikte ilerlemitir. Hal byleyken Byk
Avrupa Otellerinin bu destinasyona da yatrm
yapmas kanlmaz olmutur.
Profesyonel yatrmc, adadaki turistik ekici-
liin destinasyona zg mevsimsellii kramayaca
bilinciyle hareket ederek, destinasyonun da nne
kacak nitelikte ve ilevde bir rn oluturmas
gerektiini farketmi ve zel bir konsept semitir:
Ei grlmemi bir yap iersinde Monte Carlo tipi
Lks bir Kumarhane Oteli...
Sanayi-i Nefise Mektebinin kurucularndan
Alexandre Vallaury, mimar olduu Prinkipo
Palace sadece Osmanl ahap konut sanatnn
dev bir rnei olarak tasarlamamt. Halen dn-
yann en byk monoblok ahap yaplarndan
biri olarak gsterilen ve alabildiine amlk bir
tepede konumlanarak doal ve kentsel doku ile
yap ilikisine artk rastlanmas zor bir emsal
tekil eden bu yap, d cephesindeki grkemli
sadeliinin yannda karmak statii ve i me-
kanlardaki detaylar ile de yaatlmas gereken bir
okul. Detaylar derken, oymalardan kakmalardan
bahsetmiyorum. 100 metrelik geni cephesinin
ortalarnda yer alan dikdrtgen pencerelerde
kullanlan altn orandan ve bu noktada yapnn
grkemini unutturan, adadan daha nice yazl ve
grsel yaptlar kmasna neden olacak manzaray
rnekliyorum. Ve bu manzaradan bizi men eden
110 yllk bir gemiten...
Prinkipo Palace, ina edildii 1898-1899 yl-
larndan gnmze zor bir mr geirdi. Yerel
halkn onun varlna kar tutucu bir yaklam-
da bulunmas ve rakip otellerin burada padiah
kart toplantlar yaplaca eklinde dedikodu-
lar yaymas, pheci ve tedbirci kiiliiyle nl
Sultan II. Abdlhamitin kumar bahanesini ne
srerek otelin almasn engellemesi iin yeter-
liydi. Kumarhane olmadan yeterince kar edeme-
yeceini dnen Byk Avrupa Otelleri irketi
SALT014-STANBULLAMAK-015

oteli satla kard. nceleri hibir alc kmad;
ta ki Zarifi ailesi nderliindeki Rum cemaati onu
alana kadar...
Rumlar, binay 1894 depreminde ar zarar
gren Yedikuledeki yetimhanelerinin ikamesin-
de kullandlar. Bylece lks bir kumarhane oteli
gibi son derece kapitalist bir ilev iin ina edilen
yap, yardma muhta ocuklara kol kanat geren
insani bir misyona sahip oldu. Ancak ocuklara
bakarken, kendine bakamaz hale gelmesi, ciddi
ekilde ypranmasna ve 1964 ylnda boaltl-
masna sebep oldu. O yllarda Kbrsta meydana
gelen olaylara paralel olarak cezal konuma d-
nce de, yllar boyu tamir ve bakm gremedi.
Sonuta, yetimhane yetim kald. Siyasi ve hukuki
kavgalar devam ederken, o nce kiiliini, sonra
ocuklarn ve atsn yitirdi. Halk arasnda ona
Al Palas denmesine sebep olan krmz a boyas
ise neredeyse tamamen silindi. O ise rengini zaten
oktan unutmu bir ekilde yaam mcadelesi
vermekte ve bir yandan da, her eye inat, bir asr
akn sredir aln beklemekte...
Doa, Vordonisiyi Marmaraya gmd. n-
sanolu da, znde ne kadar aciz olduuna bak-
makszn, doayla e komaya alarak, Prinkipo
STANBULLAMAK
Palace tarihe gmecek gibi grnyor. Ya da o,
nce insana sonra da doaya kar dik duruunu
koruyarak bir gn tekrar alacak ve modern g-
rnml otellere kart bir kltrel turizm esi
olarak doumunu durduran tutuculua ironik
bir gnderme yapacak. Dorusunu zaman bilir.
Bizim iin bol, onun iin dar olan...
Osman Cenk Demirolu
>Oryantalizm, Turizm
AKBL
Akll uslu mzikli cici bilet.
Kck bir aygt bu. Gndelik ilerin olaan
paras. Asl amac bir yerden bir yere giderken
sahibine kolaylk salamak. ounlukla anahtar-
lklarn ucundan sallanyor, baz zel durumlarda
ise bir kartn ucuna ilitirilmi biimde czdan-
larda yerini buluyor.
stanbulda yaklak 5 milyon Akbilli var.
Hepsi sahip olduklar bu elik zrhl elektronik
silindiri alp Akbil sat noktalarnda kuyrua
SALT014-STANBULLAMAK-016
 STANBULLAMAK
giriyorlar. Giedeki memura belli bir miktar para,
diyelim 20 YTL uzatp, Akbillerini yirmi Liralk
dolduruyorlar. Ya da Akbil 24 dolum makineleri
sayesinde bu iletiimden ve -ama o ki- kuyruk-
lardan kurtuluyorlar.
stanbulda ok sradan bir ilem bu. Gndelik
uzantnzn ii boaldka tekrarlyorsunuz. Yine
de ay banda sk bir hesapla maanzn veya
harlnzn tam da yetecek kadarn Akbile yatr-
mak en makbul. Ay sonunda be parasz ama bol
kontrl, ya da hem parasz hem kontrsz kalmak
can skc olacaktr. te bu yzden, evleri ile iyer-
leri arasnda upuzun mesafeler olan stanbulun
en zorunlu gezginleri, bir deyip iki kazandran
aylk abonman seeneini tercih ediyorlar.
Bylesi bir hesap kitap iin motivasyon yk-
sek: Akbilli gnlk kouturmacasnda vapura,
otobse, teleferie, trene, metroya, deniz oto-
bsne, tnele, motora, tramvaya, fniklere
ucu ucuna yetimiken bilet veya jeton almak
derdinden muaftr, vakit kaybetmez; Akbilli sis-
temin ilemesine katksndan tr her bindii
toplu tama aracnda indirimle dllendirilir, %8
daha ucuza seyahat eder; demin bindii Akbilli
toplu tama aracndan inip yenisine binerken
daha da byk bir dl hakedendir, bir aktarma
ile toplam karn %21 artrr; ayrca sz konusu
Akbilli, ikolata, merubat, tuzlu yemi krizine
girerse, belediyenin Akbille alan yiyecek-iecek
otomat hizmetinden de faydalanabilir.
Kendisi bu gndelik devinimlerinin netice-
sinden annda haberdar edilir. Bunun iin hali-
hazrda birbirine paralel ileyen iki sistem var.
Birincisi, her geite makinedeki kk ekranda
yazl olarak beliren, Akbilden dlen ve Akbilde
kalan kontr miktarlar bilgisidir. Bu bilgi, ksack
gei sresince gz ekranda olan Akbil sahibine
zeldir. Dieri ise gie civarndaki herkesin sa-
hiple dolayl bir ilikiye girmesine imkan veren,
rtkan melodilerdir.
Sabahn erken saatinde vapur iskelesinde
duyulan la-mi sesi, iki olasla iaret eder: Sa-
hip ya civarda oturmaktadr ve gnn ilk toplu
tama aracna biniyordur, ya da iskeleye ula-
mak iin hala sisteme dahil olmayan dolmu veya
minibs ile seyahat etmitir. Yok eer duyulan
ses si-ladiyez-si-dodiyez ise ve anahtarlk tipi Ak-
bilden kaynaklandysa, sahibin bundan en fazla
90 dakika nce baka bir toplu tama aracnda
yolculuuna balad, imdiyse gnn ilk ak-
SALT014-STANBULLAMAK-017

tarmasn yapt kesindir. Ancak ayn ses kart
tipi Akbilden ykseliyorsa, bu tiplerde indirimli
melodi sabit olduundan sahibin kanc yolcu-
luunda olduunu tahmin etmek imkanszdr.
Gielerin birinden si-mi-ladiyez-si-mi-ladiyez-si-
mi-ladiyez melodisi ykseldii durumdaysa, sa-
hibin iinden bir kfr savurduunu hayal etmek
iten bile deildir. nk Akbili bitmitir. Muhte-
meldir ki jeton kuyruu uzun, Akbil sat noktas
uzak, Akbil 24 bozuk, vapur ise demir almaktadr.
Yazk, bu olay otobste bana gelseydi, ofrn
enge veya dalgn yolcular iin salad nakit
para karl Akbilini kullandrma hizmetinden
yararlanabilirdi.
Bu ksack, tekdze melodiler, stanbulda
her ehirii seyahatinin balangcnda, yolcular
tarafndan elbirlii ile icra edilen yeni ve hareketli
bestelere dnrler. Hatta Akbilli iin temelde
rktc olan sessizliktir. Eer gie nnde di-
kilerek sray tkayan, panik iinde har huur
antasn kartran birini grrseniz anlarsnz.
Endiesi yersiz deildir, Akbilin kendisi her nere-
deyse iinde ya da ucunda entegre olduu elzem
ve zel baka eyler de oradadr nk.
Meri ner
STANBULLAMAK
ALIVER MERKEZ (I)
Yeni doan bir davran kalb, bir varolu biimi. [Ed.]
Alveri merkezleri, shopping centrelar, onlarn
vaatleri; bunlarn bir ksm reklamcln genel
vaatleri, onlarn Sen de alabilirsin, Sen de ya-
pabilirsin, Sen de olabilirsinleridir. Oralarda
nemli olan bu tandk sylemin kendisi deil,
kurulan bu cmlelerin oraya gelenler iin kurulan
sahnede gezinenler zerindeki yattrc etkisidir.
Bu cmleler, burada, bu sahnede gezinenler iin,
Yr bu koridorlarda, bir ey alman gerekmiyor,
geve, kendini iyi hisset demektir. Ayn zamanda
Buraya gelen herkes eittir, en azndan aksi ispat
edilinceye kadar da.
Alveri merkezi topik bir proje olarak
bizi birletirir mi? Haftasonlar nlerinde bir tek
iecekle masalar saatler boyunca ele geirip etraf
szen varo genlerini, zengin semtlerin ocuk-
larn, kk ocuklaryla birlikte hem dolap
hem sklan gen evlileri, zel dkkan kafelerinde
bkkn, lakayt yz ifadeleriyle dnyann en nemli
eyini konuuyormu gibi yapan solaryum gzel-
lerini, araba anahtarlarn akrdatan salar jleli
gen erkekleri, koridorlardaki metal banklara
SALT014-STANBULLAMAK-018
 STANBULLAMAK
oturmu her an ikaz edilmeyi bekleyerek sigara
ien tedirgin tipleri, hatta tketime kar belli bir
ironi kazanm olduunu tahmin edebileceiniz
u haval ifti bir araya getiren, daha nemlisi
birarada tutan ne? Alveri yapan herkesin kat-
labilecei ne srlen araba ekilii mi? Herkesin
elinde iyi kt biriken naylon torbalar m? Hem
hepsi hem hibiri. Orada gezinenleri, onlar dar-
da ne kadar farkl hayatlar beklerse beklesin, o an
saran sama, teatral bir aidiyet duygusu var. Bu-
radayz, iyiyiz, sakiniz, hep birlikte koridorlarda
yryoruz. Bu aitlik duygusu hem yalanc hem
sahici ve alveri merkezi alveri merkezliini
byle ifa ediyor. Bir birliktelik vaadi.
Fatih zgven
ALIVER MERKEZ (II)
Kapitalist retim ilikilerinin mimarlkla ifa-
desi. [Ed.]
amzn tketim katedralleri olarak adlandrlan
alveri merkezleri gndelik yaamn ayrlmaz
bir paras haline gelmitir. Artk kent hayatnn
sokak deil alveri merkezleri merkezli gelitii
sylenebilir. A benzeri bir yaplanma ile kent
rntsnn iine yaylan alveri merkezleri
oluturduklar ekim gc ile kent yaamn, ka-
musal hayat, o kente ait deneyimleri ve kentin
arlk noktalarn yeni batan tarif ederler. Bu
anlamda kentin yerine ikame etme; kent iinde
kent olma iddiasdr bu. lerindeki yapay park
ve ocuk oyun alanlar, restoran meydan,
iekiler soka gibi kente gnderme yapan
isimler, alveri merkezlerinin bu iddialarnn en
canl kantdr. Yarattklar ekim gc ile kenti
ilerine ekerler ama giri kapsndaki gvenlik
kontrol ve klimatize ortam benzeri mekanizma-
lar ayn zamanda bir filtre grevi grr. Bu filtre,
sokaktaki olay, tesadfleri, gerek deneyimi d-
arda brakr; onun yerine nceden kurgulan-
m gsterileri ve mutlak kontrol koyar. eride
yaratlan hijyenik ve homojen ortam darsnn,
kentin, kirli, tehlikeli, karmak ve anla-
lmaz olduu yanlsamasn yaratr. Ksacas
Baudelaire gibi 19. yzyl modernistlerini ba-
tan kartan ve bir kenti kent yapan tm kltrel
zenginlik ve canllk dlanr. Bu anlamyla kente
kar olduklar bile sylenebilir.
Eer alveri merkezinin kkeni aranacak
olunursa, Aristide Boucicautnun 1852de Pariste
SALT014-STANBULLAMAK-019

Bon March adnda at perakende sat ma-
azasn hatrlamak gerekecektir. Bon March
ile piyasada dolama kan rnlerin tketilme
biimleri ve bunlara ait mekansal dzenlemeler,
geleneksel ilikilerden (takas, snrl ihtiyalarn
karlanmas gibi) ve biimlerden (pazar yeri ya
da retim ile satn ayn mekanda gereklemesi
gibi) ayrlmaya balamtr. lk modern maaza,
para bana dk kar oran ve geni sat hacmi,
sabit fiyat ve herkesin satn alma zorunluluu
olmadan maazay gezebilmesi ilkeleri ile gele-
neksel alveri biimlerinden tmyle ayrlr.
ada kapitalizmin rgtlenme biimini,
kapitalizmin erken dnemlerinden ayran en
nemli olgu, kreselleen kapitalizmde vur-
gunun retimden tketime dnmesi, her trl
toplumsal ve ekonomik ilikinin tketim mer-
kezli bir sylem zerine kurulmasdr. zellikle
1960larla beraber toplumbilimlerde, tketim
kavramn ve tketime dayal toplumsal yaplan-
may temel alan bir sylemin gelimesi tesadf
deildir. Toplumsal yapnn tketim ilikileri
temelinde kurulmas, toplumsal yaplanmann
fiziki evresinin de bu tr ilikilere imkan ta-
nyacak, bu ilikileri kolaylatracak biimde
olumasn gerektirir. Bugn sadece alveri
STANBULLAMAK
merkezleri deil, gndelik yaamn tm mekan-
sal grnmleri tketim ilikileri erevesinde
yeniden yaplanmaktadr.
Alveri merkezleri maazalarn bir araya
topland basit birer mekansal rgtlenme ol-
mann tesinde, tketimi maniple eden tke-
tim aralardr. Fabrikann retimi rgtleyen
ve denetleyen bir ara olmasna paralel, ada
alveri merkezleri ve hipermarketler gibi tke-
tim mekanlar da tketimi rgtleyen ve denet-
leyen aralardr. Fabrika, retimi mekan-zaman
erevesinde yeniden organize eden bir aratr.
almann ritmi, emein nasl ve hangi koul-
lar altnda kullanlaca, fabrikann mekansal
rgtlenmesi tarafndan belirlenir. Daha nceki
dnemlerle karlatrldnda fabrika, ortalkta
dolaan ve kendi gndelik hayat iinde grev-n-
celikli olan emein, zaman-ncelikli olarak belirli
gn ve saatlerde, belirli bir mekanda younla-
mas ve zapturapt altna alnmasnn aracdr.
Fabrikann retim alannda yaptn, alveri
merkezi tketim alannda yapar. Devir sresini
srekli ksaltmak zorunda olan sermaye, reti-
mi fabrika temelinde rgtledii gibi, tketimi
de tketim aralarnn kendine zg mekansal
biimlenmesi erevesinde rgtlemektedir.
SALT014-STANBULLAMAK-020
 STANBULLAMAK
retimin tketim tarafndan srekli olarak
uyarlma zorunluluu, kapitalizmin fabrikada
yaptnn, yani retimi artrmak iin mekan ve
zaman rgtlemesinin, tketim alannda tek-
rarlanmasn gerektirir. Kapitalizmin retimi
arttrmak amacyla retim aralarn ve teknik-
lerini gelitirme ynndeki zorunluluu, ayn
zamanda tketimi artrmak iin yeni tketim
aralar ve teknikleri gelitirmesini zorunlu ha-
le getirmektedir. Yeni pazarlama stratejilerinin
gelitirilmesi, reklam sektrnn genilemesi,
modann tketimi artrc bir sosyo-kltrel feno-
men haline gelmesi, gelien biliim teknolojisine
paralel olarak internetin yeni bir tketim arac
olarak kullanlmas ve alveri merkezlerinin
tketim aralar olarak yeniden rgtlenmesi bu
srecin paralardr. Bu nedenle zellikle 60larla
beraber nem kazanan ve nitelik deitiren al-
veri mekanlar, her trl kltrel, ikonografik
ve toplumsal anlamnn yannda, kapitalizmin
tketimi artrmak amacyla rgtledii mekan-
zaman dzenlemeleri olarak karmza karlar.
Ancak, fabrika ile alveri merkezleri arasn-
daki temel fark, fabrikann olduu eyin gizlen-
mesine ihtiya yokken, tketim aralarnn sadece
tketimi organize etmek iin varolduklarnn, giz-
li bir montaj hattna sahip olduklarnn, insanlarn
bu mekanizma iinde tketici proleter kalaba-
lna dntklerinin gizlenmesi gerekliliidir.
Kiisel beenilerin tesinde ierideki ihtiamn,
pahal ve zengin malzeme eitliliinin, ekici
elence ve yemek yeme imkanlarnn, hijyenik
grntnn, bol miktardaki n ve effaf cam
vitrinlerin arkasnda gizlenen ey, bir tketim
fabrikasnn iinde olunduudur.
stanbul, ABDde Minnesotadaki Mall of
Americadan sonra dnyann en byk ikinci
alveri merkezine sahiptir. Yakn zamanda,
Avrupay stanbula getirdik ama pasaportsuz
girilecek szleriyle alan Cevahir Alveri Mer-
kezi gelimiliin bir sembol, stanbullunun ha-
yatna katlan yepyeni ve nemli bir deer olarak
sunuldu. Yap ile ilgili tanmlamalarda ne kadar
byk olduu, ayn anda ka insann iinde bu-
lunabilecei, ylda ne kadar insann ziyaret ede-
bilecei, ka maaza, sinema, elence merkezi,
fast-food lokantas, yryen merdiven, asansr,
kolon olduu, hatta ka kilometre korkuluk kul-
lanld bile anlatld. Sanki kent iinde kent.
Hereyi orada bulmak, dar kmadan btn
gn orada yaamak mmkn. Tam da bu nedenle
Cevahir Alveri Merkezi, benzerleri gibi iinde
SALT014-STANBULLAMAK-021
 STANBULLAMAK
bulunduu balam dlar; etrafna aldrmadan
iri ktlesi ile kentin ortasnda ylecesine durur.
Kenti gerekten yaanan bir kent yapan rnt-
nn sosyal ana ihtiyac yoktur. Yeter ki insanlar
bir kere ieri girsinler ve byleyici grntlerle
gizlenmi, batan karc tketim ebekesine
dahil olsunlar.
stanbula yaylm tm alveri merkezleri
-ki bunlara byk bir metropoln gevek yapsn
birbirine balayan otoyol ann kesiim noktala-
rndaki hipermarket zincirlerini de eklemek ge-
rekli- byk bir dnme iaret ediyorlar. Kent,
sermayenin dolamn hzlandrmak, tketimin
srekliliini salamak ve artrmak amacyla yeni
batan rgtleniyor, kendisi bir tketim aracna
dnyor. Buradaki temel kriter hareket: nsan-
larn, mallarn ve bilginin hareketi. Bu sylenen
aslnda yeni de deil, hatta olduka eski. Bon
Marchyi olanakl klan ey, o zamana kadar
kent iinde bile sadece kendi blgelerinde yaayan
kitlelerin kentin her yerine ulaabilmelerini sala-
yacak bir ulam ann olanakl hale gelmesi, yani
Parisin o nl bulvarlarnn almas deil miydi?
stanbul Bykehir Belediyesinin gelecek
ylki btesinin %60ndan fazlasn ulama ayr-
m olmas tesadf deil. stanbul gibi metropol-
lemi bir kentin sorunlarnn sosyal ve fiziksel
bir rntnn btnl dahilinde ele alnmas
yerine ulamn en ncelikli olmas, kenti oto-
mobilin hzna ve algsna terk etmek demektir.
Bu hareketin dmlendii alanlarsa karmza
alveri merkezleri olarak kmaktadr. Belediye
tarafndan stanbul Trafiine 116 zm olarak
sunulan bir dizi yeni yol, kavak, kpr, balant
yolu ve rayl sistem, kentin hareketini hzlandra-
cak, dolam rahatlatacaktr. Ama modern dnya-
da her ey ikirciklidir. Her yaplan sadece kendisi
deildir. rnein Taksim-Levent arasndaki metro
hatt bir yandan trafii rahatlatan bir ulam sis-
temi iken, ayn zamanda metro sistemi zerinde
dorudan balants olan Cevahir, Metrocity ve
Kanyon alveri merkezlerinin giri kaplarn
kentin dier blmlerine uzatan bir aratr.
Modern dnyada hibir ey sadece grnd-
ve kastedildii gibi olamyor.
Hakk Yrtc
SALT014-STANBULLAMAK-022
 STANBULLAMAK
ANA CADDE
Bir ara dnem strktr.
Ana cadde kavram olarak snflandrma kriterleri
bilinen bir ulam a hiyerarisine dayanr. Kendini
besleyen dallar, ba ve sonu vardr; ya da kimi k-
k kentlerde olduu gibi ehrin bir tek ana caddesi
bulunur. stanbulda bunlarn ne ilki, ne de ikinci-
si geerlidir. Bu kentin farkl byklkteki birok
sokak, cadde, ad bulvar olan yollar ve bir blm
kent ii ulam iin de kullanlan otoyollarnn hi-
yerarisi, eklemlenmeleri ve dzeni, bir ana cadde
kategorisi belirlemek iin yeterince kapsaml ve
etkin olmadndan, tanm yapmak zordur.
Modern kent ncesinin, Osmanl kentinin kimi
nemli caddeleri, eski Roma ve Bizans dnemi
izlerini srdrr, ama Divanyolu ya da stiklal Cad-
desi gibi az sayda rnek dnda bunlar kullanm ve
toplumsal bellek asndan kabul grm bir neme
sahip deildir. Denize inen eski dar sokaklar, bugn
suya kavuamadan yeni sahil yolu ve dolgu alan-
laryla kesilir, ancak bu yeni arterler de genellikle
ana cadde kimliine sahip olmayan transit ulam
yollardr. Sahil yollar da, kuzeye, yeni i ve konut
alanlarna ynelen yeni akslar da, ana caddenin
batl rneklerdeki Klasik ve Barok dnem planla-
malarna, rasyonel kent modellerine bal kimliine
uygun mekanlar deildir. Kentte bu anlamda ana
caddeler yaratmay hedefleyen kimi tasarm ve uy-
gulamalar, Cihangir Caddesi rneinde olduu gibi
bazen uzunluu birka yz metreyi amayan yarm
kalm bir projeyle, bazen ise Menderes ve Dalan
operasyonlarnda olduu gibi yirmi ya da elli yldr
hala mekanlaamam ve mimariye kavuamam
kent yarklaryla snrl kalmtr.
Kent literatrne 19. ve 20. yzyl modernle-
me abalarnn ve onun kavram ve ideoloji reper-
tuarnn bir ocuu olarak giren ana caddenin,
asli tanmna uygun belirli bir tarihsel sreklilik
ve kullanm younluuna sahip az sayda rnei
vardr stanbulda: Divanyolu, stiklal Caddesi ve
Badat Caddesi, trn bu zgn kimliini tayan
mekanlar olarak gze arpar.
Atilla Ycel
ANAR (I)
Siyasal ve kltrel anlamda her trl fark-
llama ve srden ayrlma talebini mahkum
SALT014-STANBULLAMAK-023
 STANBULLAMAK
etmek iin kullanlan bir terim. Talep, henz
dile getirilmemi bir potansiyele ilikin oldu-
unda bile kullanm gndeme gelebilir. [Ed.]
Anarinin Trk belleindeki karl darbe ncesi
koullarn tanmlar. Biraz daha uzak bir noktadan,
daha geni bir tarih aralna bakldnda ise anar-
inin temel yapnn dnda neredeyse her trden
aykrl tanmlamak iin kullanld grnr.
stanbul nemli anari mekanlarndan olagelmi-
tir. 19. yzyl Osmanlsnn neredeyse btn ayr-
lk gruplar stanbulda rgtlenir; stanbuldaki
basm olanaklarn kullanarak kendi yaynlarn
yaparlar. lkenin bakentinde varolabilen bu tr-
den tehlikeli rgtlenmenin kentin metropoliten
yaps nedeniyle engellenmesi olanakl deildir.
Bu yzden denebilir ki, stanbul srekli olarak
anarinin ve buna kar bir tepki olarak beliren
zenofobik fikirlerin retildii yerdir. Dolaysyla
stanbul bir taraftan dizginlenmeye, dzen geti-
rilmeye allan, kamusal alan belirli bir kesime
kapatlan, daha sonra yeniden almaya allan,
dier taraftan dzeni srekli bozma eilimindeki
dinamiklere sahip bir mekan tanmlar. Bu nedenle
Trkiyede anari, temsil ettii siyasal yap ze-
rinden neredeyse hi anlamlandrlamaz. Srekli
terrle zdeletirilen ktcl bir anlam iinde
barndrr. Deiime ve farklln retilmesine
kar gayri ihtiyari gelitirilmi korku bastrlmad-
, baka bir ifadeyle, deiimi kontrol etme talebi
sorgulanmaya balanmad srece de bu anlamn
dneceini varsaymak zor grnmektedir.
Ersin Altn
ANAR (II)
stanbulu stanbul olmaktan karma ve kr-
sal bir dinginlie kavuturma arzusunun ksa
tarifi. [Ed.]
stanbulda anari, tahmin edilebilecei zere ge-
nellikle, stanbulda kargaann egemenlii anla-
mnda kullanlmaktadr. Anari szc bilindii
gibi hkmdarn, yneticinin yokluu anlamna
gelen Yunanca bir szcktr. Hkmdarn yoklu-
unu dzenin sonu olarak grenler iin toplumun
piramidal ve hiyerarik yapsnn yklmas tek
szckle zetlenebilir: Kargaa. Otorite yanls
(veya bamls) bu perspektif, otoritenin yoklu-
unu dzenin de sonu olarak grr. te yandan,
hkmdarn aradan ekildii, karlkl yardm-
lamaya dayanan, dikey ilikilerin yerini yatay
SALT014-STANBULLAMAK-024

ilikilerin ald, dierlerini temsil eden otorite-
lerin tannmad toplumlarn zlemini duyanlar
ayn anari szcnden pozitif bir anlam kara-
rak anarizm adl siyasi dnceyi ve hareketi
oluturmulardr. Bugn stanbul sokaklarnda da
sk sk karnza kabilen daire iindeki A har-
finden oluan iaret, Anarchy is Order (Anari
Dzendir) anlamndadr.
Toplumda bir kargaa ile karlatklarnda
bunu otoritenin yokluuna balayanlar, otorite
olmakszn insanlarn kendi balarna bir dzen
kuramayacaklarna duyduklar inanc belirtmi
olurlar. Buna gre bir toplumda merkezi otori-
tenin kaybolduu an, o toplumun ykm andr.
Anaristler bu grn tam tersini temsil etmez.
Yani, merkezi otoritenin kaybolduu ann o top-
lumun kurtulduu an olduunu sylemezler.
Otorite yokluunun her durumda anarizan bir
ideal duruma yol aacak yeter art olduunu ne
srmezler. Dolaysyla da otoritenin kaybolduu
her durumun, kendiliinden topik bir gelecee
doru atlm bir adm olduu varsaym ile ha-
reket etmezler. Tahakkmn olmad, karlkl
yardmlama ilkesine gre rgtlenmi baka bir
dzenin kurulabilmesi iin otoritelerin ilgasn
gndeme getirenlerdir anaristler.
STANBULLAMAK
stanbulda anari denince u eye bak-
mamz gerekir: stanbulda otorite yokluunu bir
toplum ideali ile birletiren anaristlerin varl,
mevcut kargaa grnmn merkezi bir dene-
tim yapsnn yokluuna balayanlarn kastettii
anlamyla baszlk, anari ve de ayn kargaa
grnm altnda insanlarn gndelik hayat-
larn eitli tahakkm katmanlarnn arasnda
srdrrken kurduklar ilikiler, ileyiler.
stanbullu anaristlerin de bir paras olduk-
lar stanbul anarisi zerine ok ey sylendi
bugne kadar. Dorudur, stanbul pek ok adan
organize bir ehir deildir, organize bir topluluk
grnts de vermez sakinleri. Kurallar, yasalar
ilemez, istisnalar hakimdir, yazlmam kural-
lar ve mehur orman kanunlar hakimdir. Trl
alavere dalavereyle yrtlen iler, uygar bir
toplumun beklentilerini karlamaz; olaylarn
ak ou kez ngrlemezlik ierir bu yzden.
stanbullu buna alktr, bu kriter bolluunda
yzebilir, yolunu bulmasna yardm edecek ia-
retleri tanr.
Hani mehur deyiimiz vardr, bir ey kitabna
uygun yaplmadnda, Buras Trkiye kardeim!
uyars gelir. Yani buras bildiin kitapta yazl ka-
SALT014-STANBULLAMAK-025

nunlarn egemen olduu bir yer deildir, yazl ol-
mayan baka kurallarn deiken egemenlikleri
sz konusudur. stanbul, Trkiyenin deil ama bu
baka kurallarn bakentidir ite; Buras Trkiye
kardeimin bakenti stanbuldur.
Bylesi bir kargaadan ikayet edilen ou
durumda belirli bir modernleememe serzenii
hakim ton olur. Dolaysyla fiili bir kargaay bir
de kavram kargaas izler. Bu kavram kargaa-
sna Batl aktrler de frsat bulduka katlrlar.
rnein stanbulda anari dediklerinde sokakta
kontrolsz dolaan kfteci arabalarn kasteder-
ler bazen. Bu anlamda yaamn ok daha fazla
detaynn denetlendii Batl bir ehirden farkl
zgrlk alanlar, orijinallikler ve kargaa bulur-
lar stanbulda (ve gittikleri pek ok baka can-
l ehirde aslnda). Son on yl dnyorum
mesela, bizim eve konuk olan Batl arkadalar
(Bat-Dou gibi corafi grnml kavramlarn
arkalarndaki politik angajmanlar bu yazda
sorgulayamayacam, hayr)... Bir Batl sanat
pencerelerden sarktlan sepetlerin fotoraflar-
n ekmeye kendini adamt, bir dieri steyn
arabayla cuma gnleri cami nne gelip terlik
satan araba-dkkan karsnda kendinden ge-
STANBULLAMAK
miti. Bir dier arkada elinde ses kayt cihazyla
sokaklarn seslerini kaydetmi ve daha sonra bu
kaytlar lkesinde bir radyo istasyonuna satm-
t. Byle bir perspektifle bakldnda, stanbul
sistemsizlii yznden hayran olunas, srekli
kaydedilesi, capcanl bir yerdir, snrsz karga-
as iinde iyi-kt, trl beklenmedik seenek
sunar. Bir Bat ehrinde hayal edilemeyecek pek
ok ey retir bylece. stanbuldaki bu anariyi
fotoraflarlar, incelerler veya severler. Ayn tespiti
yapp horgryle bakan yabanc gzn yan sra
bu anariden utan duyan bir yerli modernle-
ememe sknts da vardr iimizde.
Hayat rastlantlarla dolu. Bu satrlar yazmaya
ara verip, bulunduum kk ngiliz ehrinde biraz
dolamaya ktmda, bir Kbrs Trk ile karla-
tm (Kbrs Trk ifadesinin garipliini de imdi
yazarken farkediyorum). Yeni tanm olduumuz
iin sohbet temel sorular ieriyor. Nereli olduumu
sordu, stanbul diye cevapladm. stanbula birka
kez gelmi. Birden yle deyiverdi: Ama stanbulda
yaamak iin fazla kargaa var deil mi? Gldm,
Evet dedim, Hep byle syleriz... Fakat senin
iin iyi olmal dedi, yazar oluuma atfla, Srekli
malzeme kyordur!
SALT014-STANBULLAMAK-026

Hangi yazarmzd siz syleyin, stanbulda
yaayp baka yerde yazmal diyen. stanbulun
kiinin yaam enerjisini emen, onu ok zorlayan
bir kargaa rejimi vardr ya, bundan konu kar
ama yaz kmaz diye dnlr. Yaz ne de olsa
oturmu bir toplumun gstergesi saylr. Hatta
bazen bizim genel olarak szl evreden yazl
evreye geemediimiz analizlerini yksek sesle
yapanlar da olur biliyorsunuz.
stanbul: Srekli hikayeler kaynatan, srekli
hikayeler douran, ama sonra bu hikayeleri yaz-
lrken boan bir canavar...
2000lerin balarnda, Trkiyenin Avrupa
Birliine ye olmas ihtimalinin en diri olduu
gnlerde, bu ihtimalin srekli kokorein yasak-
lanmas olaslyla birlikte anln hatrlyor
musunuz? Sanki kokore Trkiye kltrnn Bat
tipi modernletirmeye direnen barsaklarn
temsil ediyordu. Hatta kokore yiyen direni-
lerin altkltrlerini yanstan bir pop arkda
arkc Mirkelam, Kokore, sensiz olmaz, bulu-
alm inat o ellere diye sesleniyordu. O gnlerde
Fndkzadede bir kokoreiye konuyla ilgili g-
rn sorduumda ondan aldm cevap netti:
Yasaklayamazlar, nk ok gzel!
STANBULLAMAK
stanbulu seven pek ok kii iin stanbulun
gzellii de byledir. Ve bunun karsnda belirli
bir modern Trkiye zlemi vardr ki onun gerek-
lemesi iin stanbulun yasaklanmas gerekir.
Btn anarisiyle birlikte Taksim Meydanndan
sallandrlmaldr. Bak gr bakalm bir daha kar-
gaa kartyor mu...
Sreyyya Evren
ARABALI VAPUR
Denizin kollaryla paralanm bu kentin sa-
ysz kprnn varlna karn asla vazgee-
medii bir deniz tat. [Ed.]
Aslnda dorusu araba vapurudur. Halk ara-
snda daha ok arabal vapur olarak bilinir.
Sadece yolcular deil, yolcularla birlikte ara-
lar da tayan bir vapur trdr. Dnyada ilk
araba vapuru stanbul Boaz iin yaplm-
tr. Hseyin Haki Efendi ve arkadalar skender
Efendi ve Sermimar Mehmed Usta, dnyann ilk
araba vapurunun tasarmn yaptlar. Bu tasarmn
zellii, vapurun iki ucunda da kyya indirilebi-
lecek kapaklara sahip olmas ve iki yne de ayn
SALT014-STANBULLAMAK-027

hzla gidebilmesiydi. Ana gverte aralara, st
gverte de yolculara tahsis edilmiti. Dnyann
ilk araba vapurunun ad Suhulettir. Suhulet,
Osmanl dneminde deniz tamacl yapan
irket-i Hayriye (bak. irket-i Hayriye) tarafndan
Londrada Maudslay Sons & Fields tersanesine
sipari verilerek retilmi ve ilk seferini skdar
ve Kabata arasnda yapmtr. Padiah Sultan
Abdlaziz, bu baarsndan dolay Hseyin Haki
Efendiyi nianlarla dllendirmitir.
Araba vapuru, bugn iki ktay birletiren kp-
rlere ramen, gnmzde de yaygn olarak kulla-
nlmaktadr. Bunun sebebi, deniz tamaclnn,
kara tamaclna gre avantajlarn srdrme-
sidir. Araba vapuru, eer sis ve frtna gibi doal
engeller yoksa, kara tamaclna gre daha hzl
ve keyifli bir yolculuk sunar. nsanlar aralarndan
kp araba vapurunun gvertesinden Boaz man-
zarasn izleyerek aylarn yudumlayarak yolculuk
yapabilir. Araba vapuru, sadece Boaz tamacl-
nda kullanlmaz; Marmara Adas gibi, Marmara
Denizindeki baz adalara da seferler yapar.
Araba vapurlarndan Harem-Eminn ara-
snda sefer yapanlara binerseniz, gnn eitli
saatlerinde yolcularn ya, cinsiyet gibi ayrc
STANBULLAMAK
demografik zellikler gsterdiine tank olabilirsi-
niz. rnein sabah ve akam saatlerinde daha ok
ie gidenler karlar sizi. stelik bu yolcular, ayn
saatlerde vapura bindikleri iin birbirlerini tanr-
lar. Ama gnn dier saatlerinde, yolcu profilinin
eitlilik gsterdii grlr. nk, araba vapu-
runun vard yerlerden birisi Haremde bulunan
otobs terminali, dieri de stanbulun kozmo-
polit ve turistik yerlerinden biri olan Sirkecidir.
Araba vapurlarndan, Marmara Denizindeki ada-
lara sefer yapanlardan birisine binerseniz, yazn
yerli ve yabanc turistlerle, kn ise daha ok ada
sakinleriyle karlarsnz. zellikle yazn bu
vapurlardan birisine bindiyseniz ve bir frsatn
bulup st kaptan kknn bulunduu yere kar-
sanz, sizi ilgin bir srpriz bekleyecektir. Rzga-
rn denizin zerinden iki kara arasnda tad
eitli bceklerin utuuna, hatta uarken size
arpp yolculuklarna vapurda devam ettiklerine
tank olabilirsiniz. Yani, rzgardan olumu bir
hava koridorunda baka canllar da, sizin vapurla
seyahat ettiiniz gibi seyahat etmektedir.
Araba vapurlar, dier vapurlara gre denizle
daha ili dldr. nk, insan deil de, daha ok
ara tamak iin tasarlanmtr. Bu yzden, di-
er vapurlara gre rzgara ve deniz manzarasna
SALT014-STANBULLAMAK-028
 STANBULLAMAK
daha aktr. Belki de bazlarmz, onu bu yzden
daha ok sever.
Blent Usta
>irket-i Hayriye
ARABESK
Krsaldan kente, ancak zellikle stanbula
g eden kalabalklarn, bu karlamalar
sonucu ortaya kan toplumsal/kltrel pra-
tiklere verilen genel isim. Mzikten yeme-ime
biimlerine, giyimden toplu tama biimlerine,
mekan organizasyonundan siyaset biimlerine
dek hemen hemen her tr kltrel/toplum-
sal pratii rten genel bir sfata dnmeye
baladndan bu yana giderek daha az kul-
lanlan, elikili ve karmak bir hissiyat ge-
nellikle kmseyici bir biimde ifade etmek
zere kullanlan bir kavram.
Balangta olur olmaz, nne gelen herkesin
mziine ve bu pratiin ortaya kard his-
siyata verilen kmseyici bir isimdi arabesk.
Szkonusu hissiyatn, bu olur olmaz gruhu, g-
ruhun nne gelen her yere ina ettii gecekondu
(bak. Gecekondu) mahallelerinden kentin baka
yerlerine tamakta kullanlan minibslerde (bak.
Minibs) ortaya kt rivayet edilir. Sonralar,
mlk sahiplerinin direniine karn (nk, n-
celeri bu gruh polis sorduunda kimlik gstere-
miyordu!) hem minibs hem de arabesk hissiyat
norm haline geldi (yle de ifade edilebilir: Kimlik
soran polisin de minibse bindii ve arabesk din-
ledii ortaya kt). 1970lerin sonu ve 1980lerde
bir tr eletirel gndemi youn bir biimde megul
eden arabesk hissiyat normalletikten sonradr ki,
artk ad anlmaz oldu. Bir yandan, saf ve tutarl
bir kltrel btnsellik olarak stanbulluluk (bak.
stanbullu) ve kentlilik arzusunu zen, olaan bir
eklektisizm olarak arabesk hissiyatn normalle-
mesi olumludur. te yandan, dokuz benzemez-
den olumasna karn arabesk hissiyatn da, bu
topraklardaki btn kltrel arzu mekanizmalar
gibi, kendi aynlk saplantsn iinde tadn
aklda tutmakta yarar var. Bu nedenle, arabesk
hissiyatn hem tarihinin yazlmasna, hem de
eletirel okumasna her zamankinden daha fazla
imdi gereksinim olduu sylenebilir.
Blent Tanju
>Gecekondu, stanbullu, Minibs
SALT014-STANBULLAMAK-029
 STANBULLAMAK
AYAKKABI BOYACISI
zerindeki Oryantalist cila hzla dklen bir
marjinal meslek. [Ed.]
Ayakkab boyaclar, pek ok Dou ehrinin oldu-
u gibi, stanbulun da sembolleri arasndayd bir
zamanlar. zellikle kalabalk meydanlarda, ze-
rinde eitli ilemelerin bulunduu altn rengin-
de parldayan boya sandklar, ayakkab fralar
ve hosohbet tavrlar, hatta geleneksel kyafet-
leriyle, Osmanldan gnmze gnlk yaam
renklendiren meslek erbaplarndan biriydi. Ama
ayakkab retimindeki eitlilik ve teknolojinin
fabrika retimiyle yaratt bolluk, ayakkab bo-
yaclarnn gnmzde ilevlerini yitirmeleri-
ne neden olmutur. Eskiden ayakkabnn uzun
mrl olmas istenir, bu yzden ayakkab sk sk
bakmdan geirilirdi. Lastik, spor vb. ayakkabla-
rn kullanmndaki art, bu meslein gnmzde
kaybolmaya yz tutmasna neden olmutur. Yine
de baz yerlerde, zellikle iskele ve meydanlarda
faaliyetlerini srdrdkleri grlr.
Ayakkab boyaclar, renkli insanlardr. El-
lerindeki ayakkab frasn, nlerindeki boya
sandklarna vurarak dikkatinizi ekecek bir ritim
tutturabilirler. Sizden sigara istemek gibi sohbet
olanaklar yaratarak ayakkabnz boyatmanz
salayacak eitli taktikler de gelitirebilirler.
Eer ayakkabnz boyatmak istemiyorsanz, bu
tr taktiklere itibar etmemeniz gerekir.
Benim de yaamm srdrdm stanbulun
eski mahallerinden (bak. Mahalle) birinde, ihti-
yar bir ayakkab boyacs her gn dzenli olarak
mahallenin giriine tezgahn aar. Canayakn ve
yumuak yzl ayakkab boyacs, sabahlar ie
gidenlerin ayakkablarn boyamak iin erkenden
iinin bana geer. Yoksul olan bu adama, mahalle
sakinleri ihtiyalar olmad halde ayakkablarn
boyatrlar. Bu adam, mahallenin giriinde bulunan
kaldrm zerindeki yerini ve civarn her zaman
temiz tutar. Ayn zamanda mahallece sevilen, hat-
ta isimleri herkes tarafndan bilinen kedileri de
onunla birlikte burada ikamet ederler. Ayakkab
boyacmz, bakkal ya da terzi gibi mahallenin esna-
f arasnda grlebilir. Onun mahalledeki varl,
mahalleyi mahalle yapan zellikler arasndadr.
Ama gnmzde onun ayakkab boyacs olarak
varl tehlikeye girmitir. stanbuldaki emlak
fiyatlarndaki art, g ve benzeri etkenler, ma-
hallede yaayanlarn zelliklerini deitirmeye
balam, eskiden daha gl olan mahalle da-
SALT014-STANBULLAMAK-030

yanmas ve bilinci zayflam, kapitalizmin ya-
ratt yalnzlam ve bencil bireyler, etraflarn
umursamadklar ya da dier insanlar birer tehlike
olarak alglamaya baladklar iin, mahallemizin
ayakkab boyacsna ayakkabsn boyatan, hatrn
soran ya da kedilerini seven insan says maalesef
azalmtr. Yakn bir zamanda, mahallemizdeki
terzi ve diki makinesi tamircisi gibi, ayakkab bo-
yacmzn da mahallemizin mazisinde yer almas
muhtemeldir.
Blent Usta
>Mahalle
AYLAKLIK
Eli cebinde gezmek zannedilse de ok daha
fazlas.
Aylaklk, kendini anlamlandrmakla, bakalar
tarafndan adlandrlmann att yerde, z-
grle, araya, yaamn anlamna ve modern
kentte dierleriyle birlikte olmaya dair bir varolu
halidir. Modern olann dzenini bozan, ilerle-
mek adna almaya, herkes gibi olmaya kar
STANBULLAMAK
kan denetimsizlik, entelektel babozukluktur.
Modernin gnll seyircileri, modern kent gez-
ginleri aylaklar, yabanc olmann serbestliinde,
modern aka mesafe koymay, dardan bakmay
kimlik haline getirenlerdir.
Modern kentle aylaklarn ilikisi, karlkl
bir ilikidir. Her ikisini de douran artlarn or-
takl bir yana, aylaklk modern kentin ayrlmaz
bir paras, kent de aylaklarn evi olarak adeta
bir varolu kouludur. Modernlik deneyiminin
d simgeleri olan modern kentlerin kendinden
trettii aylaklar, srekli bir hzn, geiciliin
dnyasnda yeni olan kavramaya alan; deien
yaam iinde, deiimi gzlemlemeyi kendine i
edinen, bkp usanmadan yeni ekicilik unsurla-
rnn peine den gezgin kentlilerdir. Aylaklar,
modern olma durumunu, modern kent yaam-
n deneyimlemeye ve anlamlandrmaya alan,
znellii deerli klan yeni bakn simgeleridir.
Onlar, birer vitrine dnen modern kentlerin insan
kalabalklar iinde ii gc olmadndan gezip
tozanlar deil; rasyonellemenin art kotuu
iblm ve uzmanlamay reddederek, modern
aka seyirci kalanlar, ii gc gezip tozmak
olanlardr. Bu nedenle, gndelik hayatta, kapita-
list dzenin bitmek bilmeyen isteklerini yerine
SALT014-STANBULLAMAK-031

getirmek iin oradan oraya savrulan, almak ve
tketmekten ibaret bir aka kaplan kalabalklara
mesafe koyan seyirci aylaklar, ayrks bir kimlie
sahip olanlardr. Onlar, insanlarn alarak sade-
ce para deil bo zaman da kazand bir dnyada,
lmcl bir gnah ileyen kahraman ruhlardr.
Gndelik yaam, alma ve bo zaman olarak
iki kutba ayran alma merkezli dzenlemeleri
bile bile ihlal edenlerdir.
19. yzylda yaratmakla tketmenin kma-
znda, kalabalklarn dnyasnda, modernliin
yeni kentlileri olarak varolan aylaklar, daha son-
raki dnemlerde, zellikle edindikleri varoluu
almlarla beraber, genel anlamda dzenin an-
lamszln, farkl olmay, herkesin tutunduuna
tutunmamay, balanmamay, uzlamamay im-
lerler. Ve modern dzenin kendini gerek klmaya
alt her toplumun ayrlmaz bir parasna d-
nerler. Ve modern dzenin kendini gerek klmaya
alt her toplumun ayrlmaz bir paras olurlar.
Bu anlamda aylaklk, Osmanl modernle-
mesinin etkinlemeye balad, kurumlar ve
toplumuyla imparatorluun byk bir deiim
srecine girdii Tanzimat Dneminden itibaren
kendi deneyim alann da var eder. Bu srete
STANBULLAMAK
aylakln yaam alan ise yine kent, zellikle de
modernleen bakent stanbuldur.
Modernleme abalarnn yeniliki rzgarlar
stanbul kent planlamasnn da belirleyicisi olur.
stanbulu deitirmeyi ngren yeniden yaplan-
drma faaliyetlerine ncelikle Galata ve Pera gibi
gayri Mslimlerin ounlukta olduu blgelerde
giriilir. Altnc Daire-i Belediye tarafndan yr-
tlen bu faaliyetler sonucunda da Pera, ksa srede
kentin dier blgelerinden farkl bir grnme ve
modern dkkanlar, tiyatrolar, Avrupa tarznda
eitli elence yerleriyle, bu grnmn kendin-
den trettii Avrupai olarak alglanan farkl ya-
am biimlerine kavuur. Pera dnda ise Boazn
iki yakasnda, Adalarda, amlca ve Kadkyde
modern kentin ilk kprtlar hissedilmeye bala-
nr. Yine bu srete kendini var eden yeni tketim
biimlerinin etkisiyle, kamusal mekanlar, mteva-
zln yerini alan gsterii tketim tarafndan
yeniden ekillendirilir. Bu dorultuda, Taksim ve
Tepeba parklarna ek olarak, amlca Bahesi,
Boaz kyleri ve Adalar da nemli toplanma ve
gsteri mekanlar haline gelir.
Modernleme ad altnda yaanan deiim-
lerin etkisiyle kent ve kent yaam farkl bir g-
SALT014-STANBULLAMAK-032
 STANBULLAMAK
rnm alr. Bu hzl deiim sreci, uyaranlarn
niteliinde grlen farkllama ve saysnda gz-
lenen artla birlikte yeni deneyim olanaklar,
kentsel davran biimleri ve yeni kentli tipleri
yaratr. Bu tiplerden biri olan aylaklar da, yava
yava belirmeye; modern kentlerin, modern kent
yaamnn ayrlmaz paras aylaklk hali, yava
yava oluum srecine girmeye balar. Geni yol-
lar, aydnlk sokaklar, kalabalklar eken dk-
kanlar, elence mekanlar, pasaj ve parklaryla
yeni stanbul, aylaklara ev sahiplii yapacak bir
kente dnmeye; evin mahremiyetinden sokaa
alma, dolama, yrme, seyretme, seyredilme,
kalabalklarn kargaasna karma gibi olanak-
larla modern aylakln deneyimlenebilecei bir
mekan haline gelmeye balar. Ayn ekilde, mo-
dernleme abalarnn etkisiyle dnce biim-
lerinde meydana gelen deiiklikler ve ekonomi
politikalarnn etkisiyle alma ve bo zaman
dzenleme ynnde atlan admlar, aylaklkn
anlam erevesini izme, ayla dierlerinden
ayracak nitelikleri belirleme srecinin de yolunu
am olur.
Bu anlamda, modernleen stanbulun yeni
sakinleri aylaklar, kendilerini yeni deneyim ola-
naklarna gark eden, modernleme pratiklerini
ilk elden deneyimleyen, modernlemenin seyri-
ne dalp, kenti yaamay deerli klan, kendini
alma ve ilerleme pratiklerinden ayran yeni
kent gezginleri olarak grnr olmaya balarlar.
Modernlemenin getirdii deiimlerin atafat
karsnda akna dnen, modern olarak gr-
nenin peine den aylaklar, Pera sokaklarnda
ftursuzca dolanan; parklara ve bahelere akan;
seyretmeyi, yrmeyi kimlik haline getiren; lo-
kantalar, kafeleri, elence mekanlar, kaldrmla-
ryla kenti kendi evleri bilen yeni stanbullulardr.
Ancak zaman getike, yeni olan ilginliini kay-
betmeye, yeniliinin arkasna saklad dier y-
zn gstermeye balar. Ard arkas kesilmeyen
savalar, deien dengeler, sertleen kimlik poli-
tikalar, marjinleri tekrar tekrar izilen toplumsal
yaam, kentle kurulan ilikiyi de etkiler. Aylak-
lar, zellikle Cumhuriyetin ilannn ardndan,
II. Merutiyet Dneminden devralnan makbul
vatandalk imgesinin arl altnda ezilseler
de, modern bir ulus-devlet, bu ulus-devlete de
milli deerlerine sahip kan ama ayn zamanda
modern bir toplum yaratma abalarnn zn
oluturduu sert bir kimlik ina srecine ra-
men kendilerini var etmeye devam ederler. Ve
stanbuldan kesinlikle vazgemezler. Zaten bu
dnemde stanbul, Cumhuriyetin kent tasar-
SALT014-STANBULLAMAK-033

mn ve bu tasarma ikin dnlen gndelik
yaam tarzn yanstmas asndan bir projeye
dntrlen Bakent Ankarann kt-te- pastane ve lokantalarn, sayfiyelerde geirilen
kisi, yozlamaya ak bir aylaklk mekandr.
stanbul ancak 1930lardan sonra, eski hare-
ketliliine yeniden kavuma ansna sahip olur.
Yine de 1920lerden sonra kamusal alanda fark
edilmeye balanan bohemlik eilimleri unutulma-
maldr. zellikle Fikret Adil ve evresi tarafndan
grnr klnan bu eilimler, aylakl bir yaam
biimine dntrme arzusu olarak da vurulur.
Ancak asl krlma 1950lerden sonra gzlemlenir.
Modernleme sreci balamnda bir dnm
noktasna karlk gelen 1950lerde, II. Dnya Sa-
va sonrasnn kendi dinamiklerinin, dardan
gelen eitli yardmlarn da etkisiyle, lke daha
nce hi deneyimlemedii bir hareketlilik iine
girer. Sanayinin gelimesi ve glerle birlikte yeni-
lenen stanbul, artan nfusun, lkenin bir piyasa
toplumuna dnme srecinin ve artan Amerikan
etkisinin de belirleyiciliiyle yeni yaam biimleri
edinir. Yine bu dnemde, gecekondulamann
yava yava oluum srecine girmesi de ehrin
ehresini deitirmeye balar. Tm bu deiimle-
rin gnll gzlemcileri aylaklar ise Beyolunda
STANBULLAMAK
devam eden gece hayatnn, sinema matinele-
rinin, entelektel sohbetlere ev sahiplii yapan
scak gnlerin, Ada toplantlarnn, vapur yolcu-
luklarnn, uzun yrylerin ardndan Boazda
yenen yemeklerin asli karakterleri olmaya devam
ederler.
Ancak artk aylaklk, zellikle makbul vatan-
da vurgusunun sertliini yitirmesi, yeni neslin
modernlemeyle kurulan ilikiyi iselletirmesi
ve modernletirme biiminde grlen deiim-
ler asndan, yukardan aaya modernleme
anlaynn daha poplist bir nitelik kazanmas
sonucunda tepeden inme, homojenletirici kl-
tr politikalarnn etkisini yitirmeye balamasy-
la birlikte yeni bir anlam erevesine oturtulur.
Aylaklk, tek sesli politikalarn tek elden deer-
lendirdii bir varolu hali olmaktan kar, farkl
grlerin farkl yorumlarla deerlendirdii ok
ynl bir nitelik kazanr. Ayn ekilde, liberal eko-
nomi politikalarnn alma balamnda yaratt
istikrar, kapitalistleme sreci iinde aylakla
ayrks bir grnm verir. Bu dorultuda, zellikle
II. Dnya Sava sonrasnn dnce akmlarn
paylama asndan, Cumhuriyetin ilk on be
ylnn makbul vatanda sorumluluu ile deil
SALT014-STANBULLAMAK-034
 STANBULLAMAK
de modern bireyler olarak hareket eden kentli
entelekteller, aylakln deneyimlenme biimi-
ni de deitirmeye balarlar. Aylakln bu yeni
biimine ikin olansa, varoluu tnlar tayan
hafif karamsar tavrdr.
Bu tavrla birlikte aylaklk, deien kent iin-
de modernlik hallerini deneyimlemeyi, kentin
iinde babo gezinmeyi ne karmann yan
sra toplumun dayatt deerlerle uyumamay,
yabanclamay, bountuyu, baszl, ayrksl hi de beyhude deildir.
da imleyen bir varolu halini ifade etmeye balar.
Ancak aylakln asl ayrksl 1980 sonrasn-
da belirginleir. Kemiklemi kapitalizmin gnde-
lik yaam epeevre saran alarna taklmadan,
entelektel bir aray srtlanarak kendini sokakla-
ra vurmak, artk imkansz bir d ya da kendi pa-
zar olan bir yanlsamadr. Beyolu, her ne kadar
alt kltrlere ev sahiplii yapmaya devam etse de,
yava yava bir alveri merkezine dnerken, ay-
laklk yanlsamas zellikle Cihangir, Galata ben-
zeri semtlerde kendi yaam kurgusunu dayatan
bir hal alr. Bu yanlsamalarla yetinmeyenler ise
stanbulu terk ederek, kendi kurgularn Bodrum
gibi sahil kasabalarna tar. Beyolunun yan
sra Boaz da bu srete kendini dntrerek,
nostaljik kahvalt mekanlaryla, yol kenarna s-
ralanm arabalarn arasnda, hafta sonlar al-
nacak bir nefes anlamna gelmeye balar. Yine de
stanbul, kendi kent gezginlerini sokaklara ar-
maya devam eder. nk deise de her zaman
baka bir seyirliktir modern kent. Eer aylaklar
bir modern hayatn renklerine kaplp dehetini,
bountusunu yaayarak; bir farkl, teki olmann
zevkini karp bir yabanc kalmann skntsn
duyarak varolmaya devam ediyorlarsa, bu ar
Deniz Aktan Kk
AZINLIK (I)
Bir grubun, zerinde bulunulan noktaya gre
deien saysal ounluuna gnderme yapan
siyasal etiket.
Post-siyaseten dorucu dnemin rettii yeni
bir baka veya yanlsamaya gre aznlk olmak,
ounluk olmaktan neredeyse daha avantajl-
dr. Zaten, temel haklarndan mahrum kalm,
toplumsal izolasyon ile yz yze gelmi bu grup-
lardan birine mensup olmak, gemite yaanan
SALT014-STANBULLAMAK-035

aclar tek bana temsil eder duruma gelmi azn-
lk grubundan bir bireye srekli bir gnl alma
haliyle yaklalmasn gerekli klmaktadr. Btn
bunlara karn hangi gruplarn aznlk olduu so-
rusunun yantnn zorluu, sorunun olduundan
daha etrefil olduunu ispatlar gibidir.
Aznlk kavram bugn, her ne kadar yeni
siyaseten dorucu sylemlere karlk verse de,
halen tekini ounluk ad verilen daha eit
gruptan ayrtrmak iin retilmi kurgulama
biimi. Hakim olmann poplasyonun okluu
ya da azlyla da bir ilgisi yok. Asimilasyon teo-
risinin egemen pozisyonu halen nemli bir siyasi
gereklik olarak gndemde. Asimile olmak daha
eit olmann hala n art. Buna karn dar-
dan birini sonsuz bir hogryle kendinden biri
klmaya alan bir ev sahibi de yok. Kuramsal
bir misafirperverlikten bahsedebiliyoruz sade-
ce. Aznlk teriminin doas gerei istenmeyeni
temsil etmesi gerekirken, ona efkatle yaklaa-
can syleyen ev sahipleri ve evcilletirilmi
aznlklar var artk. Ev sahibinin duygularnn
deitiini iddia etmek ise zor grnyor. Ev sa-
hibi, ancak kendini gvende bulduu noktadan
baktnda aznlktan bahsedebiliyor. Aznln
evcilletirilmesi de ev sahibinin retorik gcyle
STANBULLAMAK
balantl. Bu nedenle de tehlikeli olan, bugn
artk tekiletirilen tehlikeli aznln varola-
mamasdr. Aznlk grubuna mensup birey de
aznlk olmak iin maruz kald hakim siyasal
rzgarn dna kamaz. stanbul bu genel fo-
torafn tam da iinde konumlanyor; Trkiyede
eksik olan ise retorik. Aznlk, modern bir panikle
ulusal kimlik ina etme eilimine girilen noktadan
itibaren, yaratlan kltr atmosferinin dnda
braklarak yeniden kurguland. artc olan bu
kurgunun ikna ediciliinin derecesidir. kna ola-
mayanlar zaten gitmiler, kalanlar da ikna olmu
grnmlerdir. Buna karn stanbulda aznlk
olmann beraberinde getirdii toplumsal paket,
sistemin kendini tmyle gvende hissettii bir
pozisyon tanmlar. Bu nedenle ev sahibi, duygu-
lar konusunda kendini yalan syleme zorunlulu-
unda bile hissetmez. kna olmay tehlikeli klan
da budur. Kimse konumaz rnein, asl aznl
tanmlayanlar konumay her eye ramen tercih
edenlerdir. Bu say da maalesef 10-15 deil, bir ya
da ikidir ve yine maalesef yaamalarna bile izin
verilmez.
Ersin Altn
SALT014-STANBULLAMAK-036

AZINLIK (II)
stanbulda kimin aznlk saylaca kadar tar-
tmal pek az sorun vardr. Gayrimslimlerin
aznlk olmas zerinde uzlalmtr. Ama
Aleviler, Krtler gibi gruplar deien siyasal
pozisyonlara gre aznlk saylr ya da sayl-
mazlar; kendilerini aznlk sayar ya da say-
mazlar. Veya u durumda sayar, bu durumda
saymazlar. [Ed.]
Aznlk olmak ya da aznlk mensubu olarak grl-
mek stanbulda pek makbul saylmaz. Ecinsel,
Krt, Ermeni ya da Afrikal farketmez; stanbul
farkllklar kolayca iinde barndran bir ehir
deil, tarihte de pek olmamtr (bak. Etnisite).
Buna ramen Avrupa metropolleri arasnda belki
de en karmak, kark ve oul ehirdir stanbul.
yleyse stanbulda aznlk olma halleri nelerdir?
Farkl olan bu ehirde farkl olmak niye bu kadar
zor bir zanaat?
Aslnda aznlklar muhtelif: Etnik grup, din,
dil, cinsiyet temelli aznlklar var. Ve de btn bu
gruplarn dinamikleri farkl. Bazlar Keldaniler
gibi sayca kkler, bazlar, en bata da Krtler,
aznlk kavramn sorgulatacak kadar kalabalklar.
Sokaklarda en kolayca hissedilebilen aznlklar-
dan birisi Romanlar; en az farkedilenler ecinsel
STANBULLAMAK
ve lezbiyenler. Bazlar Ermeniler gibi korkun bir
tarihi travmadan muzdaripler, bazlar ise Afrikal
gmenler gibi gnlk hayatlarnda rklkla ve
polis basksyla mcadele edip ekmek kavgasna
devam etmek zorunda. Yine bakalar, Aleviler gi-
bi dini kimliklerini Snni Mslman ounluun
koyduu erevelere uygun bir ekilde yaamaya
alyor. Bir de daha ok Avrupa ve Amerikadan
gelen ve de stanbulda alarak hayat srenler
var.
Bu gruplara mensup bireylerin bulutuu
yerler arasnda Beyolu, stiklal Caddesi, Taksim
Meydan ve Cihangir batadr. Younlatrlm
ehir hayatnn merkezi buras, teki stanbulla-
ra gre kafas, gnl daha ak gibi. Kozmopolit
bir ehir hayatnn dleri en iyi burda kurulur.
talyan ve Fransz mahreli 19. yzyl mimarisi,
Rum, Ermeni, Yahudi ve Levantenlerden geride
kalan hayatlar, kiliseler, sinagoglar (bak. Sina-
gog). Oysa, Kbrs meselesinde hkmetin elini
glendirmek iin ortaya salverilen bir apul-
cu gruhu tarafndan Mslman olmayan tm
aznlklarn dkkanlarnn, i yerlerinin ve ibadet
yerlerinin yamaland 6-7 Eyll olaylarnn ya
da kimilerine gre stanbulun kristal gecesinin
ans henz taze.
SALT014-STANBULLAMAK-037
 STANBULLAMAK
Medeniyetler diyalou sylemine uygun say-
sz fotoraf karesi var stanbulda. Minare ve an
kulesi bir arada, bazen bir Sinagog, geri planda bir
mart. Oysa kiliselerin, sinagoglarn bu fotoraf-
lara yansmayan yaralar var. 500 yllk hogr
sylemleri, eitlik ve laiklik referanslar bu yara-
lar grnmez klmaya yarasa da onlar sarmaya
gnll deildir.
Snrlamalar zerine ina edilmi bir ortamda
aznlk olmak baz eyleri yapamamak anlamna
gelir. Kiliseye ek bina yapamamak, an kulesini
tamir edememek, kendi vakflarna ait olan ama
devlet tarafndan el konulmu mallar geri alama-
mak, her an nasl olmusa elde kalm tanmaz-
lar devlete kaptrmaya kar koyamamak, okul
kitaplarndan silinmi tarihlerini hatrlayama-
mak. Bu anlamda aznlk, nefes almak iin gerekli
olan mekandan ve anlaml bir hayat srmekten
yoksun braklma halidir.
stanbul, etnik ve dini zenginlie Trkiyenin
birok ilinden daha tahammll. Ancak kimin
aznlk olduuna karar veren tek bir merci varsa,
o da Lozan endeksli dnen ulus-devlettir. Bu
devletin kurumlarna gre aznlk kavram sadece
gayri Mslimler iin kullanlmal. Bunlarn ara-
snda da sadece Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler
aznlk haklarna sahipler. Aznlklardan, farklk-
tan, tekilikten haz etmeyen bir devlet tarafndan
tannm olmak, haktan ok kontrol ve sknt ge-
tirir. Ulus-devletin tahayyl ettii ve de yok olma-
sn derinden arzulad resmi aznlklarn nfusu
bugn yz bin dolaynda olsa da, toplam stanbul
nfusunun yzde birini dahi tekil etmiyor.
Ancak ulus-devletinin kategorilerinden
kurtulunca ok farkl bir tablo ortaya kyor:
Krtler, Bulgaristan Trkleri, Sryaniler, Yahu-
di dnmeleri, anadilleri Zazaca olan Dersimliler,
Lazlar, Hatay ve Urfal Araplar, yurdun her k-
esinden gelmi ve byk ehrin grece zgr-
lnde ayakta kalmaya abalayan travestiler.
stanbulun semalar ve vicdan giderek ykselen
bayrak direkleri ve cami minareleri tarafndan
delinse de, stanbullularn ounluu bugn bir
aznla mensup. Ulus-devletin hayalinde sadece
yok olmaya mahkum aznlklar grnse de, dev-
letin tesinde ounluk-aznlk ikileminden daha
gerek, gergin ve zengin bir dnya var.
Kerem ktem
>Etnisite, Sinagog
SALT014-STANBULLAMAK-038
 STANBULLAMAK
BADAT CADDES (I)
Badat Caddesi, bir cadde olmann tesinde
zihinlerde yer etmi bir kavramdr, deiik
zamanlarn stiklal Caddesi ve bir zamanlarn
Direkleraras gibi.
Kentsel ve corafi varl eski olmakla birlikte,
douya doru uzanan Bizans izi olarak bugnn
stanbullusuna hibir ey sylemez, Nikomedia
Yolu (zmit yolu) adnn da artk bir anlam ol-
mad gibi. O, douya, dounun uzak kentlerine
giden yoldur, Badat da gerek Badat kenti de-
il, bir simge-isimdir: Aka Badat sorulmaz...
arksndaki Badat gibi. Adnn simgesel uzaklk
arm, bir baka yolun, batya uzanan Avrupa
karayolunun kente balanan kesiminin 50li, 60l
yllardaki adn anmsatr: Londra Asfalt, Batnn
en ucundaki kente giden yol. Badat Caddesinin
de 40l, 50li yllardaki ad, semt sakinleri iin
ksaca Asfalt olmutur.
Eski Bizans izi, Nikomedia Yolu, Osmanl d-
neminde de menzil noktalarnda, namazgahlarda
duraklayan yolcularn, Gebzeden itibaren hanlar-
da konaklayan kervanlarn, douya sefere kan
ordularn ve Hac alaylarnn gzergah olmu,
ama modern ada yerleik bir alann arteri olarak
gelimesi, 19. yzyldan balayarak demiryolu ve
denizyolu ulamna paralel bir sre gstermitir.
1843 ylnda kurulan Hazine-i Hassa irketinin ve
bunu izleyen iletmelerin buharl gemilerinin,
yandan arkllarn urad iskeleler: Kalam,
Caddebostan, Suadiye, Bostanc, Maltepe, Kartal,
Pendik ve buna paralel olarak stndeki istasyon-
lar boyunca gelien yerleme, caddeye yeni bir
ilev katmtr. Demiryolu ve sahil, istasyonlar
ve iskeleler arasnda, her ikisine de paralel olarak
douya uzanan caddenin nce bir kesiminin, daha
sonra tmnn ad, 1918 ylndan itibaren Badat
Caddesidir. Geliimin hzland 1910larda iki
arabalk bir toprak yol, 1930lardan sonra asfalt.
Cadde 1940larda geniletilir, 1950lerin sonunda
ikinci geniletme ilemi balar. 1985 sonrasndaki
sahil dolgusu ve sahil yolunun almas, Badat
Caddesinin 2000li yllarn bandaki ortamn
ve grnmn hazrlayan son gelimedir.
Caddelerin varolu nedeni ulamdr. Ba-
dat Caddesinde ulam, yzyl banda atl ara-
bayla salanrd. Atl araba cadde zerinde ve
evresindeki semtlerde varln 60l yllara dek
srdrmtr: Sahille, iskelelerle i kesim ara-
snda, istasyonlarla evler arasnda, yazn evle
plaj ve gazinolar, kn evle okul ve pazaryerleri
SALT014-STANBULLAMAK-039
 STANBULLAMAK
arasnda, bir zamanlar kklerle mesire yerleri
arasnda. 1930larda ilk otobs, 1935te raylarn
denmesiyle tramvay, vapur ve trenin yan sra
cadde zerinde toplu tama katlr ve atl ara-
ba daha ok bu ana tayc hatta dik ynde
devinen bir ksa mesafe aracna dnr, yerini
giderek motorlu araca brakmak zere... 80li yl-
larda Bostanc dndaki ara iskeleler kaldrlr,
tren giderek hatboyu kuzeyindeki semtlere ve
Bostancnn dousuna hizmet veren bir ulam
arac olur. Sahil yolunun almasyla birlikte tek
ynl bir arter haline gelen Badat Caddesi, artk
yirmi drt saat boyunca akkanla sahiptir.
Menzil noktalar, namazgahlar, emeler ge-
ride kalm, ounun izleri silinmi, hafzalar da
baz adlar dnda yok olmutur; bir zamanlar cad-
deden denize uzanan geni balar da yle. Deniz
ve demiryolu ulamnn verdii imkanla Osmanl
ricali, zengin yabanclar ve kimi Levantenler, 19.
yzyl sonu ve 20. yzyl balarnda Badat Cad-
desi evresinde yaptrdklar kklerde oturmaya
balarlar. Gzden ve denetimden uzak konum,
ulam eitlilii ve doal ortam, caddeye paralel
olarak uzanan semtleri ekici klar. Caddeyle sahil
ve caddeyle tren yolu arasndaki geni arsalarda
yaplan ahap kkler 1910lardan itibaren oa-
lr: Kzltoprak, Fenerbahe, Feneryolu, Gztepe,
Erenky, Suadiye, Bostanc, omurgasn Badat
Caddesinin oluturduu gzde ikamet alanlardr.
ark demiryollarnn mdr Hugueninin
yals Bostancdadr. Bunu Caddebostanda,
iftehavuzlarda, Fenerbahede baka nlle-
rin yal ve kkleri izler: Ragp Paa Yals, Cemil
Topuzlu Kk, Botter, Degucis, Rizzo ve Oppen-
heim Kkleri. Bazen bir byk mlk, eski bir ba
veya bostan alan parsellere blnr. Bu gelime-
nin en tannm aktr, 19. yzyln sonlarnda
Gztepede cadde ile demiryolu arasndaki ge-
ni araziyi satn alarak parselleyen, yol sistemini
oluturan, cami ve mtemilatn da ina ederek
evresinde bir semt merkezi nvesini de kuran
Ttnc Mehmet Efendidir. Byk mlkler b-
lnr, kimi ahap kkler yanar; yerlerine, gide-
rek klen parseller zerinde bakalar yaplr
ama Ttnc Mehmet Efendinin zgara emal
modern yol plan yaygnlaarak geerliini korur:
ema, sahile ve ana caddeye, Badat Caddesine
paralel ve bunlara dik sokaklardan oluacaktr. Bu
yollarn bir blmnn iki yan nar aalaryla
bezenir, bazense bir eski byk kk uzaktaki
giri kapsna balayan kestane aal araba yolu,
yklm kkn eski sahibinin adyla anlan dar
SALT014-STANBULLAMAK-040
 STANBULLAMAK
bir sokaa dnr; Badat Caddesini kesen ve
ana hattan ayrlp, varsl Avrupal ailelerin yaa-
d Fenerbaheye uzanan dar demiryolunun
zamanla bir baka caddeyi oluturduu gibi
Bugn ne demiryolu, ne de kk sahiplerinin ad
kalmtr ama Badat Caddesi bu dnm, kay-
bolmu izlerin, dorultularn merkezi, omurgas
olarak bu silik hafzay ve dokuyu tar, ynlen-
dirir, yeniden yaplandrr ve anlamlandrr: O,
tartmasz bir toplardamardr.
Bu toplardamarn bir ba vardr: Kadky, es-
ki sakinlerinin deyiiyle Kadky, yani Kadnn
ky. Kent haritalarnda Badat Caddesi, biraz
daha ileriden, Kurbaaldere zerindeki kpr-
nn batsndan balar ve Bostancdaki bir ba-
ka eski kprye kadar dorusal bir iz boyunca
devam eder. Haritalarda, kent rehberlerinde ve
kimilerinin yer belleinde cadde, eski Bostanc-
ba kprsnden sonra da Maltepeye, Kartala,
Pendik ve Tuzlaya doru devam eder ama kadim
Nikomedya yolunu izleyen bu gzergah, kprden
itibaren artk kimliini deitirmitir; kklere,
yallara, mekanlara ve yaamlara uzanan tarih
de, tad ada anlam ve imgeler de, caddenin
iki kpr arasnda, Kzltoprak ile Bostancy
birletiren ana gvdesi zerinde younlamtr.
Toplardamar, bu corafi aralkta ayn zamanda
bir atardamardr: Toplumsal younlama, yaam
biimi, imge ve toplumsal kodlar oluturur.
1910larn ahap kklerini, 30larn, 50lerin
kargir modern villalar izler. Cumhuriyet brok-
ratlar, sava sonras burjuvazisi ve kk burjuva-
zisi, Badat Caddesi, sahil ve demiryolu arasndaki
mekan, eski ve sekin ailelerin ikinci kuayla,
kalan Levanten ve yabanc tccar aileleriyle ve
semtlerin yerli Rum ve Ermeni toplumuyla pay-
lar. Bunlara yazlklar, kk tccarlar, Musevi
aileler katlr. 50lerden itibaren cadde zerindeki
villalar yerlerini baheli, drt katl apartmanlara
brakr. Bunlarn gerisinde nce benzerleri, sonra
daha bykleri, ok katl olanlar ykselecektir.
Badat Caddesi ve evresinde, 50leri izleyen elli
yl iinde -drt kuak yaplama geliecektir.
Bu yaplama, sahile paralel olarak Bat-Dou
dorultusunda, Kzltoprak ve Bostanc arasndaki
kesimde, yaam biimi, stat ve mimari olarak
birbirine paralel bantlar halinde gneyden ku-
zeye doru giderek farkllar. Sahil ve sahilyolu
ile Badat Caddesi arasnda, cadde ile demiryolu
arasnda ve daha kuzeye doru E5e, oradan E5
ile TEM arasndaki yeni semtlere doru, her yeni
dilimde biraz daha ok stat ve prestij kaybyla
SALT014-STANBULLAMAK-041
 STANBULLAMAK
yeni kentleme devam eder; daha da kuzeydeki
ya lekelerine, uydu kentlere ve sitelere ula-
r. Hareketin ve bu modern kentlemenin ilk
iareti, Ttnc Mehmet Efendinin imarndan
itibaren Badat Caddesinden balamtr; eski
banliy ve sayfiye semtleri bu eksenden bala-
yarak gzde bir konut alanna dnmtr ve
bugn de gneydeki prestijli kuan omurgas
ana caddedir. Omurgann mekann evreleyen
apartman mimarisi, stn bir zeni ve kaliteyi
yanstmaz ama bu durum, mekann kentsel kali-
tesini ve stat deerini etkilemez. Toplardamar
tarihi olarak kuzeyden gneye doru besleyen
ikincil damarlar, demiryolunun zerinden ya da
altndan kprlerle geerek, bugn nemi azal-
m olan istasyonlar Badat Caddesine ve sahil
kesimine balayan caddelerdir Dama tahtas,
bunlarn arasnda kalan klcal damarlar, aal
yollar ve baheli yksek apartmanlarla devam
eder, atar-toplardamar hepsinin merkezi, birle-
tiricisi ve belkemiidir.
Bu omurga ve evresindeki konut alannda
ikamet biimi kklerden villalara, oradan apart-
manlara evrilmi ama bu ok katl ve baheli bur-
juva ya da kk burjuva yaam ortam hibir
zaman bir yatakhane-kent olmamtr. kesim
sakin olsa da, cadde canlln korur; donatlar
evresini ve bu canll besler. 30lu, 40l yllarda
k hanm ve beylerin zenli ve resmi giysileriyle
at bindikleri, kk ve villa arka bahelerindeki
kortlarda tenis oynadklar, yal rhtmlarnda,
denize inen sokak bitimlerinde ve 1930lardan
itibaren alan plajlarda yzdkleri kentsel co-
rafyadaki iek ve ba kltrnn yerini, peyzaj
dzenlemesi ya da otopark, havuzlu bahelerin
yerini ise yzme havuzu veya fitness centerlar
alm, plajlar dolgu alanlarna, marinalara dn-
m, sonra dolgu alanlarnn homojen peyzaj-
nn denizle bulutuu belirli noktalarda yeniden
almtr. Eski gazinolarn, bahe sinemalarnn
yerini alan sinema kompleksleri, cafler, k ma-
azalar giderek oalm, bunlarn zerinde yo-
unlat Badat Caddesi, canl bir kaldrm boyu
ve zemin kat etkinliinin merkezi ve taycs
olmay srdrmtr. Bu iz boyunca piyasaya
klr, vitrin baklr, alveri yaplr, marka-
lar izlenir: Bunlar bazen giysi, bazen otomobil
modelleridir. Badat Caddesi bir tketim, alveri
ve temaa mekandr; orada seyredenler ve seyre-
dilenler vardr. Pazar gnleri yukar semtlerin,
E5 boyu ve kuzeyinin genleri de gneye inerler
ve cadde, farkl bir erotizm ykl imgelemin me-
kan olur.
SALT014-STANBULLAMAK-042

Daha 1930lardan, eski yolun asfalt kaplanma-
sndan beri bu etkinliin ad Badata kmak
ya da asfalta kmaktr. Semt sakini Erenkyl
ya da Suadiyeli asfalta kar, buna karlk vapu-
ra binerek ehre iner. Badata klr, tpk
Beyoluna kld gibi. Bu dilsel ifade, belki de
corafi olmaktan ok, modernitenin stat simge-
lerine bal bir prestij deerine iaret eder.
Yol, mesafe demektir. Uzunluu ve genili-
i, evresindeki yaplar ve aalarla, zerindeki
aralarn ve kaldrmlarndaki hayatn akyla
ilikisi, ruhunu ve leini etkiler ve buna baka
alglar katlr. 1910larn henz resmen Badat
Caddesi olmam Ihlamur Yolu, doa seslerinin,
rzgarn, lodosun, uzaktaki hatboyundan gelen
tren sesinin ve istasyon meydanndaki camiden
okunan ezann ses mekann ve mesafe referan-
sn oluturduu, toprak yolun 60larn banda
yumuatlan toporafyasyla, nceleri daha kes-
kin ykseltilerle sonlanan ve sahile inen dik ara
yollarn ucundaki denizin ses ve k izleriyle, yol
zerindeki kk siluetleri ve nar dizileriyle belir-
lenen bir mekan ve alg dnyasna sahipti. Arada
boluklar, erik aac, leylak ve brtlen bekleri,
meneke gl, ebboy, leylak kokusu, yaz geceleri
atebcekleri, gndz crcrbcei konserleri...
STANBULLAMAK
Mevsimlerin, yazn ve kn, saatlerin, gndzn
ve gecenin ritmi ve bu ritmin hissedildii, hem
doal, hem yerleik bir mekan... Sonra tramva-
yn sesi, sisli ve tipili gecelerde denizden gelen
sirenler, bir yazlk sinemadan yaylan ngilizce
konumalar... 30lar, 50ler devrildiinde bu tarih
ve onun krntlarn tayan bellek, bir zaman do-
al olann belli belirsiz izlerini, yeni kesimeleri ve
arayzleri, birliktelii ve kartlklar yeni ve gide-
rek younlaan kentsel mekana tad: Sekinlik
ve sradanlk, zellik ve oaltlmlk, beton ve
peyzaj, kendiliinden olan ve kurgulu olan: 30lu
yllardan 60lara kadar yaayan semt bulumalar,
dolunay gecelerinde iskelelerde bir pagan riteli
gibi kutlanan mehtap, top sahalarnda yaplan
malar ve kurulan cambazhaneler yerini deme-
li park yerlerine, Cumhuriyet Bayram geitlerine
ve Fenerbahenin zaferleri sonrasndaki lgn
taraftar cokusuna brakt. Ama ayn zamanda
bir modernleme ve zgn bir kentsel oluum
gstergesi olan bu deiim, birey iin olsun, kk
gruplar iin olsun, caddenin ekim gcn, can-
lln ve uyarcln yok etmedi. Beden ve ara
bu mekanda hala bir arada, yan yana olabiliyor,
merak ve temaa sryor, kk burjuva gnlk
yaam kendine sanal ya da anlk ufuklar amaya
alyor; caddeye yabanc kara genler iinse
SALT014-STANBULLAMAK-043

buras bir arzu mekan. Tketim nesnelerinin
ekici vitrinlerde sergilendii, bakml gen v-
cutlarn devindii, lks spor arabalarn park ettii
kaldrmlar, hem gereklik, hem bir d dnyas
sunuyor. Ve Badat Caddesi bu zenli, dzenli,
yumuak, sradan, aldatc, gerek grnmleri
iinde hem cadde, hem evin d, hem de tketim
alan: 3 kilometre uzunluunda, aralarnda bo-
luklarn, irili ufakl sokaklarn bulunduu ak
ulu ve btnl grnmeyen bir shopping mall
(alveri merkezi), zk ve eklemeli dokusu iin-
de, stanbulda benzerine az raslanan younlukta
bir sosyalleme ve modernleme alan.
Atilla Ycel (Hlya Hatipolunun katksyla)
BADAT CADDES (II)
zerinde yanyana dizilmi gsterili dkkan-
lar, kaldrma taan kahveleri, pastanele-
ri, lokantalar ve yksek apartmanlaryla
Badat Caddesi, stanbulda, hatta Trkiyede
belirli bir yaama tarznn simgesidir: Zengin
ve modern. Ama nasl bir modern?
Bugn yeniden yaplandrma sreleri ve amansz
rant savalar srasnda stanbulun ok kltrl
STANBULLAMAK
gemii yeniden kefediliyor. Belirli semtler ve
mekanlar tarihsel olarak iaretleniyor; bura-
lar ncelikle yabanc turistleri, sonra da onlar
izleyen yabanc hayran yerlileri cezbetmek iin
modernletiriliyor (Bu srada yoksullar yeniden
yazlan tarihin dna atlyor). Modernliin kendi
gemiini yaratma abas, gemii krl bir alan
haline getiriyor. Nostalji, acs alnm bellektir
der Lowenthal; bugn stanbulda birok yerde
nostalji sadece acs alnm deil, zerine ayrca
eker serpilmi bir kltrel sermaye. Bu balamda
Badat Caddesinin modernliiyle ilgili ilk dikkati
eken, tarihe kaytszl oluyor. Herhalde kendi
gemiini anmayan, kendi kendisiyle ilgili bir
nostaljisi olmayan nadir zengin ve nl mekan-
lardan biri. Dkkanlar benzese de, modernlik
tarz sekin bir kltrn mekan Niantana
benzemiyor rnein. Badat Caddesinin serma-
yesi farkl: Modernliin, kendini soylulatracak,
klasikletirecek herhangi bir dsal eye, rnein
tarihe ya da yksek kltre bavurulmakszn bire
bir kutsanmas onu farkl klan. Bu yanyla Trk
Modernlemesinin esasen kapitalistleme oldu-
unu en dorudan yanstan mekanlardan biri. O
yzden Badat Caddesinde sonradan grmelik
ayp deil, nk aralarnda kkl aileler de bu-
lunsa Badat Caddesi sakinleri gnn gereklerine
SALT014-STANBULLAMAK-044

ayak uydurduklar lde sonradan grme ve
tam da bu yzden son derece modern oluyorlar.
Corafi olarak Badat Caddesi, stanbulun
merkezinin uzanda, Asya ktasnda ve denizin
hemen yaknndadr. Gemite bir sayfiye yeri
olduu bilinir. 40 sene nce buralarda plajlar,
gazinolar, baheli kkler ve biraz tede balar,
baheler vard der eskiyi hatrlayanlar. Daha
da eskiye gidilmez zaten. ou kii Osmanlnn
son dneminde bu civarda yaayan Ermenileri,
Rumlar, (hala yaayan) Yahudileri, Levantenleri
anmaz. Badat Caddesinin egemen anlatya yer-
leen bir tarihi varsa, bu olsa olsa bir dnm
hikayesidir. Eski Trk filmlerinde Anadoludan
bir kyl kz olarak gelip yeni klk kyafetlere
brnd anda modern olan gen kadnlarn
mucizevi dnmne benzer bir ekilde, st
orta snf Trkler Badat Caddesine yerlemi
ve modernlemilerdir. Bu, gerisine bakmadan
giden hzl bir dnmdr. Eski kkler ykla-
madysa, baheye dikilen yksek apartmanlarn
arasnda skp dilsiz ve cansz kalmtr. Eski
plajlarn, gazinolarn zerinden sahil yolu getii
iin caddenin kar tarafnda betonun zerinde
duran kayklar ve yelkenliler vardr; ylece denizi
uzaktan seyrederler. Sahil yolunda her yatan
STANBULLAMAK
insan yanlarndan geen arabalara aldrmadan
ve geriye bakmadan daha uzun bir mr iin ko-
maktadr.
19. yzylda Mustafa adnda birinin Suadiyeye
doru gezintiye kanlara yolluk malzemeleri sat-
mak amacyla kulbeden bozma bir bakkal dk-
kan at ama da banda bakkal m olurmu
tepkileriyle akn bakkal olarak anld iddia
edilir (Badat Caddesinin semtlerinden biridir
aknbakkal). Bugn Badat Caddesinde gezinti-
ye klmaz, nk bunun ad piyasaya kmak-
tr. 1970lerde canlanan cadde piyasasnn kendine
ait bir tketim ve gsteri kltr vardr. Giyinip
sslenilerek klan piyasada, artk hi de akn
olmayan hatta dnyadaki yenilikleri yakndan
izleyen dkkanlarn vitrinlerine baklr, alveri
yaplr, dondurma yenir, kahve iilir, kz ve olan
tavlanr ve en nemlisi tekilerin kyafetlerinden
ilhamla modann yenilikleri izlenir. Kendini s-
rekli yenileyen ama Simmelin syledii gibi orta-
ya kt anda lmeye mahkum olan moda, Badat
Caddesi piyasasnda sadece imdiki zamanda ve
metalar tketerek yaamann rehberidir.
Ama piyasa ayn zamanda kendi gelenekle-
rini yaratr. Bunlardan biri Badat Caddesinde
SALT014-STANBULLAMAK-045
 STANBULLAMAK
yllardr devam eden otomobil yarlardr. Ge-
cenin ge saatlerinde son model otomobilleriyle
Fenerbahede toplanan genler caddede kyasya
yarrlar. ok kereler sonu kaza ve lmle biten
ve medyada genellikle Badat Caddesi genlii-
nin yozluu ile ilikilendirilen otomobil yarlar
caddedeki piyasann kr rekabetini bir tutkuya
dntrmtr. Sevim Burak, Badat Caddesi
otomobil yarlarndaki hayvani tutkuyu Mach 1
romannda dile getirerek Badat Caddesinin id-
detli modernliini dramatik bir biimde tarif eder:
ki dman pusudan kt
Jaguar-Ford Cobra (Bir kaplan-Bir ylan)
Rolls Royce Phantom arkadan vurdu ylana
hi acmadan
Ylan ld
Caddeyle ilgili ok daha sradan anlar da var-
dr elbette. Ev ilerindeki sknty, sonu hsranla
biten milyonerlik hayallerini, hzl dnme
ramen korunmaya alan komuluk ilikilerini,
henz betonla tanmam tarlalardaki papatyala-
r anlatan... 1970lerde Badat Caddesinde akam
elencelerinin en nemli mekanlarndan biri ak
hava sinemalaryd. Yaz geceleri bu bahelerde sk
sk konserler yaplrd. Trke szl aranjmanlar
kadar, modernletirilmi trkler de hayli moday-
d o sralar. Gazoz iesinin iine leblebi atarak
dinlenen konserlerden birinde ne gzelsin ay
gz diye tekrarlanan ark nakaratnn lgnca
elenmeye kararl gen erkekler tarafndan ne
gzelsin Aygaz diye bara bara haykrld-
n hatrlyorum. Badat Caddesindeki modern
dnm hikayesi, otomobillerin lmcl tut-
kusuyla tpgazn pratikliini kaytszca bulu-
turarak, son hzla ve tm iddetiyle devam etti.
Nasl Badat Caddesinin semtlerinden Bostanc,
ok eski zamanlarda stanbula girilerin denet-
lendii bir snr blgesi idiyse, Badat Caddesi de
kapitalistlemenin iinden Trk modernliinin
snrlarn gsteriyor.
Meltem Ahska
BAKKAL
Hemen herkesin lmne alad ama sper-
marketten alveri ettii bir kentin eski besin
perakendecisi. [Ed.]
Henz spermarketlerin gelimedii dnemlerde,
belli gnlerde belli semtlerde alan pazarlarn
SALT014-STANBULLAMAK-046
 STANBULLAMAK
yan sra, gndelik ve acil ihtiyalarn karlan-
mas iin her sokakta mutlaka kk bir veya
bir ka bakkal dkkan bulunurdu. Bakkallardan
her eyden nce st ve ekmek gibi depolanama-
yacak rnler ve gnlk gazeteler dzenli bir
ekilde alnabilir; bazen de aniden gelen misafir
iin ay saatiyse acil biskvi, yemek saatiyse yu-
murta veya makarna istenirdi. Kimi zaman da
bakkallar, kopan bir amar ipinin veya patla-
yan bir ampuln yenilerini sunarak beklenmedik
bir duruma are olurlard. Pazardan alnan baz
rnlerin daha iyisi var diyen bakkallarn zel
bir yerlerden gelmi tereya, beyaz peynir veya
sucuklaryla vnmesine de olduka sk rastla-
nrd. Bakkallarda, naylon oraptan krtasiyeye,
di macunundan engelli ineye kadar, neredeyse
her ey, istisnasz bulunurdu. Eski bakkal dk-
kanlarnn olduka kk mekanlar iine bu ka-
dar eitli mal nasl sdrdklar, istifledikleri,
neyin nerede olduu bilgisini nasl sakladklar
ise bakkal dkkannn banda durann hneri-
ne balyd. Bu, genelde dkkann sahibi, kars
veya ocuklarndan biri olur ve bu kiiler sade-
ce mallarn tanmakla kalmaz, ayn zamanda
mahallelinin isim rehberi de olurlard. Herhalde
veresiye defterlerine herkesin ismini yazdk-
lar iin, neredeyse muhtarlar kadar kii ve bina
bilgisine sahip olan bakkallara gelen geenin yol
sorduu da sk sk olurdu. Bakkallarn nlerindeki
mini taburelere oturulur, soluklanlr, yaz sca-
nda souk bir gazoz istenerek veya yabanc bir
mahallede a kalndysa ekmek aras kaar (bak.
Bakkal Sandvii) yaptrlarak, bu bakkallardan bir
bfe hizmeti de alnrd. Bu anlamda bakkallar,
her pazar yeri gibi, znde iktisadi, yaayn-
da da sosyal bir yapya sahiptiler. Bakkallarn
nemli bir zellii de, sunduklar hizmetin etkin
ve akc olmasyd. Sepet sarktarak rn isteme
yntemi, daha sonralar telefonla sipari ve eve
servise dnt. Yine de mterileri asndan
baklnca, bakkallardan ok dert yanld da
olurdu. Bakkallar kt mal pahalya satabilen,
cimri bulunabilen, arasra kavga edilebilen ki-
ilerdi. Agzl birisinden bahsedilirken Ne de
olsa babas bakkal, varlk iinde yokluk grm,
a bym denir, kimisi bakkal ocuuna kz
vermek istemezken, kimisi de bakkall bir zen-
ginlik alameti olarak grrd. Bir zamanlar ayn
sokan zerinde neredeyse 200-300 metrede
bir rastlanan bu her derde deva iletmeler, s-
permarketlerin almasyla beraber nemli bir
tehditle kar karya kaldlar. Tiyatro oyunlarna
da konu olan Kahraman Bakkal Spermarkete
Kar slogan uzun bir sre geerliliini korudu.
SALT014-STANBULLAMAK-047

Balangta marketleri sulayan bakkallar za-
manla areyi marketleerek yollarna devam
etmekte buldular. zellikle 1980li yllarda ehrin
toplu ulamna yakn merkezlerinde alan zincir
marketleri, 1990lardan itibaren kurulan mahalle
marketleri izledi. Kk de olsa, byk de olsa,
bakkallar stanbullularn ocukluk hatralarnn
bir cennet mekan oldular. Ufak tefek gofret, sakz,
kurun kalem alverilerinin yapld bu dk-
kanlarn rn eitlilii ocuklar iin her zaman
her trl oyuncaktan daha ekici olduu iin, ile-
rinden bir ksm ilk ocukluklarnda ska sorulan
Byynce ne olacaksn? sorusuna Bakkal
olacam diye cevap verdiler. Bugn Avrupadaki
gmen nfusun bir kesiminin ilk geldiklerinde
bulamadklar bakkal hizmetini kendi kurduklar
kk market iletmeciliiyle karlad bilini-
yor. Yine vazgeilmez bir ekilde, Karadenizin en
cra kesindeki yaylada bile bizleri di fras,
gazoz ve kat mendil bulabileceimiz bir bakkal
dkkan bekliyor.
Arzu ztrkmen
>Bakkal Sandvii
STANBULLAMAK
BAKKAL SANDV
eyrek, yarm veya tam ekmek arasna eski veya
taze kaar, salam. Yannda ayran veya kola
iilebilir. Peynir ve salam satan btn bak-
kallara (bak. Bakkal) yaptrlabilir.
Sandvii istediinizde bakkal hangi malzemeleri
istediinizi sorar (bol olmasn isteyebilirsiniz) ve
arkteri rnlerini sergiledii camekann arkas-
na, mermer tezgahn bana geer. Baka pek ok
eyi kestii byk ekmek bayla nce ekmei
bler, sonra kaar ve salamdan kaln ve ekilsiz
dilimler keser. Bu dilimleri tartnn zerine yer-
letirdii naylonun zerine koyarak tartar. Daha
sonra ekmek parasn (veya duruma gre tam
ekmei) bir eline, ba dierine alr, ekmein
ortasn yarar ve tartnn zerindeki malzemeyi
ekmein iine yerletirir. Baz bakkallar malze-
menin eit dalmasna dikkat ederken, bazla-
rndan sandvi aldnzda malzemeleri yeniden
yerletirme ihtiyac hissedebilirsiniz.
Bakkal sandviinin eldivensiz yaplan ve ka-
da sarlarak alcya uzatlan makbuldr. stan-
buldaki btn bakkallarda bulunabilir. Bakkaln
arkteri reyonunun geniliine gre malzemeleri
eitlilik arz edebilir (beyaz peynir, sucuk, ka-
SALT014-STANBULLAMAK-048
 STANBULLAMAK

vurma vb.) fakat klasik bakkal sandvii yukarda artn da etkisiyle bu zenginleme en verimli
saylan malzemelerden olumaldr. Ayn malze- dnemlerinden birini yaamtr. Sonralar biraz
meler kullanlarak evde yaplan sandviler bakkal hz kesse de hala eitliliini koruyarak gelimeye
sandviinin yerini tutmaz. Afiyet olsun. devam etmektedir.

lkay Bali Her taraf denizlerle evrili olduundan balk

her zaman stanbul Mutfanda geni yer tutmu-
>Bakkal tur. Bizans Mutfandan bize miras kalan ordvr
taba dediimiz souk balang tabandan
deiik piirme yntemleri kullanlarak hazrla-
BALIK nan ana yemeklere kadar balk her nde, din,
ekonomik snf veya kltr farkllklar gzetme-
stanbulda besin maddesi deil kentin sakin- den sofraya dahil olmay baarmtr.
lerinden biridir. [Ed.]

Bizans dneminde, manastr papazlarnn

Tm lke ve blge mutfaklarnn dnmn
ekmekle ve arapla tketmeyi tercih ettii sala-
ekillendiren ey, her zaman kltrel zenginlik-
mura veya tuzlama balk yemekleri, bugn sofra-
leri olmutur. Gerek corafi konumu, gerek top-
larmzda meze veya balang yemei olarak yer
lumsal eitlilii gz nne alndnda stanbul
almaktadr. rnek vermek gerekirse, her mevsim
Mutfa, tarih boyunca ev sahiplii yapt birbi-
bulunmas kolay olan levrek balnn bu yntem-
rinden farkl uygarlklarn karakteristik zellik-
le hazrlamas iin gereken malzemeler, levrek
leriyle beslenmi ve kendi kozmopolit kiiliini
fileto, deniz tuzu, karabiber, zeytinya ve limon
oluturmutur.
suyudur. Hazrlamak iin, balknzdan fileto
olarak aldnz deniz levreini, ok keskin bir
Bu mozaikte, etnik topluluklardan byk im-
bakla enine incecik dilimleyin. Cam bir kaba
paratorluklara kadar her kltr bir iz brakrken,
dilimlerinizi birbirinin zerine gelip kapatmaya-
zellikle Fetih dnemi sonras gmen saysndaki
cak ekilde dizdikten sonra, zerine bol miktar-

SALT014-STANBULLAMAK-049
 STANBULLAMAK
da deniz tuzu serpin. Dizdiiniz tm balklarn
zerini rtecek kadar zeytinyan ekleyip limon
suyunuzu ve karabiberinizi ilave ettikten sonra
zerini kapatp, kabnz hareket ettirerek sosun
eit dalmasn salayn. Buzdolabnda minimum
2 saat beklettikten sonra servise hazr olacaktr.
Osmanl Mutfanda yahniler akla hemen
kuzu veya koyun etini getirse de, balk ve tavuk
yahniler de geni yer tutar. En poplerlerinden
biri olan Papaz Yahnisini lfer veya palamut
balklarndan herhangi biri ile hazrlayabilirsi-
niz. Kullanacanz malzemeler, yarm kilo kadar
temizlenip dilimlenmi balk, kuru soan, may-
danoz, tuz, karabiber, domates, sirke ve zeytin-
yadr. Soanlar ve domatesleri soyup halka
dorayn, maydanozlar ayklayn. Gve kabnza
balklar halka soanlar ve domatesleri srayla
dizip, tuzu ve taze ekilmi karabiberi ekleyin.
Eit miktarda zeytinya ve sirkeyi zerinde gez-
dirdikten sonra balklarn zerlerini kapayacak
kadar suyunu ekleyip, yaklak 1 saat kadar ksk
atete piirin. Servis etmeden nce kapa kapal
olarak dinlendirin.
Gnmze geldiimizde tm bu kltr bi-
rikiminin beraberinde getirdii eitlilik sonu-
cunda balk, stanbullularn hem evlerinde hem
de darda yemek yediklerinde en tercih ettikleri
yemeklerden biri haline gelmitir. Salkl mut-
fan poplerlemesi ve deiik kltr mutfakla-
rnn malzemelerinin yine farkl yresel piirme
yntemleri ile hazrlanp ayn tabakta sunulmas
olarak adlandrdmz fzyon yemeklerinin haya-
tmza girmesiyle beraber baln kullanlma ekli
deiik piirme yntemleriyle zenginlemitir.
Bol eit ve taze deniz rnnn bu kadar kolay
ulalr olmas ounluun bal zgara veya tava
olarak tketmeyi tercih etmesine sebep olsa da,
dnya mutfaklarndan aina olduumuz sos ile be-
raber servis edilen balk yemekleri de soframzda
yer almaya balamtr. Bu tarzda hazrlanan balk
yemeklerine fener kapamay rnek verebiliriz. Ha-
zrlamak iin, fener fileto (byke), havu, kabak,
lemongrass (limon otu), maydanoz, safran, prasa,
karabiber, tuz ve krema ve balk suyuna ihtiyacnz
olacaktr. Havu ve kabaklar ubuk eklinde, p-
rasay halka dorayn. Tencerenize bal sebzeler
tamamen zerini kapatacak ekilde yerletirip ba-
lk suyunu ekleyin. Kaynama noktasna geldiinde
altn ksp, krema, lemongrass, tuz ve karabiberini
ekleyin. Kvam biraz koyulanca safrann ekleyip
bir kez kartrn. Kylm maydanozlar zerine
serpip sosunu szerek servis edin.
SALT014-STANBULLAMAK-050
 STANBULLAMAK
alar boyu stanbul deiirken ve dnr-
ken ok rahat ifade edebiliriz ki, bu evrimde de-
imeyen eylerden biri de stanbul Mutfanda
baln nemi ve ne kadar ok yer tuttuudur. Pek
ok uygarlk bir ncekini silip kendi kltrn
ina ederken, stanbul Mutfandan balk yemek-
leri ok az deiimle gnmze kadar gelmeyi
baarabilmitir.
Baak Sana Tanrverdi
BALIK-EKMEK
Beikta, Saryer ve Eminnnde ekmek aras
zgara baln (genelde palamut ve okyanus
uskumrusu) genel ad.
Yaklak 150 yldr, Boaziinde ve Eminnnde
demirlemi ufack teknelerde zgarada balk pii-
rilir, ekmein arasna konur, bir de soan eklenir
sonra da afiyetle yenir. Buralarda yenen balk-
ekmekle bir nlk besin ihtiyac karlanr.
Hafta sonlar, zellikle ok ocuklu aileler iin
bulunmaz ucuzlukta bir yiyecektir. Teknelerin
satt yarm ekmek balk-ekmek 3 TLdir.
2003 ylnda Koruma Kurulu, ruhsatsz al-
an ama yine de vergi mkellefi olan ve ile be-
lediyelerine palamar creti veya igaliye vergisi
deyen balk-ekmekilerin, Boaziinin tarihi
dokusuna ve doal yapsna zarar verdii, grnt
kirlilii yaratt gerekesiyle kaldrlmas kara-
rn ald. Bu karar dorultusunda, balk-ekmek-
iler ortadan kaldrld ve bylece tarihsel doku
korunmu oldu. Hatta gya bu doku yenilendi.
ST karar ile Tarihi Yarmaday koruma altna
almak adna, stanbul kent kltrnn nemli bir
paras olan, kentsel dokuya organik bir ekilde
eklemlenmi ve kltrel miras kabul edilebilecek
bu yiyecekten, zellikle haftasonlar kent mer-
kezlerine gelen yoksul saylabilecek bir kesim
mahrum kalmtr. Balk-ekmeksiz dnle-
meyen Galata Kprsnn imgesi de bir nebze
paralanmtr.
Daha sonra stanbul Bykehir Belediyesi
bir tekne yeri ihalesi am ve iki balk-ekmek
tekne yerini yllk 55 bin TLye kiraya vermitir;
bylece balk-ekmekiler belediyeye bir anlamda
balanmtr. Balk-ekmein eski lezzeti gitmi,
satclar da szde Osmanl kyafetlerini taklit eden
kyafetler iinde sahte bir imgeye brnmlerdir.
Fakat balk-ekmekilerinin n eskisiden daha da
SALT014-STANBULLAMAK-051
 STANBULLAMAK
kalabalktr. Yanna da bir bardak turu alrsanz,
toplam 4,5 TL dersiniz.
Tangr Tan
BANKAMATK
k bir kent mobilyas. [Ed.]
Cumhuriyet tarihimizin geri kazanlm klasikle-
rinden Lks Hayat operetine gre, ilide sahip
olunmas gereken ey bir apartmand. Yetmili
yllarda oyunun eski bant kayd radyodan veri-
lirdi ve Hazm Krmk o gevrek sesiyle, sahip
olunmas gereken eyler arasnda (duvarda ya-
l-boyyalar vb.) nikel-kbik mobilyalar da sa-
yard. Szkonusu modernist oturma gruplarn,
stanbula zg o biraz kaba saba Art Deco eyalar,
eitli film ve fotoraflarda, akraba evlerinde gr-
mlm var. Fakat nikel-kbik mobilyalar de-
nince gzmn nne nedense hala bu ehre zg
bilimkurgumsu, yar teknolojik bir eyler gelir. Bu
yzden bundan be-alt yl nce, ilide bir ban-
kamatik kefedince hi armadm. ilide hep
byle bir eyi grmeyi bekliyormuum. Bu ATM
ya da bankamatik, Taksimden gelen ana cadde
zerinde, Osmanbeyle ili arasnda, sada, bir
zamanlar bir gmlekinin bulunduu bir kedey-
di. O bir bankamatik olmaktan ok bir nikel-kbik
mobilyayd, artk kullanlmayan bir bankamatiin
hayaleti idi. Bu hayaletin tu paneli, kart sokma-
ya ve para vermeye yarayan yarklar falan uzun
zamandr yerindeydi. Fakat asl sahip olduu ey,
tedavlden kalkm teknolojik vr zvrn zerine
sinen o korkun terkedilmilik grntsyd.
Daha da garip olan, byk, eski bir ili apartman-
nn sa alt kesine snm ve orada unutulmu
olmasyd. (Kim nereden dolduruyordu zamannda
paralar iine, neden o kadar alakta duruyordu
ya da yol ykselince mi alakta kalmt, orada
bir zamanlar bir banka ubesi var olmu muydu?
Bilmiyorum.) Ben, baz Pazar leden sonralar,
Akmerkezden (bak. Alveri Merkezi), almad-
m eyalarla dolu vitrinleri seyretmenin verdii
o tuhaf rahatlama duygusu iinde eve dnerken
o orada durur ve bir nikel-kbik ehir mobilyas
olarak kendi yerinin bekiliini yapard. Sonra
tamamen ortadan kayboldu. Duvar oldu. Be-alt
yl var bu dediimin. Hemen ondan sonra da bir
Simit Saray geliyor imdi. (bak. Simit Saray)
Fatih zgven
>Alveri Merkezi, Simit Saray
SALT014-STANBULLAMAK-052
 STANBULLAMAK
BANLY
Franszcada kentin d mahallelerini niteleyen
terim, Trkiyede sadece imarl, planl semtleri ni-
teler. marsz ve plansz d semtlere, eski gecekon-
du mahallelerine artk varo denmektedir. [Ed.]
1871: Yedikule-Kkekmece banliy hatt. 1872:
Sirkeciye balanp Sirkeci-Kkekmece hatt
oldu. 1873: Haydarpaa-Pendik banliy hatt. Araya
ve sonuna eklenenler parantez iinde. Sirkeci ve
Haydarpaa garlar Latin sistemi, trenle ehir ayn
kotta. Ara duraklar Germenik; tren stte gider,
ehir veya yerleim altta kalr. Binilen vastaya
eski alkanlkla tren denildii gibi, getii kimi
yerler gibi banliy denildii de olur.
- SRKEC - Yedikule - Bakrky - Yeilky -
KKEKMECE - Yeilky - Bakrky - Yedikule
- SRKEC -
-HAYDARPAA - Kzltoprak - Feneryolu - Fe-
nerbahe - Gztepe - (Erenky - Suadiye eklendi)
- Bostanc - Maltepe - Kartal - PENDK - (Tuzla - Da-
rca - Hereke - Gebzeye baland) - PENDK - Kartal
- Maltepe - Bostanc - (Erenky - Suadiye eklendi)
- Gztepe - Fenerbahe - Feneryolu - Kzltoprak
- HAYDARPAA -
1955: Sirkeci-Souksu banliy hatt. Halkalya
uzatlp Sirkeci-Halkal hatt oldu. lk elektrikli
tren. Alt izililer, ana istasyonlar (garlar): Sirke-
ci, Bakrky, Florya, Halkal. Ara duraklarnda
iki isim deiiklii, bir sonradan yaplan, bir de
yaplmayan, parantez iinde. Sistem Germenik;
tren stte ehir veya yerleim altta. Tren hzla-
nnca klar birka saniye iin sner. Binilen
vastaya banliy denmesi yaygndr. Banliy
gelir, banliy gider, banliyye yetiilir, banliy
karlr. Binilen banliyler giderek taralarken,
yaanlan banliyler ehirlemitir.
- SRKEC - Cankurtaran - Kumkap - Yenikap
- Samatya (Kocamustafapaa oldu) - Yedikule - Kazl-
eme - Zeytinburnu - Yenimahalle - Bakrky - Barut-
hane (yaplmad) - Yeilyurt - Yeilky - Florya - enlik
(Meneke oldu) - Kk ekmece - Souksu - (araya
Kanarya Dura geldi) - HALKALI - (araya Kanarya
Dura geldi) - Souksu - Kk ekmece - enlik (Me-
neke oldu) - Florya - Yeilky - Yeilyurt - Baruthane
(yaplmad) - Bakrky - Yenimahalle - Zeytinburnu -
Kazleme - Yedikule - Samatya (Kocamustafapaa
oldu) - Yenikap - Kumkap - Cankurtaran - SRKEC -
2012(?): Marmaray hatt. Gebze-Haydarpa-
a-Sirkeci-Halkal tek hatta birleiyor. Keli pa-
SALT014-STANBULLAMAK-053

ranteze alnan duraklarn adlar yeni gzergahta
gemiyor. Haydarpaa soru iaretli. Alt izililer
yeralt istasyonlar (derin istasyon); muhtemel
tasarm bal altnda kamuya sunulmu izim-
ler tasarmsz (mimarisi belirmeden modellemesi
yaplm). Renk ile belirtilen Kazleme (yzey
istasyonu) ile Stleme-Ayrlkeme aras
tp geit. Bu hatlarda binilecek vastann tren
ya da banliy olarak adlandrlma ihtimali ar-
tk zayf. Metroya binmek denebilir, metropol
armldr. Marmaray almak eklinde sy-
lenecek olursa tercmesi kolay olur, kreseldir.
- GEBZE - Osmangazi - Fatih - ayrova - Tuzla
- meler - Aydntepe - Gzelyal - Tersane - Kaynar-
ca - Pendik - Yunus - Kartal - Baak - Atalar - Cevizli
- Maltepe - Sreyya Plaj - dealtepe - Kkyal -
Bostanc - Suadiye - Erenky - Gztepe - Feneryo-
lu-Stleme ~ Ayrlkeme - [Haydarpaa?]
- skdar -//- SRKEC - [Cankurtaran - Kumkap]
- Yenikap - [Kocamustafapaa - Yedikule] - Kaz-
leme - Zeytinburnu - Yenimahalle - Bakrky
- Ataky - Yeilyurt - Yeilky - Florya - [Meneke]
- Kkekmece - Mustafa Kemal - [Souksu - Ka-
narya] - HALKALI - [Kanarya - Souksu] - Mustafa
Kemal - Kkekmece - [Meneke] - Florya - Ye-
ilky - Yeilyurt - Ataky - Bakrky - Yenimahalle
STANBULLAMAK
- Zeytinburnu - Kazleme - [Yedikule - Kocamus-
tafapaa] - Yenikap - [Kumkap - Cankurtaran] -
SRKEC -//- skdar - [Haydarpaa?] - Ayrlkeme
~ Stleme - Feneryolu - Gztepe - Erenky
- Suadiye - Bostanc - Kkyal - dealtepe - Srey-
ya Plaj - Maltepe - Cevizli - Atalar - Baak - Kartal
- Yunus - Pendik - Kaynarca - Tersane - Gzelyal
- Aydntepe - meler - Tuzla - ayrova - Fatih - Os-
mangazi - GEBZE -
Aydan Balamir
BARAJLARDA DOLULUK
Kresel snmaya ve deien iklim koullarna
bal olarak kurak geen 2007 k ile beraber,
Trkiyenin zellikle stanbul, Ankara, zmir
ve Bursa gibi byk metropollerinin tant
yeni olgu.
Byk kentlere su salayan barajlardaki su seviye-
sinin hzla dmesi ve su rezervlerinin haftalarla
sayl hale gelmesi ile televizyonlarn hava duru-
mu programlarna barajlarda doluluk adyla
yeni bir blm eklendi. Bu blgelerde yaayan-
lar, bir yarma programn izler gibi gn be gn
azalan su seviyesi oranlarn heyecanla izlemeye
SALT014-STANBULLAMAK-054

ve en ufak yata bile doluluk oranlarnn ne
kadar deieceini merakla beklemeye balad.
Bylelikle gelecekteki belirsiz bir tarihte kresel
snmaya bal olarak gerekleecei dnlen
kresel iklim deiiklii, gncel bir gereklik ola-
rak sokaktaki insann zerine fikir beyan ettii,
tartt bir konu haline geldi.
Aslnda ekranlara yansyan bu temsil bii-
mini u ekilde okumak mmkn: Kent, insann
yaratt en karmak sistemdir. Aydnlanma ve
modernlik perspektifinden baklacak olunursa
kent, insann doay dntrme ve hkmetme
iddiasnn en canl kantdr. Modern kent, bu
iddiann bir kant olarak, rasyonel kriterler gze-
tilerek tmyle kontrol altnda alnm ve insan
evreleyen ikinci bir doa olarak kurulmutur.
Gnmzde modernliin felsefe ve toplumbilim-
lerdeki krizinin uzants olarak kent artk kontrol
edilemez bir hal alm; byk metropoller ulam,
nfus younluu, konut a, altyap yetersizlik-
leri, kaynaklarn eit ve verimli kullanlamamas
gibi sorunlarla urar hale gelmitir.
Bu durum gz nne alnarak, haber prog-
ramlarnn sonrasnda yaynlanan hava durumu
raporlarnn, insann doa stndeki kontroln
STANBULLAMAK
daha da yitirmesi ile beraber gelecekte, barajlarda
doluluk oran, yol ve trafik durumu, elektrik ve
doalgaz kesintileri, havadaki karbon monoksit
oranlar, ozon tabakasnn inceldii ve ultraviyole
nlarna maruz kalan blgeler benzeri istatistiki
bilgileri ieren aklamalarla, haber programlar-
nn kendisinden daha uzun olaca sylenebilir.
Hakk Yrtc
BAYRAK
Son yllarda kent mekann tanmlayan bir
gstergeye dnen ulusal simge. [Ed.]
Bir ehrin bayraklara ev sahiplii yapmas gerekir.
stanbulda grdmz ok sayda bayran ou
ilgi alanmzn ancak arka plannda kalyor; burada
grdmz ulusal simgeleri sergileme ve tantma
ii konsolosluklarn dzenli faaliyetidir. Her gn
karmzdalar: Fransz tricoleurnn vatanper-
ver zgrlk, eitlik, kardelik bildirisi; Byk
Britanyann Union Jackinin emperyal ve monarik
Tanr Kralieyi Korusunu; veya Avrupa Birliinin
byk cemaat kurgusunun mavi zemin zerine sar
yldzlardan oluan modern, teknokratik armas.
SALT014-STANBULLAMAK-055
 STANBULLAMAK
Bayrak: zerine ili, kendini ilan eden simgeler,
sancaklar, ehirde mevcudiyetlerini ilan etmek
isteyen eitli hayali cemaatlerin izdmleri.
Ben bayraklar sevmem. Temsil ettikleri e-
yin nemine inanmay asla baaramadm. Sk sk
ilgisiz kalabildiimiz, simgesel temsiline gayet
kolayca kaytsz kalabildiimiz bayrak, iddia ettii
masum ve anlaml toplumsal ara olmaktan ok
uzaktr. Sorun ne peki? Sorun bayraklarn bizden
ne beklediinde, hepimizden, hayali ulusal bir
btnlk olarak bizden; yani hayali toplu bir aidi-
yetin yce davasn paylamamz gerekmesinde.
Btn bu bayrak meselesi korkun bir toplu kur-
guda temelleniyor: Bir tr temel toplu aidiyetin
btnletirici illzyonunda. Toplu biz kendini
masum ve idealist olarak sunabilir: Ulusal bir
bayramda kk ocuklarn elinde dalgalanan
bayraklar bayraklar dalgalanr. Ama bayran
bir de i, Mr. Hyde yz vardr. Bu teki yz, bizi
temel aidiyetin yapmacklklarna gtrr, bu
da nihayetinde ve esasnda hayali toplulua da-
hil edilme ve onun tarafndan sahip olunmann
yapmackldr.
Trk ulusal bayra ve stanbuldaki srarc
iletiim ilevi: Bu artk herhalde ehrin hayatnda
kamas mmkn olmayan bir konu ve bu b-
yyen ehrin artan oranda kozmopolit kltrel
yrngesi balamnda hayati bir konu. Bu gn-
lerde milyonlarca, gerekten, Trk ulusal bayra
gryoruz. Tm o vatansever sylem ykl bas-
knlklar ve gleriyle Trk bayraklar. Her yerde,
bask kuruyor, srar ediyor, dikte ediyorlar. Bayrak
yenilenmi bir aciliyet hissiyle ykl: Bayraklarn
ulusal adan gergin zamanlarda her zaman hare-
kete geirmeyi hedefledikleri bir aciliyet. Gster-
gebilimsel alarm. Her yerde: atlarn tepesinde,
binalardan sarktlm, evlerin d cephesinde,
dkkan vitrinlerinde, araba pencerelerinde. B-
yk bayraklar ve kk bayraklar; devlet bayrak-
lar ve irket bayraklar; ve stanbulun sradan
vatandalar tarafndan aslan tm bayraklar.
ehrin mekannda ulusal bayraklar. stanbulun
hzla deien bykehir balamnda bu bayrak
hakknda imdi nasl dnmek gerekiyor?
Geen yaz ehirde bir konferansa katldm.
Kltrleraras ve dinleraras diyalog zerine bir
konferanst. Katlmclarn genel hissi aka bu
ynde iyi ilerleme kaydedildii ve bizim en azn-
dan konferansa katlanlarn- kltrel eitlilik
konularna daha hassas hale geldiimiz ynn-
deydi. Ben ise ok daha ihtiyatl konutum. Herey
SALT014-STANBULLAMAK-056
 STANBULLAMAK
aslnda ok daha karmak, dedim (bence o kadar
da tartmaya yol aacak bir gzlem de deil). Fik-
rimi vurgulamak iin de stanbulun ufuk izgi-
sinin yeni bir bileeni haline gelen o dev bayrak
direklerinden ve bayraklardan bahsettim. Dikkatle
seilen blgelere buyurgan bir edayla kilometre-
lerce teden grlmeleri iin dikilen bu bayraklar
belli ki ehir mekan boyunca bir tr iaretleme
zinciri olarak dnlmler. Btnletiren bir
zincir. Peki, diye dnyordum, bu dev boyutlu
bayraklarn yaygnlamas ne anlama geliyor? Siz
bunun cevabn elbette iyi bileceksiniz. Verdikleri
mesajn da kltrlerarasln amalarndan tam
da ne kadar uzak olduunun da mutlaka farknda
olmalsnz. O konferansta panel katlmclarn-
dan biri sylediklerime fkeyle tepki verdi. Ulusal
bayraa eletirel bir gzle bakmaya nasl cesaret
ediyordum? Hereyden te ben, bir yabanc olarak,
bunu yapmaya nasl yelteniyordum? Ne hakkm
vard? Bylece, hem dorudan hem dolayl yoldan,
kltrleraras diyalog imkannn nndeki engelin
ne olduu konusuna varm olduk.
Bayrak hakknda yazmak kolay deil, hassas
bir kltrel alana girmek anlamna geliyor. nsan
geriyor (bu phesiz ulusal projenin can alc g-
lerinden biri). Bayrak ulusun kendiyle duyduu
gururun simgesi. Bayrak bizim tarihsel hayali ce-
maatimizin somutlatrd tm erdemleri temsil
ediyor. Ancak bu gururlu duygusalln altndaki
derin maaralardan o gergin hisleri gerekten
harekete geiren de bu- daha derin ve ok daha
ilkel hisler ykselmeye balyor. Korku dolu ve
kavgac hisler. Cengiz Aktarn gzlemledii gibi,
Bayrak varlmza ynelen her trl tehdide kar-
hissettiimiz derin gvensizlii telafi etmenin en
kestirme yolu, bu lkenin bize ait olduunu eitli
ekillerde tekrar ederek sinirlerimizi yattryo-
ruz. (Turkish Daily News, 15 Ocak 2008) Bu derin
tedirginlik bize zg bir ey deil diye ekliyor,
gayet de hakl. Ancak Aktar, Hrant Dinki ldren
gen adamn cebinde ulusal bayra tadnn
sylenmesine gnderme yaparak bu korku dolu
gdlerin yerel bir eidini de hatrlatm oluyor.
Korku ruhu yer bitirir. Ruhu her yerde yi-
yip bitirebilir. Ancak farkl hayali ulusal dramlar
balamnda bunu farkl ekillerde yapacaktr. 6-7
Eyll 1955: fkeli ayaktakm stanbul sokaklarn
iniyor, Rum ve Ermeni dkkanlarn param-
para ediyorlar. Orhan Pamuk bu olay stanbul
adl kitabnda anlatyor: O gnlerde ykselen
Trk milliyetilii yznden, Alaaddinin dkka-
nnda da satlmaya balayan bezden kk Trk
SALT014-STANBULLAMAK-057
 STANBULLAMAK
bayraklarndan birini aabeyim birka gn nce
zenip, satn alp iine ast iin, amcamn Dodge
arabasn ne ters evirdiler, ne de camlarn krd-
lar. Bayran gerei: Kanl ve intikam dolu bir
dramn iine hapsedilmek.
Kanla yaplan resim, 15 Ocak 2008: Gazetede
Krehirde bir lisede yirmi kiilik bir renci gru-
bunun bir Trk bayra izecek kadar kan biriktir-
mek iin iki ay boyunca her gn parmak ularn
delerek kanlarn akttklarn okuyorum. Bayrak
tamamlannca erevelenerek Trk Silahl Kuvvet-
lerinin bana bir hediye olarak sunulmu. Ayrca
bayraktan yaplan poster daha sonra Tercman
gazetesi tarafndan okuyucularna promosyon
olarak datlmt. Bayrak gerekten de bu vatan-
sever renciler iin, ta Ergenekonun ar milli-
yetilerine kadar bir kan simgesi. in ac taraf, bu
ifade gl eken kan simgeciliinin toplumsal
szlerden ok daha fazla toplumsal g tamas.
Ben ehir mekanna btn bu kan-bayrak
meselesinden bir k yolu olarak bakan birisi-
yim. ehir bence kltrel kltrel derken kl-
trleraras veya kozmopolit demek istiyorum
elbette ilerleme iin daha iyi bir olaslk sunu-
yor. leri giden bir yol, ulusal kltrel yaplarn
ve kaslmalarn tesine kan bir yol. stanbul:
2010 Avrupa kltr bakenti. Dier yerlerin kent-
sel kltrleriyle oalan, retken balantlaryla
stanbul. Bu belki bize, bayran klen menzi-
linin tesinde, yeni bir kltrel ufuk sunar. Zeki
ruhlu Fransz dergisi Espritnin editr Olivier
Mongin, Avrupa tarihinde ehrin nasl kltrel
kleliklerden zgrlemeyi simgeledii hakknda
yazmt. Avrupa ehirlerinin tarihsel balantlar
ulus-devletinkine alternatif bir kltrel alan tem-
sil ediyor: Dnn ebekeye dahil, dier ehirlere
balantl ehri, ak bir alana karlk geliyordu,
kendi iine kapal bir mevcudiyete, bir kale ehre
deil. Bu da ehrin kaynaklarnn devletin varolu
kipinde (merkezileme ve hiyerari, kapanma ve
snrlar) tasarlanm muhtemel bir ehir yapsy-
la ztlk tad anlamna geliyor (La Condition
Urbaine[ehir Durumu], 2005, s. 92). Monginin
ideal ve canl kavramsallatrmasna gre ehir,
ak ehirdir. Simgesel dolama, birbirine kar-
maya, birbirine gemeye ak bir mekandr. Bayrak
tamamyla baka bir kltrel mant temsil eder:
kltrel izolasyon, ie dn ve korumaclk. Kl-
trel mekanlarmz misafir etme ruhu ierisinde
yeniden icat etmemiz mmkn m?
Kevin Robins
SALT014-STANBULLAMAK-058
 STANBULLAMAK
BAYRAMLAR
Trkiyede bayram olarak tanmlanmam
baz gnler de vardr. [Ed.]
Bayramlar asndan zengin bir lke olan
Trkiyede bayram kavram aslen iki dini tatile
tekabl eder. eker Bayram (Ramazan Bayram)
ve Kurban Bayram teden beri toplumun tama-
mn, zellikle de toplumsal ve ekonomik boyutta
harekete geiren iki byk enlik vesilesi olmu-
tur. Dini bayramlarn yaklat, yeni elbiselerin
ve ekerlemelerin pazarland ak pazarlardaki
arttan anlalr. Bu bayramlarn bir dier zel-
lii yallara yaplan youn aile ziyaretleridir, bu
gelenek tm ehri ters ynlerde harekete geirir
ve grnr bir bayram trafii skkl olu- Kurtuluunda stanbuldaki tm okullar ve devlet
turur. Hediyeler ve balar da bu bayramlarn
bir parasdr, tamam stanbulda bulunan ge-
leneksel Osmanl vakflarna toplu ziyaretlerde
bulunulur. slamc hareketin etkisiyle stanbulda
farkl belediyeler Ramazan Bayram srasnda pa-
rasz iftar yemei sunarlar. 1990larn ortasndan
bu yana, slamc hareketin stanbulda ulusal
bayramlarn kutlanma biimi zerinde de bir et-
kisi oldu. Dini bayramlar gibi ulusal bayramlar
da toplu kutlamalar arasnda nemli bir yer tutar,
tm okullar ve devlet daireleri lke apnda ka-
paldr. Dikkat ekici kutlamalara sahne olan ulu-
sal bayramlardan biri Cumhuriyet Bayramdr,
ehrin her yerinde bir bayrak asma (bak. Bayrak),
halka ak pop mzik konserleri ve sergiler yo-
unluu yaanr. Dier iki ulusal bayram Genlik
ve Spor Bayram ve ocuk Bayram genellikle
stadyumlarda ve okullarda kutlanr. Daha ok or-
duyla ilikilendirilen Zafer Bayram akademik
takvimin dnda kalr ve stanbuldaki kutlamalar
genellikle Heybeliada Deniz Harp Okulu ile snr-
ldr. Yerel olarak kutlanan ulusal neme sahip
bayramlar da belirtmek gerekir. Bu bayramlar
genellikle belli bir yerin kurtulu gnn veya
Atatrkn belli bir ehre yapt ziyaretin gnn
kutlamak iindir. Mesela 6 Ekimdeki stanbulun
daireleri tatildir. stanbul ayn zamanda Anneler
Gn ve yeni milenyumun ehrin ykselen al-
veri merkezleri (bak. Alveri Merkezi) tarafn-
dan desteklenen bir fenomeni olan Sevgililer
Gn gibi kresel kutlamalarn da etkisinin en
gl hissedildii byk ehirlerdendir. Bu yeni
kresel kutlama gelenei, stanbulun, Mslman
olmayan cemaatlerin Paskalya ve Noeli kutladk-
lar kozmopolit geleneinden son derece farkldr.
Noel kutlamalar stanbulda, genellikle Taksim
SALT014-STANBULLAMAK-059

merkezli Yeni Yl kutlamalarna dnr, Paskalya
kutlamalar ise daha az gze arpan bir olaydr, tek
izini pastanelerde grrsnz, burada paskalya
rei yl boyunca mende yer alan bir rndr.
Arzu ztrkmen
>Alveri Merkezi, Bayrak
BENAL
stanbulu bienal sahibi olma statsndeki
kentler arasna katmak iin balatlm ama
giderek tek gndermesi stanbul olan bir
stat tanmna dnmtr. yi ki de yle ol-
mutur. [Ed.]
Bienale ait bir sergileme ve proje alanna giril-
diinde, gelen ziyaretiler tarafndan sorulan
Bienal nerede? sorusu, Uluslararas stanbul
Bienallerinde en sk karlatm sorudur. Bana
ironik gelen, ama aslnda naife sorulan bu ger-
ek sorunun, gncel sanata bak ile mi, yoksa
stanbul kentinin karmaas iinde, bienaldeki
sanat retimini tanmlamaya almak ile ilgili
mi olduu kafam kurcalar. Uluslararas stanbul
Bienali dnyadaki dier bienaller arasnda kent
STANBULLAMAK
mekanlarn en ok ele alan ve kentin sorunlarn
en iyi yanstan bienaldir diyebilirim. stanbulun,
farkl corafyalarda gerekletirilen bienallerden
farkl olarak, tam da bu corafyalarn ortasnda
yer almas ve birok kent kltrn iinde ba-
rndrmas, sokak ve gnmz kent sorunlarn
ylesine sere serpe, oklu bir biimde yanstmas,
stanbul Bienaline birok malzeme sunmaktadr.
Yer verdii sanat projelerinin bir temsili sunma-
s ve tartmaya amasnn yan sra, Bienalin
en ilgi ekici yan; projeler ve sanat yaptlar ile
kentin reel durumlarnn yanyana gelmesiyle
oluan geici, hatta daha sonra kalc olabilecek
gerekst durumlardr. stanbul Bienallerinin
ounu bir mekansal aratrmaya tabii tutsanz;
stanbul kentinin dnmne ve bu dnm
srecindeki garip, tarif edilemez durumlara denk
gelebilirsiniz. Bu balamda, stanbul Bienalinin
dier bir zellii de, bienallerin temelde kentin
kltrel katalizasyonuna ivme veren, festivali-
zasyonuna hizmet eden, kentin markalamasna
katkda bulunan ve kentsel dnmlerde ara-
sallatrlan bir rol oynad gereini yalanlayan
tam tersi bir yola girmi olmasdr.
Dnyadaki dier bienaller ile karlatrld-
nda stanbul Bienalinin zgnl, ana sergi
SALT014-STANBULLAMAK-060

mekan Antrepo (boaz kenarnda yer alan eski
yk deposu) dnda sergileme iin mekansal ne-
rilerle ortaya kmasnda yatar. Hatta bu neriler
d basnda yle nemle yer alr ki, tannm bir
ngiliz sanat eletirmeni Artforumdaki yazsnda,
10. stanbul Bienalindeki (2007) sergi mekanlarn-
dan biri olan Anadolu yakasndaki Kadky Halk
Eitim Merkezini taksiyle bile zor bulduundan
yaknr. Elit izleyicinin rahatsz olduu bir rnek
ise, 9. stanbul Bienali srasnda Tophanedeki T-
tn Deposunda kitap tantm yaplan bir bienal
projesi (Oda Projesi ve Otto Berchem) srasnda,
gncel sanat izleyicisinin yandaki erkek kahvesinde
sabahtan akama kadar zaman geiren Siirtliler ile
yan yana olmasyd. Bu tr rnekler, mesela roman-
tik kent turizmi ile birlemi Venedik Bienali gibi
sergilerde karlaamayacanz rahatszlklardr.
Gemite arlkl olarak Osmanl ve Bizans
yaplarnn kullanld stanbul Bienallerinde,
sanat yapt genellikle yaptn mecras (video,
obje, pentr, yerletirme vb.), mekan ve mekann
bellei ile arasndaki ilikiye referans verir. Mekan
ve yerletirmeye odakl bu sergilemeler, 9. stan-
bul Bienali (2005) ile birlikte farkl bir dnemece
girer. stanbulu ana tema olarak ele alan 2005
stanbul Bienali, Tarihi Yarmadadan Peraya ve
STANBULLAMAK
stanbul sokaklarna, yani toplumsal ve kltrel
farkllklara temas edecek mekanlara kayar. 2005
Bienali, stanbulun sahip olduu potansiyelle-
ri, bireyler arasndaki ilikileri ve kentin eitli
yanlarn, sanat aratrmalar ve nermeleri
ile izleyiciye sundu. Bu bienalde 2000lerde k-
resel bir olgu olarak kent eperlerinde reyen
gvenlikli yerleim alanlar, kapal siteler (bak.
Kapal-Site) ve farkl znelerin kente baklar,
modern yaam anlaylar (Solmaz Shahbazinin
videosu) gibi konularn yan sra, kenti kullanan
ama grmezden geldiimiz kimsesiz ocuklar ve
genlerin stanbulu alglaylar (Otto Berchemin
projesi) gibi gnmz stanbulun yaam katman-
lar arasndaki karmaa, sanatlarn nerileri ile
gndeme geldi. Kentsel dnme ve mekann
neo-liberal kresel stratejilerle kullanmna odak-
lanan 10. stanbul Bienali (2007) ncelikle yerel
ynetimler tarafndan yklarak dntrlmeye
allan AKM ve M gibi mekanlar sergileme
mekan olarak belirledi. Bu yaplar, temsil ettikleri
toplumsal miras ve Modernist nerileri, gncel
sanat mdahaleleri ile birlikte kamusal olarak
tartmaya ald. Bienalde stanbulun farkl yer-
lerinde birok sergileme ve proje mekann kul-
lanlmas, son yllarda dnm iindeki kentin
tartmal kamusal alan tanmna dikkat ekti.
SALT014-STANBULLAMAK-061
 STANBULLAMAK
Kentin sadece sanat merkezlerinde deil, ayn
zamanda varolarnda, eperlerinde, farkl ma-
hallelerinde ve sokaklarnda yaplan video gste-
rimleri (Gecegezenler) bir tr kamusal-zel alann
kentin farkl kelerinde aratrlmas nerisiydi.
zelletirilmeye allan mahalle ve semtlerde
gndelik yaam zerinden aratrmalar yapan
Hollandal sanatlar Bik Van der Pol, gerekle-
tirdikleri projede stanbuldaki 59 mevkiyi gz-
lemlediler. Kentsel yenileme ve dnm basks
altnda olan, ounlukla ingenelerin yaad
Sulukule semti, yaayanlarnn ve bamsz bir
oluum olan Sulukule Platformunun ortak giri-
imiyle yerel ynetimlere kar mcadele veriyor.
inli sanat Wong Hoy Cheong, Sulukule sem-
tinde yaayanlar ve orada aba gsteren inisiyatif
ile ortak bir video-animasyon almas yaparak
yerinden edilmeye allan Sulukulelilerin so-
runlarn Bienal izleyicilerine aktard. Bylece
10. stanbul Bienali, garip durumlar ortaya seren,
kenti, sokaklar kefe kartan gemiteki bienal-
lerden sonra, stanbul kentini tanmlayan iktidar-
lar ve aktrleri dorudan sorgulayan elenceli bir
aktivizm ile belirgin bir kar duru oluturdu.
Dier yandan, Bienal ile ezamanl olarak
gerekleen etkinlikler iinde yer alan birok ini-
siyatif ve kolektif, aktif olarak stanbul kentinin
devlet eli ile pazarlanmas ve rant olanaklarnn
gelitirilmesine kar eitli vesilelerle seslerini
duyurmak, mcadele etmek adna aratrmalar
rettiler.
Sanat ve sanatsal retim, bienal gibi kre-
sel lekte geni sergiler ile, kentsel dnm
srecinde zelletirme ve normalizasyon ad-
na arasallaarak bu dnme kltrel adan
hizmet eder mi sorusu stanbul Bienali iin de
sorulabilecek bir sorudur. Bilbaodaki Guggenhe-
im ve benzeri sanatsal katalizrler, birok sanat
mekan ya da geni apl kresel etkinlikler, kent-
sel dnmde noktasal etkileri tetikleyebilir ve
bunlara katkda bulunabilirler. stanbul Bienali
balamnda bu durum tam tersine ilemektedir.
Pelin Tan
>Kapal-Site
BSKLET
stanbullunun bir trl baramad ve
kabullenemedii bir ulatrma arac. [Ed.]
SALT014-STANBULLAMAK-062
 STANBULLAMAK
stanbul sokaklarnda bisiklete binmenin mmkn
olduunu Avrupal biri dnemez (stanbullular
da dnmez aslnda). Sokaklardaki arabalarn
ak o kadar baskndr ki, bisikletin drt tekerlekli
araca, ta atlasa motosiklete bir alternatif olabi-
lecei hayal bile edilemez. Ayrca araba srcleri
iyice gzlemlendiinde, onlarn ne dikkatli, ne de
kibarca araba kullandklar anlalr; stne stlk
herhangi bir trafik kural veya levhasn tandklar
da pheli gzkmektedir. Ara srclerinin
dnda, kentin toporafyas da bu i iin ok da-
vetkar deildir. Yine de bu kentin sokaklarnda
bisiklet ne yabancdr, ne de hi yoktur.
19. yzyln sonlarna doru Amerikal bir bi-
sikleti stanbuldan geen yolculuunda burada
konakladnda, herkesin sokaklara dkld
ve bu kiinin valiyle tantrlacak kadar nemli
gzkt gazetelerde yazldr. Hatta yolculuu-
nun devamnda Ankaraya vardnda onu grmek
iin sokaklara bine yakn insann dolutuu bile
sylenir. Gazetelerdeki ilanlara baklrsa, bu ola-
yn hemen ardndan stanbulda bisiklet alacak
insanlarn var olduunu grebiliriz. Franszca
ad Vlocipde olan bu aracn Trkedeki ad
velospid olmu ve onu ilk olarak Bat tarznda
yaayan varlkl ailelerin erkek ocuklar kullan-
mtr. Ahmet Tevfik adl bir gen, arkadayla
birlikte Marmara Blgesinde yapt bir bisiklet
yolculuunun anlarn 1900 ylnda yaymlar.
Modernlemenin nclerinden olan Osmanl or-
dusunda yzyl dnmnde bisikletli birlikler
grlr. Hatta 1914te, bisikletin bir ulam arac
olarak ciddiye alndn Galata Kprs ile ilgili
bir uygulama gsterir: Bu dnemde kpry bi-
sikletle geenlerden ayr para alnrm.
Kadnlarn bisikletle dolamas ancak Cum-
huriyet dnemiyle birlikte balamtr. 30lu yl-
larda yaynlanan popler dergiler, modern Trk
kadnnn sportif olmas ve bisiklete binmesi iin
arda bulunurdu. Bu yllarda ekilmi ksa pan-
tolonla bisiklete binen kadn fotoraflar da byle
bir talebin olduunu gsteriyor. Bisiklet muh-
temelen kadnlar arasnda ok yaygn bir ara
deildi ve bu fotoraflarda grnenler daha elit
bir kesimin kzlaryd. Bu devrin edebiyatnda
kadnlarn spor yapmalarn ve zellikle bisiklete
binmelerini olumlu bulan hikayeler yaymlanr.
Ne de olsa bu dnemde kadnlarn yzlerinin yan
sra artk atletik yaplarn da grmek mmknd;
bu da e ararken bir avantaj oluveriyordu. Kadn-
lar iin yaplan ilk bisiklet yar ancak 1955de
gerekleti.
SALT014-STANBULLAMAK-063
 STANBULLAMAK
Trkiyede otomobil endstrisi patlama
yaamadan nce, zellikle kinci Dnya Sava
ertesinde bisiklet bir ulam arac olarak kulla-
nlrd. Arabann giderek yaygnlaan kullan-
m, kentin ok fazla bymesi ve rahatln bir
stat ve lks sembolne dnmesiyle, bisiklet
de ulam arac olarak stanbulun gnlk yaa-
mndan ve insanlarn hafzasndan ne yazk ki
kmaya balad. Gnmzde birok bisikleti
sporcudur veya zellikle spor yapmak iin bisik-
lete binen insanlar vardr. Kentte giderek artan
bisiklet ve bisiklet malzemesi satan dkkanlar,
bu araca sevgiyle yaklaan insanlarn bulutuu
yerlere dnt. Bisikletlilerin byk bir ksm,
hafta sonunda belediyenin yapt ok az say-
daki bisiklet yollarnda veya adalarda bisiklete
biner. Baka gruplar da kentin d blgelerinde
buluup, ormanda veya baka krsal yerlerde hep
beraber bisiklete biner. Kent iinde bisikletliye
az rastlanr ve bunlar da birbirlerini grmekten
mutlu olduklarndan samimiyetle selam veririler.
Kullananlar iin bu aracn yaygnlamasn sa-
lamak ister istemez bir misyona dnyor. Ama
zaten bisikletin yaygnlatrlmas konusunun
tekrar gndeme getirilmesi art olacak; nk
aralarn art hzna bakldnda ie veya eve bile. Byle olunca bir kadn olarak bisikletle ie
normal bir zamanda gidip gelmek giderek im-
kanszlaaca iin bisiklet ve ufak motosikletler
ister istemez yaygnlaacaktr; tabii tembellik
kazanmazsa... Belediyeden yaplan aklamalara
gre 630 kilometrelik bisiklet yollarnn yapm
planlanmaktadr. Hatta yaplan anketlere gre
insanlarn yzde sekseni, bisiklet yolu olduu
takdirde kesinlikle bisikletle ie gidip gelecei-
ni sylemi. u ana kadar yaratlm olan ok az
saydaki bisiklet yollar, arlkl olarak otomobil
sahiplerinin otopark gibi kullanlyor.
Hereye ramen bisiklet ocuklarn hayalleri-
ni sslemeyi srdrr ve karne hediyesi olarak da
hala favorilerin arasnda yer alr. Yaz tatillerinin
zellikle ilk gnlerinde kaldrmlarda veya sakin
yollarn kenarlarnda yepyeni bisikletlerine gu-
rurla binen ocuklar grmek mmkndr.
Eskiye oranla bisiklet kullanmn azald-
n sylemek yine de yanl olmaz. Birok insan
ve zellikle anneler her eyden korkarlar, buna
bisiklete binmek de dahildir. Gvenli sandklar
sitelerde ocuklarnn binmelerine izin verseler
de, bisikletten dme tehlikesi srd iin bir-
ok ocuk bisiklete binmeyi artk renmiyor
gittiinizi sylediiniz zaman tepkiler ok kark:
SALT014-STANBULLAMAK-064
 STANBULLAMAK
Takdir ve kskanlk arasnda gelip giden duygular
gzlemleniyor, nk insanlarn bisikletleri var
evde, ama binecek cesaretleri yok. Veya byk bir
acma duygusu ile karlamak mmkn, nk
byle bir eyi yapmak iin insann akln kay-
betmi olmas gerekiyor, birazdan da yaamn
kaybedecektir. Ayrca akl yerinde bir insann
kendini spor salonunun dnda neden bu kadar
yorduunu anlamak da mmkn deil tabii.
Ama gerek ne o zaman? Gerekten de trafikte
bisiklete binenler akln m kard? stanbullu
erkek srcler kadnlar sinir etmek iin onlar
eziyormu gibi yapp elenmez mi? Araba kullan-
mann ve arabann kendisinin erkekler iin bir
stat sembol ve onur arac olduunu dnerek
bisiklete binildii takdirde, kadnlarn durumu
daha avantajl bile saylabilir. nk bisiklete bi-
nen erkekler, araba kullananlardan farkl deildir.
Bisikletliler arabalar sadan ve soldan hop hop
sollaynca arabadakinin de onuru krlr ve bisik-
letliye zayfln hemencecik hatrlatabilir. Ama
normal bir tempoyla sadan gitmekle ve arabalara
yol vermekle kendinizi aalanm hissetmiyor-
sanz, o zaman insan, mao erkek ofrlerin -buna
taksi ve otobs ofrleri de dahil- ne kadar kibar
olabileceklerine aabilir bile. ofrlerle gz te-
mas kurmadan hareket etmemek sokakta hayat
kurtaran nemli taktiklerden biridir.
Sahil yollarnda veya artk geniletilmi kald-
rmlarda bisikletle gitmeye alrken araba kadar
tehlikeli bir baka grup fark edilir: Kamla balk
tutanlar. Tm kaldrm kendilerinmi gibi igal
etmeleri dnda arkalarna bakmadan oltay ata-
cak kadar umarsz olduklarndan insann kolayca
kaskna bir olta inesi taklabilir. Sokakta srer-
ken de tehlikeliler, nk mola verip kamlar
cadde ynnde korkuluklara yaslaynca yola ok
fazla uzam olanlar oluyor. Bisikletle de geerken
bunlar insann gz hizasna geldii iin tesadfen
sa gznz oltann ucunda brakabilirsiniz.
Tabii bisikletli kadnn kahramanca srleri
tek bana yeterli deil, kentin dik yollar bisikletle
srekli inip kmak iin ok da uygun deil ger-
ekten. Yokularda az vitesli bisiklet, yollardaki
ukurlardan dolay da ok ince tekerlekli yar
bisikletleri stanbul trafiinde gitmek iin ideal
deil. Kask takmak nerilir, ama sadece gven-
li sr artrdndan veya kurallar asndan
gerekli olduundan deil; gerekte kask, araba
srclerinin ve polislerin bisikletliyi ciddiye
almasn salayan bir grnt oluyor. Trk top-
SALT014-STANBULLAMAK-065
 STANBULLAMAK
lumsal yaamnda doru grnty vermek, iin
esasndan ok daha nemlidir ne de olsa.
Ne yazk ki bisikletin herkes tarafndan ka-
bul edilen bir ara olmas iin daha ok zaman
geecektir. O zamana kadar ara ve srcsnn,
Don Kiot ve at Rozinante kadar ciddiye alnaca
kesindir.
Zeynep Kuban
BZANS
Bizans, ada stanbullulara (ve genelde
Trklere) kentin eski adlarndan biri ve bin
yllk bir kltr birikimi olmaktan baka pek
ok eyi ifade eder.
Kentin Osmanllar tarafndan fethinden balaya-
rak ge 19. yzyla dek Trkede byle bir szck
yoktur. rnein, kenti fetheden II. Mehmet (bak.
Fatih Sultan Mehmet) nvanlar arasna Kayseri
(Caesar) kattnda, bununla Bizansn bir devam
olma iddiasn deil, Romann ardl olduunu
kastetmekteydi. II. Mehmetten sonra bu iddia da
nemini byk oranda yitirir. stanbulun resmi
metinlerde Kostantiniyye olarak, Constantinus
ile balantl kkeni ak ve belli bir biimde ad-
landrlmas ise 19. yzyl sonlarna dek devam
edecektir. Ne var ki, kentin tarihinden sz eden 15.
ile 18. yzyl aras Osmanl metinleri onun ayr bir
uygarln merkezi olduunu, hatta yaklak bin
yl boyunca belirli bir politik organizasyonun oda-
olarak ilev grdn asla belirtmezler. Bizans
imparatorlarnn tam bir listesini veren Osmanlca
bir dnem metni dahi yoktur. rnein, 16. yz-
ylda Nianc Mehmet Paa tarafndan yazlm
dnya tarihi, Roma (Rum) hkmdarlarnn sra-
lamasn Herakleiosla daha 7. yzyl banda, yani
slam egemenliinin Suriye ve Msra yaylma-
syla bitirir. Osmanl entelijansiyas stanbulun
Osmanl ncesi gemiini merak etmez ve ara-
trmaz. Bu konudan konuulduundaysa, hemen
daima tarihyazmnn deil, efsanelerin alanna
girilmektedir. Israrla srdrlen bu grmezden
gelmenin kenti kltrel anlamda slamlatrma
ve Osmanllatrmaya ynelik olduu sylenebilir.
Osmanl ncesi gemi akla bile getirilmeyerek
unutulur.
Bu alandaki bir deiimi haber veren ilk ipu-
cu, tm stanbul camilerinin alfabetik bir his-
toriyografik ansiklopedisi niteliinde olan ve
1780lerde kaleme alnmaya balanm Hadikatl-
SALT014-STANBULLAMAK-066
 STANBULLAMAK
Cevami adl kitapta grlr. lk olarak orada bir
Mslman Osmanl entelekteli Ayasofyann
tarihini efsanelerden arndrr ve ksaca anlatr.
stanbulun gemiinin normalizasyonu diye
nitelenebilecek bir sre belki de balamaktadr.
Ancak, 1820lerden sonra Yunan bamszlk ha-
reketinin yeni bir egemen Yunanistann kurulu-
uyla sonulanmas ile birlikte ortam deiecektir.
Ulusalclklar a gndeme gelmitir ve mpara-
torluun uyruklar arasnda kendilerini Bizansn
devam sayanlar ve bu sav vurgulayan gl bir
Ortodoks Kilisesi vardr. Dolaysyla, Osmanl
ynetici eliti tam da modern historiyografiyle ve
bu arada Antikite ve sonrasyla tanrken, pa-
radoksal olarak Yunan tebaya ynelik kukuyu
da retmeye balayacaktr. Szgelimi, Trkede
baslm ilk Yunan tarihi metni olan Tarih-i s-
kender bin Filipos ile Yunanistann bamszl
neredeyse ezamanldr.
Osmanl entelektelleri Bizans terimini bir
kltrn ve byk bir Hristiyan imparatorluun
ad olarak kullanmaya 19. yzyln son eyrei iin-
de balarlar. Terim Avrupadan, zellikle Fran-
sz kltr alanndan aktarlmtr. Birinci Dnya
Savann bitimine kadar Bizansa ilikin temel
historiyografik verilerin renilmesiyle yetinilir.
Birinci Dnya Sava Osmanl Devletinin yenilgi-
siyle bitip Bat Anadoluyu yeniden ele geirmeye
ynelik Yunan askeri maceras balaynca, Bizans
uygarlnn Trkiyedeki almlan da hzla farkl-
lar. Yunan ordusunun neredeyse Orta Anadoluya
kadar uzanan igali, Bizansn mimari kalntlarn
bile lkeye gz dikmi gncel dmanlara dn-
trecektir. O zamana dek pek ok Anadolu ken-
tinde varlklarn srdren binyllk kimi yaplar
o srada zellikle ortadan kaldrlrlar. rnein,
Konyada Eflatun Mescidi, Ankarada Aziz Clemen-
tus, znikte Koimesis Kiliseleri bu tepkiye kurban
gider, dinamitlenerek yok edilirler. Bizans terimi
Trkede artk olumsuz anlamlarla yklenmeye
balamtr. 1960larn banda Kbrsta Trk ve
Rum cemaatleri arasnda kan atmalar, his-
toriyografiye dek uzanan bu kavga alann iyice
geniletir. Unutma ve inkar abalar sonraki onyl-
larda da trmanr. Kendisini ve genelde tm Trk-
leri dmanlarla kuatlm grme psikozunun
paranoya niteliini kazand zamanlar da olur.
rnein, 1990larn balarnda adnda Osmanlca
Kostantiniyye (Konstantinopolis) geen bir sreli
yayn, mahkeme kararyla kapatlacaktr.
Ortam, Bizansa ynelik soukkanl bir ente-
lektel ilginin yeermesine de doal olarak pek
SALT014-STANBULLAMAK-067
 STANBULLAMAK
olanak vermez. yle ki, Bizansn bakenti olan bu
kentte bugn de henz, rnein bir Bizans Sanat
Mzesi ve Bizans Aratrmalar Merkezi yoktur.
70ten fazla niversitesi bulunan Trkiyede Bi-
zans tarihi, sanat ve mimarisi zerine alan
bir avu uzman vardr. stanbulu Bizanstan ko-
paran tarihsel aral bytebilmek iin bir dizi
simgesel giriim de icat edilir. 1953 ylna kadar
yzyllar boyunca kutlanmas hi akla gelmemi
olan stanbulun Osmanllar tarafndan fethi, artk
her yl daha bir vurguyla kutlanmaktadr. Azm-
sanmayacak sayda insan, stanbulun Trklere
ait olduunun srekli yinelene yinelene ortaya
konmasn bekler. Gelitirdikleri ulusalc asabiyet
nedeniyle, onu geri almaya ynelik ciddi bir
uluslararas komplonun ortaya kabileceine
inanma eiliminde olan geni toplum kesimleri
vardr. Kimi ynetim organlarnda da bu kuku
gzlemlenir. rnein, stanbulda Avrupal ve
Amerikal uzmanlarn ibirliiyle Bizans yapla-
rn aratrma ve restore etme giriimlerine scak
baklmaz. Bu amala sadece ulusal kaynak ve uz-
manlarn kullanlmas yelenir. En azndan bu tr
ibirlikleri tevik grmez. Oysa, ayn ibirlikleri
Anadoludaki saysz Antik Yunan ve Roma sit ala-
nnda sorunsuzca kurulabilmektedir. te yandan,
en nemli Bizans kilisesi olan, 1453te camiye ve
1935te mzeye dntrlen Ayasofyann yeni-
den camiye evrilmesini talep eden slamc ve/
veya milliyeti bir toplumsal grup da mevcuttur.
Bu kltrel-siyasal atmosferde popler mec-
ralar, romanlarda ge 1920lerden, tarihsel film-
lerde ise 1960lardan balayarak Bizansn ahlaki
anlamda mahkum edilmesine girimilerdir. By-
lesi anlatlarda Bizans ahlaken dk, gvenil-
mez, hilekar bir davranlar dizisiyle karakterize
edilir. Bu psikozu ksmen eletiren, ksmen de
smren 1990larda yaplm bir sinema filminin
adnn Kahpe Bizans olmas yeterince aydn-
latcdr. Bizans bu anlamyla ne bir kent, ne bir
siyasal organizma, ne de bir kltr alandr. O,
popler imgelemde daha ok bir toplumsal ve
insani zaaflar manzumesi olarak ina edilmitir.
zetle stanbulun ve Trkiyenin hala bir Bizans
sorunu vardr.
Uur Tanyeli
>Fatih Sultan Mehmet
SALT014-STANBULLAMAK-068
 STANBULLAMAK
CAM
Modernleme ncesi stanbulunda olaan bir
ibadet mekan. Bugn siyasal bir dizi tercihin
mekansal ifadesi. [Ed.]
2000 yl verilerine gre stanbulda 2562 adet
cami var. Cami saysna gre deerlendirildiinde
birinci gelen Fatih ilesini srasyla mraniye,
skdar ve Gaziosmanpaa izliyor. Sz konusu
sralama insan hi artmyor, aksine bu haliyle
zerinde mutabakata varlm olan kent anlatm-
larn destekliyor.
Bir ibadet yaps olarak camiyi mekan rgtle-
me zelliinden ve temsiliyet gcnden bamsz
olarak dnmek mmkn deil. Fatih ve sk-
dardaki cami says kentin Osmanl egemenliinde
Mslmanlamaya balad odak noktalar olan
bu ilelerin zihinlerdeki imgesiyle dorudan rt-
yor. Ayn ekilde mraniye ve Gaziosmanpaa
da, bu sefer stanbulun 1950lerden beri devas
bulunamayan bin trl derdinin asli sebebi ola-
rak ilan edilen g ve gecekondu denklemi
zerinden yerlerini salamlatrveriyorlar. yle
ya, dardan gelenler, stanbulda bitmek bilme-
yen dk kaliteli konut retimi faaliyetinin be-
raberinde svas yarm, tula minareli camileri
de getiriyorlar. En ok da kltrel adan eperde
kalan ilelerin, uydu antenli, yar kiremit yar on-
dlin atlarnn arasna skan bu clz grnt,
stanbulu bildik biimlerde paketlemek isteyen-
lerin temsili belgesidir. Gecekondu camisinin bu
fotoraf, zarif minarelerin ykseldii tarihi yar-
mada kartpostallarndan temelde ok farkl deil.
lkinin bugne, yoksullua ve cehalete, ikincisinin
ise gemie, ihtiama ve medeniyete olan gnder-
meleri ezberden okuma alkanlnda birleirler.
Oysa Taksim Meydanna cami (bak. Taksim
Meydan), Gztepe Parkna cami gibi tartma-
larla simgesel deeri gnlk gazete dilinde payla-
labilir hale gelen bu ibadet yaps tipini ok basit
bir sistemle, yeni bir biimde incelemek mmkn.
2000 yl stanbul iline kaytl cami says ile kaytl
nfusu birbiriyle orantladnzda, stanbulda
bir cami bana den kii says 3931e denk geli-
yor. Bu bilgi elbette tek bana kullansz. Ancak
ayn ilem ileler baznda tekrarlandnda ezbe-
rin at gn gibi ak. Her eyden nce 164 adet
camisiyle, gecekondu blgelerine ynelik cami
retimi temelli nyargya teslim ettiimiz Gazi-
osmanpaallar, cami ba 4663 kii ile stanbul
ortalamasnn altnda kalyorlar. Hatta Bayram-
SALT014-STANBULLAMAK-069

paa, Zeytinburnu, Baclar, Esenler, Gngren
gibi ilelerde de beklenin aksini gsteren cami
kullanm younluklar, cami bana 16793 kii
ile Avclarda rekor dzeye ulayor. te yandan
eitim dzeyi ve meslek profilleri balamnda
incelediinde kentin en ayrcalkl yerleri olarak
gze arpan Beikta, Bakrky ve Kadky, ibadet
yerlerinde izdiham beklenebilecek ileler olarak,
kentin yeni gelimekte olan yerleriyle skalann
ayn tarafnda yer alyorlar. Fatih ve skdarn
ise srasyla 2217 ve 2837lik oranlarla ortalamann
stnde kaldn sylemek kente dair nyarglar-
mzn boa kt bu noktadan sonra ok artc
olmayacak. Tabii ki tarihsel gemii ile ibadet iin
ekim merkezi haline gelen bu iki iledeki cami-
lerin, stanbulun Anadolu ve Avrupa yakalarnda
daha byk kitlelere hizmet verdiini de hesa-
ba katmak gerek. Bu uca baka bir rnek olarak,
Eminn ilesinde cami bana kii says 524e
kadar kyor. Burada kentin genel ortalamasyla
ile ortalamas arasndaki uurum kesin olarak
ilelerin 1960lardan itibaren konut alanndan
ticaret alanna dnmesine iaret ediyor.
Bu kk nfus/cami hesab bile, kentsel d-
nm doallndan soyutlayan ve kalplat-
ran yaklamlara bir yant tekil ediyor, kentteki
STANBULLAMAK
faal dinamiklerin anlatmna katkda bulunuyor.
stanbulda mahallenin camisiz kurulmu, cami-
nin cemaatsiz kalm olabilecei fikri, mekann
ve temsilin farkl biimlerde ve nkoulsuz olarak
sorgulanmas gerektiine iaret ediyor.
Meri ner
>Taksim Meydan
ARPIK KENTLEME
Her kentin kendine zg dinamii yok say-
larak, kusursuz olarak tanmlanan, eri
deil ama dzgn olan Bat kentine bakla-
rak yaplan, bugn kentsel dnm (bak.
Kentsel Dnm) ad altnda dzeltilmek
istenen yerleme dzenine verilen ad.
Baka bir karlk olarak el yapm kentleri
nereceim. El yapm, zellikle arpk olarak
tanmlanan kentlerde, kentlemedeki ibirlii,
dn alma-verme, kolektif yaratclk, yzy-
ze iliki, mekan duyarl gibi gndermeleriyle
arpkln olumsuzluuna kar, kentin iin-
den doan dinamikleri yceltmeye dair bir neri-
dir. Biliyoruz ki sonunda, kenti oluturan her bir
SALT014-STANBULLAMAK-070

unsur, sadece gvenlik iin yaratlm bir duvara
dnyor. Hem de zgrlk adna.
zge Akkol
>Kentsel Dnm
P EKONOMS
Maddi ve maddi olmayan retimin kresel
apta birikiminin yaratt fazla, dnyadaki
depolanabilir ve depolanamayan enerji kay-
naklarnn verimli ynetimini gn getike
daha da zorunlu klyor. Semeli bir koruma
ve tasarruf ekonomisi olarak ilev gren p
ekonomisi de bu ynetim biimlerinden biri.
Bir deer skalasna aktarldnda p ekonomi-
sinin kresel stoku ekilde kendini gsterir:
p, ya da kullanm deeri sona ermi madde veya
maddi olmayan rnn son hali; p-olmayan,
korunma statsn garantileyecek ekilde kl-
trel veya ekonomik bir deeri olduunu ortaya
koymu olan rn; ve henz-p-olmayan adn
verebileceimiz ara bir kategori, skalann iki ucu
arasnda gidip gelen bir deer sunan ve henz
kimlii belirlenememi rn. stanbulun p
STANBULLAMAK
ekonomisi mevcut ve bymekte olan bir p
birikintisinden tarihi bir p-olmayan tortusuna
uzanan bir alan kapsyor. Bu ikili birikimin or-
tasnda kentsel stoka srekli eklenen henz-p-
olmayan oluumlarn geliimi yer alyor. stanbul,
deneyi ehrin gerek zaman ve gerek mekan
iinde yrtlen bu l birikimle baa kmak
iin eletirel ve etkili bir kurulum gelitirmek
zorunda. Bu kurulum, iinde p, p-olmayan
ve henz-p-olmayan hallerinin tanmlanma-
snn ve ayrt edilmesinin temel nemde olduu
bir seici koruma dzeninin ayrntl bir ekilde
ortaya konmasn gerektiriyor.
p, kullanm deerini, amacn veya verim-
liliini yitirmi, dolaysyla imhaya ve atlmaya
hazr herhangi nesne veya malzemenin durumunu
anlatan terimdir. Artk istemediimiz ey, artk ie
yarayamayan, kullanlamayan, uygulanamayan
ve tketilemeyen eydir; artk bir fayda veya bir
ayrcalk sunmaz, bir hizmet veremez, bir amaca
hizmet edemez. p tespit ilkeleri sadece ilevsel
deil niceldir de; dolaysyla p depolama igal
ettii yer asndan da deerlendirilen bir itir.
Dnya zerinde ikamete elverili alanda gereksiz
yer igal eden her engelleyici nesnenin tahliye edil-
mesi gerekir. p aday kendini ya boyutlarnn,
SALT014-STANBULLAMAK-071
 STANBULLAMAK
ya da kullanm deerinin veya verimliliinin sona
ermesiyle belli eder. te yanda, p-olmayann ta-
nm daha niceliksel koullara uzanmaktadr. p-
olmayan, maddi, ekonomik, tarihsel veya kltrel
dzenin evrensel bir deeri kabul edilir. Boyutlar
ne olursa olsun kltrmzn yaratt zel ha-
zrlanm depo veya ambarlarda, mze, ariv veya
ktphane gibi gvenli koruma kurumlarnda
saklanr; buralarda kltrel ve tarihsel stok bulun-
durulur, envanteri karlr, korunur, mhrlenir
ve gvenlik altnda tutulur. p-olmayan, stanbul
rneinde olduu gibi, kendini ehrin fiziksel/
maddi yaps ierisinde, kltrel/arkeolojik kat-
manlar ierisinde tortulanarak sergileye de bilir.
Tanmlar itibaryla tamamen zt olsalar da,
stanbulun p ve p-olmayan birikimleri imha
ve korunmalar iin alnan tedbirlerin yetersizlii
asndan ayn derecede sorunludurlar. p retici-
lerinin saysnn artyla daha da artan retilen p
miktar, imha edilen miktardan her zaman fazladr.
stanbulda sadece evsel artk retimi gnde 12-13
bin tona ulatndan imhas iin kentsel alanlar
ayrlmas gerekir. Bu fazlayla veya ple nihai olarak
baa kmann imkanszl erteleme tekniklerini ve
biimlerini devreye sokar: Ortadan kaldrlamayan
plerin imha statsnn ertelenmesi ve tekrar do-
lama ve kullanma sokulmak zere depolanmas
ve/veya ilenmesi gerekir. Depolama ve yeniden
ileme, muhtemel bir p durumunun ertelendii
iki biim nitekim yeniden ilemenin kendisi de
depolamay ertelemenin bir biimi. Dolaysyla
p, kendi depolanma ve/veya (yeniden) ilenme
imkanlarn tketmi madde veya madde-olmaya-
nn son hali olarak yeniden tanmlanabilir.
Henz-p-olmayan muhtemel p veya p-
olmayan snflamalar arasnda salnan bir ara ka-
tegoridir. Deeri henz belirlenmemi bir retimi
niteler. p durumu ierdii bu vaat sayesinde
olumlu ve bilinli bir ertelemeye uramaktadr.
Her lekteki yasad inaat gibi stanbulun ge-
cekondular geerli bir henz-p-olmayan rnei
tekil ederler (bak. Gecekondu; Varo). Yasad-
stat stanbulda sabit deil, karar alclarn
dzenleyici politikalarndaki deiikliklerle e-
killenen kaygan bir ekonomik deeri ifade eder,
bu da yasad yerleimlerin baka bir dnemde
baka bir stat veya deer kazanma beklentisini
canl tutar. Burada p statsnn ertelenmesi,
yeniden ilemenin ne zaman, nerede ve nasl ger-
ekleeceinin karar verilemezliinden kaynakla-
nan nceden tahmin edilemeyen, stok kalitesine
bal bir gereklilik olarak belirir. okluk ve karar
SALT014-STANBULLAMAK-072
 STANBULLAMAK

verilemezlik mekandaki hareketlilii, zgrl DEMOKRAS

ve igali daha da ak gsterir ekilde deerlendir-
meyi erteler ve stok haline gelenin mrn artrr. Yunancadan. (demos = halk, kratos = g,
iktidar)

stanbulun p ekonomisinin kendine z-

g tuhafl, kentsel stok kategorisi arasn-
daki ayrmlarn artc derecede bulank ve
farkllamam olmasdr. p-olmayann g-
venli uzam-zaman olmas beklenen alan, p
ve henz-p-olmayann girift bir karmnn
igaline urar. p-olmayann deerinin, kresel
olarak tannan bir deer kazandnda daha g-
vence altna alndn da belirtmek gerekir, Tarihi
Yarmadann Unesco Dnya Miras Listesine
dahil edilmesi gibi; oysa yerel/blgesel balamda
yklenen kltrel/tarihsel deerler daha istikrar-
sz olabilmekte ve p-olmayan adaynn evrensel
deerini belirsiz henz-p-olmayan statsne
doru kaydrabilmekte veya drebilmektedir.
Dier yandan, olduka keyfi bir mr ve depo
deeri olmas beklenen henz -p- olmayann da
bazen p atklaryla yaracak derecede igalci
bir mevcudiyete brnd grlyor.
Kratos- Bana bir mimar getirin, bir demokrasi
ina edicem.
Demos- Bana demokrasi getirin, bir mimar
ina edicem.
stanbul- ehre gidelim. Gelecei karlamaya
gidelim. Bana gidelim.
Trkiye- Ben de sizle geliyorum.
stanbul- Hayr, sen gelme. Sen gelince, ol-
muyor.
Trkiye- Ben gelmezsem ama, hi olmuyor.
Ankara: Tartmay kesin ulan. Sizin grl-
tnzden uyuyamyoruz.

Zeynep Mennan O da uyuyamyor.

>Gecekondu, Varo Gkhan zgn

SALT014-STANBULLAMAK-073

DENZE GRMEK
Bir ocukluk masal.
Karpuz kabuunu grmeden denize girilmez.
Bu, on emirden bir tanesi deilse de, ocukluu
stanbulda gemi biri iin yaz tatilinin en kutsal
bilgisidir. Boazn sular souktur ve ge snr. (Bu
tabii 15 milyon insann lamlar denize akmadan
nceki durumdu) Karpuzun piyasaya kt ve
oka tketildii mevsim de, artk sularn snd
ve ocuklarn tmeden rahata denize girebile-
cekleri bir zaman olur. Yazn banda Boazdaki iyi
ocuklar yutkunur, ama anneleri onlar bekletir, ta
ki mjde gelene kadar, karpuz kabuu grnd!
Eskiden pler ok dzenli toplanmad iin
denize dklrd. Veya belediye pleri toplayp
bizzat toplu bir biimde denize dkerdi. Plastik
gibi kalc maddeler iermedikleri iin de abuk
rrlerdi. Karpuz kabuklar dibe kmeyip su-
yun zerinde sandal gibi yznce de, verdikle-
ri mjde ile birlikte anlaml olurlard. stanbul
her zaman byk bir kentti ama nispeten yakn
zamanlara kadar her yerinden denize girilirdi.
Eskiden Boaz kylerinden birinde doup b-
yyenler ocukluktan beri birbirlerini tanyan
STANBULLAMAK
insanlard. Mahalleli olmak nemliydi ama baka
kent ii mahallelerine gre Boaz kenarnda olma-
nn verdii avantajlar oktu. ocuklukta birlikte
oynanr, denize girilir, balk tutulur, krek eki-
lir ve byynce de okula veya ie vapurla gidip
gelinir. Gururla Boaz ocuuyum ben diyen
bu cinsin ocuklar btn yazn suda geirirdi.
Bykleri de frsat bulduka, i knda suya
dalmaya alr veya akamst sandaldan oltayla
biraz balk tutarlard. Denize girmenin ok yolu
vard. En gzeli tabii yazn bir yalda oturmakt.
Hemen kapnn nndeki denizden faydalanmak
iin yal sahibini veya ocuklarn tanmak da bir
alternatif olabilirdi. Yal sakinleri eskiden zengin
olmaktan ziyade belli bir Boaz kynn yerli aile-
leriydi. Yaldan denize girenler iin Boaz dev bir
yzme havuzudur. Rhtmdan koarak dalgalara
atlayabilmenin keyfini yaayanlar bilir. Eskiden
Boazdan geen vapurlarn says azd ve dalga
yaratacak gemileri kollamak gerekiyordu. Dev-
let elindeki tm varlklarn zelletirmeden ve
Denizcilik Bankas gemilerini telef etmeden ok
nce, Karadeniz seferlerini yapan yolcu gemileri
ok uygun dalgalar retirdi geerken. Uzaktan
gzktkleri zaman herkes birbirine haber verir
ve geminin ardndan hzla yaklaan dalgann iine
atlanrd topluca.
SALT014-STANBULLAMAK-074

Yalda tandklarnz yoksa da nemli deildi.
zellikle Anadolu yakasnda yallarn aralarnda
yangn gvenlii iin braklan aralklar denize
girmek iin bulunmaz yerlerdi. Mahallenin kz-
lar, olanlar ve bykleri beraber buralardan
denize girerdi. Tabii ocuklar denize atlarken ok
grlt kardklar iin yan taraftaki nezih yal
sakinleri ok rahatsz olurlard. Boazn Rumeli
yakasnn birok yerinde yallar tam deniz kena-
rnda deildir, buralarda denize girmek isteyenler
yol kenarlarna serilirdi.
Denize girmenin bir baka yolu da sandaldr.
Sandal kiralamak pahal deildi, ayrca Boaz
ocuu olan cinslerin ya kendisinin ya da tan-
dklarnn muhakkak sandal olurdu. Sandaldan
atlamak deil de sandala geri gelmek ok sportif
olmayanlar iin ilk balarda zor gelebilir. Deniz
herkese ait olduu iin mahallenin erkekleri san-
dalla yallarn olabildiince yaknlarna gidip, rh-
tmda oturup gnelenen kzlara, uzaktan da olsa
eitli taklalarla denize atlayarak sportifliklerini
kantlamaya alrlard; kzlarn babas yaknda
olmad zamanlar tabii...
Denize atlayarak dikkat eken bir grup gen
erkek de yaz akamlar i knda vapur oturduu
STANBULLAMAK
kyn iskelesine yanarken, elbiselerini, panto-
lonlar veya varsa ilerine giydikleri mayolar hari,
kendisi gibi inecek olan arkadalarna teslim eder,
sonra da vapurun en tepesine kp oradan vapur
pervanesinin rettii bembeyaz kpklerin iine
balklama atlard. Bu ok tehlikeliydi aslnda, n-
k pervaneye denk gelmek olasyd. Bu isimsiz kah-
ramanlar genelde btn yaz tatili boyunca dalga
geecek lkse sahip olmayp, yazlarn karanlk bir
tamirhanede btn gn raklk yaparak geirenler-
di. Ama sahilden, iskeleden, yallardan ve vapurdan
bakan yzlerce akn gzn nnde vapurdan
atlarken gururlar ve keyifleri yerine geliyordu.
Boazda sandala binmenin veya yzmenin
en nemli zorluu akntdr. Boaz ocuu famil-
yas Kandilli, Kanlca veya Arnavutky ve baka
birok aknt burunlarnn yanna yzerek yakla-
maz. Ama aknt sadece orada yoktur, aknt bir
cin gibi yzenleri izler, bazen o kadar gldr
ki, yzenin atlad yere geri gitmesini bile engel-
ler, aniden de dnebilirdi. Bazen de insan btn
gcyle yzse de hep yerinde sayar.
Boazda yzmek sadece aknt cinleriyle u-
ramay gerektirmezdi, zamanla artan ama eskiden
beri bilinen denizanalarndan kimse holanmazd.
SALT014-STANBULLAMAK-075

Hala da holanmaz. Kk olanlarn kz kardele-
rini korkutmak iin onlar stlerine atmalar dn-
da Trkiyede denizanalarnn reel bir ilevi yoktur.
Yzerken onlarn parmaklarnn aralarna girmesi,
herkesin ocukluk hatralarnda nemli bir yer tu-
tar. Aknt, heyecanla beklenen karpuz kabuklarnn
dnda baka pleri de geri getirebilirdi. Sandal
veya rhtmda bulunan kiiler denizde bulunanlara
direktif verirdi: Dikkat mazot geliyor, k diye,
buna gre hemen sandala veya rhtma dnlrd.
Byle yzmek iin derin sular sevmek gerek.
Boaz hemen derinleir, ama dere azlarnn bu-
lunduu baz yerlerde, mesela Kksuda, doal
kumsallar olumutur. Boazn kumsallarna 30lu
yllardan beri plajlar (Franszcann hakim dil oldu-
u dnemlerden kalma bir isim: Plage) yaplmtr
(bak. Plaj). Kentte sklan, iyi yzme bilmeyenler
burada kumsallarda elenebiliyordu. Dk bir
cret karlnda btn gn burada geirilir, pla-
jn kabinleri, ay ve yemek yerleri, stanbuldaki
yaz aylarnn vazgeilmez yerleriydi. stanbulda
Cumhuriyetle birlikte yaylan kadnl erkekli plaj
geleneini Rusyadan, devrimden kap gelen Beyaz
Ruslar getirmitir. Ama bunlar Boaz kenarnda
deil de asl sayfiye yerleri olan Kadky, Yeilky
ve Florya veya Kumkap gibi yerlerde ok yaygnd.
STANBULLAMAK
Buralarda da doal olarak oluan kumsallar plaja
dntrlyordu. Cumhuriyet ncesinde Msl-
man kesim iin beraber denize girmek olas deildi,
ama Ruslarn atklar plajlarn ilk mterileri Bi-
rinci Dnya Sava ertesinde stanbulda bulunan
igal kuvvetlerinin askerleri ve aileleriydi. Ancak
Cumhuriyet ile birlikte kadn ve erkeklerin yan
yana denize girmeleri mmkn olmutur.
Plajlardan ok nce de denize girmek iin
baka uygulamalar vard: Deniz hamamlar (bak.
Hamam). (Bu isim ve uygulama da Fransadaki
Bains de Merden deniz banyolar- deviril-
mitir.) Kaynaklara gre 19. yzyln ortasndan
beri stanbulda deniz hamamlar bulunuyordu.
Denize girenlerin dardan grlmemeleri iin
denizde geni, dikdrtgen bir alan ahap bir kons-
trksiyon ile evrilirdi. Ortas geni bir havuz gibi
bo braklan bu yaplarn kenarlarnda rhtm
ve kabinler yer alrd. Gerek hamama gider gibi
petamallarla denize girilirdi. lk bata daha ok
erkekler iin yapldysa da zamanla kadnlar iin
deniz hamamlar da ina edildi. Kark plajlarn
oktan normal kabul edildii bir zamanda bile,
mayo ile grlmek istemeyen hanmlar uzun sre
bu deniz hamamlarn tercih ederken, modern-
lemeyle beraber bu yerler kaybolmutur.
SALT014-STANBULLAMAK-076
 STANBULLAMAK
Kentin bymesiyle birlikte denize akan ka-
nalizasyon atklaryla denizin tad, rengi, youn-
luu, denizanalarnn miktar ve kolibasillerinin
says ok artt. Eskiden kumsallar yaratan dere-
lerin yanndan bugn kokular yznden geilmi-
yor. Denize girenler yok mu oldu? Zamanla pisliin
artmas nedeniyle girenlerin says azald ve deniz
mterisinin de tipi deiti. Denize girmek biraz
daha orta ve st snfn iiyken daha geni kitle-
lere yayld. Bu kitlelerin bir ksm ise kadnlarla
birlikte denize girmeye alkn olmadklar iin,
kadnlar artk sokan kenarndan veya yallarn
arasndan denize girmeyi tercih etmiyor. Bu gibi
sosyal deiiklikler plaj ve denize girme tarihinde
nemli krizlere neden olmutur. Donlu adamlar
krizi de bunlardan bir tanesidir. Mayo giymeyip
denize beyaz donuyla giren ve slak donuyla rh-
tm veya plajda dolaan erkekler ok tepki alm
ve bu gazetelere haftalarca konu olmutu. eitli
balklarla tartlan bu mesele hakkndaki dn-
celer Yazk, mayo alacak paras yok, ne yapsn,
Donla denize girmek demokratik haktr, Bu bir
aylktr, Erkein mal meydanda olur, Bikini
daha m az gsteriyor?, Ahlakszlk olarak zet-
lenebilir. Bir sonuca varlamad, ancak halka ak
plajlarda don giyilmesi yasakland. Mizah dergileri
beyaz donumu istiyorum gibi sloganlarla kam-
panyalar balattysa da, sonuta deien bir ey
yok. Belediye stanbulun kanalizasyon sorunla-
rn zmekten daha ok uzak olsa da, kirlilikten
kapanan baz plajlar iyi niyetli giriimlerle tekrar
at. Ancak gerekte bu plajlarn temiz olduklarn
sylemek zor. Zaten eskiden kibar bir yer olan
plajlarn ad, artk genelde halk plaj gibi algla-
nyor. Eski nezih yerler de, gnn Amerikanc
modasna uygun olarak beach club oldu.
Donlu adamlara paralel yeni bir deniz kyafeti
daha tremitir. Dini nedenlerden dolay denize
girerken sa solu gzksn istemeyen kadnlarn
saysnn giderek artmasndan dolay, tesettr
mayolar halkn hizmetine sunulmutur. Plastik
torbann iinde gnelenmeyi istemeyen ve pahal
bikinilerini sergilemeye zen gsteren dindar
bayanlar iin de, kadn ve erkeklerin ayr denize
girdii plajlar yaratlmtr. Belki bir gn deniz
hamamlar da tekrar gndeme gelir.
Kirlilikten dolay, ok aknts olan Boazda
da eskisi kadar denize girilmiyor. Yallarn bazlar
ironik bir biimde bahelerine yzme havuzu ina
ettirdi. Ancak kentin bymesi sadece kanalizas-
yon atklarn deil, Boaz kylerinin demografik
deiimlerini de birlikte getirdi. Boaz ocuu
SALT014-STANBULLAMAK-077
 STANBULLAMAK
tarihe kart, ne ocuklar ne de bykler birbirini
tanyor artk, nk artk kimse denize giremiyor
birlikte. Eski yal sahipleri yallarn veraset vergi-
si veya restorasyon masraflarn deyemedikleri
iin (yeni) zenginlere satnca bu yerler de kamera
ve silahl bekilerle korunan yerlere dnt.
Yallarda oturanlar da insanlar sadece gazeteler-
deki paparazzi haberlerinden tanyor, nk ne
bakkala, ne de yrye gitmezler. Kapy alp
denize girmeye geldim diyecek kimse yok artk.
Belediyenin kanalizasyon ve artma almalar
srse de, suyun temizlenmesi daha epey zaman alr.
Zaten temizlense de ne zaman denize gireceimizi
bilemiyoruz artk, nk belediye pleri toplad
iin karpuz kabuklar da denizde grlmyor.
Zeynep Kuban
>Hamam, Plaj
DEPREM
Kentin kuruluundan beri olaan bir gerekken
giderek bir paranoyaya ve isteriye neden olan do-
a olay. [Ed.]
stanbul, dnyann en hzl hareket eden ve en
aktif fay hatlarndan biri olan Kuzey Anadolu Fay
Hattnn (KAF), tam da zerinde bulunur. KAF
douda Bingl-Karlova ile batda Mudurnu vadisi
arasnda tm Kuzey Anadolu boyunca uzanr ve
Marmara Denizinin altndan Tarihi Yarmadann
ve Adalarn gneyinden geerek Ege Denizine
doru devam eder. 1999 Marmara Depremlerinde
Glcke kadar krlm olan fay hattnn Adalarn
gneyinde kalan ve en son 1766da deprem yarat-
m olan ksmnn nmzdeki 30 yl iinde %62
olaslkla iddetli bir deprem yaratarak krlmas
beklenmektedir.
KAF ile ya ve yap olarak benzerlik gsteren,
e byklkte ve zaman aralklarnda deprem
reten Kuzey Amerikadaki San Andreas fay hatt,
San Francisco ile stanbul arasnda bir paralellik
kurar. Ne var ki stanbul yardan fazlas ksmen ya
da tamamen yasad olan ve nemli bir ksm ya-
psal durumu nedeniyle zarar grebilir durumdaki
konut stou ve her tr yatrm iin odak noktas
olmas nedeniyle ile ok daha byk bir tehlike
altndadr.
1999 Marmara Depremleri stanbulun dep-
remle ilgili gndeminde olmas gereken krlma
SALT014-STANBULLAMAK-078
 STANBULLAMAK
noktasn yaratamam olsa da baz deiikliklere
yol amtr. Depremlerin ardndan artan al-
malar ve beklenen stanbul depremine ilikin
aratrmalarn ounluu kabaca kentin gneyin-
den kuzeyine doru azalan bir risk skalas ortaya
koymutur. Baka etmenlerle beraber depreme
ilikin bu veri, zellikle st ve orta st gelir grubu
konut alanlarnn 1999 sonrasnda kentin ime
suyu havzalar ve ormanlk alanlarnn bulundu-
u kuzey blgelerine doru tehlikeli bir biimde
yaylmasn hzlandrmtr.
Gndelik hayatmzda, pazar gazetelerinin
emlak sayfalarndaki lks konut ilanlar dnda
bugn pek yer tutmayan deprem, kapal sitelerin
(bak. Kapal-Site) stanbuldaki en temel pazarla-
ma aralarndan biri haline gelmitir. Beklenen
iddetten daha da fazlasna dayanaca iddia edi-
len, bu deprem raporlu konutlar, prestijli, gvenli
ve modern yaam vaatleri ile yeni sakinlerini bek-
ler. Dierlerimiz ise hazrladmz deprem anta-
larn ara sra kontrol etmekten oktan vazgetik.
Deprem bizim iin Futbol Kupas final mandan
daha nemli bir durum deil artk...
stanbulun zerinde bulunduu kat ve sarsl-
maz diye dndmz zeminin ezberimizi bo-
zarak ayaklarmzn altndan kaymas, svlamas
ve zerindekileri yutmas bizim yaam sremiz
iinde, bugnle nmzdeki 30 yl arasnda %6215
arasnda salnan bir oranda gerekleecektir.
Beklenen bu deprem, stanbulun son 60 ylda
esiz bir ekim merkezi olarak tanmlanmas ile
kentte biriken nfusla baa kabilme kapasite-
sinin snand gn olacaktr.
Evren Uzer
>Kapal Site
DL
Bir kurgu.
Birok anlatm ve anlama yntemi btn bir
dil olarak kabul ediliyorsa, kentlerin de kendini
anlatt, onlar anlamaya yarayan zgn bir dil-
leri vardr mutlaka.
stanbul gibi tarihinin her dneminde ok
katmanl, ok renkli, oyunlu-oyuncakl, kendini
apak ortaya dkyormu gibi grnp baka
SALT014-STANBULLAMAK-079

trl anlamalara frsat veren, gizemli bir yann
hep sakl tutan kentlerde, tek bir kent imgesinden
deil ama kentsel yaamn iine szm, o kentin
ayrlmaz bir paras olmu mekansallklardan,
o kentle anlan, kentsel ve mekansal simgeler-
den, antlardan, corafya ve iklim koullaryla
zihinlerde yer eden, kartpostallam kent gr-
nmlerinden sz edilebilir. stanbulda kentin
eyleri, kelimeleir, sze gelir farknda olmadan
kentlilerin zihninde... Toplumun zihnindeki kent
imgesinin oluumunda dil nemli bir etmendir.
Kentsel sylemlerin, toplumun zihninde oluan
kent imgesinin dilsel davurumlar olduunu
sylemek yanl olmayacaktr. Kentsel kodlar,
kendi karakteristik metinlerini reten yaam
alanlarnn (fiziksel evre, binalar, medya, hari-
talar) iinde kullanlan dil ile varln srdrr.
nsanlk durumunu tanmlama becerisi anlamna
gelen dili anlama ve kullanma biimleri, toplum-
sal eylemleri birbirine balar; yarglarmz, cevap-
larmz tar; inanlarn, ilikilerin, deerlerin
ve mekanlarn yeniden retimidir.
Herkesin kentin farkl katmanlar ile bireysel
olarak kurduu iliki farkl olabilir. Bu yzden dil
de znelleir. Kentsel aktiviteleri tekdze, snrl ve
rutin olan kentlerin, grameri abuk kavranr, kolay
STANBULLAMAK
sklr bir dili vardr. Metropoller ise, yaayanla-
rna eitlenmi yaam alanlaryla, binlerce farkl
imgesiyle hem dilin istenirse kullanlabilecek fark-
l lehelerini sunar; hem de kendi znel alanlar
kentlilerin kurduu monologlarla glenen, kale-
leen adalar barndrr. Kentin dili, yaayanlarnn
bireysel diyaloglaryla rlr metropollerde...
Dilin her kentte o kente zg bir gerekleme
biimi vardr. O dilin snrlar, dili kullananlarca
izilir, bu snrlar oluturan sylem deiir, d-
nr, bakalar, bu yzden bir tarihsellik tar.
Kltr ve onun nesneleri, -mimarisi, sinemas
deil sadece- bir jestler orman olarak sokak, ken-
tin kuruluunda etken olmu fiziksel zellikler,
iklimle yklenmi renkler, sonbahar, kentin g-
rltleri, o dili paylar, iletir, oaltr.
Metropollerin dili, aslnda kendi kadar e-
itlenmi, neredeyse binlerce imgenin, olgunun
eyletii bir metafordur. Kentin dili kullanana
gre, hangi kentsel durumun iinden baktn-
za gre, romantikleir, hrnlar, duraanlar,
karmaklar.
Funda Uz
SALT014-STANBULLAMAK-080
 STANBULLAMAK
DOLGU ZEMN
stanbul son iki yzylda deyde bymezden
nce (ve kukusuz imdi de) yatayda denize doru
byr(d). [Ed.]
Antik dnemin kapal limanlar, deniz surla-
r, surn, Bokluk ve plk iskeleleri, Langa
Bostanlar, Dolmabahe ve raan Saraylar,
Sirkeci, Salpazar ve Haydarpaa rhtmlar,
Hali ve Marmara park yollar... Dolgu zemin
ky kentlerinde zaman-mekansal dnmn
bir tanmdr; kent ile denizin arayznn fizik-
sel ifadelerinden birisidir. Deniz kentinin snr,
doal ky formasyonlar ile uyum iinde veya
bunlarla atma halinde yaplanabilir. Birinci
olarak doal srelerde, jeolojik ve hidrolojik for-
masyonlarla ortaya kan ky dolgu alanlarndan
bahsedilebilir. kinci bir anlamda dolgu zemin,
deniz-kent snrnda doal ky izgilerinin d-
ntrlerek ekillendirilmesinde ve kstl bir
eikte mekan elde edilmesinde yapsal bir aratr;
rhtmlar, mendirekler, tahkimatlar, ky yollar,
yeni yerleimler ve yapay adalar gibi dolgularn
tm bu bala dahildir. nc olarak, birin-
ciyle ilikili ve ikinciyle elikili bir biimde,
insan eliyle tasarlanm ky izgisi doal veya
beeri atklarlarn dolgusu ile dnebilir; bu
ihtimalde dolgu zemin deniz-kent ilikisinin
srdrlebilirliini tehdit eden bir oluumdur.
Kynn yere dntrlmesi her zaman denizin
yersizletirmesine kar bir uratr; yersizle-
tirme faktr dolgu zeminlerin oluumunda ve
snrlandrlmasnda belirleyicidir.
Bir liman kenti olan stanbulda da kentsel
dnmlerin kydaki lei dolgu zeminler-
dir. Burada ky, Antikiteden gnmze doal
oluumlar, arkeolojik kalntlar, tarihi ve yakn
dnem yaplar ile katmanlar halinde ekillen-
mitir. Katmanlamann snrlar kentin btn
cephelerinde ayn deildir: Farkllamalar denizin
derinlii, akntlar ve dolgularn nitelii kadar
yerleimin tarihsel younluu ve sreklilii ile
deniz-kent arayznn kurguland blgelere
baldr.
Bizans-Konstantinopolis-stanbulun kys,
liman tarihinin bir ok yap tipi yannda dolgu
zemin olgusunun tarihsel geliimini barndrr.
Antikiteden Ortaaa kentin kysnda belirle-
yici yaplama biimi, surlar ve doal koylarn
mendireklerle kapatlmas ile tanmlanan kapal
limanlardr. Burada liman havuzlar kent-deniz
SALT014-STANBULLAMAK-081

eiini mimari olarak tariflerken, kent snr bir
kez izildikten sonra dolgu zemin oluumu m-
cadele edilmesi gereken bir konudur. Liman ha-
vuzlarnn duraan sularnda biriken dolgularn
temizlenmesi gerekir. Ortaada Antik kapal
limanlar ekonomik sebeplerle srdrlemez hale
gelir ve liman havuzlar dolmaya balar. Son yllar-
da Marmararay inaat kapsamnda Yenikapda
gerekletirilen arkeolojik kazlarda Bizans lima-
nnn dolgusu, kentin ticari balantlar ve gn-
delik hayatyla ilgili benzersiz bir kaynak olarak
ortaya karlmtr. Bu alanda bulunan gemi ka-
lntlar Akdeniz ky arkeolojisi asndan nemli
bir birikimi sunmaktadr.
Marmara limanlarnn dolmaya balamasnn
ardndan kentin liman ilevleri arlkl olarak
Halie kaydrlr ve buradaki eski kapal limanlar-
da ve surlarn nnde dolgu alanlarda rhtmlar
eklinde yaplandrlr. Halite dolgu miktar
akntlarn andrc etkisiyle snrlanr. Liman i-
levleri ky boyunca, kaplarla ilikili bir biimde,
surnnde yer alan yaplarla beraber yaygnlar.
13. yzyln sonundan itibaren limann kar ky-
snda ayr bir yerleim blgesi olarak tanmlanan
Galatada da benzer ekilde sur ve surn dolgu
rhtm tipolojisi geliir. 15. yzylda Osmanllar
STANBULLAMAK
tarafndan devralnan bu ky biiminin drt yz
yl boyunca younluu artarak srdrld g-
rlr. Bu aamada ky dolgusunun art mimari
yaplamalarn tesinde kentsel atklarn denize
boaltlmas ile de ilgilidir; pler, kanalizasyon,
yangn ve depremler sonucu oluan molozlar k-
yya ylarak alan kazanlr. Bu kademeli artta
ky izgisi ya olduu gibi braklr ya da ahap
kazklarla desteklenir. Dolgu zemin zerinde yo-
un bir yaplama vardr ve bu yaplar sklkla
grlen yangnlardan sonra tekrar tekrar ina
edilir. Kap nlerinde kentsel aklarn younluu
ve atklara bal olarak daha fazla dolgu oluur ve
bu noktalar kk burunlar zerinde meydanlar
eklinde farkllar. Btn bu srete sur nle-
rinde ky dolgu miktar kent-deniz arayznde
aklarn younluuna ramen kstldr. Kent
dnda Boaziinin Klasik Osmanl dnemin-
de yaplamasnda yal ve saraylarn ok dar bir
eikte ahap kazklarla dolgu alanlar tariflemesi
de stanbula zgdr. Bu tr yaplanmalarda dol-
gular kentin altyapsnn ilevselliinin tesinde
kynn bir sefahat alan olarak kullanlmas ile
ilikilidir.
19. yzyl reformlar ile Osmanl mpa-
ratorluuda d ticaretin artmas ile beraber
SALT014-STANBULLAMAK-082

kentin limanlarnn gnn uluslararas stan-
dartlarna uygun olarak dntrlmesi gnde-
me gelir. zellikle Krm Sava sonrasnda Paris
Kongresinde limanlarn yeniden yaplandrl-
mas bir ykmllk olarak ortaya konur. Deniz
surlarnn yklmas, ta rhtml modern liman
alanlarnn ina edilmesi, demiryollar ve ky
boyunca caddelerin almas eklinde tariflenen
projeler, yeni dolgu alanlarnn da oluturulmas-
n ngrr. Btn liman alannn dntrlmesi
gndemde olsa da, Osmanlnn son dnemin-
de modern rhtmlarn inaat Boazdan Galata
Kprsne kadar olan alanlarla kstl kalacak-
tr. Burada akntlarn andrc gc inaatlar
yavalatr, maliyeti arttrr; Sirkeci rhtmnn
yapmnda ky tahkimat yklacak, bir kez daha
yaplmas gerekecektir. Limann dier blgelerin-
de ky izgisi binalara bal olarak ekillenmeye
devam eder. Hali dnda Haydarpaada da tren
istasyonu ve liman inaatnda dolgu zemin alan-
lar oluturulur. Kent servislerine ayrlm bu tr
dolgu zeminlerin dnda Boazda Tophane K-
las, Dolmabahe ve raan saraylar rhtmlar
zerinde ina edilir. Bu ve benzeri yaplarla Boaz
kysnda Avrupa ky kentlerini artran bir
izgisellik oluturulur.
STANBULLAMAK
Cumhuriyet dneminde, zellikle 1950ler-
den sonra dolgu zeminler modern planlamann
aralar olarak ky yollarnn ina edilmesi ile bir
kez daha deniz-kent izgisini dntrr. Mar-
mara surlar nnde ina edilen yollar arpc
bir rnektir. Boazda da belli aralklarda dolgu
yollar yaplr. Dolgu zemin, park ve yollarn kent
kylarnn jenerik imgesini oluturmas durumu
1980lerden sonra balar. stanbul metropolnn
Marmara kylar neredeyse tamamen dolgu alan-
larla birletirilir. Denizin yzeyinin kentsel ula-
mda kullanlmasnn kstl kald bir planlama
anlaynda bu kanlmaz bir sonutur. Liman
ilevlerinin Haliten tanmas ile birlikte bura-
daki tarihi ky izgisi de, yklan yaplarn moloz-
laryla beraber ksmen yeniden oluturulur. Ky
park yollar deniz-kent arayzn dolama ve
rekreasyon ilevlerine aar; bununla beraber eski
yaplarn denizle olan ilikisini kesintiye uratr.
Gnmzde kentin ak alanlarnn byk bir
yzdesi ky dolgu alanlardr.Kyda dolgu alan-
larn oluturulmasnn yan sra, metropoln yeni
eperlerinde doal dolgu zeminlerde yaplamada
da speklasyona bal olarak art grlr. Bu
art stanbulun depremsellii dnldnde
SALT014-STANBULLAMAK-083
 STANBULLAMAK
tehlikeli bir durumdur. 1999 depreminde svlaan
dolgu zeminlerde yer alan binalarn ykntlar
da ksmen denize dklmtr. Depremsellik
haritalarnda ky dolgusu krmzyla iaretlidir.
stanbulda dolgu zeminler kent ve deniz
arasnda ilevsel bir eik oluturulmasnn yan
sra, zellikle Osmanl dneminden sonra birey-
sel veya kamusal anlamda rekreasyon iin kul-
lanlmtr. Ancak burada dolgular, varolan ky
izgisinin kalnlatrlmas ve doal izgisinin
srmelenmesi biimindedir; bir anlamda kara
ve denizin zemin-ekil ilikisi katlanarak, dar
ve kaln katmanlar halinde yaplamtr. Gn-
mzde, doal ve beeri yaplanma arasndaki bu
tarihi yaplama biiminin tesinde dolgu zemin
hayalleri kuranlar vardr; en arpc rnekleri Bas-
ra Krfezi kentlerinde grlen palmiye, yerkre
gibi referanslarla yaplandrlan dolgu alanlarda,
deniz ve ky arasnda farkl bir zemin-ekil ilikisi
kurgulanmaktadr.
Namk Erkal
DOLMU
Kkende, bir taksinin salad ulatrma hiz-
metinin ucuzlatlmak amacyla birka kii ara-
snda paylalmas. Bugn taksi boyutundaki
aralar ortadan kalkm ve minibs hizmetine
dnmtr. [Ed.]
Dolmu, stanbul nfusunun bugne oranla daha
az olduu dnemlerde, nezih orta st snfn hzl
hareket kapasitesini arttran bir vasta tr ol-
mutur. 1960lardan beri, sadece belli duraklarda
duran ehir ii toplu tamaclkla, nceleri daha
nadir ve pahal olan taksi tamacl arasna
denk den bir zm olarak varln srdr-
mektedir. Genellikle aralarnda toplu tamacl-
n olmad iki nokta arasnda (Taksim-Tevikiye
veya Kadky-Moda gibi yakn mesafeler) veya
daha uzak ama meakkatli bir yolculuu, ksa
srede ve etkin bir biimde katetmek amacy-
la (Taksim-Bostanc gibi) hizmet verirlerdi. Bir
semtteki belli bir duraktan kalkarak, yine belirli
bir gzergah zerinden baka bir semtteki duraa
ulam salayan dolmular, taksiler gibi trafiin
her noktasnda indirme bindirmeyi salama pren-
sibi zerinden iliyorlard. stanbul dolmularnn
1990larn bana kadar eski Amerikan arabala-
rnn orjinal halleriyle veya deitirilmi, daha
SALT014-STANBULLAMAK-084

fazla yolcu alabilen kapasiteleriyle trafikte kal-
dklar biliniyor. Bu halleriyle, zellikle Kadky
ve Beikta iskele meydanlarnda uzunca yllar
zellikle de turistler iin ilgin grntler olu-
turdular. 1990larn ortalarnda tevikler sonucu
sar minibslere dnen pek ok dolmu hala
mrn srdrrken, bir ou da gelien ehrin
genileyen gzergahlarnda yetersiz kalarak kalkt
veya yine ayn nedenle yeni hatlar devreye girdi.
Her yerde duran, her yerden yolcu alan, ahsi
arabann pratikliini makul bir cretle kullan-
csna sunan dolmularn bir dier versiyonu da
kukusuz yolcu kapasitesi daha yksek olan mi-
nibsler (bak. Minibs) olmutur. Ne var ki daha
alt snflara hizmet veren minibslerle daha nezih
bir yolcu kitlesine (zellikle kadnlara) ynelik
dolmular arasnda bir snfsal fark olduu da
bilinir. Dolmular kadar dolmu ofrlerinin de
zgn karakterlerinden bahsetmek gerekir. Tpk
gemilerin kaptanlar gibi, dolmularn ofrleri
de otoriter bir kimlik tard. Kimisi aksi olur, ki-
misi sohbeti sever, kimisi sk durdurulmaya itiraz
eder ve bylelikle her biri tadklar yolcular iin
bazen gln, bazen sinir bozucu bir hikayenin
kahraman olurlard. 1960larla 1990lar arasnda
ileyen dolmu hatlar, stanbulun artan nfusu
STANBULLAMAK
ve younlaan trafii iinde yerlerinden oldular,
toplu tamacln artan etkinliinin glgesinde
kaldlar. Deien stanbullular gibi onlar da de-
itiler, sarardlar, minibsletiler, eski sosyal
dokularnn yerini yeni metropoliten stanbul
tamaclna braktlar. Bu anlamda dolmular
stanbulun nostalji syleminin (bak. Nostalji)
vazgeilmez bir paras olmaya devam etmekteler.
Arzu ztrkmen
>Minibs, Nostalji
DN TOPORAFYALARI
stanbulun kltrel toporafyasnn bile-
enlerinden biri. [Ed.]
Toplumsal bedenin kurucu elerinden olan nikah
treni ve dn, zel mekan ile kamusal mekan
arasnda, kiisel fantezi ile yurtta fantezisi arasn-
da, kiisel arzu ile kolektif onay arasnda bir yerde
konumlanr. Irit Rogoffun kavramsal erevesini
hazrlad ve kratrln gerekletirdii De-
Regulation with the work of Kutlu Ataman [Kutlu
Ataman Eserleriyle Serbestletirme] balkl sergi
SALT014-STANBULLAMAK-085

projesi erevesinde yrtlm deneysel ve ele-
tirel bir etnografik alma olan stanbulun Dn
Toporafyalar balkl projemdeki k noktam,
performatif bir boyut tayan nikah treni ve
dnn, zel ve kolektif kimliin birbiriyle olan
balantsn incelememize, rkn, cinsiyetin ve
toplumsal gerekliin retilme biimlerini d-
nmemize olanak vermesidir. 2005de MuHKAda
(Museum of Contemporary Art Antwerp) ve 2006da
Herzliya Museumda sergilenen De-Regulation
sergisi kapsamnda yrtlen Istanbul-Skin of
the City [stanbul: Kentin Teni] balkl aratrma
projesi iin stanbulun farkl sosyal gruplarnn,
etnik topluluklarnn (Krtler, Romanlar, Aleviler,
erkesler vb.) ve aznlklarn (Rumlar, Ermeniler,
Yahudiler ve Sryaniler) nikah treni ve dn
fotoraflarn topladm (bak. Aznlk; Etnisite).
Bu ariv malzemesi dnda, kent manzarasnn
nemli bir paras olan fotoraf stdyolarnn ve
gelinlik maazalarnn vitrinlerinin fotoraflarn
ektim. stanbulun znel/kentsel manzarasn
meydana getiren, toplumsal ve kltrel belleini
oluturan tm bu fotorafik malzemeler, kentin
oklu-mekanl ve oklu-kimlikli toporafyasn
haritalandrr. Tek bir bak as ya da perspek-
tifin salad grntlerin deil, krk ve paral
grntlerin grnrlk kazand bu toporafya,
STANBULLAMAK
yalnzca stanbul iin ve stanbul adna rettii-
miz anlatlar, belirlediimiz kategorileri sorun-
sallatrmakla kalmaz, ayn zamanda Batnn
baknn yanstt basit hiyerarileri ya da ikili
kartlklar da altst eder. Dou ve Bat, slam ve
Hiristiyanlk gibi zc kartlklar yklr; Trk,
Mslman, Doulu, egzotik gibi kategoriler
iktidarn yitirmekle kalmaz, geersiz de klnr.
Halihazrda varolan fotorafik malzemelerin tem-
sil alan, tanmann gerekte yanl tanma ya da
eksik tanma biimi olabileceini sezdirerek, ou
zaman kkrtc bir biimde, farkllklarla beklen-
medik karlamalar yaratma potansiyelini iinde
barndrr.
stanbulun dn toporafyalarnda ken-
tin tahayyl edilmi anatomisinin dnda ya da
ona kart beden imgeleri ile kar karya ka-
lrz. Rumlarn, Ermenilerin, Yahudilerin ya da
Sryanilerin evlilik trenleri, kentin homojen
bir mekan olarak temsilinin, etnik ya da dinsel
bir birlik araynn dinamiklerini rahatsz eder.
stanbulun zengin dn kltr, farkllklar
bastrarak kamusal alanda ulus-devletin dlayc
temsilinde srarc olan devlet ideolojisinin aksine,
stanbulun oklu ve farkl kltrel kimliklere,
yaam biimlerine ve kamusal mekan kullanma,
SALT014-STANBULLAMAK-086

orada grnrlk kazanma formlarna sahip oldu-
unu grmemize olanak verir. Krt ya da Roman
dnlerinde sz konusu olduu gibi, btncl
ve homojen bir kamusalda grnemeyenler, orada
seslerini duyuramayanlar, bir sre iin mekan ele
geirirerek, halihazrdaki yapya bask uygular ve
onu kendi snrlarna doru iterler. Tarlaba ya da
Gazi mahallesi gibi damgalanm ve bastrlm
mahallelerin sakinleri dn trenini cokuyla,
grnrlklerini mekana tayarak yaarlar; kent
mekan belirlenmi ve dzenlenmi biimlerden
baka ekillerde kullanlmaya balanr. Kentin
kendi iinde tad giriftlik ile, deneyimin ve
bilginin beklenmedik kaynaklar ile yz yze ge-
linen stanbulun dn toporafyalarnda gerilim
ortadan kalkar ve kent paral, akkan ve srekli
deien bir corafyaya dnr.
Nikah treni ve dnnn yapld mekan-
lar, bilin ya da bilinalt dinamiklerle, kiisel ol-
duu kadar politik bir seim olan zdelemelerin
gerekletii yerlerdir ve zdelemeler, srekli
olarak fantezinin etkisine, emrine ve hkmne ak
olan tayin mekanlardr. Arzuyla dorudan balan-
tl fantezinin toplumsal yaamn ok nemli bir
paras olduunu kantlayan stanbuldaki fotoraf
stdyolarnn vitrinlerini ssleyen dn fotoraf-
STANBULLAMAK
larndaki gelin ve damatlarn pozlarndaki abart,
evrelerindeki fazlalk ve arlk, zdelemelerin
dinamiklerini aa karr. Fantezinin marjinal
olarak grlen ileyileri, gerekte kimliimizi
yaplandrr; alglarmzn, inanlarmzn, dav-
ranlarmzn ve eylemlerimizin merkezindedir.
ster cinsiyete ister rka dair olsun, gelin ve damat,
kimliimizi birer giysi gibi zerimize giydiimizi
grselletirir. Bu ayn zamanda zdelemelerin
hareket halinde, esnek ve geici olduu anlamna
da gelir.
Bir araya getirdiim ariv malzemesi ile gel-
mek istediim nokta, kltrel olarak retilmi rk,
etnisite, snf, cinsiyet, din ya da vatandalk izgisi
boyunca gerekleen zdelemelerin geerli ya da
etkin bir politik strateji olmaddr. Gnmzde
kimlik siyasetinden ilikisel kimliklerin siyaseti-
ne doru yol almak bir gereklilik haline gelmitir.
Kentin teni kavram ya da metaforu da burada
devreye girer. Dnlerin getirdii fiziksel topo-
rafya ile, kent arzuya alr. Kentin teni kavram,
artk duvarlardan, bariyerlerden, ierisinden ve
darsndan sz edilemeyecei anlamna gelir.
Kentin snrlar szntldr, paraldr, krktr;
ierisi ile dars arasna, benlik ile teki aras-
na snr izmek mmkn olmaz. Bedenin yzeyi
SALT014-STANBULLAMAK-087
 STANBULLAMAK
olan, bedeni kaplayan tenin salad bilgi hem
isel hem de dsaldr, hem zel hem de kamusal-
dr. Kiinin yaam yks beden tarafndan ve
beden zerinden yazld gibi, kent toporafyas
da karlamalarn, dnmlerin ve deiimlerin
tarihini tar. Nikah treni ve dn de yaanm
bir deneyim olarak kentin toplumsal mekanna
kaznr. stanbulun teni, modernlik ile gelenek
arasndaki kartlktan, farkl sosyal gruplarn ve
i-g ya da zorunlu-g sonucunda yer deitir-
mi olan yeni kent sakinlerinin beeni ve istekle-
rinden, bastrlm etnik gruplarn toplumsal ve
siyasal anlamda tannma taleplerinden, toplumda
etnik ve dinsel homojenlik yaratma amac tayan
Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunun ardndan
gelien eitli tarihsel olaylar sonucunda yerle-
rinden edilmi ya da g etmi aznlk nfusun
ansndan ve varlndan, arzularn eitliliinden
ve farkllndan meydana gelen youn katmanla-
ra sahiptir. stanbulun dn toporafyalarnn
sunduu grsel deneyim, kent mekannn youn
katmanlar arasndaki geisellii ve ilikisellii
grmemize ve bilmemize olanak tanr.
Nermin Saybal
>Aznlk, Etnisite
EDEBYAT
Klasik Osmanl edebiyatnn mekan yoktur.
Modernleme dnemi Trk edebiyatnn ise,
yolu bazen krsal alana dse de, mekan n-
celikle stanbuldur. [Ed.]
Modernleme abalarnn zellikle Tanzimat
Dnemiyle birlikte, gndelik hayat nceden
tahmin edilemeyecek denli iddetli ve paral bir
ekilde etkileyerek giritii kendine zg yaam
biimleri oluturma sreci, geleneksel olanla ye-
ni arasnda bir ikiliin yaanmasna neden olur.
Bu ikiliin yaratt tedirginlikler, sz edilen
toplumsal dnm srecini denetim altna alma
telan da beraberinde getirir. Bu telan ifade
alan ise yine modernleme sreci iinde kendini
dntren edebiyattr. 1839 Tanzimat Ferman
sonras somut bir hal alan modernleme abala-
ryla ekillenen Tanzimat entelijensiyas, 1860tan
itibaren kendi edebiyatn retmeye, modernle-
me erevesinde yaad krlmayla eski olarak
adlandrd edebi retim biimlerinden kopmaya
balar. Batl edebi trlere, biimlere, en nemlisi
de dncelere kucak aan bu yeni edebiyat, kendi
zamann edebi boyuta tayarak, kentte ve kent
yaamnda grlen deiimleri, yarattklar ikilik-
lerle birlikte merkezine alr. Ancak yukarda sz
SALT014-STANBULLAMAK-088

edilen tedirginlik ve telalar dorular biimde,
ounluu aydn brokratlardan, gazetecilerden
meydana gelen bu yeni edebi zmrenin modern-
leme sreciyle sorumluluk zerinden kurduklar
iliki, deien kente ve bu deiimlerle birlikte
ortaya kan yeni kentlilere belirli bir mesafe al-
malarna neden olur. Modernleme desteklenen
bir proje olarak korunurken, modernleen Pera
ve kendilerini modernleme abalarnn berabe-
rinde getirdii deneyim olanaklarna gark eden,
Perann gsterii tketicileri ya da yeni zp-
peler ar eletirilere maruz kalr. Bu srete, bu
zppelerin karsna konulan Doru Batllam
Osmanl tipi, ak bir tartma konusu olarak ro-
manlarn merkezine yerleir. nk, deien yeni
stanbulu ve yeni stanbullu zppeleri romanla-
rna konu edinenler, kendilerini bu deneyimlerde
yitirenler deil, sorumlu - aydn - yazarlardr.
Ancak zaman ilerledike, Tanzimat yazarlar-
nn modernleme sreciyle sorumluluk zerinden
kurduklar ilikiyi kran, yazarlarn deien kente
ve yeni kentlilere mesafe almalarna neden olan
gelip geici, ele avuca smaz, koullara bal
modern deneyimi kontrol etme, aka yn verme
isteklerini hileyen yeni bir edebiyatn kprtlar
hissedilmeye balanr. Modernleme srecinde
STANBULLAMAK
yetien, byle bir evrede yaayan, Baty yakn-
dan tanyan, II. Abdlhamid dneminin ve iine
doduklar karmak gnn, kapanan bir yzyln
skntlarn duyan yeni bir nesil, edebi alanda
kendi metinlerini retmeye balayaca bir d-
nemin kapsn da aralar. Servet-i Fnun dergisi
etrafnda toplanan bir grup olarak yeni bir ekoln
ncln yapan bu yeni nesil, mutlakiyeti
zihnin krld, seklerlemenin etkin klnd,
dinle kurulan ilikinin deitii bir sylem retir.
Bu yeni edebiyat, Tanzimat romannn ztlklarla
ilerleyen, bazen elenceli bazen dramatik ama
her durumda didaktik tonuyla birlikte tartma
konusu olarak sergiledii eklenti zppelere ve
zppeler vastasyla grnr klnan kentsel d-
nme, daha ie dnk olan anlatlarnda farkl
grnmler verir. yle ki, zppeler artk olmas
gerekene dair imalar tayan genellemeler olarak
deil modern deneyimin mekan kentin iinde
devinen; modern olarak kodlanan bir estetik
zevkin peine den; yaam bu zevk etrafnda
ekillendirmek, i dnyalarn ve yaamlarn
hakim olduklar Batl kaynaklara gre dzen-
lemek isteyen, ayn zamanda kalabalklarla ku-
rulan ilikiyi, bu ilikinin getirdii alkanlklarla
kurulan tekbiimcilii de sorgulamaya balayan,
gndelik hayatn yerlemi tipleri olarak yer
SALT014-STANBULLAMAK-089

alrlar romanlarda. Bu adan, zppe tiplerinin ya-
va yava karaktere de dnt Servet-i Fnun
romanlar, artk kentte sadece modern yaamn
renklerinin deil, dehet ve bountusunun da
grlmeye balandnn ipularn verirler. Be-
raberinde bir aray halini de getiren bu bountu/
sknt hissi, kalabalklarla birlikte modern aka
kaplan, ancak bu ak, bu ak iinde yitip gitme
ya da aka srt evirip tutunamama tehlikesini
fark etmeye balayarak, ak adn verdikleri bir
aknl tutunulacak bir dal olarak gren karak-
terler yardmyla ifade edilir. Bu dorultuda, sz
edilen blnmenin mekansal karl ise Beyolu
ve Boaziidir. Beyolu, hzl yaam, sokaklar,
lokantalar, otelleriyle geicilii imleyerek me-
kanszl aktarrken, Boazii yerlemeyi, belli
bir mekana sahip olmay gsterir.
Servet-i Fnun dneminde tm eliki, aray
ve eksiklik hisleriyle birlikte yaam biimlerine
sahip kmalarna izin verilen karakterler vas-
tasyla kendine ifade alan aan kent, srekli sa-
va dnemiyle birlikte farkl bir grnm edinir.
Osmanl mparatorluu iin artlarn daha da
zorlaaca bir dnemle alan 20. yzyl, kent
anlats iin de belirleyici olur. II. Abdlhamidin
baskc ynetimi ve bu ynetime kar zgrlk,
STANBULLAMAK
eitlik, kardelik, adalet gibi Fransz devriminden
alnan temel prensipleri ne karan gruplarn
faaliyetleri yzyl bann ana kutuplamasn
belirleyerek, edebiyatn yeni rotasn da izmeye
koyulur. 1908 Jn Trk Devrimi sonucu Meru-
tiyet yanllarnn zaferiyle kapanan bu dnemin
ardndan, politik ve toplumsal hareketlilik tm
hzyla devam eder. Dneme arln koyan II.
Merutiyet ve ttihat ve Terakki ynetimiyle bir-
likte, artan ulusalc isyanlar, Balkan Savalar ve
ardndan yaanan I. Dnya Sava, 20. yzyln
ilk eyreine damgasn vurur. mparatorluun
k srecinin de hzland bu dnem, ayn
zamanda Milli Mcadele dneminin ardndan
ulus-devlete geiin de hazrlaycs olur. Genel
bir yeniden-dzenleme dnemi olarak da ala-
bileceimiz Merutiyet Dnemi, birey/vatandan
belli politikalar erevesinde dzenlendii, iyi
ve ktnn snrlarnn yeniden izildii, belli
modellerin dayatld bir kimlik ina srecine
iaret eder. Davran biimlerinin toplumsal bir
birlik havas iinde gndelik hayatta standartla-
mas srecinde, kent de 20. yzyln ilk eyreinin
hareketli yaps erevesinde retilen sylemler
de makbullk algs balamnda ele alnr. Ge-
nel olarak, Osmanlclk, slamclk, Batclk ve
Trklk olmak zere drt ana koldan ilerleyen
SALT014-STANBULLAMAK-090

bu sylemler, dnemin hassasiyetlerine paralel
ekilde, gelgitlerle kendilerine ifade alanlar aar
ve birer byk anlat olarak edebi retimlerin
dnsel snrlarn belirlerler. zellikle milliyet-
iliin ne k ile birlikte Trk anlatlarn
vurguyu zerlerine almalar, edebiyatn birey
merkezliliinin geriye ekilmesine neden olur-
ken, kent de bireyin deneyim mekan olmaktan
karak byk lklerin yaama geirilecei, va-
tansever eylemlilik halinin cokusuyla i ve d
dmanlardan temizlenmesi gereken bir vatan
toprana dnr.
Bu sylem, ulus-devletin kuruluunun ar-
dndan da korunan bir sylemdir. Yeni cumhu-
riyetin yeni edebiyat iin kent imgesi, zellikle
bir lkenin kendi kllerinden douunun ser-
gilendii Ankarada younlar. mparatorluk
art stanbul ise artk edebiyatn arka soka-
dr. Ancak Kemalist bir kanon yaratlmas do-
rultusunda yazlan romanlarla birlikte, zellikle
1930lardan sonra, propagandaya dnk, donmu
bir milli edebiyat sorumluluu tamaktan ok es-
tetik kayglar da gzeterek, bu toplumsal deiim
dnemi ile birlikte hzl bir devingenlie sahip
olmaya balayan yeni modern hayatn bireyin i
dnyasn ya da iki sava aras dnemin dnsel
STANBULLAMAK
boyutta yaanan karmaalarn yanstan romanlar
da grnr olmaya balar. Bu romanlarda alt i-
zilen tedirginliklere ev sahiplii yapan mekansa,
kt-teki stanbuldur. Modern gndelik hayat
iinde, deiimi deneyimleme, kamusal mekan-
lara karma, kalabalklar seyretme; tasarlanan
yurttaa benzemeye almak yerine herkes gibi
olmamak, gndelik hayat iinde d dnyann
saysz uyaranlarndan birine, btn iinde gz
ard edilebilir bir nicelie indirgenmemek iin
bireyselliini, znelliini glendirmeye alma
izlekleri de hep bu mekansal seim balamnda
aktarlrlar. Bu mekansal seim, ayn zamanda
kendi alt ikilikleriyle de birlikte varolur. Kentsel
dnmn hzn yanstan Beyolu ve Harbiye
tedirginlikler, tereddtler mekan olarak onay-
lanmazken, daha durgun, muhafazakar bir yaam
biimiyle zdeletirilen eski stanbul, zellikle
de Fatih, sentezci yeni modernleme nerilerinin
szcln yapar.
Cumhuriyetin ilk on be ylnn ardndan,
1940lardan 1960lara deinse, toplumsal alanda
grlen canllk, edebiyat asndan da nemli
hareketliliklerin yaanmasna neden olur. Bu a-
dan, ilk bakta dikkati eken, edebiyat ortamnda
grlen oksesliliktir. Milli ef Dneminin,
SALT014-STANBULLAMAK-091
 STANBULLAMAK
1940lardan sonra edebiyat ortamnda grlmeye
balanacak bu canlln ve oksesliliin yolunu
aan en nemli icraatlar ise, Milli Eitim Bakan
Hasan Ali Ycel tarafndan 1940 ylnda alan Ky
Enstitleri ve 1941 ylnda faaliyete balayan Ter-
cme Brosudur. Ky Enstitleri, romann oda-
n kentten kye kaydrrken, tercme faaliyetleri
kltrel anlamda nemli gelimelere kaynaklk
eder. Bu srete, kent anlats zellikle varoluu
eilimlerle ekillenen yklere ikin bir hale gelir
ve stanbul, bunalan gen adamlarn kalemin-
de yeniden bireysel deneyimin mekanna dner.
Sz edilen bu dn, bir bakma da, modern kent
yaamnn birey zerindeki etkilerini, modernlik
halinin bireydeki izdmlerini odana alan
modernist edebiyata da alan am olur.
1960lardan sonra stanbulun romansal ta-
rihi, paralanan anlatlarla birlikte daha da a-
tallanmaya balar. Arka arkaya gelen darbelerle,
sarsc toplumsal deiimlerle yeniden ekillenen
edebiyat, stanbula farkl grnmler verir. Artk
sz konusu olan ok daha kalabalk, parampar-
a bir kentin tarihidir. Mekansal gzellik, artk
hznn karanlk tonunda, kaybolan dlerin y-
kyle hatrlanan cokularn ve aclarn ifadesidir.
stanbul, nostaljik gzellemelerin ya da tarihsel
bir hesaplamann mekan, bir kimlik sorutur-
masdr. Kent bu srete, artk sadece yeniden
retilen Oryantalist imgelerle kurulan bir eski a
masal deildir. stanbul masal, ayn zamanda,
etkisini iyiden iyiye hissettiren gecekondula-
mann da etkisiyle kendi ifade biimini yaratan
bir p masaldr. Yoksulluk anlatlar stanbul
anlatlarnn ayrlmaz bir paras, madalyonun
grnr klnan dier yzdr. Madalyonu esne-
ten, datan, gereklii sorgulayan postmodernist
kurmacalar iinse stanbul, tarihsel bir dokunun
veya yaanmln taycs olarak grnrdr.
Gkdelenleri, uydu kentleri, metrolaryla artk
baka bir varoluu yaayan ve deimekten bk-
mayan bu kent, kendini de romanlara ayn ekilde
yeniden yazmaya devam etmektedir.
Deniz Aktan Kk
EKRAN
Kent yaants iinde giderek artan bir biimde
ekran, zel veya kamusal alanda, hareketli
veya sabit, eitli biimler ve boyutlarla, ara-
bada, uakta, sokakta ya da evde, her yerdedir.
ya da d mekanlarda, gnmzn metropo-
lnde mimari bir e haline gelmitir ekran.
SALT014-STANBULLAMAK-092

stanbulda, Nianta Citys Alveri Merkezinin
d cephesini kaplar, Taksim Meydannda haber
kanaldr, The Marmara Oteli zerinde reklam,
barda, pubda, cafede ya da kitapda dekorasyon
eleman, The Marmara Pera Otelinin atsnda
galeri mekandr.
Kent ve ekran zerine dnmek, ekrann
kendisinden ok, mekann kendisini dnd-
rr. Kentte ekran bir temsil alan olarak gnlk
yaantya girer, gsterdiini itenlik vaadiyle su-
nar, bakan inandrmak ister, gerekliine arr.
Ekrann kamusal alandaki varl pek ok ikiliin
birararadaln sunar. rnein mimarinin sun-
duu fiziksel mekana kar, maddesel olmayan bir
dnyay barndrr; hareketli grntnn akna
kar, hareketsizlii arr.
stanbulda ekran en ok pazarlama iletiimi
mantn yanstr. Standart, soyut bir znellik
sunar. Kamusal alanda sunduu soyut gereklikle
varolur. Kent kltr, grsel kltr ile iie geer,
grsel kltr ile tamamlanr. Kamusal alanda
ekran, katlmc bir anlamlandrmadan ziyade,
grmeye dayal bir mesafeyi korur, bu mesafe
araclyla, mekan kurgular. Bununla birlikte
ekran, kamusal alanda bir sreklilik iddias tar
STANBULLAMAK
(bak. Kamusal Alan). rnein Niantanda, yer
ald alveri merkezinin zerindeki dev ekran,
alverii bir ilev olarak Niantana ykler (bak.
Alveri Merkezi); zerinde bulunduu mekann
ilevi, ekran araclyla, mahallenin ilevi olur.
Kent mekann farkllklaryla deil, btnsellii
iinde sunar. Ge kapitalizmin homojen mekan
anlay iinde bylece gl bir ara olarak ye-
rini alr. nk ge kapitalizmin, farkllklaryla
anlam kazanan metropol mekannda bu kurguya
ihtiyac vardr. Metropolde ekran bylece bir me-
kan arac olarak ilev stlenir.
Ekran araclyla, hareketli grnt, hzl t-
ketimin mantna uygun olarak kendini sunar. Bu
anlamda mesajnda statiktir. Sokaklarn okkat-
manll iinde, toparlayc, btnleyicidir. Tam
da dijital teknolojilerin yaygnlamasyla vurgu-
lanan hareket, geicilik, hafiflik olgularna tezat,
duruunda hareketsiz bir antsal heykel gibidir.
Grntlerin devinimi, gnlk yaantnn hzl
akndan ok, statik bir manta, hzl tketim
mantna hizmet eder. Bu anlamda ekran, fiziksel
mekandan bamsz sanal bir gereklik olmaktan
daha ok, fiziksel mekann bir uzantsdr. Bylece
fiziksel olmayan da ieren yeni bir kent mima-
risinin olutuunu sylemek de mmkn olur.
SALT014-STANBULLAMAK-093

Kamusal alanda ekran kltrel alana tamak
isteyen projeler (rnein The Marmara Pera Oteli
zerindeki byk ekranda bir sanatsal retim
mekan olarak yer alan YAMA projesi) bir yaratc
retim alan olarak ekrann temel olarak stlen-
dii bu ilevi ne kadar krabilir, bamszln ne
kadar koruyabilir, izlemeye deerdir.
Aye Erek
>Alveri Merkezi, Kamusal Alan
ELEKTRK
stanbulda hala yeterince bulunmayan bir
enerji tr. [Ed.]
19. yzyl sonu ve 20. yzyl banda Avrupann
btn byk bakentleri arasnda stanbul, sis-
temli bir ekilde elektrik retmeyen tek kentti.
Elektriin stanbula getirilmesi karar, ancak
1908de II. Merutiyet ile alnd. 1910 baharnda
stanbula elektrik salamak zere gerekli tesis-
lerin kurulmas iin uluslararas bir ihale ald.
haleye 8 irket katld ve Belikal Ganz irketi
kazand. Kentte su santrali yapmaya yetecek akar
STANBULLAMAK
su bulunmad iin, buhar santrali yaplmas
uygun bulunmutur. 1911 ylnda Kathane ve
Alibeyky derelerinin aznda, 118.000 m2lik
bir alanda kurulmaya balanan ve 1914ten itiba-
ren stanbula elektrik veren Silahtaraa Elektrik
Santral, Osmanl Devletinin hem ilk kentsel l-
ekteki elektrik santral, hem de kmrle al-
an ilk termik santraldr. Santral ile ilk olarak 11
ubat 1914te tramvaylara, 14 ubatta da Beyazt,
Tozkoparan ve stinyede bulunan indirici mer-
kezden hususi ebekeye elektrik verilmeye ba-
lanmtr. Sokaklarn elektrikle aydnlatlmas ise
1920lerde gerekleir.
Kurulacak santraln yer seiminde Haliin
zellikleri belirleyici olmutur. Hali, sakin, geni
ve derin bir su alanna sahip, korunakl bir liman
olmasyla ve Boazlara alm gibi avantajlaryla
19. yzyln sonundan balayarak endstriyel re-
tim iin tercih edilen bir yer olmutu (bak. Hali
Tersaneleri). Hammaddenin deniz ve kara yoluyla
ulam kolayl, kente elektrik datmak iin ne
kentin tam iinde, ne de dnda, fakat yine de
merkezi bir yerde olmas, bylelikle Peraya, eski
kente ve kentin dier alanlarna elektrik datm
iin gerekli ebekenin uzun olmamas, soutma
suyu ve retimde kullanlan suyun dereden temin
SALT014-STANBULLAMAK-094

edilebilmesi, kl ve crufun datm kolayl
nedeniyle, elektrik tesisi iin tercih edilen konum
Silahtaraa olmutur.
Santral, 1937ye dek genileyerek, Belikal
irket ynetiminde faaliyetine devam etmitir.
1930larn sonuna gelindiinde, Silahtaraa Elekt-
rik Santral tek bana tm stanbula elektrik verir
duruma gelmitir. Kentin elektrik enerjisi 1952ye
kadar Silahtaraa Santralinden karlanm, an-
cak bu tarihten sonra Silahtaraa, kendi retimi-
nin dnda atalaz Termik Santralndan iletilen
elektrii de stanbulun kullanmna sunmutur.
1970te Trkiye Elektrik Kurumuna devredilen
iletme, bu tarihten sonra ksmen durdurulmu,
18 Mart 1983te de tesislerin eskimesi ve soutma
suyunun temininde yaanan glk nedeniyle
kapatlmtr.
Elektrik retimi, atl tramvayn yerini elekt-
rikli tramvaya brakmas, ehir ii ulamn hz-
lanmas ve katedilen mesafelerin uzamasna
neden olarak ehir ii hareketlilii artrmtr.
stanbulun iki yakas aras ulam btnlemi
ve stanbulun sanayileme hacmi genilemitir.
Dier yandan elektrik, insanlarn gndelik hayat-
larnda da temel deiimlerin tetikisi olmutur.
STANBULLAMAK
nk elektrik, sokak ve meydan gibi kamusal
alanlarn gece kullanmna almasn salam;
yeni sinema ve tiyatrolar alm; konut ii elekt-
rik kullanmyla yeni teknolojiler evlere girmeye
balamtr.
Gl Kksal
>Hali Tersaneleri
EROTZM
Kentin bir varolu biimi.
Kent diidir: simlerin cinsiyeti olan dillerde, ve
kavramlar, imgelemler dnyasnda. Kendisi eril
bir yaz olan tarih, dil ve kltr gibi yeri ve yer-
lemeyi teki olarak alglar: kar cinsle trde bir
alan, zerine baslan, iinden geilen bir corafya,
fethedilen, istila edilen, teslim olan, mdahale
edilerek, egemenlik kurularak, planlanarak kendi-
ni yeniden retmesi salanan... Mekann yeniden
retilmesi topra srmek ve tohum atmaktr.
Kent retken ve dourgandr; soylu mekanlarn,
grkemli merkezlerin ve mahallelerin, antlarn
ve saraylarn, yk ve efsanelerin yannda piler
SALT014-STANBULLAMAK-095

ve sakat ocuklar da dourur. Corafyas, tarihinin
derinlerine uzanan arketipler ve bunlara bal bir
hafza bu dourgan gvdenin omurgas olmay
srdrrken, doum, yaam ve lm ykleri
mekann dehlizlerinde, mimarinin simgeselliin-
de ve dilin mulak ve temsili dnyasnda birlikte
dolarlar.
stanbul iin beden metaforunun oklu bir
anlam vardr. Boaz kentin ana gvdesini ikiye
ayrr, derin tektonik yarn sular iki kta ara-
snda akar. Buna karlk Hali daha uysal bir gi-
rinti olarak ayn yakann, kentin Avrupada kalan
parasnn, farkl miza, kltr ve yaam biim-
lerini ayragelmitir. Ve bu ayrlan paralar hep
birlemeye alr, sallar, sandallar, peremeler,
vapurlar, kprler ve tnellerle. Ve bu kente ait
olmayan yabanc uzuvlar su yollarn durmaks-
zn kateder: Dev bir tanker ya da sava gemisinin
uzun davetsiz gvdesi Boaz sularn yarar geer.
stanbulun erotizminden sz etmek iin be-
den metaforuna bavurmak, baka su kentleri iin
de geerli olan kolayc bir antropomorfik arm
olurdu, stanbulda bu arm ne denli gl
olsa da... Ama suyla blnmenin, sonra vadilerle
blnmenin, sonra yaam biimleri farkllnn,
STANBULLAMAK
sonra bellek ve derinlik ve biimler ve simgeler
farkllnn yaratt baka paralanmalar, kentin
belirsizliini ve paralarnn sreksiz, gerilim-
li ilikilerini oaltan verilerdir. Bu sreksizlik
Kemerburgazdan Adalara kadar srer gider.
Venedik ve New York gibi liman kentlerin-
de de uzaktan, denizden (kardan) alglanan
kent imgesinin en etkileyici esi olan siluet,
stanbulda corafyann ve mimarinin sunduu
perspektiflerle eitlenir (bak. Siluet). Bu silu-
et kente deniz yoluyla gelenler iin her zaman
dsel kurgularn kayna olmutur, 19. yzy-
ln son eyreinden itibaren buna garlar ekle-
nir: Demiryolunun izledii krlar, varolar, eski
banliyler koridoru, kentin her iki yakasnda da
iki farkl siluete alan arpc algyla son bulur.
Yine Venedike benzer biimde ve ondan da daha
net olarak gar, sokaa veya meydana deil, su-
yun tesindeki kente alr, kent kendini zaman
tesinden tad siluetiyle sunar. Bu yanlsama
adm atlan ilk sokakta kaybolacaktr. Siluetin
zamantesi varl toporafya ve antlarla besle-
nir ama fotorafn icadndan bu yana bu imge de
deikendir. Liman ehri stanbulun sisi, lodosu,
tipisi ve farkl saatlerde denizde yansyan k,
siluetin algsn deitirir objektif ve enstantane
SALT014-STANBULLAMAK-096
 STANBULLAMAK
deerleri, alntnn nesnelliinden ok sunulmak
istenen yanlsamay yanstr, tpk daha nceki
Oryantalist baklarn sunduu imgelerin zerine
resmedildii soluk parmenlere kaytl gravrler
gibi.
Temsil, kentin ve siluetin kendisi deil, g-
rlmek ve gsterilmek istenendir, yine her tem-
silde olduu gibi. Batl gezgin ve Levanten ayn
grntye egzotizm ve Oryantalizm gzlyle
bakar, Dounun gizemlerini, scakln, kzl
tonlarn, ekiciliini ve ehvetini grr, grd-
n sanr; Haliin gneyindeki mahallelerden
kuzeye, Peraya bakan 19. yzyl sonu ve 20. yzyl
ba Mslman Trk, bir baka tenselliin ve
onu merulatran modernite araynn itkisiyle
Oksidantalist hayaller gelitirir. Yap simetrik ve
her zaman fiktiftir.
Ama kent imgelemi uyarr, ikonik tasvirde
olduu gibi, szel temsilde de... Bir stanbul edebi
klliyat vardr ve bu sylem imgelerini, ikilemle-
rini, kmaz sokaklarn ve labirentlerini, giderek
gizemli dokunmalar ierir: Abdlhak inasi Hi-
sar, Ahmet Hamdi Tanpnar, Sait Faik, Asaf Halef
elebi, Ece Ayhan, Latife Tekin ve Orhan Pamuk
farkl stanbullarda dolar, farkl titreimler su-
narlar. Alain Robbe-Grilletnin Limmortellede
sunduu srreel ve modern oryantal d, Lotinin-
kinden farkldr. stanbul yeni zamanlarnda bun-
larn da uyarcs ve oaltcsdr.
Ve bu kent gece saatlerinde de yaar. ki ktay
birletiren kprleri sabahn erken ve karanlk
saatlerinde de tkaldr. Biten bir gndemi, n-
grl bir program, sonlanmas mmkn olan
bir bulumay, bir baka adreste ve o gne dek
kefedilmemi bir sokan dibinde, snk klar
tesinde kendi kentsel renkleri iinde srdrme
olana verir ve ayn yeni zamanlarda oalmay
srdrr. Kentin tesi vardr, bilinenle tesinin
snr giderek belirsizleir ve kentin igal ettii
corafyaya yaylr. Merak, bu kentte merudur, ki-
inin aradn bulaca farkl adresler her zaman
bir yerlerde durur. Gndz, ama zellikle gece
saatleri kentin, kentlilerin ve kent gezginlerinin
merakna ak mekanlar ve deneyimler sunarlar
Bilinenin tesini, henz yaanmam olan.
Farkllklarn bir arada yaand stanbul
birbirine bazen deen, bazen ayran ya lekele-
rinden oluur; bu zellik baz kent tarihilerine
gre pre-modern dnemde de vard. 19. yzy-
ln ikinci yarsndan bu yana bu oklu varolu,
SALT014-STANBULLAMAK-097

tm Modernist btnletirme abalarna ramen
devam etmitir. 20. yzyln metropol ise met-
ropol olmann gerei ile zaten bir kopmalar ve
farkllamalar mekandr. stanbulu baka Bat
metropollerine gre zgn klan ey bu kopular
deil, snrlarn belirsizlii ve kimi zaman ayn
mekanda karlalan i ie gei biimidir. stan-
bul, mphem ve mulak olann kentidir, hibir
ey tam bitmez ya da balamaz. Sur ve ky gibi
kesin snrlar bile zaman zaman mutlaklklar-
n yitirirler: Eminn, Karaky ve Kadkyn
dolgu alanlar, corafi ve arkeolojik tanmlarn
modern dnemden balayarak eridii, belirsiz-
letii alanlardr ve buralar srekli deiimlere,
imge kaymalarna aktr. Tarihi Yarmadada, eski
Roma izlerinin belli belirsiz devam olan titrek
bir gzergah, Galata kprs zerinden bir Ce-
neviz yokuunu mtereddit ekilde trmanarak
Beyoluna atlar, 19. yzyl sonundan itibaren
iliye, oradan Maslaka doru ynelir. Kentin
en belirgin ekonomik ve mekansal deiimlerini
tayan bu aks bile bir kesiklikler, sreksizlikler,
deikenlikler bulumasdr: Ne tek bir dorultu,
ne tek bir genilik, ne tek bir mekansal ve mimari
lek ve nizam vardr. Bildik ve tanml gibi gr-
nen ey hemen ardnda tekini, bilinmeyeni ve
farkl bir aidiyeti tar, aksn zerindeki meydan-
STANBULLAMAK
lar, farkllklara geit veren tanmsz ve tasarmsz
boluklardr.
Asyaya uzanan Dou-Bat ekseni ise demiryo-
lu, biraz otoyol, biraz kpr ve birka geni cadde
paralelliinden oluur, farkl yaam ve kullanm
biimleri, farkl mimari mekanlar kydan ierilere
doru bu paralel dilimler boyunca farkl kimlikler
olarak birbirine demeden yaar; bazen, bir yerde,
deiimin ok hzland bir noktada beklenmedik
biimde i ie geerler: kitelli, Maslak, Kavack
gibi oluumlar, bir yandan finansn, global ser-
mayenin karar, transfer ve iliki mekanizmalarn
barndran ok katl yaplamalarn mekandr
ama bu grkemli mekanlarn evresinde dzen-
sizliin, yasad yaplamann, marjinalitenin
labirentleri de varln korur. Tanmsz bir bo-
lua alan metro knda bunlardan birine ya
da tekine ynelebilirsiniz, tercih sizindir. ok
ey netletii sanlrken bulanklaabilir. Bu be-
lirsizlik, rknt verici olabildii gibi imkanlar
da sunar, merak eden ve farkl olan arayan iin
kefe, maceraya alr.
19. yzyl ortalarndan bugne olan deiim,
kent iinde yeni boalmalar, farkllamaya ak
kullanmlar, yeni belirsizlik alanlar yaratmtr.
SALT014-STANBULLAMAK-098
 STANBULLAMAK
Bunlar, bazen ok youn olarak kullanlagelen
ama tanmszlklarn, belirsizliklerini koruyan
alanlardr: Taksim, Karaky, Aksaray meydanlar
gibi. Bazen yeni kullanm potansiyellerine iaret
ederler ve kentsel mcadelelerin, bitmez tart-
malarn, kutsamalarn ve lanetlemelerin, ierik-
siz vaatlerin ve ieriksiz sloganlarn arenasna
dnrler: Liman, eski sanayi ve knt bl-
geleri gibi. Kentin toplumsal toporafyasndaki
srekli deiim, en merkezi kesimlerde mlkiyeti
ve kullanm biimi belirsiz haritalar oluturur.
Belirsizlik, kimilerine gre dzen ve denetim zaa-
f, kimilerine gre yaam alan edinme olanadr.
Kenti dzenlemek, 19. yzyl modernleme-
sinin de, 20. yzyl planlamasnn da, bugnk
egemen kent syleminin de gndeminden d-
mez. Hibir zaman da tam olarak baarlamaz. 19.
yzylda yangn nizamnameleriyle, yol geniletme
ve geometrik dzen oluturma gayretleriyle bala-
yan ulalabilir ve denetlenebilir bir kent yaratma
abas, Osmanl bakentini hibir zaman bir Paris
veya Barselonaya dntrememi, 50lerin Men-
deres istimlakndan birka ksa bulvar ve yklan
birka antn ans kalmtr. 80lerin kent hijyeni
operasyonlarnn oluturduu sahil dolgular, hala
estetie ve kullanm younluuna ulaamam-
tr ve Tarlaba Bulvar, ilk tasarland 1800l
yllarn planlarndaki vizyonu, ald yirmi yl
boyunca oluturamamtr. Bu kentte hibir proje
bitmez, Tarlaba Bulvar ve Beyazt Meydan bu-
nun tek rnekleri deildir. Kk Galata Tneli,
Avrupann ilk metrolarndandr, ama kent 2000li
yllarda bile metro ann nemli blmn ta-
mamlayamamtr. lkenin en modern ve monden
kenti, biraz da yoksulluun verdii ataletle, Mo-
dernitenin rasyonellerine direnir. Hijyen, dzen ve
pozitivizmin mhendislik tasavvurlar metropole
hibir zaman tam egemen olamaz. Bu balamda,
ayn pozitivist temalar, bazen de nostaljik na-
karatlar yineleyen sekinci kent sylemi, ayn
zamanda itiraf edilmeyen bir iktidarszln sy-
lemidir. Kente hakim olmak isteyen dzenleyici
akl, Fellininin Kazanovasnda olduu gibi her
yeni deneyimde iktidarszlnn dramn yaar.
Kent direnir, eritir, bulanklatrr. Sularnn gc
karmakl besler, surlar deil ama kendisi bir
yanyla fethedilemeyen olarak kalr, harabelerin-
den vazgemez, antlar yoksullukla kuatlmtr
ve her yaayan ey -ki bunlarn says sonsuzdur-
btncl ve mkemmel tasarmlarn deil, kk
kprtlarn rndr, onun iin canldr.
SALT014-STANBULLAMAK-99
 STANBULLAMAK
stanbulun gc ite tam bu ikilemli ara
kesitte, meru olanla olmayann, globaliteyle
marjinalliin, kapitalist mekanizmalarla yoksul-
luun birbirine dokunduu arayzlerdedir. tien
aidiyetler bu kaotik varolu iinde kendilerine
mekan, meruiyet ve gelecek edinmeye alr.
ar, pazaryeri, pasaj, maaza ve mall (bak. Al-
veri Merkezi) ayn anda yaanr. stanbul oklu
yaamlarn ve oklu okumalarn mekan ve met-
nidir, ekim gcn ve ekiciliini de bundan
alr. Estetie ve estetize edilmeye direnir, cazibesi
derbederlik, sakarlk hatta irkinlikle i iedir.
Bu ona erteleme, yani gelecek, yani heyecan ve
umut potansiyeli verir. stanbul yaam beklen-
meyene ve denemeye aktr, kent onun iin kit-
leleri eker. O, Bizanstan bu yana polistir, artk
burada yaamayan eski sakinlerinin bir blm
onu bu ekilde adlandrmay srdrr: stanbul,
polis yani kenttir, yani medina, ama medeniye-
ti tartma gtrr. Eros ile Uygarlk arasndaki
ikilemde bu kent hep Erostan yana tavr almtr
ve eril akla teslim olmaz. Onu ekici ve yaanlr
klan da budur.
Kurulu dneminde Apollon adna tapnaklar
dikilen kent, bugn hala Dionisosa balln
srdrr. Erotizmi, okunakl, makul ve mazbut
bir gzellikten deil bu savruk, mphem, ok
anlaml ve kkrtc fsltlardan beslenir.
Atilla Ycel
>Alveri Merkezi, Siluet
ETNSTE
Geleneksel Dou Akdeniz kozmopolitizmine
sahip bir kentten modern bir metropol oul-
culuuna evrilen stanbulun yeni terimlerle
tartmay renmeye abalad bir toplum-
sal gereklik. [Ed.]
Etnisite kavram, yeleri arasnda ortak bir silsile
veya soy kt temelinde bir kimlik birlii gren
toplumsal grubu niteler (bak. Aznlk). Etnik bir
grubun yeleri genellikle ortak bir dil veya dilbilim-
sel miras bilinci paylarlar. stanbulda birok eski
ve yeni etnik grup ve dil topluluu vardr. Yandaki
alfabetik sralan bu gruplarn kapsayc olma
iddiasnda olmayan bir sekisini sunuyor: Abaza,
Arap, Arnavut, Bonak, Bulgar, erkes, Ermeni,
Grc, Krt, Laz, Pomak, Roman, Rum, Tatar, Trk.
SALT014-STANBULLAMAK-100
 STANBULLAMAK
statistik Enstits etnik balla dayal veri
yaynlamad iin ou grubun nfusu konu-
sunda ok az ey biliniyor. zellikle Trk etnisi-
tesi ile Trk milleti rttnden Trklerin en
byk etnik grup olduunu ayrca belirtmeye
gerek yok, bu durum dier etnik gruplarn du-
rumunu da mulaklatryor. kinci byk etnik
grup, 1990lardaki dev ekonomik gmen dal-
galar ve ge zorlamalardan bu yana, Krtler.
En kk grup ise Rumlar (Romioi, yani Roma-
l kelimesinden). 1920lerde, Cumhuriyetin ilk
yllarnda nfusu 200.000in olduka zerinde
olan bu topluluun nfusu bugn 3.000den daha
az. 70.000 kadar yesiyle Mslman olmayan en
byk topluluk Ermeniler. Gelip geenle mzik
zevkini paylamaktan holanan stiklal Caddesi
zerinde ve evresindeki CD dkkanlarnn sahip-
leri arada bir Djivan Gasparyan veya stanbullu
Ermeni folk grubu Knarn mziklerini alyorlar.
Bunun dnda Ermenice stanbulda pek kulaa
alnmaz. Cumhuriyet dnemi boyunca pe pee
gelen Vatanda, Trke Konu kampanyala-
r, artan Ermeni kart hisler ve Hrant Dinkin
2007de ldrlmesi izini brakt.
Cumhuriyet dneminde etnik kimlik ve haf-
zann oluumunun byk oranda nne geildi
Trklk hari- ancak yine de bir etnik grubun
yeleri genellikle tadklar mirasn farkndadr.
Birok insan, anne ve babalarndan hatrlama-
malar istenen o folklorik geleneklerin ve tarihsel
hafzalarn zenginliini batan kefediyor. Gen-
lerin ancak ok az bykbabalarnn ve bykan-
nelerinin dilini konusa da, bu diller hi de l
deiller: zel radyo istasyonlarnda Bonak Sevda-
linkalar alnyor, ehrin en st snf mahalleleri
hari Krte artk sokakta ve sesini duyuruyor
(bu mahallelerde kulaa alndnda, stanbul
Trkesini andryor). Lazuri, Grccenin Dou
Karadenizli uzaktan kardei, folk arklarnda,
rock tarz ak arklarnda ve horonlarda tekrar
hayat buldu; festivallerde, dnlerde veya eh-
rin birok yerinde siyasi toplantlarda enerjiyle
dolup tayor.
On yllardr sren devlet idaresindeki etno-
dilbilimsel tekrenkliliin ardndan birok s-
tanbullu kamusal alandaki etnik ve dilbilimsel
kimliini tekrar tartyor. Yakn gelecekte baz
etno-dilbilimsel topluluklar daha grnr olacak,
dilleri daha ok duyulacak ve daha gururla ifade
bulacak; phesiz Krte de bunlardan biri. Dier
gruplarn ise hayatta kalmak iin mcadele etme-
leri gerekecek, stanbulun velvelesinde seslerini
SALT014-STANBULLAMAK-101

kaybetmeleri de ihtimal dahilinde. Ancak son
bahsi geenin yakn zamanda ortadan kalkaca
olduka kukulu.
Kerem ktem
>Aznlk
FATH SULTAN MEHMET
Fatih William ngiltere tarihi iin neyse,
stanbul ve Trkiye iin Fatih Sultan Mehmet
odur. Tek farkla; ikincisi hala yaamaya devam
eder. [Ed.]
Ortalama bir stanbullu, ehrin neresinde, hangi
artlar altnda yayor olursa olsun, belli aralk-
larla kendini yar-mitolojik bir gemite akl al-
maz iler yapm birinin deha ve cesaretine kar
borlu ve minnettar hisseder. Bu belli aralklar,
nadiren planl bir ekilde, sklkla tesadf eseri
kendisini tarihi stanbul manzarasnn (bak.
Manzara; Panorama; Siluet) karsnda buluver-
dii anlardr. Deniz, vapurlar ve saraydan oluan
tesadfn cmertlii lsnde bazen yanba-
nda Kzkulesini de bulundurabilen- peyzaj o
kadar tarihsiz grnr; rmek, yklmak,
STANBULLAMAK
terk edilmek gibi mimari ve corafi kaderlerin
hkmnden o kadar kurtulmu gibi durur; herkes
tarafndan her zaman hep ayn ekilde grlm
olduu hissini yle bir gururla etrafna yayar ki;
onunla belli aralklarla karlaan stanbullu (bak.
stanbullu) bir anda ehre aidiyetle ilgili btn
dertlerinin uup gittiini zannediverir. nk
bir eyi herkes tarafndan hep grld gibi gr-
dn hissetmek, onu herkesle beraber ayn
anda grdn hissetmek gibidir; ya da mesela
karanlk bir salonda hep beraber ayn filmi sey-
retmek gibi -yalnzlk ve mutsuzluk ancak sinema
salonundan knca ker.
Yalnzlk ve mutsuzluk kmeden hemen n-
ce, manzara hala karsnda seriliyken, stanbullu
iine dolan cokulu aidiyet duygusunu kime bor-
lu olduunu da bilir. Osmanl tarihilerinin byk
ksmna gre yedinci, ksa bir sreliine iktidar
ele alabilmi birka hrsl ehzadeyi de hesaba
katan birka tarihiye greyse onuncu Osmanl
padiah olan Fatih Sultan Mehmet, tahta kt
srada erken olgunlam ve ok yetenekli resim,
mzik, dil, vs.- olduu halde ve on dokuz ya ok
kk saylamasa bile, kalkt i gz nnde
bulundurulduunda kck bir ocuktur.
Manzaraya bakan stanbullunun duyduu min-
SALT014-STANBULLAMAK-102

nete bir hayranlk da ekleyen bu bilgi on dokuz
yanda bir ocuk!- ehrin gemiine, kkenine,
ya da doum anna bir saflk katmakla kalmaz,
baar ve mutlulukla ilgili, imdiki zamana
dair bir ders karmasnn da vesilesi olur: Ha-
yallerinin peinden cesaretle koarsan bir gn
sen de mutlaka baary yakalarsn.
Fatih Sultan Mehmetin peinden kotuu
ey de, o eyin peinden koarken yaptklar da,
aslnda bize hep ok kaplmamamz gerektii
tlenmi biraz abartl hayaller deil midir?
Fethedilememesiyle nl bir ehri fethe giri-
mek hadi neyse, ama ya Haliin giriinin deniz
altndan geen zincirler ve gemi enkazlaryla ka-
patldn grnce kendi gemilerini karadan y-
rtmeye karar vermek? O gemilerin tam nereden
yrtldn bilmeyen stanbullu, gzleriyle
manzarann gemi yrtlebilecek ksmlarn
tararken, birden o manzarann oktan alm
bir teknolojiyle ve oktan unutulmu bir dille ya-
anan bambaka hayatlar varken de aynen byle
durduunu, kendi hayat bittikten sonra da byle
durmaya devam edeceini dnp rperir. Gei-
cilik, lmllk, deersizlik ve hayatn anlamsz-
l duygularna kaplr gibi olur; zaman, tarih
gibi eyleri bir an btn aklyla kavradn
STANBULLAMAK
hisseder; sonra kendisinin byk ihtimalle bu
kadar kalc olamayacan, ama paras olduu
daha geni bir eyin pekala kalc olabileceini,
yani bu manzaraya bakmann, bu manzarann
kendisine bir hediye olarak verildiini hayal etme-
nin ve hediyeyi ona cmerte sunmu olanlarn
hatrasna minnetle sahip kmann, kapld
mitsizliin ilac olabileceini dnr. Kendisini
anlaml ve kabul edilebilir bir sonu olarak gre-
bilmeyi ister, ki bunun aresi yzlerce yl ncede
kalm ve bu yzden epey bulank olan sebebi
biraz ortaya karmak, daha kanl canl hayal ede-
bilmektir. Ama akam ktke, eve dnme vakti
yaklatka, manzara gznn nnden hzla
ekildike, ocuk padiah hatrlad bir-iki port-
resi dnda pek gznn nne getiremediini
fark eder; stne bir yorgunluk ker, hali yoktur.
Hibir zaman Fatih Sultan Mehmet kadar akll,
cesur ve hayalci olamayacan hissetmeye balar.
mkanmz yoktu, artlar msait deildi, diye
dnr. Manzarann duraanl ve pek bir ie
yaramayan gzellii fkelendirmeye balar. Ya da
fkelendirmez. Neyse, dedirtir, bir dahaki kar-
lamaya kadar idare edebilecek gibidir. Manzara
kimseye ait olmadna gre herkese aittir; yani
saati, elbiseleri, televizyonu ve koltuklar gibi
olmasa da bir ekilde ona da aittir. Arasra aklna
SALT014-STANBULLAMAK-103
 STANBULLAMAK
gelmesinden, zlemesinden ve grmek isteme-
sinden karr bunu, ama tam ikna da olamaz.
Tamam ocuk zehir gibiymi, diye dnr,
ama gemileri karadan yrtmek ne bileyim.
Emre Ayvaz
>stanbullu, Manzara, Panorama, Siluet
GAZHANE
stanbulda ancak kullanm d kaldktan
sonra kentsel roller oynayabilir hale gelen
teknik donat elemanlar. [Ed.]
stanbulun havagaz datm hizmetinden ya-
rarlanma tarihi, Avrupadaki metropollerden
farkl bir seyir izler. rnein, Dolmabahe ve
Kuzguncuktaki ilk gazhaneler, ncelikle yakn-
larndaki saraylarn ihtiyacn karlamak iin
kurulmulardr. Ancak, 19. yzyln son eyrein-
de Dolmabaheden Galata, Beyolu, Beikta ve
Ortakye de gaz verilecektir. Tarihi Yarmadaya
havagaz vermek zere Yedikulede, skdar ve
Kadky Blgesi iin ise Hasanpaada gazhaneler
kurulur. Hakknda ok az bilgiye sahip olunan
Kuzguncuk Gazhanesi bir yana braklrsa, dier
nn kuruluunda birbirinden farkl yollar
izlendii grlr. Bu balamda gazhanelerin kuru-
lu ve iletilme ykleri stanbulun modern kent-
sel hizmetlerden yararlanma tarihini tartmak
iin kullanlabilecek ipular sunar. Erken modern
kentsel hizmetlerin genellikle kapitalist giriim
tarafndan kar gdsyle kurulmasna alk olan
tarihi, stanbulda daha karmak bir manzarayla
karlar. ou zaman ne talep ada konfor bek-
lentileriyle ilgilidir, ne de arzn biimi kapitalist
bir kazan kayna olarak nitelenebilir.
stanbulda 19. yzylda yaynlanan gazetele-
rin en nemli balklar, kent yaamnn shhile-
tirilmesi, yollarn dzeltilmesi ve ara ulamnn
salanmasnn yan sra, kentin aydnlatlmasdr.
Sokaklar aydnlk kent imgesi, dnemin her dilden
yaynnda grlr ve Batya zlem sezdiren sz-
ckler ieren haberlerle kurgulanr. ncelik Saray
ve evresinin ve tarihi merkezin aydnlatlmasdr.
Kentin Saray dndaki kesimlerinin de havagaz
ile aydnlatlmas konusunda ilk kprdanmalar
1846 ylndan balamaktaysa da, bu dorultudaki
talep ancak 1850lerde younlaacaktr. lk ola-
rak Taksim-Tepeba arasnn aydnlatlmasnn
dnld ve bunun da Dolmabahe Gazha-
SALT014-STANBULLAMAK-104

nesindeki retim fazlas ile yaplmasnn ng-
rld anlalyor. 1857 ylnn balarnda ehrin
6. Daire olarak tanmlanan kesiminin (bugnk
Beyolu) aydnlatlmas iin Dolmabahe Gazha-
nesi ile Taksim arasndaki hat denmi ve Grande
Rue de Pera (stiklal Caddesi) stanbulun kamu
kaynaklar kullanlarak aydnlatlan ilk caddesi
olmutur. Ayn yl bir iddiaya gre Beyolundaki
Naum Tiyatrosu da Abdlmecidin zel izniyle
Dolmabahe Gazhanesinde retilen havagaz ile
aydnlatlmtr. Bu erken evrede konutlarda gaz
kullanm henz gndemde bile deildir.
2 ubat 1857 tarihli Journal de Constantinople
gazetesinde Pera Caddesine alan ara sokaklarla,
Galata blgesinin de aydnlatlmasna alld,
lambalarn birbirinden seksen ayak uzaklkta ve
yolun yalnzca bir tarafna dizildii yazlmaktadr.
Pera sakinlerinin yaknda bir toplantya ar-
larak, sokak ve evlerinin aydnlatlmas iin ne
kadar para deyeceklerinin belirlenecei haber
verilmekte, ayrca bu aydnlatmalarn daha geni
bir alana yaylabilmesi iin ikinci bir gazhaneye
gereksinim olduu eklenmektedir.
Beylerbeyi Saraynn aydnlatlmas amacy-
la, Dolmabahe ile belki ayn yllarda Kuzguncuk
STANBULLAMAK
srtlarnda da bir gazhane kurulduu anlalyor.
1880 yl ortasndaki bir belgedense, Beylerbeyi
Saray ve skdarn havagazyla aydnlatlmas
iin gazhanenin tamir ettirilip faaliyete geiril-
mesi istenir. Belli ki, tesis kurulmu, ama etkin
olarak altrlamamtr. Ne kadar sreyle a-
lt bilinmeyen bu tesisin boyut ve retim ap
asndan fazla nemli olmad dnlebilir.
1911 ylnda Beylerbeyi Sarayna mahsus Kuzgun-
cuktaki gazhanenin kok kmr imali iin kira-
lanmasnda bir mahzur olmad belirtildiine
gre, tesis kullanmda deildir. Nitekim, hemen
ardndan, Gazhane arazisinden iki dnmn cami
ve mektep inas iin Evkaf ve Maarif Nezaretle-
ri adna alnd grlr. 1915ten sonra da Kuz-
guncuktaki gazhaneye ilikin baka bir bilgiye
rastlanmaz. Kentsel hizmetlerin ekonomik ger-
eklikler dikkate alnmakszn modernletirilmek
istenmesi, stanbul iin uzun sre tipik olacaktr.
Bat ve Orta Avrupada ekici bir yatrm alan olan
gaz temini stanbulda ou zaman kamuya zarar
ettiren bir etkinlik olacaktr.
19. yzyln son eyreinde Beyolu kesi-
minin modern kentsel hizmetler konusundaki
talebi, ksa srede gazhanenin kapasitesinin
artrlmas ve yenilenmesini zorunlu klar. Bu
SALT014-STANBULLAMAK-105
 STANBULLAMAK
amala, nce Hazine-i Hassa tarafndan iletilen
Dolmabahe Gazhanesi 1874te ehremanetine
devredilir. Ama, Saray ve benzeri nemli binalar
aydnlatma ve stma ilevini grmesi nedeniyle
1889 ylnda Tophane-i Amire Miriyetine, yani
yeniden merkezi ynetime aktarlr ve bir sre
devlet tarafndan iletilir. 1909 ylnda yeniden
ehremanetine balanan Dolmabahe Gazhanesi,
1914te 50 yllna Franszlara ait olan Beyolu-
Yeniky Trk Anonim Gaz irketine devredile-
cektir. Ad geen irketle Cumhuriyet hkmeti
ek mukavele yapm ve imtiyaz srdrlmtr.
nn Stadyumunun geniletilmesi kararyla
Dolmabahe Gazhanesini aamal olarak tamak
zere Kathanede Poligon mevkiinde yeni bir
gazhane daha kurulur. 15 Austos 1960 tarihinde
Dolmabahe Gazhanesinde retim durdurulmu-
tur. mtiyaz sresi 1964 ylnda biten Beyolu ve
Yeniky Daireleri Trk Anonim Gaz irketinin
imtiyaz yenilenmemi ancak, 1984e kadar Trk-
Fransz ortakl olarak Beyolu Muvakkat Gaz
letmesi ad altnda alan Beyolu Gazhanesi
bu tarihte yaplan dzenlemelerle ETTye ba-
lanmtr.
Tarihi Yarmada kesiminin gazla aydnlatl-
masna ynelik ilk imtiyaz 1873te Johans adn-
da Belikal birine verilmekle birlikte, ayn yl
iinde fesholunur. Ardndan Fransz mteah-
hit-mhendis Joveye ihale edilir ancak, onun
adna almalar yrtecek mhendisin yapt
planlarn yetersizlii ve mukaveleye uyulmamas,
sreci yeniden kesintiye uratr. 1874 ylnda bu
kez senelik maa karl Belikal mhendis
Leon Somoza getirtilerek Yedikule Gazhanesinin
kurulmas grevi ona verilir; ama, onun deerlen-
dirmeleri de kabul grmez ve kendisine yolluu
verilerek kontrat feshedilir. 1880de mdrlk
grevinin bu konuda bilgisi olduu belirtilen
Mehmed Efendiye verilmesi dnda geen sre
zarfnda yaplan almalarn ayrnts bilinmez.
Yedikule Gazhanesi, ulam kolayl sa-
lamak asndan deniz kenarnda 52.000 met-
rekarelik bir alanda ina edilmiti. Bu srada
havagaz retiminde kullanlan maden km-
rnn deniz yolu ile Bat Avrupadan ithal edildii
ve Trkiyede kmr karlmad hatrlanmal-
dr. 1880den balayarak ehremaneti tarafndan
iletilen gazhanenin iletme imtiyaz, bir Fransz
grubuna verilse de, daha iyi artlar nedeniyle 19
Eyll 1887de 40 yl sreyle Hasan Tahsin adl bir
tccara devredilir. Hasan Tahsin 1888de imtiyaz,
kendisinin de ortaklar arasnda bulunduu s-
SALT014-STANBULLAMAK-106

tanbul ehri Tenvir irketine devreder ve geni-
letilen gazhanenin al merasimi 20 Ekim 1890
tarihinde gerekleir. irketin adndan da anla-
laca gibi, 19. yzyln sonlarnda stanbulda
havagaz henz sadece sokak aydnlatma ama-
cyla kullanlmaktadr. Kentsel yap stounun
nemli kesiminin ahap oluu havagaznn ev
iinde kullanlmasn engellemektedir. Mutfak
ileri ve zellikle de snma iin kullanm sz
konusu deildir. Zaten kentte, zellikle Tarihi
Yarmadada sk sk gerekleen yangnlar sistemi
tahrip ederek ilk tesis masrafn da artrmaktadr.
O nedenle Yedikule Gazhanesi, hem ekonomik
sunum yapamamas, hem teknoloji yetersizlii,
hem de iletme deneyimsizliinden dolay ksa s-
rede etkinliini durdurmak zorunda kalr. 1914te
yeni bir ihale alarak imtiyaz 50 yl iin yeniden
bir Fransz irketine verilecektir.
Beyolu ve stanbulun aydnlatma amal ha-
vagaz retimi ve datm abalar ok daha erken
balamakla birlikte kentin tmnde iletmelerin
belli dzeyde hizmet vermesi iin sermaye ve tek-
nik bilgi birikiminin salanmas ancak 1890larda
salanm grnmektedir. Kadky, skdar ve
Anadolu cihetine havagaz gibi yksek ilk yapm,
iletme ve kullanma masraf gerektiren bir tek-
STANBULLAMAK
nik hizmetin verilmesi de yabanc sermayenin
ykselen ilgisi sonucunda imtiyazla zlm-
tr. Kadkyde Kurbaaldereye ve demiryoluna
yakn Hasanpaa semtinde yaplan yeni gazhane,
yrenin deien yapsnn ve gazhanenin kurul-
mas iin gerekli koullar salayan konumunun
bir sonucudur. Dolmabahe Gazhanesinde kat-
klarn pek bilmediimiz yabanc mhendisler
Yedikule Gazhanesinin kuruluundaki giriim-
leriyle kentin altyap yatrmlarnda daha fazla
grnr olmaktadr. Kadky, skdar ve Anadolu
yakas havagaz imtiyazn ise 1891de 50 yl iin
Parisli bir sanayici olan mhendis Charles Geor-
ge alr ve Gaz ve Elektrik ile Tenvir iin Osmanl
Anonim irketi adyla bir Fransa-Belika ortak
irketi kurulur.
Havagaz imtiyaz verilen kiilerle yaplan
mukavelelerde genelde retim yntemi ve ku-
rulacak fabrikalarn nitelikleri ya da altrlma
esaslar tanmlanmaz. lk olarak, Dolmabahe
Gazhanesinin iletme imtiyaznn 1913 ylnda
50 yl sreyle devri iin yaplan mukavelename
ve artname bu alandaki kurallarn tanml hale
geldiini, yani brokratik kadrolarn talep edi-
len teknik hizmet ieriini belirleyecek dzeyde
mhendislik bilgisi edindiini gsterir. nceki
SALT014-STANBULLAMAK-107

dnemde teknik hizmet o hizmetin mhendislik
ieriinden habersiz bir brokrasi tarafndan ta-
lep edilmekte ve denetlenmektedir.
Kentsel alandaki gelimeler ve gazn kullanm
alanlarnn art, yeni retim tesislerinin yapmn
zorunlu klmtr. Gaz retiminin art hammadde
ve gaz stoklarn da nemli lde artrdndan
retim ve temizleme tesislerinin yan sra gazn ve
kmrn depolama alanlarnn da bu gereksinimi
karlayacak biimde yeni yapm ve kullanm de-
iikliklerini gndeme getirmitir. Gazhane tesis-
lerinde kurulularndan balayarak gazn retim,
temizleme ve depolanmas, iletmenin ve al-
anlarnn ihtiyalarna yant verecek ok sayda
yap ina edilmitir. retim yaplarnda kullanlan
malzemeler iin normal mr olarak tulalar iin
5 sene, mekanik aksam iin 10 sene, demir aksam
iin 15 sene kabul edilmekle birlikte eitli neden-
lerle bu srelerin ksalmas ve yenileme olaandr.
Gazhaneler yeni yatrmlar bakmndan en
verimli yllarn 1960l yllarn ilk yarsnda yaar.
Kentte konutlara da yaygn gerek bir havagaz
kullanm talebi ancak o dnemde gndeme gelmi
olmaldr. Tesisler yetersizlikleri nedeniyle eleti-
rilmektedir. Hizmet alan srekli geniletilmekle
STANBULLAMAK
birlikte, kentin imarl kesiminin tmne hibir
dnemde havagaz datm yaplmayacaktr. l-
gin olan u ki, 1960larn banda havagaz talebi
trmanrken tpgaz kullanm da balayacaktr.
1970e gelindiinde artk havagaz balants olan
yerlerde bile tpgaz kullanlr olmutur. Daha da
ilginci, Hasanpaa Gazhanesinde 1970lerde re-
tim yetmedii zaman havagazna svlatrlm
petrol gaz, yani tpgaz eklenmesidir. Yine de ha-
vagaz retimine son verildii 1993 senesine kadar
ETT bnyesinde Yedikule, Kathane (Poligon) ve
Kurbaaldere (Hasanpaa) gazhaneleri etkinlik
gsterirler. Dolmabahedeki gazometre de ayn
tarihe kadar Kathanedeki gazhaneye bal bir
gaz deposu olarak kullanmda kalr.
Havagaz stanbulda balangcndan beri ve-
rimsiz bir hizmet olmutur. Havagaz talebiyse
uzun yllar sokak aydnlatmas gibi kamusal alan-
daki grnt deiimleri beklentileriyle snrl
kalmtr. Istma amal kullanm, gaz fiyatnn
gelir dzeyine oranlanrsa her zaman ok pahal
oluundan tr, hibir dnemde gndeme bile
gelmemitir. Modern kentsel hizmetlerin salan-
masndan kar etme umuduyla buraya yatrm ya-
pan yabanclar da hemen hibir zaman aradklarn
bulamamtr. Ayn nedenle, balang evresinden
SALT014-STANBULLAMAK-108
 STANBULLAMAK

sonra hemen her yatrmc pek az yatrmla ii gerekte en az yatrmla en ok kazanmaya ola-
nak veren speklatif kent konutu tr. [Ed.]
srdrmeye alm ya da devretmeye uram-
tr. stanbulun havagaz tarihi, yksek dzeyde
Gecekondularn, sanayileme ve dolaysyla kent-
rgtllk gerektiren teknik hizmetlerin bu ka-
leme sreci ile birlikte krsal blge insanlarnn
pitalist rgtllk dzeyinde olmayan bir kentte
kentliletirildikleri rehabilitasyon merkezleri ola-
verilemeyeceinin kantlanmasnn tarihidir.
rak alt, antropolojik adan dile getirilebilir.
Kynden kalkp gelmi bir insann apartmana
Ne var ki, kullanmdayken etkin ve ekonomik
tklmas, doadan yaltlm ve snrl insan ili-
bir biimde almayan gazhaneler, kullanm d
kileriyle kuatlm bir kylnn yaayaca kl-
kaldklarnda bir yandan yeni kapitalist taleplerin
trel ok, ounlukla iinde ve dnda yaayaca
nesnesi olurlar, dier yandan da yeni doan sivil
bir ykm peinden getirir. Ama gecekondularn
toplum rgtlerinin eitim alanlarna dnrler.
hemehrilik ilikileri ile dokunmu yaps, az da
Yani, hem arsalaryla speklatif kazan alanlar
olsa doa ile iie saylabilecek baz olanaklara
olarak az sulandrrlar, hem de onlar kamusal
sahip oluu, ekonomik adan hi deilse tavuk
mekanlar olarak yeniden ilevlendirmek isteyen-
beslemeye ya da bahesinde sebze yetitirme-
lere mcadele balklar tanmlarlar. zetle, ironik
ye izin vermesi, gmenin (bak. G) ilk zaman-
bir biimde, bir zamanlar pek az oynayabildikleri
larda yaantsn kolaylatran faktrler olarak
toplumsal rolleri nihayet modernlemenin bu
grlebilir. Bu da kentte ky benzeri bir yaant
yeni evresinde oynayabilir hale gelirler.
srmesini salayarak, birdenbire kent gereiyle
yzleip kltrel bir bunalm ve bunun uzants
Glsn Tanyeli
olan ruhsal ve sosyal tkanklklar yaamasn
engellemektedir. Elbette bu ilk g edenler iin
gereklidir. Sonraki nesiller, yava yava kentleme
GECEKONDU
srecine dahil olur ve en fazla iki kuak sonra artk
Bir zamanlar krsallkla kentselliin arakesi- dedesi gibi yaamamaya, dnmemeye balar ve
tinde bir gei mekan olarak tahayyl edilen, bylelikle gecekondular bu kuaklarn taleplerini

SALT014-STANBULLAMAK-109
 STANBULLAMAK
karlamaktan uzaklar. Bu durum aslnda me-
kansal yaantda da benzer bir deiim sergiler.
lk g eden, derme atma yapt kondusunu
zaman ierisinde yeniler, birikimi arttka evine
bir kat daha kar ve kendisinden sonra gelen bir
gmene buray kiraya vererek snf atlamann
yolunu bulur. Zamanla nasl kendi ocuklar ve
torunlar kent merkezinde okula gitmeye, al-
maya balayarak kentlileiyorsa, evi de, mahallesi
de kentleir. Bir zamanlarn gecekondu mahallesi
Zeytinburnu bu duruma gzel bir rnektir. Daha
60l yllarda gecekondu blgesi olarak grlen
Zeytinburnunun bugnk hali gznne aln-
dnda, deiimin hz daha net gzlemlenebilir.
Ama gnmzde gecekondular, ehrin iste-
nilen dzeyde kontrol edilebilir alanlar olma-
d iin, devlet ve yerel ynetimler tarafndan
holanlmayan blgelerdir. Bu tr blgelerde,
hemehrilik ve ayn sosyal snfa ait olma zellii,
insanlarn ortak hareket etmesini salad iin,
bu insanlar zerinde otorite kurmak, ehrin dier
blgelerinde yaayanlara gre daha zordur. Gece-
kondularn, kent iinde kontrolsz yaplama gibi
eitli zararlar olsa da, devlet ve yerel ynetimler
bu zarardan daha ok kontrol amal olarak gece-
kondu blgelerin datlmasn ister. Eer sadece
daha salkl yerleim yerleri amacyla hareket
etmi olsalar, ehrin dier blgelerinde bunu zaten
yapyor olurlard. stelik, seim zamanlar, bl-
ge halknn oyunu alabilmek iin karlan imar
aflar gibi uygulamalar da, onlarn bu konudaki
samimiyetsizliinin iaretleri olarak grlebilir.
Kentlemek, dier sosyal snf ve doadan
yaltlm blgelerde yaamak demektir, bugnk
kentleme anlayna gre... Eer sorun arpk
kentleme (bak. arpk Kentleme) ise, aslnda
stanbulun tmnn bir gecekondu mahallesi
olduu Mimarlar Odas dahil birok kurum ve
uzman tarafndan defalarca dile getirilmitir.
Sorun, aslnda sosyo-ekonomik dengenin hep
yoksullar aleyhinde bozulmaya devam edii ve
bundan korkan st gelir gruplarnn endieleri
erevesinde ekilleniyor daha ok. Ayrca, yok-
sullarn yerletii ve mlk edindii bu blgelere,
egemen snflar ve kar gruplarnn gz koymu
olmas da baka bir etkendir. eitli firmalara
park alanlarnn satlarak gelir elde etme yoluna
gidildii dnlrse, byle bir kuku duymak
da mmkndr. Gecekondularn, devletin de-
netimini ve gzetimini, dolaysyla kontroln
zorlatran yapsnn yaratt endie de sorunun
elbette bir baka yndr. nk devlet, rahata
SALT014-STANBULLAMAK-110
 STANBULLAMAK

mdahale edebilmeyi yani, toplumsal dayanma- veya baarszl belirtmek iin bu makalenin
yazar tarafndan icat edilmi bir terim.
nn az olmasn, insanlarn apartman dairelerinde
sadece ekirdek aile yaps ierisinde kalmalarn
Gestalt kuramnn 20. yzyln banda formle
ve kameralarla donatlm iyerlerindeki i ar-
edilen grsel alg ilkeleri, grngsel karmakl
kadalaryla sosyalleecei, elenecei, gezece-
alglayan zihnin biimlerin grsel yeniden ina-
i, alaca, seviecei, hatta protesto edecei
snda bavurduu basitletirici ve birletirici eili-
yerlerin daha nceden belirlenmi ve kontroll
mi vurgulayarak azaltmay amalyordu. stanbul
olmasn ister. Kentlemenin elbette olumlu yan-
ehrinin dinamik ve snr tanmayan bymesi
lar da vardr. Ama sadece kapitalist lkelerde
bu eilim iin bir snav nitelii tayor. Gestalt
yaanan kentleme deneyimleri dnda da farkl
kmesi terimi, Gestalt kuramnn basitletir-
kentleme modelleri zerine dnlmelidir.
me ve birletirme problematii ehirde ileyen
Yoksa kentleri, sokak ve meydanlardan oluan
biimsel srelerin artan karmaklnn ve bilgi
bir yaplar btn olarak grme yanlgsna d-
ieriinin incelemesini de iine alacak ekilde
lebilir. Halbuki yaayan bir kent, tm sorun-
geniletildiinde karlalan algsal rahatszl-
larnn o kentte yaayanlarla birlikte zld,
niteliyor. Balamlarnn dinamik ve deiken
alternatif yaam alanlarnn bulunabildii bir yer
etkileriyle etkileime giren ve evrilen karmak
olabilmelidir.
kentsel biimlerle iliki ierisinde Gestalt reti-
minin temel ilkelerinin ileyiiyle ilgili bir snr
Blent Usta
durumunu belirtiyor.

>arpk Kentleme, G
GESTALT KMES
Karmak kentsel biim(ler)in grsel tann-
mas ve yeniden inasnda bir snr durumunu
Gestalt kuramnn grsel dzen ilkeleri grsel
bir deneyimin paralar ile btn arasndaki
ilikinin btnsel bir bak asyla anlalmasna
dayanr ve zihnin en basit ve en istikrarl grsel
yeniden inay tercih ettii yolundaki kapsayc
gestalt nermesine ular: Zihin grsel deneyimde

SALT014-STANBULLAMAK-111

mevcut bilgi karmakl snrn anca, imgeyi
kapatt ve sadece temel paralar alkoyduu bir
basitletirme gerekletirir, bir yandan da eitli
algsal deneyimler arasndan en istikrarl olan
seer (Wertheimer, 1938). Bu algsal kapallk ve
prgnanz (ze indirgeme) ilemleri ortaya kacak
gestaltin basitletirme ve istikrarllatrlmas
iin grsel ablon zerinde srayla etkili olurlar.
Ortaya kan Gestalt veya biim eer algsal istik-
rar ve dk bilgi ierii tayorsa iyi veya gl
olarak nitelendirilir. Kubak Hali, byle m-
kemmel bir kapatma ve prgnanz (ze indirgeme)
rnei oluturur, dier ismi Altn Boynuz da bu
durumu dorular; keza Boaz da gl bir kimlie
sahip bir biimdir. Altn Boynuz ve Boaz, algnn
basit ve istikrarl figr (deniz) ile zemini veya ala-
n (kara) arasndaki ak ve gl bir farkllama
araclyla gerekletii gl Gestaltler olarak
nitelendirilebilirler.
Gl gestaltlerde Gestalt deneyiminin hem
figr-alan hem de para-btn ilikisi tatmin
edicidir. Boaz, Gestalt kuramnn paralar ile
btnn ayrlmazl ilkesini rnekler ekilde
iki paray birletirerek bir btn oluturur. Bu
anlamda Boazda btnlk nitelii en gl nite-
liktir, ki bu da ironiktir nk Boaz aslnda ehri
STANBULLAMAK
ortadan ikiye yrtar. Ancak ehrin dou ve bat
uzanmlarna doru hareket ettike bu btnlk
gcn yitirmeye balar ve kentsel biimlerin
karmakl bilgi art ve algsal istikrarn aza-
lna paralel olarak artar. mge karmak oldu-
unda btnn paralar kendi balarna birer
Gestalt olarak alglanmaya balarlar. Karmaklk
kapall erteler ve algsal tecrbe, zihnin para-
lar, kendi statsn muhafaza eden ama srekli
olarak ehrin kesintisizliine alan ve giderek
byyen btnlere bal alt-btnler olarak an-
lad bir tr dizisel gestalte dnr. Para ve
btnlerin bu karmakl stanbulu tanmlayan
snrsz btnn iareti ve rndr. ehir ges-
talt kuramnn snrl btn kavramn ykarak
snrsz bir btne dntren aktif bir eitlilik
alandr. Snrsz bir btn, Gestalt kuramnn
temel grsel dzen ilkelerinin hem bir uzant-
sn hem de snrn oluturur. Birlik ve istikrar
gerekliliklerinin yerine sreklilik ve eitlilii
getirerek gestalt deneyiminin hem figr-alann
hem de para-btn ilikisini sorunsallatrr.
ehrin dinamik bymesi algnn tamamlanma
ve istikrar (kapallk ve prgnanz) talebine zttr:
eitli paralarnn dnmnn kapall yok
ettii ve figrn istikrarllatrlmasn engelledii
yerlerde kentsel morfoloji dinamik isel farklla-
SALT014-STANBULLAMAK-112

malara urar. Gestalt kmesi terimi hem orta-
ya kan algsal kararszl, hem de stanbulun
sunduu pekitirilmi ama tedirgin edici gestalt
deneyiminin arpc niteliini ifade eder.
Zeynep Mennan
GYS
Farkl deer sistemlerinin bedenin grnr-
l balamnda ifade edilii. [Ed.]
Bugn, stanbulun demografik deiimi anlat-
larnn ban 19. yzyldan neredeyse gn hz-
land 1970li yllara kadar Beyoluna klrken
nasl Batl tarzda ve zenli giyinildii hikayesi
eker. Esasen bugn de hala, stanbulun belli
semtleri giysi zerinden tanmlanmaya devam
ediyor. Burada, semtlerin muhafazakarl veya
serbestlii daha ziyade kadn giysileri zerinden
okunur. Daha muhafazakar olarak tannan Fatih
semti kapal kadnlaryla bilinirken, bu semte
kolsuz, ince askl kadn giysileriyle girildiinde
sosyal bir tepki alnabilir. Bunun aksine, Nianta
veya Modada genelde daha serbest giysi tarzlar
olaan karlanr, tedirginlik yaanmaz. Beikta,
STANBULLAMAK
Taksim, Kadky gibi kentin farkl ehir merkez-
lerinde tezat oluturabilecek giysilerin byk bir
eitlilik iinde var olduklar da gzlemlenebilir.
1970lerden itibaren stanbul pazarlarna gi-
ren kot pantalon ve tirt kombinasyonu daha
nceleri ilk bakta kendini ele veren snfsal giysi
farkllklarn bir anlamda demokratikletirmitir.
Kadn olsun erkek olsun, dk gelirli olsun yk-
sek gelirli olsun, zerine manto giymeden dolaan
gen nfusu sosyolojik olarak zmlemek iin
artk giysiden ok daha fazlas gerekmektedir.
Giysi ve stanbulluluun nemli bir boyutu da
ihra fazlas mallarn kolayca tketiciye ulat
semt pazarlardr (bak. Semt Pazar). Trkiyede
gelien tekstil sektrnn en nemli pazar olan
stanbulda, Ulusun Perembe Pazar, Kadkyn
Sal Pazar, Beiktan Cumartesi Pazar gibi, her
trl kaliteli giysiyi ucuz bir fiyata almay mm-
kn klan, orta snfn giysi alveriinde belli bir
doyumu yakalamasn salayan mekanlar vardr.
Batl ve markal tarzda giysi tehirinin en nemli
platformlarndan biri de kukusuz gece kulple-
ridir. Burada giysi zgrl alabildiine yaanr
hatta, sosyete haberlerinde reytinglere girerek bir
moda trendi oluturabilir. Semt pazarlarndaki
tketime bakldnda, herhalde pek ok baka
SALT014-STANBULLAMAK-113
 STANBULLAMAK
kentte olduu gibi, stanbulda da erkekleri kadn-
larn giydirdii bilinir. Sosyal mobilitenin ok hzl
gelitii bu byk metropolde giysi ayn zamanda
snfsal zplamann en temel arac olarak grlr.
Kimi zaman alt snflarn tm tasarruflarn pahal
bir alveri merkezinde harcayabilmelerinin,
hatta giysi iin borlanmay gze alabilmelerinin
bir aklamas da budur. Nereye giderken ne giyi-
lebilecei bilgisi toplumsal olarak tamamen szl
kltrn iinde yaplanan deerler sistemiyle
belirlenir. stanbulda da hzla deien deerler
sisteminin en dorudan yansmas herhalde giysi
kodlar zerinden olmaktadr.
Arzu ztrkmen
>Semt Pazar
G yaplan igc salama anlamas dorultusunda
Bu tek szck, gebe gruplarn hareketlili-
inden ulusal ve uluslararas lee dek birey-
sel ve kitlesel her tr yer deitirmeyi topluca
ifade eder. Trkede bu farkl eylemlerin hala
tek bir toplumsal hali ifade etmekte olduunu
ortaya koyar. Dolaysyla terim, deiim ve d-
nmn kimi vehelerini anlamamaya ynelik
bir direncin gstergesidir. [Ed.]
G, Trk kamuoyunda genellikle kyden kente
g, dolaysyla lke ii g ile balantl bir sre
olarak yank buluyor. Gerek rakamlar, gerekse
kent ynetimi ve kent sakinlerinin gndelik ya-
amlarna etkileri bakmndan haksz bir ilgi de
deil bu. Dier pek ok lkede, hem akademik ev-
relerde hem de kamuoyunda geni yanklar bulan
uluslararas g ise nadiren zerinde durulan bir
sre (bak. ranl Gmenler; Irakl Gmenler;
Sovyetler Birlii Sonras Gmen). Elbette bu g-
rece az ilginin Trkiyenin mevcut koullaryla
balants tartlmaz. rnein spanya, daha n-
ce g veren bir lkeyken, 1986 ylnda Avrupa
Birliine katlmasyla birlikte hzla g alan bir
lkeye dnt. Buna paralel olarak g al-
malar ve ilgili kurumlar da hzla artt. Rakamlar
kyaslanamaz olsa da Trkiyenin uluslararas
g ile balantl bir gemii ve bugn de yok
deil. Kukusuz ilk akla gelen 1961de Almanya ile
giden konuk iiler. Genelde Almanc terimi,
iinde barndrd anlamlar ve klieler dnda
zerine pek az dnlp konuulan bir nfusu
ve onlarn ikinci, nc kuaklarn tanmlar.
Avustralyaya igc olarak giden gmenler de
ayn gruba eklenebilir. Bunlar dnda da genelde
ekonomik gerekelerle baka lkelere yerleen
SALT014-STANBULLAMAK-114
 STANBULLAMAK
bir nfusun varlndan haberdarz. Ancak g-
rnen o ki bu nfus hareketlerine yeni kresel
ekonomik yaplanmann olaan sonularndan
ok, bir tr normalden sapma gibi bakmaya de-
vam ediyoruz. Kimi seyahat belgesellerinde ya
da haber programlarnn bir blmnde -bir tr
st rtk mizahi yaklam da barndran bir
bakla- Trklerin tuhaf bir biimde, diyelim
ki Japonyann belli bir blgesinde gruplandn
duyup sonra da unutuyoruz.
G yklerinde ortak bir nokta var: ounun
ya ayrl ya da var noktas stanbul, tren garlar ve
limanlar... stanbulun bireysel bellekler kadar or-
tak bellekte de yer ettiini grmek mmkn. Tm
dnyada, lkelerin g tarihlerini ya da gmenle-
rin bireysel ve ortak tarihlerini anlatmay hedefle-
yen mzeler hzla kurulmaya devam ediyor. Trn
belki de en bilinen rnei st New York Limannda
konumlanan Ellis Island Gmen Mzesi. 1892 ile
1954 arasnda gmen istasyonu olarak kullanlan
ve Amerikaya giri kaps olarak nitelenen Ellis
Island, 1990da gmen mzesi olarak ziyarete
ald. Bu tr mzelerin en erken rneklerinden bir
dieri, yine 1990 ylnda Almanyada, Klnde bir
grup Trk gmeni entelektel tarafndan kurulan
DOMiD. stanbul, DOMiDin koleksiyonlarnda bir
g tarihinin an-mekanlar olarak temsil buluyor.
rnein, Sirkeci stasyonunda ellerinde valizleriy-
le trenin yanbanda poz veren o zamann konuk
iileri, bugnn gmenleri, bu tr mekanlar
daha geni bir gmenlik tarihinin nemli bir par-
as klyor. Yalnzca bir lkeden ayrl ans deil
elbette stanbul, Trkiye ziyaretlerinin de dm
noktas. ster araba veya tren, ister uak yolculuu
yaplsn bir noktada stanbula deiyor gzergah.
stanbul sadece stanbullularn deil, ayn za-
manda iinden gelip geenlerin. Dolaysyla g
deyince yalnzca krdan kente g, bunu deyince
de yalnzca kenti kye dntrmeyi anlamak,
eksik bir manzara iziyor. Mobilite arttka met-
ropoller, Trkiye balamnda zellikle stanbul,
farkl gruplar iin farkl anlamlar tamaya balyor.
stanbulu stanbul yapan anlamak iin onu belli
bir nfus tarafndan ikame edilen bir corafi nokta
olmaktan ok, nfus mobilitesinin, ulamn, eko-
nominin kesitii dinamik bir dm noktas ola-
rak grmenin olanaklarndan faydalanmak gerek.
Burak zldil
>Irakl Gmenler, ranl Gmenler,
Sovyetler Birlii Sonras Gmen
SALT014-STANBULLAMAK-115
 STANBULLAMAK
GKDELEN
Oksimoron armlara ak yksek yap.
Yksek yaplar kentte belirgin izler oluturduk-
larndan kolaylkla okunabilirler. Bu nedenle
stanbulda yaanan ekonomik, siyasal ve toplum-
sal olaylarn ynlendirdii kentsel geliimleri ka-
baca gkdelenler zerinden okumak olanakldr.
Bilindii gibi, kreselleme (bak. Kreselleme)
ve neoliberal ekonomi politikalar, dnyadaki
geliimlere paralel olarak, 1980lerden bugne
stanbulu da dntrmektedir. Bu dnemde
dnya kenti olma hedefi dorultusunda stanbul
da bir dizi deiim yaamaktadr. Artk sermaye
iin kentler kresel tketim ve retime uygun i
merkezleri, turizm alanlar ve konut yatrmlar
asndan ekici hale gelmitir. lkemizde turizmi
tevik yasalaryla desteklenen bu yaklam, kimi
arsalara ayrcalkl konumlar salamakta ve bu-
ralarda yaplarn ykselmesine olanak tanmak-
tadr. rnein gnmzde saray bahelerinde
konumlanan stanbulun be yldzl otelleri, bu
politikann rndr. te yandan uluslararas
finans merkezi yaratma abalar, stanbul zelin-
de, gkdelenlerin younlat Bykdere-Maslak
aksnda ve kente yaylm noktasal mdahalelerde
grlmektedir. Kent merkezinde brolara ihtiya
duyan okuluslu irketler, prestij, imaj ve reklam
mekanlar aramakta ve bunun iin yksek yaplar
uygun bulmaktadrlar. Bu balamda gnmzde
herhangi bir yapnn yksekliini belirleyenin,
teknik ya da teknolojik bir gelimeden ok, alc-
nn satn alma gc olduu sylenebilir.
te yandan gkdelenlerin stanbul iin yap-
t armlar ounlukla kartlklar iermek-
tedir. Bu balamda stanbullular gkdelenle iliki
kurarken ayn zamanda mesafelidirler de. Bazlar
bu yap trn her kentin sahip olmas gereken
adalk ltleri olarak grmektedir. Dierle-
ri ise kent ynetiminin dayatt konular gerei
tartmalar kimi yksek yaplarn arsalarnn
yasad bulunuu, kent siluetine etkileri ya
da kamunun kaynaklarn sorumsuzca tket-
mesiyle snrlar. Oysa stanbullular hala insana
ilk bakta hem heyecan hem de korku alayan
bu 20. yzyl dleri ya da ucubelerinden ne
saknabilir, ne de onlar btnyle iselletire-
bilir. O nedenle bu yaplar distopyann en son
resmi olarak adlandrlsa da, uygun planlama
anlayyla, yap-evre-insan etkileimine verilen
nemle ve teknolojinin de katksyla yaanabilme
potansiyelini tamakta olup olmad neredeyse
SALT014-STANBULLAMAK-116

tartlmaz. zerinde durulmas gereken bir konu
ise, yaadmz biliim anda gkdelenlerin
simgesel deerinden te bir anlam kalmadysa,
bu yap trnn stanbul semalarn sslemeye
daha ne kadar devam edeceidir.
Ayen Ciravolu
>Kreselleme
GZETLEME
Bir mekan oluturma eylemidir, bir sosyal ve
mimari pratiktir.
Gzetleme kelimesinin yanna gzetlenmeyi
de ekleyebiliriz. ki kavram birbiriyle karlkl
iliki iindedir. Hem fiziksel hem de mekansal
sosyal kontrol balamnda birey ve mekan ara-
sndaki iliki, gzetleme/ gzetlenme ikiliine,
Panoptikon kavram ise bu iki kavram arasnda ge-
lien kontrol mekanizmasna dayanr. Son yllarda
kamusal alan, bu ilikinin eitli mekanizmalar
ile tanmlanr. Temel olarak gzetleme/gzetlen-
me, cemaatlemi her toplulukta ve kentlerin
mahalle biimi ile rgtlenmesinde, hem sosyal
STANBULLAMAK
yapy hem de mimariyi ynlendirebilen kavram-
lardr. Gzetleme, bireyin mekan ile ilikisinin
(rnein mekana giri-k vb.) baka zne veya
zneler tarafndan gizli olarak takip edilmesi,
gzetim altna alnmasdr.
Adam baklamak, uyuturucu, hrszlk,
ait olmadmz sandmz tekine kar giz-
li korku ve hayal edilebilen tm tekinsiz haller;
gnmzde yaadmz birok sokak ve evre-
si, kulaktan kulaa atfedilen mitlerini oluturu-
yor. rnein, yaayanlarnn ounlukla Araplar,
Krtler ve ingenelerin olduu Tophane; Taksim,
stiklal, Tnel gibi kozmopolit ve heterojen bir
sosyal yap ieren, elence endstrisinin hakim
olduu merkezi yerlere ok yakn. Ama yine de,
Tophane semti kentsel alt bilincin tekilerinden
biri; tekinsiz, tehlikeli ve gvenlik kodlar ile be-
zenmi klielerle donanm nyarglarla evrili.
Oysa bana gre gayet gvenli olan bu yer (dier
benzer semtler gibi), kapal sitelerde (bak. Ka-
pal-Site) yaamay seenler iin kente kar ya-
banclamay merulatran mitlerin retildii
mtevaz bir yer. Kentin sokaklarda, insanlar ara-
snda gizlice fsldad mitler, biz sokaklarda
salnp dolanrken bizi takip etmekle kalmayp,
mekana bakmzn nyarglarn da kurar-
SALT014-STANBULLAMAK-117

lar. Szde bir kentli olarak kendimizi kente,
semtimize ve sokaklara yerletirdiimizde de bu
mitler ve fsltlar ile yrngemizi bulmaya al-
rz. teki ile aramzdaki mesafeyi mimari bir
evreye dntrdmzde ise sosyal tabular-
mz, iddeti ve kentsel ayrmay besler, kamu-
sal alandaki birlikteliimize temas eden kentsel
bellei ise kesintiye uratrz. Kresel kentlerde
etnik ve sosyal farkllk, ayrmaya elik eder; ko-
lektif bir kentsel bellek tanmlanamaz, tahayyl
edilemez olur. Mekana dair mulak kimlikletir-
meler; endie, kayg, gvenlik ve gvenliksizlik
kavramlarn merkezine alan kentsel sylemlere
yol aar. Gettolar, kentin eperleri, kapal siteler
ya da zt sosyo-kltrel ve ekonomik arkaplanlara
sahip dier kentsel alanlar, aslnda gerek olgular
zerinden ykselmeyen bu kentsel sylemlerle
mitleirler. Geen yzyldan bu yana, kent ve
metropolis kavramlar heterojen topyalara,
birbirinden farkl topluluklarn bir aradalna ve
halk ynlarnn kamusal alana katlmna refe-
rans verip durdular. Fakat 1990 sonrasnda kentsel
topyalarn ve okkltrl, elit, modern kentlinin
iflasna ahit olduk. 11 Eyllle birlikte gvenlik,
terrizm ve acil durum sylemleri kresel kent-
lerdeki kontrol mekanizmalarn merulatrr
STANBULLAMAK
oldu. Sanal kimlik kontrolleri, kamusal alann her
kesini kaplayan gizli kameralar, etnik kimliklere
sahip vatandalar iin kstlamalar ve bu dorul-
tuda yeniden yaplanan, zelleen mimari evre,
eitli gzetleme mekanizmalar oluturmakta.
Son yllarda oalan ve altkentlemeye dam-
gasn vuran kapal siteler, birok kresel kent-
te olduu gibi stanbulda da izlenen bir olgu.
1995ten sonra stanbul kent eperlerinde duvar-
larla ve her trl gvenlik sistemi ile korunan,
belirli bir yaam vaadi ile de bir cemaatlemeye
iaret eden, zellikle st orta snf mterilere
hitap eden kapal siteler, son zamanlarda kent-
sel ayrmann toplumsal ve kltrel yrngesi-
ni belirliyor. 1990 sonras neo-liberal ekonomik
stratejiler sonucu ortaya kan yeni st orta snf
ve konut mevzuatndaki deiiklikler, bu kapa-
l sitelerin oluumunda etkin oldu. Bu yerleim
alanlarnn satnda kullanlan anti-topik kent
sylemleri, zlenilen bir Modernizmi tarifliyor:
Gvenlik tehditleri, hijyen istei, deprem korkusu,
hava kirlilii, trafik younluu ve kentsel kayg.
Grsel imgeler ve zellikle ngilizce kelimelerin
youn olarak kullanld reklam afileri ve ilanlar,
bu syleme gereklik kazandryor.
SALT014-STANBULLAMAK-118
 STANBULLAMAK
stanbuldaki kapal siteleri ele alan Tam
Size Gre (Perfectly Suited for You, Solmaz
Shahbazi, 2005) adl video enstalasyonundaki
ekranlardan birinde Kemer Countryde yaayan
bir hanmn konumalarn dinliyoruz: Gven-
lik ve ocuklarnn daha iyi eitim olanaklarna
sahip olmalar iin hijyenik bir modernlik adna
kent merkezinden katn anlatan ebeveyn iin
stanbul tehlikeli, vahi bir ormandan farksz.
Bu cemaatin bir paras olarak kazand yeni
yaam tarzn videoda ayrntlaryla anlatan Ke-
mer Country sakininin sylediklerini dinleyince,
temelde herhangi etnik, dini veya ekonomik gibi
belirleyicilerin etkisiyle deil, zel bir kltrel
cemaat oluturma isteiyle bir araya gelme ar-
zusunu hissedebiliyorsunuz. Dier yandan ise,
oluturulmu bu cemaatin kente baknda, ken-
tin tekierini yeniden tanmladklarna ahit
oluyoruz. Kapal siteler olgusundan hareketle
kamusal alanda, zelletirme, gvenlik, kimlik
ve vatandalk gibi kavramlarn yeniden biim-
lendiini gryoruz. Bir kente aidiyetten ok,
ortak yaam ve mlk zerinden tarif edilen bir
cemaate yelik, kent ile aramzdaki kimlikletir-
meyi belirliyor. Bu noktada kent ile kent sakini
(vatanda) arasnda atmal bir tanmlamaya
tank oluyoruz. Bir yandan kent, iie gemi kl-
trleri ve etnik topluluklar barndrrken, dier
yandan kamusal alana katlm hakk ve kentsel
mekan paylama, ulus-devlet sylemine dayanan
vatandalk tanmna kar garip bir pozisyon
alyor. Yeni kresel kentlerde, vatandalk tan-
m normlar, pratikler, anlamlar ve kimlikler
(kltrel) zerinden kuruluyor. Son yllarda
hzla yaylan ve sosyal ayrmay giderek artran
kapal sitelerin rol nedir? Bu olguyu mekansal
organizasyon ve sivil haklar balamnda nasl ele
alrz? Mekann bio-politika ile yeniden organize
olmas ile kurgulanan kentsel sylemler, gvenlik
ve kent ii sosyal haklarmz nasl dntryor?
Blent Diken, makalesinde kapal siteleri arzu
duyulan kamplar olarak adlandryor. talyan
felsefeci Giorgio Agamben, kamp kavramn bio-
politik balamnda istisnai durumun olutuu
yerler olarak tanmlar. Agambene gre kamp,
toplumda ortaya kan kriz ve anormal durum
ile birlikte sradan hukukun geersiz klnd
yerdir. Bireyin kontrol altna alnmas ve siyasal
haklarnn elinden alnmas istisnai halinin me-
rulatrc iktidar ile gerekleir. Beden zerinden
farkl bir denetimin gerekletii mekanlar olan
kamp, iktidar ve bio-politik aralar reten bir
mekan formu. Kamplarn fiziki kontrol (duvarlar,
kameralar, gvenlikiler) ve panoptik gzetim
SALT014-STANBULLAMAK-119

zellikleri ile kapal yerleimleri karlatran
Diken, kontrol altnda olma arzusu ile bu tr bir
kamp iinde yer alarak ierdeki ve dardaki ay-
rmn vatandalk hakkn kullanma veya feragat
etme asndan ele alyor. Kapal yerleimleri bu
balamda panoptik gzetim mekanlar olarak
arzu duyulan kamplar olarak deerlendiriliyor.
Kapal yerleimlerin, gvenlikiler, kameralar ve
ileri teknoloji ile donanm gzetim mekanlar
olmas Tophane gibi bir semtteki gvenlik fikri ile
karlatrldnda zt bir konum (bak. Gvenlik).
Fakat teknoloji yerine bu semtte yaayan farkl
cemaatlerin ilikisi zerinden gvenlik kavra-
mn tanmlayabiliriz. Burada gzetimin iktidar
ve bir cemaatin ya da semtin gvenlii, kapal
yerleimlerdeki gibi yksek duvarlar, teknoloji
gibi fiziki gelerden deil tam tersine mahalle-
liliin mulak ilikiler andan oluuyor. Her
iki zt cemaat ve fiziksel alan (semt, mahalle) bu
ilikisel a ve gnlk yaam pratikleri zerinden
karlatrldnda kamusal alann mzakeresini
ve kent iindeki vatandalk haklarn yeniden
analiz ediyoruz.
Pelin Tan
>Gvenlik, Kapal Site
STANBULLAMAK
GVENLK
Son on ylda artk tatmin edilemez hale gel-
mi, ancak saysal veriler balamnda vahim
olmaktan uzak bir ihtiya. [Ed.]
Batda II. Dnya Sava sonras tesis edilen Bat
modernliinin sosyal yapsn genellikle ithal
ikameci bir ekonomi ile ksmi olarak gerekle-
tirebilmi lkelerde de, yine ksmi olarak hayata
geirilebilmi sosyal devlet idaresinin ortadan
kalkmas ile gvenlik ve gvenlik sylemi, dev-
letin en temel varolu sebebi haline geldi. Devlet
ve vatanda arasnda, devletin kudretine merui-
yet zemini veren salk, eitim ve temel hizmetler
ortadan kalktka, Weberyen bir ifade ile devletin
iddet kullanma tekeli onun yegane merui-
yet noktas oldu. Ancak sosyal devletin ortadan
kalkmas sreci, gvenliin devlet tekelinden -en
azndan pratik adan- kn da kapsar. Teorik
dzlemde iddet kullanma hakk halen devlet
tekelinde bulunsa da, gvenlik sektrnn zel-
lemesi, devleti bu sektrde giderek hizmet alan
ile hizmet veren, yani vatanda ve zel gvenlik
irketleri arasndaki ilikiyi dzenleyen bir arac
kurum haline getiriyor.
SALT014-STANBULLAMAK-120

stanbulda Emniyet Genel Mdrlnn ve-
rilerine gre 2005-2006 yllar arasnda mala kar
ilenen sularda % 60a varan art, zel gvenlik
sektrne duyulan ihtiyacn bir gerekesi olarak
gsterilerek sonular ve nedenler bilinli olarak yer
deitiriliyor. Grece sosyal dayanmann reti-
lebildii ii merkezli alan gruptan, gvencesiz
hizmet sektrne (proleteryadan prekaryaya),
kolayca sosyalleebilen mahalle sakininden (bak.
Mahalle) Loc Wacquantn zonardlar diye tabir
ettii toplu konut bireyine (bak. Kapal-Site) ge-
i, kent morfolojisinde byk boluklarn ortaya
k (gnn belli bir ksmnda ilev gsteren al-
veri merkezleri, merkezi i alanlar, konvansiyon
merkezleri vb.) ve yine Wacquantn deyimiyle
ekonomik, politik ve zorunlu gmenlerin, alt s-
nflarn oluturduu sizlerin (evsiz, tapusuz,
nfus czdansz, sigortasz, isiz, vb.) bir araya
geldii knt mahalleleri ile ilgili sosyal ara-
trmalardan yoksun gvenlik sylemi, esas itibar
ile ge neoliberal dnemin en hzl gelien sektr
olan zel gvenliin kent mekannn metalatrl-
ma srecinde geici bir sbap etkisi tesis ediyor.
ou ithal ikameci retim srecinde ii ma-
halleleri olarak kurulan blgeler, retimin ehir
ve lke dna kaydrlmas ile emlak rant iin ye-
STANBULLAMAK
niden deerlendirilmek zere -Ayazma rneinde
olduu gibi- yklyor ya da Babyk, Katha-
ne, Glensu gibi yklmas umulurken, ykmn
mdahilleri tarafndan gvenlik ve medeni
yaama gei sylemleri bir diyalektik iinde
kullanlyor. TOK Bakan, retecekleri toplu
konutlarn amacnn ehirde yaayanlara muasr
medeniyet seviyesinde bir hayat kalitesi salaya-
can sylyor ve bunun karsnda yklmasn
arzulad gecekondu blgelerinin fuhu, hrsz-
lk, bir takm rgtlenmelere dayandn iddia
ediyor. Zonardn kuvvetle muhtemel yzleecei
isizlik, ulam sorunu ve sosyal dayanma kayb
zikredilmeden, ehrin gney ve kuzey eperleri-
ne ucuz malzeme ile ina edilen ve 15 sene vadeli
kredi ile alnabilecek, deme sresi boyunca da
baka bir konutta oturulmasna izin verilmeyecek
barnma kamplar kuruluyor. Hizmet sektrnn
yalpal sularnda isizleen genlerin bir ksm
kamusal alandan devirilmi ya da gecekondu
(bak. Gecekondu) mahalleleri civarna ina edilmi
alveri merkezlerinde (bak. Alveri Merkezi)
mallratlik (alveri merkezi farelii) yaparken bu-
radan alveri yapanlar tarafndan tehdit olarak
alglanyor ve pratikte -Cevahir Alveri Merke-
zi vakasnda rneklendii gibi- tartaklanyor ya
da srekli gzetim altnda tutuluyor. -Sizlerin
SALT014-STANBULLAMAK-121
 STANBULLAMAK
snd, bir nceki neslin kazanmlar ile halen
ayakta kalabilen ii mahallelerinden farkl olan
Tarlaba gibi merkez mahalleleri, burada yaayan
zorunlu g madurlar, Afrikal gmenler (bak.
G) ya da Romanlar gibi damgalanm cemaatle-
rin tarihesi irdelenmeden gvenlik gerekesi ve
yine kaba estet ve modern sylemlerle boaltlyor.
Oysa gvenlik sektrnn alanlar yukar-
da sz edilen ve yerinden edilen kesimlerden de
mebzul miktarda alan barndryor. Metropo-
ln ina aamasndaki butik merkezleri henz
sendikalama srecine girmemi alt gelir snfn-
dan gvenlik alanlar tarafndan korunurken,
Kemerburgaz gibi korunakl sitelerin gvenlii de
emlak speklasyonunun hedefi haline getirilen
gecekondu mahalleleri sakinlerinden, bir baka
deyile tapu tahsis belgeleri, hatta tapular barn-
ma garantisinden yoksunlatrlan kesimlerden
deviriliyor. Orhan Esenin ve Tim Rienietsin
Gktrk Mahallesi zerine yaptklar aratrmada
ortaya koyduklar gibi kapal sitelerin kimi g-
venlik grevlileri sitelere komu kyden gelerek,
siteleri fiiliyatta kendi kylerinden de koruyor.
Gvenlik grevlisi tutacak kadar ekonomik
gelire sahip olmayan ve bir nesil evvel kazanl-
m kstl sosyal haklar, barnma artlarn bir
sonraki nesile aktaracak maddi varlktan yoksun
mahalleler ise, Radikal Gazetesi editr Timur
Soykann Alibeykyde yapt aratrmada dile
getirdii gibi, ie dnk bir gvenlik sorunu ile
yzleiyor: Mahalleden Mehmet Aslantrkn
syledii gibi Bizim mahallenin ocuklar bi-
zim mahallemizdeki evleri soyuyordu. nsanlar
geceleri sokaa kamaz oldu. Ancak bu eper
mahallelerde artan su oran yeteri kadar dile
getirilmedii iin su, orta ve st gelir gruplarnn
refleksleri etrafnda sylemletiriliyor.
Kentsel ayrma srecinin tetikleyicisi olan bu
sylem kaymasnn ulusal gvenlik ekseninde
baka vehelerle kurgulandn, kentsel rantn
nn amak iin grnr bireyin ahsi gvenlik
sorunsalndan, terr tehlikesine referans yapa-
rak kendince daha temel bir argman yarattn
da belirtmek gerekiyor. Bu katmana en kaba haliyle
Posta gibi gazetelerde sklkla yer verilen stanbul
Terr Haritalarnda rastlamak mmkn. Genel-
likle Krt sorunu ve sol fraksiyonlarla iktifa eden
bu haritalar, terr kozunu kullanarak mahalle
ykmlarn merulatryor. Bylece sosyolojik bir
perspektiften imtina ederek kamu vicdan nezdin-
de devletin gvenlik vazifesine vurgu yaplyor.
SALT014-STANBULLAMAK-122
 STANBULLAMAK
Bir yandan da stanbulda sregiden gven-
lik sylemi, Foucault tarafndan dile getirilen
iktidarn ideal mekanizmasnn bireyin kendi
kendini denetleyecei kontrol toplumuna gn-
dermeler yapyor; belediye bakanlar ve emniyet
yetkilileri daha fazla aydnlatma, grnrlk,
MOBESE (Mobil Elektronik Sistem Entegrasyonu,
amiyane tabiriyle gzetleme kameralar) gibi
kontrol toplumunun kanksanm yatrmlarna
refarans vermekten geri durmuyor. Ancak asli
olarak devletin kamusal ekonomi ve siyaset ara-
sndaki ba koparmas, bir eper megalopolisi
olan stanbulun bu yzden g almaya devam
edecek olmas, stanbulun giderek bir taeron ii
ve enformel hizmet alanlar vahasna dnmesi,
devlet tekelindeki gvenlik syleminin somut
artlar karsnda ne kadar esneyebilecei soru-
sunu gndeme getiriyor.
Ulus Atayurt
>Alveri Merkezi, Gecekondu, G,
Kapal-Site, Mahalle
GZELLETRME (I)
Olaan bir kentsel gereklii veya olguyu ir-
kin olarak nitelemek zere icat edilmi her tr
mdahaleci pratik. [Ed.]
Eskiden de yle miydi bilmem; Gzelletirme,
stanbula daima aniden gelir ve kelimenin ta
kendisinin ima ettii gibi bir eyi zorla baka bir
eye dntrme eylemiyle irkinletirir. Bir ehir
manzaras, diyelim ki sarma, kk bakkal ve
otobs durayla bir sokak kesi kendi kendine
bir ahenk kazanmaya, gerekten gzellemeye
balad srada gzelletirmenin hmna ura-
yabilir genellikle. Hele de ok gz nndeyse...
Dev bir ant heykel, arkasnda air resimleri ve
iir dizeleri olan ak iir kitab biimindeki park
sralar, irkin bir fskiye, PVC cephe kaplamas
ile tpk eskisine benzetilmi beyaz bir kk
bu ehrin grd gzelletirme hamlelerinin
yalnzca baz rnekleridir. Halbuki stanbulun
baz keleri, baz anlar, baz akmalar ken-
diliinden ve -hala- ok gzeldir. Balatta Hali
Tersanesine doru dnldnde aniden ortaya
kan manzara, Galatasaray Hamamnn yann-
daki sokaktan aa inerken ta karda, uzakta
grnen kk Topkap Saray paras, bu ehrin
SALT014-STANBULLAMAK-123

ani gzellikleri arasndadr. ehrin kendine zg
bir ahenge sahip olduu ksa zaman paralarnda
-bir ehir tamamen duraan ve ahenkli olabilir
mi, oras ayr konu- prl prl ldayan o eyin,
uzun sre dayanmasna izin verilmez. Bu kendi-
liinden oluan ahengin bana buyrukluuna
izin vermemek, buna tahamml olmamak, belki
lkeyi ve ehri ynetenlerin genel tahamml-
szlnn bir parasdr. Sanki, gzellik grl-
d yerde ve anda yetkililere bildirilmelidir ve
gzelletirmeye uratlmaldr.
Fatih zgven
GZELLETRME (II)
19. yzyl sonlarnda ve 20. yzyl balarnda, Bat
Avrupa ve Kuzey Amerika kentlerinde tasarm yak-
lam olarak ele alnan gzelletirme kavram,
stanbul kenti balamnda yeni anlamlar ve yeni
boyutlar kazanr. Bir yandan, Batllatrma ha-
reketleri erevesinde asriletirme, modernle-
tirme; tarihi kent dokusu balamnda ise, zaman
zaman yenileme, shhiletirme, zaman zaman
tralama, temizleme (bak. Temizleme) kavramla-
r ne kar. te yandan, greceli bir gzel kent
imgesi erevesinde gelien tasarm yaklam,
fiziksel evreye, giderek dozunu artran ekilde,
yzeysel olarak dokunmak olarak anlalmaldr.
STANBULLAMAK
Batllama hareketleri kapsamnda, Paris
ve Londra metrolaryla ezamanl olarak Pay-
Tahtta balanan ilk altyap hamlesi, zaman
iinde giderek daha dk bteli, daha kolay
gerekletirilebilen ve zellikle grnebilirlilii
olan gzelletirme projelerine dnr. Halen
hizmette olan kentin ana ulam eksenlerini ve
ilevsel blgelerini kurgulayan ilk master plan
bile, 18 park iermesi dolaysyla bir gzelletirme
projesi olarak alglanr. Master plan kapsamndaki
merkezi ve yerel ynetim etkinlikleri, yazl basn-
da gzelletirme hedefiyle betimlenir. Benzer
ekilde yerel ynetim, son 50 yldr kendi etkinlik-
lerini, gzelletirme vizyonu ile aktarr; altyap
yatrmlarndaki kritik eksiklii, gzelletirme
sylemiyle, adeta rter ve toplumdan saklar...
Kreselleen stanbulda son 25 ylda, yerel
hizmetlerin greceli olarak iyiletii gzlenmek-
tedir. Bu yerel hizmetler, gzelletirme sreci
zerinden ele alndnda, fiziksel evre odakl
almalar n plandadr: 50 santimetre yksekli-
indeki pembe tal kaldrmlar ina etme, kent
merkezi ve meydanlardaki kaldrm talarn d-
zenli olarak deitirme, binalararas gzellik yar-
mas dzenleme, yollar boyunca dikilen ieklere
ylda alt-yedi haneli rakamlarla ifade edilen bt-
SALT014-STANBULLAMAK-124

eler ayrma, yine kent merkezindeki kaldrm ta
deme iinin iki ylda bitirilebilmesi ve hemen
ardndan yeniden denmeye balanmas, kentin
son onyllarna damgasn vuran gzelletirme
almalarnn en nemli etaplar olarak sralana-
bilir. Gnmz gzelletirme etkinliklerindeki en
nemli dnm aslnda lek temellidir: iek,
pembe ta ve gzel bina leinden kentsel lee
srayan etkinlikler, tarihi ve sosyal dokunun 1000
yllk mahallelerini temizleme almalarna
dnmtr. Bu kapsamda gzelletirme, fizik-
sel evreye yzeysel olarak dokunan projeler(!)
kadar, giderek sosyal yapy yaralayan projeleri(!)
de kapsamaktadr. Dier bir deyile, gzelletirme
kavram, gnmz sosyal temizlik harekat ere-
vesinde, ayrtrma armlarn da beraberinde
getirmektedir. Kreselleen stanbulda gzelle-
tirme, fiziksel dokuya yzeysel dokunular kadar,
toplumsal ve kltrel temizlik ve soylulatrma
(bak. Mutenalatrma; Soylulama) kavramlarnn
yeni alm olarak da ele alnabilir.
pek Yada Akpnar
>Mutenalatrma, Soylulama, Temizleme
STANBULLAMAK
HAL
Tpk Boazii gibi bu terim de, stanbula ilikin
bir corafi eleman olmaktan baka her eyi
ifade eder. [Ed.]
stanbulu dnyadaki dier ky kentlerinden ay-
ran en nemli ey, iinden geen deniz ve ona a-
lan krfezin etrafnda kentlemesidir. stanbulda
her eyin balangc bu krfezde, Halite yaan-
mtr. Hali, Boaz ile birlikte kentin ayr kara
parasna ayrlmasna neden olan bir doal yol
olarak kent belleinin tutunduu yerdir. Yzyllar
boyunca bu corafyada yerleen uygarlklar,
Haliin doal yapsnn gcnden yararlanmtr.
Hali, esiz bir korunakl liman, gvenlii yksek
stratejik bir konum, gemiler iin derinlii yeterli
ve durgun bir su, Boaza, Marmara Denizine
ve Akdenize alabilmek demektir. Bu nedenle
Hali, en eski dnemlerden beri ticaret limannn
ve gemi retiminin konumland bir deniz ss
olarak ilevlendirilmi, kltrel yapsnda ve kent
imajnda bu zellikler vurgulanmtr.
19. yzyla dek okkltrl, ok katmanl bir
yapy tevik eden Hali, kentin yaratc ekir-
dei olmutur. Kentin ticaret, ynetim, konak-
SALT014-STANBULLAMAK-125

lama, eitim, din, elence gibi her trl kentsel
fonksiyonunu barndran Tarihi Yarmadann
younluu, bu zamana dek pastoral bir hayat
sergileyen Haliin ilerine doru kaymaya ba-
lamtr. Bu nedenle 17. yzyl ortalarnn Halii,
ok az sayda konutun bulunduu bir mesire yeri
olarak grlrken, 18. yzyldan sonra Haliin
kylarnda sanayi yaplarnn says artm ve
retim tr eitlenmitir. Hali kylarnda gemi
yapmndan tula retimine, fes retiminden do-
kumaya, farkl retim kollarnn izlerini grmek
mmkndr. 19. yzyla gelindiinde, Halite
sahil boyunca sralanan saray ve kkler yerlerini
artk tersanelere, un deirmenlerine, gemi demi-
ri atlyelerine, askeri mhimmat tesislerine ve
Feshane ve Cibali ttn fabrikalarna brakm-
tr. H. Prost tarafndan 1936-1937de hazrlanan
ve 1939da uygulamaya konulan kent planyla,
Hali kylarndaki sanayi oluumu bir kez daha
tevik edilmi, 1950den sonra hzl sanayileme
ve kentleme hareketleri, kylarn sanayi, geri-
lerdeki bo alanlarn ise gecekondu yerlemeleri
ile dolmasna neden olmutur.
20. yzyln ortasndan sonra Halite bir
dnm almas balamtr. Ancak bu al-
ma, Haliin doal ve insan eliyle oluturulmu
STANBULLAMAK
kendine zg doasyla iliki kuramayan, ste-
lik tamamen aykr nitelikler gsteren, Halie
yabanc rnekleri referans almaktadr. Bilgi ve
belge temeli olmayan, hz ve rant temelli plansz
mdahaleler, Halii gelitirmek yerine, Haliin
kimliini zedelemitir. 1984-89 yllar arasnda
Haliin Dalan eliyle tabula rasaya dnt-
rlmesi, yani endstri izlerinin denetimsizce si-
linmesi, bunun ilk gsterisi olmutur. Bu genel
mdahalenin ardndan, Halite noktasal uygu-
lamalar yaplmaya balanmtr. Haliin gney
kysndaki Kadir Has niversitesinin kulland
Cibali Ttn Fabrikas, Fener-Balat semtleri re-
habilitasyon program, en son ok amal etkinlik
yeri ilevi alan Feshane-i Amire, Kathanede-
ki Silahtaraa Elektrik Santralini dntren
Santral stanbul projesi, Haliin kuzey kysna
dnp Karakye dek devam ederken karlalan
ve Stlce Mezbahasnn yklarak yerine yaplan
Stlce Kongre Merkezi, Miniatrk, Rahmi Ko
Sanayi Mzesi olarak kullanlan irket-i Hayriye
Tersanesi ve Lengerhane, 1990lardan bu yana
Halite gerekletirilen belli bal uygulamalar-
dr.
Haliteki dnm almalar bugne dek
hala bir kentsel vizyona balanmadan geliigzel
SALT014-STANBULLAMAK-126
 STANBULLAMAK
veya rastlantsal bir biimde gelimekte, yakn
evreleri, birbirleri ve kent ile ilikileri zayf, kendi
iine kapal devreler yaratlmaktadr. Haliteki
en kapsaml son proje santralistanbul da, bir hib-
rit kullanm seimine ramen, ne kendi iinde,
ne de yakn evresine rant dnda bir art deer
katamayp, yeni bir soylulatrma rnei olarak
dier dnm projelerinden farkllaamam-
tr. Haliin ok katmanl ve okkltrl yapsn
dikkate almayan rekreasyon endstrisi, Haliin
zenginliklerini yok etmekte, aynlatrp yoksul-
latrmaktadr. Bu aamada, birbirine deen bir
btncl plan erevesinde Haliin sz konusu
niteliklerini ve siluet etkisini dikkate alan bir a-
lmann acilen gerektii de aktr.
Gl Kksal
HAL TERSANELER
Venediktekinden sonra, dnyann en uzun
sre kullanmda kalan tersanesi stanbulda,
Halitedir. [Ed.]
Osmanl sanayi ve teknoloji tarihinin nemli te-
sislerinden biri olan Hali Tersaneleri (Tersane-i
mire), 1455te kurulmu, ilevini ve nemini de
bugne kadar korumutur. stanbulda Hali
Tersaneleri dnda, 1861de Haskyde kurulan
ve bugn bir sanayi mzesi olarak ilevlendirilen
irket-i Hayriye Tersanesi (bak. irket-i Hayriye)
ile 1909da Boazda kurulan ve bugn mevcut
olmayan stinye Tersanesi vard.
Hali, Camialt ve Takzak Tersanelerinden
oluan Tersane-i mire (Hali veya stanbul
Tersaneleri), Haliin kuzey kysnda, Atatrk
Kprsnden Haskye uzanan 2 kilometrelik ky
eridinde ve toplam 51 hektarlk alanda konum-
lanmaktadr. (bak. Hali) Alan, yzyllar sren art
arda yapmlar sonucunda, gncel retim tesisleri-
ni ieren teknolojik altyapnn yan sra, Bizans ve
Osmanl klasik dnemlerinden kalan tarihsel bel-
ge niteliindeki ok nemli kalntlar da iermek-
tedir. (bak. Bizans) Tersane olaan ilevlerinin
yan sra, kentin byk programl inaat ilerinde,
eitim ve salk konularnda da hizmet vermitir.
rnein Sleymaniye Klliyesi gibi kompleksle-
rin yapm srasnda malzeme iletimi konusunda
tersanenin olanaklarndan faydalanlm, ya da
kenti saran kolera hastal iin ilk etv aletleri
tersanede retilmitir. Bahriyelilerin ve tersane
halknn salk sorunlarnn giderilmesi ve ei-
SALT014-STANBULLAMAK-127

timleri de tersane bnyesinde gerekletirilmitir.
lk buharl gemi, buharl fabrikalar ve Osmanl
Devletinin ilk denizalts burada ina edilmitir.
Hatta bugnk stanbul Teknik niversitesinin
temelini oluturan Mhendishane-i Bahri-i H-
mayun burada kurulmutur.
Tarihsel nemi yannda bugne kadar ken-
disini yenileyerek gelebilmesi, ileri teknoloji ge-
rektiren konularda dnyadaki gelimelere ayak
uydurabilmesi, tersaneye sreklilik tayan bir
endstri miras zellii kazandrmaktadr. Hali
Tersaneleri, bata Venedik Tersanesi olmak zere,
Avrupa tersaneleri ile gemicilik teknolojisi ve bilgi
birikimi konusunda balar kurmu, bilgi ak
srekli gncel kalmtr. Bu balamda tersaneler,
gemicilik tarihi ve teknolojik geliimin en nemli
belgesi olmann yan sra, gemi ina ve bakm
konusunda da teknik bilgilerin biriktii ve gn-
cellendii, hat analizine bal gemi retiminin
yapld ok nemli bir kaynaktr. Venedik Tersa-
nesi dnda, ki o da ilevini yitirmitir, dnyann
hibir yerinde Osmanl gibi bir imparatorluun
bata denizcilik olmak zere teknoloji tarihinin
neredeyse alt yzyllk bir blmn alr bi-
imde yerinde izleme ve tanma olana yoktur.
STANBULLAMAK
Hali Tersaneleri, stanbuldaki dier sanayi
tesislerinden birok adan farkllk gstermekte-
dir. Tersaneler, endstrilemenin ok ncesinde,
Bizans dneminden balayarak Haliin kuzey
kysnda kurulmutur. Kentsel hafzadaki yeri,
sadece gemi ile snrl deil, yeni kuaklara da
hafza oluturacak denli srekli ve gldr. Ter-
sane, Haliin iki kysnda bugne dek gerekle-
tirilen dnm almalarndan da, tabula rasa
giriimlerinden de kendini korumu tek bakir
alandr. Tersanenin ilevsel sreklilii, blgede
sahici ve canl bir retim ortam yaratmakta, ar-
tc kentsel karlamalara olanak salamaktadr.
Endstri arkeolojisi siti olarak bu kadar nem
tayan bir alann hem ilevini srdrmesi hem
de yerinde sunulmas ve tantlmas olana Hali
Tersanelerine ok zel bir ayrcalk kazandrmak-
tadr. Tersaneler kullanc mdahaleleri, kont-
rolsz deiiklikler ve hzl bir bozulma srecine
ramen, 20. yzyln sonlarna kadar genel karak-
terini yitirmeden ilevini srdrmtr. Ancak
1993te balayan kapatma, zel sektre devretme
gibi politikalarla kar karya kalmas sonucu,
alt yz yllk sreklilii tehlikeye girmitir. Bu
kararlar nedeniyle Hali Tersanesinde yeni gemi
SALT014-STANBULLAMAK-128
 STANBULLAMAK
ina edilmeyerek baz birimlerde almalar dur-
durulmu, sadece gemilerin bakm-onarm ileri
yaplmtr. Kullanlmayan birimlerde bakmszlk
yznden hzl bir bozulma balamtr. 1995 yl
Mart aynda tersane blgesi, stanbul 1 Numara-
l Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu
tarafndan sit blgesi ilan edilmitir. Tersane,
2006da zelletirme Yksek Kurulu kararyla
stanbul Bykehir Belediyesine devredilmi ve
belediye itiraki olan stanbul Deniz Otobsleri
letmeleri tarafndan kullanlaca belirtilmitir.
Mart 2008de tamamlanacak olan devir ilemleri
ile, artk Tersanede ehir hatlar vapurlarnn
bakm ve onarm ilerinin yaplp yaplmayaca
belli deildir. Ancak daha devir tamamlanmadan,
Aralk 2007de Hali Tersanesinde balanan ve
Koruma Kuruluna (bak. Koruma Kurulu) yaplan
ikayetlerle durdurulan ykm almas, belki de
sz konusu retim srekliliinin tehlikeye girdi-
inin ak iaretidir.
Gl Kksal
>Bizans, Hali, Koruma Kurulu,
irket-i Hayriye
HAMAM
Gemite Oryantalist imgelemin i gck-
layan bir birleeniyken bugn Trklerin
Oksidentalist imgeleminin nostaljik bir e-
sine dnen kamusal yap. [Ed.]
Trk Hamam, Harem veya Gbek Dans
gibi kavramlar, Batnn sanat ve edebiyat dn-
yasndaki yorumlanlaryla egzotik ve erotik
imgeler olarak zihinlere yerlemitir. Ingresin
Trk Hamam adl tablosu neredeyse Mona
Lisa kadar nldr, ne var ki birok fantezide
olduu gibi Trk Hamam gereinin renkleri de
bambakadr.
stanbulda daha Trk Hamam devri ortaya
kmamken de hamam kltr yaygnd. Kent,
Byzantion adyla Roma devrini yaarken veya Kons-
tantinopolis adyla Dou Roma mparatorluunun
bakenti olarak bin yl varln srdrrken,
birok yerinde byk ve kk hamamlar bu-
lunurdu. Roma kentinde nasl byk hamamlar
imparatorlarn prestij yaplar olarak kente hizmet
verdiyse, Konstantinopoliste de bir zamanlar
Ayasofyann karsnda yer alan Zeuxippos Ha-
mam sadece boyutlaryla deil, dnemin nl
heykelleriyle ssl olmasyla tarihi kaytlara ge-
SALT014-STANBULLAMAK-129

miti. Roma kltrnde sosyal bir merkez gibi
alan hamamlar genelde kadn ve erkeklerin
ayr gittikleri yerlerdi.
mparatorlarn, hamamlarda cinslerin ayr
ykanmalarna dair yasalar kartmalar, bu du-
rumun ska istismar edildiini gsterir. Roma
hamamlar yeraltndan stlan mekanlardan olu-
urdu. Scaktan soua kademeli geilerle dizilen
mekanlarda ykanlr, iyice sndktan sonra da
byk bir souk su havuzunun iine girip serin-
lenilirdi. Hamamlarn boyutlarna gre mekanlar
izgisel dizilebilir ve ykanan tek bir ynde ilerle-
yip ayn yoldan geriye dnebilirdi. Baz hamamlar
da tur attracak biimde tasarlanmt; ykanan
mekanlar takip ettike tekrar soyunma odasna
varlabilirdi. Hamamlara bitiik yerlerde okullar,
spor sahalar yer alabildii gibi, hokkabaz ve cam-
bazlarn gsterileri de yaplabilirdi. Hamamlar
kent iinde prestij yaplar olabildii gibi saray
ve byk konutlarn da zel hamamlar olurdu.
Mahalle hamam kavramnn bu dnemde yerle-
ik olduunu 5. yzyln bana ait olan bir kent
envanterinden gryoruz. Notitia Urbis Contanti-
nopolitanae, sekiz byk saray hamam ve 131 zel
hamamdan bahseder. Daha kk olan bu zel
hamamlarn bir cret karlnda kullanldn
STANBULLAMAK
biliyoruz; bunlarn daha ziyade zel iletilmi
mahalle hamam yaplar olduklarn dnmek
gerekir. Antik hamam gelenei Hristiyanlkla
birlikte deimeye balar. Varlklarn srdrseler
de anlamlar farkllar; Antik ada Hristiyanlk
yaygn ve doal olan plaklkla ilgili uygulama-
lara uyum salayamamtr. plak olarak spor
yapmak yasaklanm, ykanmak da sosyal bir
faaliyet olmaktan ziyade dinsel bir arnma rit-
eline indirgenmitir. Ortaadaki kent yenileme
faaliyetlerinde halka ak hamamlar pek yer al-
maz, buna karn saray ahalisi ve Kontantinopolis
aristokrasisi arasnda hamamlar nemli bir yer
tutmay srdrr. stanbulu sarsan depremlerde
grkemli hamamlar ykld zaman, onlar tekrar
ayn byklkte ina etmek iin uralmam,
baz ksmlar onarlm ve zamanla dev lekli
hamamlarn sadece ufak blmleri ayakta kalm
veya bu yaplar tamamen yklmtr.
Osmanllarn 15. yzylda kenti almasyla bir-
likte, antsal lekli yaplarda ykanma gelenei
kente geri gelir. Mslman kltrnde temizlen-
mek, ykanmak, abdest almak nemli bir yer tut-
tuu iin Osmanllar da bu gelenei iyi tanyordu
ve stanbulu ele geirmeden nce Bursa, znik ve
Edirne gibi yerlerde hem idareciler hem de zel
SALT014-STANBULLAMAK-130

ahslar nemli sayda ve estetik ynleri gelimi
hamam yaplar ina ettirmilerdi. Bu nedenle de
stanbul yeniden biimlenirken bu yap trne
de nemli bir yer verilmitir. Mesela kentin ye-
niden imar srasnda ilk byk kubbeli yaplar
sultan camisi deil, iki hamam olmutur. Fatih
devrinde yaplan Mahmut Paa Klliyesi iinde
camisinden daha grkemli olan Mahmut Paa
Hamamnn kubbesi ve ondan da daha byk
olan Tahtakale Hamamnn kubbesi o devirde
Ayasofyadan sonra kentin siluetinde baskn olan
ktlelerdi. Yeni fethedilen kentin imar politikas
asndan dnldnde de iki hamamn dini
yaplardan daha ncelikli bir konumda olmalar
dikkat ekici bir zelliktir.
Trk Hamamlarnn mimari adan Roma ve
daha sonra Bizans dnemi hamamlaryla eitli
benzerlikleri vardr. Yine yeraltndan salanan
stmayla kademeli bir biimde ss artan mekan-
larn diziliinden oluurlar ve mekanlar dolamal
sisteme gre deil de lineer dzenlenmi mekan-
lara gre biimlenir. Mslmanlarn durgun suyu
kirli kabul etmelerinden dolay, kaplca gibi zel
durumlarn dnda hamamlarda havuz bulun-
maz. Vcut musluklardan kurnaya aktlan sularla
ykanr. Scakln ortasnda, kubbenin altnda
STANBULLAMAK
ykseltilmi olan gbekta Trk Hamamnn
merkezidir. Burada hamama gelen mteriler
istee gre hamam personeli tarafndan ykanr.
Hristiyanln bedeni farkl alglay bii-
mi, Mslman toplumda da geerliydi ve hala
geerlidir. plaklk hogrlmeyen bir durum
olduundan hamamda ne kadnlar ne de erkekler
tmyle plak dolamaz ve havlunun bedenin ne
kadarn rteceine dair kurallar vardr. Trk ha-
mamlarnda cinsiyetler kesinlikle ayrdr. Prestijli
byk hamamlar birbirine bir yerinden bitien
ama geirgen olmayan iki ayr lineer blmden
oluur ve kadn erkek ayn saatlerde ayn isimli
hamamda ama farkl binalarda ykanabilir. Tekil
kk mahalle hamamlarnda ise kadn ve erkek-
ler ayn binay farkl saatlerde kullanr, genelde
kadnlar gndz, erkekler de akam gider.
Osmanl dneminde hamam tm toplum
iin nem tadysa da, erkekler kadar rahat ha-
reket etmeyen stanbullu kadnlarn hayatlarnda
buras nemli bir yer tutard. Evlerde ufak apl
bedensel temizlikler iin yer olsa da, gerek bir
temizlik iin muhakkak haftada bir veya iki haf-
tada bir hamama gidilirdi. Bir sosyalleme frsat
olduundan da hem kalabalk gruplar halinde
SALT014-STANBULLAMAK-131

gidilir, hem de ziyaret btn bir gn srebilirdi.
Hamama kumanyalarla yemek getirilir, zaman
geldiinde hep beraber yenirdi.nemli sosyal
olaylar da burada kutlanrd: Gelin hamam, 40
gn doum sonras hamam, olunu askere gn-
deren annelerin hamam gibi ve belki de en nem-
lisi, olunu evlendirmeyi isteyen anneler burada
gelin adaylarn iyice izleyebilirdi. Kahvehanelere
gitmeyen kadnlarn buluup dedikodu ve haber
alveriinde bulunduklar yer burasyd.
Hamamlarn kullanmlar ve fiziksel varlk-
lar dnda onlar var eden aslnda Batl fantezi-
lerdir. Hamamlarn kadn ksmlarnda ykanan
plak kadnlarn birbirlerine erotik bir biimde
dokunduklarn hayal eden yazlar yazan veya bu
imgeleri tablolarna yanstanlar, hamama hi ayak
basmam olan erkeklerdi. Batl erkekler gen
kadnlarn srtlarn, gslerini hayal ederken,
Batl hanmlar da neden ykanan yakkl plak
gen erkeklerin hayallerini kurmu olmasn? Ne
var ki 19. yzyln kadn ressamlarnn Hamamda
Erkekler konulu tablolar rettiklerine dair bilgi
yoktur, var idiyse de Ingresin kadnlar kadar ilgi
ekmedii kesin. Hamam hurilerinin hayallerini
kuranlar, burada iko kll erkeklerin ve memeleri
sarkm yal hanmlarn da ok gzel elendik-
STANBULLAMAK
lerini yazmazlar. 18. ve 19. yzyllarda hamam
tecrbe eden yabanclarn deneyimlerinde de bu
erotik zelliklerden bahsedilmez. 1835 ylnda ilk
kez bir Trk hamamnda ykanan General Hel-
muth von Moltke, buradaki ykanma prosedrn
byk bir keyifle anlatrken, hamama gitmemi
bir insann kendisini ykanm addetmemesi ge-
rektiini syler. Mark Twain iin 1860larda geldii
stanbulda kazand hamam tecrbesi ise tm
stanbul ziyareti gibi bir fiyaskodur. Bir ahrdan
farksz bulduu hamamda, keselenirken stn-
den kan makarnalarn kesinlikle kir olamaya-
can savunur ve sonu olarak byle bir yere asla
bir daha ayak basmayacan belirtir. Hamamda
bulmay umduu egzotik atmosferi bulamamak-
tan ikayeti olarak stanbulu terk eder.
Kadnlarn tecrbeleri de ok eitlidir. Mesela
18. yzylda stanbula gelen iki ngiliz soylusu,
Lady Mary Montague ve Lady Elisabeth Craven,
deiik ifadelerle hamam anlatrlar. Lady Monta-
gue hamam ok beenmi ve kadnlarn buradaki
sosyal yaamlarna anlatlarnda geni yer vermi-
tir. Ayrca Osmanl kadnlarnn ten ve beden g-
zelliklerini hamam ziyaretlerine borlu olduklarn
dnr. Lady Craven ise Osmanl kadnlarnn
gen yata bile ok yal durmalarn, hamamn
SALT014-STANBULLAMAK-132

fazla kullanmna balad gibi, iko ve irkin ka-
dnlar tarafndan sarlm olmay iren bulmutur.
20. yzylda evlere scak su gelip banyo kav-
ram yerletike, hamam ihtiyac da yok olmaya
balar. Kadnlar alma hayatna katldklar iin
bu tip aktivitelere zamanlar kalmaz. Bir de herkes
modern olma yolunda ilerlerken ok fazla hijyen
merakna dnce, hamamlar da pistir diye tu-
kaka edilirler.
Bugn ilevlerini yitiren yaplarn bir ksm
harap, bir ksm vakflar Genel Mdrl tara-
fndan dkkan olarak kiraya verilmi, bazlar da
restoran olarak ilev grmekte. Kentin en turistik
yeri olan Sultanahmette bulunan Hrrem Sultan
Hamam kendi fonksiyonuyla ok iyi iletilebile-
cek bir yapdr. Ancak kendi adyla ilgili ok fazla
uygulama yapmaya zen gstermeyen Kltr ve
Turizm Bakanl tarafndan zenle restore etti-
rildikten sonra kalitesiz hallarn satld ruhsuz
bir dkkana evrilmitir. Bakanlk memuru olan
satclarn da ancak vergi dairesindeki memurlar
kadar sempatik olduklarn syleyebiliriz.
Peki Trk Hamamna ne oldu? Hi mi giden
kalmad? Gidenler kim ve bugn balarna ne
STANBULLAMAK
geliyor? Neyse ki hamam szcnde sakl olan
egzotizmin nostaljisi hala yanklarn srdryor
ve turistler programlarna bir hamam ziyareti
koymaya alyorlar. zellikle turistlere ynelik
alan hamamlar hizmetlerini de bu yeni m-
teri grubunun ihtiyalar dorultusunda gelitir-
di. Yerlilere kapal olan ve kadnl erkekli turist
gruplarna hizmet veren hamamlar var. Bunun
dnda gece ge vakte kadar ak olan ifte ha-
mamlarda gnn yorgunluunu atmak isteyen
turistler, buraya herhangi bir hazrlk yapmadan
ve yanlarna bir ey almadan gidebilirler. Perso-
nel OK ve welcome dnda ok fazla yabanc
dil bilgisine sahip olmadan da iletiim kurmakta
ok deneyimlidir. Tabii yabanclarn hamamlara
gelmesi ve zamann deimesiyle baz adetler de
deimitir. Trk kadnlar normalde bedenlerine
petamallarn sararlar ve bunu gbek tana ya-
tnca veya kurna banda su dknnce aarlar,
i amarlarn ise hi kartmazlar. Yeni ve en
nemli mteri kitlesini oluturan turistler ise
tamamyla plak ykanr. Natrlar ve hala gelen
yerli mteriler de bunu eskiden ayplarken, artk
normal karlyor. Geleneksel natr slanmaktan
gevemi bir donla dolar ve Kybele gibi gbe-
ine kadar uzayan kocaman memeleri vardr. Bu
tip hala grlmekle beraber, 20. yzyln Barbie
SALT014-STANBULLAMAK-133
 STANBULLAMAK
etkisi natrlar arasnda da kendini gstermitir.
Sska, ufak gsl ve dantelli sliplerle iini g-
ren bu ykayc hanmlar geleneksel grnty
altst ediyor.
stanbuldaki kibar hanmlar tarihi hamamla-
ra pek gitmez nk oralar pistir. Pahal otellerin
hamamlarna gidilebilir veya yabancca isimli
sauna spa ve wellness uygulamalar tercih edilir.
Hayatta kalmaya alan hamamlar da buna ayak
uydurmakta gecikmedi. Turistler arasnda sauna
kabinleri pek tutmadysa da, hamam sonrasnda
gzel kokulu yalarla yaplan masajn nndeki
kuyruklar wellnessn doru bir yenilenme dene-
mesi olduunu gsteriyor.
Mahalle hamamlarna ve byk hamamlara
hala giden yerli mteriler var elbette, ama saylar
ok yksek deil; toplumun orta ve orta st snfn
hamamlar byk lde terk ettiini sylemek
yanl olmaz. Annelerden renilen hamam ve
hijyen edebiyatn ap bu kltr yeniden ke-
fetmeye alan yerli biri de kendini turist gibi
hissedebilir bata. Yakn tandklarnn iinde
bu riteli hatrlayan veya bilen yoksa gemiin
gzelliklerine yaplacak olan bu keif gezisinde
gerekten de akn turistlerden farknz yoktur.
Belki sska Japon veya iri kym Hollandal plak
kadnlardan bedeninizle kendinizi ayrt edebilir-
siniz, ama edeer sellite veya benzer sa rengine
sahip dier kadnlardan tek fark natrla yerel dilde
yapabileceiniz konumalar olabilir. Hamama
girmeden nce fiyatlar ok yksek bulup kapda
bir yerli indirimi alana kadar pazarlk edilir ya
da biraz yutkunarak denir, nk birok kadn
pazarlk yapmay da bilemiyor artk. eri girip
soyunduktan sonra petamala sarlm olarak
tahta takunyadan plastik terlie devirilmi ayak
kyafetiyle scakla dalnr. Hangi kurnann ba-
na ksem diye dnrken, natrdan bir komut
gelir: Yat gbektana, kabar biraz! Gbekta-
nda yatarken, kubbedeki yldz biimli caml
aklklardan gkyzn seyretmek mmkn;
bulutlarn gidiatna gre deien bir k szlr
ieriye. nsan scaktan gever, hafif uyuklar; ta
ki buharlaan su tekrar souyup p diye gzn
zerine souk bir damla olarak dene kadar. Bu
bir hatrlatma gibidir: Asli grev kirlerin kabar-
masn beklemek ve zaman gelince natra haber
vermektir. Vcudun her yeri kabarnca keselenme
zaman geldi demektir. Kapdaki giri cretine da-
hil olduu iin ilk sizin iin alan kese ile, beden-
SALT014-STANBULLAMAK-134
 STANBULLAMAK
deki kirlilik derecesine gre ak veya daha koyu
kahverengi sosisikler retilir. Evdeki sabunlukla
asla becerilmeyen bunlarn bedeninden ilk kez
ktn grenler biraz utanarak etrafa bakar; bu
kadar pis olduunuzu gren olmamtr inallah
Hatta natrlar insan azarlar bazen, Sen hi y-
kanmaz msn? diye. Scak ta, scak su ve kese ile
kaslar iyice geviyor, hele natr bedeni ve salar
sabunlarken de hafife masaj yaptnda insan
gbek tandan azck ykseldiini bile sanabilir.
Natr iin bittiini syleyince (turistlere fi-
ni der), insan birden ksz kalm hisseder ken-
dini; kurna banda biraz daha sularla oynamak
da bu duyguyu geirmez. Buruuk ellerden in-
san hamamda tahmin ettiinden ok daha fazla
vakit geirdiini fark eder birden. Ayrlk vakti
geldi. Yazk. Elbiseleri giydikten sonra bir ay, bir
meyve suyu da keyfi tamamlar. Darya soua
knca gerekten de daha nce hi doru drst
ykanmam gibi temiz, ite biriken sdan dolay
da bir kalorifer kazan gibi gl hisseder insan
kendini. Neden bu yeri hafzamzdan karttk
acaba? Daha ge bir yata tanlan ok ho bir
insan gibidir hamamla tanma, telefon numa-
ralar alnr ve hemen tekrar grmek istenir.
Ama gnlk hayatta byle ekstra turlara yer yok.
Osmanl hanmlar gibi haftada veya iki haftada
bir hamama geri gelmek Osmanl hanmlarnn
kendileri gibi bir hayal oluveriyor.
Zeynep Kuban
HAN
Mide-kentin yemek borusunun her bir halkas.
ada dier byk kentler gibi, stanbul da s-
rekli dardan gelen eyleri biriktirerek, sak-
layarak ve depolayarak hayatn devam ettirir.
Kuruluundan beri kentin en nemli deimez-
lerinden olan bu eylem, kent plan zerinde de
deimezliini -yzyllardan etkilenmeden- sr-
drmeye devam eder. stelik kentin ana girile-
ri saylan limanlar ile dorudan ilikili, byk
kentsel lekeler brakarak. Ancak iine girildike,
o lekelerin yaratt sokaklardan geildike, birik-
tirilen eyler grldke deimezlik olarak ta-
nmlanan durumun sadece kat zerinde geerli
sanal bir devamllk olduu anlalr. O lekeler ne
stanbul planndaki hanlardan en bynn
SALT014-STANBULLAMAK-135
 STANBULLAMAK
banisi olan Ksem Valide Sultann hayalindeki,
ne de
A stanbul sen bir han msn,
varan yiitleri yutan sen misin
diyen ve Ethem Paasn bu ehre kaptran
Ktahyal Esma Hanmn hayalindeki handr.
Onlarn hanlar kentin ta kendisidir, besinidir.
Kendilerini bildikleri andan beri iinde olduklar
devran anlatrlar aslnda bu kelimeyi zikrettik-
lerinde,
Dnyaya geldiim anda
Yrdm ayn zamanda
ki kapl bir handa
Gidiyorum gndz gece
deyiinde Ak Veyselin de ifade ettii gi-
bi... Ancak kentlerin dev pazarlara (bak. Semt
Pazar) dnmesi ile sokaklar her trl rn
ve hizmetin satld, seyyar satclarn doldur-
duu (bak. Seyyar Yemek Satcs), dolaysyla
ok canl kamusal alanlar (bak. Kamusal Alan)
olarak ifade edilen dei toku yerleri haline ge-
lir. Artk eylerin kente giri klar ylesine
younlaarak zenginlemi ve tabii beraberinde
sanallamtr- ki, stanbul iki kapl bir handan
krk kapl bir hana, mide-kentin yemek borusu
ise ii eylerle tkanm bir yemek borusuna
dnmtr. Han lekelerinin bir araya gelmeleri
ile oluan ara alanlar, yani sokaklar, zamanla bu
lekelerin varlndan daha etkin hale gelir. Yeni
kentin ya da pazar yerinin iindeki kvrml da-
rack sokaklarn duvarlardr onlar, kaplaryla
ieri davet oluturan ve geni ak kamusal avlular
yaratan yaplar olarak deil, sokaklar snrlayan
krk kapsz yksek duvarlar, baka bir deyile
pazarn bittii snrlar olarak alglanrlar. Topra-
n zerinde deil altndadrlar sanki, ehre giren
binlerce sanal ey ya da web ortamlarndaki
sanal ticaret alanlar gibi hanlar da, kaplar da
grnmez olmutur. Hanlardan birinin toprak
altndaki blmlerinin, Tahtakale sokaklarndaki
elektronik piyasasnn neredeyse tmn kapsa-
yan bir depolama alan olarak kullanld bilgisi,
bu grn(e)meme durumunu dorular: Kent ve
Pazar, gnn sonunda paketlenerek hanlarn iine
saklanr ve grnmez olur.
Han sarho, hanc sarho
Yolda yabanc sarho
El ek tabib kalbimden
imdeki sanc sarho
SALT014-STANBULLAMAK-136
 STANBULLAMAK
iirlere, arklara konu olan han, kent iinde
yaayan yoksullara benzer ekilde, kaderini kabul-
lenmi, konumunu ykseltmek ya da iyiletirmek
umudunu yitirmi olsa da, kaplar birer birer
silinmi ve artk okunamaz olsa da, ne gndz
ne gece geilemez olsa da, iki kapl handan krk
kapl hana kadar yaad servenin etkisiyle,
Ak Mahzuni erifin dedii gibi sadece sarho-
tur, mutsuz deildir.
Zhre Szeri
>Kamusal Alan, Semt Pazar, Seyyar Yemek Satcs
HANE
20. yzyl ncesi Trkesinde evi iinde yaayan
aile ile birlikte tek bir birim olarak niteleyen
terim. [Ed.]
Kazm Bey 1907de, 14 yanda bir ocuk olarak
annesi, babas ve kardei ile beraber drt kii-
lik mutavasst bir hanenin ferdiydi. Fatihte,
Mslman stanbulun kalbinde, iki katl ahap
bir evde yayorlard. Basit hane hali, ou insann
birden fazla kuan beraber yaad gemiin
kalabalk stanbul hanesi hakkndaki imgesinden
ok uzakt. Kazm Beyin hanesi dnemin orta-
lamas olan 4,2 kiiden biraz daha bykt. Bu
bir zamanlarn imparatorluk ehrinde gemite
arpc grkemde hane rnekleri bulunmu olsa
da, bizim grebildiimiz kadaryla, alakgnl-
l imkanlara sahip stanbullularn ou -ki bu
ehir halknn ounluu demekti- ehir tarihi-
nin byk ksm boyunca olduka kk ve iki
kua barndran hanelerde yaamlard. Ge
Osmanl dnemi sosyolou ve milliyeti ideolou
Ziya Gkalpin byk konak hanesine atfettii
simgesel deer ne kadar byk olsa da, ou kii
iin gerek baka trlyd. Bir dnemin simgesi
olan konak hanesi bile Birinci Dnya Savann,
imparatorluun sonunun ve Cumhuriyetin kuru-
luunun ekonomik ve siyasi travmalarn byk
oranda atlatamam, imparatorluk stanbulunun
dier birok ss gibi silinip gitmiti.
Ortak yaam alanna gnderme yapan hane
kelimesi (nerede yaandna baklmakszn ak-
rabala iaret eden ailenin aksine) akla olduka
eilmez ve statik bir imge getirir. Gemite, genel-
likle uzun sreler kalan ziyareti akrabalarn geli
gidiiyle stanbulda haneler statik olmaktan ok
uzakm. Ama en nemlisi haneler, insan hayatn
SALT014-STANBULLAMAK-137
 STANBULLAMAK
eitli evrelerinden getike boyutlar ve kompo-
zisyonlar deien; doduka, evlendike, yalan-
dka ve nihayet ldke insanlarn eklendii ve
kt, son derece akkan mekanlarm. Buna
yatl hizmetiler de dahilmi; bata sk rastlanan
bu uygulamaya yzyl sonunda daha az rastlanr
olmu. Hizmetiler, tipik olarak, evlendirilene
kadar evde alan gen kzlar olurmu. Buna ek
olarak, ayn at altnda yaamasalar da, tm s-
nflar iin geerli olmak zere anne ve babalar,
teyzeler ve amcalar, nineler ve dedeler genellikle
birbirlerine yakn yaarlard hala da byledir-
ve birbirlerinin hayatnn srekli iindeydiler.
Dolaysyla, bu adan stanbul hanesi toplumsal
bir yapdr, ihtiya doduka bir araya getirilir ve
zlr. Son 100 yllk srede etnik ve toplumsal
bileimde gerekleen fevkalade byme ve de-
iikliklere ramen, ehirdeki sradan insanlarn
haneleri bu deiim denizinde grece istikrar
noktalar olarak kalmlardr.
Herkesin zannettiinin aksine, 20. yzyln
sonunda hane bana den kii says, 4 kiiyle,
yzyl bandan ok farkl deildi (sadece aile
fertleri saylnca 3,6). Bir istisna, belki de ar-
tc bir ekilde, imdi daha iyi ve daha uzun ve
daha kalabalk hanelerde yaayan ii snf. s-
tanbul 100 yl nce de, ayn bugn olduu gibi,
bir gmen ehriydi (bak. G). Geen yzyln
banda dalan imparatorluun uzak blgele-
rinden birok Mslman gmen zor koullarda
ehre geliyordu, bu gmenlerin evlerinde uzun
dnem ehirliler kadar ok akraba olmasa da,
bir-iki yatl hizmetli bulunabiliyordu. Zaman
ierisinde sadece demografik anlamda da deil,
ehirden kendileri de zor koullarda ayrlmakta
olan Mslman olmayanlarn yerine getiler. O
dnemde nfusun yarsn oluturmalarna ra-
men stanbulun Mslman olmayan kesiminin
hayat hakknda sosyolojik adan az ey biliyoruz.
Bugn toplam nfusun yzde ikisini oluturuyor-
lar. 20. yzyln ikinci yarsnda stanbula gelen
gmenlerin byk blm daha eriilebilir bir
alan olan Anadoludan geliyordu ve haneleri, yata-
cak yer saladklar, gidip gelen ve ehir hayatna
geiteki kaderlerini en azndan bir sreliine pay-
latklar akrabalaryla dolup tayordu. Haneleri
100 yl ncenin gmen hanesinden daha byk
olsa da nadiren ok sayda kua barndrrd.
Gmen hanesi, daha geni aile ve dier kiisel
balantlar, alma ve toplumsalln kentsel
dnyasna yerleen gmenlere byk giri nok-
talar ve toplumsal sermaye salam, nihayetinde
yerleim topluluklarnn temellerini atmtr.
SALT014-STANBULLAMAK-138

Geen yzyln banda zenginler daha byk
olaslkla konak ats altnda yaarken, yzyln
sonuna gelindiinde ayr apartman dairelerinde
ama, imkanlar yettiince, ayn veya komu bina-
larda yayorlard. Bu tr aileler iin tipik hare-
ket kona satmak ve yerine iinde ayr dairelere
yerleecekleri son derece i ie gemi hayatlar
srmeye devam ettikleri- bir apartman binas
kmakt. Hizmetileri ise yatl deil, gnlk
iilerdi artk. Krsal Anadoludan gmenlerin
yaad topluluklarda aile fertleri birbirlerine
olabildiince yakn otururlar. Byyen orta s-
nflar iin imdi yaamay setikleri yeni konut
topluluklarnda bu tr ailevi yaknlk ve yz yze
grme imkan daha zor bulunmaktadr.
Yzyl nce farkl ekonomik ve toplumsal
dzeylerdeki ama ayn dini inantan hanelerin
ayn mahalleye dalm olmas ve bir dereceye
kadar snf izgilerini kesen ve bir derece yerel
entegrasyon salayan dini hisler ve geleneksel top-
lumsal zorunluluklarda temellenen bir toplumsal
balantlar a yaratmas ok daha yksek bir
olaslkt. Bugn stanbul hanelerinin toplumsal
snf asndan olduka homojen mahallelerdeki
hanelerin yaknnda olmalar Anadolunun krsal
blgelerinden gelenler haricinde -ki burada da
STANBULLAMAK
kken ve etnisite asndan yksek bir homojenlik
sz konusudur- ok daha yksek bir olaslktr.
ehrin orta snflar iin toplumsal snf ve hayat
biimi, yaknlk ve dayanma temelleri, etnisite
ve yresel kkeni bastrmtr. Hepsi beraber bir
apartman dairesinde yaamasalar da, hatta ou
bugn ayn mahallede bile olmasa da, tm sosyal
snflardan yakn akrabalar hala yakn bir grme
dzeyini korurlar ve birbirlerinin hayatyla youn
bir ekilde ilgilenirler. Bu anlamda stanbul gerek
bir aileler ehridir.
Alan Duben
>G
HENDEK/UKUR
Gvenlik ve korku ikilisini kenti tersten oku-
yarak anlama deneyimi.
Ortaa kentlerinde surlarn dnda ikinci bir
engel oluturma ilevini yklenen, kenti boydan
boya dolaan savunma amal ara. Kent duvarlar
olan surlar gvenlik iin asla yeterli gelmemi,
baka bir savunma aracyla daha kenti evirmeye
SALT014-STANBULLAMAK-139
 STANBULLAMAK
ihtiya duyulmutur. Ancak asl nemli olan, bu
gvenlik aracn ve kaygy var eden ey, surlarn
iinde oluturulan birliin tehlikeye gireceine
ilikin korkudur.
Kreselleen stanbulda o zamandan bu ya-
na bir deiiklik olmas beklenirken, korkular
yaratan ya da yaayan zneler deimekle bera-
ber, korkunun kendisi ve imgesel ifadesi olan
hendek/ukur varln farkl biimlerde devam
ettirmektedir. Modern devlet sonrasnda devlet
politikasnn temel ilkesi olan gvenlik, birlikte
bir toplum oluturmay zorlatran benzeri bir
korkunun karsna yerleir (bak. Gvenlik). 20.
yzyl ve sonrasnda ise, gvenlik ve korku kav-
ramlar, iktidar zneleri tarafndan zellikle kent
zerinde kar karya deil birlikte hareket ettiril-
mektedir: Gvenlik ihtiyacn yaratan paranoyak
bir korku retilmesi yoluyla. stanbulun iinde
birbirlerinden bamsz olarak ina edilen kapal
devre sitelerin (bak. Kapal-Site) etraflarn saran
gerek ve sanal tm duvarlar, gvenlik ve korku-
nun birlikte hareketi ile yaratlm hendek/ukur
tekrarlarndan baka bir ey deildir. stelik kent
iinde yaratlan bu minyatr Ortaa kentlerinde
yaayanlarn zellikle de ocuklarn- gvenlik
ad altnda gnlk yaamlar gzetim altna al-
nrken, birlikte yaadklar teki kentliden ta-
mamen yaltlarak zgrlkleri kstlanmaktadr.
Victor Hugo bir kent tasvirinde ... evler de-
rinlemeye balad... sokak gitgide daha da oyuldu,
daha da darald... derken, yukarya doru gelitii
sanlan kentin aslnda aaya doru ukurlamak-
ta olduunu farz eder. Bylelikle kent siletine
(bak. Siluet) dair okumalar, tepe/ukur konusun-
daki yanlglar vurgulayarak tersine evirmi olur.
Oyulan ve ukurlatrlan kent bugn yle bir hal
almtr ki, R. Tiorskynin deyimiyle ehir fikri-
ne, birlikte yaama fikrine kar bir saldr olan
kresel terr eylemleri, kentte rnei grlmemi
derecede byk hendek/ukur imgeleri yaratarak
aslnda kendi mimari yorumlarn oluturmakta-
drlar. stelik stanbul rneinde -garip bir rast-
lant ile- eski Galata sur hendeklerinin gnmz
kentine tad hatrann tam da ortasn -Byk
Hendek Caddesini- hedef seerek ve yerin iine
doru ilerleyen kendi ukurunu aarak.
Artk hendek/ukur bir savunma aracndan,
modern savalarn kentteki imgesel ifadesine d-
nmtr. Unutulmamal ki gvenlii en temel
sorun ve onu salamay da bir merulama yolu
olarak benimseyen kent, ok krlgan bir yap ha-
SALT014-STANBULLAMAK-140
 STANBULLAMAK
lini alarak kendisini ykmay hedefleyenler iin
temel malzeme olmaktadr (bak. Ykm ya da ar-
pk Kent). Dolaysyla, i ie geen gvenlik/korku
ikilisinde hangisinin dierinden nce geldii gibi,
kresel terrn kentteki mdahalesinin yok et-
meye mi yoksa yeniden ina etmeye mi yneldii
de cevaplanamaz bir soru olarak kalacaktr.
Zhre Szeri
>Gvenlik, Kapal-Site, Siluet,
Ykm ya da arpk Kent
HBRTLE-ME/TRME
nsann ve kltrn olaan hali. [Ed.]
Hibritleme galiba herkesten ok aznlklarn
sylemi. Ana akm farazi bir kategori olarak pek
az tanml olsa bile, hibritlik hemen hibir du-
rumda sfatlarndan biri deil. Ana akm isel
zelliklerini korumak isteiyle kendi dnda
konumlanan (ya da konumlandrd) gruplar
ya kendinden klmak ya da btnyle ayr bir
kategori olarak snflamakla karakterize oluyor
daha ok. Dolaysyla bir lkenin ya da kentin,
burada stanbulun, hibritlemesi baskn ya da
g sahibi olann tercih edecei bir durum deil.
Baskn olma iddiasndaki tm gruplarda hibritle-
me kanlmaz olarak gerekleiyor; istemeseler
ve deiimi grmezden gelme eiliminde olsalar
da. Burada aznlk olarak adlandrlan yalnzca
dini ya da etnik olan deil. Sz edilen, ana akmn
dnda kalan herkes. unu iddia etmek istiyorum:
Hibritleme sadece Trkiyede deil, hemen tm
dnyada, kendini eitlilikle varettiini savlayan
Amerika Birleik Devletleri gibi lkelerde bile, ite
bu aznlklarn sylemi. Asimile olmadan ama
kendilerini illa bir diren oda olarak tanmla-
mayanlarn iinde varolduklar bir sylem alan.
Dolaysyla hibritletirme diye bir srecin ger-
ekte varolup olmad bile tartlabilir. -tirme
ekiyle yaplan eylemler temel olarak yle veya
byle bir g odann varlna iaret ediyor.
Kendiliinden olan bir hibritlemeden bahseden-
ler ise sylemleri gerei, genelde bu g odann
dndan bakanlar.
stanbulda bu tanmsz ana akm, varln
herhalde en ok stanbullu olma ifadesinde bulu-
yor (bak. stanbullu). Kendini artk bu bozulmu
stanbulda aznlk hissettii iin kenti terk etmek
isteyen ya da eden o eski kent sakini yks
SALT014-STANBULLAMAK-141
 STANBULLAMAK
herkese ok tandk geliyor olmal. Ancak stan-
bul aslnda tam da ikayet edilen bu hareketlilik
sayesinde bir ak hava mzesine dnmyor
da canl bir kent olarak varln srdryor. ey-
ler eskiden olduu gibi deil; olmas da zaten ne
mmkn ne de gerekli. Yaam biimleri, kenti
sahiplenme yollar, kamusal alan ve zel alan
kullanma alkanlklar ve benzer rntler dei-
iyor. Planland ya da istendii gibi olmamas,
ortaya kann daha kt olduu anlamna m
geliyor? Galiba btn mesele bir kenti, stanbulu,
birilerinin ngrd kullanma klavuzuna gre
yaamann olanakszln kabullenmek. Ortaya
kan hibrit yaam biimlerini, hibrit mekanlar
srekli dzeltmeye almaktan ok, onlarn
zenginliini anlamaya ve paylamaya almak.
Burak zldil
>stanbullu
IRAKLI GMENLER
Irakllar, zellikle 1990lardan itibaren
stanbuldaki yabanclar arasnda dikkat e-
ken bir grup. stanbul eitli lkelerden ge-
len gmenler iin transit ehir zellii
kazanrken (bak. ranl Gmenler), bu kozmo-
polit gei duranda mola verenler arasna
katlan Irak kkenlilerin varlklar, toplum-
sal olduu kadar mekansal dzlemde de izle-
rini brakmaya balad.
Bugn ou Iraklnn Batya giden yolda bir atla-
ma tahtas olarak grd stanbulda kalc ola-
rak yerlemi tek Irak kkenli grup, Trkmenler.
1926da imzalanan ve Musul meselesini nihayete
erdiren Ankara Anlamasnn ardndan, isteyen
Trkmenlerin Trkiye vatandalna gemesine
izin verildi. Daha sonraki yllarda iki lke ara-
snda yaplan anlamalar, Trkmen genlerin
eitim amacyla Trkiyeye gelmesini kolayla-
trd. 1950li yllardan itibaren says oalan gen
Trkmen renciler, zellikle tp, mhendislik,
hukuk ve eczaclk gibi dallarda niversite eitimi
aldlar. Bu dnemde stanbula gelen, ou er-
kek gen Trkmenler, niversitelerin bulunduu
Aksaray, Fatih, Fndkzade hattna yerleerek bu
blgede ufak bir Trkmen topluluun olumasna
katkda bulundular. Trkmenlerin stanbulda
artan nfusunun bir yansmas olarak, 1959 yln-
da Irak Trkleri Kltr ve Yardmlama Dernei
kuruldu. Bugn Aksarayda hizmet vermekte olan
dernek stanbuldaki Trkmen varlnn balca
ekim merkezlerinden birini tekil etmektedir.
SALT014-STANBULLAMAK-142

Eitim amacyla gelen Trkmen genlerin
Trkiyede kalc yerleime geiinde, Irakta siyasi
basklarn artmas ve 1980de ran-Irak Savann
balamas etkili oldu. Bugn stanbulda bulu-
nan Trkmenlerden pek ou, 2003te Saddam
Hseyinin devrilmesine kadar devam eden bask
ve sava dnemi sresince ailelerini ziyaret ede-
memi ve giderek Iraktan uzak bir hayat kur-
mulardr. 1990larn ortasndan nce gelerek
stanbula yerleen Trkmen nfus Trk toplu-
muna etnik ve kltrel yaknlklar, yksek eitim
seviyeleri, meslek sahibi olmalar ve rahatlkla
vatandalk edinebilmeleri sayesinde sorunsuz-
ca entegre olmulardr. stanbulda uzun sredir
yaayan, ou artk Trk vatandalna gemi
bu kiiler, giderek Trk orta snf yaam tarzn
benimsemi ve Trkmenlerin stanbuldaki ge-
leneksel yerleim blgeleri olan Fatih, Aksaray,
Fndkzade dnda yeni mahallelere tanma-
ya balamlardr. Bugn Kadkyden Kartala,
Bakrkyden Saryere kadar eitli ikamet yer-
lerinde oturan bu kesimin, i gle Anadoludan
stanbula gelmi gruplardan bir fark yoktur.
stanbuldaki Trkmenlerin profili 1990la-
rn ortasndan itibaren deimeye balamtr.
STANBULLAMAK
Son yllarda, ikamet izni almakta zorluk eken
Iraktan yeni gelen Trkmenlerin yasal statlerin-
deki belirsizlik ehirdeki dier dzensiz gmen
gruplarnkine benzer zorluklar yaamalarna ne-
den olmutur. 1991 sonrasnda gelen Trkmenler
iin balca i alan Arap mterilere hizmet veren
toptanc tekstil firmalar ve kargo irketleridir.
Turgut zal dneminde ihracat ynelimli liberal
ekonomiye geile gelien bavul ticareti, Arap-
a bilgileri sayesinde Trkmenlerin kendilerine
ksmi bir etnik ni yaratabilmelerini mmkn
klmtr. Osmanbey ve Lalelide hizmet veren
irketlerde, daha nce gelmi gmenler irket
sahibi veya st dzey alan konumundayken,
yeni gelenler tezgahtar veya tercman olarak hiz-
met vermektedirler.
stanbuldaki Irak kkenli nfus, 1991 Krfez
Sava sonrasnda eitlenmeye balamtr. Nisan
1991de yaklak yarm milyon Iraklnn Trkiyeye
snd byk mlteci krizi sonrasnda, stanbul
Batya gitmek isteyen Krt ve Hristiyan Irakllar
iin bir gei koridoru olmutur. 1990lar boyunca,
uluslararas ambargolarla ktleen ekonomi, re-
jimin zellikle aznlklar zerinde artan basklar
ve Kuzey Irakta Krt gruplar arasnda yaanan
SALT014-STANBULLAMAK-143
 STANBULLAMAK
atmalar Iraktan ka hzlandrmtr. Bu ka korkusu, geride braklanlara duyulan hasret ve
srasnda ilk duraklardan biri olan stanbul, ou
pasaport ve vize gibi gerekli seyahat ve ikamet
belgelerine sahip olmayan yz binlerce Irakl g-
meni arlamtr.
Bu gn byk bir ksm transit amal ol-
duu halde, Irakllarn stanbuldaki varlklar
stanbulun kentsel mekan zerinde baz izler
brakmtr. Irakl Krtler rneinde olduu gi-
bi, bu izlerin bir ksm bu geicilik durumuyla
balantl olarak ok silik kalm, hatta gn
hacmi azalnca yok olmutur. 2003teki Ameri-
kan igaline dek Iraktan gelen gn sayca en
byk ksmn oluturan Krtler, kent mekannda
en grnmez grup olmutur. ou Batya yol-
culuklarnda geici bir durak olarak grdkleri
stanbulda kallar sresince inaat bata ol-
mak zere vasfsz, gvencesiz, enformel ilerde
alarak hem temel masraflarn karlamaya
hem de yola devam etmelerini mmkn klacak
paray toplamaya almladr. zellikle Emin-
n, Kumkap ve Tarlabandaki bekar odalarnda
barnan Irakl Krtlerin tek gayesi her ne pahasna
olursa olsun Avrupa topraklarna ayak basmak
olduu iin, stanbuldaki hayatlarna kaaklk,
sahte belgeler, polis basknlar, snrd edilme
gelecee ynelik kayg ve umut karm karmak
hisler hakim olmutur. 2003ten itibaren, Ameri-
kan ynetimi altnda Kuzey Irakta bamsz bir
Krt oluumunun hz kazanmasyla Krtlerin da
g yavalam, tek tk gelmeye devam edenler
de Asya ve Afrika kkenli dier dzensiz gmen
gruplarn arasnda nemini kaybetmitir.
1991 sonrasndaki dnemde stanbulu transit
g dura olarak kullanan gruplardan biri de ou
Keldani Kilisesine mensup Irakl Hristiyanlardr.
1990lar boyunca Krt ve Trkmenlerinkine ben-
zer sebeplerle lkeyi terk eden Hristiyanlar, 2003
Amerikan igali sonrasnda Irakta ykselen id-
det ortamnda dini aznlk olarak dorudan hedef
seilmelerini de gz nne alarak topluca Irak
terk etmektedirler. Bekar erkeklerin ounluu
oluturduu Irak Krtlerinin aksine, ailece g
eden Hristiyanlar stanbula vardktan sonra, aile
birleimi ve iltica programlarndan faydalanmak
zere Avustralya ve Kanada devletlerine bavuru
yapmaktadrlar. Ortalama 2 ile 5 yl arasnda s-
ren, istisnai durumlarda 10 yla kadar uzayan bu
srete, Irakl Hristiyanlarn ihtiyalarn kar-
lamada kilise rgtleri ve Caritas gibi kurumlar
nemli bir rol oynamaktadr.
SALT014-STANBULLAMAK-144
 STANBULLAMAK
stanbul, Irakl Hristiyanlar iin arafta kal-
dklar belirsiz bir bekleme srecine denk gel-
mektedir. Geri dn olmayan bu yolda kilise
en nemli toplumsal mekan oluturmaktadr.
Tarlaba - Kurtulu - Dolapdere - Elmada bl-
gesinde oturan Irakl Keldani Katolikler, Be-
yolundaki kiliselerde Pazar ayinlerini yerine
getirmektedir. Irakl Keldaniler ve dier Hristiyan
gmenler stanbulun yerli ve Levanten cemaat-
lerini kaybeden kiliselerine taze kan salamtr.
stanbuldaki kiliseler evresinde oluan bu yeni
ulusar toplumsal alan, stanbulun kresel-
leme srecinde ortaya kan farkl bir yzne
iaret etmektedir. Ayrca, bugn artk dnyann
eitli yerlerine dalm Irakl Hristiyanlar iin
stanbul yeni bir ulusar buluma mekanna
dnmr. Avustralya, Almanya, Danimarka
veya Yunanistandan gelen gmenler, Irakta
kalan akrabalaryla stanbulda bir araya gelmek-
te, dnlerini burada yapmaktadr. stanbulun
yeni g dalgalar etkisinde edindii bu yeni rol
kukusuz kresellemenin stanbul zerindeki
pek farkna varlmayan etkilerinden biridir.
Didem Dan
>ranl Gmenler
DEALMDEK EV
deal ev, Vitruviustan gnmze, tasarm-
clarn ve aratrmaclarn sklkla kullan-
dklar, insanolunun varoluunun en temel
mitlerinden biridir. Ama stanbul balamnda
bu mit, idealimdeki/idealdeki ev sloganyla,
ykselen Trk burjuvazisinin mekansallama-
s olarak okunmaldr.
ncelikle, 1950ler stanbulunun idealdeki ev
miti, her mahalleye bir milyoner yaratma slo-
ganyla yanstlan kk Amerika olma dn
grselletiren simge mekandr. Bu kapsamda,
bankalarn hesap sahipleri arasnda dzenledii
kuralarda datt baheli, garajl ve Amerikan
mobilyal idealdeki ev, yaratlmaya abalanan
Trk burjuvazisinin mekansallamasnn balan-
gcdr. Gnmzn kreselleen stanbulunda
ise, iletiim hizmetlerinin, reklam ve bilginin et-
kin yaylm, tketiciyi nitelik olarak farkl ve
sekin yaam tarzn yanstan lks standartlarda
idealdeki eve zenmeyi tevik etmektedir.
Bu adan, stanbulda kresel sermayenin
fizikselleme srecinde idealdeki ev miti, ait
olunan veya imrenilen sosyal snf grselletiren
kritik mekandr ve lks gayrimenkul reklamlar-
SALT014-STANBULLAMAK-145

nn szl ve yazl temsilinin odak noktasdr (bak.
Reklam). dealimdeki/idealdeki ev, artk hi-
per-gereklik olarak ifade edebileceimiz, prestij,
stat ve g simgesi yeni bir mimari dil ile kendi
referanslarna sahip ayrcalkl bir dnyann
kaplarn aralamtr. stanbuldaki mekansal-
lamay kritik klan ge, iki sosyal grubun, al-
ma, elence ve zellikle idealimdeki/idealdeki
ev sylemi ile pazarlanan lks konut zerinden
mekansal olarak ayrmasdr: Kresellemenin
paras olabilenler ve kresellemenin paras ola-
mayanlar. Bu ayrma srecinde, Beyaz Trkler
olarak da nitelendirilen stanbul st orta snf ve
st snf, simgesel snf kimliini zmseyerek
ideallerindeki ev mitini benimsemitir. nc
binylda, st dzey ynetici stanbullular iin
ideallerindeki evi almak, sadece ev almak
anlamna gelmiyor: idealdeki evin sahibi olmak
demek, yeni ve sekin yaam tarzna ulamann
grsellemesi ile eanlaml...
Kreselleen stanbulun ayrtrc tketim
kltr, idealdeki evin pazarlama srecinde,
reklamlardaki metinsel ve grsel temsillerde kar-
mza kar. Avrupa yakasnda Karadeniz kyla-
rna doru ormanlk arazi iinde yaylan, Anadolu
yakasnda su havzalarna doru gelien yeni lks
STANBULLAMAK
konut inaatlarnn sat iin yaymlanan rek-
lamlar, idealimdeki/idealinizdeki ev slogan ile
konutu yatrm ve stat arac olarak sunarak stan-
bullu alclar kkrtmaktadr. Sosyal ve ekonomik
olarak benzeen gruplarn, tketim alkanlkla-
rna gre bir arada bulunabilecei ve kendi iine
kapal mekanlarda (bak. Kapal-Site), stratejik
olarak seilmi tematik imgeler ve bu imgele-
rin hayata geirilebilecei sahneler, mizansenler
zerinden pazarlanmaya allmaktadr. Ulam
mesafelerini gsteren ematik vaziyet planlar,
boyutlu topik grsel kurgular ve abartl bir
sylemle, ilikilerin ve nesnelerin balamdan
koparlarak sahnelendii 2000lerin idealdeki
ev soyutlamalarn ana balkta zetlemek
mmkn: Gvenlik (bak. Gvenlik), sekinlik ve
lks mimari tasarm. ncelikle, muhtemel alc-
y, detaylar belirtilmeyen sulardan koruyacak,
karanlk kentten ok uzakta, ama ayn zamanda
kentin hemen yanbandaki lks sitelerin reklam-
larnn ana temas gvenliktir. Bireysel iddetin
art, kresel terrizm ve belirsizlik dinamik-
lerinin ekillendirdii ortam, istatistiki verilere
dayanmadan, abartl ehir efsaneleri eklinde
ifade bulmaktadr. Daha kritik olan, idealdeki
evin gvenli ve dzenli evre sylemi, mekan-
sal ve sosyal olarak kentin karmak topluluklarla
SALT014-STANBULLAMAK-146
 STANBULLAMAK
dolu mahallelerinden uzakta olmak anlamn da
artrmaktadr. kinci olarak, idealdeki ev,
sekinlik imgesi yaratan dsel bir kurgunun me-
kansallamasdr. Sekin ve mutlu yaam, topik,
mutlu, ayrcalkl yaam sloganlaryla yanstlr.
Temiz sosyal evre, benzeri sosyal evrelerden
gelenlerle yakn oturma, sekin yaam biimini
sosyal benzerlerinizle paylamaya -aslnda klt-
rel ayrmay vurgulayan mekansallamaya- iaret
eder ve sradan mahallelerde oturanlardan ayr-
may yanstr. Son olarak, idealdeki ev, lks mi-
mari gelerle betimlenir. Kentin iki havaalanna,
sekin ultra-lks alveri merkezlerine, ayrcalk-
l kent merkezlerine ulam mesafelerini gsteren
ematik vaziyet planlar eliinde, idealimdeki/
idealinizdeki evin n art hep kent dnda,
ama kente ok yakn olmalardr Bir yandan,
konak ve malikane isimli yaam kurgularnda
Osmanl dnemini, eski yaam deerlerini ar-
tracak sve, bezeme, saak ve panjur kullanm
gzlenirken; te yandan, masals, uzays bir imge
yaratmaya ynelik, ngilizce isimlerle bezeli, ultra
parlak temsillerle ve ada malzeme ile effafl
vurgulamak grsel olarak n plandadr Kltrel
homojenlemenin ve sosyal aynlamann simge-
sel ifadesi olan mutfak-banyo, ankastre ekipman
ve uyumlu ev tekstili ile pekitirilmi mimari lks
standartlama, gpta edilecek kurgular aracl-
yla aktarlr Lks mteahhit konutlarndaki
yeni gelime ise, idealinizdeki evin giderek nl
mimarlarn imzasn tamasdr
Dsel kurgu olarak yorumlanabilen idea-
limdeki/idealinizdeki ev mitosu, znde, benzeri
grselletirme tekniklerini, medyalar kullanan,
klieler reten mekanizmalar ile betimlenmekte-
dir. Tketim politikalarnda, farkllk yaratabilme
yar, pratikte karln benzerlikler zerinden
yrtmektedir. Bu mitos, gnmz stanbulunda
dorudan alnp satlabilecek bir metaya dne-
rek kresel tketim kltryle rtmtr. 21.
yzyl stanbulundaki idealimdeki/idealiniz-
deki ev reklamlarn temelde farkl klan ge,
metinsel ve grsel temsillerin, giderek sosyal ve
kltrel ayrma vurgusu artan sylemleridir. Bu
balamda, idealdeki evin, sosyal ayrcalklar
keskinletirecek ekilde mekansallamas, aslnda
kentin teki mekanlarnn hibritleme (melez-
leme) (bak. Hibritle-me/tirme) ve paralanma
srecine ayna tutmas ve grnr klmasdr.
pek Yada Akpnar
>Gvenlik, Hibritle-me/tirme, Kapal-Site, Reklam
SALT014-STANBULLAMAK-147

2010
Gerek olmas istenen ama gerek olamaya-
caklarna inanld iin topya olarak nite-
lendirilen hikayelerin getii yllar vardr.
stanbul iin o topik yllarn tesinden kp
gelen yeni zaman kodudur 2010.
Seemedii yazglarn kenti olmutur stanbul.
Tepki vermeden yazgsna boyun emitir sade-
ce... Ama stanbul, hem imdinin topyalarn
gemite var kld zamanlarda, hem de gemiin
arl stnden alndnda yazgsna kar en
doru tavr taknabilmitir daima.
2010 ylnda Kltr Bakenti olmak da
stanbulun semedii bir yazgdr, tpk kendisi
semeden stne yapan ya da stnden alnan
dier sfatlar gibi...
stanbulu kltr bakenti sfat ile zdele-
tirilecek hale getiren kentsel dnmden ziyade,
o sfat stanbula uygun hale getiren kavramsal
dnmn stne gitmek gerekir belki de...
Kapitalizmin ocukluk ve geliim ala-
rnda endstriyel olarak deeri olmayan, bu
sebepten piyasaya eklemlenemeyen kavram
STANBULLAMAK
ve eylemler, kltrn yksek kulesine snp
sermayeye tepeden bakarken, stanbulun yedi
tepesinden aaya gz atldnda farkl ama
denkti her ey. Her eyin metalat ve piyasaya
bal olduu lde deer kazanmaya balad
60lar ve 70ler ile beraber kltr de ieriini
deitirmeye, stanbulun tepeleri dikilen bi-
nalardan ksa kalrken kltrn yksek kulesi
de alalmaya balad. Moda, medya, iletiim,
imge, sinema, mzik, yaam tarz gibi kavram-
lar sermayenin gz hizasna indike, kltr de
piyasann bir paras haline geldi. Bylece im-
geler, iaretler, her gn yeniden yazlan kodlar
ve anlamlar gnlk yaamn tmne tketim
ile beraber yaylmaya balad. Kent ve kentsel
alanlar da bundan paylarn alarak, imgeler ve
anlamlar zerinden tanmlanr oldu.
80lerde tketimin, ekonomik ilikilerin bir
paras olmasnn tesinde bir bo zaman aktivi-
tesi, stat sembol ve yaam tarz olarak anlam
kazanmasyla birlikte tketime bal olarak ekil-
lenen imge ve grntler kltrn bir paras ha-
line geldi. Yani tketim, kltrn iinde iselleti.
Bylece kltrn zerindeki kontrol ele geiren
piyasa, farkl tketim kalplarndan farkl kltr-
ler ve alglar dourarak, bundan kar eder oldu.
SALT014-STANBULLAMAK-148

Aynlaan, ayn eitsiz koullara, ayn felaketlere
ve klonlanm grntlere boulan bir dnyada
farklla yaplan vurgu artmaya balad. Kltr,
piyasa iinde pazarlanabilir bir metaya dnr-
ken, bir maln pazarlanmasnda da kullanlan bir
ara haline geldi. ehir de bundan payn alarak,
deerler, kavramlar ve kltr yoluyla pazarlanan
bir metaya dnt.
stanbulun siyasi bakentlikten kltr ba-
kentliine kaynn ardnda tarihin doal aknn
yan sra kltrn zaman iindeki bu deiken
konumlandrlmas yatyor aslnda. Kltr alg-
sndaki bu deiim, siyasete de kltrel bir anlam
yklenmesinden kaynaklanyor. Farkllklarn
bireysel ve toplumsal bazda ne kt bir dnem-
de, siyaset de snf ve ulustan uzaklap, etnisite
ve kltre doru kayyor.
Tarihsel sre iinde ekillenen kapitalist
ekonomik yapnn ortaya kard yerel ve ulus-
lararas eitsizlikler, kresel snflar arasndaki
adaletsizlik ve dier siyasal farkllklar iselletiri-
lip kltrel farkllklar olarak normalletiriliyor
artk. Kltr, toplumlarn kaltsal genetik ifresi
olarak kabul edildii iin asla sorgulanamyor.
Sorgulanamad iin alglanndaki kodlar da
STANBULLAMAK
deitirilemiyor. Bu yzden, aslen ekonomik ve
siyasi kkene dayanan baz farkllklar alabilir
olmaktan kyor. Bu farkllklar sz konusu ol-
duunda kltrn ardna snan adaletsiz ger-
ekliin deitirilemeyecei, alamayaca ama
sadece hogrlebilecei vurgusu yaplm oluyor.
Sonu olarak, siyasetin kltrlemesi ile me-
deniyetler atmas kavramlar birbirlerine ek-
lemleniyor. Yani medeniyetler atmasna zm
olarak sunulan ve stanbulun stlendii mede-
niyetler bulumasn salayan kpr kavram,
aslnda sadece farkllklarn altn izmi oluyor.
Alamayaca batan kabul edilmi sorunlar iin
ise hibir zm retilemiyor.
Kltr Bakentlii kavram ise kendi iinde
elikiler barndryor. Avrupa Birliine yelik s-
recinde alt izilen en nemli unsurlardan biri kl-
trel farkllklarken, Avrupa Kltr Bakentine
sadece ve sadece Avrupallk kavram ile ereve
iziliyor. Yani farkllklar ancak belirli bir ere-
veye uygun olduklar srece kabul edilebilir sa-
ylyor. Bu balamda, ereveyi izen el de kendi
yargsnn stnln batan kabul etmi ve
dayatm oluyor. Heterojenlii savunan, kltrel
grecelie yakn duran ve oulculuu benimse-
SALT014-STANBULLAMAK-149

yen bir anlaya sahip olduunu iddia eden bir st
yap, kltr bakentlii kavram ile kendi iinde
elierek, sadece kendi stnln vurgulam
oluyor.
stelik farkl bir kltr olduu tezi ile siyasi
olarak yllardr Avrupal olarak kabul edilme-
yen bir lkenin vitrin ehri, ironik olarak kltr
emperyalizmine bakentlik yapacak bir Trk
Lokumu olarak sunuluyor. Yani kltrel bir meta
olarak tketime uygun, ama siyasi varolu olarak
Avrupann dnda bir stanbul ve Vahi Dou
bir Trkiye mi sz konusu olan? Yoksa Avrupa
kltrnn ve ekonomisinin iinde tlen ama
siyasetinin dnda braklan, varl hala lokum-
dan teye gidemeyen bir lke mi vurgulanan?
okkltrl Avrupann Avrupallk olarak
tanmlad ey hala byk bir muamma iken,
binbir yz barndran, kendi iinde ekonomik ve
kltrel olarak blnm olan stanbulun Av-
rupa Kltr Bakenti sfat ile bu karmak kav-
rama doru evrilmeyi hedeflemesi ve bu kavram
erevesinde yeni bir gelecek vizyonu arayna
gitmesi ise iki soruyu sorduruyor: Hangi stanbul?
Hangi Avrupa?
STANBULLAMAK
Ve neyin kltr? Bir trl kavuamayan
medeniyetlerden hangisinin bakenti stanbul?
Kltr bakentlii ve medeniyetler bulu-
mas altnda aslnda medeniyetler atmas,
farkllk ve asla biraraya gelememe vurgular ya-
tyor. Bu yzden, iki yakay balayan ama bunlar
birletirip kaynatramayan bir kpr olarak ta-
nmlanmay hak etmemeli stanbul. nk kpr,
birletirici ilevine ramen varl gerei birle-
ememe ve farkl tarafta olma haline daimi bir
vurgu yapyor. ki kynn kaynaamad yerde
varolan kpr, kary tekiletiriyor. Yani amac-
na ters derek, birletiricilikten ok ayrmcln
altn izen kaln bir statik izgi vazifesi grmeye
balyor. Asla buras olmayan karnn, asla bu-
ras olamayaca vurgulanyor. Kylar birleip,
aradaki boluk anlamszlamadka kpr sadece
ve sadece ayrla hizmet etmi oluyor.
stelik corafi ve kltrel adan Trkiyenin
kaynatrcl sadece stanbul ile anlam kazan-
m bir ey deil. Tek aya inatla benmerkezci
stanbula dikilen anlay ortaya kmadan nce
de Anadolu, tanmlamalara ihtiya duymadan,
Avrupa Birliinden fon da almadan, binlerce
SALT014-STANBULLAMAK-150
 STANBULLAMAK
yldr yourup kaynatryordu bu dnyann o-
cuklarn. imdi ise kadim zamanlardan beri snr
nedir bilmemi topraklara cetvelle izilen ayrmc
izgilerin travmasn ve farklklara vurgu yapan
bir sylemin yapay kavuamama sendromunu
kpr kurarak zmeye almak sonusuz ka-
lyor. nk araya kprler atmak, geikenlii
artrsa da daimi olarak kavuamama haline ve
farkllklara vurgu yapmaktan baka bir sonu
retemiyor.
Ahenk Dereli
KYZLLK (I)
Her metropoln olaan hali. [Ed.]
Yz, i ve d arasndaki ara katmandr. Bylelikle
fiziksel olarak daha soyut, bulank ve biimsiz
olan duygular, dnceler, hatta yaam tarzlar,
yz katmanna geerek grsel ve somut bir da-
vuruma dnrler. Bu davurumun birden fazla
veya birbirine zt biimlerde olmas durumuna
ikiyzllk denir. ehirlerin de kendilerine zg
yzleri vardr. Bunlar ou zaman birden fazla-
drlar veya birbirlerine zt olarak ortaya karlar.
Bu durumda tm ehirler ikiyzldr diyebiliriz.
Tm dnya ehirleri arasnda en ikiyzl olansa
stanbuldur. Bu yzn ana hatlarn, toporafya
ve mimari belirler. Bu bal bana bir ikilik barn-
drmaktadr; biri lmsz dieri lml iki yz
Topografyann kalcl ve insann (mimarinin)
geiciliini gsteren bu ikiyzl durum, perva-
szca yklp yenilenen stanbulda keskinleir.
eitlilik ve elikiler, stanbulun mimari-
sinde pek ok baka yz ortaya karr. Bunlar
gecekondulardan (bak. Gecekondu) ok katl pla-
zalara, mahalle arlarndan alveri merkezle-
rine (bak. Alveri Merkezi), yzlerin deiken
hallerini yanstr.
ki yakallk, bu ikiyzlln en sivrildii
durumlardan biridir: Avrupa yakas ve Anadolu
yakas. stanbulun karlkl duran bu iki yz,
sosyolojik ve fiziksel birok travmann sebebidir.
Yarm Batl yarm Doulu olmak arasnda gidip
gelmek pek ok duygusal ve fiziksel gelgite se-
bep olurken, en byk fiziksel travma trafik
skkl olarak ortaya kar. Byle bir ikiyz-
llk pek ho grlmez, bu sebeple ehrin bu iki
yz mtemadiyen birbirine balanmaya allr.
Kprler, deniz alt tnelleri...
SALT014-STANBULLAMAK-151
 STANBULLAMAK
stanbul, her eyin kendisiyle beraber zd-
dn da barndran ehir. Yalnzken kalabalkta,
zgrken esarette, gitmeyken kalmada, nefretken
akta brakr insan.
Senem Akay
>Alveri Merkezi, Gecekondu
KYZLLK (II)
Ahlak ve hukuk retilerini arkasna alarak kent
zerinde iktidar sahibi olma abasnn her ekli.
Baudrillardn Amerika isimli kitabnda alnt-
lad Dikkat: Bu aynada grnen eyler grn-
dklerinden daha yakn olabilirler! cmlesindeki
ayna, yaratt yanlsama ile adeta ikiyzl bir
yap sergiler. Aynada grnen nesne uzakta gibi-
dir ama aslnda ok da yakndadr, hatta aynaya
bakan znenin tam da iindedir sanki. stanbul
gibi kreselleme ann iktidar simgelerinden
olan kentlerdeki merulama abalar da byle bir
ikiyzllk iermektedir. Tabiidir ki merula-
ma tartmalarnda, zellikle kentin can alc bir
noktaya oturma nedeni yzyllardr allagelen
toprak temelli egemenlik anlaydr. Kent top-
ra zerindeki tm kararlara demokrasi adna
katlmay talep eder kentliler, zellikle de meslek-
leri dorudan kentle i ie olan mimar, planc ya
da mhendis kentliler. Aka ifade etmedikleri
ama iten ie bildikleri asl nedense, karar verici
olma abas, yani iktidarda olma abasdr.
zellikle son yllarda kreselleme etkisi ile
kentsel politikalarda gerekleen deiimler ve bu
deiimlerin stanbuldaki yansmalar, kentliler
arasnda nemli tartmalara yol at. Bunlar arasn-
da, zellikle stanbul siluetini (bak. Siluet) etkileyen
yksek katl otel yaplarna kar verilen sava ve
sonular, kamuoyu tarafndan da yakndan takip
edildi. Yaplara muhalif olan kentlilerin zaferi ile
sonulanan iki nemli rnek, Park Otel (bak. Park
Otel) ve Gkkafes, yarg yolu ile aldklar cezalar
sayesinde kent iindeki konumlarna bambaka bir
boyut kattlar. lk rnek olan Park Otel, katlarnn
byk bir blmnn ykm karar ve bu kara-
rn uygulanmasnn ardndan -belki de bu savaa
kellesini kaptrarak- yapt yatrmdan vazgeen
giriimci tarafndan Taksimin orta yerinde terk
edildi. Geriye kalan cansz vcudu ile bugn otopark
mafyas tarafndan kullanlan yap, muhaliflerin
zaferi ile kent ortasnda bir mezarlk haline gelmi
oldu. Bu tr yaplarn ina edilmeden nce engellen-
mesi yolunda stratejiler konuulmadan, yap tam
SALT014-STANBULLAMAK-152

anlamyla sorgulanmadan, farkl zm nerileri
getirilmeden ve ykmnn yarataca ekonomik-
evresel zararlar hesaba katlmadan -sadece iktidar
olma yolunda- fetiist bir adm atld. Cezalandrlan
ve canl olmayan bu yap sayesinde muhalif kentli-
ler, byk bir ikiyzllkle kente verdikleri zarar
grmezden gelerek ve sadece kazanmay hedefle-
yerek kendi iktidarlarn merulatrdlar. Baudril-
lard -belki de benzer bir ikiyzll krabilmek
adna- simge olduklar iin vurulan ikiz kulelerde
lmenin yaratt deheti, beton ve elikten yaplan
bu lahitler iinde yaamann yaratt dehetten
ayr tutmaz ve esasen yklmalar sayesinde en gzel
kresel yap haline geldikleri tespitinde bulunur.
Henz yarg karar uygulamaya konmu olmasa
da, ikinci rnek olan Gkkafesin ykm iin iktidar
kaygsndan uzak, yeni ve farkl zm nerileri
oluturulamazsa, stanbul adna ekonomik, kentsel
ve en nemlisi evresel anlamda oluacak sorunlar
zmek, hatta bu kavgada kazanann kim olduunu
bilmek bile mmkn olmayabilir. stelik aynaya
baktmzda ne grdmz bilmezken ya da
bilmek istemezken.
Zhre Szeri
>Park Otel, Siluet
STANBULLAMAK
RANLI GMENLER
randan Trkiyeye gn uzun bir tarihi var.
Ancak son dnemdeki randan Trkiyeye ve
Trkiye zerinden g akm, birok muhalifin
ve dini aznlklarn lkeyi terk etmesine sebep
olan 1979daki slam Devrimiyle ilgiliydi.
Dier nemli bir etken de 1980den 1988e kadar s-
ren ve iki taraftan da birok gen insann lmyle
sonulanan ran-Irak savayd. Resmi istatistikle-
rin yokluunda, tahminler 1979dan sonra 300.000
ila 1,5 milyon ranlnn Trkiyeye giri yaptn
ve 1980lerin sonuna kadar Trkiyede kaldn
ne sryor (Ghorashi 2002: 111; Kirii, 2003:
85). Bu dnemde g eden ranllar arasnda dini
aznlk yeleri, zellikle de Bahailer ve Yahudiler;
entellekteller ve siyasi elit; etnik aznlk yeleri;
Tahran hkmetinin siyasi muhalifleri; ve asker-
den kaan veya askere alnmaktan kurtulmaya
alan gen erkekler vard. Bu gmenlerin ou
Trkiyeyi bata bir gei lkesi olarak grm
ve Batya gitmek veya aile fertleriyle bulumak
zere vizeler alm olsa da, bazlar nihayetinde,
son hedeflerine varmakta karlatklar zorluklar
yznden Trkiyede kaldlar; bunlar arasnda
bir aznlk oturma izni ve hatta vatandalk hakk
kazand (Kirii, 2000: 11-12; Pahlavan, 2004: 270).
SALT014-STANBULLAMAK-153

Trkiyede tam olarak ka ranl bulunduuna
dair resmi bir kayt yok, sadece az sayda oturma
ve alma izni verilmi ve renci vizesine sahip
olanlarn ve mltecilerin says biliniyor. ran ve
Trkiye arasndaki, 1964te yrrle giren mev-
cut esnek vize sistemi turizmi ve bu lkeden her
tr g akmn daha da kolaylatryor. u anda
ran vatandalar Trkiyede vizeye ihtiyalar
olmadan aya kadar kalabiliyor. 2003 ve 2004te
bir milyondan fazla ranl Trkiyeye vizesiz giri
yapm (Kirii, 2005: 351).
1980lerin siyasi gnn aksine, 1990larn
ortasndan sonra randan g daha ekonomik
sebepli olarak gereklemeye balad (Roy, 2003:
174-175; Bozorgmehr, 1997: 88). Giderek artan sos-
yoekonomik motivasyonlarna ramen birok
ranl Batya g etmek iin iltica yolunu seti.
ranllar Trkiyeye en yksek sayda iltica bavu-
rusunda bulunan grubu oluturuyorlar. UNCHR/
BMMYK (Birlemi Milletler nsan Haklar Ko-
misyonu) Ankara ofisinin verdii bilgilere g-
re, Trkiyeye 1997-2006 yllar arasnda toplam
48.957 iltica bavurusu yaplm, bunlarn yzde
ellisinden fazlas ranlym. ranl Snni Krtler
ve Fars kkenli ve Azeri iilerin yan sra, randan
iltica iin bavuranlar arasnda ranl Bahailer ve
STANBULLAMAK
Hristiyanl kabul etmi ranllar gibi baz dini
aznlklar da yer alyor. Bahailik slamdan tremi
bir akm olarak kabul ediliyor ve gemite baz
Bahai liderlerinin ldrld biliniyor. Ksacas,
Bahai dini tannmyor ve randa birok Bahaiye
ynelik ayrm uygulandn belirten raporlar
var. slamdan Hristiyanla geiin cezas l-
me varabiliyor, ancak Hristiyan domu olanlar,
Zerdtiler ve Yahudiler gibi, korunan aznlklar
arasnda ve ran Parlamentosunda temsil edili-
yorlar.
ranl snmaclar da Trkiyede bulunu-
larn Batdaki daha iyi hayat koullarna giden
yolda geici bir durak olarak gryorlar. Trki-
yedeki kallarnn geici olmasnn iki temel
sebebi var. Birinci sebep Trkiyenin mlteciler ve
snmaclar ile ilgili yasa ve ynetmeliklerinden
kaynaklanyor. Trkiye, 1951 Birlemi Milletler
Karar uyarnca, Kongo, Madagaskar ve Monako
ile birlikte, corafi snrlamalarn korumay seip,
Avrupal olmayanlarn iltica talebini UNCHR/
BMMYK Trkiye araclyla kabul ediyor ama
Trkiyede kalmalarna izin vermiyor. Trk yetki-
liler Ankaradaki UNCHR/BMMYK Ofisi ile beraber
tm iltica bavurularn deerlendiriyor ve drt
yldan daha uzun srebilen uzun sreler sonu-
SALT014-STANBULLAMAK-154

cunda, UNCHR/BMMYK bavuruya Trkiye dn-
da bir yeniden yerleim lkesi bulmaya alyor.
kinci sebep, Trkiye, Orta Doudan Avrupaya
uzanan uluslararas g dalgasnn kilit noktala-
rndan biri. Orta Doudan ve randan gelenlerin
amac genellikle daha Batya gitmek; dolaysyla
Trkiyede kalmak yksek gnlk hayat maliyeti,
ekonomik glkler ve sosyal hizmetlerin eksik-
lii nedeniyle makbul bir tercih deil.
Trkiyede gle ilgili konularda artan bilin-
cin ve Avrupa Birliinin yasad gn ve sn-
mac aknn kontrol konusundaki basklarnn
sonucu Trkiyede yakalanan yasad gmen-
lerin says byk lde artt. Trk polisinin
istatistiklerine gre, 1995 ile 2004 arasnda uygun
vizesi olmad iin yakalanan ranllarn says
neredeyse 22.000. Ancak, Batya ulamalarn
salayacak insan kaaklarnn yardmn kul-
lanan birok yakalanmayan vakann bulundu-
unu da kaydetmek gerekiyor. Sadece az sayda
insann UNCHR/BMMYK Trkiyeye iltica iin
bavurduu ve nc bir lkeye yerletirilmek
zere bekledii yaygn olarak biliniyor, oun-
luk ise zellikle daha fazla maddi imkana sahip
olanlar- Batya kendi imkanlaryla ulamaya a-
lyorlar. ok sayda ranlnn, rana geri dnme
STANBULLAMAK
konusunda isteksiz, reddedilmi snmaclar
dahil olmak zere Trkiyede, genellikle de belir-
siz koullarda yaad tahmin ediliyor. Yasad
ranl gmenler, reddedilmi snmaclar ve i
adamlar, doktorlar, mhendisler ve kk ve orta
boy iletme sahibi kiiler gibi nitelikli ve yar-ni-
telikli profesyonellerden oluan yerleik bir ranl
topluluunun yan sra, Trkiyede yasal olarak
kalmakta olan tabiri caizse turistler de var. Baz
ranllar, bavurular UNCHR/BMMYK tarafndan
reddedildikten sonra Trkiyede turist olarak
kalyor. rana geri dnmektense her ayda bir
vizenin gerektirdii ekilde Trkiyeden k ve
ayn gn tekrar giri yapyorlar.
randan ayrlma ve Trkiyeyi seme sebep-
leri: randan ayrlma sebepleri genellikle top-
lumsal, dini, siyasi ve ekonomik sorunlarn bir
birleimidir; randaki basklar, kadn haklarnn
yokluu ve kadnlar zerinde uygulanan toplum-
sal basklar, zellikle Bahailere ve randa Hristi-
yanl kabul edenlere uygulanan dini ayrmclk
ve ekonomik zorluklar gibi. Birok ranl iin,
Trkiyenin yaknl, ay sresince vize alma
zorunluluu bulunmamas, snr boyunca kaak-
lk alarnn varl, snrn hemen te yannda,
Vanda bir UNCHR/ BMMYK ofisinin bulunmas
SALT014-STANBULLAMAK-155

Trkiyeyi semede nemli faktrlerdir. Azeri
kkenli ranllar Trke ve Trk kltrn bil-
melerinin de bir etken olduunu belirtmilerdir.
Kuzey Iraktan gelen Krt kkenli ranllar, 2001
ylndan sonra kabul edilmi snmaclarn bile
yeniden yerleim frsatlar dondurulunca, belirsiz
durum ve daha sonra Iraktaki sava nedeniy-
le Trkiyeye gelmeye karar vermiler. Bahailer
Trkiyede genellikle birka aydan iki yla kadar
uzayan srelerle kalrlar nk anavatanlarnda
dini zulm grdklerinden snmac olarak kabul
edilirler. Ayn dini paylatklar kiilerle aralarn-
da gl bir grup kimlii paylarlar; Kayserideki
Bahai Ruhani Topluluu gerektiinde yardm elini
uzatmaktadr.
Trkiyeye ulam biimleri: ou ranl
gmen ve snmac Trkiyeye genellikle yasal
yollardan giriyor ama snr gemek iin insan
kaaklarna bavuranlar da oluyor. randa veya
Trkiyede insan kaaklar ile kendilerini Yunan
adalarna, Yunanistana, talyaya veya bir baka
yere gtrmeleri konusunda anlayorlar. 1990la-
rn sonuna dek Bosna gei blgelerinden biriydi.
Bu alanda aldatmann ok yaygn olduu ve insan
kaaklarnn paray alp ortadan kaybolduu
veya kardklar insanlar Egede uluslararas
STANBULLAMAK
sularda brakp kaybolduklar birok vaka olduu
aktarlyor. Trkiyede yakalanrlarsa genellikle
snrd ediliyorlar, bu durumda Trkiyeye geri
dnmek iin randaki insan kaaklarna ba-
vurmalar sz konusu olabiliyor. Yunan yetkililer
tarafndan yakalanp Trkiyeye iade edilenler
de var ki bu durum iki lke arasndaki mevcut
iade anlamasnn ihlali anlamna geliyor. nsan
kaaklarna bavurmayanlar Trkiyeye yolcu-
luk etmek iin farkl yntemler tercih ediyorlar:
otobs (Tahran ile Dou Anadoluda Van arasnda
veya stanbul arasnda sefer yapan), tren (Tahran
Kayseri arasnda ileyen) veya hatta uak.
Trkiyedeki ranl gmenlerin karlat
byk sorunlar: anak antenler ve ran televiz-
yonunda yaynlanan Trk dizileri sayesinde ou
ranlnn Trkiye hakknda nceden bilgisi oluyor.
G etmeden nce Trkiyeyi ziyaret etmi arka-
dalarndan ve akrabalarndan da Trkiye ile ilgili
bilgi ediniyorlar. Ancak televizyondaki hayat ve
Trkiyede kaak gmen veya snmac olarak
uzun sre yaandnda gerek hayat olduka
farkl iki ey. zellikle de yolculuk iin yanlarnda
getirdikleri para bittiinde birok sorunla kar
karya kalyorlar; bunlar arasnda kt konut
koullar, ar ekonomik dezavantajlar, seks iisi
SALT014-STANBULLAMAK-156
 STANBULLAMAK
veya pavyonlarda dansz olarak almak zorun-
da kalmak, ocuklara eitim imkan sunamamak
ve ayrmclk nde gelenler. stanbulun onlar
olduka iyi sakladn sylyorlar, ama Van gi-
bi daha kk ve daha muhafazakar ehirlerde
ve Orta Anadoluda hzla ykselen su oranlar,
uygunsuz davranlar ve isizlik gibi konularda
yerel halkn hedefi haline gelebiliyorlar.
ranl snmaclar arasnda din deitirme
vakalar: Baz ranllar randa veya Trkiyede
dinlerini deitiriyorlar. ii slamdan Hristiyan-
la (zellikle Evangelizme ama ayn zamanda
dier Protestan mezheplerine ve Katoliklie) ya-
plan din deitirmenin ana sebepleri karmak.
Snmaclar din deitirdiklerini uygun ekilde
belgelerlerse mlteci stats kazanabileceklerini
biliyorlar. Hatta, baz Trkiyede din deitirmi
yeniden domu ranl Hristiyanlarn son yl-
larda mlteci stats kazandklar ve Birleik
Devletler ve Kanadaya yerletirildikleri biliniyor
(Ker Akapar, 2006). Bazlar din deitirmeyi
bir g stratejisi olarak kullansa da bu din dei-
tirmelerin ounun samimi olmadn sylemek
de mmkn deil. Baz kiliseler iindeki bu yeni
ve yeniden yaratlm toplumsal ve dini alan, ka-
aklkla ba etmelerine yaryor ve hem psikolojik
hem de maddi destek salyor, bunun sonucunda
da hayatlarnn vazgeilmez bir paras haline
geliyor. UNCHR tarafndan reddedilmek, uzun
yllar boyunca kaak yaamak, Trkiyedeki
Hristiyan misyonerlerden aldklar yardmlar ve
gmen alar vastasyla srekli din deitirmele-
rin gereklemesi, din deitirmeyle sonulanan
sreteki etkenlerden bazlar.
ranl gmenler Trkiyede birok sorun
yaasa da, edilgen kurban konumunda deiller.
Sorunlarn zmek iin yollar aryorlar: Kaytd
ekonomi ierisinde i bulabilmek iin Trke -
renmek, Trkiyede eskiden mlteci olmu veya
Bat Avrupa veya Kuzey Amerikada yaam bir
tandklaryla evlenmek gibi. Yeni bir topluluk
oluturuyor, yeni alar kuruyor, yeni gnlk hayat
mekanlar tanmlyor ve hayatlarn idare etmek
zere stratejiler gelitiriyorlar. Dahas dmanlk
ve aldatlma ile ykl dnyalarnda, umut boyu-
tu ve yllarca kaak yaadktan sonra baarl
olan gmenlerin hikayeleri, koruyucu bir alan
ilevi gryor. Batda yaayan arkadalarndan
ve akrabalarndan gelen kartpostallar ve foto-
raflar kendileri gibi eski snmaclar veya kaak
gmenler- boyasz duvarlar ssleyen zel bir
yere sahipler.
SALT014-STANBULLAMAK-157

ou Trkiyede geici bir sre yaayacaklarn
dnyor. Trkiyede bir toplumsal alan igal et-
melerine ramen, ou ranl grnmez ve Trk
mahallelerinin fakir ve ihmal edilmi blgelerine
ylece dahil olmu durumdalar. Hayat koullar,
kltrel ve dini zgrlkler ve ocuklarnn eitim
frsatlar asndan daha iyi bir gelecee sahip olma
olasl hem ilk bata g kararn almalarnda
hem de Batdaki bir lkeyi nihai hedef olarak se-
melerinde veya tercih etmelerinde nemli bir rol
oynuyor. Trkiyedeki ranllar arasnda en nemli
bilgi kayna toplumsal alar olduundan, son va-
r noktasn etkileyen sebepler de ya gidilecek l-
kede aile fertlerinin mevcudiyeti, ya da Trkiyede
arkadalardan toplanan bilgi oluyor. Ama son var
lkesinin seimi temelde ulus-devletlerin g ya
da iltica politikalarna, kotalarn durumuna ve
insan kaaklarnn onlar ne kadar uzaa gtre-
bileceine bal oluyor. Yine de Trkiyedeki ranl
gmenler kendilerini daha Batya gtrebilecek
snrl imkanlara veya bilgiye ulaabilmek iin mev-
cut toplumsal alarn geniletiyor ve eitlendiri-
yorlar. Birou iin Trkiye genellikle fazla idealize
ettikleri Batl lkelerden birine ulamadan nceki
bekleme odasndan fazla bir ey deil.
ebnem Ker Akapar
STANBULLAMAK
SKELE(T)
stanbulun Gelgelerinden Birinin ok Yakn
Gemii (2003-2007).
Kat olan her ey buharlayor, -eyvallah, doru-
dur- ama te yandan, kentte buhar halinde do-
laan para, hzla bina biiminde katlayor ve
sanki oradan hi gitmeyecekmi gibi bir grnm
kazanyor. stanbuldaki dnmn parampara
zamanlara ayrlm younluklarn fark etmenin
en kestirme yolu, herhalde onun zeri rtlm
binalarnn peinden koturmak deildir. Buna
ramen, asla tamamlanmayacak bu belgelemenin,
kentin baka kimseye grnmeyen peeli yz-
n yllar iinde ortaya karabileceini vehme-
debilirim Smoke filmindeki Harvey Keitel gibi.
nne iskele kurulmayacak bina yok gibi. Ve bir
gn btn binalarn bana bu gelecekse, kentin
zeri rtlm, zaman askya alnm halinin
koskoca bir resmini retmek de bir gn mm-
kn olabilecektir. te yandan, mimari gelgeler,
yap iskeleleri ile snrl deil. ok daha krlgan
ve ani, baka zel stanbullar da var. Szgelimi,
eik gelen k gneinde binalarn camlarndan
baka binalarn sar cephelerine den, garip bir
alfabenin harflerine veya kla izilmi desenlere
SALT014-STANBULLAMAK-158
 STANBULLAMAK

1 7

11

2 4 8

12

5 9

3 6 10 13

SALT014-STANBULLAMAK-159
 STANBULLAMAK
benzeyen yansmalar, bu gelgelerden. Bunlar
toplamak, daha fazla inat ve daha ok taban tep-
meyi gerektiriyor. Yansmalar belirse bile, ayn
saatte ayn yerde durmuyor, binann yznde
ertesi gn baka bir konumda oluyor szgelimi.
skeleler, hi olmazsa skldkleri gne dek ayn
yerde duruyor.
01. ok yaknda (!)
Ynetmen Ferzan zpetekin son filmi Bir
mr Yetmezde sradan bir yap iskelesinin, ya-
amn krlgan enliinin aniden bitebileceine
dair bir bildiri olarak kullanldna tank olunur.
Beklenen al, gelen lm haberiyle, yeniliin-
deki btn grkemi yitirip acnn sahnelenme-
sine yataklk edecek. Gerekten de iskelelerin
bedenle ve lmle kurduu iliki kent kadar oul
gibi grnmektedir. stelik Trkede iskeleye
bir t eklediinizde, binalarla bedenleri ayak-
ta tutan kelimeyi, iskeleti elde edersiniz. s-
tiklal Caddesinde (bak. stiklal Caddesi ya da
Beyolu) perdenin nnden gelip geenler, bir
peenin, bir lnn nnden geiyordur. Zorla
merak ediyoruz, herkes zorla merak etmelidir.
Umursamazn, blasnin, kent sahnesinin i g-
ren szckleri.
02. Perde Aralanyor
alayanda svac perdeyi aralyor kente yeni,
yani para getirir yzler kazandrmak iin yevmi-
yeli alyor. zellikle de 70lerden balayarak,
stanbulun sanayi blgelerinin etrafn sararak
dalgalar halinde akan ve gitgide sklaan bir kent-
sel dokuya dnm, apartmanlam gecekondu
blgelerinden biri olan alayan, kentin Avrupa ya-
kasnn ilk sanayi kuan oluturan Kathanenin
uzants. Kathanede, artk bir blm retim
yapmay brakm olan fabrikalar, Halie balanan
dereye zehirli ifrazatn, havaya da kanser yayan
kimyasal gazlarn, yasaya gre gece 24.00ten sonra
ceza almayacaklarn bildikleri iin, yarm yzyldr
brakmaya devam ediyorlar. Ama kentli, ayn inatla,
yeni binalarla, yani daha faydal ina edilmi bir
evreyle her an kar karyadr. Bu ylesine kesin-
tisiz bir faydallk sahnesidir ki, aka sergilenmesi
kentli terbiyesine uymaz. Uluorta kaba iiliin ya
da alt tabakalarn dorudan bedensel emeine da-
yand iin, tenlerinin ve kokularnn sergilenmesi,
business erbabnn takm elbiselerinde grnmez
krklklar yaratabilecei gibi, yukardan bir avu
kum ya da molozun dklmesiyle tehlikesiz ama
fiyaka bozan yaralanmalar bile olabilmektedir. Bu
nedenle onlarn, yani ounluun, fayda/estetik
SALT014-STANBULLAMAK-160
 STANBULLAMAK
alannn derhal dna atlarak gvenilir hale getiril-
meleri gerekir. Kentlinin bu emekten faydalanaca
an (maazann al) gelene kadar oyalanaca,
kabul edilebilir derecede mphem, seyirlik ve tica-
rileerek erotik nesnelerin imajlaryla donatlmas
tercih sebebi olan bir ekranla yetinmesi salanr.
Buna da yap iskelesi denmektedir.
03. Perde Aralanyor
Taksimde, Aia Triada Kilisesinin karsnda,
stiklal Caddesine alan sokaklardan birinde
trendy mekanlar art arda yzlerini gsterecek-
lerdir. stiklal Caddesi, insanlardan yaplm bir
i su, hatta belki stanbul Boaznn bedenlerden
yaplm bir alegorisi ise, bu ak younluklaryla
besleyen saysz aralk ve mevzi bulunur. stik-
lal Caddesine Gmsuyundan, Cihangirden,
Kurtulutan, Galatadan, Kabatatan, Karakyden,
Tepebandan, buralara ait yzlerce saaklanm
odaktan, gn boyu on binlerce insan akar.
04. Perde Aralanyor
Perada, Bankalar Caddesinde bankalar, cad-
delerine ve kurumsal kimliklerine sahip ktkla-
rn, tarihin deerini bildiklerini gstermek iin
yarrlar. Zaten hibir eyi yarmadan yapama-
dklar bilinir. Osmanlnn 19. yzyldaki finansal
dnmnn simgesi saylabilecek Bankalar
Caddesindeki neoklasik prestij yaplar, 20. yzy-
ln ortalarna gelindiinde kentten silinecek olan,
Dou Akdeniz metropollerine zg mimarln
aktrlerinin sahnelerinden biridir. Osmanlnn si-
yasi krizinin faturas aznlklara ve onlarn temsil
ettii her eye karlmaya bugn de devam ediyor.
05. Nesne Uyanyor
1970lerde Christo ve Jeanne Claudeun ba-
lattklar, nesnelerden balayp binalara srayan,
heykele kamusal ve politik anlamn iade eden
kumala rtme performanslarndan habersiz bir
stanbullu, stinyede bir cumartesi sabah otomo-
biline binmek iin zerindeki rty kaldrrken
bir nesneyi uykusundan uyandracaktr.
06. Nesne Uyanyor
Karaky skelesinde bir motosiklet gnde-
lik olarak heykelletirilir. Kentteki ulam krizi,
kiisel ara edinme tutkusuyla beraber katlana-
rak srerken, muadillerinden bir yzyl sonra da
olsa, kentin tarih katmanlaryla kaynayan yeral-
SALT014-STANBULLAMAK-161

tnda, metro a bymeye devam eder. Asyay
Avrupaya balayacak denizalt tneli, skdar
aklarndan Tarihi Yarmadaya doru ilerlerken,
yeni bekleyiler ve tkanmalar yaratacak nc
Boaz Kprsnn inaat balamak zeredir.
Baka kresel kentlerde hzl tren alar sayesinde
yzlerce kilometrelik mesafeler gndelik alma
rutini iin belirleyici olmazken, stanbullu iin
yollar ofrlk itahnn kabard bir sava alan-
dr. Motosiklet ciddi bir alternatif olmaya balar.
07. Nesne Uyanyor
Buna karn, Beyolunda, Kazanc Yoku-
undaki motosiklet, bir kediye ev sahiplii ya-
pabilecek denli kalc bir paketleme ile hazr yapt
olarak mrn uzatm durumdadr. Beyolunun
on yllardr sahipsiz braktrlm, bekletilirken
rtlen binalar, yava yava, byk lekli
mutenalatrma (bak. Mutenalatrma; Soy-
lulama) projelerinin at sahas haline gelmek-
te, eitli muhafazakar sermaye gruplarnn
Beyolunu Beyolundan temizleme hayalle-
rinin bir paras olarak ele geirilmektedir. Yal-
nzca Beyolu deil, kentin birok eski gecekondu
alan veya farkl etnik kimlikleri barndrmasyla
tannan tarihi blgeleri, bu tarz bir muhafazakar
STANBULLAMAK
sermaye tarafndan dntrlmektedir. (bak.
Kentsel Dnm)
08. Yapm Balyor
Niantanda, Leventteki yeni rakiplerle ba-
a kabilmenin hesaplarn yapan yatrmclar,
devasa bir kent sahnesi kurmaya elik bir yap is-
kelesinden balamlardr. Citys gibi orta lekli,
yavan, tarihselci dekorlu malllar (bak. Alveri
Merkezi) kadar, Kanyon gibi dev ve yenilikilik
iddiasndaki alveri ve elence mekanlar da,
ayn hzla ina edilir. Grnen o ki, orta lek-
li mall inaatnn temel bileenlerinden biri de
iskelelerdir. Daha byk leklerde, Kanyonda
olduu gibi, yz binlerce metrekarelik inaat-
larda iskelenin kentli tarafndan alglanabilecek
bir alamet-i farika olarak kullanm o kadar da
nem tamaz.
09. Ayn Yapnn n Yznde
Yaplan yatrmn bykln st perde-
den sergileyecek bir yntem gelitirilmektedir:
En yeni yenilik burada olacak. Niantallar ok
yaknda, birka kilometre bile teye gitmeden,
kendi semtlerindeki yenilik merkezinden en pa-
SALT014-STANBULLAMAK-162
 STANBULLAMAK
hal yenilikleri alabildiklerini hayretle grmeye
balayacaklardr.
10. Ykm Sryor
stiklal Caddesinde, bir baka dev lekli
ykm (bak. Ykm ya da arpk Kent), kendini
sokak kotunun yirmi metre stne kldnda
gstermektedir. Aylar sren ykm ve onu izleye-
cek yapmla ilgili en ufak bir bilgi szdrmayacak,
devasa ama ifadesiz bir bina tasla yerletirmek,
sahneye kacak yldza halk hazrlamak iin
her ey yaplmtr. stiklal Caddesi zerinde ye-
niden ilevlendirilmeye uygun, bu byklkte
baka para kalmad iin, arazi kentin tarihinde
grlmedik oranlarda katlanarak deer kazanr.
skelenin arkasnda, bir sokak tedeki Nevizade
meyhanelerinden kanlarn en ayk olannn
bile ban dndren, altm metre derinliinde
bir ukur bulunuyor. Otoparklara (bak. Otopark)
ayrlm bu cehennem ukurundan, yeni bir mall
ykselecek.
11. Nasl Bir Yz steriz?
stiklal Caddesinde batan aa alminyumla
kaplanan spor maazas, farklln iskelesinin
benzersizliinden balayarak gsteriyor. Nitekim:
mkansz diye bir ey yok. stiklal Caddesinin
bu lekteki binalar iin allmadk bir iskele
yzleme malzemesi seimi. Ama zaten onu kimse
byle hatrlamayacak: Binann fme ta kaplamal
fonu, spor malzemesinin bir tr acl genlik iksiri
gibi sunulmasna olanak tanyacak, tasarm, yani
metropoln simyasn yaratmay srdrecektir.
12. Yzleme
Eminnnde tarihi bir emeyle komu olan
bir banka yaps, kkl bir yenileme iin sk skya
rtlm, adeta askya alnm halde: Mhrl gv-
desinin dklam halini, molozlar tahliye eden
borular olmasa, ufalanp yok edildiini bildirecek
hibir ipucu yok gibi. Byk bankalarn gemile-
rini hatrlatmak iin mzeler (bak. Mze) yapmas
biiminde gelien yeni bir hareket var stanbulda.
Buradan amasz bir ekilde yrrken, Yeni Camide
gvercinlere yem verenleri grp, otelletirilen
antsal Vakf Han geince, Doubankn nndey-
ken, sinsice yaklaan satclardan porno cd alma-
yacanz yznzle anlatrsnz. Sonra ver elini
Ayasofya (!). Ya da, dialarnz eski bir hamamn
yannda, yllardr yalnzca dia banyosu yapan ve
kocaman akvaryumunda yalnzca iklet balklar
SALT014-STANBULLAMAK-163

besleyen Enis Beye ykatp, Konyalda, Turgut zal
ve Baba Bushun imzal resminin altnda, bademli
ay reinizi, Przyeninizi yiyip, adna nedense
Osmanl erbeti denen meyve suyu karmnz
iebilirsiniz. knca, bir Lamy aln, eflatun mrek-
keple yazmaya balayn: skele(t). stanbulun
13. Yzleme
Tnelde, yeni bir sanat merkezinin nnde,
tekil, kunt, grnmsz bir grnmn altndan
kltr aygtnn kaca gne kadar, bir baka
bekleyi srmektedir.
14. Yzleme
Evlerde koltuklarn yzlendii gibi, yaplar da
yzlenir. zerlerine yeni kumalar rtlr. Yeni-
leme, kendini yzlemeyle belli eder. Yzlenmekte
olan yer, kentin mallardan, bedenlerden, slar-
dan, seslerden, bakterilerden oluan aklarnda
bir seyrelme noktasdr. Tm bu aklarn yeni bir
kvrm yaratmaya balamadan nceki olu andr.
Yzlenen yapyla kente bir yeniliin gelmekte
olduu duyurulur. Yzlenen yap, uluortalyla,
kentlilere zendirdii ahlakn cmlelerini fsldar.
STANBULLAMAK
15. Yzleme
Gayrettepede bir banka ubesi, iskelesiyle
bitmi hali arasndaki farkn az olduu nadir ya-
plardan biri olarak, takdiri sahiden de hak et-
mektedir. Kar karya olduumuz, bir Herzog-De
Meuron binas deil, yalnzca bir iskele.
16. Ykm Bekleyenler
lerlemeci ya da gelimeci kentsellik, kentin
faydac ekonomi dzeninin krsal karsnda by-
tlmesidir. Krsaln uluortalna ve krsal retim
pratiklerinin hammaddeye komuluuna karn,
kent hammaddeden uzaklamayla eanlamldr.
17. Ykm Bekleyenler, Trediler
naat da, bu kentsel faydallk ilkesinden
nasibini alarak, uluorta deil, perde arkasnda
gerekletirilen pratiklerden oluur. Kapatlma-
m ama gzlerden uzaklatrlm bir dzen fikri,
bugnn inaatnn grsel rejimine egemendir.
te yandan bu grnmezcilik, kentli bireyin git-
gide daha steril ve korunakl bir alann bileeni
haline getirilmesiyle birlikte, perdelemeyi gerek-
SALT014-STANBULLAMAK-164
 STANBULLAMAK

14

17 19 21

15

16 18 20 22

SALT014-STANBULLAMAK-165

elendirmeyi kolaylatrmaktadr. Gzden rak
olan, gnlden de rak olsun: Cemaat, zdelik,
stikrard, deil mi Mustafa Mond?
18. Ykm Bekleyenler
Sraselviler Caddesinde bir apartman. Cihan-
gir, az tedeki stiklal Caddesinin undergroundu,
yeralt suyu. Nezihlemeden kendi kalabilen,
anarizmin anavatan (bak. Anari). Sktrlm
bir entelektellik bombas. Yava yava, benze-
mezliklerin de standartlat bir yaam evresi
ayn zamanda. Kadkyn Avrupa yakasndaki
ekiszlksel air muadili.
19. Yklmas Beklenenler
Karakyde bir yap. te yandan, ie yaramaz-
lardan, ayak takmndan, mlkszletirilmilerden,
gvencesizletirilmilerden, unutulmulardan,
ihmal edilmesi gerekenlerden oluan bir baka
grup daha ykm beklemektedir.
20. Ykm Bekleyenler
stiklal Caddesinde daha faydal olana kar
az faydalnn durumu. Katranlanm tahtalardan
STANBULLAMAK
yaplma bu yze kentliler bir baka yenilik par-
asna kavumak uruna uysalca boyun eerler.
21. Gecekondu Yzleme
stiklal Caddesinde ireti bir yzleme, dk
bteli bir yenilemecilik rnei verir. Bir cmle,
tahtalarn arasndan fslt halinde geerek bize
ular: Nasl yaparsan yap, ama mutlaka yzn
gstermemeyi becer.
22. Ara Katta Yzleme
Babalide, kendini ve kadnlarn ieriye ka-
patan Orta Dou toplumlarndaki apartmanlar
anmsatan, nadir rastlanan bir yzleme tr. Bir
zamanlarn yayn merkezi, konfeksiyoncularn
depolarna ev sahiplii yapyor.
23. ve 24. Onarm ve Reklam
Galatasaraydaki PTT binasn kurtarma
almalar srasnda bir gsm operatrnn de-
vasa reklamyla arz- endam frsatn karma-
masn, kentliler elbette ok grmeyeceklerdir.
Jean Baudrillardn dedii gibi, iinde bir para
gsteri bulunduu srece, kitleler her trl ie-
SALT014-STANBULLAMAK-166
 STANBULLAMAK

28
25

23

31
26

29

24 27 30 32

SALT014-STANBULLAMAK-167
 STANBULLAMAK
rii kabul ederler. Yap, cephesi hari, btnyle
yklmak suretiyle kurtarlmtr. Buras, 2004
ylnda ii bomba dolu bir kamyonet, az tedeki
ngiliz Konsolosluuna daldnda ayaktayd.
Ama dnmn sihirli deneine elbette kar
koyamazd. Kasm aynn gneli bir perembe-
sinde, ayn gn, Leventteki bir binann nnde
patlayan bomba, orada yllarca kalacak iskelenin
kurulmasna neden olacak, ama nce, ortal
kana bulayacakt.
25. Yeni Cami
skele ve byk onarm. skele bir yapya ilgi
gstermenin, onu kollayp gzetmenin arac ol-
duunda, yapyla beraber kanserli bir grnm
andrr. Yap yerinde durmakta, ar ar dei-
mekte, ama zerine ken iskele srekli by-
yp ekil deitirmekte, younluu da dei-
mektedir.
26. Hnkar Kasrnn nnde
Ticaret Odasnn Eminnnn gbeindeki
tevazusu: Kamusalda ne kadar barrsan, sesin
o kadar duyulmaz.
27. Vakf Han
rtnn altndan kan otel, sermayenin ka-
patmas olarak pasaj yaratr. Parann ve mutena-
latrmann sosyal bir tka olarak tesis edilmesi
sz konusudur. Artk pasaja yalnzca otel mterisi
doymakta. Giyim maazas ve gzlk, u planl,
mermer kaplamal pasajn iki giriini de tutmutur.
28. Denizden Manzaral
Kadky skelesine nazr, blok reklam. Kentli-
ler, binalarnn yzszln kefediyor. skeleler,
akvaryum fetiizmi ann nimetlerinden nasibini
alyor bazen de. Her gn yz binlerce insan, bura-
daki iskelelerden kentin Avrupa yakasndaki par-
asna gidip geliyor. Martlar, lam kokusu, deniz
analar, bfeler, vapurda ay, meyve suyu ve sahlep,
iskele turnikelerinde hi bitmeyen elektronik bilet
sesleri. Haydarpaa Gar ve daha geride, ayet sis
kapatmadysa, Topkap-Ayasofya-Sultanahmet
lemesi manzaras. Yolda, Haydarpaa limannn
vinleri ve silolar. Kadky sahilinde yzlerce dol-
muun her an deien izgisel labirenti. Ama byk
gsm operatr, sanki tm bunlardan habersizmi
gibi ayn slogan yineler durur: Balan hayata.
SALT014-STANBULLAMAK-168

Sanki hayata balanmak iin, stanbulun grkemli
hznnden baka bir eye ihtiya varm gibi.
29. Galatasaray Meydannda
Aabeyi YKYyi (Yap Kredi Yaynlar) rnek
alan komularn eksik kalmaylarndan r-
nekler. skeleli yap unlar fsldar gibidir: Nasl
yaparsan yap, ama bir yenilik etkisi yarat. Ksa
sreliine de olsa, eski yz sakla. Saklambac
sokaklarn, caddelerin boyutunda tekrar et.
30. Osmanbeyde Haute Couture skele
klk ve binann beklenen yzn izmek. u
cmleler kulaklara fsldanmaya devam eder: Bu
arada, eski yzn unutulmasn kolaylatrmak iin,
zerindeki ilemleri, iilii ve iilerin bedenlerini,
dklen molozlar kukucu bedenlerden uzak tut.
Tm bedenlere yaptn binalara da yap ve merak
uyandr. Perde alnca gelecek alklar hazrla.
31. Yunan Konsolosluunda Helenizmin zleri
stiklal Caddesinde Helenizme gndermede
bulunan pirpak yeni yz, cephelenmi durumda
grlyor. te kayna belirsiz bir fslt iitiyoruz
STANBULLAMAK
yine: Her daim, gelecek olann gemitekinden
daha iyi olduunu ima et.
32. Kule Provas
eme, Galata Kulesinin yaknlarnda, bir
hazr yapt olarak grnm kazanr.
33. Anttan Daha Antsal Olan Geici Ant
emberlitan onarm. skele, nesneyi yok
ederken kendini var eder. lan edilmemi kamusal
bir heykeldir. Ama onu kimse grmeye gelmez.
Kaza eseri oluan antsalln garip kaderi: Kentin
geici hazr yaptlarndan biri olduunu kimse bil-
mez gibidir. i bitince, bu iskeleyi, Beiktataki
fze-antn yerine koymalarn istemek fena m
olurdu?
34. Kurumlar Aras Rekabet
Bankas, stiklal Caddesinin giriinde, kom-
usu Akbanktan geri kalmayacan ilan ederken
fsltlar devam eder: Her daim yaplan eyin iyilik
adna olduunu beyan et. Mutuluun akllardan
uzaklamasna izin verme. Benthamn faydacl-
yla kentliler arasnda organik bir birlik olduu
SALT014-STANBULLAMAK-169
 STANBULLAMAK

33 35 40
37

38

34 36 39 41

SALT014-STANBULLAMAK-170

duygusunu canl tut. Ayakta tutmann, ykp yeni-
den yapmann, ama hep yaplar zerinde bitmek
bilmez bir yatrmn zaruretine herkesi inandr.
35. Niantanda Bir Adann Kesinden Yo-
ku Yukar Bakarken
Bedenleri, binalar olmadan kenti var edeme-
yeceklerine ikna et. Sokaklardansa binalara, mey-
danlardansa odalara ve hcrelere olan inanc besle.
36. Alemdarda Var Bir Hediyelik stanbul-
culuk Oyunu
Uluslararas otelcilik oyununun ortasnda,
bir organsz beden daha: Yansma ve yzleme
oyunu oynanmaktadr.
37. Beyolunda Yz Olmayan
Ara sokaklardan birinde, sadece ilevsel olur-
ken bile iyi poz veren iskeleyle karlanca, fsl-
tlar yine iitilir: Pazarlar deil, gitgide byyen
rtlm yaplarn her trn normalletir. Daha
ok polis iin kentin gvenliksiz, daha ok kitsch
iin kentin soysuz olduunu bildir.
STANBULLAMAK
38. Tnelde Tramvay Karlayan
Bir baka ke yz olarak rt u szleri sy-
ler: Her eyin ortadan kaldrlabilir olduuna,
hibir yapnn mevcut kodlar glendirmediine,
muktedir olanlara tabi olmadka ayakta kalama-
yacana herkesi ikna et.
39. ve 40. Yeni Bir Otel
Taksim Gezi Park ve Divan Otelinin kar
kesinde gsterili biimde sahneye kmaya
hazrlanan bir yap ve yznden detay. Taksim
Meydannn kamusallktan temizlenmesi (bak.
Temizleme) balamnda uygulanan gzelle-
tirme (bak. Gzelletirme) ya da neoliberallik
admlar bu blgede cesurca atlr.
41. Kutepede
Kent merkezinin yn yn, katman katman,
birbirinin srtna bine bine ykselen sokaksz
apartman gecekondular semtlerinden birinde,
iddiasz biimde peeli yzn sergileyen bir
bina, kla karlamakta. Yaplar, daha deprem
gelmeden, birbirinin zerine devrilmeye, akma-
SALT014-STANBULLAMAK-171
 STANBULLAMAK

45

42

48 49

43 46

44 47 50

SALT014-STANBULLAMAK-172
 STANBULLAMAK
ya hazr gibidir bu tekinsiz yerlerde (bak. Dep-
rem). Ellili yllarda Levent ina edilirken, Gltepe
hafriyat pldr. Kutepedeki binalar, frsat
bulduklarnda, kimi yerlerde bugn hala bal
olduklar gevek zeminden ayrlr ve aa kay-
maya balarlar: Onlara yaslanan kocaman konut
bloklaryla birlikte. te yandan, Mecidiyekyde
ylesine dev boyutlu hafriyatlar yaplabilmektedir
ki, kamyonlarn gzergah zerindeki Kutepe,
aylarca kaln bir killi toz tabakasna brnebil-
mektedir.
42. Mecidiyekyde Plazalama ncesi Son
Hazrlklarn Gz Alc Sunumu
skelelenmi ticari bina, al gnyle bera-
ber kentin ekonomi-politiine katlr. Mimarln
gerek bir soyut makine olarak almaya bala-
d al gnnde arzu, biyo-politiin nesnesine
dnr. Mimarlk, gndelik iktidar yaplarndaki
emek, dayatma ve cezbe lsnn son aya-
n oluturur. Mimari cazibe, toplumsal cinsiyeti
erkek ve dii olarak ikiye blmeye ya da hetero-
normativizmi retmeye yarar. Szgelimi, kadnn
kodlanmasn ve benzeim yoluyla sahneye ko-
nuunu, mimari kathexis yaps kimi unsurlar
arasnda paylatrr: Ekranlarn, effaf yzeylerin
ve yanstc materyallerin bir organizasyonu olan
alveri merkezi, bedenleri kesintisiz biimde
kl ve elektrikli dzeneinin iinde dolatra-
rak kadnlara daha fazla kadn, erkeklere de daha
fazla erkek olmalarn vaat eder. kisini de gittike
melezler, ama aralarndaki ayrmn keskinliini
artrmay da ihmal etmez (bak. Hibritle-me/tir-
me). skele, mimari aygtn habercisidir. Yeniyi
haber verirken, beklenmedik olana aralanm bir
kap ss verilen piyasann aleladeliidir. skele
farkll deil sradanl gizler, gizler gibi yapar.
skele skldnde, beklenmedik olann sonuna
gelinir. Ekonominin, nfusun, yer kabuunun ve
baka alarn byk dalgalanmalar olmadka,
aygt kendi tarifeli deneyimlerini yazmay sr-
drr.
43. ilide Byk Kaz ve na Faaliyetinin
Yanbanda Yzleme
Kentin yer kabuu katmanlarnn ve organ-
sz beden olarak binann ayn anda grlebil-
dii nadir anlardan biri. Bu hafriyatn onlarca
kat byklnde olanlarna rastlamak artk
stanbulda sradan hale gelmitir. Kentin bo-
SALT014-STANBULLAMAK-173
 STANBULLAMAK
luklar byk bir itahla kapatlmakta, mekansal
sreklilik iin btn gler seferber edilmektedir.
44. Harbiyede Altndan kacak Prltl
Yzeyi nceleyen skele
Binasnn fikri neyse, iskelesinin zikri de
odur.
45. stiklal Caddesinde
Odakulenin karsndaki pasajn zerinde gi-
yinik halde bekleyen binadan son bir fslt yaylr
ve ses aniden kesilir: okluklarn enerjisine kar,
tekilin dondurucu ve susturucu tahakkmn
yay. naat piyasasnn enlikli faaliyetlerinin hz
kesmesine izin verme.
46. Aia Triadaya Bakmadan Hemen nce
Bina yznn su yzeyiyle yaran przsz-
l, organsz yapnn da derisi. Binann peelen-
mesi, ona bir konuma frsatnn tannd seyrek
anlardan biridir. Kodlu, grsellemi, algnn ayn-
latrclna teslim olmu herhangi bir binadan
baka olarak bu kez, yzn tm organlarn yitir-
mi halde, bina ncesine dnm halde, organize ve
ilevsel haline kavumadan hemen nce, gerek bir
konuma annda yakalanr yap. Kentin yapsal ha-
kikati, onun kurulmuluudur. cat edilmiliidir.
Tarihselliidir. Kentin kadim gemii, zsel varl,
deimeden kalabilmi tek bir zerresi yoktur.
47. Akaretler Yokuunda
Tllenmi/erotikletirilmi, basamaklanan
yaplarn, sermayedarn balyoz ve vinlerini gi-
zemli bir olay bekler gibi bekleyii. Osmanl mo-
dernlemesinin sembol olan Akaretler Yokuu,
yllar sren bekleyiin ardndan duyulan bildik
seslerle, niversite rencilerinin berbat koul-
larda ar kiralarla oturduklar Beikta, orta
snfn Tevikiyesine, Maka Parknn skunetini
sahilin curcunasna katmaya, daha bitmeden, en
grkemli biimde balad bile.
48. Osmanbeyde Tl
Tllenmedike grnmez olmay baaran u
geometriye sahip bir yz. Ard ardna kaak katlar
klan binalardan ne ilki, ne de sonuncusu. Ha-
laskargazi Caddesiyle Niantana kan Rumeli
Caddesi arasndaki ke, Osmanbey civar, kanl 19
Ocak 2007 ile, gazeteci Hrant Dinkin katlediliiyle
SALT014-STANBULLAMAK-174
 STANBULLAMAK
bir maher yerine dnd. Birka gn sonra, Agos
gazetesinin bulunduu Sebat Apartmannn ya-
knlarndaki bu binann da yer ald caddeden ba-
layarak, cinayete isyan eden yz bin insan, Halii
geip Marmara sahiline, Yenikapya yrd.
49. Kentsel Szmalar Oyununa Katlan skele
skelelenen bina, son kez gz krpp katman-
lar arasnda sertleip souyor. Bu da iskeleyi deil
ama iskelelenmi binay bir efemera haline getiri-
yor. Bu yanyla iskelelenmi yap, kentin caddele-
rinde datlarak birbirine karan el ilanlarndaki
politik bildiriler, kafeteryalarn promosyonlar
veya arlatanca retilerin konferans davetleriyle
ayn soydan gelir. Temizin ve soylunun, priten
elitin olduundan daha fazla, kirli ounluun,
sokan geici varlk alanna aittir.
50. ok Yaknda
ok yaknda sizlere burada hizmet verece-
iz. Size, kentin yaplarnn tmnn rtlm,
ykm ncesi, sandukaya konmu, tllenmi, ke-
fenlenmi, iskelelenmi ya da dpedz plak
halini gstermek zere, ok yaknda hizmeti-
nizdeyiz. Kentsel faydac hakikatler oyununun or-
ganlarnn organize edilmiliinin askya alnd,
binalarn tek tek organsz bedenler olarak bir
anlna grnp kaybolaca eksiksiz bir katalog
yapmay ok yaknda baaramayacamz ise
ak. Bir kentte yaayp lmlerin eksiksiz bir
envanterini yapmay dlemek denli beyhude,
ama tam da bu nedenle denenmeye deer bir ha-
yaletler katalounda bulumak zere.
Levent entrk
>Alveri Merkezi, Anari, Deprem,
Gzelletirme, Hibritle-me/tirme, stiklal
Caddesi ya da Beyolu, Kentsel Dnm,
Mutenalatrma, Mze, Otopark, Soylulama,
Temizleme, Ykm ya da arpk Kent
STANBULLAMAK
stanbul hep stanbul deildi. Byzantiondu,
Constantinopolisti, kinci Romayd. Orta Bizans
dneminde sadece Polisti, Osmanl dneminde
Kostantiniyyeydi, slambol, Dersaadet ve daha
birok eydi; ama hibir zaman sadece stanbul
deildi. 20. yzyln ilk yars iinde stanbul ad
dndakiler neredeyse tmyle silindiler. Kent
stanbul oldu. Bu, her zaman olduu gibi bugn
de bir ad deiikliinden fazlasn ifade ediyor.
SALT014-STANBULLAMAK-175

Her toponimik deiim kentsel mekann ve sa-
kinlerinin radikal farkllamalarna ve toplumsal
anlamlarnn deiimine iaret eder. O deiimler
iinde Antikitenin Byzantion kenti Ge Antik
an emperyal bakentine evrildi. Constantinus
tarafndan yeniden kurulan tara kenti artk onun
adyla anlacakt. Ancak, bu yeniden kurulu ayn
zamanda bakentlik ilevlerinin ve armlar-
nn da eski emperyal bakent Romadan buraya
simgesel biimde aktarlmas demekti. Ona kinci
Roma da denilecekti. O yzden, Senatonun baz
eski yeleri de buraya tandlar. Yedi Tepe ken-
tinin toporafyas bile simgesel bir aktarlla,
aslnda yedi rakamyla anlatlamayacak kadar
karmak topografik yapsna ramen stanbula
aktarld. Buras da Roma gibi Yedi Tepe Kenti
oldu.
Orta Bizans dneminde sadece Polis (kent)
diye adlandrlabilecek kadar rakipsiz bir mer-
keze evrildi. Artk Bizans egemenlik alannda-
ki hibir yerleme byle anlmayacakt. Onlar
birer kastron (kale) iken, yalnzca stanbul
polisti. lgin biimde bu adn Osmanl a-
na aktard. stanbul szc Rumca polise
biimindeki kullanmdan tredi. Ama Osmanllar
Constantinusun kim olduunu unuttuklarnda
STANBULLAMAK
ve/veya umursamadklarnda bile, bakentlerine
kkeni onun adna uzanan Kostantiniyye demeyi
de srdrdler. Onun yan sra, stanbul, slam-
bol ve Dersaadet de dediler. Her biriyle bir baka
gndermeler takmnn gndeme geldii bir adlar
ve anlamlar dnyas ina edildi. stelik, retros-
pektif nitelikte deil, ezamanl olarak geerli bir
toponimiler ve anlamlar dnyasyd burada kuru-
lan. Hi kuku yok ki, slambol diyen iin kentin
slami kimlii n plandayd. Dersaadet (mutlu-
luk kaps) demeyi yeleyenler, kentin Osmanl
egemenliinin merkezi olma niteliine vurgu
yapyorlard. Kostantiniyye, Osmanl merkezi y-
netiminin nemsedii bir siyasal sreklilie iaret
ediyordu. Constantinopolis kullanm, Ortodoks
ve Rum (ya da daha genel anlamda Hristiyan) bir
kent tahayyln yanstyordu. Bu adlara Dou
Avrupa ve Yakndouda geerli bir dizi farkl ad
da eklemek gerekir. Bu adlarn hepsi de Dou
Akdeniz havzasnda bir zamanlar ok yesi olan
bir kozmopolit yerlemeler ailesinin en byk
kentini anlatyordu. Farkllklara, ancak belirli
etno-dinsel gruplarn sabitlenmi stat tanm-
lar iine sdrldnda tahamml gsteren bir
kozmopolitizmdi bu. Her farklln, belirli bir
grubun genel nitelii olarak kabul grmse ola-
an sayld sylenebilirdi.
SALT014-STANBULLAMAK-176

erdii oulluk bir dizi sabit tekilliklerin
toplam gibi biimlenmi olan o geleneksel koz-
mopolitizm, 19. yzyl balarndan itibaren and.
Hzl bir tempoyla, kozmopolitin svg szc
olaca, homojenliin ama diye tarif edildii bir
ortam dodu. Hemen her etno-dinsel grup kendi
ulusalcln ve kendi modern dlenmi kimli-
ini ina etmeye koyulmutu. Bu, stanbul ierdii
byk oullukla aksini artrsa da, hemen
her etno-dinsel grubun o oulluktan kurtulma
iradesini gelitirmesi demekti. Birinci Dnya Sa-
va bitip Osmanl Devleti tasfiye edilince, rakip
ulusalclklarn kavgasndan doan yeni Trkiye
Cumhuriyeti, stanbulun kaderini o dorultuda
biimleme kararyla yola kacakt. Buras artk
etnik anlamda tekil kimlikli bir Trk kenti olma-
lyd. Kolay ulalacak bir hedefti bu. 1929 dnya
ekonomik bunalm kentteki Avrupa sermayesiyle
birlikte Avrupa kkenlileri de uzaklatrd. Eski
Dou Akdeniz kozmopolitizminin yerli bileenle-
riyse 1920lerden 1970lerin balarna dek uzanan
bir zaman aralnda kenti adm adm terk edip
gittiler. Ulusalc imgelemin ngrd tekilleme
baarlm gibiydi. Ne var ki, ideolojik angajman-
lar aksine iaret etse de, yklan geleneksel koz-
mopolitizmin yerine, kentin yeni kozmopolitizmi
yava yava ina edilmekteydi. Sabitlenmi, girilip
STANBULLAMAK
klmas sk sk denetlenen cemaatlerin ve sta-
tlerin kenti, saysz parametreye gre eitlenen
bireyselliklerin, tercihlerin, davurumlarn, -
karlarn, gruplama ve ayrmalarn kenti olmaya
koyuldu. zellikle 1980lerden itibaren olaan
bir metropol oulluu edindi ve edinmekte. Her
totaliter ynelimin, ne denli baskc olmak ister-
se istesin, metropoln oulluuna toslad bir
kendiliinden zgrlk ortam oldu buras. Bu
nitelii her gn giderek daha da belirginleiyor.
ronik olan u ki, kendini oulluklarn davuru-
muna an bu modern metropol, adn tam aksine
tekilletirecekti. O, bugn Trkiyede ve darda
hemen herkes iin artk yalnzca stanbul. Ulusalc
nclerin d neredeyse bir rpda gereklei-
verdi. Onlar Kostantiniyyeyi Bizans dnemiyle
ilikisi nedeniyle, Dersaadetiyse Osmanl gemii
ima ediinden tr kullanm d klmak iste-
milerdi. Bunu dnya lsnde baardlar. Kent,
1920lerden balayan homojenleme evresinde
saysz eski adn unuttu. Kullanmdaki adlar
iinden en az politik, en az dinsel, en az etnik
gndermesi olan adn, stanbulu genelletirdi.
stanbul oldu. Kentin ad, iine saysz anlamlarn
retilip yerletirilebilecei, yine de dolmayacak
bir ak kategori haline geldi. Tpk bu metro-
poln kendisinin de, farkl yaam biimlerini,
SALT014-STANBULLAMAK-177

farkl varolular, farkl tercihleri ierebilen, her
ifade edie ak, en azndan bu potansiyeli her
zamankinden ve Dou Akdenizdeki her yerden
fazla tayan bir bo mekana dnt gibi...
stanbullama terimi, kentin geleneksel koz-
mopolitizmini yitirip modern kozmopolitizmler
retir hale gelme srelerini anlatyor. Semiyotik
bir boalmay tanmlyor.
Uur Tanyeli
STANBULLU
Bir kent efsanesi.
Szck, yaln szlk tanmyla stanbulda do-
mu ve yetimi olan kiileri niteler. Ancak, en
azndan son onyllarda, sadece bu anlamyla
kullanld ve bir nfus kayd bilgisine iaret
ettii neredeyse hi grlmez. Hemen daima,
niteledii kiinin stanbul doumlu olma du-
rumuna ayrca anlam kazandran mphem
bir deerler blgesinin iinde konumlandna
iaret eder. O deerler blgesiyse, herhangi bir
dnemde toplumsal imgelem dnda varoldu-
u ok kukulu bir efsanedir. Oras bir kltrel
Atlantistir; bir zamanlar varolmu, ama yitirilmi
STANBULLAMAK
bir kltr-mekandr. Szkonusu mekann sakini
olan stanbullu da asla tam tanmlanamayacak
bir gemite yaam, ancak nesli ne yazk ki artk
tkenmi bir insan tipi olarak dlenir.
Kavramn bu anlamda Ge Osmanl dne-
mi ncesinde kullanmda olduu sylenemez.
Ancak, stanbulun Orta Bizanstan beri rakipsiz
ekicilikte bir odak olduu ve ondan ayrlmak
zorunda kalmann bir st snf yesine benzersiz
bir yoksunluk olarak gzkt bilinir. Osmanl
dneminin ilk yzyllarnda stanbuldan savrul-
mann buna benzer bir anlam yoktur. Osmanl en-
telekteli/brokratik sekini merkezi tanmlayan
iktidar odandan uzaklama ya da uzaklatrlma
korkusunu, stanbuldan uzaklamaktan daha
fazla nemser. Kald ki, o sralarda hemen he-
men hibir brokratik sekinin stanbul doum-
lu olmad dnlecek olursa, stanbullulua
zel bir anlam atfetmenin gereki de olmad
aikardr. Kavram, muhtemelen erken 19. yzyl
iinde kentin incelikli bir kltrle donanm ol-
duu varsaylan halkn nitelemeye balar. Ortaya
k, ynetici sekinlerin artk tara kkenli ol-
mamaya balamasyla kukusuz ilikilidir. Belki
bakentin modernleme balamndaki kronolojik
erkenciliinin de bir ifadesidir. 18. yzyldan iti-
SALT014-STANBULLAMAK-178

baren bakentle tara arasnda her tr kltrel,
toplumsal ve sanatsal alanda belirgin bir a fark
yaanacaktr. 19. yzyln ortalarnda, zellikle
Krm Sava ile birlikte Avrupa ile temaslar ge-
litike, terim bundan en ok ve en hzl yarar-
lanan kentin insanlarn nitelemektedir. Bu asla
bu biimde ak olarak ortaya konmasa da, stan-
bulluluk sfatnn ardnda tekine, Batlya en
yakn olan yerlinin ima edildiini sezmek zor
deildir. Ancak, 19. ve 20. yzyllarda terimin Trk
kkenliler tarafndan kullanldnda yerli bir
gayrimslimi anlatmasna ok ender rastlanr
(bak. Aznlk; Etnisite).
Kavram, 1980 sonrasnda hzl bir anlam reviz-
yonu geirir. Onun ortaya kmas iin, stanbulun
Ankarann bakent yaplnn ardndan daha
1920lerde yitirdii rakipsiz ekonomik ve kltrel
pozisyonu yeniden elde etmesi gerekir. Dolaysy-
la, stanbullunun yeni bir anlamla yklenerek
icat edilmesi bir paradokstur. stanbul yeni bir
arlk kazanr ve Ankaray hi de amalanmam
biimde taralatrrken, stanbullu da tam kart
bir biimde bir yitik insan tipi olarak gndeme
gelir. Yani stanbul yeniden doarken stanbullu
lr. lm ilevseldir de... lkenin dev metro-
polnn kresel ilikiler ana eklemlenii ona
STANBULLAMAK
ulusal lekte ayrks ve rekabet edilemez bir g
kazandrrken, stanbullunun lm bu metropo-
l ulusal lekte yeniden olaan bir Trkiyelilik
durumuna iade etmeyi salar. yle ya, stanbulda
yaayanlar artk stanbullu deillerdir! stanbullu
olmaya stanbulda yaamak bir yana, stanbulda
domak bile yetmez olur (bak. Yabanc). n-
k, lkenin her kesinden buraya savrulmu
olanlar, savrulurken yerel ahlaki/kltrel/insa-
ni deerlerini de byk oranda yitirmi kabul
edilirler. Bundan tr, stanbulu benimsemek,
stanbulla zdelemek gibi dsel bir durum
daha icat edilecektir. stanbulda yaayanlar, sanki
onu benimsemedikleri, onun deerlerini kav-
rama yeteneinden yoksun olduklar iin, kent
de kimliini yitirmekte ve bozulmaktadr. Bu-
nun anlam, stanbulluluk kavramnn Trkiye
geneline egemen kadim hemehrilik rntleri
erevesinde kavranmasnn nerilmesidir. Baka
bir anlatmla, metropol iin ngrlen kentlilik
modeli, geleneksel Trkiyenin dar cemaati ai-
diyet rntleri erevesinde ina edilmek iste-
nir. na edilemeyecei iin de bir stanbulluluk
mitolojisi kurulur.
Uur Tanyeli
>Aznlk, Etnisite, Yabanc
SALT014-STANBULLAMAK-179

STKLAL CADDES YA DA BEYOLU
Buras ne bir caddedir, ne de bir semt En az iki
yzyldr bireysel bir kltrel tercih yapmak
isteyen Trklerin bu kararlarn davurduk-
lar en nemli mekandr. [Ed.]
Kltr hayatmzn en yerinde, yerinde olduu
kadar da hogrl yarglarn veren Tanpnarn,
bir Paris taklidiyle hayatlarmzn yoksulluunu
hatrlattn syleyerek kendisinden beklenmeye-
cek kadar acmaszca yarglad Beyolu, yllardr
zlemlerimizi, zentilerimizi, tembelliklerimizi,
gezintilerimizi, bulumalarmz, sevimelerimizi,
kitap, mzik, sinema, gizli heyecan kontenjanmz
yklenmitir. Eminnndeki yeralt geitleri gibi
burada da, zellikle hafta sonlar, bir girdap youn-
luu vardr. Buray dolduran insanlarn Beyolunu
ineme ehveti insan yorar. Hep dnp gelip
oraya gideceimiz fikri de... Sevgili Beyolumuz,
onu severim ve kyamam. Ben ocukken gzdeydi,
sonra bir sokak kadn muamelesi grd, imdi-
lerde yeniden el stnde tutulan bir hanmefendi
sanat gibi. Gene yava yava boyalar dklmeye
balad, balyor. Eskiden beri hep byle olmu
anladm kadaryla. Ne kadar yaldz dklm,
dklecek olsa da o prltnn iinden geip gidecek
olmak, itiraf edelim ki bana, hepimize iyi gelir.
Fatih zgven
STANBULLAMAK
STMLAK
stimlak, 1950lerin ve 1980lerin ortalarnda,
stanbulun kentsel dokusundaki youn temiz-
lik harekatlarnn hukuk terminolojisindeki
karldr.
Bu dnemlerdeki imar hareketlerinin ortak nok-
tas, stanbulun kimlik katmanlarnn dozerler-
le hoyrata silinip sprlmesidir. Gnmzde
ise, yerel ynetimin kent gzelletirme (bak.
Gzelletirme) etkinliklerinden olan Roman ma-
hallelerini temizleme (bak. Temizleme) alma-
lar ile gndeme gelmektedir.
stimlak kavram, 2700 yldr gle srekli
yeniden biimlenen ve yeniden tarif edilen kent-
te, gmenlerden oluan yerel yneticilerin kent
kltrne baklar, kentsel miras alglaylar
zerinden de ele alnabilir. stanbulda istimlak,
ok dilli ve ok ynl stanbulun katmanlarnn
zenginliini kavrayamayan bir ynetici grubunun,
gzelletirme ve asriletirme sloganlar eliinde,
sistemsizce ve sratle kent zerine yry,
kenti zapturapt altna alma abas olarak da ta-
nmlanabilir.
pek Yada Akpnar
>Gzelletirme, Temizleme
SALT014-STANBULLAMAK-180
 STANBULLAMAK
KAITILAR
Katlar (kendilerini isimlendirdikleri zere)
kentin plerini kurcalayarak, reddedilmi, d-
klanm olandan dntrlebilir malzemele-
ri ayklayp satarlar. Bu, zaman zaman olduka
organize ve teritoryal tavrda gerekleen ve
znde amac para kazanmak olan bir itir.
Kayt d olan ve kabul grmeyen katlar, el ara-
balaryla kentin sokaklarnda dolap, kaldrmla-
ra yaylp p kendilerince yeniden dzenlerler.
Resmi p toplama dzenine ve belediyelerin
mekanizmalarna aykr olmalarndan, kayt d
ve organize alma biimlerinden ve kent sakin-
leriyle aralarndaki asla netleemeyen ilikilerden
dolay, genel olarak dzene aykr gzkseler de
geridnm oranlarnda sebep olduklar somut
art sayesinde bizzat o genel dzen ve kent iin
son derece faydaldrlar.
stanbul ve dier byk kentlerde faaliyet
gsteren katlar sadece kentte geridnm
konusundan deil, hem kentin ileyi biimlerini
alglamak, hem de dzen ile ilikileri asndan
zerinde dnmeye deer bir i kolu olutur-
maktadrlar. Katlar kentin ileyi biimle-
rinden ikisi ile ok yakndan ilikilidir. Bunlar
geridnm ve yeniden anlamlandrma olarak
tanmlayabiliriz. Kentten bahsettiimizde sfrdan
balamak sz konusu deildir. ok belirgin bir
fiziksel byme hedeflenmedii srece kentsel
evre, mevcut alan ve elemanlarn yeniden d-
nlp yeniden anlamlandrlmasyla katman kat-
man birikir. ok radikal ykm kararlar olmad
srece (ki bu maalesef stanbulda 20. yzyl bo-
yunca ve halen sregelen bir eilimdir) hibir ey
silinmez, ama hibir ey de olduu gibi kalmaz,
kalamaz (bak. Ykm ya da arpk Kent). Kent-
te ister inai ister yaamsal olsun, yeni anlatlar
her daim eskilerinin tekrardan kurgulanmasyla
oluturulurlar. Kalc ve gvencesizin, deerli ve
atlabilirin e zamanl varolabilecei, hatta birbir-
leriyle yer deitirebilecei bir ortamdr kentsel
mekan. Bunu kavramak zgrletirici olacaktr,
zira planlama ve zellikle mimarlk disiplininin
adeta laneti haline gelmi olan kontrol takntsna
malup olmu gibi hissetmektense, tam anlamyla
kontrol edemeyecei bir evreyi ekillendirmede
aktif olabilmenin yollarn aramak yeni kaplar
aacaktr.
Katlarn zerinde durmaya deer bir dier
boyutlar da dzen ile ilikileridir. Bu iliki, iyi
ya da kt, faydal ya da zararl gibi ayrmlardan
SALT014-STANBULLAMAK-181

syrlabilen yaplar ile; kendilerine sfrdan gelir
retiyor olmalar ve kent sokaklarnda grnr-
lkle grmezlikten gelinme arasnda tuttuklar
yer ile kurgulanmaktadr. Bu unsurlar bir uta
kriminal yaplanmaya meyletmekle beraber, ba-
ka bir uta muhalif bir kentsel retim iin adeta
bir reete sunmaktadr.
Can Altay
>Ykm ya da arpk Kent
KALDIRIM
Yollarn yayalar iin ayrlm blm; kentsel
arayz.
Hem d mekan ile yaplar, hem de hareket ile
sosyal aktiviteler arasnda bir arayz olarak ele
alnabilecek kaldrm, ayn zamanda srclerin
yayalat (bak. Yayalatrma), zel ve kamusal
dnyalarn bulutuu bir mekandr. Jacobsa gre
kaldrm, kent yaantsnn getii sahne olarak,
yaya trafiinden ok daha fazlasn tayan bir
kent platformudur. Aslnda bu kent platformu bir
tr soyutlamadr; nk kendi bana kaldrmn
STANBULLAMAK
bir anlam yoktur. Kaldrm, onu evreleyen bi-
nalar ve kullanm biimiyle anlam kazanr. Bu
platform ayn zamanda kent yaamyla ilgili g-
zmzde canlanan ilk imaj da tar. Bu balam-
da Jacobsun sorusu ok yerindedir: Bir kent
dnnce aklnza ilk gelen nedir? Sokaklar.
Eer bir kentin sokaklar ilginse o kent ilgin g-
rnmektedir; eer skcysa o kent skcdr. Eer
ilginlik yaamsalln bir boyutuysa, gvenlik de
dier boyutudur. Aslnda bir cadde ya da sokak
ancak yaayan kaldrmlaryla gvenli bir kent
paras olabilir. Bu anlamda, yollarn sadece in-
san ve mal tamaclna indirgenmesi, insanlk
tarihinin en arpc zenginliinin de yitirilmesi
olarak yorumlanabilir.
Gehlin de belirttii gibi, yrmek ilk ve en
temel ulam biimidir; ancak kaldrmn bugn
anladmz anlamda, salt yayaya ait bir alan
tanmlamasnn daha ge bir dneme denk gel-
mesinde, yrmeyi etkileyen koullarn deime-
sinin de rol vardr. Tarihsel adan bakldnda,
kaldrm benzeri ykseltilmi ya da malzeme far-
kyla belirlenmi bir platform, yayay younluu
grece az olan at arabalarnn tozundan ya da
amurdan korurken, bugn kaldrmn neredeyse
sadece yayalar motorlu aralardan korumak iin
SALT014-STANBULLAMAK-182

yaplmak zorunda olduunu grmekteyiz. Bu
nedenle de yayann hareket alanna ait sreklilik
tarihsel rneklerde sahip olmad kadar nem
arz etmeye balamaktadr, nk yrmenin
karsna kan engeller daha sert ve zedeleyici
olabilmektedir.
Ancak endstrilemeyle birlikte, Bat kent-
lerinde daha kuvvetli bir varlk ve kent iinde
sreklilik kazanan kaldrm, stanbulun ait ol-
duu dnm panoramasnda, eer Batllama
denemelerinin mekansal gsteri alanlar olarak
kabul edilebilecek birka rnein bugnk de-
vamlarn saymazsak, aslnda neredeyse hi va-
rolmamtr. Kaldrm hala, kiisel karlarn
att ve birbirine kar ncelik kazanmaya
allan bir iti kak alandr. Roller deiiyor
olsa da, kamu yarar kavramnn iselletirile-
medii, bireysel karlarn daha fazla yer tuttuu
sylenebilir: Kaldrma park eden aralar, dkka-
nnn nn diledii gibi igal etmekte saknca
grmeyen satclar, Osmanlnn slam hukuku
erevesinde uygulad fin kuralnn kalntla-
rdrlar. Yerasimosun zmlemesinde belirttii
gibi, fin kavram snr kavramn neredeyse d-
lar. Roma hukukuna gre Bat kentindeki arazi
mlkiyeti hukukunun temelinde tamamen soyut
STANBULLAMAK
olan snr kavram bulunur; bu snr tamamen
farkl iki hukuki birimi, rnein iki zel mlk ya
da bir zel mlk ile bir kamu alann birbirinden
ayran ve hibir kalnl olmayan bir izgidir.
Oysa slam kentinde snrn yerini, bir birimden
dierine aamal geii ifade eden fin kavram
alr. Fin, alann hak sahibi sokak sakinlerince
ortak kullanlan bir blmdr ve taraflardan
birinin dierine gre hakk kendi mlkne doru
yaklaldka artar. Gerek anlamda bir kamu
alanndan bahsedemeyeceimiz byle bir durum-
da, kaldrm gibi, evinin dnda varolan soyut bir
varlk olarak yayadan da bahsedilemeyecei iin,
gemile bugn ya da Osmanlyla onun kendine
zaman zaman rnek ald Baty, bu balam-
da karlatrmann da fazla bir anlam kalmaz.
Osmanl esnaf rgtlenmesinde kaldrmclarn
olmas da bizi yanltmamaldr.
Orhonlunun belirttii zere, kaldrm, toprak
zemine ta demek suretiyle yaplan yol demek-
tir. Ve kaldrm ve kaldrmclk, birlikte anlan,
yol ve yolu yapanlar iin kullanlm terimlerdir.
Yaya kaldrm olarak, yayaya ait alan tarif etmek
zere terimsel bir ayrmn yapln ise, Tekelinin
belirttii gibi, ilk kez 19. yzyln ikinci yarsn-
da balayan kent geliimine hizmet edebilecek
SALT014-STANBULLAMAK-183

altyapnn yaratlmas almalar balamnda
grrz. Bununla birlikte, yaya kaldrmnn gn-
deme gelii de tek bana deil, ancak yol geni-
letmeyle birlikte sz konusu olmu, bu noktada
da kaynaklarn yetmemesi nedeniyle sonulara
bata amalanan srede ulalamamtr. Bu d-
nemde yaanan dnm, btnlkl olmayan
para para uygulamalar olarak kalm, tam bir
entegrasyon iinde de olmayan kent ii ulam
rgtlenmesinde, kendi aralarnda da balantlar
olmayan sreksiz bir yap sergilemitir.
20. yzyldaki dnm srecinde caddeler,
sokaklar ve yaplar, otomobilin kent yaamna
katlmasndan nce gelitii iin de, sorunlar ve
snrlamalarla karlalr. Deiimin temel nedeni,
byme sonucu oluan yeni duruma uyum sa-
lama abasdr. Bu karmak bir sretir: Baar,
d ve yenileme srelerini ierir. Pek ok kentte
olduu gibi stanbulda da temel problem, kentsel
alann gelimesinde otomobile dayal ulama
elverili yol alarnn ncelik tam olmasdr.
Kent formunun gelimesinde yaanan dnm
stanbul zelinde bir plan btnl tamadan,
para para uygulamalarla gerekleir. Deiimin
negatif etkilerini kavrayamadan yrtlm bu
planlama abalar da baarsz uygulamalarla so-
STANBULLAMAK
nulanmtr: Bat kentlerinin uygulamalarndan
yola klarak ynlendirilen bu almalarda, kent
iine zamanla giren yeni teknolojilerle, mevcut alt-
yap lek ve yol genilii snrlar zorlanarak eski
kent dokusunu yok etmek pahasna plan btn-
lnden uzak, otomobil lehine, arpc bulvarlar
ama operasyonlar gerekletirilmitir: 1950ler-
de, Menderes operasyonlar kapsamnda, eski kent
dokusunu yarp geen devasa Vatan ve Millet cad-
deleri, Beyazt-Aksaray aksnn almas, Emin-
n-Unkapan yolu dikkat eken uygulamalar olur.
Yayalar kenti stanbulun dokusunda bu tr byk
imar hareketleri ile alan yaralara, zamanla yeni-
leri eklenir. Karayollarna ncelik veren ulam po-
litikalar sonucunda, kentin en youn merkezleri
haline gelen yerleri, yayalar iin ile mekanlarna
dnr: Mecidiyeky ve Beikta, sadece youn
kentsel fonksiyonlarn merkezi olarak deil, ayn
zamanda ulamn youn dm noktalar olarak
da en arpc rnekleri olutururlar. Kentlerde
sosyal organizasyonlarn oluum ve geliiminde
temel bir yeri olan etkileim, youn bir ekilde bes-
lenmekle birlikte, younluk iin her zaman eikler
sz konusudur! Yksek younluk, yaanabilir bir
kentsel sistem oluturulabilmesi asndan toplu
tama kavramyla dorudan baldr. Son derece
pahal olan toplu tama sistemlerinin ekonomisi
SALT014-STANBULLAMAK-184
 STANBULLAMAK
iin zorunlu olan bu iliki, Lozanonun da iaret
ettii gibi, zel otomobil lehine gz ard edildiin-
de, etkileimin temel mekanlar olan kaldrmlar
ya zorunlu bir teknik ge olarak tasarmn paras
olur, ya da yaamayan boluklar olarak kalrlar.
Vatan ve Millet caddelerinde olduu gibi, otoyol
benzeri bulvarlarla kurulan ulam alarnda yaya
zaten sz konusu edilmez ya da Mecidiyeky ve
Beikta gibi kent merkezlerinde kaldrm igale
urar. zel otomobil, kiisel hareketlilik olana-
nn bir arac ve simgesi olarak densizce kent iine
sokulur; bununla da kalmayp, yayalarn mekanna
tecavz etmekten ekinmez.
Nezaket (civility) kavram, kent iin kullan-
lan civitas, civilization kavramlaryla ilikilidir.
Kent, kltr younluu ve medeni sosyal dav-
ranlarla evrelenir. Topluluun hareketlerine
rehber olmas beklenen bir kurallar btn olarak
medeniyetin gstergesi kabul edilen kaldrmlar
asndan, stanbul (nadir iyi rnekler dnda)
ilgin olumsuz rneklerin grld bir kenttir.
Profesyonel anlamda, bu karlama alanlarnn
tasarm konusunda son derece baarsz olunduu
sylenebilir. Sosyal hayata adm atarak, kentsel
topluluun bir paras olmaya geiin kaps gibi
grlebilecek bu arayz niteliindeki mekanlarda,
zel kullanmlar doup biimlenir ve zel bir an-
lam tamaya balar. Halbuki stanbul sz konusu
olduunda, kaldrmlar yara bere iindedir: kapan-
m ama balad kabukla tmseklenmi, az tede
yeni alan bir yara ile ukurlam, stne binen
ar ykle zemine iyice oturup bombelenmi Bir
adm at, imdi sra, yana kay, stnden atla, hatta
t--r-m-a-n Sk sk kaza haberleri yaymlanr:
altyap almalar iin alan ve kapatlmayan
kuyulara denler Ya da yeni bir inaat almas
iin, aslnda izin alnmadan giriilen bir zemin a-
lmasnn delip getii yzeyden metroya ulaan
darbelerle kysndan dnlen felaketler Trafik
kurallarn hie sayarak -kazayla!- kaldrmda ya-
yalar bien aralar Sadece yallar ve fiziksel
engelliler deil, stanbulda herkes kaldrmda
gvende olmadn bilerek hareket etmek zorun-
dadr. Yayalatrlm stiklal Caddesi (bak. stik-
lal Caddesi ya da Beyolu) zemin kaplamalar
ise, nerdeyse on be yldr bir yap-boz rneidir.
Kubann kaldrm hastalklar adn verdii bu
durum, biraz da stanbulun yaad deneyimin
ve ait olduu corafyann zeti gibidir.
Ela il ve Hlya Hatipolu
>stiklal Caddesi ya da Beyolu, Yayalatrma
SALT014-STANBULLAMAK-185

KAMUSAL ALAN (I)
ok yakn bir gemite bir devlet bym-
zn tanmlad gibi, kamusal alan polisin kim-
lik sorabildii yerdir, dolaysyla stanbulda
kamusallk polisin kimlik sormas ve vatandan
da kimliini ibraz edebilmesidir. Ayn mantk uya-
rnca polis her yerde kimlik sorabilir, yine dola-
ysyla stanbulda her yer kamusal mekandr.
Dnyann hibir yerinde toplumsal pratikler ba-
site ideal bir kamusal-zel ikili kartl ekse-
ninde konumlanmyor. Ancak yine de, farklln
toplumsal retimine, ifade biimlerine ve mza-
keresine eitli seviyelerde grece aklk olarak
tanmlanabilir kamusallk. Benzer bir biimde,
bu akl dolaymlayan tm aralarn kamusal
alan, bu aralarn mekansal organizasyonunun ise
kamusal mekan tanmlad da sylenebilir. zel
alan ise, farkllk retiminin sonucu olan tekinin
ortaya knn ya da grnrlnn snrlanma-
s abas ile varolur. Bylesi kaba bir tanmlama
abas bile, ideal bir her trl farklla aklk ya
da kapallk olarak kavranamayacan gsterir
kamusal-zel ikilisinin; bu kavramlar daha ok
toplumsal pratiklere ilikin srekli bir mzakereye
iaret ettikleri srece anlamldrlar. Kimi zaman
aklk ve kapallk vurgusu tersine de dnebi-
lir: Gl mutabakat oluturmu baz normlar,
STANBULLAMAK
anormal ilan ettikleri kimi farkllklarn kamusal
alanda ifade edilmesine izin vermezler, o zaman
zel alan farklln sna olabilir. Seslerin top-
lumsal organizasyonu, benim ark sylememi
norm d ve berbat olarak niteleyebilir. Byle bir
durumda, kamusal m zel mi olduu olduka
mulak, benim gibi berbat sesler reten amatrlere
ak bir zel mekan, szgelimi bir canl performans
mekan, farkllk retimi balamnda hayati ola-
bilir. Bu kadar aklk ans dahi bulamadmda,
hi kimse (umarm) banyomda ark sylememi
engellemez (kimlik sormaz!). Yine de, herhangi
bir ifadenin almlaycs olmadnda anlam da
retemeyecei gz nne alndnda, nemli
olann sesimin en azndan bir komu tarafndan
duyulmas, bir tr kamusal akla ulamasdr.
Trkiye toplumsal formasyonunda, hem ge-
mite hem de ksmen bugn, hala egemen olan
ise farklln toplumsal retiminin olabildiince
kapatlmasdr. Dolaysyla, kamusal alan da zel
alan da farkllk retimine yol aan mzakere
yerleri olarak deil, tersine aynln retiminde
ilevselleen yerler olarak tanmlanabilir. Aynl-
n retim yerleri olarak tanmlanan btn yerleri
kamusal ve zel olarak ayrt etmeye yarayan tek
lt ise, en basit anlamyla mlkiyet ilikileridir;
SALT014-STANBULLAMAK-186

kamusal henz birisi tarafndan sahiplenilmemi
olan yerdir.Public kavramn karlamak zere
Trkede kullanlan kamusal sfatnn kk
olan kamu ismi, bu balamda hayati neme sa-
hiptir. Kamu, TDK szlne gre, hep, btn
ve halkn btn, halkn hepsi anlamna gelir.
Burada arpc olan hep szcdr; yine TDK
szlne gre hep, hibiri dta tutulmamak
ya da eksik olmamak zere, btn, tm olarak ve
daha iyisi srekli olarak, her zaman varolandr.
Bu nedenle, kamusal alann polisin kimlik sorabil-
dii yer olarak tanmlanmas anlamldr; asli olan
her yerde her zaman hepin paras olmaktr. Bir
halkn tm olan hep, bir trl insanlarn tm,
olur olmaz kimseler, nne gelen olan herkese
dnemez. Ne kamusal alan herkesin oul ifade
alandr, ne de zel alan herkesin tekil sna;
tersine her ikisi de hep birlikte ya da tek bana
sadece hepin varlk alandr. Byle bir toplum-
sal formasyonda, kamusal mekan ile zel mekan
arasndaki ayrm kolaylkla alabilen niceliksel
bir ayrmdr. Hepe ait olunduunu kantlayan ge-
rekli kimlik gsterilebildii srece, tm kamusal
alan ve mekanlar zelleebilir ve tersi de geer-
lidir: Ayn kimlik hiyerarisi uyarnca zel alan
ve mekanlar da kamusallaabilir. Kaldrmlara
park yaplmasn engellemek iin konulan demir
STANBULLAMAK
babay keserek kilit takp zel otopark sahibi olan
vatanda ya da kaldrm dkkanna dntren
bakkal ile Gkkafes arasndaki fark byk ve ni-
celiksel bir g farkdr; ama aralarnda niteliksel
olarak bir fark yoktur, birbirleri ile uyumludurlar
(bak. Otopark). Benzer bir biimde, szgelimi
zel alann limiti olarak tanmlanabilecek bedene
ilikin trban, mini etek, sakal, cinsel ynelim
benzeri farkllklarn ifade edilmesini engelle-
mek amacyla bedenler kamusallatrlr, hepin
kimliine uyumlu hale getirilmeye allr. Bu
durumda, kamusal yarar kavram tartlabilir
olmaktan kar, nk her zaman, eksiksiz bir
btn olarak varolacak mitik hep yanlsamas, bu
btnn eksiksiz bilinebilir ve mutlak bir yarar
da olduu yanlsamasn retir. Kukusuz bu yara-
r bilenler, ncelikle hepin ikamet ettii mlkn
de temsili sahibi olan ve kimlik hiyerarisinde en
tepede oturan devletlilerdir. Muhalefet kimin dev-
letli olmas gerektii zerinden yrtlr; yoksa
herkesin, yani olur olmaz, nne gelen kimselerin
de bu yarar konusunda dile getirecekleri eyler
olabilecei pek akla gelmez.
Blent Tanju
>Otopark
SALT014-STANBULLAMAK-187

KAMUSAL ALAN (II)
zel mekann dnda kalan her yer demekse
de, stanbulda bu denli yaln bir tanm hibir
ey ifade etmez. [Ed.]
Kamusal alan eitli mekanlarla ve sylemlerle
oluturulur. Tarihi anlamda sadece belirli toplum-
sal kesimlerin varlkl erkek vatandalarn giri
hakkna sahip olduklar ve gelien sivil toplumla
beraber siyasi taleplerin dile geldii toplant me-
kann ifade eder. ehrin merkezinde bulunan ve
belirtilen kesimlerin toplumsal meseleleri tart-
tklar eski Yunan Agorasnn verdii hizmet buna
rnektir. Bugnn perspektifinden bakldnda
ise bu mekanlar, gcn temsil edildii ve kamusal
karlara dair kayglarn ifade bulduu yerlerdir.
Kamusal alan mimari ideallere gre ekillenir.
Fakat yalnz maddi bir mekan olmad iin onu
sadece ina etmek olanakszdr. Kamusal alan ayn
zamanda kar atmalarna, katlm ve sosyal d-
lanmaya odaklanan bir tartma nedenidir. Kentsel
kamusal alan, toplumsal koullar ve durumu da
yanstan maddi, sosyal ve sylemsel bir mekandr.
stanbulda da kamusal alan deiik alar-
dan incelenebilir, fakat zel ve kamusal ayrmn
ifade eden Batl kavram burada farkl anlamlara
STANBULLAMAK
gelebilecek ekilde deitirilir. zel, bireysel ve
bireye bal bir mekan ile ak, kolektif, herke-
se ait olan mlk arasndaki kat ayrm, Trke-
ye evrildiinde karmak ve oulcu sosyal ve
psikolojik bir hal alr. Uur Tanyeli, kavramsal
bir incelemede, zel mekanlarn mahremiyeti,
gizlilii, bakalarndan saklanan bir yeri ya da
yalnzl, buna karn kamunun herkese hitap
edeni ve herkesin gz nnde duran ifade et-
tiini aklar. Trkede kamu terimi genellikle
devletin bireye dnk dzenlemeler yapt bir
yeri kastetmek olarak kullanlr: Aka tanm-
lanm mekanlarn kural ve emirlerle dolu olan
bir kamu eli tarafndan denetlenmesi. Kamusal
alanlar, g ve ideolojiyi temsil eden alanlardr;
resmigeitler ve demeler iin dzenlenmi me-
kanlar ya da halkn eitildii kurumlar. Bu yerlerde
kamu iradesi geerlidir; kyafet ve davranlar
kontrol eden, ban kapanmasna izin veren ya
da gsterileri yasaklayan irade.
Fakat tarihi Osmanl ehrinde, mekansal ka-
musalln tannm olandan yabanc olana doru
ilerleyen ok boyutlu bir yaps vard. Kyafet ve
davranlarla mekann ve aidiyetin belirlendii
yava geiler. Hatta cinsiyetlere ve misafirlere
gre ayr odalar barndran evin merkezindeki
SALT014-STANBULLAMAK-188

samimiyetten, sakinlerin beraberliinden oluan
ve yabancy kapsamayan ok boyutlu mahalle
iletiiminden, cami ve onu evreleyen kurumlara
doru hamam, kervansaray ve yabanclarn kal-
d otellere kadar uzayan alanlar. Ve buradan
devlet kontrol ile kolektif kullanm arasnda
bir ara mekan oluturan ehir surlarnn dnda
kalan toplant ve enlik alanlarna doru ilerleyen
geiler. Bunlar, bugn adna yok-yerler (non-
places) denebilecek, belki karayollarnn yann-
daki, yksek grnrl olan fakat kamu kar
ve kontrol dnda kalan bir piknik ya da kaak
bir pazar yeri iin msait alanlar olabilir.
stanbulda, Boazii kamusal alann en iyi
rneklerinden biri olarak gsterilebilir. Hem ula-
m iin bir dm noktas, hem bir elence ve
dinlenme alan, hem de bir simgedir. ki tarafn-
daki sahil boyunca ortaya kan kamusal alanlarn
yaplar birbirinden tamamen farkldr; bunlar
kk ay baheleri olarak ya da baka etkinlik-
ler iin kullanlr. Manzara ve siluet hayranlkla
seyredilir ve gururla gsterilir. (bak. Manzara;
Siluet) Vapurlarn grnmnde sahil sakinle-
rinin sz hakk vardr ve halk kylardaki imar
faaliyetlerine mdahale eder. Mlkiyet, yetki ve
geit meselelerinde tartmalar kar.
STANBULLAMAK
Bugn stanbulda olduu gibi baka yerler-
de de kamusal alan sz konusu olunca, kentsel
dnmn kresel parametreye ball ve na-
sl ekillendirilecei n plana kmaktadr (bak.
Kentsel Dnm). Beyolundaki Fransz Soka,
dnm projesi kapsamnda kamusal alann zel-
letirilip ticariletirilmesinin tipik bir rneidir.
Eski Cezayir Soka, hayali bir kltr ile idealize
edilen kamusal alan tasarm dorultusunda, ka-
mu ve zel ortaklndaki bir irket tarafndan bir
tketim ve elence mekan olarak burada Fransz
sokak kahveleri ve restoranlar tarznda yeniden
tanmlanr.
Leventin merkezi ticaret blgesinde modern
bir alveri merkezi kapal, ticariletirilmi ve
gzetlenen bir mekan zellikle kadnlar iin di-
er ar ve pazarlarda yaygn olmayan ve hatta
riskli grlen yeni bir buluma ve grme me-
kan oluturuyor. Boazdaki eski liman blgesi-
nin turizm iin cazip otellere almasn ve yolcu
gemileri terminaline dntrlmesini hedefle-
yen bir kent gelitirme projesi olan Galata Portun
planlarnn aklanmas, kamusal alann anlam
hakknda (bak. Kamusal Alan (I)) hararetli tart-
malara yol at. Bitiiindeki Cihangir ve Galata
semtlerinin yerel gruplar, turistik bir alveri
SALT014-STANBULLAMAK-189
 STANBULLAMAK
merkezi yerine burann denize bakan ay bahe-
leri ve baka dinlenme imkanlar sunan bir gezi
alan olarak dzenlenmesini talep ediyorlar (bak.
Turizm). Siyasi gruplar ve sanatlarsa, daha sert
bir dille ticari amal kullanmn mahalle insan-
larna buluma imkan sunmadn, tasarlanan
grkemli bina ve etkinlik yapsnn ncelikle d-
layc bir kltr retimini tevik ettiini ve bunun
da yerel halkn byk bir kesimini dlayacan
vurguladlar. (X-urban 2006)
zellikle bu tartmalar, yani farkl karlarn
ve deer yarglarnn srekli kar karya gelmesi
ve aralarnda pazarlklarn yaplmas, aslnda ka-
musal alann temelini de oluturuyor. Kamusal
alan hibir zaman herkese eit derecede ak deil-
dir. Birbirleri ile rekabet halinde olan deiik grup-
lar hep vardr, kamuoyunun bir kesimi geici olarak
baskn olabilir ve dierlerine -iyi ihtimalle- merak
ve ilgi ile bakar. Bazen eitli olaylar ayn anda, yan
yana ve birbirlerini bastrarak gerekleebilir; ara-
larnda kendini gstermek ve kabul ettirmek iin
mcadele ederler. Bu anlamda kentsel alan, ister
maddi olsun ister sylemsel, ancak eliki ve onun
mzakeresi sayesinde kamu niteliini kazanr.
Kathrin Wildner
>Kamusal Alan (I), Kentsel Dnm, Manzara, Siluet,
Turizm
KANALZASYON (I)
Suyun insandan geerek denize akan haline
kanalizasyon denir.
Bu, suyun dnm halidir. Arkada brakmann,
uzaklatrmann elzem olduu ve yzleilmemi
bir dnm. Bu yzlememe hali gitgide daha
hzl ve steril bir hal alyor. Medeniyet sifondur.
Kanalizasyon, kapal kaplarn ardnda bir su,
bir sr olarak balar yolculuuna. Arkamza bile
bakmadan kurtuluruz suumuzdan. Ve sonra tm
sular birbirine kararak borulardan yeraltndaki
tnellere sessizce ilerler.
stanbul denizinin sularna gnde 3.5 milyon
m pis su dklr, bize bunun bir paras olduu-
3
muzu unutturarak. Peki, bu su()lar kime aittir? s-
tanbul denizinin rengi son elli ylda gzle grlr
bir ekilde deimitir. Deniz, kabuk balamadan
nce ka insan artabilir?
Senem Akay
SALT014-STANBULLAMAK-190

KANALZASYON (II)
Kentte robotlarn yaayabildii tek alan.
stanbuldaki kanalizasyon sistemi, romanlara ve
devrim hareketlerine sahne olmu Paris kanali-
zasyonu ya da inaat inanlmaz etkileyici foto-
raflarla belgelenmi olan New York kanalizasyonu
gibi neredeyse iinde ayr bir dolam sistemi
kurulabilecek kadar kapsaml bir yapya sahip
midir? Bugne kadar stanbulun kanalizasyon
sistemi iin yaplan haritalama almalar ya
da yaynlar yoluyla bu sorunun cevabnn veril-
mesi maalesef mmkn grnmyor. Kullanlan
hatlardaki bir aksamada sokaklar ve caddeler
zerinden kanalizasyon sistemine ilikin oku-
ma abalar ve sokaklar zerinde onar metre ara
ile yaplm olan kazlar, sistem hakkndaki bu
bilgisizliin sonucudur. Ancak gelien stanbul
bu sorununa da yaratc bir zm bularak, SK
robotlarn yardma arr. Saylar artrlmad
ise yedi robot u anda kentin hem kanalizasyon
sistemini ortaya karmak zere almakta, hem
de kanallardaki sorunlar annda ve yerinde tespit
ederek fotoraflamaktadr. Sokakta yrrken yol
ortasnda ak bir kanalizasyon kapa ve yakn-
larda bir minibs grrseniz, delikten aaya
STANBULLAMAK
eilip SK robotuna Kolay gelsin! demeyi ihmal
etmeyin sakn. Tabii kentin yzyllardr retip de
iinden karmaya alt onca atk maddeyi,
son gnlerde gndemde olan Yenikap kazlar
srasnda bulunan pimi topraktan Osmanl knk
paralarn, ykseklii iki metreye yakn ve kandil
izlerini hala tayan kanalizasyon a iindeki tu-
ladan Bizans tonozlarn, kazlar nedeniyle yn
deitirilen Aksaray hattnn byk kanaln da
iinizden geirerek...
Zhre Szeri
KANYON
stanbuldaki alveri merkezlerinin arasna
son katlanlardan biri; en lks olan. [Ed.]
Adn, 37.500 m2lik alann boydan boya kate-
den derin vadiden alan Kanyon Alveri Merkezi
(bak. Alveri Merkezi), binbir umutla Krfez
lkelerine doru seirtirken hantallna yenik
derek Maslak kuatan rastgele kuleler tarla-
sna konan dev bir dodo kuuna benzer. Ne ki,
az tede tarlann bir nceki denekisi Metro
City durmaktadr ve ehrin yeni kalbi olmay
SALT014-STANBULLAMAK-191
 STANBULLAMAK
hedefleyen Kanyonun onun yan bana k tk
oturtulmasndan ne murat edildiini anlamak
modernist rasyonalitenin harc deildir.
160 maaza, bir gurme market, 9 sinema
salonu, restoranlar, kafeler, barlar, bir spor ve
salk merkezi ile ak-kapal yzme havuzun-
dan baka, ba dndrc fiyatlarn hak etmek
iin rezidans mstear adyla pazarlanan ko-
nutlar ve evreye belli bir kibirle tepeden bakan
ofis kulesiyle bu drt katl kurulu, stanbulun
iinde(?) ve onunla btnlemi bir kk kent
olmak savndadr. Ne ki, bir trl ikametgah ol-
may sindiremeyen bu rezidanslarda oturanlar,
baklarn tam karlarna dikilen hantal koninin
sar duvarlarndan karabildiklerinde, bu defa
-k aylarnda stlan- da ak yry alanlarn
bir karnca yuvas telayla kateden varo ahali-
sinin gidi gelilerinin seyrine mahkum olurlar.
Buna karlk, denebilir ki, yerlekeyi ikiye b-
len atlan, gerilerdeki varo kmelenmeleriyle,
ykselmekte olan yerel neo-con snfnn yeni
bir Manhattan sayd Maslak yolu arasnda bir
bala olma zelliidir ki, bu kuruluu 21. yz-
yl Trkiyesini en iyi ekilde yanstan bir sosyo-
ekonomik trman eretilemesi olma noktasna
getirmektedir.
nternette yer alan deerlendirme yazlarn-
dan birinde mimari gzelliiyle pahal maa-
zalarnn doru orantl olduu bir yap ile kar
karyayz denmekte, stne stlk bamz
ne emeli ve bu farkl yapnn tadn kar-
malyz yollu bir de t verilmektedir. Mimari
gzellikle pahal maazalarn doru oran kiisel
retoriimde yeri olmayan bir kyaslama lt ise
de, grdmck rklnn karsnda bam
daima emeye hazr olduumu itiraf etmeliyim.
Ayda Arel
>Alveri Merkezi
KAPALI-STE
Fiziksel, toplumsal, ekonomik, snfsal ve es-
tetik adan tekini darda brakmak ama-
cyla ina edilmi konut yerlemesi tipi. [Ed.]
Duvar - duvar - duvar duvar stnde korkuluk
var korkuluk zerinde tel rg zplasan da
ieriyi grmen zor kurtarlm deil yeniden
yaratlm yeil satn alnm su birbirinin
ayn iek isimli evler manolya blok beyaz deil
SALT014-STANBULLAMAK-192
 STANBULLAMAK
bazen doa sadece adnda adlar anlalmaz
bir lisanda gardenehir-citybahe-green green
grass istanbulu cmle iinde kullanmak bl-
parala-yok et metropol-ist-anbul bul-an-ga-
ist yeni isimler de bulunabilir bulundu uydu
kent bize tam uydu kent uyku kent parano-
yak ehir tanml eklektik bir giri kaps duran
gvenlik grevlisi yryen gvenlik grevlisi
bekleyen gvenlik grevlisi grevliler ne kadar
gvenli? gvenlik kameras yakalamal duvar
korkuluk tel rg aan kaplar elik ok anahtar
delikli hareket dedektr gr kapdakini al
ieri manyetik kontak fantastik gzlem ken-
dini hapsetmek mi? kendini gven altna almak
m? ne ben dar ne o ieri yeni tanmlanm
ihtiyalar yeni tanmlanm komuluk ilikileri
ev almayp komu almak ev alrken komunu
sormak komunu koarken grmek komunu
yzerken grmek komunu grmemek iin it
rmek ocuk bytmek iin ideal ortam kendi
kendine byyen bebekler bebekler ve ulusla-
raras bakclar btn gn gryorlar gri renkli
duvarlar bakclar iin ideal ortam site-kapa-
site ne kadar alrsa o kadar buraya smazsa
oraya sar o gider stanbul gider ne kadar
uzaklarsa uzaklasn ehir merkezine 15 kp-
rye 10 dakika mesafede ideal kenttir renkli
katalogda byle yazar; anlatlmaz yaanr ya-
annca anlalr-m? katalogda bir de ne der;
sizin iin size zel sizin iin size zel ama ayns
klonlanm kutular ne kadar zel olabilir? yer-
den bamsz rant getir paylam getirme taraf
yarat i taraf-d taraf-duvarn teki taraf tek
tarafl merak dta kalan itekini merak eder
ierideki neden merak etmez teki taraf si-
tede-kapa-sitede- kapal sitede- (bak. Gzetleme;
Gvenlik; dealimdeki Ev)
Beyhan slam
>Gzetleme, Gvenlik, dealimdeki Ev
KAPAN
stanbuldaki bir dizi yer adnda varln hala
srdren ancak anlam gndelik dilde unu-
tulmu bir ticari tesis. [Ed.]
stanbul kapanlar kentin belleinde, mekan isim-
lerinde sregelir: Unkapan Kprs, Unkapan
ars, Balkapan ve Yakapan Han. Ancak
stanbulda kapanlarn gemii, bu adla anlan
mekanlarla snrl deildir. Kapan tanm,
SALT014-STANBULLAMAK-193
 STANBULLAMAK
Osmanl dneminde kentin hayati ihtiyalar-
nn salanmasyla, bir dier deyile iaesiyle
ilgili btn resmi kontrol mekanlarn kapsar.
stanbul kapanlar ve bunlarn dnmnn
tarihi, ekonomik snr yaplar, kentsel gmrkler
ve arlarn denetimiyle ilikilidir. Bu balamda
kkenbilim arpc almlar sunar.
Kapma Aygt/ Resmi Tart ve Datm Mer-
kezi: Kkeni Arapa kabban olan kapan keli-
mesinin Trkede iki farkl anlam vardr. Birinci
anlam, birdenbire ekerek yakalamay tanmlayan
kapmak fiilinden gelir ve baz hayvanlar avlama-
ya yarayan, hayvann ayann demesiyle ileyen
tuza (kurt kapan, fare kapan, ku kapan) ifade
eder; mecazi olarak, hileli dzen demektir. ekil
ve ierik asndan benzer bir kelimenin trevleri
Latincede capare, captus ve capturadan kapmak,
yakalamak, tutuklamak, igal etmek, av, avlan-
mak, kazanm ve yarar salamak tanmlaryla
Avrupa dillerinde de bulunmaktadr.
Kapan, Arapa kabban ve Farsa kepandan
tretilen ikinci anlamyla, ok byk tart ale-
ti, ar yk tartan kantar demektir. Osmanl
Devletinin ilk devirlerinden beri mallar tartp
vergileri toplamak iin bu tr tart aletlerinin
konduu kervansaray veya arlar tarif etmek-
tedir. stanbul balamnda kapanlar, resmi tart
ve datm merkezleridir.
Ancak, kelimenin sesde iki anlam kavramsal
olarak ilikilendirilebilir; bir bakma, Osmanl
kapanlar ekonomik aklarn kontrol ve bunun
zerinden kazanmlar salamak iin kurgulan-
m kapma aygtlardr. Bu anlamda kapanlar,
devletin ekonomik aklar denetleyen aygtlar-
nn ncl bir rneidir; kent snrnn zgn bir
temsilini oluturur. Kent snrnn ekonomik i-
levlerinin tarihsel geliiminin gzden geirilmesi
stanbulda kapan olgusunun oluum ve dn-
mne dair daha btncl bir yorum erevesinin
kurulmasn olanakl klar.
Kent Cephesinin Ekonomik levleri: Mo-
dern dnem ncesi kentlerde, zellikle berki-
tilmi yerleimlerde, mimari olarak -duvarlarla,
hendeklerle, kulelerle ve kaplarla- tanmlanm
kent cephesi, askeri ve politik ilevinin tesinde
ekonomik bir kontrol mekann, bir baka deyi-
le gmrk snrn tarif eder. Snrlarn belirgin
olarak yaplandrld bu modelde, kente girip
kan metalar eperde ve eiklerde niteliklerine
gre ayklanr; resmi tart leklerinde birimlere
SALT014-STANBULLAMAK-194

ayrlr; geerli ekonomik sistemin gereklerine
gre vergilendirilir; yneticiler ve dier aktrler
eliinde onlara deer biilir. Ktlk olaslna
kar zellikle hayati tketim maddeleri, devlet,
tccarlar veya kk esnaf tarafndan depolanr.
Ekonomik snr, kentin fiziksel cephesi ile kstl
deildir. Gmrk alan ulam hatlar zerinde
bir dizi kontrol noktasyla eper blgelere uzana-
bilirken, ksmen kent iindeki ticari mekanlarla
ve arlarla da btnleebilir; gn birlik ulam
leinden, ktalararas alara uzanan bir izgide
farkllar. Endstrileme ncesinde, bakentler
ile liman kentleri, kendi yakn eperlerinin te-
sinde bir alanla ekonomik ilikiler balamnda,
karmak bir kapma aygt oluturacak ekilde
dierlerinden farkllarlar. Kentlerin cepheleri,
zellikle anayollarn sonland yerlerde ve eik-
lerde, ekonomik aklarn kontrol ve ynetimin
rn ile retim zerinden kazancn salamak
zere kapal kent modelinde yaplandrlr. 19.
yzyldan balayarak kentsel alann yeni ulam
aralar ile yaygnlamas, savunma hattnn devlet
topraklarnn geneline ve snrna yaylm, kapi-
talist ekonomik sistemde hammadde ve metalarn
serbest dolam ynnde yapsal deiimlerle
beraber, kapal kent tipolojisi ak kent modeline
evrilir. Mimari kent snrlarnn ksmen ortadan
STANBULLAMAK
kalkt bu dnm srecinde, ekonomik kontrol
ve gmrk ilevi de yeni ulam hatlarna bal
olarak belli alanlara kaydrlr; ou durumda
lke snrna aktarlr. Bu dnemde, ekonomik
snrn ehrin merkezi alannda varln srdr-
d nemli rnekler liman kentleridir; buralarda
gmrk ilevleri bir sre daha kent ii mekanlarn
yaknnda varln korur. Konteyner sisteminin
ve byk yk gemilerinin ortaya kmas ile kent
ii liman blgeleri de yetersiz hale gelir; liman
ilevleri yeni yerleim alanlarna tanr. Gmrk
1950lerden sonra havaalanlar ile bir baka bo-
yutta byk kentlere dner. Gnmzde ticarete
dayal ekonomik kontrol mekanlar limanlar, tren
yollar, karayollar ve havayollar zerinde gm-
rk alanlar, toptanc halleri, antrepolar, souk
hava depolar, konteyner alanlar gibi yerlerde
yeni dolam ortamlarna bal olarak kentsel alann
srekli deien eperlerine yaylmtr; kentin
eski cephelerinin mekanlar ise ou rnekte yeni
ilevlerle dnmektedir.
Kapal modelden ak kente ekonomik s-
nrn ve kentsel gmrk alannn dnm,
kapanlarn tarihi asndan da geerli bir er-
evedir. Endstrileme ncesi ekonomik kontrol
mekanizmalarnn bir arac, Osmanl devletinin
SALT014-STANBULLAMAK-195
 STANBULLAMAK
tart ve datm merkezleri olarak kapanlar, mo-
dernleme sreciyle beraber yeniden yapland-
rlr. stanbul zelinde kapanlar bu serginin
genel tarihsel aralnn balangc kabul edilen
1850lerde dnmeye balar. Ancak kentte iae ve
toptanc ticaret mekanlarnn modernleme sre-
ci iinde de 1980lere kadar ayn yerlerde devam
ettii grlr. Bu zellik, deiime direnle olduu
kadar, liman kenti olgusu ve liman ilevlerinin
tarihsel sreklilii ile de aklanabilmektedir.
stanbul kapanlar her eyden nce modern-
leme ncesi Osmanl ekonomik sisteminin aygt-
lar olarak deerlendirilmelidir. Klasik Osmanl
sisteminde tarmsal retim blgeleri ve az say-
da kk endstri blgesi, nceden belirlenmi
miktardaki artk rn belli standartlara uygun
olarak vergi biiminde kentsel merkezlere sala-
makla ykmldrler. Devlet, iae maddelerinin
nereden salanacan ve miktarn nceden kayt
altna alr; her blgenin ekonomik katks mallar
asndan farkldr: Tahl, kuru ve ya yemi, tuz,
iki, balk, kk ve bykba hayvanlar, kle,
odun, inaat malzemeleri, kuma, maden ve dier
rnler. Bu rnlerin toplanmas ve merkezlere
aktarlmas ii toptanc tccarlara ihale edilir.
rn zerinden yaplan ayrmn pratik dzeni,
merkezlerde kent snrndan arya karmak
bir denetleme ve datm rgs oluturur. ae
maddeleri kente getirildiklerinde devletin dene-
tim mekanizmalar tarafndan kontrol edilmek
zere nceden belirlenmi ve zellikle eperlerde
yer alan rn zerinden ayrtrlm noktalara
getirilir. Szkonusu mekanlarda zabta ilevini
salayan yetkililer (hiyerarik olarak kad, ihtisab
aas, naib) i ithalat mallarnn kalitesini ve l
birimlerine uygunluunu kontrol ederler. Giri
vergisi (mastariye), ar vergisi (bac), tart vergisi
(kantariye) gibi kesintiler de alnr. Burada top-
tanc tccarlar ve kk esnaf organizasyonlaryla
birlikte maln sabit sat fiyat birim zerinden
belirlenir (narh), adil bir biimde ihra mallar-
nn kk esnaflara datlmas salanr. Ayrca
kritik miktarda stoun da ksmen devlet, ksmen
de esnaf tarafndan depolanmas denetlenir.
Blgesel aktarm noktalarnda belli iae mad-
delerinin gereklerine gre kurulan ekonomik snr
yaplar, byk kentlerde kapanlarda karln
bulur; kapanlar resmi tart ve datm mekanlar
olarak kentlerin hayati ihtiyalarnn tedarik edil-
mesinde retim merkezleri ve arlar arasnda bir
arayz olutururlar. Bu mekanlar ekonomik sis-
temde farkl aktrlerin -tamaclar, toptanc tc-
SALT014-STANBULLAMAK-196

carlar, devletin zabta kurumlar ve kk esnaf
rgtleri- yzletii, arpt ve pazarlk ettii
alanlardr. Kapanlarn kentlerdeki yaygnlnn
anlalmasnda nemli bir nokta, resmi tartlarn
bulunduu her yerin kapan ismiyle anlmamas
durumudur; kapanlar resmi datm ve depola-
ma merkezleri olan emanetler bnyesinde de
konumlanabilir.
ster Fernand Braudelin ifadesiyle antsal
bir parazit, ister mide kent biiminde tanmlan-
sn, Osmanl bakenti stanbul, imparatorluun
ekonomik oda ve tketim merkezi olarak en
nemli i ithalat noktasdr. Ekonomik kontroln
Osmanl mparatorluunda kapsam -ki, bu 19.
yzyl ncesi dnemde Dou Akdeniz demektir-
btn yansmalaryla bakentte yaplanr. stan-
bul, bir bakma ticari aklarn bir minyatrdr;
Osmanl kapanlarnn mekansall asndan en
kapsaml rnei tekil eder.
stanbulun kapan mekanlar, kentin Fatih
Sultan Mehmet (bak. Fatih Sultan Mehmet) ta-
rafndan ele geirilmesi sonrasndaki yeniden
yaplanma srecinde kurulmaya balanmtr.
Dnemin kaynaklarnda gmrk kapan, un ka-
pan, bal kapan ve ya kapan isimlerine rast-
STANBULLAMAK
lanmaktadr. stanbul Klasik Dnem kapanlarna
dair en kapsaml anlatm 17. yzyl yazar Evliya
elebinin Seyahatnamesidir. Evliya elebiye
gre, kentte 37 adet kapan vardr; bunlarn baz-
lar dorudan kapan adyla, ouysa resmi tart-
larn bulunduu emanetler olarak anlmaktadr.
Emanet, sadrazama bal eminlerin ynetiminde
denetleme, vergilendirme ve datm ile yetkili
devlet ofisleridir. Kapan ve emanet tanmndaki
ortak nokta, lei resmi grevliler tarafndan
kontrol edilen resmi bir tartnn -miri kantar- bu
mekanda bulunuyor olmasdr. Bu kaynaa gre,
stanbulda bulunan kapanlar ve kapan bulunan
emanetler unlardr: Un ve ya kapanlar; kahve
(2 adet), mum, srma (gm ve altn), ipek, ba-
lk, esir, pencikhane (bir dier esir emaneti), tuz,
peksimet, iki-arap, barut (5 adet), darphane,
uha, gendm buday, arpa, kiler (saray kileri),
odun (3 adet), otluk, pastrma, salhane (mezbaha),
sebzehane, matbah (saray mutfa), ardak, at
pazar, nzul (sefer), tersane, karagmrk, byk
gmrk ve ehir emanetleri. Evliya elebinin
sralad kapanlarn bulunduu emanetler, yi-
yecek malzemeleri dnda bakentin, ordunun
ve sarayn btn hayati tketim mallarn ierir.
Kapan ve emanet mekanlarnn kentsel alandaki
yaylm genel olarak kentin snr blgelerinde
SALT014-STANBULLAMAK-197

kap ve iskelelerin yaylm ile ilikilidir. Haliin
(bak. Hali; Hali Tersaneleri) iki yakasnda, li-
man blgesinde sur n ve sur ii alanlar nemli
kapan blgeleridir; buralarda belli iskeleler ve
kaplar iae sisteminin farkl rnleri ile emtiaya
ayrlmtr. Benzer bir ekilde, kara surlarnn ii
ve d da nemli bir gmrk ve emanet alan-
dr; kara gmr dnda, zellikle canl hayvan
rnlerine ayrlanlar ile baruthane gibi shhi ve
emniyet ynnden tehlikeli emanetler kara surlar
evresinde, zellikle Yedikule yaknnda konum-
landrlmtr. stanbul Tarihi Yarmadada kara
surlar ve liman blgesini birbirine balayan ana
cadde Divanyolu zerinde sralanan emanetler
de vardr; at pazar, darphane, uha, srma altn
ve gm ile esir emanetleri bu hatta yer alr. Bir
dier emanetler blgesi, sarayn hayati ihtiyala-
rna ynelik olarak Topkap Saray surlarnn ky
ve kara eperidir; saray mutfaklar ve kentteki
imparatorluk yaplarnn malzemelerinin temi-
ninden sorumlu ehir emaneti bu kapsamdadr.
Resmi tart ve datm merkezlerinin dzeni genel
olarak 19. yzyl ortasna kadar ayn mekanlarda
kendi balamnda dnerek sregelir.
Kapan ve emanet mekanlarnn byk gm-
rkten darphaneye, sebzehaneden saray mutfak-
STANBULLAMAK
larna ve at pazarndan esir pazarna yaplanan
eitliliinde, doal olarak sabit bir mimari tipo-
lojiden sz edilemez; kapan bir yap biimi deil-
dir. Maln cinsine gre denetim ve vergilendirme
araba, heybe, f, kile ve ba hesabyla yaplrken,
bulunduklar yerler de farkllar. Yapsal olarak
kapanlarn bulunduu belli bal mekan tipleri
rnekleriyle unlardr: Ta duvarl krma atl
byk mahzenler (gmrk kapan, un kapan);
ta veya ahap avlulu hanlar (bal kapan, ipek ve
esir emanetleri); ince uzun ahap ambarlar (arpa
emaneti, tersane emaneti); sur kuleleri (tuz, barut
emanetleri); kent meydanlar (Tahtakale meyda-
nndaki birinci kahve emaneti ve Karagmrk);
ak havada snrlar izilmi depolama alanlar
(odun kapan). Bu kapsamda yer alan devlet g-
revlilerinin ofisleri ise ardak veya konak adyla
geleneksel ahap yaplarda konumlanabilmekte-
dir (balk emaneti, ardak emaneti).
Kapan olan yerlerin datma ynelik ksa
sreli depolama ilevleri vardr; bu da stanbula
gelen iae mallarnn lei ile ilikilidir. Ekonomi
tarihileri, devlet tarafndan yaplan depolamann
kstl olduunu, mallarn kk esnafa ve tc-
carlara denetleme sonrasnda datlarak kritik
stoklarn tutulmas ilevinin onlar tarafndan sa-
SALT014-STANBULLAMAK-198
 STANBULLAMAK
landn tespit etmilerdir. Sarayn ve ordunun
iaesine ayrlm emanetler bu tespitin dnda
kalr; buralarda sabit depolama ilevi vardr.
stanbulda ekonomik kontrol mekanlarnn
karakteri, bu mekanlarn -zellikle liman blge-
sinde- kentin farkl blgeleri arasnda, ulam
hatlar ve ar blgeleriyle, ksmen de konut alan-
laryla kark bir dzende konumlanmalardr.
Bir baka deyile, kent ii aklarla kent dndan
gelenlerin akt bir mekansallk, kent eperi-
nin ve eiinin zelliidir. Szkonusu mekansal
yapnn kontrol de bakent ynetimi iin hayati
bir ura alan oluturur. Bu balamda, kapan ve
emanet yaplarnnn mekansalln ve konumla-
rn kentsel dokudan ayrtrmak kolay deildir.
Osmanlnn tart ve datm merkezleri olarak
kapanlarn kentteki ilevleri ve yaygnl o kadar
eitlidir ki, bunlar modernleme srecinde tek
bir dnm izgisiyle aktarmak mmkn deil-
dir. Serbest ticarete geite sabit fiyatlandrmann
kaldrlmas, vergilerin tarmsal rn baznda
alnmasnn sonlanmas ve toptanc tccarlarn
zel sektr olarak geliimi ile beraber, devlet ka-
panlarnn ilevi ve kapsam dnr. 1850ler-
den sonra, kapanlarn bir ksm zelllikle liman
blgesinde yeni ekonomik sisteme gre tek bir
gmrk emaneti altnda birletirilirken, dier-
leri geleneksel arlar bnyesinde datm mer-
kezleri olarak mekansal varlklarn srdrrler.
Modern kent planlamasnda zabta ilevi gnlk
tketim mallar zelinde hallerde varlk bulur;
gnmzde belediye hallerinde halen kantar
resmi adyla tart vergisi alnmaktadr. Kapanlar
ve haller arasndaki mekansal sreklilik ise kentin
yaylm alannn ve ekonomik aklarn sonland
yerlere baldr. Modernleme srecinde Haliin
avantajl bir doal liman olma zellii ve bunun
ekolojik olarak sonuna kadar tketilmesinde,
zellikle deniz yollaryla gelen iae mallarnn
datld yerler belirgin bir sreklilik izgisinde
sabit kalr. Bu balamda zellikle meyve ve sebze
ilevlerinde 1980lere uzanan bir devamllk sz
konusudur. 1930larda eski Odun kapann arazi-
sinde Sebze Meyve Hali ina edilir ve ek yaplarla
Unkapan Kprsne kadar geniletildii grlr.
Bu sreklilik 1980den sonra liman ilevlerinin
Haliten tanmas aamasnda nemli bir krl-
maya urar. Gnmzde Galata Kprsnden
Unkapan Kprsne uzanan ky alanlarnda yz-
yllarca sren ticari aklardan ok az kalmtr.
Ancak kylar kaplayan yol ve parklarn gerisinde,
SALT014-STANBULLAMAK-199
 STANBULLAMAK
kapan sisteminin kalnts geleneksel ar blge-
lerinde grlr. Ekonomik aklarn kente gelen
mallar zerinden kontrol ise Haydarpaa Liman
ve tren istasyonlar dnda eperlere tanmtr.
Kentsel dnm asndan (bak. Kentsel Dn-
m) kent iinde kara, hava ve deniz gmrkle-
ri ile toptanc hallerinin varl, zellikle Boaz
kprleri ve evre yollar balantlar zerinde
younlar. Kapanlar salt ekonomik snr yaplar
olmann tesinde, stanbulun merkezinde (bak.
Merkez) gndelik ilevlerin arasnda arlarla b-
tnleen karmak bir dzenin parasyd. ada
stanbulda bu akm, karayollar, kprler ve li-
manlar zerinde baka biimlerde yaanmaktadr;
kentin yeni kapma aygtlar metropoln modern
dolam alar zerinde konumlanmaktadr.
Namk Erkal
>Fatih Sultan Mehmet, Hali, Hali Tersaneleri,
Kentsel Dnm, Merkez
KAPICI
Kapclar apartmanlarda ortak mekan-
larn temizlii, varsa merkezi stma
sistemini altrma; p toplama; ek-
mek, st, gazete datma ilerinin ya-
n sra, apartmanlarnda yaayanlar
iin marketten alveri yapmak; apart-
man iinde tamirat gibi grevlerle
urarlar.
1970lerde resmi ii stats kazanan ve kat ml-
kiyeti kanununda ele alnan kapclarn grev
standartlar TSE tarafndan belirlenmitir. Buna
gre kapcnn, Trkeyi anlalr bir ekilde ko-
numas, en az 4 ii hakkyla yapabilme kapasi-
tesine sahip olmas, yeterli matematik bilgisine
sahip olmas, gvenilir olmak ve sr tutmak gibi
temel zelliklere sahip olmas beklenmektedir.
Kapclar genellikle altklar apartmann
bodrum katnda, koullar st katlarla benzerlik
gstermeyen dairelerde otururlar. Bu, kapcnn
gn boyu kamu ile zel arasndaki snrda, dk
konfor koullarndaki kendi yaama biriminde,
buraya dorudan bal zil-diyafon sistemi ile ve
7/24, birden ok iverene hizmete hazr halde bek-
lemesi anlamna gelir. stanbulda baz semtlerde
kapclk, binann temizlii, gnde bir yaplan
gazete ve ekmek datm ve p alm gibi ile-
ri kapsayacak ekilde bir kapcnn birden fazla
apartmana hizmet etmesine dnmtr.
SALT014-STANBULLAMAK-200

stanbulda apartmanlama sreci ile haya-
tmza giren ve yasal olarak 70lerde haklar ta-
nmlanan kapclar, Gl zyeinin deyimiyle
ierideki yabanclar, arlkl olarak kente gle
gelen alt gelir grubuna mensupturlar. Kapclk
grevi dolaysyla orta ve st orta gelir grubu-
nun yaad blgelere yerleen kapc aileleri,
bu blgelerde sosyal anlamda bir melezleme
yaratrlar. Kapc zelin kamusal olandan ay-
rld noktada, apartmann/ailenin mahremiyeti
nndeki kalkandr. Kk kentlerde dman
olarak alglanmayan ama stanbulda dardaki
kt olmas muhtemel yabancnn ieri ulamas
nnde bir engeldir. Ayn zamanda orta ve st
orta gelir grubu iin, snfsal konumunu daha
belirgin hale getirme aracdr. Kapc, Bizimkiler
dizisindeki Kapc Cafer karakteri ya da Kapc-
lar Kralndaki Seyit karakterinde gsterildii
ekliyle 80ler Trkiyesinde stanbulun deien
dinamiklerinin iinde nemli bir kahramandr.
Kapclk, cemaat ilikilerine benzer bir ekil-
de ve gle gelenlerin benzer alanlara yerleme
eilimi gibi, herhangi bir i ilanna kmayan bir
grevdir ve kapclk iinin mekansal dalmnda
fslt gazetesi alr. stanbulda kapclk grevi,
neredeyse daha apartman inaat halindeyken
STANBULLAMAK
paylalmaktadr. Semtlerde kapclarn geldikleri
illere gre homojen blgeler olumaktadr. Kap-
clarn stanbul iinde oluturduklar haber alma,
bilgi aktarm ve yardmlama a, sar sayfalarda
grlmeden kentte varolmalarn kolaylatrr.
Yaam tarzlar ve beklentileri deien kapclar te
yandan bulunduklar blgelerdeki sosyal yapyla
etkileerek onu dntrrler.
Kapc, alt bir tabakay iaret eden kapc
ailesi tanmlanmasn beraberinde getirir. Ka-
pc genellikle ilerini ailenin dier bireylerinin
katksyla yrtr. ocuklar fatura yatrr, gaze-
te-ekmek datr. Kapclarn eleri ounlukla
yaadklar apartmanda veya yakn evrelerinde
ev temizlii iinden para kazanr. stanbulda ka-
pal yerlemelerin (bak. Kapal-Site) ve st gelir
grubunun yaad kent iindeki yksek gven-
likli apartmanlarn 2000li yllardan sonra ivme-
lenerek art gsteriyor olmas, bugn bildiimiz
kapc kavramn apartman grevlisine dntr-
mekte ve giderek st orta gelir grubu konut alan-
larnda da kapc ailesinin yerini daha profesyonel
hizmet birimlerinin almasna neden olmaktadr.
Evren Uzer
>Kapal Site
SALT014-STANBULLAMAK-201
 STANBULLAMAK
KARI TARAF
stanbulda araya denizin girdii karlkl
ky mekanlar arasndaki durumu anlatr.
Asyaya gre Avrupa, Avrupaya gre Asya yakas;
tarihsel yarmadaya gre Beyolu.
Kar taraflar arasndaki mekansal ve yaamsal
diyalog stanbulun kuruluundan beri srer.
stanbul Boaznn gney ucundaki yarmadalar
zerinde konumlanan ilk yerleimler, paral yer-
leim geliiminin temelini oluturur: Delfi kahini-
nin kehanetine dayanlarak kurulan ilk stanbul
krler lkesinin (Khalkedon, bugn Kadky-
skdarn bulunduu yerdeki ehir) karsndaki
Ligos burnuna (bugnk Sarayburnu) yerleir;
Haliin kuzey kysndaki buruna kurulan Pera
(bugnk Galata) da adn kar kyda konum-
lanmasndan alr. Yarmadalarn arasnda kalan
deniz bir yandan yerleimler iin kuvvetli bir s-
nr izgisi, dier yandan mekansal bir merkez
oluturur.
Aralarnda kalan deniz-yolunu merkez alan
karlkl yerleimler Boaz boyunca, zellikle 19.
yzyln ikinci yarsndan sonra daha youn ola-
rak yaylr. Burunlar ve koylar dizisinden oluan
Boaz sahilleri, kylerin oluumuyla Boazii
mekan olarak zelleir. Birbirine sarlarak, do-
lanarak biimlenen tepeler, bunlarn aralarnda
kalan vadiler ve bu topografik yapnn ortasndan
boylu boyunca geen denizyolu (Boaz) srekli
bir karlklar zemini sunar. Bu doal toporafya
zerinde, karlkl olarak sahillerde sralanan
kyler takmyldz andran bir yerleim sistemi-
nin paralarn oluturmaktadr. Kar taraflar
arasndaki deniz, yol oluuyla, 1950lerin sonun-
da her iki kyda sahilyollarnn (bak. Sahilyolu)
yaplmasna kadar geen sre boyunca, tm me-
kansal almlarn kendisine doru yneldii ve
ulamn saland, mekansal ve fonksiyonel
anlamda tek ve merkezi omurga olma durumu-
nu korur. Sahilyollaryla 1960lardan sonra bu
merkezi omurga atallanr. zellikle 1980lerden
sonra hzlanarak, artk metropoln bir paras
haline gelmi olan Boazii, doal toporafyay
hzla rtme eiliminde olan bir mekansal dn-
m (bak. Kentsel Dnm) srecine girer. Kar-
lklar zemininin boluklu mekansal yaps ve
bunun arasna serpili rper noktalarnn algs
deiir. Suyun rtclne benzer ekilde, ka-
rada da, yerleimin youn rts geliir; yerler
rtlr; takmyldz snkleir. Boaziinde
suyolu ve yerleimin youn rts egemen olur.
Bu srete tm stanbulun paral yaps da ay-
SALT014-STANBULLAMAK-202

n dnmden gemekte, metropollemekte,
younlamaktadr; ancak, denizin snrlaycl
halen baskndr, kar taraflar srekli deiim
ve dnm iinde varlklarn korur; bellein
gstergeleridirler.
Senem Deviren
>Kentsel Dnm, Sahilyolu
KENT FOLKLORU
Folklor kavramn genel itibaryla ano-
nimlik, krsallk ve szl iletiimle snrl
gren yaklamlar iin kent folkloru ne-
redeyse kendi iinde elikili bir kavram-
dr. Folklora bir gsterim alan, toplumsal
hafzann kltrel bir davurumu olarak
yaklamak, kent folkloru zerine dnr-
ken bize baz kaplar aar.
Bu balamda stanbul folkloru ya da stanbulun
folkloruna nasl yaklaabileceimiz zerine bi-
raz dnebiliriz. Genelde tarihsel bir bak
asyla ele alnan stanbul ve folklor konu-
sundaki almalarn byk bir ksm ehrin
kurulu efsaneleri ve belli mekanlar zerine
STANBULLAMAK
inanlar zerinde durmutur. Henry Carnoy
ve Jean Nicolads tarafndan 1894 ylnda ya-
ynlanm olan Folklore de Constantinople ve
Stefanos Yerasimosun Kostantiniye ve Ayasofya
Efsaneleri (1993) adl almas, stanbulun ta-
rihsel folkloruna dair nemli kaynaklardandr.
stanbul ve folklor konularn tarihsel adan ele
alan bir dier yaklamsa ehrin sosyal hayatnn
kltrel davurumlarn inceleyen almalar-
dr. Mehmet Halit Bayrnn stanbul Folkloru
(1972), Samiha Ayverdinin brahim Efendi Kona
(1964), Adnan zyalner ve Sennur Sezerin Bir
Zamanlarn stanbulu: Eski stanbul Yaay ve
Folkloru (2005) adl almalar daha ok 19. yzyl
stanbul sosyal hayatn ele alan ve bugn eski
stanbulluluk (bak. stanbullu) dediimiz bir
dnemin kltrel dkmn yapan almalar-
dr. Ne var ki bugnn kent folkloru hem maddi
kltrel deiimleri hem de etnografik balamda
yaplanan sosyal gruplarn rettikleri her trl
szl iletiim formunu kapsar. rnek vermek
gerekirse, bugn kent folkloru minibslerin i
dekorasyonundan kadn gnlerinde anlatlan
hikayelere; farkl gecekondu mahallelerinin halk
mimarisi asndan tasarlanndan, otobs, mini-
bs ve taksi ofrlerinin anlattklarna ve kapka
veya hrszlk hikayelerine dair anlatlara kadar
SALT014-STANBULLAMAK-203
 STANBULLAMAK
pek ok ekilde tezahr eder. ehir efsaneleri
diye anlan folklor tr ise ehrin farkl mekan-
lar, aktrleri ve sosyal gruplar zerine retilen
efsanevi anlatlar kapsar. Gelenek ve bugn ara-
snda kurulan bu tr bir ba, stanbuldaki trbe
ziyaret mekanlarnda hala grrz. Bu anlamda
kent folkloru, kentlerdeki her trl sosyal grubun
kendisini ifade edebilme biimlerini ve sanatsal
iletiim alanlarn kapsar.
Arzu ztrkmen
>stanbullu
KENTSEL DNM
Zaten deiip dnmekte olan capcanl bir kent-
te olup bitenleri denetim ve disiplin altna almak
isteyenlerin, yaklamlarna ve kendilerinde
vehmettikleri misyona verdikleri k bir ad. [Ed.]
Kent, kentleme ve kentlileme, kentsel sreci
anlatan nemli kavram. Kentler, kentleme ve
kentlileme srecini salkl bir ekilde tamamla-
madan yeni bir srece girmektedir. Yaadmz
bu srecin ad, Kentsel Dnm. 1960lardan
1980lere kadar yaadmz sre, kentleme ve
kentlileme kavramlar ile aklanabilir. 1980le-
rin ikinci yarsndan sonra yaadmz sre
ise, zellikle gecekondu alanlarnn slah imar
planlar dorultusunda, yk-yapn youn bir bi-
imde yaand yenileme sreci idi. Bu srecin
ardndan ortaya kan yap riski ve yaam kalitesi
riskleri, zellikle 1999 Marmara depreminden
(bak. Deprem) sonra, gemite de var olan Kentsel
Dnm kavramn kentleme sektrnn ba-
lca gndem maddesi haline getirdi.
Kentsel risklerin youn olduu yaam alan-
larndaki kentsel sorunlarn zmnde mekan-
sal, toplumsal ve ekonomik boyutlar ieren bir
stratejik eylem planlama sreci, artk klasik
imar planlama srecinin yerini almaya balad.
Kentsel Dnm, yeni sre iinde, srd-
rlebilir gelimenin temel ilkeleri olan, yerel eko-
nominin gelitirilmesini salayan Ekonomi, kamu
kaynaklarna herkesin eit ulamn dikkate alan
Eitlik ve zellikle evre ve kltr deerlerini ko-
ruyan Ekoloji (3E) dorultusunda; kentlerin me-
kansal yaplanmas dikkate alndnda Kentsel,
toplumun kltrel eitlilii ve zenginlii asn-
dan Kltrel ve ynetimlerin tm paydalarla
ibirlikleri ve katlm erevesinde Kurumsal
SALT014-STANBULLAMAK-204

(3K) yaklamlarla ve stratejik planlamann kritik
aamalar olan Plan, Program ve Proje (3P) ls
kapsamnda, btncl bir planlama iliki sistemi-
nin kurulmas gerekliliini ortaya koymaktadr.
stanbulun gerek yap gerekse yaam kalitesi
riski nedeniyle yeniden dnm sreci iine
girmesi, kentsel dnm srecinin 3E-3K-3P
temel ilkeleri ve sistematii ile yeniden ele aln-
masn zorunlu klmaktadr. Szkonusu ilkelerin
uygulanabilirlii, insan ve vizyon odakl kentsel
dnm yaklamnn kamu, zel ve sivil rgt-
ler arasnda bir uzlama iinde oluturulmasyla
yakndan ilgilidir.
Bu nedenle, kentsel dnm projelerinin,
projeden etkilenen kamu, zel sektr ve sivil
toplum rgtleri arasnda bir ibirlii ortamnn
yaratld, proje senaryosunun ortaklaa hazr-
land ve yaratlan deerin ortaklaa paylald
ve projenin gelitirilmesi srecinde proje kararla-
rna geni katlmn saland kapsaml projeler
olmas gerekmektedir.
Faruk Gksu
>Deprem
STANBULLAMAK
KIRIM KLSES
Sultan Abdlmecidin izniyle, Britanya Devleti
tarafndan Krm Savana katlan askerlerin
ansna Beyolunda ina edilmitir. Anglikan
Kilisesi olarak da bilinir.
Yapm yaklak 10 yl sren bina 1868de ibadete
almtr. Yaklak bir yzyl sonra, 1972 ylnda,
cemaati kalmad iin kapsna kilit vurulmu
ve 1990a kadar kapal kalmtr. Kilisenin bo
kald bu dnemde iindeki kymetli eyalar yok
olmutur.
Kilisenin yeniden ibadete almasnda
1989da stanbula gelen ve Britanya Konsoloslu-
undaki apelde grevli olan rlandal rahip Ian
Sherwoodun nemli katks vardr. 1990 ylnda
metruk haldeki kiliseyi konser alanna dntr-
mek isteyen stanbul Bykehir Belediyesinin
giriimleri, rahip Sherwoodun kilisede krk gn
boyunca gvercinlerle uyumasyla sonusuz
kalr. Krm Kilisesinin yeniden bir cemaat edin-
mesi ise 1990 ylnda Irakn Kuveyti igali son-
rasnda bu lkeyi terk etmek zorunda kalan Sri
Lankal iilerin transit amal olarak stanbula
gelmesiyle balar. Eski bir Britanya smrgesi
olan ve kanl bir i savaa sahne olan Sri Lankaya
SALT014-STANBULLAMAK-205

dnemeyen -ya da dnmek istemeyen- iilerin
kiliseye snmasna izin veren rahip, onlarn da
yardmyla kiliseyi restore eder.
Krm Kilisesi, 1990 sonrasnda stanbulda ki-
liseler evresinde oluan yeni ulusar toplumsal
alann gzlemlenebilecei mekanlardan biridir.
Pazar gnleri kilisede bir araya gelen cemaatin
kozmopolit yaps, kenti etkileyen kreselleme
dalgalarnn artc eitliliini yanstmaktadr:
Bir yanda, stanbuldaki okuluslu firmalarda
ok yksek maalarla alan veya ngilizce ei-
tim veren okullarda retmenlik yapan ngilizler,
Amerikallar, rlandallar ve skolar, dier yanda
kilisenin yatakhanesinde barnan, ou Sri Lanka
ve Sahraalt Afrika lkelerinden gelen yoksul s-
nmaclar. Farkl hayat tarzlar ve sosyoekonomik
profillere sahip kiilerin bir araya gelmesini mm-
kn klan Krm Kilisesi, Pazar gnleri kendine has
bir toplumsal etkileim alanna dnmektedir.
ou kaak konumda olduu iin kamusal alan-
lara veya devlet hizmetlerine eriimi kstl olan
gmenler iin kilise bir buluma ve ilikiye ge-
me mekan olmaktadr (bak. G). stanbuldaki
eitli kiliselerin bir araya gelmesiyle kurulmu
IIMP (Istanbul Interparish Migrant Program) ta-
rafndan dzenlenen ngilizce kurslar, barnma,
STANBULLAMAK
gda ve giyecek destei gibi hizmetler de, byk
bir ksm dzensiz statdeki gmenlerin stan-
buldaki hayata uyum salamasn kolaylatrc
bir etki yapmaktadr.
Krm Kilisesi cemaatindeki bu kltrel eit-
liliin ardnda ngiliz smrge dneminden kal-
ma ilikiler kadar, Souk Sava sonras kiliselerin
tm dnya apnda gmenler konusunda kresel
bir sivil toplum aktr haline gelmesi de etkilidir.
Krm Kilisesine benzer ekilde, stanbuldaki
dier kiliseler de 1990 sonras eitlenen g dal-
galarnn getirdii kiilerden oluan kozmopolit
cemaatlere hizmet vermektedir. Yeni glerin
kiliselerdeki canlandrc etkisi, ar milliyeti
gruplarn tepkisine yol asa da, stanbulda k-
reselleme srecinin heterojenletirici etkisine
ilgin bir rnek tekil etmektedir.
Didem Dan
>G
KMLK
Egemen sylemde stanbulun daimi olarak
kaybetmekte olduu varsaylan, dolaysyla
SALT014-STANBULLAMAK-206
 STANBULLAMAK
kltr polislerinin her soruunda bir trl
ibraz edilemeyen resmi belgenin kantlamas
gereken aynlk sabiti.
Tpk bir kimlik belgesinin herkesin kim olduu
sorusunun yant olduu yanlsamasna benzer
biimde, stanbulun da btnsel, sabit ve grlr
grlmez tannabilir gsterimi olan bir kimlii
olduu, daha dorusu olmas gerektii paylalan
varsaymdr. Kentte vuku bulan btn olaylar,
insanlar, pratikleri ve onlar tarafndan imal edi-
len fiziksel evreyi stanbullu klan ya da klmas
gereken tarihst bir zn varolmas gerekliliine
yatrlan arzu, bu kentin ne olduu ve olacana
ilikin tm sylemsel retimin ardndaki retici
gtr. Ne var ki, birbirinden farkl beklenti, kar,
olanak, arzu ve koullandrmalarn ynlendirdi-
i eylemler ve bu eylemlerin sonular bir trl
tekil bir stanbulluluk emsiyesi altnda btn-
selletirilemezler. Bir anlamda, stanbul olu bu
ironik eliki ile ortaya kar: Bir yandan tekil bir
aynlk altnda btnselletirilemeyen bu okluk
stanbuldur. te yandan ise, stanbul, btn-
selletirilemeyen okluun kendi okluundan
korkmas, oalrken aynlk hayalleri kurmasdr.
Hepe yatrlan arzu, herkesi gizler, oysa herkesin
ortaya kmas hep imgesinin silinmesi, dalmas
ile mmkndr. stanbulun sorunu kimliksizle-
mek deildir, tersine bylesi bir okluun hala
bir stanbullu kimlii ardna gizlenebileceine
inanmas, bunu istemesi ve ksmen de gizlenmeyi
baarmasdr.
Blent Tanju
KORUMA KURULU
Yasayla, kltr varlklarnn tescili, sit alan-
larnn snr ve gruplarnn belirlenmesi ile
rlve ve restorasyon projelerinin onayndan
sorumlu klnan kurum.
Ge Osmanlnn Avrupai dzenin kurulmas yo-
lundaki abalar iinde, 1880lerde gndeme ge-
len mzecilik ve tanabilir eski eserler ile ilgili
dzenlemeleri, 1910larda antlarn korunmas ile
ilgili ilk dzenlemeler izler. Benzer ekilde, koru-
ma ile ilgili yasal dzenlemeler Cumhuriyetin ilk
yllarnda da gerekletirilen planlama almalar
yannda kendine yer bulur. 1935te tm lkedeki
antlarn tescil edilmesi ve korunmas konularyla
ilgilenmek zere kurulan drt komisyonda arke-
olog ve mimar yeler grev alr. 1950lerin hemen
banda da benzer bir kurumsal yap, korunmas
SALT014-STANBULLAMAK-207
 STANBULLAMAK
gereken mimari ve tarihi antlarn bakm, onarm
ve restorasyonlarnda uyulacak kurallar belirle-
me yetkisiyle yeniden yaplanr. 1983te bir kez
daha yenilenen dzenlemelerle farkl blgeler-
deki kltr ve tabiat varlklarnn korunmasna
ynelik her trl karar alma konusunda yetkili
klnan koruma kurullar, mimarlk ve restorasyon
alanndan uzmanlarn yan sra, farkl disiplinler-
den yeleri de barndran bir yapda kurgulanr.
Szkonusu yasal dzenlemeler ve zaman
iinde deiime urayan ye profilinin tesinde,
stanbul zelinde Koruma Kurulu kentin tarihsel
younluu nedeniyle planlama kararlarnda sz
hakk olan bir kurum olarak ne kar. Korumann
kavramsal zemini konunun uzmanlar arasnda
bile sklkla tartlmazken, koruma kurulu karar-
lar, gnlk gazeteler araclyla kamuoyunda
tartmalara zemin hazrlar. Grnrde bu tar-
tmalarn koruma zerinden yapld izlenimi
edinilse de, asl tartma kentin dinamiklerini
neyin ve kimlerin ynlendirmesi gerektiidir.
Kent zerindeki olaan rant temelli basklar ile
koruma arasndaki dengeyi mucizevi bir ekilde
bu kurullarn salamas beklenir. Olayn mucizevi
boyutu byk lde bu yasal mekanizmann
amalanm karmaasndan kaynaklanr. ou
kez bu karmaaya tarihsellik yanlsamalar ve
terminolojik hatalar da elik eder. Bu oklu e-
likiler iinde koruma kurullar, kentin tarihinin
ve kltrel mirasnn koruyucusu ya da yok edi-
liinin tek sulusu olmak arasndaki o ince izgi
zerinde konumlanrlar.
Yldz Salman
KULAKLIK
Mzik aletlerinin vericileriyle kulak arasn-
da ses balants kurmaya yarayan ara. Baka
bir deyile insann evresini etkilemeden ve
ondan etkilenmeden her ortamda mzik din-
lemesine yardmc olan teknolojik harika.
lk walkmanlerin yannda gelen turuncu, kalitesiz,
sngerli kulaklklardan beri ok yol katetti kulak-
lklar ve onlarn sahipleri. Kulaklkla mzik din-
leyen insanlar, ki onlara bundan sonra kulaklkl
insanlar diyeceim, eskiden sadece Almanyadan
gelen akrabalarmzn ocuklar iken, bugn her
yerde karmza kyorlar. Bir stanbul sakini
olarak bu ehrin her yerinde, dolmuta, sokakta,
vapurda, pazarda (evet pazarda) birtakm insanlar
kulaklar d seslere kapal olarak yolculuklarna
SALT014-STANBULLAMAK-208
 STANBULLAMAK
devam ediyor. Bir itiraf saylrsa, ben de onlar-
dan biriyim ve insan nasl ilk nce benzerini fark
ederse, bu kulaklkl insan gruhu iinden birini
yakaladmda gzlemlemeden brakmyorum.
Bu kulaklk kardelii hali, sokakta rastlal-
dnda gz temasyla gizli bir selamlamadan,
otobste yan yana oturulduunda kar tarafn
dinledii arknn kaamak baklarla kontrolne
kadar gidiyor.
Kulaklkl insanlar gruhu kendi iinde grup-
lara ayrlyor kanlmaz olarak. ncelikle cep
telefonlarnn yardmyla bu gruha dahil olan
insanlar: Onlar iki kulak arasndaki asimetrik
kablo uzunluu ve telefonlarnn almas duru-
munda bir anda kendi kendilerine yksek sesle
konumalaryla ayrt edebilirsiniz. Genelde radyo
dinlemeyi seiyorlar. Bir de ilgin bir ekilde yaya
halinde iken kulaklarnn darya ak olmasn
tercih ediyorlar. Bir araca binince, iki durak gi-
decek bile olsalar bir tela kulakl geiriyorlar
kulaklarna.
kinci bir grup, mp3 alar kulaklklar ile gezi-
nenler: Bunlar eskinin manda kasa CD alar ta-
yan gruhunun gnmze evrilmi hali. Genelde
kulak ii kulaklk kullanyorlar, arada azlarn
sessizce kprdattklarn grebilirsiniz, arma-
yn, sadece dinledikleri arkya elik ediyorlardr.
Dier yandan bir toplu tama aracnda bu gruptan
biriyle beraberseniz ve arky biliyorsanz siz
de onlara elik edebilirsiniz, nk genelde ses
yksekliini ayarlama konusunda umursamaz
davranyorlar. Bir dier grup da kocaman dj ku-
laklyla dolaanlar. Ve ekibe son dnemde dahil
olmu i-Pod kullanclar parlak beyaz kulaklk-
laryla kendilerini belli ediyorlar.
Biz kulaklkl insanlar, her gn kendimize
zel bir video klip eliinde yolculuk yapyoruz.
Hep ayn yollardan ayn saatte gesek bile mo-
dern hayat saolsun-, skan trafikte saatlerimizi
harcasak da stanbul saolsun- geen zama-
nn ayn olmamasn kulamzda duyduumuz
mzie borluyuz. Yaadmz bu ehrin ksr
dngsnde aradmz ka, kendimize zel
stanbulu ancak bu ekilde elde ediyoruz bel-
ki de. stanbulun o gr sesini ksp fona kendi
tema mziimizi yerletiriyoruz. air vaktiyle
stanbulu dinliyorum, gzlerim kapal demi
ya... Bizim gzlerimiz ak, kulaklarmz tkal.
smet Elif Kl
SALT014-STANBULLAMAK-209
 STANBULLAMAK
KUZEY STANBULLULUK
Kimilerinin Beyaz Trklk diye anlatmaya alt
varolu biimini, kentin modern zamanlardaki maddi
retim tarihi iinden aklamak istesek, byle bir de-
yim icad etmek anlaml olurdu.
Kuzey stanbulluluk 19. Yzylda, erken modern
zamanlarda doar, Cumhuriyet ile beraber sk
bir rtu yer ve olgunlar, gle deien 1950ler
ve 1980ler stanbulunda etkisini yitirir, 90larda
kabuk deitirerek neo-liberal formatta yeniden
dirilir. (bak. G) Kentin fiziksel yaps ve barn-
drd varolu biimleri bugn farkl aktrlerce
vahim derecede farkl alglanyor ise, bunun te-
melinde kadim ve yeniden-kuzeyli baklarn,
durularn izleri srlebilir.
Erken modern kkenler / Kuzeyin sermaye
marifeti ile inas: ehir 19. yzylda modernleir-
ken, corafi ve topografik eikler sosyoekonomik
ayrmalarla rtr ya da onlara iaret eder oldu.
Sermaye birikim dzeyi yksek, dnemin global
ekonomisi ile eklemlenmi kesimler Haliin ku-
zeyinde younlat. Buras da kendi iinde ayrt:
Ana omurgas Tnelden iliye, bir yan kolu
Makaya, yeni sarayn stne uzanan havadar
ve manzaral srtn st taraflar ve denize bakan
dou yz giderek mutena bir yaplama elimi
gsterirken, srtn arka yzne den Tarlaba-
Dolapdere-Kasmpaa yresi, Haliin gneyi ile
birlikte daha mtevaz gelir gruplarna terk edildi.
(bak. Mutenalatrma; Soylulama) Eski Boaz
kylerinin merkezi alanlar da bir lde bu ikinci
gruba girer. Kuzeyli duru, ayn zamanda yuka-
rda durutur da. Bu dnemin ehir toporafyas
okunakldr: Sosyoekonomik ayrma mekansal
ayrma ile dolayszca akr, rtr. Kuzeyli ve
yksek rakml semtlerin kresel sermaye hare-
ketleri ile eklemlenmi ekonomik pozisyonlarna,
Batl trendlere ak sosyal yaplarna ve liberal/
modernlemeci ideolojik yaplarna karlk, g-
neyli ya da alt rakmdaki semtlerin daha ma-
halli sylemlerle beslenen ikincil ya da paralel
bir modernleme srecinin mekan olduunu, bu
semtlerin emek glerini, hizmetlerini, ve kk
meta retimlerini ncelikle mahalli pazarlarda
arz ettiklerini gryoruz. Ayrm, ancak herke-
sin yerini bildii bir dnyadr bu. En mkemmel
cisimlemesini Abdlhamidde bulan Osmanl
muhafazakar modernlemecilii, bu alemin ok
eitli talarn yerlerine oturtmann ve oralarda
patrtszca tutmann srrna vakf olmutur.
Erken modernitede kuzeyin ve gneyin ci-
simlemesi / Apartman ve sahil sarayna kar ada
SALT014-STANBULLAMAK-210
 STANBULLAMAK
parsel dzeni: Apartman tipolojisi, kuzeyli serma-
ye birikiminin hem gstergesi hem de garantr
olarak belirginleir. Apartmann -1960larda yap-
sat marifetiyle ayaa dene kadar- bir stat,
ya da zamanelik gstergesi olduu ok sylendi.
yle de baklabilir: Apartman, sosyoekonomik
gruplarn mekansal temelde ayrmasn fiilen g-
vence altna almtr. Gneyli mahalleden kopu,
apartman gibi radikal bir ayrtrc, byle benzer-
siz bir mekansal filtre olmakszn bu kadar rahat
gerekleemeyebilirdi, ya da apartman bu kopu
iin mkemmel bir altyap sundu. Mahallenin
bunaltc gelenekleri denen ve genellikle dini ve
kltrel alanda tanmlamaya yatkn olduumuz
ey, son tahlilde toplumsal kaynaklarn yeniden-
datmn zorlayan bir dizi tre ve adetten baka
bir ey deil; yleyse mahalle, sermaye birikimi-
nin, modern bir burjuva snfn ortaya kmasnn
nnde duran bir tr fiziki/mekansal engel olarak
da okunabilir. (bak. Mahalle) Dolaysyla mahal-
leden kopu, modern manada sermaye birikim
dngsne katlmak isteyen kesimler iin zorunlu
bir adm. Haliin tesinde, srtn tepesinde te-
kilerden ayr ve yksek younluklu bir yerleim,
eski kent ile sosyal ilikilerini giderek asgariye
indiren bir snfn da douuna tanklk ediyor.
Kuzeyde, Galata surlarnn tesinde uzanan
bakir topraklar iskana aan, ba, bahe, bostan,
mera ve tarlalar, giderek mezarlklar ehrin arsa-
sna dntren modernleme sreci, ehirli ya-
trmcy ilk kez bir aktr olarak n plana kard.
Sermayenin giderek ortak akldan da zgrletii,
kuzeydeki/yksekteki topraklarn rant getirici ve
speklatif kullanmlara ald bir dnemden
sz ediyoruz. Yksek rant beklentisi ile imar yo-
unluuna ar yklenme, rnein Perada yapl
evrenin gerekte sunduu yaam kalitesini de
etkileyecek, ileride koullar deitiinde deerle-
rin de dmesi kanlmaz olacaktr. Kuzeyliliin
temel parametresi, kentin kuzey eperindeki bakir
topraklara net ve pervasz hamlelerce tanmlanr.
Kuzeyli Devlet / Ksa bir araname: Ser-
maye kuzeyliliinin tamamlaycs, ricali ile
birlikte Devlet-i Aliyye-i Osmaninin kuzeylile-
mesidir. Fndkldan Ortakye, Beylerbeyinden
Kksuya saltanatn kuzeye hicreti su kena-
rndan iler. Bu hareketin corafi aks gibi temel
saiki de farkldr: Sermaye birikimi deil, gemite
adam gibi yaan(a)mam bir aristokrat hayat
sonradan-ikame abasdr temel gd. Devlet
kuzeyli karakterini Boazn serin sularna ili-
SALT014-STANBULLAMAK-211
 STANBULLAMAK
tirdii kagir sahilsaray tipolojisinde bulacaktr.
Aa rakmlarda kuzeyli olmak devletli olmakla
eanlamldr.
ve tekiler: Madalyonun br yznde, kendi
ya ile kavrulan gneyli semtler yer alr. Buradaki
yetersiz ya da daha mtevaz sermaye birikimi
ancak makul zmlere izin verir: Gneyin mo-
dernlemesindeki sermaye an planlama ka-
par. Gc gneyli aktrlere yeten planlayc irade,
buralarda maden bulmutur. Bitiik nizam, dar
cepheli, iki- katl aile evleri ve/ya da sra evlerin
belirledii bu mtevaz ada parsel dzenine ge-
ite belirleyici rol yangnlar oynad. Afet ncesi
arazinin bir eyrei kamuya terk edilirken, kalan
eyrei tapuland. Gneyli iin modernleme,
kamunun dzenleyici iradesini yol ve bina nizam-
nameleri araclyla her an ensesinde hissetmek
demekti. Pera yangnlar benzer sonulara yol a-
mad mesela; Perann yeniden imar srelerinde
mlk sahibi yatrmclarn iradesi belirleyici oldu.
Sermaye gc yoluyla modernleen kuzeyliler
ile kamu eliyle modernletirilen gneyliler yan
yana ve birbirlerine pek bulamadan, herkesin
semti kendine dsturuyla yaamann yolunu
buldu.
Cumhuri durumlar / Kuzeyin ideoloji teme-
linde yeniden kurgulanarak olgunlamas: Cum-
huriyet, miras ald kentin kuzey-gney ayrmna
temelde dokunmad, bunu amaya soyunmad.
Kent zaten klmekteydi bu esnada, mevcut ay-
rm temel olarak basitleti, basitletii lde de
kemikleti ve ideolojikleti. Denklemden kuzeyli
devlet faktr kt nce, ortadan kalkt gitti. Yeni
Cumhuriyet eliti tercihini net bir ekilde kuzeyde
kalmaktan yana koymutu, buralar ile yaknlk
kurdu, gneye mesafeli durdu. Khne saltanatn
atklar ile zdeletirdii Boaz da sevemedi,
terk etti, srtlar mesken tuttu. En tepede ehre ye-
ni bir merkez icat edildi, ald: Taksim Meydan.
(bak. Taksim Meydan) Meydan, bata Talimhane,
Mete Caddesi, Gmsuyu blou ve Cihangir gibi
ya sfrdan kurulan ya da temelden yenilenen
rnek semtlerle sarld. Meydan da ieren, Tak-
sim Gezisi ve Maka Park ile btnleyen klliye,
Cumhuriyetin kamusal mekan oldu, Cumhuriyet
elitleri burann etrafnda bir yay izerek mesken
tuttu. Yay oluturan Osmanl yadigar semtler,
bata Tevikiye olmak zere, Taksim evresini
rnek alp kendini yeniledi.
Klen kentin den emlak fiyatlar sayesin-
de kuzeyin yeni elitleri ilk kez kamu yatrm ve
SALT014-STANBULLAMAK-212

planlama kavramlar ile tant. Yeni rnek yer-
leimler 19. yzyl turbo-kapitalizminin plansz
kent ylmasnn olumsuzluklarndan arnm,
Cumhuriyetin bir nimeti olarak grlen ferahla,
yeile ve a kavumutu.
Gney ise ayn dnemde radikal biimde k-
lr, ekerken, bamls olduu kamu yatrm-
larndan kayda deer bir pay alamaz oldu; sonuta
hemen hi yenilenemeden khnedi, kt; yangn
yerleri tarlalat, iyice kabuuna ekilip kald.
Surii ile Hali tesinin kartl bu dnemde
iyice gze batar oldu. Kuzeyden bakanlar bunu
artk basit ama almas da o lde imkansz,
nk statik bir dalizm olarak alglar oldular.
Oysa erken modern dnemde semt seimi-
nin temelde bir maddi imkan meselesi olduu-
nun herkes farkndayd ve bu seimin sonular
bir tr tevekklle idrak edilirdi. Yaam tarznn
farkllamas da bunun doal bir sonucundan
baka bir ey deildi. Daha ok kazanan do-
allkla daha ok ve daha farkl tketebiliyor,
imkanlar lsnde daha geni corafyalarn
lezzet alemlerine yelken aabiliyordu. Edebi-
yata bol malzeme salayan farkllklar daha ok
bir tr istihza konusu oluyordu. Snf atlamak
STANBULLAMAK
yaam tarznn da deimesine kap aabilirdi,
eikler almaz deildi.
Yeni bitme Cumhuriyet elitinin cebindeki
para ise, eski kozmopolit elitinkine kyasla deve-
de kulaktr. O, parasyla atsa atsa ne kadar hava
atabilir ki? Fiziksel mekanda farkllk yaratan
bir maddi kaynak varsa da, bu zel deil, kamuya
aittir. Dolaysyla kendine daha kaliteli kent me-
kann sunan kamunun ideolojisi ile zdeleme,
kenti bunun zerinden okuma ve anlamlandrma
tutumu doallar, iselletirilir. Kuzey, kerameti
kendinden menkul bir cumhuriyet aydnlanma-
snn mekandr artk, gneye gelenekselliin,
aydnlanamam tutuculuun cisimletii oras
olmak der. Tarlaba bata olmak zere, kuzeyli
ancak daha yoksul, daha gayrimslim semtlerin
tekiletirilmesi, gettolatrlmas da bu dnem-
de balar. (Balbana ele alnmas gereken bir
meseledir, girmeyelim.)
Cumhuriyeti kuzeyin altn vuruu / Men-
deres operasyonlar: Dneme damgasn vuran
Menderes operasyonlar, kendilerini meru-
latrdklar poplist demagojinin tersine (O
gne dek kamu yatrmlarndan pay alamam,
ihmal edilmi suriine de hizmet gtrmek)
SALT014-STANBULLAMAK-213
 STANBULLAMAK
fevkalade kuzeyli bir gndemden tremitir.
Yeni bir ekspres yola, suriini iinden geerek
bertaraf etme, onu basit bir transite indirgeyip
hie sayma tavr ile kotarlr. Kuzeyli iin surii,
mesela Atakyne gitmek iin hzla katedilen
ucuz bir territoryden ibaret kalr. Taksim-Ata-
ky hatt, en genel manas ile toplumdan
ok yeni elitin barnma sorununa odaklanan
Emlak Bankasnn surtesine konulandrd
bu yeni koloniyi merkeze balar. (bak. Merkez)
Aradan geen elli yldan sonra bile ne (sonradan
mimarnn adn takacaklar) Vatan Caddesi bir
anzelizenin ne de Kennedy Caddesi denen
sahilyolu bir Kordon olmann hayalini kurabi-
lir; suriine kondurulmu birer otoyol-benzeri
olarak kente azap ektirmek kaderlerine yazl-
mtr. Gney sahiline Atakynn kurulumu
ile kuzeyin de-territorializasyon srecinde ilk
adm atlm olur. Kuzey yakn dnemde yeni-
den kurgulandnda daha mekan-tesi, daha
kavramsal olacaktr.
Ara dnem ve klasik dalizmin arka plana
dmesi. Olas yeni kartlklarn maskelenmesi:
50lerden balayp 90lara uzanan dnemde, erken
modernitenin ve Cumhuriyetin kurduu biimi
ile dalizme dayal bir kentin parametreleri alt st
olur, geersizleir. Sanayileme ve gle birlikte
gelen youn demografik bask, eski kartln
gerek taraflarn, gerekse mekanlarn ve barnma
tipolojilerini bilindik ekli ile ortadan kaldrr;
yeni oluan ey, her ne ise henz tam biimlene-
memi, dilini ve kvamn bulamamtr.
Dneme klasik sosyolojik snrlar ve tipolo-
jik eikleri datp tmyle yeni batan kuran iki
yeni kentsel retim biimi damgasn vuracaktr:
Gecekondu ve Yapsat. (bak. Gecekondu) Bunlar
Cumhuriyetin iki temel sorusuna da yanttr: Ne
yapsak etsek de sanayilesek, ama bir proletarya
ve onun getirecei dertlerden de -komnizm gibi-
edinmesek? Ne yapsak etsek de tm yurttalar
ortak bir seviyesizlikte eit klsak? kinci Dnya
Sava sonras Trkiyesinin en dinamik, en youn
sermaye yatrm eken, en hzl gelien, dolaysy-
la en fazla eliki retme potansiyeli barndran
kenti olan stanbul iin hayati nemde sorular. So-
runun pragmatik ve baarl yant, en ucuzundan
mlkiyeti alabildiine ve ne pahasna olursa olsun
yaygnlatrmaktr. lk model, gecekondu, kamu
arazisi zerinde, kylye hitap eder tarzda, ona
ehre geldiini hissettirmeyecek yatay dzende
bir zel mlkiyet simlasyonu -ve bir lde de
gerei- sunmaktr: Kr mal know-how ile imal
SALT014-STANBULLAMAK-214

edilir, kentin eperine konulur. Kendi z imalatlar
baheehirlere doluan yeni kentliler, kr ile kent,
iilik ile kyllk arasnda araftadrlar: Ne biri ne
teki, ama hem biri hem teki. kinci model, yapsat
ise ikinci bir hamle ile apartmanlamay tabana
yaygnlatrr, artk kendini iyi kt ehirliden
sayan kim varsa ayan topraktan keser, ykseltir,
herkesi ucuz kat mlkiyeti temelinde eitleyerek
hasedi nler. Eik, mekan, tiipoloji, dnem, vs.
ayrt etmeksizin, gemite kentlemi neresi var-
sa oraya musallat olur, parsel parsel bozar, siler,
yeniden kurarken ehirli milletini bundan byle
asgari demokratik mterekleri olacak olan apart-
man toplantsnda buluturur.
Hayli zayflam olan eski klasik gney, g
dalgas ile birlikte hemen tmden ortadan kalkar,
periferileir: Ucuz arazi mertebesine den yan-
gn yerlerini gecekonduya kaptrr, buralarda kr
ile kentin snrlarnn bulanklat corafyaya
intisab eder, iyi kt korunmu yerlerini Men-
deres travmas sonras yapsatya teslim ederken
de yz yldr imrendii kuzeyin hayli berbat bir
karikatrne dnr.
Osmanl artklar ile yeni palazlanan Cum-
huriyet kuaklarnn karm klasik kuzey, tam
STANBULLAMAK
kendini yeniden bulma, giderek tam teekkll
(eitim + maddiyat + gestus + mekansallk) bir
elite evrilme ans ufukta belirmiken, bu ihtimali
kesin bir dille reddedip, en yeilam melodram-
lara layk bir tavrla kendini ulusuna adayarak
intihar eder, bu bapta, ilk i yapsat esnaf ile
gerdee girer.
Paradoksal olarak, popler kltr retimi
ehrin dalist temelde alglanmasndan az ekmek
yememitir: Dnem karikatrlerinde fonda ya da
n planda, dey apartman/yatay gecekondu kar-
tl hakim peyzajdr. Gzn kolayca alglad
kartlk aslnda hayli salam bir konsensstr.
yle ki, 70lerin ilan edilmemi i savanda bile
bu iki kesim rahatlkla ibirlii edecektir.
80lerden Marmara Depremine / Ara dne-
min uzatma dakikalar ya da yeninin doum san-
clar: Ara dnem kazasz belasz atlatlamayacak,
yalnzca hasarn kalcln garanti eden 12 Eyll
kazas ile yeni aamalara evrilecektir.
12 Eyll iki zt dinamii birbiri iinden hare-
kete geirecektir: lki bu blmde tanmlanan ara
dnemin 99 depremine ve/veya 2001-2002 krizine
kadar uzayacak inktalardr. Uzatmalar ayn za-
SALT014-STANBULLAMAK-215

manda, yeni (ya da gncel) Kuzey stanbulluluun
doum sanclarndan baka bir ey deildir.
Uzatmalarda top post-gecekondu ve toplu
konut marifetiyle evrilecek, arlaarak sren
demografik bask bylece hala ucuza mal edilmi
zel mlkiyet temelinde karlanabilecektir. Post-
gecekondu, apartmanlamay -nc bir hamle
ile- eski klasik gecekondu yerleimlerine yayar;
bu manada ara dnem stratejileri ile tam uyum
iindedir. Ama ayn anda kendi lm ferman-
n da yazmaktadr: Byyen kentsel rant kendi
alannda tekelletirir, burada dndrr durur,
bylelikle dmanlar kazanr. Gerek merkezdeki
birinci ve ikinci kuak apartman corafyasna
skp kalm eski orta snflara, gerekse (rnein
kamunun finanse ettii toplu konut ya da altyap
projeleri ile) yeni palazlanan ve kentsel ranttan
kendi payn talep eden byk sermayeye akma-
sna engel olmakla kendi lm fermann yazar.
Karsnda oluan koalisyonu ve bunun tutumunu
yeni Kuzey stanbulluluk olarak adlandrmak
uygun dyor (bak. Post-gecekondu).
Kuzeyli ruhun neo-liberal bir proje olarak
yeniden-dirilii: Kuzeylilik kavramn, gemi
dnemler iin kentii yatrm corafyasnn arlk
STANBULLAMAK
merkezinin kuzeye kaymasndan hareketle ta-
nmlam, buradan treyen yapnn evre zellik-
leriyle davran kalplarna gz atmtk. Gncel
durum ve tutum, kuzeyliliin gemile sreklilik
gsteren yeni bir aamas olarak ortaya kyor.
80lerin sonundan itibaren stanbulda yatrmlar
bir kez daha kuzeye kayarken, gemi dnem-
lerden eitli motiflerin yeniden belirdiklerini,
gncel bir balamda yeni anlamlar kazanarak
yeniden harmanlandklarn grebiliyoruz.
Bu seferki dnmn tartmasz motoru ve
ana aktr olan finans sermayesi, kendi merkezini
igdsel bir kararla tarihi ss olan Hali azn-
dan (Karaky/Sirkeci) kuzeye, Avrupa yakasndaki
ana kuzey - gney arterinin iki evre yolu ile kesi-
tii Mecidiyeky - Gayrettepe - Zincirlikuyu - Le-
vent - Maslak aksna tad. Prestij konut alanlar
buna paralel bir ilk hareketle daha da kuzeydeki or-
manlk alanlara kayd. Varlan noktada yeni kuzey,
1989da alan ikinci evre yolunun kavaklar bata
olmak zere, eriim salad corafya asndan,
yani bir tr metropoliten alann yoksul merkezini
dardan sarmalayan bir cephe biiminde d-
nlebilir. Kuzeyin mteakip hamlesi, kuzeydeki
mevzilerden geriye, gneye doru bir yeniden-fetih
harekat olacak, olmakta (bak. Turizm).
SALT014-STANBULLAMAK-216
 STANBULLAMAK

Gncel kuzey ve kuzeylilik, hayli katksz bir seilemeyince finans kapital acil mekan ihtiyacn
zel teebbs rn, nce bunu tespit etmekte igdsel bir kararla ift otoyollu metropoliten
fayda var. Varlan noktann kamu yatrmlar ve ulam ann merkezi eklemlenme blgesinde
vizyonu ile ilikisi ancak dolayl, ya da daha do- giderme yolunu seti. Oysa Mecidiyeky-Maslak
ru bir deyile sermayeye tabi; kamu burada daha koridoru hi de bugn oynar hale geldii role gre
ok sermaye birikim srelerinin nn amaya, planlanmamt.
engelleri ortadan kaldrmaya ynelik etkinliklerle
ortaya kyor, arka planda desteki konumda Bugn kenti yeniden biimlendiren temel
duruyor. kincisi, bu pek de yle uzun uzadya saik, yeni sermaye birikim modeli: Kentin fizik-
dnlm, planlanm bir sre deil; daha ok sel yapsnn retimi ve yeniden-retimi ve kent
spontane bir reaksiyon olarak gelimi. Bu hali ile iindeki hizmet ve mal tedarik zincirleri, artk
19. yzyldaki ilk zgn hareketi artryor. byk lekli sermayenin dorudan ilgi alanna
1980lerin ortalarnda srecin ban eken finans dahil. (Daha yakn gemie kadar byle deildi,
kapitalin fiziksel operasyon alannn genilemesi bu alanlar hemen tm ile kk sermayenin
kanlmaz bir ihtiya olarak gndeme geldiinde, tekelinde saylrd.)
kamunun ilk ngrd plan bugn vardmz
nokta deildi. Dneme damgasn vuran Dalan Gei dneminin toplu elit intihar kente bu
operasyonlarnn niyeti, -diyelim daha ok bir dnemde hayli tarihsiz ve artk istisnasz yalnz-
Londra rneini andrr ekilde- tarihi merkezi ca gelir dzeyi zerinden tanmlanan bir yeni
i alannn bulunduu Sirkeci-Karaky aksndan elit kazandrd. Bu yeni elit, kente fiziksel ola-
hareketle, bir koldan Hali ilerine, dier kol- rak konuland kuzeyden, eperden, dardan
dan Taksim ynnde Beyolu srtlarna doru bakmay alkanlk haline getirdi. Bu dnemde
geniletmek, ksacas iirilmi bir merkez olarak metropoliten alann gneyi, merkezi, ierisi, fet-
yeniden biimlendirmek olarak okunabilir. Bu hedilecek bir alan, zellikle bir potansiyel i alan
amala giriilen Hali ve Pera - Taksim istikametli olarak yeniden kurguland: Hizmet ve mallarn
byk apl kentsel operasyonlar ciddi muha- yenilenmi bir formatta gtrlmesi gereken ge-
lefetle karlat. Byk bakan nc dnem ni ve bakir bir corafya. Ancak bu i iin fiziksel

SALT014-STANBULLAMAK-217
 STANBULLAMAK
kapasitesi yetersiz, ya da km, dolaysyla
dzeltilmesi gereken arpk bir corafya.
arpk kentleme sylemi yeni kuzeylili-
in temel kurucu unsuru, ortak paydasdr (bak.
Ykm ya da arpk Kent). Kuzey stanbulluluk
bugn, arpklk kavram altnda toparlanan ve
tekiletirilen, yoksul ve arlkl olarak enformel
ehir corafyasna kartl zerinden kurgula-
nabilecek bir koalisyonun addr. Mevcut kente
ya da bildiimiz haliyle sradan stanbula kar
yar ilan edilmi bir topyekun savan tarafdr.
Gnmz kuzeyi kendi yerleim tipolojisini
retti: Nizamiyeli cemaat. deal modelini arpk
olarak alglad eye tepkisi zerinden, onun
antitezi olacak ekilde kurgulad, hatta bunun da
tesine geip ideolojikletirerek pazarlad. Kendi
modelini toplumun tmne kentte yaamann tek
olas biimi olarak agresif bir tavrla nerdi, dayat-
t. Duvarlar ardnda, nizamiyeden girili sitelere
ie kapal cemaatler halinde yerleme eilimi bu
dnemin baat hareketi olarak belirdi, zellikle
Marmara depremi sonrasnda mitik bir anlam ka-
zanan gvenlik kavram ile ilikilendi: Her anlam-
da gvenliimizi tehdit eden kent, mevcut haliyle
artk kendimizi kendisinden saknmamz gereken
eyin addr. Ekonomik varlmz temelde kente
bal olduu srece ondan kopamayz, ama yer-
leim dzenimizi onunla maksimum mesafede
kurgulayabiliriz (bak. Kapal-Site; Gvenlik).
Mevcut kentle besbelli bir meselesi olan ku-
zeyin ana stratejisi, bugn geri kalan corafyay
kendine benzetme yolu ile fetih olarak biimle-
niyor. Mesafeli, nizamiyeli cemaatsel yaplanma
tipolojisi kuzeyden kent ilerine doru sirayet
ettii lde, her eyden nce kent iindeki tm
kamusallk biimlerine kar topyekun bir tehdidi
tanmlyor.
Bu srecin balca merulatrcs olan arpk
kentleme sylemini bugn yeni elitler, siyaset
kat ve byk lekli sermaye ile paylar oldu;
sylem retiminin mutfa ise akademyann
eitli disiplinleri. Yolun banda, yapl evre
retiminin ana damarlarndan kabaca bir altm
yllna dlanan mimar ve planc meslek erbab-
nn eletirel sylemleri durur. Szkonusu meslek
erbabndan bir kesim, kendileri olmadan retilen
bu kentleme modelini arpk olarak nitelemeyi
70lerden itibaren alkanlk haline getirmiti.
Kamu politikalarnn yetersizliklerine bir tepki
olarak sol tarafndan formle edilmi bir syle-
SALT014-STANBULLAMAK-218
 STANBULLAMAK
min otuz yldan ksa srede yeni elitizmin ana
akmna dnmesi, balbana yazlmaya deer
bir hikayedir.
Yeni kuzeyliliin katksz bir sermaye hareketi
olmakla erken modernitenin kuzeyliliine paralel
bir noktada durduuna deinmitik. Kenti sekter
bir ideolojik tavrla dalist bir kartlk iinde
kavramasyla Cumhuriyet elitinin kuzeyliliine
yaklar. Bu ideolojik tavrn agresif bir tavrla
nihai sonularna kadar gtrmesi, kentin geri
kalanna kar bir topyekun sava ve fthat hare-
ketine girimesi ve bu ie soyunurken kamu erkini
kendine desteki klmak konusundaki gzkara-
l ile, gemi dnemlerin hepsinden farkllar,
stanbulun tarihi iinde pek benzersiz bir yer
edinir. Akrabalarn aramak iin baklacak yer,
90larda yaygnlaan global kuzeyin corafyasdr.
Orhan Esen
>Gecekondu, G, Gvenlik, Kapal-Site,
Merkez, Mutenalatrma, Post Gecekondu,
Soylulama, Taksim Meydan, Turizm,
Ykm ya da arpk Kent
KRESELLEME
Eskiden tepsi eklinde olduuna inanlan bir
dnyann yeni kapitalist ekonomik aralar
kullanlarak kre ekline kavuturulmas
sreci. [Ed.]
ada kreselleme ehirlerin ekonomik nemi-
ni artrd. Bilgisayarlar iletiim biimleriyle bir-
letiren teknoloji, ekonomik etkinliin ezamanl
olarak hem yaylmas hem de merkezilemesiyle
sonuland. Yaylma ucuz retim alanlar arayan
kresel irketlerde kendini gsterirken; merke-
zileme dnya apndaki bu yeni retim coraf-
yasnn ynetimi ve bu corafyaya ileri dzeyde
hizmet gtrlmesini ieriyor. Byk ehirlerde
gerekleen ise kresel servislerin profesyonel,
yaratc ve finansal hizmetler younlamas ara-
clyla zellikle bu iin hizmet ksm.
Bu i hizmetleri irketleri dnyann birok
ehrinde byk ofis ebekeleri araclyla ulus-
lar st hizmetler salyorlar. Bylelikle kre-
sel lekte i koordinasyonu getiren kesintisiz
hizmet salayabiliyorlar. rnek olarak, Londra
hukuk irketleri bu sistem araclyla ticari m-
terilerine ok-hukuklu szleme zmleri, New
York reklam ajanslar ticari mterilerine kresel
SALT014-STANBULLAMAK-219
 STANBULLAMAK

pazarlama stratejileri nerebiliyorlar. Bu sonuca olduunu gsteriyor. Ama ebekeleme kar-

ulaabilmek iin ve mterinin dnya apndaki lkllk gerektiriyor: rnein Pariste, Tokyoda,
i ihtiyalarn karlamak zere ok sayda ehir Sao Pauloda, anghayda, Mumbaide, Dubaide,
ofisinde alma yaplmas gerekiyor. Dolaysyla Johannesburgda ve stanbulda.
ehirler kresel hizmet irketlerinin gnlk i-
SIRALAMA EHR BALANIRLIK
leri araclyla birbirlerine balanyorlar: Bilgi,
43 Hamburg 38.4
talimat, profesyonel bilgi, plan, strateji, tavsiye
44 Berlin 38.1
tayan elektronik mesajlar, ve ayrca tele-kon- 45 Washington 37.9
ferans ve daha az sklkta gerekleen yz yze 46 Lksemburg 37.8
grmeler kresel hizmet merkezlerinin dnya 47 Atlanta 37.8
48 stanbul 37.7
ehri ebekesini oluturuyor.
49 Atina 37.5
50 Montreal 37.4
Bugn btn byk ehir alanlarnda i dn- 51 Dubai 36.1
yasna hizmet salayan irketlerin ofislerinin 52 Bogota 35.9
toplat kmeler var, bunlar tipik olarak dn- 53 Roma 35.4

ya ehri ebeke oluum srecinde birbirlerine

kenetlendikleri yksek ofis binalarnda yer al-
yorlar. ehrin bu ebekelemeye entegrasyon de-
recesini hangi nc hizmet irketlerinin ehirde
ofisleri olduu ve bu ofislerin her irketin ofis
ebekesinde ne kadar nemli olduu belirliyor.
Ofis ebekeleri hakknda veriler toplanyor ve
dnyann her yerindeki ehirlerin ebeke bala-
nrlklar Kreselleme ve Dnya ehirleri (GaWC)
Aratrma ebekesi tarafndan takip ediliyor.
Bu aratrma Londra ve New Yorkun kresel i
asndan ak farkla en ebekelemi ehirler
ebeke balanrlklar GaWC tarafndan 2004
ylnda dnya apnda 315 ehir iin 80 kresel hiz-
met irketinin ofis ebekeleri kullanlarak hesap-
land. Yorumlamay kolaylatrmak iin rakamlar
en yksek ehir balanrlnn (Londrannki)
yzdeleri olarak verildi. %37,7lik balanrlk pu-
anyla stanbul dnyadaki ilk 50 i ebekesi ehir-
leri listesine ucundan giriyor. Aadaki tabloda
bu sonu, stanbulun zerindeki ve altndaki
5er ehir, yani dnya ehir ebekesinde benzer
entegrasyon seviyelerine sahip on ehir eklene-

SALT014-STANBULLAMAK-220
 STANBULLAMAK
rek belli bir ereveye oturtuluyor. Bu son dere-
ce kark bir ehirler grubu, uzman bir finans
merkezi (Lksemburg), lkelerinin ekonomik
merkezi olmayan bakent (Berlin, Washington
ve Roma), lkelerinin ekonomik merkezi olan
bakent (Atina, Dubai ve Bogota) ve nemli lkele-
rin lider blgesel ehri (Hamburg, Atlanta ve
Montreal). lkenin ekonomik merkezi olan ama
bakent olmayan stanbul bunlarn hepsinden
baka. Ancak, bu rastlanmayan bir durum deil:
Dier rnekler New York, Frankfurt, Milano, To-
ronto, Sydney, Sao Paulo, anghay ve Mumbai;
dolaysyla stanbul iyi bir evrenin yesi!
Son bir nokta: Bu sonular tablodaki ehirle-
rin herhangi bir genel anlamda birbirine benze-
dii anlamna gelmiyor. Hepsi benzer bir dnya
ehri ebekeleme dzeyi yayorlar ama bu ehir-
ler yine de birok dier dzeyde, azmsanmayacak
kltrel ve tarihsel balamlar dahil olmak zere,
hala birbirlerinden son derece farkllar. Ama kre-
selleme erken 21. yzylda stanbulun anlamna
bir katman daha eklemi durumda: stanbul dn-
ya ehri ebekesinde grece nemli bir oyuncu.
Peter Taylor
LEVANTENLER VE NEO-LEVANTENLER
stanbulda ve genelde Dou Akdenizde yerle-
ik olarak yaayan Osmanl snrlar dndaki
Avrupa lkeleri kkenli insanlar. 20. yzyl
ncesi stanbul Trkesinde onlara tatlsu
Frenkleri denirdi. Deniz ticareti amacyla bu-
rada geici olarak bulunanlardan farklar bu
ekilde betimlenmitir. Her iki terim de artk
gndelik dilde kullanlmaz. [Ed.]
Levantenler, anavatanda yaayanlarn aksine, Dou
Akdenizde yaayan Cenevizliler ile Venediklilerdi.
Ayn zamanda Bizans mparatorluunun iinde,
olduka snrl imtiyazlar ve semtler dahilinde
ticaretle uraan denizci talyan kolonilerinin
Latin ahalisine de Levanten denirdi.
stanbul Levanten cemaatinin kkeninde,
ticari sebeplerle Bizans mparatorluuna yer-
leen talyan kolonileri bulunmaktadr. Denizci
talyan cumhuriyetlerinin halklar; Amalfililer,
Venedikliler, Cenevizliler, Pisallar 10. yzyldan
itibaren iki ktann kesime noktasna kurulmu
olan bu ehre akmaya balamlard.
1082de stanbuldaki bir semtin mparator I.
Aleksis Komnen tarafndan Venediklilere verilen
ve bir belgeyle teyid edilen imtiyaz, talyan kolo-
SALT014-STANBULLAMAK-221
 STANBULLAMAK
nilerinin kurulu belgesidir. Ticaret mallar iin
antrepolar, dkkanlar, yolculuktaki iadamlar iin
lojmanlardan oluan semt ya da funduk (foundouk),
kiliseyle birlikte, Doudaki btn talyan cemaati-
nin ana yapsyd. Her milliyet, kendi maddi karlar
iin Bizans imparatorlarndan belirli yerler edinir-
ken, ayn zamanda ibadet ya da hayr ileri iin,
kiliseler ve bilhassa apellere olduu gibi mezarlk-
lara ve daha baka yerlere sahip olma selahiyeti de
kazanyordu. Bu kolonilerden her birinin yeleri,
uzak lkelerindeki adetleri yaatmak amacyla ayr
bir ibadet yerinin etrafnda toplanyorlard.
stanbulun Levanten cemaati, Haliin sa
kysnda, Bizans surlarnn etrafnda, liman civa-
rnda, Neorion (Bahekap), Peramatis (Balkpa-
zar Kaps) ve Droungarion (Zindankap) kaplar
arasndaki alanda yayordu. mparatorlardan
imtiyaz elde etmi olan btn Frenk kolonileri,
bu kap arasndaki alanda, ehir surlar iinde
bulunan intra muros- bir merkezi messeseye ve
ticari ilemler iin az ok bu messeselerin uzan-
ts olarak kyya yerletirilen bir iskeleye sahipti.
Bizans mparatorluunun Levanten ya da La-
tin cemaati, 1453te stanbulun Trkler tarafndan
alnmasyla ykld. Fethin ertesi gnnden itiba-
ren, tarihinde ikinci kez, fakat bu sefer, onu olu-
turan iki unsurun hukuki farklln gz nnde
bulundurarak yeniden kuruldu. II. Mehmetin
stanbulu aldktan sonra Galata Cenevizlilerine
verdii ferman, Osmanl Latin Cemaatinin ku-
rulu belgesidir (bak. Fatih Sultan Mehmet). Bu
fermanla, Trkiye Cumhuriyeti kurulana kadar,
ibadetin uygulanmas ve kiliselerin korunmas
iin Latin cemaatine hukuki temel oluturacak
olan imtiyazlar verilmi oluyordu.
O andan itibaren, o zamana kadar farkl ta-
biyetlerden yabanclarn oluturduu Latin ce-
maati, Osmanl Latinleri ve Levanten terimiyle
belirttiimiz yabanc Latinler etrafnda yeniden
ekillendi. Ayn ailenin iindeki bu farkllk ga-
yet aktr; Osmanl tebasndan olanlar Ceneviz
mahallesi Galatann teslimi esnasnda yerlerinde
kalrken, yabanc tebadan olan dierleri lkeden
kap daha sonra geri dnmeyi semilerdi.
Yabanc cemaatin Osmanl topraklarnda
bir araya gelmesi o zamann yasalarndan dola-
y zor oldu ve sk sk kesintiye urad. Osmanl
mparatorluuna ayak basan her yabanc, yani
mstemin lkede bir seneden fazla kalamazd. Bu
srenin sonunda o da cizyeye tabi olarak reayadan
SALT014-STANBULLAMAK-222
 STANBULLAMAK
saylr, lkeden de bir daha ayrlamazd. Ancak
kapitlasyon rejiminde yabanclarn stanbula
yerlemesini denetim altnda tutan tedbirler
geersiz kald. II. Mehmet gven salamak ve
stanbulun ticari hayatn tekrar canlandrmak
amacyla 1454te Venedik Cumhuriyetiyle ticaret
serbestisine ncelik veren bir kapitlasyon im-
zalad; buna gre ticaretin nnde hibir engel
olmayacak (Osmanl yasalar ticaret zgrlne
ket vurmayacak), tccarlar Babaliye her tr ha-
ra ve vergiden muaf olacaklard.
1535te I. Franoisyla Kanuni Sultan Sley-
man arasnda karara balanan ilk kapitlasyon-
larda, Franszlarn Osmanl topraklarnda oturma
sresi uzatlyordu. Bu madde, Latin cemaatinin
stanbuldaki yeniden douunun ilk adm olarak
deerlendirilebilir. Yabanclar, en bata Fransz-
lar, bu tarihten sonra milliyetlerini deitirmeksi-
zin Osmanl topraklarna serbeste yerleebildiler.
Yabanclarn ait olduklar lkenin kimliini ko-
ruyarak Osmanl topraklarnda yaayabilmesi bu l-
kedeki ikamet zgrl sayesinde oldu. Fransaya
1569da verilen kapitlasyonlarda, gene Franszlarn
mparatorluk snrlar iindeki ikametine deinili-
yordu: kamet sresinin tabiyet deitirmekle bir
ilgisi kalmamt. Yabanclar uzun sre ikamet et-
tikten sonra bile yabanc sfatlarn kaybetmeksizin
Osmanl mparatorluunda yaayabildiler.
Tanzimatn ilanyla, 1839da, stanbul Latin
Cemaati iin altn a olarak nitelendirilebilecek
yeni bir dnem balad. 1867 kanununun, bir ce-
maatin bir lkede yerleip yaylmasnn balca
etkenlerinden biri olan, yabanclara gayrimenkul
edinme hakkn vermesi, imtiyazlar yelpazesine
bir yenisini ekledi.
19. yzyl ortasndan 20. yzyl bana kadar,
stanbul Latin cemaatinin en parlak dnemine
tank oluyoruz. Bu dnemin zellii, i ve daha
mreffeh bir hayat arayndaki yabanc gmen-
lerin Osmanl mparatorluunda toplanmasdr.
Bunun, kilise ve konsolosluk kaytlarnda gr-
lebilen belirgin iaretleri, okullarn ve kolejlerin
almas, hayr kurumlarnn tesisi, yeni kilisele-
rin inas ve hatta yeni bir semtin, Pancaldinin
(Pangalt) ortaya kmas ile kendini gsterir.
1923te Lozanda imzalanan bar antlama-
syla yabanc Latin cemaatinin d balar. Her
ne kadar Osmanl mparatorluu 1914ten itibaren
ilga edildiini ilan etmi olsa da, kapitlasyonlar
SALT014-STANBULLAMAK-223
 STANBULLAMAK
ancak Lozan Antlamas ile kesin olarak kaldrl-
mt. Bylece bir dnem kapanm oldu ve kapi-
tlasyonlarn ilgas, yabanclarn Trkiyedeki
kitlesel varlklarn bir ekilde hakl klan btn
avantajlar ortadan kaldrd. Levantenler, bu gibi
hukuki ve ekonomik sebeplerle giderek azaldlar;
bugn ise neredeyse tamamen kayboldular.
Terimin dar anlamyla Levanten, Osmanl
mparatorluu iinde yabanc tabiyeti olan Latin
Katoliktir. Amacmz, Levanten terimini ye-
niden tanmlamaya kalkmakszn, stanbulda
kapitlasyonlar tarafndan idare edilen yabanc
bir cemaatin varlnn altn izmektir. Osmanl
mparatorluunda, yalnzca yabanc bir tabiyete
sahip olmak bir stnlk gstergesiydi. Kapit-
lasyonlar yabanclardan bir ayrcalkllar snf
yaratmt. Bu cemaat, Osmanl tebas Latinler
ya da reayadan oluan Osmanl Latin cemaati ile
ayn kefeye konulamaz.
te yandan Osmanl ynetimi, Osmanl La-
tin cemaatini hibir zaman aka bir millet
olarak tanmamtr. stelik Osmanl Latinleri
kendileri de, bir alt snf olarak kabul edilmek
korkusuyla, onlar hukuki olarak yabanc Latin-
lerden ayracak yeni bir stat zerinde srar etmek
istememilerdir. Onlar, biraz aalayc olan yeni
statlerine sessizce geerek, kapitlasyonlarn
avantajlarndan yararlanan tek grup olan yabanc
Latinleri kendilerinden ayran artlarn yaratt
bu snr grnte ykmak istediler. Bu farkllk
grmezden gelinerek ve arptlarak sonunda
iyice dikkate alnmaz hale geldi.
Gnmzde, bir zamanlar var olan bu cemaate
nostaljik bir yaklamla zenen ve Neo-Levanten
adn benimseyerek Trkiyeye yerleen yabanc-
larn asl Levantenlerle hi, ama hibir benzerlii
yoktur (bak. Nostalji). Neo-Levantenim demekle
kkl Levanten kltrnn mirass olmak mm-
kn deildir. Levantenliin kendine has bir adab,
bir dili, bir dnme tarz vard. Levantenlerin
en ayrt edici, en nemli zellii ise, Dou ve Bat
kltrlerinin sentezinden kaynaklanan, yzyllar
iinde ekillenmi yaam tarzlaryd.
Bugn artk dirilmesi mmkn olmayan Le-
vanten kltr, ancak tarihi aratrmalarla, bu
cemaati inceleyen kitaplarn yaymlanmasyla
yaatlabilir; yoksa sz konusu kltr anmsatan
yeni adlar arkasna snmakla deil.
Rinaldo Marmara
>Fatih Sultan Mehmet, Nostalji
SALT014-STANBULLAMAK-224
 STANBULLAMAK
MAHALLE
Unutulmu bir kentsel rgtlenme ve denetim
dzeninin reenkarnasyonu olarak srekli
gndeme getirilen farazi toplumsal birim. [Ed.]
zel bir konut firmas stanbulda gerekletirece-
i projeye mahalle adn vererek, projeyi reklam-
larnda u ekilde tanmlyor: Yeillikler iinde
huzurlu bir yaam alan salayacak olan Mahalle
stanbul, eski scack komuluk ilikilerini, arka-
da sohbetlerini, dayanmay, yani zlediiniz
eski mahalle ruhunu yeniden yaatmay amal-
yor. Kaybettiimiz bir deeri bize geri kazandr-
ma amacyla balyor ie ve belli ki bu ne ilk ne
de son rnek olacak. stanbul mahallesi yle bir
yapy ve ona duyulan ylesine gl bir arzuyu
imliyor ki ticari konut projelerinin reklam strate-
jisinin (bak. Reklam) bel kemiini tanmlyor ve
yksek younluklu konut alan olarak yeniden
retilmeye allyor (bak. Kapal-Site). Oysa
ki retici firmann da, reklam irketinin de ok
iyi bildii gibi, bir blgeye mahalle demek oray
mahalle yapmaya yetmeyecektir. Eski komuluk
ilikilerimizi geri getirme fikri her zaman prim
yapabiliyor. zlenen komuluk ilikilerinin var-
l ya da gemite tahayyl edildii biimiyle
varolduu ise tartmal. Denebilir ki mahalle her
eyden nce zihinsel bir retimdir ve bu nedenle
daha ok dizi, film setlerinde ve konut sitelerinin
reklam kampanyalarnda kendini var etmektedir.
Bu noktada mahalle kavramnn Weber dncesi
ile ilikisinden bahsetmek anlaml grnyor.
Mahalle, kelimenin ou zaman sorunlu bir
ekilde gndermede bulunduu fiziksel evreden
ok, Trkiyede ok tutmu Weberyen cemaat/
cemiyet kuramnn en zgr biimde ifadesini
bulduu deerlendirme alann temsil ediyor. Bu
durumun en bildik yansmasn, asla varolmam
bir cemaat yapsn ina etmeye almak tanm-
lyor: Bir biimde ulusal kurguyla da btnle-
tirilmi bir yitirilmi deerler sistemi yaratlr.
Mahalle zerinden bir gnah karma etkinlii
gerekletirilir. Neleri kaybettiimizi nce kur-
gular, sonra onlar iin at yakar, af dileriz. Daha
ilginci, bu kurguya yneltilen eletirel bak da
znde Weberin sylemine ok ey borlu. Bu kez
mahalle pre-modern davran biimlerini barn-
dran bir odak olarak yeniden ina edilmektedir.
Bu nedenle pre-endstriyel cemaat ilikileriyle
ada dnyann cemiyeti arasnda ikili bir okuma
gndeme gelir. Webere yaslanan dnsel cepha-
neliin tkanmakta olduu gerei de mahalleye
ilikin bir baka sorunlu blgeyi tanmlyor.
SALT014-STANBULLAMAK-225

ada dnyann metropolnn, cemaat ili-
kilerinden arnmam mahallelerinden nasl ayr-
tna dair ciddi bir Trke klliyat sz konusu. Bu
durumda da mahalle kurgusu, gemiin ilikiler
an anlamaktan ok bugnn kentsel yapsn
sorgulamak iin yaplr. Bu nedenledir ki srekli
olarak stanbulun nasl bir modernleme direnci
gelitirdiini, buna mahallelerin nasl katkda
bulunduunu duyar, okur, dinleriz ya da gece-
kondu mahallelerinin geleneksel dnyaya zg
bir yaam nasl temsil ettiini (bak. Gecekondu;
Post-gecekondu). Tabii sz geen Nianta ya
da Ulusta deil, Gaziosmanpaadaki, mrani-
yedeki mahallelerdir. Bu kurguya gre, kentte
halihazrdaki toplumsal sermaye, krsal alandan
kente doru bir ak srekli canl tutmakta, as-
lnda kentten nasibini almam, eitli sebeplerle
alamayan mahalleler nedeniyle de stanbul dev bir
ky olmaktan teye gidememektedir. Sonuta her
iki bak da Modernitenin temsil biimlerini altst
ettii epistemolojik ve ksmen ahlaki bir krizin
yeniden btnletirmeye alt paralanm a
yeniden kurma abasndan baka bir ey deildir.
Ersin Altn
>Gecekondu, Kapal-Site, Post-gecekondu, Reklam
STANBULLAMAK
MANZARA
stanbulda bireysel bir keif olmaktan ok,
stereotip bir kentsel deerdir. [Ed.]
Bak, dikkati eken her ey. Gpegndz, sokak
ortasnda grdm manzaraya inanamazsn.
/ (stanbul) Boaz, Tarihi Yarmada, Kz Kulesi,
kprler ve Adalardan oluan stanbul silueti.
Bu evi karmayn efendim, manzaras ahane.
Manzaral ev: Boaz kysndaki yamalar
zerindeki semtlerde mmkn olan ev. deal man-
zaral ev (bak. dealimdeki Ev), yukarda tanm-
lanan manzara unsurlarnn tamamndan oluan
kompozisyonu grmelidir. stanbulun kuzeyine
doru gidildike, sadece Boaz gren manzara-
l evler bulunabilmektedir. Bu evlerin bir ksm
planl gelien konut alanlarnda, byk ksm ise
imar ve/veya iskana ak olmayan ve ounlukla
orman arazileri zerine ina edilen konut alan-
larnda bulunmaktadr. Manzaral evin deeri
(zellikle lebiderya mertebesine ulam bir man-
zara sz konusuysa) ayn blgedeki manzarasz
bir evin deerinden ok daha yksek olur. Baz ev
sahiplerinin veya emlaklarn, camdan uzannca
veya merdiven tepesine knca uzaktan deniz
SALT014-STANBULLAMAK-226
 STANBULLAMAK
gren evleri zaman zaman manzaral ev olarak
pazarlamaya altklar gzlemlenir. stanbulda
manzaral evde oturmak, nemli bir prestij gs-
tergesidir. Evin deniz grmyorsa stanbulda
yaamyorsun arkada gibi kalplam szler
bulunmaktadr. ehrin snrlarnn genilii ve
refah seviyesinin dkl gz nnde bulundu-
rulduunda, toplumsal adaletsizliin boyutlarna
dikkat eken bir kavram olduu sylenebilir.
Manzara fotoraf: stanbul balamnda yine
ehrin yukarda bahsedilen noktalarn ieren
fotoraf. Vapur, mart, balk tutan adam ve uzak-
lara bakan gen kz, bu trn tamamlayclar
arasnda yer almaktadr. Fotoraf kurslarnda ilk
derslerden biri olup, bu fotoraflarn ekimi iin
geziler dzenlenmektedir.
Manzaraya kar oturup ay imek: Manzaral
evlerin bulunduu muhitlerde oturmayan stan-
bullularn (bak. stanbullu) hafta sonu iin tercih
edebilecekleri faaliyet. Evden termos getirilerek
sahilde piknik yaplabilir veya bir ay bahesinde
oturulabilir. Bu terimin ortaya knn Eypteki
Piyer Loti Kahvesiyle ilgili olduu tahmin edil-
mektedir.
Manzara koymak: Televizyon yayn srasnda
beklenmeyen kesinti aralarn doldurmak iin
ekrana deiik manzara resimlerini getirip gs-
termek. Yaygn televizyon manzaralar arasnda
Necefli Marapa ve elale manzaralar bulunmak-
tadr.
lkay Bali
>dealimdeki Ev, stanbullu
MAVNA
1970lere dek stanbulu onsuz dnmek im-
kanszken, bugn tek bir rnei bile kalmayan
deniz tama arac. [Ed.]
Kzm mavnay tanmyor.
Yirmili yalarnda olduu ve stanbulu iyi
bildii halde mavna szcn kafasnda bir
yere koyamad.
Ona mavnann bende neler artrdn
tam olarak anlatabilsem, belki genliimin stan-
bulundan bir eyler aktarmay baarrm.
SALT014-STANBULLAMAK-227
 STANBULLAMAK
Mavnann grnts belleimden giderek
silinmeye yz tutsa da sesi kulamda.
ylesine iyi hatrlyorum ki mavnalarn ge-
cenin sszlndaki tok sesini.
Genliimde nce Bykadada, ardndan
Knaladada (bak. Ada) yaadm yllardan ha-
fzama kaydettiim belirgin ses var: Mart sesi,
denizdeki kk talarn sahile doru yuvarlanr-
ken kardklar ses ve mavnalarn sesi.
Martlarn lklarn gnn her saatinde
duymak mmknd.
Ama dier ikisi, yani suda yuvarlanan akl
talaryla mavnalarn sesleri daha ok geceleri ve
gn aarrken duyulan seslerdi.
Kimi geceler uykumdan uyandmda,
mavnann gecenin sessizliini blen tok ve ke-
sik, kesik sesinin nereden geldiini tam olarak
kestiremezdim.
Kaldm adann uzanda ya da ok yaknn-
da olabilirdi.
Sabah iskeleye yanam bir mavna grd-
mde anlardm ancak gece duyduum sesin ona
ait olduunu.
Gece yolculuunda ne tard mavnalar?
Genellikle her eyi.
naat malzemesinden karpuza, frnn yolu-
nu tutan un uvallarndan domates sandklarna
kadar her eyi.
Un uvallaryla ilgili ocukluumdan hatrla-
dm bir sahne var.
Mavna iskeleye yanam, iindeki uvallar
yzlerine, vcutlarna bulaan un nedeniyle bem-
beyaz olmu adamlar tarafndan indiriliyor.
Genellikle bu beyaz adamlar bo bir uvaln
sivri ucunu balarna kukuleta gibi geirirlerdi.
Nedenini bugne kadar zebilmi deilim.
Belki balarn gneten korumak iin, belki
de gzlerine un kamasn diye.
SALT014-STANBULLAMAK-228
 STANBULLAMAK
Mavnaya en ok ne yakrd derseniz...
Cevabm hazr: Karpuz.
Mavnalarn rengi genellikle krmz, yeil olur-
du, mavi olan da vard.
Yeil, krmz renge en ok ayn renklerdeki
karpuzlar yakrd.
Karpuz ynnn zerinde, tatmak isteyenler
iin ortadan ikiye blnm karpuzlar olurdu.
Krmz ve yeil.
Karpuzun bir dilimini de gznzn nne
getirin.
Tam kzmn hi bilmedii mavnann eklinde.
Rengarenk, kimi zaman zerinde naif izim-
ler olan mavnalar, Marmara Denizinin dier baz
deniz aralar gibi yok oldular.
Balk kayklarnn, iten takmal sempatik
deniz motorlarnn, mtevaz yelkenlilerin yerini
deniz otobsleri, k yatlar ald.
imdi Adalara karpuz, un, inaat malzeme-
leri nasl tanyor bilmiyorum dorusu.
stanbulda her gzel eyin k hzyla dei-
tii gibi, belki onlar da Adalara nlanyorlardr.
Gila Benmayor
>Ada
MCDONALDS
En kresel beslenme irketinin yerel uzanm-
lar. Kyerellik iin bir alt balk. [Ed.]
Aleyhindeki kresel propagandadan daha hz-
l olan kreselleme evresini geride braksa da,
lisansrln 2005te yirmi yllna Anadolu
Holdingin devralmasyla birlikte, dkkan saysn-
daki artta gze arpan bir ivme yakalayan obezi-
te kayna. stanbulla tankl 1986 ylna kadar
uzanan McDonaldsn ehirdeki varl 53 resto-
ran dzeyinde. Rekabet Kurulunun tanmna gre
fast food restoranlar pazar iindeki en byk
drdnc irket olarak stanbullulardan hizmet
alan McDonaldsn rekabet ettii dier irketler
SALT014-STANBULLAMAK-229

ise yle sralanyor: Arbys, Borsa, Burger King,
dier Burger/Hamburger restoranlar, Dominos,
Hacolu, KFC, Kristal, Little Caesars, Mudurnu,
Pizza Hut, Pizzaclar, Schlotzkys, Sultanahmet
Kfte, Tatlses, Tavukular.
Anadolu Grubunun McDonaldsn Trkiye
lisansrln yirmi yllna devrald 2005
ylnda, durumun manasn kavra(t)mak zere
hazrlanan Rekabet Kurulu Raporunda fast-food
restoranlar pazar tanm, doal olarak klasik
lokantalar ve -doal olmayarak- yiyecek satan b-
feleri pazarn dnda grd iin, liste bu kadarla
snrl. Tahmin edilecei zere, sz konusu tanm
ve liste, fast foodun tketici olarak insan trnn
beslenme alkanlklar asndan ne ifade ettiin-
den ok, iletmeci olarak sermaye sahibinin hangi
koullar ve kurallarla hareket ettii noktasndan
hareketle yaplm. Bir baka ifadeyle, bu tanm
yalnzca ve kabaca mterilerini birden fazla dk-
kandan besleme kouluna dayandrlm, yoksa
elbette Trkiyede telefonla sipari alnan ya da
mterisinin hzla hazrlanm yemeini mmkn
olduu kadar ksa srede midesine indirip gitme-
sini gzleyen dkkanla-rn says yukardakilerin
ube saylarndan ok daha fazla.
STANBULLAMAK
McDonaldsn Trkiye maceras bir derin
ini dnda srekli klarla seyrediyor. 1986
ylnda Taksimdeki (bak. Taksim Meydan) ilk
ube aldnda yaanan izdiham pek ok s-
tanbullunun hafzasnda derin bir yer edinmi
durumda. Bir gazetede yllar sonra bu manzara
u cmlelerle tasvir ediliyor: 24 Ekim 1986da
Taksimde oluan metrelerce kuyruk, ne tpgaz
ne de ekmek iindi. Bu izdihamn sebebi, o gn-
k parayla 400 TL olan bir hamburgerdi. (Aylin
Lle, Takvim, 29 Nisan 2007.) Ne var ki takip eden
gnlerde de insanlarn en k kyafetleriyle, hatta
yaan yamura aldrmakszn kapsnda kuyruk
oluturduklar McDonalds iin Trkiye o kadar
da kolay bir pazar saylmazd.
McDonaldsn, binbir eit kftenin bulun-
duu bir lkede bir lezzet direniiyle karlamas
beklenen bir durumdu. Ne var ki direni damak
tad nokta-i nazarndan deil, irketin temsil ettii
bir deerler silsilesinin alerjiye neden olmasndan
kaynakland. Szkonusu temsile direniin sem-
bol haline gelmek ise, aslnda 1950lerin ikinci
yarsnda ABD tarafndan kurulmu olan ODTye
dt. ODTller 1997 ylnda kampse kurulan
McDonalds ubesini tam drt yl boyunca eit-
SALT014-STANBULLAMAK-230

li biimlerde, daha ok da dkkandan alveri
etmemek suretiyle protesto ettiler. McDonalds
2001 ylnda kampsteki ubesini bir sreliine
kapattnda direniiler bu sonucu kendilerinin
yarattn dndler, McDonalds yetkilileri
ise ubeyi kapatmalarna gereke olarak o srada
srmekte olan ekonomik krizi gsterdiler. Her iki
gerein de doruluu ve yanll tartlmakta.
Lakin McDonalds Trkiyenin krizden ciddi bir
biimde etkilendii de bir vaka.
2001 ylnda balayan krizden sonra, 2003 yl
ortalarna kadar 56 maaza kapatan McDonalds,
sz konusu yllarda madur bir kirac grn-
mndeydi. Dolar baznda denen kiralar pek ok
ubenin iflas etmesine neden olmutu. Ancak ir-
ketin 1,2-1,3 milyar dolar civarndaki bir fast food
pazarndan vazgemesi ve o dneme kadar yapt
130 milyon dolarlk yatrmn semeresini greme-
den lkeden ayrlmas da sz konusu deildi. Yine
de irketin zarar etmesi ve 56 ubesini kapatma-
s bazlarmz kimi konularda umutlandrmad
deil. Haluk ahin, 5 Ocak 2003 tarihli yazsnda,
lkeler artk kendi yerli yapmlarn Made in
USA yapmlara tercih ediyorlarm. Trkiyede ya-
ananlar da bu evrensel kalba uyuyor. Trkiyede
de McDonalds hzla klyor. Trkiyede de yerli
STANBULLAMAK
diziler revata; Amerikan dizilerine daha ok sa-
pa saatlerde ve kanallarda rastlanyor... diyecek
kadar umutland rnein. ahinden bir ay nce
Radikalde yaymlanan bir haber (7 Aralk 2002),
yerli fast foodcularn McDonaldsn zarar etme-
sine o kadar da hayflanmadklarn gsteriyordu:
rnein stanbulun nl Bambi Cafesinin sahibi
Fatih Gnere gre, McDonalds ve benzerlerinin
baarszlnn nedeni halkn fast food sevme-
mesi deil, ABDye olan tepkisiydi. Ona gre halk
paramz alp gtrmelerine tepki gsteriyordu.
Taksimdeki Simit Dnyasnn (bak. Simit; Simit
Saray) iletmecisi Hlya Kzl ise, McDonalds,
Burger King gibi yerler geldikleri yere dnsnler,
Trkiyeden mitlerini kessinler diyordu. Beik-
tataki pek Sucukusunun iletmecisi Metin
Tezcioluna gre, McDonalds ve benzeri yerler
bir zentiyle balamt, ama insanlar artk damak
tadna nem veriyorlard.
1991de McDonalds Corporation Trkiye
ofisinin kurulmasyla geliim sreci hzlanan
ve yzde yz ABD sermayeli bir irket olarak fa-
aliyetlerini srdrmeye balayan McDonalds,
2004 Kasmnda nihayet yerli gelitiricisini
buldu. Anadolu Grubunun sahibi Tuncay zil-
han, 1977de bavurduu ancak alamad lisan-
SALT014-STANBULLAMAK-231
 STANBULLAMAK
srlk ayrcalna bir dizi grme ve gereken
prosedrlerin yerine getirilmesinin ardndan,
2005 ylnda kavutu. zilhan, McDonaldsn bir
ABD irketi olmas dolaysyla karlaabilecekleri
tepkilerin hatrlatlmas zerine u cmleleri sarf
etti: McDonalds, Anadolu Grubuna gemesiyle
tamamen Trk sermayesi olan bir kurulu oldu.
Tedarikinin % 98ini Trkiyeden yapyor. Btn
alanlar Trk. Dolaysyla eti Trkiyeden, suyu
Trkiyeden, kolas Trkiyeden... Bundan daha
Trk firmas olmaz diye dnyorum.
Aslnda kresel olann zaten yerel olduu nok-
tasndan hareket edildiinde Tuncay zilhan o ka-
dar da haksz saylmazd. Kald ki, McDonaldsn
elinden tuttuu tek yerel sermaye kendisi de de-
ildi. rnein, 1978de zmir Kemalpaada kurulan
Fersan, tam da kk bir retici olarak kalmakla
dkkan kapatmak arasnda bir karar verme arife-
sindeyken, McDonaldsn Trkiyedeki ilk ubesi-
ni at 1986 ylnda Arcan elengilin hisselerinin
ounluunu almasyla ataa geti. 2003 ylna
gelindiinde elengil de McDonaldstan duydu-
u memnuniyeti dile getirecekti: McDonalds
restoranlar bizim turu konusunda en iyi m-
terimiz. Fakat toplam turu satmzda, Trkiye
McDonalds % 2lik yer tutuyor.
Daha nce de ifade edildii zere,
McDonaldsa damak tad nokta-i nazarndan
herhangi bir direni gsterilmedi, gsterildiyse
bile duyulmad. Fakat McDonalds Trklere stan-
dart kfte satmann o kadar da kolay olmadn,
dahas McDonalds restoranlarndaki porsiyon
byklnn Trkleri doyurmaya yetmeyecei-
ni dnm olmal ki, buraya zel baz mnler
ve rnler gelitirmeyi de ihmal etmedi. Max-
Burger Trkiyeye zel olarak gelitirildi. Trk
halkla ilikiler by Ali Saydam, Trkler iin
zel olarak gelitirildii sylenen bu rne Trk-
e ad verilmemi olmasn byk bir baarszlk
olarak grd, McDonalds ise u cevab verdi: Biz
Trkler kendi yarattmz markalara bile yaban-
c isim koyma alkanlna sahibiz. Ad bir ya-
na, MaxBurger kare eklindeki rek otlu pide
arasna yerletirilmi kaln kfte, 2 dilim peynir,
taze soan, salata, domates ve sarmsak, kekik,
kimyon, karabiber ve baharatl sosla bezenmi
haliyle McDonaldsa Trklerin yapt bir katk
olarak tarihe geti. McTurco adl bir baka rn
daha gelitirildi. Ama kfte ayransz olmazd ve
nihayet Trkiyedeki McDonaldslara ayran girdi.
Ayran mevzuu nemliydi, nk McDonalds
Trklere kfte satmak iin ayran restoranlarna
SALT014-STANBULLAMAK-232
 STANBULLAMAK
davet etse de, en yakn yol arkada Coca Cola,
zellikle mteri says az olabilecek lokantalarda
kendi rnlerini satmak isteyenlere becerebilirse
ayran (Coca Cola ayran retmedii iin) satmama
koulu getiriyordu. Coca Colann cebren yaratt
poplarite kimi yerlerde orta yal ve orta halli
mterilerini kaybedip daha gen ama hallice
mterilerine hizmet verebilmek adna kebap-
larn bile ayrandan vazgemesine neden oldu.
McDonalds yalnzca lezzetiyle deil, eitli
patlamalarla da dt gndemimize.
28 Eyll 2001de stanbul Leventteki
McDonalds ubesinin tuvaletlerine braklan
bombann patlamas sonucu kii yaraland.
15 Nisan 2003 tarihinde McDonaldsn Sirkeci,
Aksaray ve Pendik ubelerinde meydana gelen
patlamalar kimsenin lmesine neden olmadysa
da, bir sre bu restoranlarda tketmenin dnl-
dnden daha tehlikeli olabilecei ihtimalini
dourdu. 20 Mays 2004te, skdar Acbademde-
ki McDonalds restorannn otoparknda (bak.
Otopark) meydana gelen patlama, polisin dier
McDonalds restoranlarn da boaltma karar al-
masna vesile oldu. Elbette durum geiciydi. Ama
McDonaldsn asl bombas Austos 2000de, Bey-
likdz McDonaldsta mendil satan on yandaki
bir kz ocuunun buzdolabna kilitlenmesi oldu.
Btn bunlara ramen McDonalds, Trkiyede
106 restoranlk byk bir zincir, 2006 yl sat
151 milyon YTL. 2007 ciro hedefi olan 185 milyon
YTLye ulap ulamad ise henz bilinmiyor.
Aye avdar
>Otopark, Simit, Simit Saray, Taksim Meydan
MERKEZ
Eski ran atasz Selmet der kenar-est (se-
lamet kenardadr) her yerden ok stanbulda
anlam tar. [Ed.]
Memleketim bnyesinin orta snf blgelerinde
evlerde hayatn merkezi, oturma odasdr.
Oturma odas genelde kktr. Umduu-
nuzdan hep daha kktr. Samimi, ama ancak
ok samimi dostlar burada arlanabilir. Etraf de-
ersiz, ev sahibine gre bile zevksiz, ama hikayesi
olan ve izi srlebilir eylerle doludur. Anne baba
oturma odasnda ocuklara kar bambaka bir
SALT014-STANBULLAMAK-233

rahatlk ve hogr iindedir. Oturma odasnda
ailenin muhayyilesinin alabilecei neredeyse her
ey mubahtr. Ve su yolunu bulur. Hayat, evde
hep kck oturma odasna doru akar. Evde
hayatla buluma merkezi oturma odasdr. Fa-
kat, oturma odas ayn zamanda evin dnyadan
srarla gizlenen noktasdr.
Bu evlerde bir de misafir odas vardr. Mi-
safir odas mmknse oturma odasnn en az iki
misli byklndedir. Yabanclar, yani misa-
firler orada karlanr. Onlarla orada hobe edi-
lir. En deerli, en zengin eyler orada saklanr,
bfelerde tehir edilir. Evin ocuklar, yani asi
unsurlar, evin o blmnden uzak tutulur. Bu
yzden, baz evlerde misafir odas kapsnn kilitli
tutulduu bile grlr. Evde dnyayla buluma
merkezi misafir odasdr. Fakat, misafir odas
ayn zamanda evin hayattan zenle gizlenen
noktasdr.
Trkiyede btn bir orta snf, kendine mu-
taassp diyen de demeyen de, evin ve hayatn bu
bln zerinde uzlamtr. Bu kutsal uzla-
mann bir deil, binbir nedeni vardr.
Ve Trkiyede her ehir, ve stanbul, eline her
frsat getiinde misafir odasna yatrm yapar.
STANBULLAMAK
Birbiriyle orada buluur, tekine orada grnr,
orada grr. Ama bir an nce oturma odasna
dnmekten ve orada mutlu olmaktan da bir trl
kendini alamaz.
Trkiye, yok-yerleri (non-places), alveri
merkezlerini (bak. Alveri Merkezi), havaalan-
larn, greceksiniz, zaten grmektesiniz, btn
dnyadan daha ok sevecektir.
nk Trkiyede hayattan gizlenmeyeni,
hayatn gizlemeyeni, merkeze alrlar.
Trkiyede merkez, insann kendini ifade et-
tii, edebildii yer deildir. Trkiyede merkez,
insann ifadesinin alnd yerdir.
Bunlar oturma odasndan yazyorum. Misa-
fir odasndan, ikence altnda bile olsa, kmaz
bunlar.
Gkhan zgn
>Alveri Merkezi
SALT014-STANBULLAMAK-234

MEZARLIK
Geici ve srekli kullancs olan d mekan.
Nekropol - kabristan - hazire - mezaristan - g-
mtlk - sinlik - maatlk - tahtalky - ebedi
istirahatgah.
Arapa ziyaret kelimesinden treyen meza-
rn szlk tanm ziyaret edilen, gezilip grlen
yer iken, Trkeye anlam deitirerek lnn
gmld yer olarak gemitir. Anma ve anm-
sama iin istendiinde ziyaret edilebilmesi dnda,
gnmzde internet araclyla da mezarlklarn
ziyaret edilmesinde yeni almlar retildii(!) d-
nlrse, mezar kelimesinin anlamnda ok da fazla
kayma olmad sylenebilir. Mezarlklar, kmaz ve
kan sokaklar, meydanlar, emeler, giri binalar
barndrdnda; bir dini mekanla veya herhangi
bir binann bahesiyle yan yanalk tadnda bir
kentsel mekan haline gelmeye balar. te yandan,
mezarlklar kimi zaman iinden geilip manzaral
bir kahvehaneye ulalan, kimi zaman ise yksek
duvarlarn ardndakiler grlmek istenmeden
sessizce yanndan geilip gidilen bir mehuller
blgesidir. Yllar boyu eitli kitaplarla, filmlerle
yaratlan karanlk, rpertici, gerilimli, souk, uzak
ve ie dnk imgesi, merak edilen yabanc bir yeri
akla getirir. Biraz da bu yzden, gndelik hayatn
STANBULLAMAK
ve kent kltrnn bir paras olan mezarlklarla
kentlinin ilikisi kopuktur. inde kk salm servi-
lerin, narlarn, hatta erguvanlarn varl ile kentin
gereksinim duyduu yeil dokudan payn aldn
bilmekle yetinir sradan insan. Ne var ki, mezarlklar
eitli disiplinlerden aratrmaclar iin birer ak-
hava mzesidir. Kltr ve modernlemenin lm
kavramna ve adetlerine yansmalar mezarlklar
zerinden de incelenir. Mezarlklar farkl zaman
aralklarnda; bazen deiimin ve modernlemenin
tanmasnda, bazen de gelenein yaratlmasnda
rol oynayan i dinamiklerden biri olmutur.
Mezar talar ve zerlerindeki kitabeler ait
olduklar dnemin duygu, inan ve zihniyet dn-
yasn yanstr. Zaman iindeki deiimleri tarihe
k tutan; dneminin siyasal, toplumsal, ekono-
mik yapsna ilikin ipular veren sosyal metin-
lerdir. Altnda defnedilmi bireyin ise kimliini,
sosyal statsn, hayat hikayesini, yaadklarn,
duygularn, dncelerini anlatan ayr birer y-
ks vardr mezar talarnn. 15. yzyln sonla-
rndan itibaren taraya ihra edilen bu mezarlk
kltrnn merkezi ise stanbul olmutur.
Ancak, mezarlklarn tarihsellik ierdii ger-
ei ou zaman bilinmemi ya da gz ard edil-
SALT014-STANBULLAMAK-235

mitir. rnein, Erken Cumhuriyet Dnemi bu
bilin eksikliinin rnekleriyle ykldr. Kentin
imarnn gndemde olduu bu dnemde mezarlk
arsalar; stadyum, opera binas, rekreasyon alan-
lar gibi kentin imarnda gl simgelerin olutu-
rulabilecei verimli bir zemini tanmlamtr. Arsa
haline getirilen mezarlklar, tpk kentin kendisi
gibi deitirilen, dntrlen ve merkezi otori-
tenin zerinde iradesini uygulayabildii alanlar
olmutur. Surp Agop Mezarl, Ayaspaa Mezar-
l, Abbasaa Mezarl, Kasmpaa Aklar Me-
zarl, Kadky Rum Mezarl bunlardan sadece
birkadr. Kent iindeki mezarlklarn tasfiyesine
ynelik bu abalar hzlandran, mezarlklarn
Vakflar Genel Mdrlnden belediyelere dev-
redilmesi kararn ieren Belediye Kanunudur.
Belediyelere devredilecek mezarlklarn, mezarlk
arsalarnn, hatta vakf mallarnn; kullanlmas,
satlmas, kiraya verilmesi, kamulatrlmas, ima-
ra alabilecek alanlar olarak deerlendirilmesi
sz konusudur.
Mezarlklarn arsa haline getirilmek isten-
mesi, otoriteyi elinde bulunduranlar mezar ta-
larnn nakledilmesi sorunuyla yz yze brakr.
Gazetelerde duyurulan nakl-i kubur ile ilgili
ilanlara hibir mezar sahibinin bavurmamas
STANBULLAMAK
zerine satlan talarn akbeti; ta dkkanlarn-
da istiflenerek, yap malzemesi olarak kullanlarak
yok olmaktr. Bu dnemde, ne mezar sahipleri
nakle tepki gsterir, ne de talarn tarihi deeri
olup olmad tartma konusu olur. Tahribat
hakiki bir vandalizmden baka bir ey deildir
diyebilenler olsa da sesleri duyulmak istenmez.
Oluan snrl tepkiler iinde seslerini duyu-
rabilenler gayrimslimlerdir. Kendilerine ait ol-
duklarn iddia ettikleri mezarlklarn belediyeye
devredilme zorunluluuna kar haklarn savu-
nurlar. Bu dnemde yeni ulusal kurgu, dlenen
toplum yapsnn inas srecinde lke iindeki
belli toplumsal gruplar kanlmaz olarak te-
kiletirmektedir. Bu dorultuda, kent iindeki
gayrimslim mezarlklarnn tasfiyesi bir teki-
letirme giriimi olarak deerlendirilebilir. Yeni
ulusal toplum yapsna ait olmadklar dnce-
siyle gayrimslimler ou zaman Ermeni, Rum
ya da Musevi olarak (bak. Aznlk) deil, tmel bir
ekilde deerlendirilerek iinde barndklar siste-
min dna itilmeye allmlardr. Mdahale ise,
daha ok toplum ierisindeki etkinlik alanlarnn
daraltlmas biimindedir. rnein, Surp Agop
Mezarlnn belediyeye devrinin, Ermenilere
ekonomik yollarla uygulanan bir yaptrm olduu
SALT014-STANBULLAMAK-236
 STANBULLAMAK

savlanabilir. Arsadan eitli biimlerle elde edile- iinde alr. Ama duraklar dnda da durup
indir-bindir yapabilir. [Ed.]
bilecek gelirden cemaat mahrum edilerek zaten bir
bileeni olarak grlmedikleri sistem ierisindeki
Minibsn ok rengi, ok eidi vardr. stanbul so-
etkilerinin azaltlmas dnlm olmaldr.
kaklarnda 6 binden fazla minibs var. Belediyenin
belirledii hatlarda ilerler. Bir minibsn belirli
Bir taraftan kent iindeki mezarlklar t-
bir hatta ilemesine izin veren yetki belgesi yz-
myle kaldrlrken, dier taraftan ehir dnda
lerce bin avro deerinde. Minibsler ehrin ana
asri mezarlklarn oluturulmaya allmas
damarlarn tkarlar, ofrleri de kamikaze sr
ise, gemile olan ilikinin yansmasdr. yle ki,
teknikleri ve stanbulun trafik karmaasnn dier
dnemin kendine zg koullar ve ncelikleri,
katlmclarna ynelik saldrganlklaryla bilinirler.
gemiin izlerini tayan eskilerden kurtulmay
ve (yerine) yenisinin yaplmasn gerektirir. Bat-
Peki minibs nereden geldi, nereye gidiyor?
llaarak ve adalaarak Bat merkezli dnya
Minibs her eyden ok 1950lerden bu yana ta
sistemi ile btnleebilmeyi amalayan bir ulus
topra altn ehre akn eden krsal blgelerden
devlet kurulurken stanbulun grntsnn de
gelen gmenlerin tercihiydi. Bu yeni ehirlile-
yenilenmesi hedeflenmitir. Bu yenilenmeden
rin gecekondularn ina ettikleri yerlere dzenli
mezarlklar da fazlasyla payn alr.
otobs hizmeti yoktu. in dorusu, yol da var
saylmazd. Ancak kendileri de ehre yeni gelmi
Sla Durhan
gayriresmi giriimciler vard ve olumakta olan
pazar grp harekete getiler. Bulabildikleri ara-
>Aznlk
lar satn alp gmen yerleimleri ile ehrin ana
meydanlar arasnda gidip gelmeye baladlar.
Program, belirli duraklar veya ofrleri iin resmi
MNBS
i anlamalar olmayan gayriresmi ve zerk mini-
Otobsten kk bir kentsel toplu tama bs, gmenlerin yasad yollarla ina edilen ama
arac. Otobs hatlar benzeri bir sefer dzeni resmi olarak gz yumulan evlerinin muadiliydi.

SALT014-STANBULLAMAK-237
 STANBULLAMAK
Minibs, yani tekerlekli gecekondu (bak.
Gecekondu), sadece ev hizmetilerini ve ipor-
taclar ehrin merkezi blgelerindeki i yerleri-
ne tamakla kalmyor, yeni gmen kltrn
de ehrin merkezine tayorlard. 1970lerde ve
80lerde henz ou okuma yazma bilmeyen bir
hedef kitleye hizmet gtren minibslerde her
ofrn, genellikle baka bir yerde saygdeer bir
i sahibi olma ansn yitirmi gen bir adam olan
ve hattaki duraklar ve son dura duyuran bir
muavini bulunurdu. Yeni ina edilen blgelerden
yolculua kan herkesi feryat figan arklarnda
yeni gmenlerin hsrana urayan umutlarnn
inledii yksek sesli Arabesk mzik, plastik iek-
ler, alayan ocuk posteri ve minibsn dnda
Seni sevmeyen lsn gibi sloganlar karlard.
ou eski stanbullu minibsten, temsil ettii
sosyoekonomik dnya ile beraber uzak dururdu
(bak. Varo). Ancak minibs grmezden gelmek
mmkn deildi. Minibs fazla grltl, fazla
hzl, fazla kstaht. stelik her yerdeydi. ehir
1980lerde her yne yaylnca yeni hatlar ald ve
minibs ehrin trafik savalarnn hakim oyuncu-
su haline geldi -1990larn bana kadar da trafik
klar buna byk lde engel olunamad ve
arabaya eriimi olmayan neredeyse herkes tara-
fndan kullanldlar.
Bugn ise tekerlekli gecekondu olarak mi-
nibs kaybolmaya yz tutmu durumda. ou
bugn salam bir alt-orta snf hayatn harika-
larnn tadn karan gmen alan snflarn
arac olmaktan kal ok oluyor. Sistem giderek
artan belediye denetimiyle ve rant temelli iktida-
rn younlamasyla resmiletirildi. Deimeden
kalan gayriresmi i dzeni ile saldrgan sr
stili. Deien ise minibs plakas sahibinin elinin
altndaki 200 bin avroyla artk zengin bir adam
kabul edildii.
Ancak ykseli ve yerini salamlatrmann
ardndan minibsn d kapda: Havaalan
otoban ve Boazii Kprsn de ieren ehrin
hayat damar E-5 (adn eski ismi Trans-Avrupa
Yolu No.5ten alan) gibi baz ana yollarda ilemesi
imdiden yasaklanan minibsn yerini yava
yava metro, tramvay hatlar ve ekspres otobs
alyor. Eski gmenler ehirli oldu. En son yeni
gelenler ise, Irakl, Afrikal ve Afgan gmenler
gibi, eski gmenler iin minibsn oluturduu
hareketli destek a olmadan ehirle baa kmak
zorundalar.
Kerem ktem
>Gecekondu, Varo
SALT014-STANBULLAMAK-238
 STANBULLAMAK
MUTENALATIRMA (I)
Szlk anlamyla, fiziksel olarak eskimi ve
ypranm, emlak fiyatlarnn dk olduu
mahallelerin (bak. Mahalle) renovasyon-
dan geirilmesi sonucu emlak fiyatlarnn
ykselmesi ve daha zengin yeni sakinlerin
yerlemesiyle eski sakinlerinin yerinden ol-
mas demektir. stanbul zelinde bu olgunun
Cihangir, Galata, Hali ve Balat gibi semtlerde
yaand sylenebilir.
Kavramn kendisi birok tartmay da beraberin-
de getirmektedir. Dnyada 1960l yllardan itiba-
ren sz edilmeye balanan olgu, stanbulda belki
de son be-on ylda gndeme gelmitir. Olgunun
savunucular, kentsel yenilenme, nezihleme, su
orannn azalmas ve gayrimenkul rayilerinin
ykselmesi gibi pozitif sonular dorultusun-
da srecin faydalarn yceltirken, eletirel yak-
laanlar bu evrelerin bir anlamda yerlerinden
edilen eski sakinlerinin yaad zorluklara ve
bu kentsel yer deitirmenin getirdii baka so-
runlara dikkat ekerler.
stanbul zelinde durum, olgunun yaand
Londra, New York gibi baka dnya kentlerin-
den farkldr. Szgelimi Londrada 1960l yllarda
yaanan, orta snfn ii mahallelerini mutena-
latrmas sreci, (bak. Soylulama) ya da New
Yorkta 1960l ve 70li yllarda SoHo loftlarnn
sanat mekanlarna dntrlmesiyle yaanan
mutenalamadan farkl olarak, stanbulda, Pera
ve Galatada nce gnn politik, ekonomik ve
demografik dinamikleri sonucu bir tersine-mute-
nalama sreci yaanmtr. Orta snf gayrims-
lim ve Levanten mahalleleri sakinleri tarafndan
boaltlm, oluan boluklara i g ve plansz
kk imalat ve ticaret dinamikleri dorultusun-
da yeni sakinler yerlemitir. imdi ise bu sre
tersine almaktadr. Bir anlamda orta snfn
yaad mahalleler nce alt ve alt orta snf ke-
simlerin yaad yerler haline gelmi, imdiyse
yeniden, farkl bir orta snf tarafndan kullanlan
yaam evrelerine dnme yoluna girmitir.
Mutenalatrma, kelimenin yapsndan da
anlalaca gibi etken bir eylemi ifade eder. Ol-
gunun, herbiri farkl roller stlenen etken aktr-
leri vardr: Sanatlar, bohem yaant tutkunlar,
hipsterler, durumu deerlendiren kk gay-
rimenkul yatrmclar, uluslararas sermaye g-
dml yatrm irketleri, kiralar ykseldii ya da
yaam alanlar darald iin zor durumda kalan
semt sakinleri, belediyeler, sivil toplum kurulu-
lar, uluslararas rgtler. in boyutlarnn bir
SALT014-STANBULLAMAK-239
 STANBULLAMAK
mahallenin, semtin yenilenmesi ve gayrimenkul
fiyatlarnn ykselmesi ile aklanabilmesi mm-
kn deildir.
Mutenalatrma, zaman geldiinde gerek-
leen kanlmaz bir kentsel dnm (bak. Kent-
sel Dnm) sreci belki de... Ancak belirli bir
reglasyonla kontrol altnda tutulmalar, daha
sonra daha byk bedeller dememek iin ge-
rekli. Balatta Avrupa Birliinin de desteiyle
gerekletirilen semt rehabilitasyonu almas
bunun bir rnei. Burada dk gelir grubundan
olan kent sakinlerini yerlerinden etmeden fiziksel
bir kentsel yenileme almas yrtlyor. Hangi
ekilde gerekleirse gereklesin, sz edilen
stanbul mahallelerinde yaanan mutenalatr-
ma olgusunun yakn gelecekteki sonularnn ne
olaca ise henz belli deil.
Cem Ycel
>Kentsel Dnm, Mahalle, Soylulama
MUTENALATIRMA (II)
Yeterince mutena olmad dnlen bir kent
parasnda yaplan bir toplumsal mhendislik
etkinlii. [Ed.]
1) Bir mahalleye, zellikle de kentin tarihi dee-
ri olan knt merkezlerine daha yksek bir
sosyoekonomik dzeye sahip olan yeni kiilerin
gelmesiyle mahallelerin fiziksel dokusunun dei-
imi anlamnda kullanlan ngilizce gentrification
kelimesi iin Trke karlk nerilerinden sadece
bir tanesidir (bak. Soylulama).
2) 1997 ylndan beri Galatada bir sokakta,
komularyla beraber farkl mekan kullanm-
larna dair yeni fikirler gelitiren Oda Projesinin
hem paras olduu, hem de yerinden edilmesine
neden olan bu sre, 2006 ylnn Mart aynda
Platform Garanti Gncel Sanat Merkezinde d-
zenlenen KM O? - Mutena Sohbetler I in de konusu
olmutu. Bu toplantya, sosyologlar, mimarlar,
ehir tarihileri, sanatlar, ncler ve srecin
aktrleri katlmt. Toplant srasnda, her ma-
halle veya binada kendine zg bir mutenalama
sreci olabileceinden veya olmas gerektiinden
hareketle bu kendine zg gentrification biimine
uygun yeni Trke karlklar aranmt. nk
stanbulda, bu srecin balangcnda, ehirdeki
dier oluumlar (rnein gecekondu) ne kadar
enformel ise mutenalama da o kadar enformel-
di. stanbulda bir mahalleye gle gelmi (bak.
G) bir kiinin, kydeki yaknlarn da arp o
SALT014-STANBULLAMAK-240

mahalleyi bir tr igal ettii gibi, mutenala-
maya uram dier mahallelerin yeni gelenleri
de arkadalarn ya da kendileri gibi olanlar
yer satn almaya tevik ettiler. Ve eski sakinler
ile yeni gelenler arasnda karlkl ilikiler olu-
abildii gibi, iliki gerekmedii de oldu. Dolay-
syla her semte uygun yeni bir kavramsallatrma
iin katlmclarn nerileriyle beraber tm olas
karlklar unlard: Asilletirme, Batllatrma,
Beyolulatrma, Bodrumlatrma, Cihangirle-
tirme, Dntrme (bak. Kentsel Dnm), Fark-
llatrma, Gzelletirme (bak. Gzelletirme),
Jantiletirme, Kentsoylulatrma, Kibarlatrma,
Kumkaplatrma, Kltrlendirme, Mahremletir-
me, Merulatrma, Miraslatrma, Nazikletirme,
Nezihletirme, Ortakyletirme, Sekinciletirme,
Sekinletirme, Shhiletirme, snflatrma, Soy-
lulatrma, Tarlabalatrma, Yabanclatrma
(bak. Yabanclama).
3) lk kez alar Keyder tarafndan kullanlan
mutenalama szc (mutena: 1- zenilmi,
zenle yaplm, 2- sekin, nemli) daha ok, bu-
gnn sanatnda ok da yeri olmayan bir zenle
yapma biimine, yani eski sanat yapma biimine
de iaret eden ilk anlam dolaysyla Oda Projesi
tarafndan tercih edilmiti. Oda Projesi 1997 ylnda
STANBULLAMAK
Galatada, ahkulu Sokakta bir apartman dairesi
kiraladktan sonra mahalleliyle kendiliinden geli-
en komuluk ilikileri erevesinde 2000 ylnda,
bulunduklar apartman dairesinin bir odasn kom-
ular ve davetli kiilerle ortaklaa kullanmak zere
amt. O yllarda, daha ilk gnden balayarak,
zaman zaman mekana projeyi izlemeye gelen kii-
lerin buradaki daireler ka para? gibi sorularnn,
mahallede yaanacak ciddi dnmn habercisi
ve Oda Projesinin mahalledeki varlnn sonu
olaca bilinmezken, 2005 ylnda bu apartman
dairesi satlm, Oda Projesi yerinden ayrlm,
eskiden sokan iki yannda yer alan eski kaplar
yeniden taklm ve sokak saat 22:00den sonra
gelen geene kapatlm, eski oturanlarn yars da
tanmt. Oda Projesi mutenalama nedeniyle bir
kez ayn sokakta yer deitirmi, ikinci mekann
mahallelinin yardmlar ve abalaryla bulmu,
ikinci seferde ise tamamen mahalleden ayrlmak
zorunda kalmt. Sanatlarn veya sanat proje-
lerinin ehri dntrme gcnn kefedilmesi
kanlmaz, ama her sokan kendine zg mikro
bir dnme biimi olmas makro ehir dn-
trme projelerinden daha az zararl olsa da Oda
Projesi bugn stanbulun en mutenalaamaz yeri
neresiyse oray bulma arzusu iinde. Arka arkaya
alan eitli mzeler (bak. Mze) veya sanat ku-
SALT014-STANBULLAMAK-241

rumlarnn bir sonraki durann neresi olaca ise
byk bir soru iareti olarak nmzde duruyor.
zge Akkol
>G, Gzelletirme, Kentsel Dnm, Mze,
Soylulama, Yabanclama
MTEAHHT
stanbulda kadri bilinmeyen bir kentsel aktr.
stanbulda mteahhidin yakn tarihi 1950ler
ortalarnda balar. Mteahhide ynelik toplum-
sal algy biimlendiren de bu evrede balayan
gelimelerdir. Ancak bu tr mteahhitlerin ge
19. yzyl stanbulunda nclleri bulunduu
anmsanmaldr. Satn aldklar arsay kk,
eboyutlu, birka birimlik dizikonutlar halinde
yaplatrp satmaktaydlar. 1950lerin ortalarnda
beliren mteahhit tipi de onlar gibi kk serma-
yeli bir giriimciydi. Ancak, ncllerinden farkl
olarak dizikonut deil, apartman ina etmekteydi.
Bir arsay mal sahibinden, zerine ina edecei
apartmandan belirli bir pay vermek zere dev-
ralyor ve yapt apartman yapm aamasndan
STANBULLAMAK
itibaren daire daire satarak ii adm adm yr-
tyordu. Satn daha temel atma aamasnda
balamas zorunluydu. nk, bu tr mteaahit-
developerler ok kk bir sermayeyle almak
durumundaydlar. naat kendi z kaynaklaryla
tamamlamalar sz konusu deildi. Srekli ser-
maye sknts eken, banka kredilerinin emek-
leme dneminde olduu ve bymek isteyen bir
ekonominin taleplerine uygun en ucuz kentsel
konut arzn (gecekondunun tanmlad daha da
ucuz alternatifin yan sra) onlar gerekletirdiler.
1950-1980 aralnda metropol konut stounu t-
kanmalara frsat vermeyecek kadar genilettiler.
1950 ve 1960larn yapsat ad verilen bu
mteahhitleri, az saydaki mimar veya mhendis
kkenli olanlar hari, inaat iiliinden yetimey-
diler. Genellikle metropole dz amele statsnde
gelmi, inaat burada pratik iinde renmi ve
ustaba nitelii kazanmlard. ounlukla Dou
Karadeniz Blgesi kkenli olduklar iin stanbul
diline Laz mteahhit terimini sokacaklard.
Kenti ok kk kaynaklarla ina ettiler, orta s-
nflarn konut talebini karladlar, ama ortaya
kan kentsel evre, sermaye ve uzmanlklarnn
yetersizliinin izlerini tayacakt. na ettikleri
binalarn teknik ve estetik kalitesi dkt. An-
SALT014-STANBULLAMAK-242

cak bunda mteahhitlerin sermaye yetersizlii
kadar, onlardan daire satn alanlarn ekonomik
kaynaklarnn kkl de nemli rol oynuyor-
du. Kk kaynaklarla konut edinmek durumun-
da olanlar, kk kaynaklarla konut ina etmek
zorunda olan yapsatlara bavuracaklard. Byle
bir sistem iinde mteahhidin bir gnah keisi-
ne dnmesi olaand. 1960larn banda artk
mteahhidin her tr kentsel aksakln ve mimari
kalitesizliin tek msebbibi olarak tanmlanmas
olaan bir gndelik yaam pratiine dnmt.
Kamu yaplarn ina eden mteahhitlerse
bu yapsatlardan farkl bir grup oluturdular.
Ne var ki, onlar da sermaye ktlndan muzda-
riptiler. i ak eksiltme mekanizmalaryla en
az fiyata yapacak olana emanet etme usulnn
egemen olduu bir ihale dzeninde, bu sermaye
ktlnn yapsatlardakinden de kt sonular
olacakt. Sermayesi olmayan mteahhitler, gide-
rek trmanan bir rekabet ortamnda yaayabilmek
iin fiyatlar mantk snrlarn zorlayacak kadar
aalara ekmek zorundaydlar. Gerek inaat
fiyatlaryla ii tamamlamak mmkn olamayaca
iin de, hem kaliteyi alabildiine aalara ek-
mek, hem de eitli hukuksal aklar kullanarak,
ii tanmlanann tesinde uzatmak ve defalarca
STANBULLAMAK
fiyat tashihleri yaptrmak gerekecekti. zetle, bu
koullarda daha farkl kalitede mimari sonular
elde edilemezdi ve edilemedi. Daha da nemlisi,
ihalelerde srekli mantk tesi oranlarda fiyat
kranlarn egemen olduu bir sistemde sermaye
biriktirmek de zordu. Ortamn, kamu imar prog-
ramlarnda da 1980lere kadar kk mteahhide
braklm olduu sylenebilir.
Her iki mteahhit tipinin de kentlilere esin-
leyecei dncelerin olumsuz olaca aikar.
Sonuta, evrede ortaya kan her olumsuzluk
ve inai kalite dklkleri sadece mteahhit-
lerin suu olarak kavranacakt. 1999 Marmara
Depremiyse, verdii yksek hasar ve can kayby-
la mteahhitlere ynelik antipatiyi trmandrd.
Ancak, paradoksal olarak, 1990larn bandan
itibaren iyice belirginleen hzl bir ivmeyle b-
yk sermayeli mteahhit tipi ortama arln
koymaya balad. zellikle stanbulda, konut ve
bayndrlk sektrleri artk onun egemenliindey-
di. Binlerce birimlik yerleme alanlar ina eden
firmalar dodu. Ne var ki, kentsel alandaki rant
retiminden aslan payn kaptklar iin, mte-
ahhitler bu kez de, eskisinin aksine, kalitesiz ina
ettikleri iin deil, kenti karlar dorultusun-
da younlatrdklar ve betonlatrdklar iin
SALT014-STANBULLAMAK-243
 STANBULLAMAK
saldr hedefi oldular. stelik, eski mteahhitlik
pratikleri unutulmadndan, kolay isabet ettirilir
hedefler tanmladlar. rnein, bugn stanbulda
konut sektrnde developer ile mteahhidin 19.
yzyl ortalarndan balayan rtkl zl-
m deil. Hala, neredeyse kural olarak, arsay ve
finansman (bazen planlama hizmetini de) sala-
yanla inaat gerekletiren ve pazarlamay yapan
tek bir irket olmay srdryor. Buysa, eliik
rolleri mteahhidin ahsnda birlemi ayn akt-
rn oynamas anlamna geliyor. Dolaysyla, ona
saldrmak kentsel alanda beenilmeyen her eye
saldrmak anlamna geliyor. Rol alanlar ve etkile-
dikleri kent arazisi iyice genilemi olduundan,
eletirilerdeki hakllk pay eskisinden bile yksek.
Buna ramen, mteahhide ynelik nefrete varan
eletirel yaklamlarda dier kentsel aktrlerin
kendilerini temize karma kayglarn okumak zor
deil. stanbulda kentlilerin nemli kesimi, kendi
sorumluluk paylar zerinde dnmemeyi byle
bir gnah keisinin varl sayesinde baarabiliyor.
Uur Tanyeli
MZE
Uluslararas Mzeler Konseyinin en gncel tan-
myla mze, insanla ve yaad evreye ait so-
mut ve somut olmayan mirasn, eitim, aratrma
ve haz alma amalaryla topland, korunduu,
sunulduu ve sergilendii halka ak, kar amac
gtmeyen, toplumun ve geliiminin hizmetinde,
sreklilii olan bir kurumdur.
Mzeler antik alardan bu yana insan uygarl-
nn bilim ve sanatlara dair retiminin mekanlar
olarak anlagelmitir. Helen mitolojisinin ilham
perileri mzlerin evi anlamndaki Museion,
tm dillere uyarlanarak, zihinsel ve fiziksel re-
timin kantlarnn bir araya getirildii bellek
mekanlarn tanmlar. Mze szcnn gerek
anlamda, farkl niteliklerdeki koleksiyonlarn
topland ve sergilendii yerler iin kullanlmaya
balanmas daha ge dnemlere rastlar.
17. yzyln Nadire Kabinelerine mze de-
nirken, kurumsal anlamda, topluma ak ilk mze
1682 ylnda Oxford niversitesi iinde kurulan
Ashmolean Museumdur. Sonrasnda 18. yzyl,
birok zel koleksiyonun mzeye dnmesi,
halka ak mzelerin saylarnn artmasyla ve
yzyln sonunda da Fransz Devrimi etkisiyle
SALT014-STANBULLAMAK-244

gelien kamu mzeleri kavramyla ekillenir.
19. yzyl sreci eitlenen ve ihtisaslaan, hem
ierik asndan hem de mekansal olarak dikkat
ekici boyutlara ulaan mzelerin altn adr.
Kurumsal gemii, arivler, ktphaneler gibi ben-
zer bellek ve bilim mekanlarndan ok daha ksa
olmakla birlikte, mzenin kentsel yaam dzeni
iinde zellikli ekim alan olarak belirleyicilii
ve mekansal varlyla yer edinmesi hzl olur. 19.
yzyl kentlemesinin ana bileenlerinden opera,
tiyatro, ktphane, belediye, kamu ynetimi me-
kanlar ile birlikte mzeler, ehir merkezlerinde
yerlerini alr.
British Museum zerine almalar yapan mi-
marlk tarihisi J. Mordaunt Crookun yorumuyla
mze, 18. yzyl Aydnlanmasnn, 19. yzyl de-
mokratiklemesinin ve 20. yzyl modernlemesi-
nin bir rndr, yani Batl dnce yapsnn
getirisi, Batl bir kurumdur. En temelinde mze
bir Avrupaldr. Eski ktann geliim sreleriyle
paralel evrimlemitir. Dnya zerine yaygnla-
masnn ise her kltr corafyas iin farkl bir
gerekesi vardr; kltrel kimliin vurgulanmas
arac, aidiyet sembollerinin ideolojik olarak bir
araya getirilmesi ve topluma mal edilmesi, mo-
dernleme gstergesi gibi...
STANBULLAMAK
Osmanlnn gnmze kalan mze miras
ise Batllamann mutlak eleri arasnda d-
nlp buna gre modellenerek, dier Batdan
uyarlanan kamu kurumlarnn aksine ihtiyatan
deil, tamamen Batnn ilgisini younlatrd
bir alanda otorite gstermek eilimiyle kurulur.
Tanzimat yenilikleri dneminin ilk yllarnda,
1846da, Aya rininin eski silah ve ganimetlerin
hazineye layk grlmeyen bir blm ve hipod-
rom civarndan gelen antik mimari paralardan
ibaret birikimlerle oluturulan mze dzenlemesi
ilk giriimdir. ki ksm halinde balayan mze n-
vesinin antik eserler odakl gelimesinin yegane
nedeni de Avrupann antik dneme olan ilgisidir.
1869da Safvet Paann sadarete bir imparatorluk
mzesi kurulmas talebini gerekelendirmek iin
sunduu, Avrupa mzeleri buradan gtrlen
nadide eserlerle sslyken, lkemizde bir m-
zenin kurulmam olmas doru deildir bildi-
rimi, mzelere olan ihtiyacn gstergesi olarak
ele alnabilir. Osmanl mparatorluu mzesine
kavuurken bile bu mekann toplumun belleini,
gemiininin maddi kantlarn gelecek nesillere
aktarlabilir klmaya yarayan bir kurumsallama
olduu bilinci, Avrupann ilgisine malup olur. 16
Austos 1880de inili Kkn Mze-i Hmayun
olarak dzenlenerek alnda, dnemin Maarif
SALT014-STANBULLAMAK-245
 STANBULLAMAK
Nazr Mnif Paa, Mzenin nemini yle dile
getirir:
Eskiden bizde eski eserlerin kymeti pek
bilinmezdi... Halen Avrupa ve Amerika mze-
lerinde mevcut eski eserlerin ou lkemizden-
dir... Bunu da bizde bu konuya eilim ve rabet
grlmemesinden dolay yapyorlard. Bir sre-
den beri Osmanllar arasnda bu ilgi balam ve
eski eserlere ilikin bir kanun dahi karlmtr.
Mze-i Hmayunun kurulmas ise bunun en ak
rnei olduundan, artk Avrupallarn bu konuda
hakkmzdaki fikir ve davranlarn deitirme-
leri mit edilir.
1880lerin ortasna doru Osmanl topraklar-
nn her kesinden payitahta gnderilen eserler,
1472 ylnda II. Mehmet dneminde ina edilen,
sultann ve maiyetinin cirit gibi geleneksel oyun-
lar oynadklar srelerde dinlenme mekan ilevi
gren inili Kke smamaya balar. Osman
Hamdi Beyin ynetimindeki mze iin Alexandre
Vallaurynin tasarlad binann cephesinin, yap-
mndan ksa sre nce Saydadan (bugnk Lb-
nan snrlar iinde) getirilen Alayan Kadnlar
ve skender Lahdinden esinlendii sylenegelir.
lham perisi ne olursa olsun, Mze-i Hmayun
binas dnemin Batda ina edilen btn mzeleri
gibi youn neoklasik vurgusuyla, yzyllar bo-
yunca kaplarn Batllara ltfen aan Topkap
Saraynda yerleik ilk ve tek Avrupaldr.
Mze-i Hmayun merkeziyeti mzeleme-
nin de abidesidir. mparatorluun bakentine
toplanan her trl antikiteyle ykselen mze,
1904 ylnda Bursada alan bir ubesi ile yerel bir
atlm gsterse de, devamllk gstermez. 20. yz-
yln ilk onyllarnn siyasi karmaasna ramen,
Osmanlda hareketlenen yeni mze projelerinin
de tamam stanbul iindir.
Osmanl Mzesinin Batl normlarla, onyl-
larca Batnn takdiri iin yaplandrlm olma-
snn getirdii geleneksel tavr, Cumhuriyetin
ideolojik mdahalelerine ramen neredeyse g-
nmze kadar tanr. Mze, belki de Batdan
alnan dier kltr ve bilim kurumlar gibi top-
luma hizmetinin niteliinden ok, adalk se-
viyesini yakalamas ve Batnn ilgisini ekmesi
nitelikleriyle deerlendirilir. Osmanlnn son
dnemlerinde, toplumun kltrel yapsna de-
in zgn yerel sanatlara ya da gndelik konu-
lara dair mzeler alma eilimi balamsa da,
Cumhuriyete pek de geni koleksiyonlar intikal
SALT014-STANBULLAMAK-246
 STANBULLAMAK
edemez. Cumhuriyetin ideolojisi ise elde kalan
Anadolu topraklarnn sahiplenilmesi, Anadolu
kltrnn tm dnya tarafndan kabul edilerek,
lkenin btnl ve srekliliinin salanma-
s dorultusunda mzeleri ara haline getirdi-
inden, eski a kltrlerinde Trk arayan
arkeoloji ve Trkn zgn kltrel retimini
ortaya koyan etnoloji, muasrlama sembolle-
rinden biri olarak yurdun her kesinde kurulan
mzelerin ana besleyicisi olur. Bylece istisnai
bir ekilde kurulan bir resim heykel mzesinin,
askeri ierikli mzelerin ve mzeletirilen saray
ve konaklarn dnda, Anadoluya yaylan mze
kltr, hep yrenin antik dnemden balayp
etnografya ile enilendirilen sreklilikten uzak
koleksiyonlarnn onyllar boyunca ayn dzende
sergilenmesiyle vcut bulur.
Erken Cumhuriyet dneminde mze geli-
iminden payn alan merkez, zellikle belirtil-
mekten kanlmasna ramen yine stanbuldur.
Her ne kadar Ankarann siyasi egemenliini vur-
gulamak iin kamu yaplaryla donatlmas, ke-
za bir Etnorafya Mzesinin inas, 1940larda
bir Arkeoloji Mzesi kurulmas gibi mzecilik
asndan da somut veriler sunsa da, aslan pay
stanbulundur. Cumhuriyet ideolojisinin ve in-
klaplarnn imzas mzeler; halk egemenliinin
sembol Topkap Saraynn (1924) ve laikliin
gstergesi Ayasofya Camiinin mzeletirilmesi
(1934), muasr medeniyetler seviyesine yksel-
mekte bir adm olarak Resim ve Heykel Mzesi
(1937) stanbulun alt yz yllk ynetim mer-
kezliini kaybetse bile kltrel bakent olmaya
devam edeceini gsterir.
Cumhuriyetin ilk onyllarnda tm kltr
kurumlarna (konser salonlar, operalar, tiyat-
rolar...) kar duyulan heyecan ve ilgi, kamusal
odaklarn siyasi, ekonomik alanlara younlama-
snn getirdii duraanlama ile birlikte kademeli
olarak sner. Yakn dnemlere kadar mze ile
ilgili en belirgin alg, sessiz ve saygl olunmas
gereken, iinde hazineler barndran ve turistle-
rin ok beendii, bunun iin lke olarak gurur
duyduumuz yerler olduudur.
Erken Cumhuriyet dnemi, mzelere bir ge-
lenek daha yerletirir: Osmanldan kamulat-
rlan tanmazlarn nasl deerlendirilebilecei
sorununa mze kullanm hzl bir zm getir-
diinden, her trl antsal yapnn mzeye dev-
irilmesi takdir edilir. Kentsel alanlarda zgn
ilevini yitirmi, nasl kullanlaca bir trl bili-
SALT014-STANBULLAMAK-247
 STANBULLAMAK
nemeyen, bununla birlikte tarihi bilin ve kentsel
siluet (bak. Siluet) anlamnda yklamayan, zaten
kimsenin de kullanmak istemedii tm kamusal
yap trlerinin mzeye tahsis edilmesi gibi bir
adet yerleir. Ekonomik deeri yksek araziler
zerinde kentin ortasnda kalm tarihi bir han,
bir medrese, bir konak ya da endstriyel bir yap
yok edilemeyecei iin ona dokunulmazlk sa-
layacak yeni ilevi, belki de kaderi mze haline
getirilmesidir. Zira mze kavram halen, mekansal
uygunsuzluu rtebilecek en basit zm gibi
grlmekte, mekanlar anlamlandrmann yolu,
iine -be ilgin eya konulmakla salanacak
gibi alglanmaktadr. Aslnda bu yaklam, mekan
odakl, mevcut mimari potansiyele uydurulmaya
allan bir mzeolojik planlamay zorladndan,
gerekte mzelerin ilevsizletirilmesi, toplumsal
yararnn asgariye indirgenmesine neden olur.
Son yllarda Trkiye genelinde mzelerden
sklkla bahsedilmesi, mze sektrnn tabii
ki ncelikli olarak stanbulda atlma gemesi,
hizmet ettikleri toplumla daha dorudan ilikiler
kurmaya, toplumun ilgisini ekmek iin farkl
iletiim yollar denemeye balamalar, say ve
ierik eitliliinin artmas bile bu yaklam de-
itirmekten uzaktr. Halen yeni bir mze olu-
umuna gidildiinde, mzenin kurulmasnn ilk
admlarnda, kent iinde kullanlabilecek makul
byklkteki eski binalara bakmak ya da eski bi-
nalara eklemlenmek mant srmektedir. Tm
iyi niyetli giriimler, mzeolojinin gelimesi, tek-
nolojik ilerlemelerin mze ihtiyalarna uygun
hale getirilerek uyarlanmaya allmas bile eski
yaplarn sorunlarn ortadan kaldramamakta,
mzelerin srdrlebilirliini sancl ve pahal
bir operasyona dntrmektedir.
Mzelerin kent geliimininin belirgin aktrle-
ri olarak yer bulmalar yalnzca sembolik, antsal
eskilerin deerlendirilmesi deildir. Mzeler, 19.
yzyldan bu yana ehirlerin modernlemesinde,
kentsel dnmlerde (bak. Kentsel Dnm),
ina edildikleri dnemlerin tarzn vurgulamak
grevini dier kamusal yaplarla paylar. Hat-
ta dier snfna giren gsteri, bilim, ynetim
mekanlar gibi ilevi kesin snrlarla tanml,
gereksinimleri normlara bal yaplardan farkl
olarak daha esnek kullanlabilecekleri varsa-
yldndan, zgn mimari form denemeleri iin
bir serbest uygulama alan aarlar. Mzenin ieri-
inin, koleksiyonunun, sergilemesinin, bilimsel
ve iletiimsel ilevlerinin esas olduunu dnen
grece az saydaki mze profesyonelinin ilevsel
SALT014-STANBULLAMAK-248
 STANBULLAMAK
kayglarna ramen, kent siluetine arpc katk-
larnn her zaman takdir grmesi, mzeye nce-
likli bir mimari eser kavrayyla yaklalmasn
salar. Bu balamda, muhtelif ada rneklerde
izlenebildii zere, gerek nermelerle savunu-
lamayacak bir durum, yani bir mzenin iindeki
eserlerden ve topluma sunduu hizmetlerden
bamsz olarak yalnzca mimarisinin topluma
sunulmasnn kavramsal kurgusu, kentsel d-
nm mant iine kolaylkla yedirilebilir. Bu
ylesine baskn bir adalk koulu olarak alg-
lanmaktadr ki, rnein unutulmu bir liman kl-
trel poplerlie kavuturan mimari grselliin
benzerinin stanbulun tarihi dokusu iinde de
yer almas gerektiini ftrsuzca dndrebil-
mektedir.
Toplumsallama ve kent kltrnde ncelikli
varolma durumunun bir dier elikisi de mze-
nin sunduu hizmetlerin dengesinde aranabilir.
20. yzyln metropoliten yaantsnda, mzeler
yukardaki tanmda yer alan temel sorumluluklar
dnda, yan etkinlikleri ile de nemli rol alrlar.
Mzenin halka ak aratrma alanlar (ktp-
hanesi, belge, grsel ve iitsel arivleri), eitime
katk salayan atlyeleri, dinlenme alanlar (ka-
feterya ya da restoran), kltrel etkinliklere ak
ok amal salonlar, iletmesine ve tantmna
katk salamak iin sunulan ekonomik alanlar
(kitap ya da an eyas sat maazalar) znde bu
bellek mekanlarn yalnzca ziyaret edilen yerler
deil, ayn zamanda kullanlan yerler olarak
da topluma kazandrabilmek iin eklemlenen
hizmetlerdir. Yine de hibir balamda mzenin
olmazsa olmazlar arasnda yer almazlar. Ne var
ki, kentli tketim biimleri iinde, zellikle s-
tanbul gibi dnya metropol saylan kltrel
merkezlerde, mzelerin geleneksel prestijinin
bys zaman zaman dinlenme alanlar bata
olmak zere baz paylam mekanlarn fazlasyla
popler hale getirerek mzelerin ilev dengesini
olumsuz ynde etkileme riski tar. Mzeler temel
misyonlarndan uzaklaarak kltrel etkinlik
alanlar eklinde kabul edilmeye balandnda,
toplumun geliimine hizmet eden bilimsel bir
yap vurgusu zayflamaya, bellek, aidiyet ve kimlik
ilikisi iinde gemiten gelecee kpr kurma
vizyonlar zarar grmeye yz tutar. Restoran iin,
kafesi iin, zel konserleri ya da sinemalar iin
tketilen bir mzeyi, sanata, bilime ve tarihe,
yani znde kltrel mirasna gerekten deer
veren bir toplumun zgn mekanlarym gibi
deerlendirme yoluna gitmek bir merulatrma
olamaz. Bu tr uygulamalarn stanbulun kltrel
SALT014-STANBULLAMAK-249

yaamnda belirgin bir yer tutmas ise, buradaki
hzl dnm rnek alan, lakin benimsemeyen
dier baz kentler iin, mzelerin iinde mekan
ve kavram ile ilikisiz sosyalleme alanlar yarat-
ma sakilliine kadar varabilmektedir. Durum bu
olunca da, stanbulun mzecilik asndan son
yllarda yaad sosyal ve kltrel hareketlilii
genelletirip, lke mirasnn kalknmasyla z-
deletirmek iyiden iyiye yanltr.
Sonu olarak, kentsel dnm balnn
mzeler maddesi stanbul ehri dnda bir n-
lem ifade etmiyorsa, bu corafyann ilk mzesi-
nin kurulduu kentin mirasn yayma endiesi
tamadan, dnp katettii yola bakarak, kentin
ve kentlinin gerek olabilecek ihtiyalarn gz
nne almadan, yalnzca kenti daha kltrl
klp, mimari kalitesini daha grnr hale ge-
tirmek pahasna yz altm yldr bak asn
deitiremeden ya da yalnzca gnmz tketim
normlarna uyarlayarak evrensellie ilerliyorsa,
belki de tm bunlar zaten hi yazmamak, hatta
dnmemek gerekir.
Burak Madran
>Kentsel Dnm, Siluet
STANBULLAMAK
MZKTE KORSAN
Mziin eitli formlar halinde oaltlarak
dolamnn artrlmasn ngren bir datm
biimi.
Gnmzde mzikte korsann evdeki hali, ark-
larn internet programlar araclyla bilgisayarla-
ra indirilmesine dayanyor. Pek ok mzisyenin ve
plak irketinin -zellikle de byk isimlerin- n-
ne gemek adna trl gvenlik ve kilit sistemine
bavurduu bu yntemin, mzie eriimi kolay-
latrmas sayesinde kazand pek ok savunucu-
su da var. te yandan, arklarn internet anda
kolay dolamn salamak iin sktrlarak d-
ntrld MP3 gibi formlar ise ses kalitesinde
%50ye varabilen bir dle sonulanyor. Ama
bunu kimsenin kafasna takt yok gibi gzk-
yor. Yani kolay eriim ve dk bedelin salad
avantajlar, ses dalgalarndaki kaybn bir sorun
olarak alglanmasnn bile nne geebiliyor.
Korsan mzik datmnn sokaklara dm
hali ise gruplara ya da trlere zel hazrlanm
olan MP3 CDleri. Mzik dkkanlarn yenerek
piyasay ele geirmi olan bu dzenle birlikte,
ehirdeki mzik alverii artk dkkanlarn nn-
SALT014-STANBULLAMAK-250

den geerken srarla tekrar edilen Sidi lazm m
abla? sorusuna dnm durumda. rnein
Kadkydeki Yazcolu Han ve evresindeki
mekanlardaki satclar bilgisayar programlar ve
filmlerin yan sra haftalarca dinleyebileceiniz
kadar ok mzii bir araya getirerek yaktklar
CDleri son derece ucuz fiyatlara satyorlar. Tez-
gahlarn arkasnda dnen uluslararas bir ticaret
var. Ve bu ticaret byklerin ticaretini son dere-
ce olumsuz bir ynde etkiliyor; Korsana Hayr!
sesleri televizyonlarda yanklanyor.
Fakat mzii satn alp almamann deil de,
mzie ulap ulaamamann asl mesele olduu
gnlerde mziin korsan yollarla datlmas o-
unlukla ticaretten uzak, duygusal bir eylemdi.
Mzik dkkanlar ve bu mzik dkkanlarnn
yaknlarnda konumlanm mzik tezgahlar,
falanca abinin ya da filanca ablann arivini bo
kasetlere doldurmak suretiyle dinleyiciyle pay-
lama aarlard. Dinleyicinin telif yasalar, m-
zisyen haklar gibi kavramlardan bihaber olduu
o gnlerde yaplan tek hesap, bir orijinal kaset
bedeline alnabilecek ekme kasetin daha ucuz
bir cret karlnda daha fazla mzik anlamna
geldiiydi. stelik kasete ekilmi albmlerin
bandroll olan ana kopyalar, tehirde olabilse
STANBULLAMAK
dahi sata sunulmayabilirdi. Satc ise ceplerini
doldurmaya alan tacirden alabildiine uzak bir
portre izerdi; o daha ziyade sizi camiasna dahil
etmenin peinde gibiydi. Ksaca hem alan, hem
de veren pek bir mutluydu.
Her tezgah ya da her dkkann kendine has
bir sunu biimi vard. Bu sunu biimi, kaset ka-
paklarnn srtlarnda yazan isimlerde kullanlan
el yazsndan kalemin rengine, kasetin iindeki
fotokopiyle oaltlm orijinal kapak rneinin
boyutundan bo kasetin markasna kadar farkl
deikenler tarafndan belirleniyordu. Kiiden,
kiiye zel bir muamele... Mzii bu biricik form-
larda edinince size zel olduunu dnmeniz
kanlmazd. Hatta satcyla kurulan muhabbetin
dozuna bal olarak, ekilen kasetlerin sonlarn-
da kalan boluklara ilitirilen, bunu sevdiysen,
bunu da sevebilirsin manasna gelen ekstra da-
kikalar da ne kadar zel olduunuzun ve bu cami-
aya tutunarak gvende olabileceinizin en gzel
gstergeleriydi.
Aykr faaliyetlerin yrtld her ehir
mekannda gzlenebilecei zere, 80 sonlar ve
90lardaki korsan mzik datmna nayak olan
dkkanlarn da, ayn eylemi gerekletiren dier-
SALT014-STANBULLAMAK-251
 STANBULLAMAK

leriyle birbirine yakn durmay yelediklerine sk- NOSTALJ

lkla rastlanmtr. Bu da doru yalnz, ie doru
kenet pozisyonun ilk akla getirdii mekan da ou Nostalji, imdiyle travmatik bir yzleme hali
olarak dnlebilir.
ebeveynin zamannda ocuklarnn gitmesini
veto ettii Kadky Akmar Pasaj ve evresiydi.
Gemiteki bir kesitin zerine ina edilmi gibi
u an niversiteye hazrk kitaplarnn satld
gzkse de, nostalji gemie duyulan zlemden,
sahaf dkkanlar, dzenli temizlenen tuvaletleri
tarih zevkinden farkl olarak gemiin iinden
ve kafesinde en fazla internete eriimin salana-
seilmi bir dilimi vazgeilmez bir ihtiya haline
bilecei sradan bir pasaj grnmnde olsa da
getirebilir. Geride kalm olanlar ieren btnn
Akmar, merakl mzik dinleyicisi iin snrsz
ne ekilde paralanp yeniden kurgulanaca daha
mzie alan bir kap gibiydi o gnlerde. Ayn
ok bugnn ihtiyalaryla, ruh haliyle, ortamyla
zamanda da, Kadky insannn kendi kendine
ilgilidir; bundan tr nostaljinin ierii oynaktr,
yeter, kendi dndan rker halini fevkalade bir
bugnn ileyiindeki bozuklua are olaca
doallkla ve laf dolandrmadan anlatabiliyordu.
sezilen elerin yaanm, dolaysyla kesin ve de-
imez olann iinden karlp tecrit edilmesine
ekme kasetler ve birtakm abi ve ablalar ara-
ve yeniden kurgulanmasna tekabl eder. Duraan
clyla gereklemi korsan mzik datm, bel-
olan, bilineni iaret eden ve yaldzlayarak belir-
ki de stanbulun -mzik adna- bana gelmi en
ginletiren nostaljinin douu da gene elikili
gzel eydi. Punklarn kapsnda dikilebilecekleri
olarak savrulmalar yaratan, gelecei bulankla-
bir mekanlar olmas ve bu mekann ehrin gbe-
tran hzl deiimlerle balantldr. stanbul,
inde yer almas da ayn ekilde... Bu sebepledir
son yzyllarda Tanzimat ve ncesi, Merutiyet
ki, tedirginlik iinde gemi ocukluum bana
ve ncesi, Cumhuriyet ve ncesi arasndaki ge-
her gittiim ehirde Akmar Pasajn aratr durur.
rilimler zerine nostalji retmi bir ehirdir. Ne
Bilirim ki pasaj yerinde yoksa bile, evlerinde hala
var ki erdemle eylem arasnda uurumlarn ol-
o kasetleri saklayanlar mutlaka vardr.
mad, gelecek korkusunun yaanmad tek
bir altn a, tek bir stanbul kurgulam deildir
Ekin Sana

SALT014-STANBULLAMAK-252

yazarlar. okkltrl bir imparatorluktan homo-
jen cumhuriyete doru geen kuaklarn farkl
beklentilere sahip, dolaysyla farkl ekillerde
hayal krklna uram bireylerinin kurgular
da birbirine benzemedi.
Szgelimi Said Naum Duhani bir Osmanl dip-
lomatnn oluydu. mparatorluun son dnemin-
de Beyolunda saraya yakn evrelerin, yksek
tabakann iinde bulunmu, Cumhuriyet devrinde
birtakm ahsi skntlarn etkisiyle kendini bir
at katna adeta hapsetmi, hayatn belli nok-
talar arasnda srklenen, inatla devam ettirilen
bir ritele dntrmt: Her gn ayn yerlerde
yenen yemekler, her gn uranan, hep ayn kii-
lerle, ayn sohbetlerin yapld Touring Club, her
gn ayn gazeteler, ayn kyafetler 1947de gazete
yazlarnn tesine geerek, amaz bir dzenle
arnlad stiklal Caddesindeki binalarn (bak.
stiklal Caddesi ya da Beyolu) ona anmsattkla-
rn Franszca olarak kada dkt: Eski nsanlar,
Eski Evler - 19. Yzyl Sonunda Beyolunun Sos-
yal Toporafyas. Btn bir Beyolunun sosyal
manzarasn gzler nne serme iddiasna iaret
eden bu iddial baln altnda Said Naum Du-
hani, Tnelden Taksime kadar sralanan evleri,
ilerinde oturanlar, dedikodular, hatrlananlar
STANBULLAMAK
anlatyordu. Duhani kurgusuna ncelikle bir sah-
ne semi stiklal Caddesi/Grande Rue de Pra-,
ardndan oyuncularn byk bir zenle belirle-
miti: zetle yksek tabakaya mensup olmann
gereklerini yerine getiren her milletten insan.
Ana caddenin gerisindeki ara sokaklarn onun
oyununda yeri yoktu. 1956da ise Beyolunun
Ad Pera ken yaymland; alt balk Geri Gelme-
yecek Zamanlard. Said Naum Bey hep bildii
eyi resmiyete dkyordu bylece: O zamanlar
geri gelmeyecekti. Her ne kadar tek kelimeyle bile
bahsetmese de, bu yzlemeyi hazrlayan koul-
lar zerine dnrken, Varlk Vergisi, 6-7 Eyll
1955 olaylar gzard edilmemeli. Kald ki Said
Naum Bey Merutiyetten, Dnya Savandan,
Cumhuriyetten de bahsetmez. Kurduu dnya
neredeyse zamanszd, ya da Ahmet Hamdinin
yekpare, geni bir nna yaylmt. O imdinin
iinde durup geriye bakarak gemiinde neleri
kaybettiini aratrmyordu; Ahmet Hamdinin
Huzurundaki Mmtaz gibi nerede ve nasl de-
vam ettii bilinmeyen byk ve eski ananelerin
son paralarna rastlayabilecei bir uzamda da
deildi artk; dahas onun aksine bize ne oldu-
unu anlamaya da ihtiya duymuyor, gemii
bugn anlamlandrmak iin bir kerteriz olarak
kullanmaya da almyordu.
SALT014-STANBULLAMAK-253
 STANBULLAMAK
te yandan nostaljiyi mutlaka melankoliye
balanan bir durum olarak grmek yanltc ola-
bilir. rnein Yahya Kemal kk mazide olan
at diyerek kendi duruunu, duyuunu gemile
gelecek arasndaki devamlln bir kprs ola-
rak hissettirir. 1950 ylnda ilerden elini ayan
ekerek kendini yazmaya, kltr hayatna ver-
meye karar veren mimar Ekrem Hakk Ayverdi
de, bambaka bir odan evresinde gemiin bir
parasn sahih, otantik ve geerli olann referans
olarak kurmutu. Fatih devrine (bak. Fatih Sultan
Mehmet), Yunan ve Latin izlerinden arnm bir
Mslman ehri olarak stanbula vurgu yaparken,
hayat iin eylem plann, politik ynelimini de
belirliyor, daha nemlisi bugnn toplumuna fa-
razi bir kken yaratyordu: Osmanl toprandaki
yegane zgn ve zengin kltr yaratm, hatta
baboluk iindeki Anadolu halklarna nizam
retmi olan Trk, Mslman Osmanl mnev-
veri... Boaz stanbuldan bile ayr bir medeniyet
gibi kurgulayarak adeta bir riteli yerine getirir-
cesine anlatan Abdlhak inasi Hisar; Fatih sem-
tinin gelenekselliin, Harbiyenin Batdan gelen
sefahatin simgesi olarak izildii, iki zt kutup
arasnda paralanm bir stanbulu aksettiren
Peyami Safann Fatih Harbiyesi; ya da hedonist,
materyalist bir bugnn devas olarak kozmo-
polit, fakat slam zarafeti ve manasyla rlm
bir stanbul canlandran Mnevver Ayal Veya
Perada, Batl diplomatlarla birlikte kendini snr
tanmayan bir elit snfnn mensubu gibi hisse-
den bir Said Naum Bey. Duhani dier devletlerin
temsilcileriyle eit olmasna engel olduunu ima
ettii kapitlasyonlardan sk sk ikayet eder ki-
taplarnda; belki de Batllarla ayn dzlemde,
dahas tpk onlar gibi zgn bir kltre sahip
olduu duygusundan dolay. Batllamay ku-
rumsallatran Cumhuriyetin iinde kendine yer
bulamay, bu nedenle artc, krcyd. Fakat
aran bir tek o deildir; farkl durular olan
btn bu yazarlar bir imparatorluun kn
grm bir kuan mensuplar, daha nemlisi
bir imparatorluun ocuklaryd. mparatorlukla
birlikte stanbul modernliin yeni dinamiinin
karsnda hzla deiecek, bylece bir imparator-
luun oul ortamndan filizlenmi, farkl altn
a ehirleri doacakt.
1980li yllarda stanbulda bu derin, sosyolo-
jik hayal krklklaryla ba zayf, daha dorusu
onlar kullanan, egzotik bir rn olarak gemiin
ticaretini yapan yeni bir kltrel nostalji dalga-
s ba gsterdi. 20. yzyl boyunca stanbuldan
silinen gayrimslimlerin mazideki varl, on-
SALT014-STANBULLAMAK-254
 STANBULLAMAK
larn geride braktklar maddi kltr izlerinden
rant elde edilmesinin yolunu at. 1984ten itiba-
ren belediye grnrde stanbulu eski haline
dndrmek amacyla pek ok eski mahalleyi
ykt (bak. Mahalle; Ykm ya da arpk Kent). Bu
srete stiklal Caddesine paralel bir dizi evin
ortadan kalkmasyla, cadde etrafndaki dk
gelirlilerin yaad dokudan tecrit edildi, yeni
dzenlemelere uygun hale geldi; 1990da nos-
taljik tramvay caddede yolcu tamaya bala-
d (bak. Tramvay). Ayn srete Yunanistanla
ilikilerin belirgin bir ekilde yumuamasyla
stanbulun eski gayrimslimlerine vurgu yap-
larak mazideki oul cenneti hatrlatan isimler
tayan iletmeler art arda almaya baland;
1990larn sonunda tekrar faaliyete geen, gay-
rimslim adlar tayan arap evleri gibi. 1982de
Said Naum Beyin kitaplar Trkeye evrilerek
basld. Bundan sonraki aamada stanbulla ilgili
kitaplar hzla piyasay dolduracak, bu srada Said
Naum Beyin hatrasndaki kibar, zarif, gusto
sahibi, apkasz ve eldivensiz dolamayan insan-
larn yaad yer kurgusu Beyolunun zerine
yapacak, hatta maddi deerini de artracakt.
Bu sre, hayal krklklarnn zerinde ykse-
len marazi zlemleri kullanarak yryor. Bir
zamanlarn stanbulunu ise byk deiimlere
tanklk etmi olanlarn anlattklarndan ok, bel-
ki dile getirmekten imtina ettikleri, grmezden
geldikleri, bulanklatrdklar yaantlarda ya
da manzaralarda aramak gerekiyor.
Saadet zen
>Fatih Sultan Mehmet, stiklal Caddesi ya
da Beyolu, Mahalle, Tramvay, Ykm ya da
arpk Kent
ORYANTALZM
Hemen terk edilmesi gereken basmakalp bir
oryantalist yarg: stanbul bir kprdr; Dou
ile Bat, Avrupa ile Asya, slam ile Hristiyanlk
vb. arasnda, genel olarak sevilen ifadesi ile
medeniyetler arasnda bir kprdr.
Oryantalizmin basite Dounun btnselletirile-
rek trdeletirilmesinden daha fazlas olduunu
aklda tutmak gerekiyor. ncelikle, Oryantalist
sylem en az nesnesi olan Dou kadar Baty da
trdeletirir, sylemin znesi olarak btnsel bir
Bat sylemin iinde ortaya kar. Kald ki, sy-
lem her ne kadar egemen bir Bat ina etse dahi,
sylemin nesnesi olan btnsel Dou yanlsamas
SALT014-STANBULLAMAK-255

da etkisiz bir elemana indirgenemez. Giderek,
Dou olarak indirgenen okluun iindeki pek
ok aktr, farkl bir perspektiften dahi olsa bir kez
daha zsel, geirimsiz snrlarla birbirinden ayr-
lan Dou-Bat trdeliklerini yeniden retmeye
soyunarak oryantalizme eklemlenir. zsel olarak
ayrtrlm btnsel iki kimlik yanlsamas ina
edildikten sonra, safdil bir kltrel oulculuun
savunucular, aradaki almas olanaksz uurum-
lar zerine kprler kurma yce gnllln
gsterirler.
Sormak gerekiyor: Dou ve Bat ad verilenler
kimlerdir, Avrupa ve Asya denen yerler nerele-
ridir, slam ve Hristiyanlk olarak kavrananlar
nelerdir ve medeniyetler ansiklopedi metinle-
rinin dnda birbirlerinin iine gemeden nasl
varolmulardr? Kprseverlere, kprlerin en
az birletirdikleri kadar ayrdklarn ve arazinin
geit veren saysz irili ufakl patika ile dolu ol-
duunu anmsatarak teekkr etmek gerekiyor.
Belki o zaman, kprdeki trafik skklndan
da kurtulmak hayal edilebilir.
Blent Tanju
STANBULLAMAK
OSMANLI MAHALLES
Birbirlerine soy deil, mekana endeksli cemaat
(Gemeinschaft) bayla bal ailelerin kentsel
yerleme birimi. [Ed.]
Osmanl dzeninin okkltrlln zlemek
gnmz adetlerinden oldu. Bu duruta ideali-
zasyonun payn, bu kayp cennet arama drt-
sn bir miktar ayklamak iin Osmanl mahalle
yaamnn kurallarn incelemek yararl olabilir
(bak. Mahalle). u unsurlar gz nnde tutarak:
16. yzyldan 19. yzyl sonlarna kadar stanbul
gibi bir ehrin mahalle dzenine iki tr ayrm
hakimdir: kadn/erkek ve Mslman/gayrims-
lim ayrmlar. kincisinden balayalm: ehrin
dinsel rlyefini her an sergileyen, kimin hangi
dinsel cemaate ait olduunu grnr klan, klk
kyafet dzenleyen fermanlar sayesinde stanbul
effaf bir sahnedir. Kostantiniye fertleri dinsel
aidiyetlerini bedenlerinde tarlar: Rumlar siyah,
Ermeniler krmz, Yahudiler mavi tlbent sarmak
zorundadrlar sarklarnn etrafna. Yeili kullan-
mak gayrimslimlere yasaktr. Mahalleler dinsel
etnik kimlik esasna gre olumulardr. Bunlar ya
Mslman, ya Rum, ya Ermeni, ya da Yahudi ma-
halleleridirler, sakinleri ayn dine ibadet eder, ayn
SALT014-STANBULLAMAK-256
 STANBULLAMAK
mescidin ya cami, ya kilise, ya da sinagog- m-
davimidirler. Bu semtlerin sokaklarnda ayn dil
konuulur Trke, Rumca, Ermenice, spanyolca
ya da Bulgarca
imdi bunlar Avrupadakileri andran birer
getto mudurlar, 1555 ylndan beri varolan Roma
Yahudi gettosuyla, bir Frankfurt gettosuyla mu-
kayese kabul ederler mi? Bu soruya yle cevap
vermek mmkn: Mahalle dzenini gettodan
ayran hem olgulara dayal hem de iin zne ait
birok unsur saylabilir. Bir kere gettoda olduu
gibi mahallenin etrafn saran duvarlar, mahalleye
girip kmay snrlayan, gndzleri ak, gece-
leri kapal olan kaplar yoktur. Darsyla irtibat
zamanlarn ayarlayan, merkezi irade tarafndan
konulmu saatler yoktur. Mahalle halk gettodaki
gibi tamamen homojen olmayabilir, mesela bir
Ermeni mahallesinde Mslman hanelere, Ya-
hudi evlere rastlamak mmkndr. Mahalleler
arasnda grnr snrlar yoktur, birinden die-
rine gemek iin maddi eikler mevcut deildir.
Ancak her eyden nemlisi, mahalleyi oluturan
mantkla gettoyu meru klan mantk (ve sy-
lem) arasnda ortak nokta yoktur. Bir cemaati
getto iine hapsetme eyleminin altnda teki
dinden olann kirliliinden, lekeliliinden, i-
renliginden korunmak, ayrlmak, onunla temas
asgariye indirmek mant iler. tekinin dinine
kar bir nefret sylemi ile ifade bulur. Kurallar
belirleyen resmi belgelerin dilini bu dinsel kin
retorii oluturur. Osmanl mahalle dzenini be-
lirleyen ise ehri effaf klma iradesidir, saraydan
ehir mekanna bakldnda kimin kim olduunu
dinsel ve etnik aidiyet asndan- annda gre-
bilme iradesidir. Geri yaratlan effaflk herkese
eitlik salamaya ynelik deildir, cemaatler aras
hiyerariyi ve ncelik srasn sokakta da grnr
klmaya, yeniden yaratmaya yarar. Ancak, kin ve
tiksinti retoriiyle ilenmi deildir ve yayd
deer yarglar bunlar deildir.
Kadn cinselliinin kontrol ise mahalle d-
zeninin kukusuz en nemli direklerindendir.
Kadnlarn giyimini fazlasyla ayrntl bir ekil-
de belirleyen, ehir iinde nasl davranacakla-
rn, hangi gn ve saatlerde, nerelerde ve hangi
koullarda ehir mekannda varolabileceklerini
kurallara balayan esas otorite ne aile, ne muhit,
ne din, ne pazar, ne de modadr. Devlet iradesini
dile getiren Bab-i Ali fermanlardr. Devlet bu
dzenleme otoritesinin bir ksmn bir baka top-
lumsal merciye emanet edecekse, o merci mahalle
dzenidir. Devletin gznde toplumsal kontrol
SALT014-STANBULLAMAK-257
 STANBULLAMAK
konusunda -kurum ve mekanizmas olarak- en
ok mahallenin meruiyeti vardr, otoritesini
paylat kurumlar mahalle iindeki yerleik
kurumlardr. Onlarn icraatnn esas ise kadn
cinselliinin kontrolne baldr. rnein aile
yerleim birimi olarak mahalle iinde, ebeveyn-
leri mahallenin yerlisi olmayan bekar erkekler
barnamaz. Baka ehirlerden, kylerden gelen
muhacir gen erkekler, ehir snrndaki bekar
hanlarnda, bekar odalarnda otururlar. 1596
ylna ait bir kararnameden anlald zere, er-
kek seyyar satclar (bak. Seyyar Yemek Satcs)
bile mahalle sokaklarnda serbeste dolaabil-
mek iin mahalleli bir kefil gstermek zorunda-
drlar: Galata kadsna hkm ki Galatada ve
Tophanede Rum ve Ermeni taifesiden nieleri
sakin olup peremeci (kayk) ve bakkal hammal
olup nice fesadla eyleyb yanlarna kalup kefilleri
olmaman firar idp ol asillar kefile virilmek
lzmdr dey ilm olunman anun gibi yerl ve
evl olmyub ergen olup halen hariden gelmi
olanlar Galata subas marifetiyle kefile verilmek
emir idp buyurdum ki ()
Bu ift ayrmc mantn iledii, dinsel-et-
nik-dilsel kimlii kuvvetli mahallenin dier kim-
likten bir baka mahallenin sakinleriyle ok yakn
ilikisi olduunu tahayyl etmek mmkn deil.
Geri erkekler hangi dinden olurlarsa olsunlar i
dnyasnda, ticaret ve zanaatta, ayn ikollarnda
(hirfet), ayn taifelerde yan yana almlardr.
Ancak aile hayatnn yer ald, gncel yaam
mekan olarak mahallelerin dier kimliklerden
semtlerin sakinleri ile ziyaret, komuluk, vs. t-
rnden bir alverilerinin olduunu dnmek
yanl olur. Homojenletirici, mecburi bir ilk ei-
timin henz varolmad Osmanl dnemlerinde,
i dnyasnn dnda olduklar iin kadnlarn
dier cemaatlerde konuulan dilleri bilmedikle-
rini, herkesin Trkeye bile hakim olmadn
gz nnde bulundurmak gerek. Yani cemaatler
aras iletiimin snrl olduu bir durumdan, dilsel
olarak heterojen bir stanbuldan sz ediyoruz. O
halde temcit pilav gibi durmadan nmze sr-
len bu kltrel mozaik mitosunun yerine, farkl
cemaatlerin i ie deil de srt srta yaad bir
dzenin yerleim birimi olarak bakmalyz eski
stanbul mahallelerine.
Nora eni
>Mahalle, Seyyar Yemek Satcs
SALT014-STANBULLAMAK-258
 STANBULLAMAK
OTEL
Barnma bata olmak zere eitli ihtiyalar
karlayacak biimde tasarlanm geici ko-
naklama yaps.
Avrupada Sanayi Devrimi ve demiryollar-
nn inas ile hzlanan otel yapm, stanbulda
Osmanlnn 1850lerde balayan kent planlamas
almalar ve Osmanl bakentinin bir Avrupa
kentine dntrlmesi abalaryla ezamanl
olarak ortaya kar.
18. yzylda, Avrupadaki yeni bir hayat g-
r arama abalarnn nem kazanmasyla,
zellikle Fransa ve ngilterenin Douya kar
ilgisi giderek artmtr. Yzyl sonuna doru daha
gereki anlatmlarn yer ald seyahatnameler
yaygnlamaya balam, yzyln sonlarndan
itibaren de Oryantalizm, Romantizm ve arkeolojik
almalar Douyu, zellikle de Osmanl toprak-
larn Avrupann belli bal konularndan biri
haline getirmitir. Neredeyse hi ayrmsz btn
Dou iin geerli kabul edilen bu Dou imgesi,
Dounun simgesel merkezlerinden biri olarak
Osmanlnn bakenti stanbulu da grlmesi
gereken yerlerden klar.
Tanzimatla birlikte yabanclara vadedilen
daha gvenli ortam ve 19. yzylda ulamn
gelierek tama olanaklarnn eitlenmesi,
Avrupadan stanbula ksa sreli gelenlerin sa-
ysn artrmtr. Otellerde nceleri stanbula
resmi grev, ticaret gibi nedenlerle gelen yaban-
clar konaklarken, 19. yzyln ikinci yarsnda ilk
turist gruplar gelmeye balamtr.
Kentte ina edilen ilk oteller, 1840larn hemen
banda Galatada liman yaknlarnda konumlan-
mtr. Kentin yeni finansal merkezinin temelleri-
nin atld Galatann srtlarnda, Avrupai konut,
kltr ve ticaret mekanlarn barndracak olan
Grand Rue de Perada (bak. stiklal Caddesi ya da
Beyolu) da erken otel yaplar ayn yllarda a-
lr. Bu ilk otellerin sahipleri stanbulda yaayan
Levantenler ve gayrimslimlerdir. 19. yzyln
ikinci yars boyunca, kentin en nemli otelleri
yabanc eliliklerin de yer ald bu omurga ve
yakn evresinde konumlanacaktr. 1895 ylnda
alan Pera Palas, bir oteller zincirinde yer alma-
s ve Orient Express turlarnn konaklama yeri
olmasyla nlenir.
Bu oteller lks konaklama yaplar olmann
tesinde, yerletirilmeye allan Avrupai ya-
SALT014-STANBULLAMAK-259
 STANBULLAMAK
am tarznn da vazgeilmez mekanlarndan biri
olarak kentin gndelik yaamna katlrlar. Gay-
rimslimler, Avrupal nfus ve Osmanl burju-
vazisinin nde gelenlerinin katld balo, davet
ve konserlere ev sahiplii yaparlar. 19. yzyln
son eyreine gelindiinde, bu otellerin yazlk
mekanlar Boazii, Adalar gibi kentin yeni ye-
ni banliylemeye balayan sayfiyelerinde (bak.
Sayfiye) boy gsterir. Benzer ekilde, balo salon-
lar, tenis kortlar ve plajlaryla, bu mekanlar da
deien gndelik yaam alanlarn bnyelerinde
barndrrlar.
1950lerde Hilton Otelinin almasyla ye-
niden uluslararas otel zincirlerinin tercihleri
arasna giren kentte, 1980ler sonrasnda saylar
artan ve eitlenen oteller, benzer ekilde ykse-
len deerlerin bir gstergesi olarak biimlenirler.
Bu konaklama yaplar kentin dinamiklerini yn-
lendirecek, turizme hizmet edecek alansal mda-
halelerle kentin en youn tarihsel katmanlarn
barndran alanlarda yeni tarihsellik araylar
arasnda eitlenir.
Yldz Salman
>stiklal Caddesi ya da Beyolu, Sayfiye
OTOPARK
stanbulda motorlu aralarn park etmesi iin
resmen tanmlanm alan. Bu tanmn dnda
kalan ve park amacyla kullanlan alan tm
kent yzeyi iin kullanlr. [Ed.]
8025 aralk 16 otopark yaptk. Bu cmle stan-
bul Bykehir Belediyesinin icraatlarn halkla
paylamak amacyla evreyolu stgeitlerine as-
t afilerin birinde yazl. evreyolunda seyre-
den otomobil ofrleri iin bu icraatn bir mjde
niteliinde olduu kesin. nk ok deil, se-
kiz yl nce stanbuldaki toplam otopark says
57, toplam ara kapasitesi 14.204t. Ne yazk ki
stanbul ofrlerinin kutlama yapmas iin hala
erken. Ortalkta gezinen otomobillerin says 2000
ylnda 1.563.590 iken, 2008 ylna gelindiinde
1.731.732ye ykseldi. Bu, 78 araca 1 otopark yeri
isabet ettii anlamna geliyor.
Ksacas, biz 78 ofr, bir umut durabilmek
iin birbirimizin yerini bekleyerek dolanp duru-
yoruz. Hele bir de gzmz diktiimiz otoparkn
tavan ykseklii kurtarr da araya minibsler,
kamyonetler falan da girerse, vay halimize.
Meri ner
SALT014-STANBULLAMAK-260

PALMPSEST (I)
Palimpsest eski Yunanca palimpsestos szc-
nden geliyor, tekrar kaznm anlamnda.
El yazmalarnn kada deil papirs, parmen
veya deri tabakalarna yazl oluu, yzeyin
kaznp tekrar kullanlmasna elveriyor.
Palimpsestlerin en nls Arimet Palimpsesti,
stanbulun palimpsest halleri zerine gnmz-
deki dnm canlandrmak iin uygun bir ere-
tileme olabilir. Arimetin M 3. yzyldan kalma
metinleri MS 10. yzyln ortalarnda stanbulda
parmene kopya edildiinde, Bizans altn an
yaamaktadr. Bizans saray zengin ve gvenli bir
kltr merkezidir, antik metinler iin korunakl
bir limandr. 13. yzyl banda, 4. Hal Seferinin
yamalamasna uradktan sonra ise, zenginlik
ve gvenliini yitirir, kltrel faaliyeti zayflar.
Uzmanlarn tahmini, Arimet metinlerinin bu-
lunduu el yazmasnn bu ortamda palimpsest
edilip zerine ilahiler yazlm olduudur. Dua
kitab olarak yaamn srdrd yzyllar iin-
de nadide palimpsestimizin bana gelenler yle
zetlenebilir:
1) Kitap yazclar, parmen folyolarn kul-
lanmak zere eski kitaplarn ciltlerini skp say-
STANBULLAMAK
falarn ayryor, parmenleri gzelce kazyp
istifliyor. Dua kitabna parmen salam alt
tane kaznt el yazmas saylmaktadr: Arimetin
yedi metnini ieren kitabn tm ile Atinal ha-
tip Hyperidesin eserlerini ieren kitap; ayrca
Neoplatonik bir felsefe kitabndan, bir liturji ki-
tabndan ve henz deifre edilmemi iki farkl
kitaptan sayfalar.
2) Ortaa kitaplar gazete formatnda kat-
lanp yazldndan, kaznm Archimedes ile
zerine gelen Euchologion sayfalarnn st ste
geli dzeni yeterince karktr. laveten, dua
kitab iin daha kk bir boyut elde edilmek
zere, parmen tabakalar kaznp istiflendik-
ten sonra her bir tabaka ikiye blnp 90 derece
dndrldkten sonra tekrar katlanyor. Alt ve
st metinlerin birbirine dik al olmasyla so-
nulanan bir durum.
3) Dua metinlerinin altndaki Arimet metin-
leri 1906da fark edildikten sonra birka kez el ve
yer deitiren palimpsest, 1998de New Yorkta
tekrar ortaya ktnda iyice ypranm durum-
dadr. Kimi yapraklar kaybolmu, kf nedeniyle
ar tahribata urayan kimi sayfalar ise yer yer
silinmi. Dahas, takriben 30larn sonlarna doru
SALT014-STANBULLAMAK-261
 STANBULLAMAK
drt sayfasnn Bizans tarz resimlerle rtlm
olmas palimpseste nc bir katman kazand-
ryor; sahte resimler temizleniyor fakat altndaki
katmanlarn tahribat nlenemiyor.
Dolaysyla, ad Arimet Palimpsesti olsa da,
Arimetlik hali ok gerilerde kalm bir kitaptan
sz ediyoruz. 1000 yl nce stanbulda yazlm
zgn el yazmas, Evangelist resimler altnda kal-
m dua satrlarna dik gelen silik kazntnn, yeni
grntleme teknikleriyle canlandrlmasndan
ibarettir artk. Antik metinlerin parmenlerden
kaznarak silinii, kaynak ktlna dayal bir geri
dnm geleneiyle olduu kadar, ayn zaman-
da Pagan gemie kar bir kutsama eylemiyle de
ilgilidir. Arimet kitabnn dua kitabna dn-
mndeki maneviyat, kaznp zerine getirilen tanr
kelamnda gizlidir. Pagan bir yapnn yklp Hris-
tiyanlk iin yeniden inasnda sevap daha da b-
yk olmaldr. Pagan veya Hristiyan yapnn slam
iin yeniden inas da bakaca bir sevap kayna
olsa gerek. Bir ncekileri tamamen kazyp silmek
hi kolay olmaz geri. Eski yap, yeri ve maddesi
kullanlmak zere palimpsest edildiinde, toprak
altnda ve stnde iz brakr. Kentsel palimpsest
stte devirme talarda okunur, eski metin binann
olur olmaz yerinde canlanr. Kentin modern a
dnmlerinde ise yaplara ta devirilmediin-
den, alt metinlerin stte belirti vermesi gleir.
Modern katmann kaznmas da daha kolaydr ve
sonu daha net olur; enkazn glgesi kalmaz.
stanbulun deifrasyonu, alt kitaptan toplan-
m malzemenin st ste e varan kullanmyla
olumu Arimet palimpsestinin deifrasyonu
yannda elbet daha etrefil bir itir. stanbulun
kaznp silinip yeniden yazlmas o kadar ok gel-
mitir ki baa, kentin artk kendi kendini silme
yeteneine kavutuu sylenebilir. Denebilir ki
stanbulun bir tek stanbuldan gtrlp bir
baka yerde ortaya kmas gelmemitir bana.
stanbulu stanbul dna tamay neren dep-
rem stratejileri bu ynde yeni bir gelime ise de,
tanmas sz konusu olan, stanbulun mevcut
palimpsestli hali deil, tez zamanda yeniden ya-
zlp kaznma potansiyelidir. Gn gelip postmo-
dern dnm katmanlarnn da deifrasyonu
gerektiinde, ortaya kacak pn ve enkazn
heybeti imdiden kestirilebilir. Kara Kitapta (Or-
han Pamuk) Boazn sular ekildiinde ortaya
kan grntnn tasviri akla gelmeli, stne bir
de heybetli mimari artklar eklenerek.
Aydan Balamir
SALT014-STANBULLAMAK-262

PALMPSEST (II)
Kentin yaz-boz bellei.
stanbul gibi byk bir hzla deien bir kent iin
bellekten sz etmek ne kadar da zor. Ancak st
ste ylan ve her yeni katman eklendiinde alt-
takileri biraz daha okunmaz klan bir yapdan sz
edilebilir. Bu katmanlar yalnzca fiziksel katmanlar
olarak da anlalmamal. Sosyal yap, yaam, kenti
kullanma alkanlklar da bu yaz-boz tahtasnn
bir paras. stne stlk hzl deimenin getirdi-
i zorluk yetmezmi gibi, bir de yolun, yordamn,
kurallarn kaygan bir zemine oturmas ileri daha
da zorlatryor. Kayt tutma, kural altna alma,
regle etme gelenei de yok denecek kadar az. 20.
yzyln ikinci yarsnda giriilmi birka nemli
mdahale de kentin belleini biraz daha okun-
maz olmaya mahkum etmi. ok binyllk tarihli
ama gemii olmayan, okunamayan bir kent. Total
kaos ve alglanmas, iinde yaanmas ok zor bir
evre kanlmaz sonu gibi grnyor deil mi?
Sonular artc biimde tam da yle deil. Bu
hzl deiim/dnm ve katmanlama ok canl
dinamikler getiriyor stanbula. inde yaarken
stanbula bakmay, onu anlamay zorlatran bu
dinamikler dnyaya bakmay kolaylatryor bir
taraftan. Bugn stanbul, dnyann en net grn-
d kentlerden biri.
STANBULLAMAK
Bu belirgin okunakszlk, grnr grnmez-
lik durumunu neye borluyuz peki? Bu kadar yaz-
boz tahtasna, bir konglomeraya dnm olan
bir yap nasl hala tm gemilerine ait karakter-
leri tamaya devam etmektedir? in srr bence
palimpsest kavramnda gizli. Palimpsest, siline
siline tekrar tekrar kullanlan parmen kadna
verilen isim. Yunanca palin (yeniden) ve psestos
(kaznm) szcklerinden gelen Latince bir te-
rim. Parmeni ne yrtp atma ne de olduu gibi
saklama durumundan bahsediyor. Bellek par-
menin fiziksel varlnn zerinde katmanlaarak
birikip duruyor. Her yeni yaz-boz operasyonunda
alttakilere ulamak biraz daha zorlayor, ama
imkansz hale gelmiyor. Parmen pahal ne de
olsa; yeniden kullanmak hem ekonomik hem de
hzl, kolay bir zm. stanbulun srr da burada
bence. Yklp yeniden ina edilme (bak. Ykm ya
da arpk Kent) eylemiyle deil de katmanlar ha-
linde tadil edilmek biiminde gelimi, gelimekte
olmasnda. Ne de olsa fiziksel olarak yz ylda
ortalama yz santimetre ykselen bir ehirden
sz ediyoruz. Ya sev ya terk et! Hatasz kul olmaz.
Cem Ycel
>Ykm ya da arpk Kent
SALT014-STANBULLAMAK-263
 STANBULLAMAK
PANORAMA
Panorama kelimesi, doa veya kent manzaras-
nn btnn kapsayan dairesel bak ve bunun
temsilini tanmlar. stanbul bal altnda d-
nldnde, bu tanm kentin grselliinin
tarihsel bir ifadesi olarak karln bulur.
Kent, doal corafyas ve mimari yaplanmas ile
ok sayda dairesel bak noktasn ierir. Burada
denizin yzeyi, tepeler, saray, kahveler, kuleler,
minareler, meydanlar, hatta konutlar, sabit veya
hareketli panoramalar sunar. stanbulun pano-
ramik grnleri, zellikle Galata Kulesinden
bak, 16. yzyldan itibaren Batnn kenti gr-
selletirmesinde en geerli sunumlardan birisi
haline gelir; gnmze ulaan bir srete bu tem-
siller srekliliklerin ve deiimlerin izlenebildii
diakronik ereveler olutururlar. Dairesel bak,
zaman iinde kent manzaralar iin neredeyse
doal bir temsil biimi haline gelmitir; stanbul
panoramiktir.
Panorama, kelimenin artrdnn aksi-
ne, kkleri Antikiteye uzanan bir kavram ya da
doal manzaralarn belirgin bir zellii deildir.
18. yzyln sonunda ortaya kan zel bir grsel
gsteri biiminin ve mekannn addr; Yunanca
pan (btn) ve horama (grnm) kklerinden,
rlanda asll izer Robert Barkern (1739-1806)
patentini 1787 ylnda ald icadn tanmlamak
iin tretilmitir. Btn kapsayan grn tek
bir gzlem noktasndan 360 derecelik dairesel ba-
k iine giren ve ufka kadar uzanan manzarann
resmidir, ayn zamanda bu tr resimlerin sergi-
lenmesi ve izlenmesi amacyla tasarlanan byk
silindirik gsteri mekann tanmlar. Panorama
tiyatrolarnn mimari tipolojisi dairesel bir veya iki
sergi mekan ve bunun merkezinde yer alan gz-
lem kulesinden oluur; sergi hacminin bykl
temsilin geree yaknln destekler. Panorama
retimi bir dizi teknik ve artistik ilemi gerektirir.
Sergisi yaplacak kentsel ve doal manzaralarn,
bir ressam tarafndan camera obscura ya da effaf
ereve gibi grsel aralar kullanlarak eskizleri
retilir; burada manzarann btnn kapsayan
bir bak noktasnn seilmesi nemlidir. Eskizler
perspektif kaymalarn nleyen belli yntemlerle
birletirilir ve sergi salonunun duvarlarn kapla-
yan kesintisiz kanvaslarn leine gre bytlr.
Renklendirilen resimler sergi mekannn tavannda
yer alan cam klklarla doal olarak aydnlatlr.
Karanlk geitlerden ortada yer alan gzlem kule-
sine alnan ziyaretilerin gzlerinin nne baka
yerlere ait grntler gerei canlandrma iddia-
SALT014-STANBULLAMAK-264
 STANBULLAMAK
syla serilir. Panorama resminin bir minyatrnn
ve numaralandrlm yer adlarnn bulunduu
ynlenme haritalarnn yannda, sunulan manza-
rann tantmnn yapld bir bror datlr. Bu Fransz felsefeci Michel Foucaultya referansla,
ekilde sergilerin deneyimi grsel temsil ve basl
metinlerin birlikteliinde kurgulanr.
19. yzyln ilk eyreinde ngiltere, Fransa,
Almanya ve Amerikada ezamanl olarak popler
olan ilk panoramalar, dairesel ya da sabit pano-
rama olarak adlandrlr. Panorama, genel olarak
19. yzylda Batda ortaya kan dier manzara ve
mekan canlandrma gsterilerinin tanm olarak
yaygnlar: Fransz kimyager Daguerrein icad
olan dioramalar; uzun resimlerin kaydrlma-
syla oluturulan hareketli panoramalar; ste-
reoskop makineleri gibi toplu ve bireysel gsteri
biimleri de panorama bal altnda yer alr.
Daha sonra fotoraf ve sinemann nclleri olarak
kabul edilen bu temsiller gerek anlamda kitle-
sel medyann ilk grsel rnekleridir. 19. yzylda
panoramalarn, kitlelerin sanat ve dnyay kav-
ramalarna byk etkisi olmutur.
Son yllarda, panorama ve benzer gsteri-
ler, kltrel almalarda nemli bir ilgi oda
oluturmutur. Bu tr temsiller, 19. yzyl Bat
grselliinin ve grsel rejimlerinin en nemli r-
nekleri olarak irdelenmi, gsteri toplumunun
tarihsel balangc olarak yorumlanmlardr.
panorama panoptikon ve panoptik bakn
bir trevi olarak deerlendirilmitir. Koloni im-
paratorluklar dneminde panoramalar fiziksel,
corafi ve tarihi olarak snrsz bir baka kar
duyulan uluslararas bir itah rnekler.
Panoramik kent grnlerinin yaygnlama-
snda ve kentlere dair kolektif bellein oluturul-
masnda 19. yzyl panorama sergilerinin etkisi
byktr. ncelikle Batnn kendisini ve dier
yerleri grselletirmesinin bir arac olarak ortaya
kan bu gsteriler sonrasnda daha genel bir kent
temsili haline gelmitir. Panorama lgnl ya
da Panoramania, 19. yzyldan sonra, zellikle
fotografn yaygnlamasndan sonra yerini baka
grsel medyalara brakm olsa da, panoramik
grn kentlerin sunumunda gnmze kadar
geerlilii olan bir gsterimdir. Bu bakn modern
kentlerin yaplanmas, z temsili ve grsellii
zerindeki etkileri de srmektedir.
stanbulun panoramik grsellii, panora-
mann kitlesel bir gsteri biimi olarak icadn-
SALT014-STANBULLAMAK-265
 STANBULLAMAK
dan nce kefedilmitir. zellikle 18. yzylda
Batllar tarafndan yaplan kent temsillerinde,
kentin ve evresinin ierdii ok sayda btncl
bak resmedilmitir. Pitoresk seyahatnameler
bu balamda nemli rneklerdir ve panoramaya
kout olarak da yaplmaya devam edilmilerdir.
stanbul 19. yzyl boyunca, Batda panorama
tiyatrolarnda sergilenen birok kent arasnda
popler bir temadr. Londra, Paris, Berlin ve Ko-
penhag gibi kentlerde alan stanbul panorama
sergilerinin zamanlamas genel olarak Osmanl
mparatorluunun gncel politika balamnda
gndeme gelmesiyle ilikilidir. Bu kitlesel gs-
teriler Batnn 19. yzylda Osmanl bakenti-
ni alglamasna ve kentin jenerik temsiline dair
nemli kaynaklardr; zellikle sergilerde datlan
brorler kente dair grsel malzemenin yorum-
lanmasnn arac olarak arpc ifadeler ierir.
Kentin Batdaki ikonik imgesinin kitlelere
iinde yaygnlamasnn arac olan bu gsterile-
rin ardndan, stanbulun kendisinin temsilinde
de panoramik grnn benimsendii grlr.
mparatorluun kendi merkezini temsil etme y-
nnde panoramik grnlerin bulunduu al-
bmleri kullanmas 1850lerde balar. Bu anlamda,
Gaspare Fossatinin Sultan Abdlmecidin deste-
iyle Londrada 1852 ylnda yaymlad Ayasofya
albmnde yer alan panoramik resimler bir ilk
rnektir ve fotograf ncesi ile sonras dnemin ara
kesitinde yer alr. Londrada padiahn desteiyle
baslan Fossati albmn, fotoraf anda ba-
kalar izleyecektir. Genellikle Galata ve Serasker
kulelerinden ekilen bu panoramik grnler,
Osmanl mparatorluunun kendi temsilinde
Batnn bak noktalarn ve gsterimini benim-
semesi asndan dikkate deerdir. Bu zmseme
gnmze kadar srmtr. Panorama kentin
turistik tantmnda ve kendi temsilinde yaygn
olarak kullanlmaktadr.
stanbul, doal ve mimari yaplanmas ile
panoramik bir yerleimdir. Burada panorama bir
soyutlama olmann dnda kent mekannda farkl
noktalarda srekli deneyimlenebilecek bir bak
biimidir. stanbul turistik bak noktalarnn
tesinde panoramik deneyimi grselliinin bir
nitelii olarak canlandrr. Hatta, kentin yapla-
mas, en azndan yasal olarak btn kapsayan
grnlere gre snrlandrlmtr. Boaziinin
ve Tarihi Yarmadann koruma kararlarnda n ve
arka grnm alanlar gibi ifadeler, srekli olarak
kendisine dardan bakma konumunda olan bir
kent yapsnda tarihsel ve gncel grnlerin
akmasn, ayn zamanda atmasn gsterir.
SALT014-STANBULLAMAK-266

Panoramik stanbulda kentsel dnm, ifade-
sini ve snrlarn en arpc ekliyle, planlardan
ok, btncl grnlerle cephelerde bulur (bak.
Kentsel Dnm).
Namk Erkal
>Kentsel Dnm
PARK OTEL
Neredeyse yirmi yldr stanbula ks yap.
Sermayenin obez bina dknlne mdahale
giriimi olarak da grlebilecek Park Otel Olay,
znde Turizmi Tevik Yasasnn ve dnemin
belediye bakan Bedrettin Dalann stanbula
armaanlarndan biridir (bak. Otel). (12 Eyll
dneminde [12 Mart 1982] yrrle giren 2634
sayl Turizmi Tevik Yasas, Turizm Bakanlna
ayrcalkl imar haklar tanma olana veriyor.
Bakanlar Kurulunca turizm merkezi ilan edilen
parseller olaand imar haklar alabiliyorlar.)
Yapnn yks ksaca yledir: Gm-
suyunda 1980lerde Yaln Srmeli tarafndan 20
milyar TL bedelle alnan tarihi Park Otel, Antlar
STANBULLAMAK
Yksek Kurulu kararna dayanlarak yklm, eski
yapy da ieren komu iki parsel arasndaki Aa
ra Sokann da 1 milyar TLye satn alnma-
syla her iki parselin btnne yaylan tasarm,
evredeki bitiik dzende ina edilmi yaplar 5-8
katlyken 33 kat ve 123 metre hedefiyle ykselmeye
balamtr. Ayaspaa evre Gzelletirme Derne-
i (bak. Gzelletirme) ve Mimarlar Odas stanbul
ubesinin giriimleriyle yap yarg srecinde
kez mhrlenmi ve son olarak dnemin stanbul
Bykehir Belediye Bakan Nurettin Szenin de
etkisiyle, 1993-1994 yllarnda 47 milyar TLye mal
olacak ekilde 12 kat yklm, yapnn ykseklii
bitiiindeki Alman Konsolosluu yksekliine
indirilmitir. Bu srete yapnn kamulatrla-
rak kltr merkezi olarak kullanlmas ynnde
neriler yaplsa da bunlar uygulamada karln
bulamamtr. Yakn zamanda yapm yeniden
gndeme tanan, ancak bu kez mevcut yksek-
likleri amayaca belirtilen Park Otelin gelecei
imdilik belirsiz gzkmektedir.
1993 ylndan gnmze dein btnyle terk
edilen ve kent ynetimi asndan bir zmsz-
lk ant olarak varln srdren yapnn yegane
olumlu yn bulunuuyla ina etme/ykma
eylemi (bak. Ykm ya da arpk Kent) zerinden
SALT014-STANBULLAMAK-267

yapl evreyi tartmaya olanak vermesidir. Za-
ferle sonulanan bir hukuk ve uygarlk savann
en klt rneini olutururken, ayn zamanda da-
va kazanmann ve ykmn kent suunu bertaraf
etmediinin apak gstergesidir. Bu kapsamda
yapdan arta kalanlarn neleri simgeletirdii
verimli olabilecek bir retim alann tanmlar.
yleyse, Tl rencilerin ibret sergisi at,
spanya Kralnn nnden geerken fikir beyan
etmesi nedeniyle ykma davet edildii, Behruz
inicinin ykm iin 77 milyon TL balad eklerde mdahaleler kurgulanarak zihin ac
Park Otel, bize bugnk duruuyla ne anlatr?
Bu yap, kukusuz sermayenin stanbulda
sz sahibi olduunu ve olacan syler. Yer
ile kurduu iliki, zerine ders verilebilecek ka-
dar sorunlu grlen bu ve benzeri yaplarn, sz
sahiplerinin kendilerini ifade etmek, meydan
okumak iin kullandklar birer nesne olduunu
anlatr. Yarg sreci ve eitli giriimlerle bu nes-
nelerle savalabileceini, yine de rnein kaza-
nlm nemli bir davann simgesi olan bu yapnn
stanbulun en deerli alannn zerinde yasal
kabus oluunu engelleyemediimizi syler. Kent
iinde bina yaparak, ykarak, ylece brakarak
korku alanabileceini gsterir. Bylelikle ev-
re, hukuk, kentlilik bilinci gibi kavramlarn tek
STANBULLAMAK
ynl bir kavranlar olmadnn altn izer.
Gabari, kot, tarihi binay amama gibi biimsel
nerilerin ie yararln sorgular; yapl evrenin
salt ykseklikle deerlendirilemeyeceini anlatr.
Oranlara, toporafyaya, doaya, dokuya, tarihe,
yapl evreye ve insana saygnn, ya da ksaca
meslek ahlaknn sadece mfredatta kalmamasn
salk verir.
Park Otel, belki de en ok zerinde eitli l-
egzersizler gerekletirmeye yarar. Tasarmszlk
zerinden tasarmn deerini tartarak mekansal
stratejilerle yapnn kamusal nitelik kazanmasn,
kent yaamna katlmn, igalini, dnmn
sorgulamaya olanak verir.
Tm bu tartma iinde mulak kalan tek
konu ise, Park Otele verilen cezadan arta kalan
bu atl halden stanbullularn gizli bir haz alp
almadklardr.
Ayen Ciravolu
>Gzelletirme, Otel, Ykm ya da arpk Kent
SALT014-STANBULLAMAK-268

PARK VE BAHELER
Kentsel yeil alan. [Ed.]
2007 yl verilerine gre 12.573.836 nfuslu stan-
bulda kii bana den yeil alan 5,39 metre-
kare. Bu alann 2,3 metrekaresi aktif yeil alan
denilen parklar, baheler ve korular. Neyse ki, bir
stanbullunun payna kollarn ap, esneyip yay-
laca, stres atabilecei kadar yeil alan dyor.
stanbul Bykehir Belediyesi Park ve Baheler
Mdrl bu oran artrmak iin alyor. Fakat
evre Bakanlnn belirledii 10 metrekare/kii
normuna ulamak daha ok zaman alacak gibi
grnyor.
stanbul Bykehir Park ve Baheler
Mdrlnn dkmlerine gre, son drt ylda
stanbula 368 adet yeni park yapld. Revize edilen
ve yeni yaplan toplam 15.425.567 metrekare yeil
alann 10.366.990 metrekaresini yeni yaplan yeil
alanlar oluturuyor. 461.409 adet aa, 1.405.657
adet al, 300.000 metrekarelik alana 30.500.000
adet iek dikildi.
Son yllarda Bykehir Park ve Baheler
Mdrlnn en ok nem verdii konu ise lale
STANBULLAMAK
dikimi. Belediye tarafndan 2006 ylnda balatlan
ve her yl dzenlenen stanbul Lale Festivali kap-
samnda 2006 ve 2007 ylnda toplam 19.075.000
adet lale dikildi. Laleler iin harcanan para ve
stanbulun ncelikli birok sorunu varken lale
konusuna verilen ar nem tartladursun, Ni-
san aynda yaplan 2008 Lale Festivali iin yine
stanbulun drt bir yannda gz nndeki park-
lara, meydanlara, refjlere, mr 3 hafta olan mil-
yonlarca lale dikildi. 2 milyon dolarlk projeyle
19. yzylda ortadan kaybolan stanbul lalesinin,
geriye kalan akrabasnn genetik yaplar bir-
letirilerek yeniden retilmesi almalarna ba-
land. Etrafta eit eit lale manzaralar grdk;
refjlerde iki gnde yapraklar dklen laleler, Tak-
sim Meydannda polis barikatyla evrilen laleler,
sevgiliye verilmek zere yerinden sklen laleler,
sosyete ve sanat dnyasndan isimlerin boyad,
meydanlara yerletirilen iki metrelik al laleler
stanbulun yeilini artrmak iin harca-
nan abalara ramen, yeil alanlarn dengesiz
dalmndan kaynaklanan sorunlar giderilemi-
yor. Hala TEMin kenarnda, egzos gaz iinde
piknik yapan insanlar var. Olas stanbul depremi
sonras insanlarn snabilecekleri yeterli sayda
park yok.
SALT014-STANBULLAMAK-269
 STANBULLAMAK
Yaplan yeil alan miktar, ekilen dikilen iek
says dkmleri olumlu grnse de, yeil alan
olarak dzenlenebilecek alanlarn inaat faaliyet-
lerinde kullanlarak betonlatrld grlyor.
TOK kamu arazilerinin sahibi oluveriyor, plan-
lamada blge park olarak grnen yerler ak
artrmayla satlyor. Kentsel boluklar kamusal
alana evrilmek yerine doldurulurken, son model
konut projelerinin hepsi park konsepti zerinden
prim yapmaya alyor. Millenium Park, Kemer
Park, Doa-Mee Park, Saryer Park, Merter Park,
Helenium Park, Uplife Park bu projelerden bazla-
r. ou yeil alan statsndeki yerlere ina edilen
bu projeler, sakinlerine kapal bnyelerindeki
toplam alann %60n yeil alan olarak vadedi-
yor. Sakinlerini, dier stanbullulardan yeil alan
bakmndan da ayrcalkl klyor.
Yine de iyimser olmak lazm. Kuzguncukta,
Cihangirde dernekler ve stanbulun birok ye-
rinde mahalle gruplar yeil alanlarn korumak,
kurtarmak iin urayor. Belediye stanbuldaki
yeili artrmak amacyla evlerin atlarn bahe
yapmay neriyor, kullanm artrmak iin park-
lara sabit kondsyon aletleri konuluyor. Belki bir
gn Maka Parknn etrafndaki duvar da yklr.
ocukluumuzun imlere basmak yasaktr
tabelas bugn imlere basabilirsiniz ama iek-
leri koparmayn tabelasna dnyor.
Bengi Gldoan
PASTANE
Kentin kltrel beslenmesinde nemli rol
olan bir mekan.
stanbul pastaneleri... Dnya leinde heyecan
verici bir karl yok belki, dier Batl metro-
pollerin zellikle bu konuda hakl bir ne sahip
olduklar dnldnde... Oysa bir zaman-
lar, pastanelerle birlikte kentsel yaama katlan-
lardr bu tamlamay nemli klan. Kastettiim
Maron de gize, bavaruaz, profiterol deil. Onlardan
daha ok, zellikle bir semte getirdii mekansal
karakter ve deiimle bir stanbul deneyiminin
yitimi...
stanbulda hangi dnem olursa olsun yeme-
ime kltrn anlamak iin baklmas gereken
yer, stiklal Caddesidir. (bak. stiklal Caddesi ya
da Beyolu) 18. yzyldan itibaren yabanc eli-
SALT014-STANBULLAMAK-270
 STANBULLAMAK
liklerin evresinde biimlenmeye balayan Beyo-
lu, modernleme hareketiyle birlikte, bonmare
vitrinleri, tiyatrolar, lokanta ve pastaneleriyle
geleneksel stanbulludan farkl bir insan profi-
linin biimlenmesine yol aar (bak. stanbullu).
Baka semtlerden gelenler iin, havagaz feneriyle
aydnlatlan Grande Rue de Pera boyunca uzanan
k maaza vitrinlerini seyretmek Avrupai bir
deneyimdir. 19. yzyl ay-pasta salonu zelliini
Cumhuriyet devrine kadar tayan pastanelerin,
yeme-ime mekanlarnn kronolojisinde altn
devrinin 30lu ve 50li yllar olduu sylenebilir.
Pasta, yaanlan mekansal deneyimi, tatma ve
koklama gibi baka duyularla artrmann, bel-
leklere kazmann bir yolu olmutur. Pastaneden
alnarak eve getirilen, ayn zamanda bir dilim
Beyoludur ve/veya bir dilim Avrupadr.
Anadoludan okunduunda, stanbul gibi
Baty simgeleyen bir yerdir pastane. Buradan
bakldnda, denebilir ki: stanbul bir yiyecek
olsayd, pasta olurdu. Anadolunun byk ileleri,
kk illerinin pek ounda adn stanbulun
bir semtinden ya da dorudan stanbuldan alan
pastaneler olmasnn nedeni budur. Yeme-ime
zerinden o arzu nesnesini yaatmak daha ko-
laydr nk.
Pastaneleri en ok edebiyatlarn sevdiini
sylemek yanl olmayacaktr. Bu gelenek 30lu
yllardan 80li yllara kadar zaman zaman alevle-
nerek, kimi zaman snmlenerek devam etmitir.
Attil lhan grmek iin 50lerde Baylana, 80ler-
de Divan Pastanesine gidenlerin says az deildir.
60larn ikinci yarsndan sonras, stanbulun
glerle kalabalklat, bir yandan da kenti terk
eden gayrimslimler yznden tenhalat, mu-
hallebicilerin buluma mekan olarak pastanele-
rin yerini almaya balad yllardr.
Kltr yaatan insan deitike mekanlar
da deiir. stiklal Caddesini saran simit saray-
larnn nedeni budur. Caddenin emektar Markiz
pastanesini yaatmak, ancak uluslararas kahve
zincirinin bir parasna dnmesiyle mmkn
olabilmektedir (bak. Simit Saray).
Bugn baz pastaneler, stanbul iin hala nos-
taljik zel tatlarn uzlama mekandr (bak. Nos-
talji). Musevi, Rum, Ermeni, Sryani zel bayram
tatllar ile kandil simidi ayn pastanenin rn
gamnda bulunur. Dier yandan, kendine zg-
ln, mekansal ekim gcn, znelliini,
mterilerini arlayacak salonlaryla yitirmitir.
Baklava ve dier erbetli geleneksel tatllar, pasta-
SALT014-STANBULLAMAK-271

larn yannda vitrindeki yerlerini oktan almtr.
Madlen ikolatalar ve lokum yan yanadr. Denebi-
lir ki, stanbul, pastaneyi stanbullulatrmtr.
Funda Uz
>stanbullu, stiklal Caddesi ya da Beyolu,
Nostalji, Simit Saray
PERFORMATF TRAFK
Performatiften kast zden deil kltrn
performansndan kaynaklanan ise, performa-
tif trafik ile kastedilen de trafikteki akn
nceden kurulmu kurallar ya da dorular-
dan ziyade yaam, kltr ve performansla
ekillenmesidir.
Trafiin ak iin gzmzn nne herhangi
bir dzenleme ya da tanmlama yaplmam bir
alan ya da olaand koullar getirelim (stanbul
sz konusu olduunda bylesi bir durumu hayal
etmek zor olmayacaktr). Planlanm ve planlan-
mam akn birbirinden ok da farkl cereyan
etmeyecei kesin gibidir. Planlanm alanda kural
ihlalleri, planlanmam alanda da yazl olmayan
kurallar oluacaktr. Tek yn iareti olmayan bir
STANBULLAMAK
yolda iki tarafl park etmi aralar sebebiyle tek
erit ile idare edilmesi ne kadar allm bir du-
rumsa, tek ynl bir yolda ters istikametten gelen
bir ara da o kadar normaldir. Kurallara uyulmas
ynnde herhangi bir uyar, kullanclar asndan
abestir. Problemi zecek kimse beklenmez, yaa-
mn ak da kesintiye uramaz ok fazla. nk
bu ak ynlendiren, kurallardan ok znele-
rin ve eylerin birbiriyle ilikisi, greceliliidir.
Bir kavakta gei hakkn, trafik klar kadar
aralarn vcut dili ve gz konta da belirler.
Kentin kat yerlerinden biridir performatif trafik.
ngrlmedii ekilde iler, canlanr. Dzenleme
ve kurallar bazen var, bazen yoktur. Bu sebeple
yerel bilginin deeri ok nemlidir. Standart trafik
kurallar ilk bakta ne kadar evrensel grnrse
grnsn kat yerlerinin ne zaman ve nerede or-
taya kacann belirsiz oluu, kurallar da yere
ve zamana bal klar.
te yandan, trafik kurallar ile belirlenmi,
keskinletirilmi bir ak, insanlarn robotlatr-
labilecei endiesine ak grnr. Benzeri bir d-
zenlemenin, kiileri iliki kurmaktan kopardn
ya da dnce ve muhakeme alkanlklarn yok
ettii de dnlebilir. O zaman da kavaklarda
beyaz eldivenli trafik polislerinin ynettii, insan-
SALT014-STANBULLAMAK-272

larn gz temasyla birbirine yol verdii bir trafik
hayali oluabilir. Kiilerin birbirini izledii, karar-
larn kurallardan ziyade insanlara dayand bir
sahne. Oysa bu gzel hayal balonunu patlatacak
bir ine vardr her zaman: Kt niyet. Performatif
trafikte kuraln yokluu yaamn akn tehlikeye
sokmasa da, performatif kuraln bir dierine
kar hogrsz olann standartlaryla olumas
gayet olasdr. Potansiyel kat yerleri olaslklar
barndrr evet, hem de tm riskleriyle...
Naln Bahekapl
PEYOTE SAHNES
Beyolu, Nevizade mahallesinde yer alan, en
st teras olmak zere kat olan ve Peyote
adyla iletilen mekann ikinci katnda bu-
lunan, boyutlar enlemesine aa yukar 5,5
metre, ieri doruysa yaklak 2 metre olan,
zeri siyah plastik bir malzemeyle kapl olan
bir sahnedir. zerinde bir davul seti, iki gitar
ve bir bas gitar amfisi hazr bulunmaktadr.
Enstrmanlaryla gelip iinden gelen mzii
almak isteyen arsz bamszlar iin.
Arlkl olarak stanbul kl, bamsz m-
zik gruplarnn, Peyote ats altnda yaydklar,
STANBULLAMAK
oluturduklar, tescil ettikleri, lei kimilerince
byk kimilerince kk mzik sahnesini, oluu-
mu ve akm niteler. Peyotenin on yllk tarihini
ksaca zetlemek gerekirse: lk olarak 1998 ylnda
mam Adnan Sokakta kaplarn aan mekan, ksa
srede stiklal Caddesinin (bak. stiklal Caddesi
ya da Beyolu) ynla bar iinde kendine rahat
edecek bir mekan bulamayan kafa ve mzik dengi,
yeralt mzik ve sanat erbabndan tanm-sevmez
insanlar iin urak noktas olarak sevildi. 2001
ylnda bilmediimiz nedenlerden tr kepenk
indiren Peyotenin yeniden douu 2004 ylnda
Nevizade tarafnda gerekleti.
Kitle ve kimlik karmaas yznden eki-
ciliini oktan yitirmi stiklal Caddesi barlar
arasnda Peyotenin eski gnlerine geri dnmesi
zor olmad. Ancak Peyote sahnesinin oluumu
daha ok bo olan ikinci katn 2005 ylnda konser
mekan olarak yenilenmesiyle balad. zellikle
Peyotenin iletmecisi Hakann kendi istedii
mzii yapan yeniliki, bamsz, piyasaya sr-
tn dnm, sair mziklerin arayna dm
gruplara sahneyi emanet etmesi, stanbul yeralt
mzik sahnesi iin yeni bir dnemin balangc
oldu. 2005 ylnda Replikas ile balayan konserler,
bir sre sonra, evine kapanm, piyasaya mzik
SALT014-STANBULLAMAK-273
 STANBULLAMAK
yapmamak iin ayak direyen, bir gn sadece kendi
istedikleri mzii yaparak sahne almann hayalini
dahi kuramayan saysz grubun inlerinden dar
kp mziklerini dinleyicilerle paylamalar iin
gereken platformu salad. ok gemeden stan-
bul, her hafta yeni ve gelecek vadeden bir gruba
kavuur oldu. Bu nemliydi, zira stanbul gibi bir
ehir, retken mzik ocuklarna nihayet kucak
am ve dier birok dnya metropolnde olduu
gibi, stanbul yeralt mzik sahnesi de kendine bir
kimlik edinmeye balamt. The Haiendann
Manchestera yaptn Peyote stanbul iin ya-
pabilecek mi? Bunu imdilik ksmen baardn
sylemek yanl olmaz. Tam tescilli bir tan iinse
biraz daha beklememiz gerekecek.
James Hakan Dedeolu
>stiklal Caddesi ya da Beyolu
PLAJ
Erken Cumhuriyet yllarnda Batllama
reten kurumlardan biri. Bugn denize
girilen ky mekan. [Ed.]
Cumhuriyetin ilk yllarndan 1980lere kadar
devam eden bir yaz gelenei, stanbulun say-
fiye hayat ve stanbul plajlaryd. Adalardaki
sayfiye hayat (bak. Sayfiye) bir yana, bugnn
ehirii yerleim mekanlar olan Yeilky, Florya,
Bykekmece, Erenky, Suadiye, dealtepe,
Tuzla gibi semtler bir zamanlar kiralk yazlk
evleri veya sahil siteleri ile mehurdu. Bu me-
kanlar zamanla yaz-k oturulan yerler haline
gelmeye baladlar ve pek ounun eskiyen bi-
nalar yenileriyle yer deitirdi. Sayfiyelere ek
olarak ehrin ailece denize girilebilecek plajlar
da mevcuttu (bak. Denize Girmek). Bunlar ara-
snda en ok nam salm olanlar kukusuz Moda,
Caddebostan, Tarabya, Kksu plajlardr. Bu
plajlarn bir ksm kadnlara zel zamanlar da ay-
rarak yaz aylarn ehirde geiren orta st snflar
iin nemli sosyalleme mekanlar olmulardr.
Hatta baz hatratlarda anlatldna gre, bir an-
lamda kz beenme veya gsteri alan yaratma
gibi kadnlarn eski hamam (bak. Hamam) ge-
leneinin ilevini de grmlerdir. Bu plajlarda
zel st deitirme kabinleri bulunur, aileler yi-
yeceklerini evden getirebilir ve sandal gezintileri
yaplabilirdi. Erken Cumhuriyet dneminin aile
albmleri incelendiinde, plaj ve sandal sefas
fotoraflarnn nemli bir yer tuttuu gzlenebilir.
SALT014-STANBULLAMAK-274
 STANBULLAMAK
stanbulun nfusunun bugne oranla daha
az olduu dnemlerde bu ortamlar hala nezih ka-
labiliyor ve gvenle denizden istifade edilebilecek
alanlar olarak grlyorlard. Bu durum, artan
nfus ve talebin getirdii snfsal farkllama ile
1970lerden itibaren belirgin bir deiim gsterdi.
stanbula bu dnemde yeni yeni yerleen pek ok
gmenin ilk arzusu denizi grmek ve tecrbe
etmekti. Ne var ki bu gmen nfusun plajlar-
da boy gsterebilen kesiminin daha ok kentsel
deneyimden yoksun erkeklerden olumas bu
alanlar zamanla aile ortam olmaktan kard.
Bugn bu plajlarn byk ounluu kapanm
durumda ve yeniden canlandrlmak isteniyor.
Yine de, bugnn stanbulunda yaz aylarnda
hala Boaz kylarnn veya Yenikap gibi pek ok
sahilin baka trl denize girme frsat olmayan
erkekler tarafndan kullanld grlr. Sahil-
lerdeki bu snfsal deiimin bir sonucu belki de
eski stanbul plajlarnn, yerlerini byk otel (bak.
Otel) havuzlarna brakm olmalardr.
Arzu ztrkmen
>Denize Girmek, Hamam, Otel, Sayfiye
POLTK MEKAN
Kentsel mekana mdahale ederek onu yeni-
den yaplandrmak, retmek ve tketmek ka-
pitalizmle birlikte olaan bir hal almtr.
zellikle yapsal krizi zme dinamiklerinin
zayflad bir dnemde mekan, kapitalizm
iin kriz zc aralardan biri olarak de-
er kazanr. Konuyla ilgili Lefebvreden
Marxa uzanan literatrde bu, metann de-
iim deeridir. Bu nedenle kent mekan
btn politik stratejilerin merkezi e-
lerinden biridir ve tam da bu yzden artk
onu darda brakacak bir kent ve sistem
tartmas yaplamaz.
Kapitalizm, mekan, zellikle hakim politik odak-
larn mdahalelerine ak hale getirmitir. Yeni-
lemek, dntrmek, yeniden yaplandrmak vb.
ou kez mdahalenin resmi dili olarak nem ka-
zanrlar. Baka bir deyile, mdahalenin kendisi
kadar biimleri de eitlilik gsterir. Mekan, btn
bu mdahale biimleriyle bir yandan yeniden re-
tilirken dier yandan eski ilev ve zelliklerinin
bir blmn yitirir. Toplumsal yap asndan bu
durum, mekann eski toplumsal dokusunun atla-
mas demektir. Bunun sonucunda mekann kimi
paralar geleneksel sahiplerinden arndrlr, yeni
sahipleriyle birlikte eski ilevlerini de yitirirler.
SALT014-STANBULLAMAK-275
 STANBULLAMAK
Kent mekanna mdahale kimi zaman aa-
dan, muhalif toplumsal hareketler zerinden
gelmi olmasna karn, hakim politikann m-
dahale biimleri mekan yeniden ve kkl olarak
biimlendirmede baskn gelmitir. Bu mdahil
srecin aktrleri kimi zaman yerel iktidarlar, kimi
zaman da merkezi hkmetlerdir. ounlukla
ikisi ayn anda ve ortak bir strateji iinde kente
mdahale ederler. Daha dorusu, kamu adna
ilevler yklenmi yerli ve uluslararas sermaye
bu grevi yerine getirir. Mekana aadan m-
dahale, esas olarak yasad bir form zerin-
den geliirken, hakim politika alanndan yaplan
mdahale, kendi yasal zeminini de oluturur. Bu
balamda stanbulda kentsel dnm projeleri
(bak. Kentsel Dnm), kent mekanna yukardan
mdahalelerin hem biimini hem de ieriini
olduka iyi anlatan rneklerdir.
Kent mekanna yukardan mdahalenin et-
kileri, aadan mdahale ile oluturulmu me-
kanlarda ksa srede karln bulabilmektedir.
ki farkl odaktan mekana yaplan mdahalele-
rin yolu yine mekanda kesimektedir. Yukardan
mdahalenin yolunu takip ettiimizde, aa-
dan mdahalenin mekanlarna ulaabileceimiz
sylenebilir. Bunun iin yukardan mdahale
edenlerin gelitirdikleri yeni dile bakmamz yeter-
lidir: Varolar, teki kent, getto, gecekondu
mahallesi vb. (bak. Gecekondu; Post-gecekondu;
Varo). Zira bu dil, kentin politik mekanlarna
ulaabilmenin en kestirme yoludur.
stanbul sz konusu olduunda, bu dlayc
dille anlatlan muhalif politik mekanlarn banda
Eyp ilesi Gzeltepe Mahallesi, Maltepe lesi
Glsuyu Mahallesi ve mraniye ilesi Mustafa
Kemal Mahallesi gelir. Gerekte bu yerleimler,
politik ve kltrel bir dizi bala birbirine baldr
ve bu ortak zellikleri nedeniyle kentin dier ma-
hallelerinden (bak. Mahalle) belirgin bir ekilde
ayrlrlar.
Bu mahalleler, 1970li yllarn ikinci yarsnda
mekana aadan yaplan mdahalelerin rn
olarak kurulmulardr. Mekan kamusal arazi ola-
rak gren ve bunu yine kamusal amalarla kullan-
may meru sayan, bu meruiyetin nnde engel
olduu lde sistemle atmay bir grev sayan
bir anlayn ve kolektif pratiin rn olarak, ku-
rulduklar dnemin kurtarlm blgeleri olarak
bilinmektelerdi. Aadan gelen toplumsal dalga,
merkezi rgtllkler araclyla ina ettii bu
mekanlar kendi zgn kimlikleriyle isimlendir-
SALT014-STANBULLAMAK-276
 STANBULLAMAK
miti: ayan Mahallesi, 16 Haziran Mahallesi ve
1 Mays Mahallesi. Bu isimler de buralarda ika-
met edenlerin ortak iradeleriyle belirlenmiti.
Kendi bteleri, hiyerarik olarak rgtlenmi
komiteleri vard ve bu komitelerde grev yapan-
lar seimle belirleniyordu. Hakimiyet kurduklar
alann hazine arazisi olmasna dikkat etmilerdi
ve alan parselleyip dattklarnda keyfiyetten
uzak bir ekilde belirledikleri ltler vard: i
olmak, kirac olmak, kentte bir ev, araba ve arsaya
sahip olmamak gibi. Kentsel mekana aadan
mdahale ile dahil edilmi bu fiziki ve toplumsal
dokuda hemen tm sorunlar varolan rgtl yap
iinde zlyordu.
Yerel ve merkezi hkmetlerle ilikiler kura-
rak kentin yeni mekanlarna kamusal hizmetleri
getirebilmek iin yine bu ii yapabilecek kiiler-
den komiteler oluturmulard. Nitekim bu ko-
mitelerin giriimleriyle 1970li yllarn sonlarna
doru ilk kamu kurumlar olarak okullar, salk
ocaklar ve karakollar kurulmutu. Geri ortada
bir tuhaflk vard, bu mahallelerin henz yasal
kimlikleri yoktu, resmi belgelerde yok grnyor-
lard, ama devletin okulu, salk oca ve karakolu
buralarda kurulmutu. Resmi ve resmi olmayan
birer yerleim olarak kent mekannda yerlerini
almlard. Kent, bu mahalleleri politik kimlik-
leriyle tanmt. Kamu kurumlar da.
Gemite kentin bu mekanlar, hakim politi-
kann dilinde korku mekanlar olarak tarif edilmi-
ti. Oraya gidenlerden bir daha haber alnamyordu.
Polis ve jandarma katiyen bu mahallelere girmezdi
vb. Oysa bu tr haberlerin basnda ska yer ald
dnemlerde, ilgili komiteler kamusal hizmetle-
rin getirilebilmesi amacyla kamu kurumlarnn
kapsn andryordu. Yukardan anlat, kentin
politik mekanlarna olduka yabancyd.
Bugn de fazla bir ey deimemitir. Kentin
muhalif politik mekanlar korku ve su merkezleri
olarak tarif edilmekte ve bu musibetin nasl byk
tehlikelere yol aaca sklkla dile getirilmektedir.
Kentli olmayan, hatta kent iin tehdit edici
olan bu mekanlarn tm lkeyi penesine alan
felaketlerin odaklar olduu ynndeki haberler
ve deerlendirmeler gittike daha sk tedavle
girmektedir.
Bu deerlendirmelerin, sz konusu mahal-
lelerin kurulu srelerini, politik niteliklerini,
kltrel kimliklerini, yoksulluk ve yoksunluk
hallerini ve kamusal hizmetlerden yararlanma
SALT014-STANBULLAMAK-277
 STANBULLAMAK
dzeyindeki yetersizlikleri vb. dikkate almadklar
sylenebilir. Bu yzden yeni ve dahili bir okumaya
ihtiya duyduumuz da aktr. Kentin politik me-
kanlarnda gerilimin bir tarafnda kendini politik
kimlikleriyle tanmlayan gruplarn bulunmas,
dier tarafnda kamu otoritesinin olduunu gs-
terir. Bu durumda, sz konusu mahallelerde olup
bitenlerin sorumlusu olarak grld ve kamu
otoritesine kar mcadele yerel-tesi bir dzeyde
tarif edildii iin eylemlerin byk blmnn
yerel/merkezi otoriteyi hedef almas kanlmaz-
dr ve byle olduu apak bir gerektir.
Kentin politik mekanlar aslnda yoksullarn
ve cretlilerin ikamet blgeleri olarak stanbulun
dier gecekondu mahalleleri ile benzer zelliklere
sahiptir. Buralarn nfusu da genelde Anadoludan
g yoluyla gelen kesimlerden olumaktadr.
Snfsal ayrma zellikle imar aarndan son-
ra buralarda da belli llerde yaanmaktadr.
Ancak bu gerilimlerin toplumsal sonular her
yerde ayn biimde gereklememektedir. nk
burada kltrel rntler, etnik ve politik kim-
likler devreye girmekte ve mcadelenin alanlar
eitlenmektedir. Dolaysyla stanbulun eski
ve yeni gecekondu mahallelerinde ve eski kent
merkezlerinde ekonomik, toplumsal, siyasal, kl-
trel vb. talepli mcadele biimleriyle genellikle
karlamadmz halde, kentin politik mekanla-
rnda gnlk ekonomik taleplerden, -Glsuyu Ma-
hallesi rneinde olduu gibi- kentsel dnm
projelerine kar hukuki ve politik rgtlenmeye
kadar ok eitli mcadele aralar ve biimleri
rgtlenebilmektedir.
in z, kenti oul yaps iinde anlamaya
ihtiyacmz var. Burada kilit kavramlar mekan ve
politikadr. Kent mekan, hem atmann alan
hem de zerinde sylemsel atmalarn yaan-
d bir alandr. Baka bir deyile, politikann
mekannda, mekann politikas yaplmaktadr.
stanbulun politik mekanlar iki anlamda da bu
srecin rnleridir. Tam da bu nedenle kente yuka-
rdan mdahalenin bir arac olarak kentsel dn-
m projelerinin, bu mekanlarda sert bir toplumsal
karlk bulacan kestirmek hi de zor deildir.
Onyllar ya da yzyllar sonra, kentin haf-
zasnda politik mekanlarn bir imgesi olacak m,
yoksa dnm ve yeniden yaplanma pratikle-
rinin karsnda silinip gidecek mi?
Bu sorunun yant byk lde, mekana m-
dahale etmeye devam edecek olan kentsel toplum-
SALT014-STANBULLAMAK-278
 STANBULLAMAK
sal dinamikler arasndaki ilikilerin, elikilerin,
uzlamalarn, atmalarn vb. seyrine baldr.
kr Aslan
>Gecekondu, Kentsel Dnm, Mahalle, Post-
Gecekondu, Varo
PORNOGRAF
Bir mekan kavrama biimi.
stanbul zelinde, kentsel mekann ve onu vareden
sre ve etkinliklerin imgelemi harekete geirme-
yecek kadar apak ve hzl okunmaya balamasn
niteler. Tam kart bir okuma tr erotik nitelik-
tedir. Gzlemci ve/veya kent sakini erotik bir me-
kan alglamaya kalktnda (ya da erotik ierikli
kentsel mekan deneyimi rettiinde) grdklerini
hzla yorumlama iktidarna sahip deildir. O du-
rumda eylemler ve nedenlerle sonular sanki bir
rpda tehis edilebileceklermi gibi gzkmez.
Aksine, kent ve mimarisi ancak uzun uralar so-
nucunda srrna varlacakm, bilinci yava yava
retilecekmi izlenimini verir. Ortadaki grnt-
ler ve mekanlar gzle grlenden ok daha derin
anlam ve srelere gnderme yapan ifreler gibi
bile dnlrler. Dolaysyla, erotik kentin deifre
edilmesi ura kentsel kavray hazzn reten ana
etmendir. Bu, bir dedektifin olayn arka planndaki
gizemi aa karrken ve kukusuz, okuyucunun
da o aa karma etkinliini izlerken- duyduu
trden bir hazdr. Pornografik kentinse deifre
edilmesine ve dedektifliinin yaplmasna gerek
yoktur. Kentsel pornografi bamllar, nesneleri
olan kenti zaten daha grmeden, sorgulamadan,
dlemeden bilirler. Ama o bilegeldiklerini bir
kez daha grmekten de, zerine ayn terimlerle
ak sak konumaktan da haz alrlar. Bu haz,
bamlnn mazoist hazzdr; dedektifin spek-
latif etkinlikte bulunmaktan kaynaklanan hazz
deil. stanbulda bir buuk yzyldr sadece birin-
cisi yaanr. Pornografik/mazoist hazzn mekan
olduu iindir ki, rnein, bugn onun arpk
kentleme yaadn, rant yamasnn sahnesi
olduunu, siluetinin bozulduunu, kyletiini
ancak asla metropollemediini vs. sylemek ora-
da olup biteni anlamaya yeter (bak. Ykm ya da
arpk Kent; Siluet). Daha dorusu, pornografik
etkinlik bunlarn yettiine inanld zaman ger-
ekletirilmi olur. Oysa, olaan cinsel edimler
insan soyunun srdrlmesiyle nasl ilikiliy-
se, yukardaki terimlerle ifade edilip lanetlenen
SALT014-STANBULLAMAK-279

deime ve dnmeler de kentsel mekann reti-
miyle yle ilikilidir. Tpk cinsel iliki rneinde
olduu gibi, gstermek adna gsterildiklerinde
pornografik, taraflara zarar verici olacak biimde
smrldklerinde sapkn, biyolojik gndermeleri
yapldnda tbbi, imgeleme i karacak kavray
bariyerleriyle donatlp (gsterilmek yerine) temsil
edildiklerinde erotik olurlar.
Bu balamda stanbul, ge 19. yzyldan ba-
layarak giderek yaylan bir lekte hep pornog-
rafiktir. ok geni bir grup insan iin, aa -
karlacak bir srr yoktur. Zaten apak olduuna
inanlan kentsel etkinliin o pornografik apa-
klnn ahlaki ve terbiyevi aralarla disipline
edilmesine, dzeltilmesine gerek vardr. rnein,
1850lerden balayarak kentin planlanmas, ya-
ni mevcut yaplama zelliklerinin deitirile-
rek asri ve Avrupai hale getirilmesi, kentsel
sahneye bakan her aydnn grd neredeyse
tek ey olacaktr. Ge Osmanl kent pornografi-
si, stanbulda kentin planlamayla dzeltilmesi
zorunlu yanllndan ve ona kart referans
oluturan bir muhayyel Avrupa kenti rasyonali-
tesinden baka ey grmez. Erken Cumhuriyet
bu pornografik miras devralr ve srdrr. 1960
eiinden balayarak apak(m gibi) gzken
STANBULLAMAK
baka bir kentsel gereklik kavrayysa, sonuta
kentlileen kitleleri problemletirir. stanbula ba-
kanlar, kendi pornografik apak okunakllk bek-
lentilerinin olaan sonucu olarak, her aklamay
burada hzl kentleme yaand ve kente yeni
gelenlerin bir trl kentlileemedii okumasna
dayandrrlar. Buna sonralar, zellikle 1980ler-
den itibaren her kapitalist ekonominin olaan
gerei olan rantn stanbul zelinde her akla-
may retmeye muktedir bir deus ex machinaya
dntrlmesi izler. Ama bir trl genel bir
erotik bilin domaz. ounlukla gzlemciler
ve kentliler kentin saysz deiim ve dnm
rotasn henz anlayamadklarn, anlamak iin
uramak, emek harcamak gerektiini kabul et-
mezler. Onlar o gayriahlaki gerei hep grme-
den bilir, cezasn da tereddtsz tayin ederler.
nk, tm pornografik etkinliklerde olduu
gibi kentsel olannda da, gzkmesi gayriahla-
ki olann gzkmesinin engellenmesi hedefi en
azndan rtk olarak ima edilir. Kentsel sahnede
apak grnen pornografi zerinde dnmek
ne anlamldr, ne de doru. Onun grnrlk
alann terk etmesidir ncelikle istenen. Talep
bu olduundan, grnrlk kazanann zerinde
dnlmesi de kendiliinden yasaklanm olur.
Zaten pornografiyi pornografi klan da, herkesin
SALT014-STANBULLAMAK-280
 STANBULLAMAK
bildii olaan cinsel edimin kendisinin deil, ama
betimlenmesinin yasaklanmas deil midir?
Uur Tanyeli
>Siluet, Ykm ya da arpk Kent
POST-GECEKONDU
Ksaca varo diye kodadlandrdmz (bak.
Varo) bir orbamz var. Bunun iine katt-
mz ideolojik malzemeyi kuru bir dille, ken-
tin maddi retim pratii asndan okumaya
alsaydk, varacamz yer post-gecekondu
olurdu.
Bu, bir insani ihtiya olarak ya da kullanm deeri
iin retilmi olan bildiimiz klasik ya da oriji-
nal gecekondunun (bak. Gecekondu) neoliberal
devrim erevesinde bir deiim deeri olarak
yeniden retilmesinden ibarettir. Ya da enformel
konut alanlarnn gayrimenkul pazarnn paras
haline gelmesi, sermayenin yeniden retim dn-
gsne katlmas demektir.
Klasik gecekonduyu kuranlar, ehre mallar
retsinler, memleket kalknsn diye buyur edil-
milerdi. Bu iin altndan da iyi kt kalktlar:
Hobi kabilinden. Asli misyonlarn, zellikle 80ler
sonrasnda, fabrikann dnda bulacaklard. Mal
retimi karl aldklar cretleri cep harlna
saym, ana geliri baka yerden elde etmilerdi:
Kyl ii, kendin yap-kendin otur baheehirleri
ile yetinmemi, tezgah altndan bir de ciddi
ehir retmi, rantn da kimselere koklatmadan
kendi defterlerine yazmlard. Post-gecekondu
bu tezgahalt ehri tanmlar. Durum fark edildi-
inde, elbette, i iten gemiti.
Tezgahalt retime katlanmak, ehrin eski
sahiplerini zorlad. Daha kklerin olan bitenle
hesaplaacak, yeni gelenlerle ak atacak takati
yoktu; sylenmeye koyuldular. Geleneksel ola-
rak olumlu arml gecekondu tedavlden
byle kalkt, yerini varoa brakt. Tm kale-
leri ve kalpleri artc bir hzla fetheden arpk
kentleme sylemi iinde varo, stanbul-ol(a)
mayan, stanbul-sayl(a)mayan yerlerin btnne
iaret eder oldu. Civitasn bittii yer, varoun
snrna dayanyordu, gidilmeyesi yerlerin.
Byklerse kimi sabrsz, kimi edeplice sra-
larn bekledi. Varoun korku imparatorluunun
bakentine ad olmasn gzlemledi. Her kim ki
SALT014-STANBULLAMAK-281

gayrikanuni bina ina eder, baka her fesata da
kadirdir; altmz oymaya, u bildiimiz topra bir
hal gibi ayamzn altndan ekip almaya. Dep-
remi (bak. Deprem) andrr, ikiz kardeidir onun,
hesaba kitaba gelmez, rknt verir. Depremle de
aras iyidir zaten, birbirlerini fazla takmakszn,
kalenderce bir arada geinir giderler.
Varo korkusu tm korkular gibi irrasyonel;
nesnesi kaypak, temelden elikili. Varo, iinde
barndrd yeni yoksulluktan tr tekinsiz ve
tam da iinde barndrd yepyeni, gcr gcr ve
srekli fazlasna talip servetten tr pek tehdit-
kardr. Varo, kuzey stanbullularn (bak. Kuzey
stanbulluluk) aina olmad yoksulluk ve ba-
mllk biimlerinin, yine ayn varota retilmi
yeni servetlerle ftrsuz flrtne alenen yataklk
eder; tam da bu karm bir arada tutmas ile r-
ktr onu. Kuzey stanbullu, varoun kodlarn
zmekte zorland lde onu bir btn, teki
olarak alglamaya meyleder; iinde barndrd
tehlikeli karmn temel harcn krsal kkenli
ortak kltr olarak grr. yle ise onu kltrel
olarak ya da yaam tarz temelinde tanmla-
yarak yeknesaklatrmak, tekiletirmek, kar
yoldur.
STANBULLAMAK
Post-gecekondu, kentin retiminin tarihsel
bir aamasna iaret eder basite. Yarglamaz,
korku, acma, nefret, dlama, kamplama iste-
i vb duygusal motivasyonlar yaratmaz. Btn
bir toplumun paray parayla kazanmay ren-
dii zall yllarda, enformel konut alanlarnda
gerekleen temel dnm aklar. Eski igal
arazileri yasallatrlm, gmenlere balang
sermayesi edilmitir. Kr kkenli kk sermaye,
kent retiminin baat paras haline gelmi, ser-
mayenin ilkel birikim srecine katlmtr. Klasik
gecekondunun sunduu salt barnma ilevinin
yerini, mahalle iinde emek-youn kk retimi,
depolama ve pazarlamay da ieren kompleks bir
ilevler btn alm; yar kyl - yar iilerden
oluan grece homojen bir sosyoekonomik yap
yerini ok katmanl, yoksulluk nbetini sonradan
gelenlere devreden bir dzene brakmtr.
Bylelikle kent topra zerinden sermaye
biriktirmek konusunda, kk sermaye byk
sermayeden ok daha atik davranm, kentin mor-
folojisini kendi yeniden-retiminin gereklerince
biimlendirmitir. Kitlesel konut retimi alannda
sahneye ancak yeni yeni kan bykler asndan
sorun tam da burada. Esenyurttan Tuzlaya arazi-
SALT014-STANBULLAMAK-282
 STANBULLAMAK

ye yaylan post-gecekondu byklere nefes alma REKLAM

ans brakmyor. nmzdeki dneme geni
yerleim blgeleri zerindeki rekabet damgasn Cennet vaadi ile ayakta duran materyalist bir
dinin riteli.
vuracak. Byklerin sylenecek vakti yok, ie
koyuldular bile.
zleyici, meta zerine yaptrlan imge ile ken-
disi arasndaki uzakl alglad srece metaya
Serinkanl bir analizin nesnesi olmaya aday
ulama ve onu elde etme istei duyar. Aamad
post-gecekondunun, keskin duygularn hedefi
bu mesafede izleyiciye sanal yolculuk yaptran bir
varo ile ikame edilmesi, burada ie yarar: Gece-
kurgudur reklam. D retmez, sadece izleyicinin
kondudan post-gecekonduya, spontane gelimi
ulamak istedii durumla arasndaki mesafeyi
yerleim alanlarnn sosyal, ekonomik, fiziki a-
srekli olarak yeniden retir. Bu yzden, gerek-
lardan ihtiyaca gre biimlenmi, yaam kurgusu
lemesi istenen ile gerek olan durum arasndaki
ve kalitesi zerinde olumlu etkili otantik zm-
bolukta reklam kendine bir yaam alan bulabilir.
leri de barndrma ihtimalini tavizsizce kulak
ard etmek kolaylar. arpk kentleme sylemi
Reklam, alt benliin eksik kalm noktalarn
post-gecekonduda retilmi her eyi -bir kez daha
uyarp, buralara suni organlar ilitirir. nand-
eilip yakndan bakma gerei duymakszn- ksmi
rcln ise izleyicinin hayalleri ile rtt
bir zm dahi deil total bir sorun olarak gs-
noktalarda elde eder. Hayaller ile kesien nok-
termeyi ve dozerleyip pe atmay merulatrr.
talarda gereklik deil, gerek olma ihtimalidir
Mecliste gn sayan kentsel dnm yasas, post-
nemli olan. Yani reklamn gereklii, ulalmaz
gecekonduyu varo olarak damgalayp grmezden
olan elde etme olaslna vurgu yapan metann
gelerek tasfiye etme yasasdr.
sunduu, semboller ve imgelerle rlm vaattir.
Orhan Esen
Yaanlan hayat seyredilebilir olduu lde
>Deprem, Gecekondu, Kuzey stanbulluluk, Varo deer kazanrken, ehir sz konusu olduunda
reklam, ehri simgeler ile kuatr. ehrin gerei,

SALT014-STANBULLAMAK-283

yanstt imge olarak alglanr. ehir, ne olduun-
dan te nasl sunuluyorsa odur artk. Her yap,
her proje, arkasndaki ideolojiyi yanstr. Bylece
yaratlan imgeler ve ideolojiler balamnda ehrin
grnts kendini daimi olarak yenilemektedir.
Reklamn cennet vaadi, 1960larla beraber
stanbul ile bedenlendi. Ta topra altn ehir
vurgusuyla stanbul, reklamn, vitrinin ve vade-
dilen cennetin ta kendisi oldu. Yaratlan imgeler
ile zenginleen cennet vaadi sayesinde milyonlar
kendine eken stanbul, sahip olduu tm zengin-
liin ve yanstt grntnn herkes iin mm-
kn olabilecei yanlsamasn retmeye balad.
Bu eitliki cennet vaadinin ardnda ise yoksulluk,
eitsizlik, dlanma, iddet ve rant saklyd.
80lerden sonra reklam, imgeler yolu ile ger-
eklii maniple ederek gereklik algsn krmaya
balarken, kavramlar, deerler, dil, sz ve kltr
de bir rnn pazarlanmasnda kullanlan aralar
haline geldi. Tketim toplumuna dnmenin
kanlmaz sonuydu bu... stanbul da bundan
payn alarak metalamaya ve bir gsteri mekan
olarak sunulmaya balad. ehir, hem stanbulda
yaayanlar hem de stanbulu dardan izleyenler
iin seyirlik bir hale geldi.
STANBULLAMAK
Kavramlar, tarihsel ve kltrel anlamlarn
doal veya yapay bir srecin paras olarak yitir-
diklerinde yeniden tanmlanmaya uygun hale
gelirler. Tanmlamann yeniden yaplabilmesini
mmkn klmak iin ilk olarak kavramn iinin
boaltlp anlamdan arndrlmas ve yeni imge-
lerle ekillendirilmesi gerekir. Szkonusu olan
kavram, bu yeni tanmlama sonrasnda toplumsal
anlam olmayan bir imgeye dnp metalat-
nda artk her ey olasdr. Bu metadan kar sala-
yanlar, metann ciddiye alnmamas ve anlamn
srekli olarak yeniden retmesi lsnde mutlu
olurlar. nk rnlerinin daimi olarak satma-
sn, bu yzden de rnlerinin kendiliinden
eskiyebilir olmasn isterler. Bu noktada reklam,
yenilenme srecini hzlandran bir katalizr gre-
vi grr. stanbul iin de byle olmutur. Yerelin
ta topra altn bir cennet tasvirinden kresel
sermayenin yeni bakiresine doru evrildii s-
re iinde stanbul ve ona ait olan her ey ya an-
lamn yitirmi ya da sermayenin lgatna uygun
olarak yeniden anlamlandrlmtr.
Piyasann varl yenilik kavramn kalite-
den, anlamdan ve deerlerden bamsz olarak
pazarlanabilir hale getirir. Byk, gerek, kalc
ve dayankl eyler istemeyen sermaye sahipleri-
SALT014-STANBULLAMAK-284
 STANBULLAMAK
nin gzdesi haline gelen stanbul ise tekrarlanan
yenilik ve yenilenme sylemi ile anlamdan ve de-
erlerden syrlm olarak her gn yeniden vitrine
serilir.
stanbulun kendisi bir imge olarak srekli o-
altlp reklamn znesi oluyor artk. stanbulun
tek-benci, kendine hayran ve lkenin geri kalan-
na kaytsz hale gelmesinde en etkili faktrlerden
biri olan medya ise stanbulu seyirlik bir imge
olarak srekli yeniden retiyor. Ana haber bl-
tenlerinin en popler olay mahalli, hava ve yol
durumlarnn birincisi, gece hayatnn arka fonu
artk sadece stanbul... stanbula kar yamadan
Trkiyeye k gelmiyor, stanbulda kanalizasyon-
lar tamadan Trkiyeyi su basmyor. Reklamn
ve reklama zne olmann getirdii bu seyretme
ilikisi sayesinde stanbulun seyirlik snrlar
gelierek, ehir boydan boya, yekpare bir vitrine
dnyor.
Yerel ynetimlerin kentsel dnm (bak.
Kentsel Dnm) imgesi ile kent sorunlarna
yaptklar reklam kokulu mdahalelerin bir gs-
teriye dntrlmesi sadece rant deerinin y-
netilmesi fikrinin stn rtyor. Eer imgenin
vurgulad hedef Vitrin stanbulun kentsel
dnm ise, bu imgenin gerei, maalesef, yerel
ve kresel ranta av olan stanbul oluyor.
Dnya kenti olma vaadine henz ulaama-
yan, ama ulaabilme ihtimalinin farknda olan
ve bu yzden metalamaya boyun een stanbul,
bu vaadin na kaplp krletike imgenin al-
tndaki rant gerekliini grmez oluyor. Yenilen-
me ve deiim sloganlar ile ehir ve ona ait olan
kavramlar kendi anlamlarn yitirip piyasa iin
yeniden kodlanrken, ardndaki khne ve ykk
gereklii, yoksulluu, eitsizlii ve adaletsizlii
rtmeye alan devasa bir kl reklam panosuna
dnyor stanbul.
Ahenk Dereli
>Kentsel Dnm
RESTORASYON
Tad tarihsel deerler asndan varln
srdrmesi gerektii kabul edilen bir yapnn,
strktrel ve bnyesel hasarlarnn -yapmnn
zerinden geen zamana ait izleri de koruyarak-
eitli yntem ve tekniklerden faydalanlarak gi-
derilmesi, ksaca yapnn eskiliinin yaatlmasdr.
SALT014-STANBULLAMAK-285

Restorasyonu herhangi bir onarm ya da yeniden
kullanm etkinliinden farkl klan, ncelikle sz
konusu yapnn bir tarihi gereklik olarak nem
tamas, dahas bu gerekliin kabuldr. ada
restorasyon kuramnn temel kavramlarndan
olan tarihi belge deeri, bu zgnlk ve ger-
eklii anlatr. Tarihi bir yap, tarihin brakt
izleri tamaldr.
Bilimsel restorasyonun dayand temel tavr,
19. yzyln son eyreinden bu yana znellikten
uzaklamay, dolaysyla da yapya belli bir mesa-
fede durmay esas alr. Yap, mimarn ya da mal
sahibinin kiisel tercihlerinden bamsz, zgl
deerleri iin yaatlmaldr.
stanbulun, tarihsel gemii dnldn-
de, restorasyon disiplini iin ok zengin bir kay-
nak olabilecei aktr. Hatta, Ge Osmanlnn
Avrupai dzenin kurulmas yolundaki abalar
iinde, mzecilik ve tanabilir eski eserler ile il-
gili dzenlemeler 1880lerde, antlarn korunmas
ise 1910larda gndeme gelir. Erken Cumhuriyet
yllarnda da kentin doal ve tarihi deerlerinin
korunmas, planlama almalar iinde kendine
en azndan yasal dzlemde yer bulur. Ancak ne
1950lerle balayp 1980lere kadar sren dnem
STANBULLAMAK
boyunca ne de ncesinde, yeni yap retimine
arlk verilen mimarlk pratiinde, restorasyon
bir uzmanlama alan olarak kavramsal temel-
lerini oluturamaz. Bu yoksunlua, kenti biim-
lendiren dinamiklerin olaan sonucuna ynelik
nostaljik (bak. Nostalji) yaknmalar elik eder.
1980 sonrasnda ne kan restorasyon yaklam-
lar da doal olarak bu nostaljik bak temelinde
biimlenir. Koruma ve yaatma abalar, anlam
kaymalar iinde bocalar. Ortak bir terminolojinin
yerlememi olmasndan te, yaatlacak olann
ne olduu konusunun bile tartmal oluu zemini
iyice kayganlatrr. Tarihsellik yanlsamalar,
yenilemenin restorasyona tercihi ile balar. Tarihi
evler ve sokaklar m yaatlacaktr, yoksa temsili
evler ve sokaklar m ina edilecektir? Eski yaatl-
mal mdr, yaratlmal m? Bu kritik sorularn ce-
vaplar, arlkl olarak stanbulun ok katmanl
tarihinin iinden seilen ve neredeyse kutsanan
dnem ve yap tiplerinin temsili olarak yeniden
retilmesi yoluyla kentin tarihi kimliinin inas
ile tarihi sokak ve mahallelerin gzelletirilmesi
ve mutenalatrlmas yaklamlarnda aranr
(bak. Gzelletirme; Mahalle; Mutenalatrma;
Soylulama). zellikle eski ahap evlerden oluan
mahallelerin, Boaz kysndaki yallarn, ken-
tin genelde stn klnan ama kendi iinde de
SALT014-STANBULLAMAK-286
 STANBULLAMAK
derecelenen Osmanl kimliinin gerekte var
olandan te yeniden ina edilmesi, restorasyon
ad altnda gerekleir (bak. Yal).
Sz edilen yaklamn kamuoyuna sunulu-
unda ve yeni eskinin retiliinin kabulnde
ya da tartlmasnda yaklamlarn belirleyen
yasal dzenlemeler ve dncelerle birlikte, her
defasnda Koruma Kurulu (bak. Koruma Kurulu)
ve kararlar da gndeme gelir.
Yldz Salman
>Gzelletirme, Koruma Kurulu, Mahalle,
Mutenalatrma, Nostalji, Soylulama, Yal
SAHLYOLU
stanbul kylar boyunca uzanan ve hepsi dol-
gu zemin zerinde ina edilmi ulam arter-
leri. [Ed.]
Ansiklopedik tanmlarda, genelde, deniz, gl,
akarsu kenar olarak geen sahil, mekansal alan
olarak tanmlandnda iki temel alan ierir: Su
ktlesi (deniz, gl, akarsu, vb.) ve tm su ktlesi
kenarnn ardndaki alan (hinterland). Byle bir
tanmlama, kara-su etkileim fenomeninin tm
deerleriyle anlalmas ve bir btn olarak g-
rlmesi gerekliliini de beraberinde gerektirir.
Bugn tm doldurma, yapaylatrma eylemleri-
ne ve tkenme, yozlama, aynlama sylemle-
rine ramen stanbulda sahillerin birbirinden
farkl olmasnn sebebi de sahilin mekansal alan
olarak kavranmasndan kaynaklanr. Bu yzden
stanbul kylar boyunca uzanan sahilyollar,
yapsal anlamda temelde ayn malzeme ve benzer
strktrlerden olusalar da, mekan tanmlaryla
birbirlerinden farkldr. Her sahilyolu hinterlan-
dnn adyla anlr: Boazn her iki yakasnda-
ki Boazii sahilyolu, Sirkeci-Florya sahilyolu,
Kadky-Bostanc-Pendik sahilyolu, Unkapan-
Silahtaraa sahilyolu, vb.
1850lerden 1950lere kadarki yz yllk s-
rete, denizyoluyla ve tramvayla (bak. Tramvay)
kitle tamacl yaplan stanbul arlkl olarak
halen yaya ehridir. stanbul genelinde 1950ler-
den itibaren uygulanan karayoluna dayal ulam
politikalar, kentin fiziksel geliimini etkileyen
ana faktr olmutur. Dnemin imar faaliyetlerinin
ehir fizyonomisine getirdii deiikliklerden ilki
o zamana kadar grlmemi genilikte yollarn
SALT014-STANBULLAMAK-287

al, ikincisi ise bunun oluum hzdr. Yeni
alan ana arterler ve bunlara bal olarak gelien
yol a, doal toporafya zerinde kendi toporaf-
yasn oluturmaya balar. Yol ayla gelien yeni
toporafya, ayn zamanda metropolleen kentin
makroformunun biimlenmesini ynlendiren ana
faktr olur; yerleimin geliim ekseni ok ynl
hale gelir. stanbulda, sahilin, motorlu tat kara-
yoluyla tanma hikayesi 1950lerin sonuna doru
gerekleir. stanbul sahilleri 1960l yllardan
itibaren kentin devinim srecine edeer bir hzla
deiim ve dnm geirmeye balar. Karann
i kesimlerinden kyya ulam kolaylatran ve
hzlandran yol rnts, sahilyollarnn yapm
ile a kapatr. Denizyolu an dnda kalr.
Bu dnem tm stanbul iin olduu kadar,
zellikle sahiller iin nemli bir krlma noktas-
dr. Sahilyolunun gemesiyle kentin kylarnda
morfolojik bakalam da balam olur. Bu ba-
kalama Boazii zelinde bakldnda, kynn
gerisindeki arazide, yamalarda yer alacak yeni
mekansal geliimler ve giriimler iin adeta bo
bir sayfa ald grlr. Yol, kyya paralel ynde
deerlendirildiinde, toporafyann ana geleri
olan suyolu (boaz) ile yamalarn arasna bir
snr esi olarak girer; buna tam dik eksende
STANBULLAMAK
deerlendirildiinde ise yol boyunca bir boluk
oluturur. Yaratlan bu snr bir yandan kentin
yeni toporafyasnn uzants olarak geliirken,
dier yandan boluk, metropolleen kentin her
yerinde olduu gibi, mevcut doal toporafyann
ana eleriyle yaamsal iliki kurmada bocalar.
Zamanla, krlma noktas katmanlar: Kent-
sel dnm (bak. Kentsel Dnm) srecinin
balangcnda egdml olarak dnlemeyen
iki ulam a (kara ve denizyollar) ve bunlara
bal altyaplar senkronize olarak geliemediin-
den, Boaz kylerinin kylar (n plan), zamanla
kronikleen mekansal dmlenmeler yaamaya
balar. Boazii kyleri arasnda ulam ve eriim
hznn artmasyla yal (bak. Yal) ve sahil saray di-
zilerinin ardnda kalan ak alan (arka plan), artk
bir ziyaretgah, seyir ve mesire yeri deildir; st ve
orta snf konutlar ve hizmet birimlerinin Boaz
kylerine eklenerek oald, tm Boazii meka-
nnn iki tarafnda, yamalar ve tepeleri rterek
gelien ve birleen yeni semtlerin yaylma alan-
dr. Artk her -ky ardk bir dizinin bir sonraki
parasdr; snrlar karr; -kyler adlarn muha-
faza eder, ancak, mekansal ve bnyesel dnm
iindedirler. Semtlerin yap ve insan younluu,
sahil mekannn doluluunu artrdndan bir
SALT014-STANBULLAMAK-288

eit yer-rtc oluumu balar; yerlemenin,
yaplardan oluan younlukla ve boluksuz kt-
lesel geliimiyle ayrklklar silinir, yok olur; fiz-
yonomik birleim gerekleir. Boaziinde Antik
adan bu yana devamlln srdren farkl
kimlikler bu noktada nemini yitirir ya da geri
plana der, mekan yeni dinamiklerin etkileri
ile biimlenmeye balar. Bu dinamikler karada
younlar; karann kendi doas iinde yeni bir
ilikiler a tanmlanr: kyya inen sokaklar suya
ulamadan sahilyoluna kavuur; sahilyolu, n
plan ve arka plan arasnda bir eik oluturur.
Buras, ayn zamanda denizyoluyla da varlan
ve yol boyunca deniz tarafnda kalan yallarn,
sahilyolundan balayarak tepelere uzanan yeni
konutlarn ve yol boyunca hizmet mekanlarnn
girilerinin ald, nemli olaylarn yaand
kitlesel bir geiler mekandr.
Boaz boyunca suyolundaki geilere paralel
olarak karada sahilyolunda geiler yaanr. De-
nizyollarnn karlkl kylar arasnda sunduu
gidip-gelme deneyimine karlk, sahilyolu, doa-
s gerei, tek tarafl bir balayc olarak gelimitir.
Hz ve hareketin artmas, dolaysyla zamann
ksaltlmas yoluyla Boaziinin btnleik bir
mekan olarak okunmas kolaylar.
STANBULLAMAK
1960lardan sonra, sadece Boaziinde deil,
tm stanbul sahillerinde yerleim geliimlerinin
yer ve yn belirleyicisi denizyolundan ok sahil-
yoludur. Sirkeci-Florya ve Bostanc-Pendik sahil-
yolu evresindeki sahil mekanlar az eimli, yer
yer dz toporafya karakteriyle, kynn hemen
arkasnda ykselmeye balayan tepe dizileriyle
snrlanan Boazii sahil mekanndan farkldr.
Boazii sahilyolu, olaylarn ve kendinden nce-
ki yerleimlerin iinden geen bir rota izerken,
dier sahilyollar bugn ne yaant, ne kltr, ne
de ekonomik anlamda kaynaamayan yerleim-
leri birbirine yaptrr. Dier sahilyollarn takip
edenler, nereden balayp nerede bittii belirgin
olmayan yaplar dizisinin kysndan geerek, bir
tarafta denizi bir tarafta srekli dnen ve yay-
lan metropol stanbulu brakr. Burada sahilyolu
snrsal mekandr; metropoln yeni geliimleri
iin deniz kenti veya kara kenti olma yolunda
potansiyeli en yksek edir. nk, bnyesinde
yeni bir diyalektik ve bir kopukluk yaratma
potansiyellerini ayn anda barndrr.
Senem Deviren
>Kentsel Dnm, Tramvay, Yal
SALT014-STANBULLAMAK-289

SAYFYE
Yln belli dnemlerinde, zellikle yazn kul-
lanlan konut ve bu konutlarn ounlukta
olduu kentsel alan.
stanbul balamnda 19. yzyl bandan 20. yz-
yln ilk eyreine kadar olan zaman diliminde,
kentin snrlar iinde yer almakla birlikte, gerek
ulam ilikileri gerekse de belirledii yaam ekli
nedeniyle oklukla yaz aylarnda gidilen semtlere
ve bu semtlerde yer alan konutlara verilmi olan
isimdir. 19. yzyl ncesinde saray evresinin kentin
uzak noktalarnda yer alan yazlk edinme gelenei,
yeni yerleim alanlarnn yaratlmasyla yalnzca
saraya ait bir ayrcalk olmaktan karak, kentin
prestijli blgelerinde yaayan st dzey brokrat,
tccar gibi halkn varlkl kesimine de yaylmtr.
stanbulun 19. yzyl banda en nemli say-
fiyesi, karlkl iki ky boyunca sralanm ya-
llaryla (bak. Yal) kentin ortasndan geen bir
suyolu olan Boazdr. Yalnzca denize bal bir
ulamn varl, Boaziinin bir ky yerleimi
olarak gelimesine olanak vermitir. Boaziinin
bu sayfiye nitelii denize ve mevsimlere bal
zgn bir yaam biimini de beraberinde getirir
(bak. Denize Girmek). Yaz balarnda Boaza ta-
STANBULLAMAK
nlmas, yaz aylarnn doa ile i ie geirilme-
si ve sonbaharda stanbula geri dn, kentte
ayrcalkl bir kesime ait olan lks ve trensel
bir g niteliindedir. Her ne kadar 19. yzyln
ikinci yarsnda deniz ve kara ulamnn glen-
dirilmesi ile Boaz kylerinin snrlar genilemi
ve Boazii kentle btnleerek bir banliyye
(bak. Banliy) dnmeye balamsa da, bu yal
boyunun sayfiye niteliini deitirmez. Ancak
dnemsel kullanclarn profili ve kozmopolit
nfus yaps bu Boaz kylerinin geliimini et-
kiler. Kentin varlkl gayrimslim nfusunun ve
yabanc eliliklerin yazlklarnn Boaziinde yer
almaya balamasyla Avrupai yaam biimleri bu
semtlere de yaylacaktr. Daha ok Perada yaa-
yanlarn sayfiyesi olan Boazii dnda, kentin
Marmara sahilleri ve Adalar da (bak. Ada) benzeri
bir geliim gsterir. Yeilky, Erenky gibi semt-
lerin sayfiye olarak kullanlmas neredeyse 20.
yzyln ilk eyreine kadar devam eder.
stanbulun youn ve karmak yapsnda, her
dnem kentten ok uzaklamadan, bir nefes alma
olana tanyan sayfiye gelenei, 1950ler sonra-
snda nfus art ve kent snrlarnn telenmeye
balamasyla, kentii sayfiye alanlarndan kent d-
na kaymaya balamtr. Gnmzde ise srekli
SALT014-STANBULLAMAK-290

yerleim alan olmakla birlikte, Adalar stanbulun
yegane kentii sayfiyesi niteliini devam ettirir.
Yldz Salman
>Ada, Banliy, Denize Girmek, Yal
SEMT KONAKLARI
Yerel ynetimin toplum mhendislii yapma
ideal ve amacn simgeleyen tarihselci kamu-
sal yap. [Ed.]
Osmanl kentlerinde, genellikle ahap malzeme ve
nitelikli bir mimari stil ile ina edilmi konaklar,
temelde belirli bir zmrenin konut yapsn temsil
eder. Geen yzyllarda kalm olan bu konut tipi,
son yllarda AKP hkmetinin giriimiyle baz
semtlerde kurulan, mahallelinin buluabilecei
ve yararlanabilecei temel ihtiyalarn (anaokulu,
ykanma, amar ykama, dil renme, ocuklar
iin eitim) saland, muhtarl da bnyesine
alan toplum merkezleri olarak karmza kar.
Fakir, kirli ve farkl etnik gruplarn (Krt,
Arap, Roman) yaad bir knt blgesi olarak
bilinen ve benim de mahallem olan Tophane yava
STANBULLAMAK
bir deiimle kar karya. Deiim, muhtarn
alt, mahallemizdeki kck sradan evin,
Osmanl usul ahap bir eve dnmesiyle ba-
lad. Bu birka hafta iinde gerekleti. Osmanl
usul ahap ev, katksz, hijyenik Trk kimliinini
yeniden canlandrma arzusunu her saniye tatmin
ederek, Tophane Parknda prl prl parlyor im-
di. Tophane Park yaknlarnda, 6-7 Eyll 1955te
evlerini terk eden Rumlarn ardndan Romanlarn
igal ettii ve sahip olduu bir sokakta, eski usul
bir Osmanl-Rum apartmannda yaayan biri ola-
rak, bu durumu anlamam ok zor tabii ki. Semt
konaklar, muhafazakar neoliberal stratejilere da-
yanan ve Osmanl-slam kimliinin muhafazakar
bir nostalji (bak. Nostalji) ile parlatlarak yeniden
yaatlmasn salayan syleminden oluan bu-
gnk devlet sylemini yeniden oluturmada
mekansal bir merulatrma aracdr, rneidir.
Belediyelerin bu sylem dorultusunda srdr-
d ina eylemleri ile mahalle (bak. Mahalle)
leinde rettikleri, bir tr philantrophyye
dayanan (bir tr karlksz yardm, yoksulluu
kontrol ederek yoksullatrmaya devam etmek) bu
yeni konaklarla amalanan, belediyenin internet
sayfasndaki ifadeyle, yerel halkn yaam kali-
tesini ykseltmek. Sosyal yardmlama, eitim,
salk ve rehberlik hizmetlerinin cretsiz olarak
SALT014-STANBULLAMAK-291

semt sakinlerine sunulduu bu semt konakla-
r, stanbulun belli bir yoksulluk dzeyindeki
semtlerinde kurulmutur, kurulmaya devam et-
mektedir.
Pelin Tan
>Mahalle, Nostalji
SEMT PAZARI (I)
lev ve ekonomik anlam radikal biimde de-
ise de, varln yzyllardr srdren bir
kentsel ticaret donats. [Ed.]
Bir ticaret merkezi olan stanbulda ok eitli
alveri yerleri vardr. ar denince Kapalar
ve Msr ars gibi tarihi ticaret yaplar ve civar-
larndaki hanlar, dkkanlar ve camilerle balantl
arastalarn bulunduu yerler ticaret blgeleri ola-
rak gsterilir. Bunun dnda da bugn Amerikan
stili byk alveri yerleri ar gibi alglanabilir.
Ayrca bir veya iki tarafnda dkkan sralar olan
sokaklar ve Beyolu Balk Pazar veya kentin e-
itli yerlerindeki sabit halk pazarlar gibi yerler
de ar ilevini yerine getirir. stanbula has olan
bu ticaret alanlarnn ortak zellikleri hepsinin
STANBULLAMAK
sabit olmasdr. Bunlarn dnda, mobil ve aslnda
mimari bir zellii de olmayan, ancak varlklary-
la mekan deiiklii yaratan dinamik ve geici
arlar vardr: Semt Pazarlar.
Pazarlar genellikle sokaklara yaylarak, ba-
zen de otopark (bak. Otopark) veya meydan gibi
ak yerlerde haftada bir veya iki gn kuruluyor.
Sabahn erken saatlerinden akam hava kararana
kadar beyaz adr bezinden yaplma tentelerin
altnda kurulan tezgahlarn stne rengarenk
mallar serilince canl bir ticaret mekan ortaya
kar.
2008 ylnn stanbulunda hafta boyunca
Avrupa yakasnda 243, Anadolu yakasnda 115
olmak zere toplam 358 semt pazar bulunuyor.
Pazartesi gn 43, Sal gn 48, aramba gn
57, Perembe gn 59, Cuma gn 54, Cumartesi
gn 52 ve Pazar gn 45 ayr yerde pazar kuruldu-
u iin, insan her gn kendine bir tane bulabilir.
Pazarna gre byklk ve tezgah says farkl
olabilir, ama genel olarak hepsinden gnlk mal
alnabilir. Sebze, meyve, peynir, yumurta, pirin,
kuruyemi, balk gibi gda maddelerinin yannda,
giyim eyas, kumalar, anta, ayakkab, oyuncak,
SALT014-STANBULLAMAK-292
 STANBULLAMAK
kk ev eyalar ve eitli ara gere burada var-
dr. Ak yerde kurulduu iin hava artlarnn et-
kisi oktur. Bu yerlerde klima kullanlmaz, sadece
yamur ve gnei nlemek iin tenteler gerilir,
dolaysyla bu alveri alanlar ekolojik, yani evre
dostu mekanlardr. Hava artlarna bal bir ticaret
sz konusu olduu iin baz mallar ancak belirli
zamanlarda bulunur, mesela pazarlarda yazn ba-
lk satlmaz. Seralarda yetien sebzelerden dolay
her mevsim ou ey bulunmasna ramen, semt
pazarlarnda drt mevsim her zaman hissedilebi-
lir. Pazardaki hareketlilik bayramlarla birlikte de
ok deiiklik gsterir ve arife gnlerinde buradaki
insan kalabal nemli lde artar.
Pazarn kurulduu gnlerde, bu sokaklara
araba giremedii iin doal bir yaya alan oluur.
Yaya mekannda insanlar, alc ve satclar yz
yze gelip dorudan iletiim iinde olabilir ve
alt gn boyunca sakin yaayan sokak bir gn
iin cvl cvl bir hale gelebilir. Sadece bu gn,
bu tentelerin altnda, esnaf ve genelde kadn olan
mteri sesleri birbirine karr ve neeli bir ka-
labalk semte canllk kazandrr.
Bu mobil ticaret sisteminin dinamiine uygun
birtakm baka mobil yan hizmetler de kendiliin-
den olumakta. Sabit arlarda dkkanlara souk
ve scak iecek hizmeti genellikle ayhanelerden
veya bir ay ocandan verilir. Pazar yerlerinin
hemen yannda veya kurulduklar sokaklarda
bir ayhane varsa, pazarclar da oradan faydala-
nr; yoksa bir tentenin altnda veya pazarn bir
kesinde geici bir ay oca oluturulur ve der-
hal hizmete girer. Kadky Sal Pazar gibi byk
pazarlarda yufka ve drm gibi kk eylerin
attrlabilecei geici yemek tezgahlarn da
grmek olasdr.
Gnlk bir stanbul manzaras iin muhakkak
bir semt pazarna gitmek gerekir.
Semt pazar, canl mekanlaryla ehrin nemli
zelliklerini yanstan bir yzdr. 1995 ylnda
pazar says 321di. Bu say 13 senede bugnk sa-
yya, 358e ulat. Tabii bu arada kentin nfusu da
artt ve bununla birlikte kent iindeki blgeler de
oald. Dier taraftan kk ticareti baltalayan
sper- ve hipermarketlerin saysnn arttn da
unutmamak lazm.
Semt pazarlarnn mdavimleri olduu gibi
dmanlar da var. Pazar kurulan sokak boyunca
oturanlar iin o gn sokak fazla kalabalk oluyor
SALT014-STANBULLAMAK-293
 STANBULLAMAK
veya sokaa kmak zorlayor diye belediyelere
ikayetlerde bulunanlarn says da bir hayli fazla.
nsanlar evlerinin nlerine park edememekten
veya kalabaln grltsnden rahatsz oluyor.
Pazar ok insan tarafndan kullanlnca sokaklar
pisleniyor diye de semt pazarlarn sevmeyenler
var.
Semt pazarnda satc olmak iin nce stan-
bul Umum Pazarclar Esnaf Odasna kaydolmak
gerekir, ardndan da tezgah amak istenilen pa-
zarn belediye zabtasndan yer almak iin ba-
vuru yaplr. Tezgahn yerine ve yzey lsne
gre kira fiyatlar deiir. Bir pazarc, haftann
gnne gre yrk gibi pazardan pazara tanarak
tezgahn kurar: Sal gn Kadkyn merke-
zinde, aramba gn Fatih merkezinde, Cuma
gn Fndkzadede, Cumartesi gn Bakrky
rpcda, Pazar gn de Beyolu Dolapderede
kurabilir. Zabta her gn herhangi bir pazar kont-
rol etmeye alr. Bu kontroller sadece esnafn
kontrol olarak alglanmamaldr, gelen mteri-
lerin rahat alveri yapabilmeleri iin de uralr.
Tezgahn yerini belirlemek iin sokaa bir snr
izgisi izilir ve bylece mterinin yrme alan
koruma altna alnm olur. Pazar evresindeki
sokaklardan mterinin rahat geebilmesi iin
pazarn olduu gnler bunlar da yaya yolu olarak
dzenlenebilir. Pazarn kurulduu sokaklar bo-
yunca oturanlarn da sorunlarn zmeye gayret
edilmektedir. Ev sahiplerini rahatsz etmemek
iin branda bezinin ucundaki iplerini sokaktaki
bina duvarlarna ilimeden kendi zel direklerine
takp tenteleri gerebilen yeni sistemler planlayp
gelitiren pazarlar da mevcut.
stanbulda belediyenin gayretiyle devam
eden semt pazarlarndan baka, ilgin, zel ini-
siyatifle kurulup belediyeden izin alan pazarlar
da var. Pazar gn Dolapderede kurulan Kasta-
monu pazar bunlardan biridir. Kyllerin kendi
oluturduklar bir pazar olan bu yere, Kastamonu,
neboludan bahe meyvesi, sebze, ev pekmezi
ve zel ekmekler kamyonla getirildii iin Pazar
gn sabah erkenden taptaze mallar almak iin
Kastamonulular ve pazarn civarnda oturanlar
nemli bir kalabalk oluturur. Cumartesi gn-
leri de ili Ferikydeki sabit pazarda Ekolojik
Halk Pazar kuruluyor. Ekolojik rnler buraya
Trkiyenin eitli blgelerinden geliyor ve dk-
kanlardan ok daha uygun fiyatlara satlyor. 2006
ylnn Haziran aynda Trkiyenin ilk yzde yz
ekolojik pazar olarak alan bu pazarn bir nc
olmas ve bundan sonra normal semt pazarlarnda
SALT014-STANBULLAMAK-294
 STANBULLAMAK
da uygun fiyata ekolojik rnlerin bulunmasna
nc olmas hedeflenmelidir.
Kentin her mahallesine haftada bir gn nem-
li bir canllk getiren semt pazarlar, semt sakinleri,
mteriler ve pazar esnafnn da gvenliini d-
nen ho mekanlar olmay srdrdkleri takdirde,
uzun vadede stanbulun zgn bir yzn gste-
ren mekanlar olarak varlklarn srdrebilirler.
Yoshiko Tsuruta
>Otopark
SEMT PAZARI (II)
Pazarlar tarihi kentsel arketiplerdir.
Gnmzde halen yerel halkn mevsimlik seb-
ze, meyve, st rnleri, tahl ve temel ev eyas
alveriinin ana kayna durumdadrlar.
Gayriresmi bir mekanlar-strktrler-satclar a
gibi grnseler de pazarlar aslnda yllk kirala-
r, belirli konumlar ve haftada be ayr yerde i
yapan satclaryla resmiletirilmi mekanlar-
dr. stanbulun ak mekan altyapsn youn-
latrarak sokaklarda, ak otoparklarda ve dere
boylarnda kurulurlar, ancak bazen kalc yaplara
da dnrler. Mahalle sakinleri pazarlarnn
hangi gn ve nerede olacan, ayrca ehrin eitli
yerlerindeki nl zel pazarlar (balk, organik,
giysi, ithal rnler vs.) bilirler: Bunlar genellikle
haftann yedi gn ak, kalc pazarlardr.
Burada pazar kavramnn bizi ilgilendiren
yn, bir ak mekan altyapsnn canl kamusal
alanlara dnm ve strktrlerinin tektonik
geicilii. Pazarlar dnyadaki dier ifti pazar-
larndan ayran, stanbulun eitli toplumsal
kesimlerinin birinci dayanksz mal tedarikisi
konumlarn korumalardr. Dahas burada, her
mahalleye dorudan gelen ve mallar ile mteri-
leri gne, yamur ve kardan koruyan kapsaml
bir rt strktr yaratan satclar arasndaki
inanlmaz ibirlii.
stanbulun iki blgesinin, ikisi de Avrupa
yakasnda yer alan 20. yzyl ncesi Fatih ile 20.
yzyl sonras Beiktan, kentsel mekansal rn-
tler ve mahalle alanlar ortaya koyduklar gz-
lemlendi. ki blge de pazartesi ve sal gnleri,
boylar kkten (20-100 satc) megaya (1000den
fazla satc) uzanan iki pazara ev sahiplii yapyor.
Mega Pazar olarak adlandrdmz, kamusal
SALT014-STANBULLAMAK-295
 STANBULLAMAK
kullanm iin tasarlanm bir konumu olan tek
pazar Fatih Klliye; bunun baka bir rneine
rastlamyoruz nk pazarlar genellikle sadece
stanbulun kentsel ak mekan altyapsn igal
ederler ve nadiren park, ana meydan, meydan
veya yaya sokaklarn tketirler. 20. yzylda baz
haftalk pazarlarn konumlarna daha kalc strk-
trlerle yerletiklerini kaydetmek de gerekiyor
(naylon muambal kilitlenebilen elik iskeletler).
Ancak geen sene ierisinde Beiktata belediye
bu satclar kaldrmaya balad ve eskiden kul-
landklar pazar yerlerini meydana dntrd.
Pazarlar yl boyunca aktr ve stanbulun
drt birbirinden ayr mevsimiyle baa kabile-
cek paylalan bir tente bir btn- yaratmak
amacyla ayrntl ama basit bir sistem kullanr-
lar. Paylalan tente temel paradan oluur:
Tenteler, halatlar ve direkler. Bu paralar satclara
aittir ve onlar tarafndan getirilir (tezgahlar be-
lediye tarafndan belirlenen yllk kira cretinin
paras olarak yerinde kiralanr). Halatlar melez
bir gerilim ve kinetik bir strktr olutururlar.
Germe strktr sistemi binalara, dey strktr-
lere (aalar, telefon direkleri, parmaklklar) ve
satc tezgahlarna balanr, sistemin kinetik bo-
yutuysa asfalt, beton, toprak ve kayayla srtnme
halindeki direklerden faydalanr. Gerilen tentele-
rin oluturduu glere kar strktr dengede
tutmak iin arlklar da kullanlr bunun ayn
zamanda yayalarn gei yollarnn ortasnda-
ki direklere taklmasn nlemek iin olduunu
da dnyoruz. Satclar ayrntl strktr an
oluturmak iin halat hatt alann, tente alann,
balant noktalarn ve balam dn alyorlar.
Satclar halatlaryla ve tenteleriyle gurur duyar,
kalite ve bakmlarna byk nem verirler. Halat
ve tenteler iin hem doal malzeme hem de sen-
tetik malzeme kullanlr, direkler ise neredeyse
hep basit ii bo elik direklerdir. Direkler ayn
zamanda yamurlu gnlerde tenteleri drtp ya-
tay yzeylerinde biriken su birikintilerini aktmak
iin kullanlr. Tenteler k geirir, yakc gnete
glge oluturur ve herkesi yamur ve kardan ko-
rur dolaysyla farkl mevsimlerde farkl tenteler
kullanlr.
Pazarn ortak bir kentsel arketip olarak s-
tanbulun dokusunda varln srdrmesinin
nemi, mevcut ak mekan kaynaklarn youn-
latrmas, doalama ibirlii strktrleri ve
kentsel mahallenin kamusal alann ritmik ama
geici olarak harekete geirmesinde yatyor. Pa-
zar gnn yaratmak iin kullanlan her ey ie
SALT014-STANBULLAMAK-296

yarayaca sre iin getirilir ve sonra gtrlr.
ehir adna toplumsal kamusal alan, gelir ve e-
hirliler iin uygun fiyatl mallara eriim asndan
deer yaratr.
Farkl toplumsal snflar dlama veya kalc
olma gibi iddialar yoktur. Strktrleri, basit ve za-
mann dndadr ama kalc yaplarn tasarmnda
henz renmeye baladmz ayrntl yapsal
glerden faydalanrlar. Ve ne tabela, ne el ilan
ne de reklam olmasna ramen, pazarlar, nerede
olduklarnn, en iyi satclarn ve hangi gn kuru-
laca bilgisinin yaylmas iin toplumsal alara ve
mahallede haberin kulaktan kulaa dolamasna
gvenirler. stanbulun gncel dokusunda semt
pazarlar nemini kaybetmedi. Hayal gcmz,
sahip olduu minimalliin verdii zevkle mevcut
ak mekan altyapsn teatral bir kamusal alana
dntrme yolunda harekete geiriyorlar.
Alexis anal ve Murat anal
SERE
Sere gerek bir stanbulludur -cesurdur ve
bu ehirde gerekli temel zellik de budur.
STANBULLAMAK
Yeni gelen herkes ehirdeki ilk gecesinde bir ses
duyar: Cesur musun? Burada olabilecek, ka-
madan burada kalabilecek kadar cesur musun?
Herkesin korktuu bakadr: Bazlarnn hzdan,
bazlarnn yaklaan felaketten gz korkar, di-
er bazlar ise ehrin zaman ierisinde beraber
yolculuk yaptklar yol arkadalarndan korkar.
Gerekten mspet bir cevap verebilenler kalr ve
artk o sesi duymazlar. Serenin bu snav uzun su-
re nce gemi olduu aktr. Ne martnn kanat
genilii yannda ufack kalmak ne de gvercinin
gsn iirip t onu hi bozmaz. Kedi ve
kpeklere kolayca dehet saan kargann karanlk
eytanl bile onu yldrmaz. ay bahesinde, bir
yan sokakta veya rhtmda sereyi minik krntla-
r kemirirken grmek mmkndr; sere etrafn
saran dier kulara saygyla, ama ciddi bir ilgi de
gstermeden, pheli, allmadk boyutta birer
sanat eseri muamelesi yapar. Yeterince aklldr o
gzlere dikkatle bakn- ama yine de savunmasz-
dr; risk alarak yuvasn ehrin insan yerlilerinin
balkonlarna yapar. Martlar insanlara sadece su
stnde uarken, vapurlardan kendilerine atlan
lokmalar yakalamak iin yaklarlar sahalar bu-
rasdr. Kargalar aa tepelerini tercih eder, ancak
yukardan drdkleri krk kabuklu yemileri
toplamak iin aalara inerler. Gvercinler yerde
SALT014-STANBULLAMAK-297
 STANBULLAMAK
her zaman sr halinde gezerler kendilerini
besleyenlerle kitle halinde karlarlar. Sere ise
hibir zaman tek bana gezinmekten korkmaz.
Kalbi hzl arpar, ama oradadr ite, size yan yan
bakar; o hzl arptr cesaretinin belli bir telala
kart izlenimini yaratan, ama bu ayn ekilde
gzlemcide uyandrd efkatin de bir yansma-
s olabilir pek ala. Dier tm kular stanbulun
gerek sahipleri olduklarn iddia edebilirler ama
sere, ancak sere bu unvan hak eder.
Cem Aka
SEYYAR YEMEK SATICISI
Nohutlu pilav, tavuklu pilav, balk ekmek, ci-
er ekmek, drm kfte, kumpir, peynirli - yu-
murtal - domatesli - biberli sandvi, sucuk
ekmek, kfte ekmek, midye dolma, i kfte ve
kokore gibi farkl yiyecekleri gnn farkl
saatlerinde farkl konumlarda satan seyyar
meslek adam.
Giderek byyen metropoln gndelik hayatla
baa kma yollarndan biri olarak, skan trafik-
te, ma srasnda, konser knda uygun fiyata
ayakst bir yemek molas nerisi getirir. Kimi
zaman zabtann kovalad bu satclar kent iin-
de dolanr veya hep ayn noktaya tanrlar, kimi
zaman hepimizin kanksayaca kadar yerleik-
lerdir. Seyyar olmalar, kentin farkl younluk
noktalarn deneyerek en uygun sat konumlarn
bulmalarna olanak tanr.
Aralar, setikleri yemek trne ve gzer-
gaha gre balk sandal (bak. Balk-Ekmek),
camekanl arabaya bal tekerli bisiklet ya da
tezgaha dnebilen kamyonet olabilir. Konum-
lar, iskeleler, ana duraklar, meydanlar gibi yaya
ulamnn odak noktalarnda younlar. sk-
dar, Kadky, Eminn, Karaky ve Beiktata
farkl tiplerine rastlanr.
Piirilip srekli scak ve/veya yenilmeye hazr
tutulan nohutlu pilav, tavuklu pilav ya da midye
dolma gibi yiyeceklerden, malzemenin ounun
i olarak hazrland ve istee bal olarak pii-
rildii kfte, sucuk ve kokoree kadar yemek trle-
ri eitlenir. Eminnndeki balk teknelerinde
ekmek aras balk satlr. Benzeri ekilde Akhava
Tiyatrosunun kesinde veya Bostanc sahilinde
aslen seyyar olmakla birlikte yerlerinden pek de
kprdamadan yaz- k sucuk ekmek, kfte ekmek
satan versiyonlar arlktadr. Akhava Tiyatrosu
SALT014-STANBULLAMAK-298

nnde konser klarnda sucuk ekmek ve kfte
ekmek arabalarna gzlemeciler eklenir.
Tam anlamyla seyyar olanlar, her gn ayn
saatte, ayn noktada olmak iin belirledikleri bir
rotay takip ederler ve pek ounun srekli mte-
risi bu ekilde oluur. Uzun yllar Atlas Pasajnn
giriinde akamlar 6dan sonra, zerinde beyaz
nl, nnde Sabrta yazan rtsyle sepeti-
nin iinde getirdii ili kfteleri satan Ali Bey gibi
bazlar, stiklal Caddesi (bak. stiklal Caddesi ya
da Beyolu) kullanclarnn belleinde nemli
bir yer edinmitir.
Kaytd ekonominin bir paras olan gn-
deliki kadnlar ve ocuk bakclar gibi seyyar
yemek satclar da kent iinde kendi iliki alarn
kurarlar. Egemenlik alanlarn bu alara gre be-
lirler ve kendi ilerinde ekonomik dzenlerini ya-
ratrlar. stiklal Caddesinden akam saat 7/8den
sonra ortaya kan midye dolma tepsili seyyar
satclarn ounluu Mardinlidir. Makada yiye-
ceiniz sucuk ekmekle Tahtakaledeki ayn fiyatta
olmaz; te yandan, stiklal Caddesinde yiyece-
iniz ili kfte sokak iin ok rafine bir rnken,
Eminnndeki peynirli sandvi fazla bir bilgi ve
maharet gerekmeden retilebilir. Satt yemein
STANBULLAMAK
kalitesini belirli bir dzeyde tutmak ve srekli
mteriler oluturmak seyyar yemek satcsnn
kalcln getirir.
Mevsimsel olarak yemein ierii deiir,
kn kestane, yazn tuzlu salatalk satabilir. Yaz
scaklarnda bozulmamas iin daha ge saatlerde
daha dayankl, daha az ilem grm yiyecek
trleri kendini gsterir seyyar yemek aralarnda.
Ayn zamanda satcyla ksa sren sohbetlerle ge-
ici sosyalleme noktalar yaratan seyyar yemek
birimleri, tulumba tatls, burma tatls gibi tatl
eitlerini de ierebilir.
Baz sokak yiyeceklerini tketenleri snf veya
ya grubu asndan kategorize etmek mmkn
olmamakla beraber keten helvas ocukluu-
muzda kalbimizi alm; limonlu midye dolmas
genliimizde alkoll bir gece sonras eve dn
yolunda yenmi; nohutlu pilav yksek tempolu
i gnnde iki toplant arasna sktrlan le
yemeimiz olmutur.
Evren Uzer
>Balk-Ekmek, stiklal Caddesi ya da Beyolu
SALT014-STANBULLAMAK-299

SLUET
Bir eyin yalnz kenar izgileriyle beliren g-
rnts. Daha ok ehirlerin, dalarn, belli
ykseklikleri olan corafi elemanlarn panora-
mik grnts (bak. Panorama) iin siluet, kent
balamnda arazinin kavrann yerle ve gkle
ilikilendiren izgi olarak da tanmlanabilir.
Bu anlamda kentsel bellein paralarndan
biridir; kentten ykselenin gkle bulutuu
arakesittir.
Denizin varl, karay kuatml ve toporaf-
yann hareketli yapsndan dolay stanbul metro-
polne tm ynlerden yaklalabildiinden siluet
algs her ynde deimektedir; bir izgisellikten
ok derinlii izleyicinin konumuna ve hzna gre
deien bir arayz alglanmaktadr.
Bir yerleimin silueti bir birikim srecinin
sonucudur. stanbulun siluetlerine bakmak bu
birikim srecinin bir annda, arayze dik dorul-
tuda, kesit almaya benzer. Bu anlk temsili kesit,
ilk yerleim kurulum fikrinden bugne yerleimin
biimsel mantndaki atmalarn izlerini tar.
Kesitin incelenmesi, deiim ve dnm sreci
tamamlanmam metropoln gnlk bnyesel
zaman dnda, ok yavalatlm bir baka za-
man katmannda deerlendirilmesine olanak
STANBULLAMAK
tanr. Bir kanta ulamak amacyla yaplan bu
inceleme ancak estetik, mimari, kentsel, vb. tm
yarglamalardan bamsz olduunda stanbulun
belleinin ipularn paylamaya hazr bir veri
olarak karmza kar.
stanbulun yerletii zel corafyann si-
luet incelemelerinde belirleyici bir karakteri
vardr. Denizin varl ve karay kuatml se-
bebiyle farkl konumlardan izlenebilen Tarihi
Yarmadann silueti, kentin ilk kuruluundaki
kavramsal modelle yerin ilikisini ak olarak orta-
ya koyar. Bu durum 19. yzyln ikinci yarsndan
1950lere kadar nettir; bugn halen byk lde
durumunu korumaktadr. mar faaliyetlerinin
leinin byd 1950ler ve buna ek olarak
hznn artt 1980lerle beraber daha byk l-
ekte sahneye giren metropoln siluetinde ise ift
katl bir dinamizm sz konusudur: Metropoln
zeminde yaylmay ve ge doru ykselmeyi
srdren silueti deiken bir haldedir; eklemeler
ve karmalar srekli birbirini takip eder. Yine
denizin varl ve hareketli topografik yapdan
dolay metropole de tm ynlerden yaklala-
bildiinden, siluet algs da her ynde deiir.
Bu durumda, arayz (siluet), bir sonraki deiim
ncesinde, her defasnda bir arabellek tanmlar.
SALT014-STANBULLAMAK-300

Arabellek, srekli deiim ve dnm yaa-
yan, doluluu ve younluu artan metropoln bu
yer-rtc katmannn d eperini oluturmak-
tadr. Her defasnda bulmacann iindeki farklar
yakalamaya almak iin eitilmi olmayan gz,
yer-rtcler seviyesinde hipnotize olmu halde,
uyurgezer yaamna devam ederken uyandrl-
mak istemez. Yer-rtcnn, insan aktiviteleriyle
sarmalanmlnn iinde yaamn srdrr.
Zaten siluete bakmak iin gzlerini yer-rtcden
yukar kaldrp karsndaki geni ereveyi izle-
meye baladnda rahatsz edici bir drt yaratan
yorucu bir oklukla karlar. Corafyadan ve ev-
rensellikten -tmyle, yerden- kolayca bamsz-
latrd estetik, kentsel, mimari, kltrel, sosyal,
vb. yarglamalarn harekete geirerek, hkmn
siluete giydirir. Arabellei yakalamak iin aba
sarf etmez. Oysa, yer-rtcler seviyesinden ya-
plan bir okumada ounlukla grdmz ve
bildiimiz ey, kentsel izofreninin izlendiidir.
Corafya ve evrensellie ait yer verileri gizlidir;
ortaya karlmaz. Kentteki tm fonksiyonel, eko-
nomik, kltrel, sosyal eyler arasndaki kavgalar
ve bunlarn fizyonomiye yansyan yn olan ya-
plama, kelimelerle ifade edildiinde ise izofre-
ni aynen dile getirilmi olur. Alglamadaki veya
gerein ifade edilmesindeki bozukluklardan
STANBULLAMAK
hareket edilerek yaplan yeni uygulamalar ise
halsinasyonlarn, tuhaf kuruntularn, organi-
ze olmam konuma ve dncelerin sonular
olarak yap diline aktarldndan uyumsuzluklar
ve dolaysyla, okluun yoruculuu devam eder;
tpk izofreninin kronik olmas gibi.
Yer-rtcleri aan bir seviyeden, gren gzle
yaplan okumada ise cokulu ve enerji dolu bir
metropoln kabna smayan yayln dinamik
siluetlerinden -arabellekten- izlemek mmkn-
dr. Kendi dmzda durabildiimiz, kendimizi
bir yerde grebildiimiz ve o yerin stanbul oldu-
unun ortaya kmasnn sarscln aabildi-
imizde, arabellek, her eyin evrensel boyutunu
bulmamz ve vurgulamamz iin bir frsat sunar.
Arabellee bakldnda evrensellik ve kresellik
arasnda gidip gelen tutumlarn fizyonomiye yan-
sy insann akln pek ok soru ve pek az yantla
doldurur: Bir kesit al ve tekrar dn!
Senem Deviren
>Panorama
SALT014-STANBULLAMAK-301

SMT
stanbul simidi, bir kentsel ak kaynak
uygulamasdr.
Un, su, tuz, maya, pekmez ve susamn odun ate-
indeki mkemmel evlilii, tmyle anonim ama
kartrlmas imkansz lde zgn ve tekildir.
Yzyllar iinde deiik ellerin katks ile bugn-
k rafine halini almtr. Odun frnndan kma
hakiki stanbul simidinin aroma ve lezzeti, da-
ha nemlisi d tr ii tok dokusu, kararnda
kzarkl, bilenince ayrt edilir ve srarla talep
edilir karakterdedir.
Yoksullarn ucuza dengeli ve lezzetli beslen-
mesini garanti eder. Orta snf hanelerde kah-
valty, be ayn enlie dntrr. Ofislerde
paydosa yakn alma azmi dmken son enerji
rezervini ortaya karr. Fiyakal burjuva sofralarda
yerel renk kontenjannn bir numaral adaydr.
Nasl bir lezzet olduunu stanbullu (bak.
stanbullu) bilir. Szle tarif edemese de bilir. Kar-
latrr da yle bilir. Bu bilgisi ehrin birinde
ortas delik susaml rein birini srd an bi-
lince dnr.
STANBULLAMAK
Simidi bilen stanbullu, o stl pofuduk ha-
murdan mamul pastane ii yuvarlak yumuak
rei simitten saymaz. Yolda bildii tafrn simi-
dini bulamaz da pastaneninkine kalrsa, mahup
mahup boynunu bker ve ilk kelimeyi vurgula-
yarak pastane simidi bulabildim ancak, idare
edivereceiz bugnlk demeyi racondan sayar.
Simitin taycs, ayrlmaz paras arabas ile
beraber, simitidir: Simitiler ordusu her sabah,
kimi bebek arabasndan kimi bisikletten bozma,
kimi basit bir tabla ile naylon rtden ibaret, kimi
gcr camekanl ama hepsi HTA (Halk Tasarm
Akademisi) sertifikal mobil sat nitelerine ta-
frnlardan mal ykler, ehrin klcal damarlarna
szar. Tatlar da tadklar kadar zgndr.
Yakn zamanlarda ismi lazm deil bir beledi-
yemizin ismi lazm bir modacmz marifeti ile ile
snrlar dahilinde simitileri tektip niforma ve
araba modelleri ile zapturapt altna alma, ahap
st altn yaldzl tektip dkkan tabelalarnn
nne konu mankeni olarak koyma operasyonu
farstan te gln oldu. stanbullular bu turistik
simidi pek yemedi. Hayatn tez zamanda malum
mecrasndan akmas beklenir.
SALT014-STANBULLAMAK-302

Yoldalar atal ve ama olur: Proleter pofu-
duk ama tarifi ve imalat sanki daha bir basittir,
yanl pek kmaz. Standartlar adeta sabittir,
at neredeyse vaki deildir. ocuk dama
konuya ama ile girer, ikolatal tost tr fanta-
ziler ama kltrnn ufkundadr. htiyarlayp
tek dii kalm cengaverler, bu ilk gz arlarna
rcu ederler.
atal, bu lnn iinde en sofistike olandr.
Doru kvamn, gevrekliini tutturmas belli ki
pek zordur, sanki her tafrnn kendi zgn tarifi
ve iddias varm gibi durur. Usta sigara molasna
km da raklar ii bozmu izgisine kaymas
iten deildir. Ya lastiklenip ekmekleir, ya deve
hamuru gibi sertleir, terk-i furun ettikten iki saat
sonra yenip yutulmaz olur. Ortalktaki envai s-
rmden tr aslnn hangisi olduu konusunda
fikir muhteliftir. atal hamurunun ve pikinlii-
nin kvam, baarszlk ile muhtemel varyasyon
sevdalar arasndaki ince izginin ska ihlal edil-
dii sonsuz bir mcadele ve tartma alandr. Bu
satrlarn yazar gevrek ama dalmak iin dile
demeyi bekleyen, tatl katks belli belirsiz, doru
izgideki bir atal ayrt etme konusunda kendi
apnda iddia sahibidir.
STANBULLAMAK
zetle, l ete iinde en kendi bana du-
ran, yanna katk kabul etmeyeni budur: Hakiki
stanbul atalnn burnu havadadr, yle de ka-
lacaktr.
Simit, minimal kombinasyonlarn as elema-
ndr: Klasik dzende ay ve kaar peyniri ile bir
araya gelir. Orta snf ay saatinde, dairenin b-
lmlerine ayrlp ortadan yarlan simit parala-
rnn iine kaar paralar yerletirilir, zerinde
toz krmz biberle frnlanr. (lla ki drde, bee
ya da altya blnmesi konusunda srarc olan
sekter grller vardr, geerken not edelim.) Ha-
kiki eski biberli Trakya ya da Kars kaar yerine
sonradan treme naylondan kma fabrika taze
kaar koymak grmemilik addedilir. Peynirin
eriyip kzarmas sabrszlkla beklenir.
Ayakst yoksul kahvaltsnda kaarn yerini
bakkaldan tedarik edilen gen karper alr. aya
eriim en yakn ay oca ynnde ikinci bir hamle
gerektirecektir.
Yakn zamanlarda gurme mutfaklarnda da
yer buldu. Daha kk doranp tr frnland,
yerel enili crutona dnt.
SALT014-STANBULLAMAK-303
 STANBULLAMAK
Simit Saraylar, ak kayna copyright alt-
na alma abasdr: Simit Saraylar, Simitoriumlar,
Simitothequeler, Simithaneler, 2001-2002 iktisadi
krizinin kamusal alanda yeme ime kltrmze
kukusuz balca katks (bak. Simit Saray). Si-
miti, yoldalar ay ve peynir ile birlikte stne
fiyat fark koymakszn, ayn mekanda, ayn anda
birlikte sunma fikrinden bunlar kt. Belli bir
yatrm gc ile lek ekonomisinin avantajlar
devreye girdi, bu ucuz evlilik tuttu. Buralar krizde
cafeye kamayanlar kadar hayatta cafe mterisi
olmamlar da benimsedi. Yeni mekan tipolojisi
bylece yaygnlat, kurumsallat. Olan maliyet
nedeni ile ieride pien simide oldu, tafrnla
ba koptu, elektrikli sanayi tipi frnlara dt.
Mertlik bozuldu, yeniyetmeler simiti saraynda
satlan susaml, ortas delik, pofuduk ekmekik
sanar oldu.
Klasik stanbul simidinin itibar namna ak
kaynakl bir yeniden tantm ve grnrlk ham-
lesi gerekli grnyor.
Orhan Esen
>stanbullu, Simit Saray
SMT SARAYI (I)
Simit ve trevlerinden oluan vernakler
yiyecekleri satan fastfood dkkan. [Ed.]
Bundan be yl ncesine kadar, simit sarayla-
r ortal sarmaya balamadan nce simitinin
ehir folkloruna ait bir figr (rnein Kemalettin
Tucudaki kk simitiler), ok ok sivil polis
olduunu sanrdk (rnein Sis ve Gecede lyas
Salman). Simit saraylar bize simitin (bak. Simit)
gerek bir ihtiya olduu hissini veremediyseler
de, bizi yeni simit eitleriyle tantrmadysalar
da, buluma-bekleme-vakit geirme yerleri olarak
yepyeni bir ihtiyaca denk dtkleri hissini yerle-
tirdiler. Orada simit-eritme peynir-ay lsnn
nnde kraathanelere, krtkan pastanelere, eski
nemini yitiren muhallebicilere atfettiimiz zel-
liklerin tesinde yeni bir hal dodu; kente ait bek-
leme hallerinden birisi... Bazen aibeli bir randevu
iin beklenilen birisi gelinceye kadar vakit geir-
mek, bazen harekete geinceye kadar beklemek,
genel olarak ehri beklemek... ehre katlncaya,
katlma gcn ya da cesaretini kazanncaya ka-
dar, tedirgin beklemek. Bana yle geliyor ki, simit
saraylar ehre katlmay isteyip de eitli neden-
lerle ayan o kalabaln iine atamayan, atmakta
SALT014-STANBULLAMAK-304

tereddt edenlerin terminalidir. O kalabaln ay-
rcalkl yelerinin uzanda hznl ya da hnla
oturmaktr. Bazen de o bekleyi srasnda o hzn
ya da hnc biriktirmektir. O kadar ki, o katlamama
duygusu bir dmanla ve ideolojik inanca dn-
ebilir. Ya da simit saraylar bu duygunun yakt
yerlerdir. Yakn tarihimizin en ac suikastlarndan
birinin bir simit saraynda toplanlarak planland
sylentisi, tetii ekenin takt, efsaneletirilmeye
allan beyaz bereden bile daha anlamldr.
Fatih zgven
>Simit
SMT SARAYI (II)
lk olarak 2001 ylnda Mecidiyekyde alan,
ardndan stanbulun dier semtlerine ve
Trkiyenin dier kentlerine maazalar zinciri
olarak yaylan Simit Saray, geleneksel simitin
fast food mant ile retim, sat ve mekan
temelinde yeniden rgtlenme biimidir.
Geleneksel ekli ile simit (bak. Simit) her sabah
kk frnlarda retilir ve seyyar satclar (bak.
Seyyar Yemek Satcs) aracl ile kebalarnda
tketime sunulur. Burada frnlar ve simitiler
STANBULLAMAK
birer marka deildirler. Anonim bir rn, yine
anonim satclar aracl ile satlr. Bu ekli ile
zellikle alt orta snf iin ayakst attrmann
en basit ve ucuz yoludur. Eski Trk filmlerinde
kyden kente gelen ve i bulamayan kylnn
kalan son paras ile bir simit alp parkta bir bank
zerinde yeme sahnesi toplumsal hafzada simitin
ne ifade ettiinin en gzel rneidir (bak. Sinema).
Simit Saray bu geleneksel, alt orta snf yiye-
ceini alm, kapitalist ekonominin seri retim ve
tketim mant iinde yeniden yaplandrm ve
fast food kurgusu iinde bir marka haline getirmi-
tir. Bunu yaparken de, George Ritzerin toplumun
McDonaldlatrlmas (bak. McDonalds) kavra-
mna atfla, verimlilik, hesaplanabilirlik, ngr-
lebilirlik ve denetim unsurlarna dayal bir retim
ve sat modelini tekrarlamtr. Bugn 100e ya-
kn Simit Saray rn 7000 metrekarelik tek bir
fabrikada retilmekte, franchising yntemiyle
rgtlenen bayilerde, bol kl, temiz, homojen
tek tip mekanlar ve bir rnek niforma giyen sat
elemanlar araclyla tketime sunulmaktadr.
Alt orta snfa hitap eden simitin saray ad
verilen mekanlarda sunulmas hem yeni bir klt-
SALT014-STANBULLAMAK-305

rel kimlik deiiminin ve daha st snflar arasn-
da poplerlemesinin, hem de yeni bir ekonomik
deer haline gelmesinin gstergesidir. 1986 yln-
da stanbulda, Taksim Meydannda (bak. Tak-
sim Meydan) alan ilk McDonalds restorannn,
Amerikada alt orta snfn rabet ettii bir yerken
Trkiyede bir sembol ilevi yklenerek daha st
gelir gruplar ile zdelemesi gibi, simit de Simit
Saraylar araclyla snfsal seviye atlamtr.
Tabii ki bu kurgu ierisinde simit sadece simit
olarak kalamazd. Simit Saraylar simiti yeniden
retti; farkl lezzet ve biimlerde yeni simit trleri
yaratld; dier unlu yan mamller ile desteklendi.
Bylelikle yerel bir kltrel deer olan simit,
kresel ekonominin mant iinde yeniden kur-
gulanm ve dolama sokulmu oldu. Kreselleen
kapitalizmin yeni ekli, ikircikli bir ekilde yerel
ilikileri gndeme getirmektedir. lk bakta birbir-
lerine kart gibi duran kresel ve yerel kavramlar,
bu anlamda sermaye asndan birbirinin iine
gemitir. Bir mekan lei olarak yerelliin nem
kazanmas, mekanda gerekleen sosyal ilikileri,
kltrel deerleri ve corafi yapy n plana kar-
maktadr. Daha nce tmdengelimci bir tavrla
gzard edilen tm bu olgular, bu sefer kapitaliz-
min rgtlenmesinin nemli alt paralar haline
gelmektedir.
STANBULLAMAK
Yukarda ortaya konan durum, sanld-
nn aksine, kresellemenin btn dnyann
teklemesi anlamna gelmediini, yerelliin
yeni bir boyut olarak kresel lee tandn
gstermektedir. Kreselleme sadece Batnn
deerlerinin dnyann geri kalan tarafndan be-
nimsenmesi deil, ayn zamanda yerel zelliklerin
kresel lekte dolama girmesi ve piyasa ekono-
misi iinde deerlendirilmesi anlamna gelmekte-
dir. Kresel ile yerel ilikiler arasnda iki ynl bir
ak bulunmaktadr. rnein bir fast food zinciri
olan ve kreselleme ile Batnn kendi deerlerini
dnyann geri kalan ksmna yaymasnn simgesi
haline gelen McDonalds, aslnda kresel ile ye-
rel arasnda iliki kuran bir ebeke niteliindedir.
Bir adan bakldnda, McDonalds gerekten de
Bat tarz bir yemek kltrnn kresel alanda
dolama girmesini iermektedir. Ancak bugn
dnyann her yerindeki McDonalds restoranlar-
nn mnsnde, bulunduu corafyann kendine
zg niteliklerini ieren deiiklikler yaplmtr.
rnein Trkiyedeki McDonalds restoranlarn-
daki Trk damana uygun kfteburger olan
McKfte, yerel bir zelliin kresel srece ka-
tldn gstermektedir.
Ancak burada gzden karlmamas gere-
ken nokta udur: Kresel ve yerel olan arasnda
SALT014-STANBULLAMAK-306

yaanan etkileimde, kapitalist rgtlenmenin
yeni biimleri mekanda geen olaylar n plana
karr ve kresel akkanln debisini artrmak
iin kullanrken, sadece bu srece eklenebilecek
ve ekonomik deeri olan yerellikler bu srece
dahil olabilmektedir. Kresellik ile yerellik arasn-
da kurulan ilikide halen kresel ilikiler hakim
konumdadr. Gnmzde kapitalist ekonominin
dntrc gc karsnda mekansal ve klt- sentetik yeni halini tadabilecekler.
rel farkllklarn varln koruyabilmesinin tek
yolu, sermayenin kresel ak iinde kendine
yer bulabilmeleridir. Bu aka katlamayan, ama
yerel ve kltrel anlamda mekann deerini ve
farkn oluturan sreler varln koruyama-
makta ve hzla yok olmaktadrlar. Hatta kresel
ile yerel olan arasnda kurulan bu yeni mekansal
iliki, srecin dnda kalanlar iin yok olma s-
recini hzlandrmaktadr. Bu erevede, srece
katlamayan her anlamda yerel deerin varln
koruyabilmesi, kapitalist ekonomi tarafndan
tketim ideolojisi ile belirlenen bir sistem iinde
dolam deeri olduunu ispatlamasn ya da do-
lam deeri olacak ekilde yapsal bir deiiklik
geirmesini gerektirmektedir.
imdilik ulusal lekte bir rgtlenme olan
Simit Saray, kapitalist ekonominin bir zorunlulu-
STANBULLAMAK
u olarak uluslararas lee tanmann yollarn
aramaktadr. Yunanistanda bu konuda almalar
yaplmakta, ABDde tantm gnleri dzenlen-
mektedir. Simit Saraylarn dnyann dier byk
metropollerinde grmek sadece bir zaman mese-
lesi. Ne zaman ki kendisini kresel lekte karl
hale getirecek, New York, Londra, Paris, Tokyo gibi
ehirlerde yaayanlar da bu yerel Trk yiyeceinin
Hakk Yrtc
>McDonalds, Seyyar Yemek Satcs, Simit,
Sinema, Taksim Meydan
SNAGOG
Havra, Sinagog karl kullanlan, biraz k-
mseyici bir hava tayan bu terim Trkede
ayn zamanda grltl ve dank yer anlamna
da gelir. Yine biraz kmseyici bir hava tayan
ve karmakark bir durumu anlatan baka bir
terim olan ft arsnn da yakn akrabasdr.
Gnmzde, dini bayramlar, dnler, bar mitz-
vahlar ve bombal saldrlar dnda sadece birka
sinagog grltl. ehrin her yerinde sinagog
var: Hali kylarnda, Boazda, Avrupa ve Asya
yakalarnda ve Adalarda, ehrin eski ekonomik
SALT014-STANBULLAMAK-307

kalbi Sirkecide ve daha kuzeydeki varlkl semt-
lerde. stanbulun sinagoglar birok hikaye an-
latr: ehrin Yahudi cemaatlerinin (bak. Aznlk;
Etnisite) tarihsel deiim gsteren sosyo-mekan-
sal dalmn, bu tapnaklar ina eden ve ile-
rinde dua eden cemaatlerin kkenini ve ehrin
mekansal ve tarihsel katmanlarnda Yahudi ha-
yatnn derin mevcudiyetini.
Halite Orta adan kalma Yahudi mahalle-
sinde Makedonyann Ohri blgesinden gelen Ya-
hudilerin 16. yzylda ina ettii Balattaki Ahrida
Sinagogu ve ayn isimdeki Bulgar ehrinden gelen
gmenlerin kurduu Yanbol Sinagogu var. Bu
mahallede ok az sayda Yahudi kalm durumda,
ou Bahahamlk tarafndan iletilen yallar
evinde veya Or Ahayim hastanesinde kalyorlar.
stanbulun Yahudi mekanlarna 19. yzyl-
da yaplan eklemeler bugn ehir merkezi olan
alann byk blmne yaylmtr. Beyolunda
Galatada talyan Sinagogu ile gururlu ve gl Se-
farad cemaati ierisinde her zaman kk bir grup
olan stanbul Akenaziminin eski tapnandan
biri olan Akenaz Sinagogu bulunmaktadr. ronik
bir ekilde, Galatadaki birok Yahudi tapna,
imdi Goethe Enstitsnn bir paras olan Al-
STANBULLAMAK
man topluluunun sosyal binas Teutoniann
komusu, burada 1940larda propaganda malze-
mesi datarak Trk kamuoyunda Cermen an-
ti-semitizmini uyandrmaya almakla megul
Alman ajanlar ve yerel ibirlikileri alyordu.
Ancak bu Alman giriimi, en azndan o zamanlar,
ancak ksmi baarya ulaabilmi.
Zlfaris Sinagogu imdi, stanbulda Ya-
hudi yaamnn Sultan Beyaztn Reconquista
spanyasnn zor durumdaki Yahudilerine dave-
tiyle balamadn, aksine Osmanl devletinden
neredeyse bin yl nceye uzandn nasl olduysa
ska geen 500. Yl Vakf tarafndan iletilen Ya-
hudi Mzesidir.
Bet Israel stanbulun byyen Yahudi burju-
vazisinin ve erken 20. yzylda kuzeye, ilinin
modern konut alanlarna doru hareketinin
simgesidir. Bugn stanbulun ve ehrin yirmi
bin kiinin biraz altndaki Yahudi nfusunun
en nemli Yahudi tapnaklarndandr. Adalarda
da sinagoglar byk oranda bir 20. yzyl feno-
menidir: Adalardaki en eski sinagog, velinimeti
Avram Freskonun adn alan Hesed Le Avraam,
1904te ina edilmitir. Yaz tatillerini Burgaz ve
Heybeliadada geiren aileler iin 1950ler kadar
SALT014-STANBULLAMAK-308
 STANBULLAMAK
yakn dnemde iki dier tapnak eklenmitir (bak.
Ada).
Anadolu yakasndaki, zellikle Kuzguncukta-
ki ou sinagog 19. yzyln sonunda ina edildi;
bu blgede bugn ok az sayda Yahudi kalm
durumda. Kadkydeki Hemdat Israel (srailo-
ullarnn efkati) hzla dnen bir yerleim
blgesi olan Yeldeirmeninde muazzam bir dini
mimarlk rnei olarak hala ayaktadr. Cadde-
bostan Sinagogu Asya yakasnn en varlkl st
orta snf mahallesinde, Badat Caddesinin (bak.
Badat Caddesi) beton apartmanlar ve alveri
merkezleri arasndadr. Asya yakasndaki cemaat
hayatnn merkezidir.
Kendisi buna sebep olmam olsa da da-
nklk ve kaos sulamasn en ok hak eden Neve
alom, yani artk kulaa biraz kof gelen ismiyle
Bar Vadisi, ehrin en byk ve en nemli si-
nagogudur. 6 Eyll 1986da ve 15 Kasm 2003te
slamc terristlerin saldrsna urayan sinagogda
yirmiden fazla kii hayatn kaybetmiti.
Kerem ktem
>Ada, Aznlk, Badat Caddesi, Etnisite
SNEMA
Herhangi bir fiziksel gerekliin mekanik tem-
sili. Kentsel imgelemleri, alg ve deneyimleri
hem temsil hem de ina eden yeniden retim
biimi.
Lumire kardelerin icad Cinmatographe (1895),
ilk olarak stanbula deilse de, 1896nn sonlarna
doru Osmanlnn imparatorluk sarayna girer. zel
hayat kaytlarndan birinde, Fransann son moda
yeniliklerini saltanata tantmakla grevli temaa
sanats Bertrandn, Yldz Saraynn odalarndan
birine gerdii bir byl perdeyle sinematografn
marifetlerini sergiledii yazmaktadr. Bertrand,
dnemin padiah II. Abdlhamide, ilk film gste-
risini fotografyal Karagz misali diye tantmtr.
Seyirciler, odann karartlmasyla birlikte perdede
herhangi bir gerekliin glgesini, yani hareketli-re-
simler greceklerdir; marifet kutunun iine hapsol-
mu ktadr; perdede beliren LArrive du Train
en Gare de la Ciotat (Trenin Ciotat Garna Girii)
yazsn da yksek sesle mendferle Seyahat
diye tercme eder. Zaman ve mekandaki bu yolcu-
luk birka dakika iinde sona ererken, glgelerin
gerekliinden geriye yalnzca korku dolu baklar
kalmtr. Grdklerinin grntler dnyasndan
ibaret olduunu ayrmsadklarnda, aygt hakikat
SALT014-STANBULLAMAK-309
 STANBULLAMAK
kutusu payesi kazanr. Ancak II. Abdlhamid iin
aygtn hakikate gsterdii bu sadakat bir para
tehditkardr; stelik tam da kentin bir yekpare d-
zene ihtiya duyduu srada.
Sinematografn Osmanl bakentine girme
ihtimali tam bir kaos ve kargaa ortamna teyel-
lenmitir; I. Merutiyetin pei sra gelen savalar
ve isyanlarn szde bastrld, Kapitlasyonla-
rn yaratt sosyopolitik problemlerin, istibdat
tedbirleriyle rtbas edilmeye alld bir tarihe.
Hatta Fransz Sefaretinin aygtn kentte kullanl-
mas iin yapt resmi bavuru olmasa, stanbul
sinemayla belki de ok daha ge tanacaktr. II.
Abdlhamid, kurumsallamaya alan modern
devlet gerei, bavuruyu inceleme talebiyle bir-
likte Osmanl Fen Mavirliine iletmi ve ilmi
ynden insanlk iin faydal bir ara yantn
almtr; ancak hala tedirgindir. Muhtemelen bu
kaygl bakn kkeninde, devlet-toprak btn-
ln korumann yegane yolu olarak dn-
d Panislamizm vardr. Tasvir slamiyette
yasaktr; sinematografn perdeye yansttklar
ile grlen gereklik arasndaki bu benzerlik, her
eyi gren ve bilen Allahn gzne irk komak an-
lamna gelmemekte midir? Bu Frenk icad aygt,
stanbulda neyi kaydedecek, neyi gsterecektir?
Oysa zaten sinemann soyktn olutu-
ran bir dizi optik temaa aygt elli yl akn bir
sredir Osmanl bakentinin Batl kapsndan,
Peradan girip, kente yerlemitir. Heimatloslar,
marjinalleri, tekileri ve yabanclar gvdesinde
toplayan kozmopolit Pera, gzbaclk ticareti
ile modern bilimi bir araya getiren hareketli-
grntlerin igali altndadr. Galatasaraya
yerleen bir sirkteki Microscope Solaire (Gne
Mikroskobu) gsterisini (1843), fotorafn mu-
cidi Daguerrein hareketli-resim aygt Le Grand
Dioramannki izler. 1855te Naum Tiyatrosunda
marifetlerini sergileyen Cosmorama, seyircile-
rin dnen bir silindire resmedilen doa, kent ve
sava imgelerini izledii panorama (bak. Pano-
rama), georama, neorama gibi fantazmagorik
aralarla tanmasna arac olur. Fenakistiskop
ve Zootropla evrimleen hareketli-resim, Fransz
Doumliernin Byl Fenerle gerekletirdi-
i temsille (1882) sinematografnkilere yaknla-
r; perdeyi kaplayan yar belgesel yar fantastik
grntler, neredeyse Georg Mliesnin filmleri
gibidir. yl sonra, nl Verdi Tiyatrosu, kl
tablo gsterisinin seyir mekan olurken, Fransz
gzbac Louis Thierry de, Thatre Franais de
Diapanoramasn Trkiye emeleri tematiiyle
tantacaktr. Bertrandn sinemaya emsal gs-
SALT014-STANBULLAMAK-310
 STANBULLAMAK
terdii Karagz Glge Oyunu, oktan modernlik
hezeyanlarnn kurban olmutur bile. Pera artk,
flneurlerin evrensel metalarn kalabal iinde
yeni grme deneyimleri edindikleri bir Fantas-
magoria, bir fantazmalar diyardr; Osmanl iin-
se, dnya kapitalizmine eklemlendii bir pseudo
mekanlar-zamanlar mekanizmas.
Sinemann sarayn hayal odalarndan kentin
d mekanlarna hareketi ise, padiahn entelek-
tel evrenini ina eden dier Batl kltr eleri
(mzik, opera, tiyatro) iinde kendine yer aabil-
mesiyle mmkn olmutur. lk gsterimin ardn-
dan, Yldz Saraynda bir sinema salonu alm,
hatta devlet bnyesinde film ekme ve gsterme
faaliyetleri (29 Mart 1903) bile balatlmtr. Bu
tarih, paradoksal olarak, ancak II. Merutiyetle
(1908) birlikte kente yerlemeye balayan sine-
ma temaahanelerinden ncedir, nk elektrik
enerjisi ancak bu yeni dnemle birlikte btn
Rumeli yakasna verilebilmi, yani sinemann
teknolojik altyaps salanabilmitir. Batl tccar
ve iletmeciler ise, karl bir ticari elence arac ol-
duunu hissettikleri Sinematograf gsterileri iin
bu tarihi beklemeyeceklerdir. 12 Aralk 1896da,
fotoraf Sigmund Weinberg, kamuya ak ilk
film gsterisini, gayrimslimlerin Grande Rue de
Pera, Trklerin ise Cadde-i Kebir dedikleri ana
Pera arterinde konumlanan Avrupa Pasajndaki
Sponeck Birahanesinde gerekletirir. Bu tarihi
an, zerlerinde Franszca byk harflerle PHO-
TOGRAPHE VIVANTE (canl fotoraf) yazan el
ilanlaryla belgelenmitir. 1908den sonra ise, tm
optik temaa aygtlarnn mekansal soyktne
uygun olarak, sinema temaahaneleri caddeyi
igal edecek, hatta halk Cadde-i Kebiri sine-
maclar caddesi olarak adlandracaktr. Mevcut
tiyatrolarn yerini almaya balayan sinemalarn
da isimleri, 1930lara dein, el ilanlar, afileri gibi
Frenkedir. Film sektrnn ilk iki rakip Fransz
irketinin at Cinema Path (Tepeba,1908)
ile Eclair (1909) adl sinemalarn, Cin Central
(1910), Oriental (1911), Magique (1914), Palace
(1914), Elektra (1920), Elhamra (1922), Opera (1924)
vb. izlemitir. Sinema, artk Osmanlnn en Batl,
modern ve evrensel eiidir.
Filmler, nceleri yalnzca Lumirelerin stok
grntlerinden ibaretse de, onlara zaman iin-
de dnya kentlerine ilikin ksa sinematografik
deneyler eklenir. eitli lkelerden gelen sine-
matograf operatrlerinin Boaz ve Hali ekim-
SALT014-STANBULLAMAK-311
 STANBULLAMAK
leri sayesinde, stanbul da Lumirelerin film
katalogunda (1897) yer alacaktr. Zaten artk tm
kent kayt altndadr; stanbul imgeleri, Perann
tiyatro, kahvehane, birahane, lokanta, otel (zel-
likle Htel Particulier ve Pera Palas) gibi elence/
dinlence mahallerinde, hatta zel konaklarda me-
kandan mekana dolaacaktr. Silahtaraa Elektrik
Santralinin (1911) almasyla birlikte tm kente
nfuz etmeye balamsa da, tarih boyunca baka
hibir yer, onun yeerip gelitii topraklarn, yani
Perann sinema zerindeki bu egemenliini yka-
mayacaktr. Osmanl topraklarndaki bu Bohemya
uygarl, Cumhuriyetin ilanna kadar, her trl
Batl nesnenin yzer-gezer hale geldii bir gster-
ge ve gsteri mekan olarak toplumsal yaantnn
Batllama-modernleme snrlarn belirlemitir.
Bu yzden bir taraftan Osmanlnn tebaasndan
farkl bir kitlenin olumasna yol aarken, te
taraftan hem sinema seyircisinin nicel ve nitel
konumunu hem de seyrin nesnesini kodlamtr.
Avrupada sinemaya akn edenler, sanayi kent-
lerinin travmalarndan en ok etkilenen kitleler
(yoksullar, isizler, aylaklar, vb.) iken; stanbulda,
Batl aznlklar ile yeni Osmanl burjuvazisidir.
Hatta bu durum, bir dnem sinemann, Batl-
Doulu, modern-geleneki, kentli-kyl gibi me-
kansal ve toplumsal/snfsal ayrmalardan da
sorumlu tutulmasna neden olacaktr. zel ve
kamusal alanlar (bak. Kamusal Alan), geleneki
kanad temsil eden Osmanlclar ile kentte moder-
nite projesini yrten elitler arasnda sregiden
atmann gstergesi haline gelirken, seyircilerin
de niteliini belirlemektedir; seyirci, Osmanlc
olmayandr. Buna paralel olarak, ilk konulu ithal
filmler gibi yerli uyarlamalar da, bireysel haklarn
ekillenmesi ve mlkiyetin kurumlamas gibi s-
nfsal ve mekansal ayrmalar belirleyen deiim
ve dnmleri tetiklemitir. Modernlik, filmler-
deki Batl yaam ve davran kalplar, ev eyas,
giysi modalar gibi klielerle eanlaml hale gelir.
Modernite pastileri, 1930larn sonlarna kadar,
sinemann Batllama projesini benimseyen orta
ve zengin snfn elencesi olarak kalmasnn en
nemli sebebidir.
Avrupal sinema ise, modernlik algsn ina
eden kent okumalaryla bir avangard sanat ni-
telii kazanmtr bile. Trk filmleri bu trden
sinematografik deneyler yerine, ticari Amerikan
melodramlarndan yaplan uyarlamalar tercih
etmekte ve onlarn klieleriyle ekillenmektedir.
Zaten yerli film retimi, ancak devletin Ankaraya
kaymasyla balamtr. ronik olarak, stanbulun
bakentliini yitirdikten sonra kar karya kal-
SALT014-STANBULLAMAK-312
 STANBULLAMAK
d demografik, toplumsal ve ekonomipolitik
zlme srecinde, film retimi kentin itibarn,
bysn yeniden kazanmasna vesile olacaktr.
Kukusuz bu geri-kazanmda, evrensel sinema
denklemi, yani sinemann deimezi -seyirci,
seyrin mekan, seyrin nesnesi (film, zamansal-me-
kansal retimi) belirleyicidir. te yandan, kentin
salt bu teslisin oluumuna imkan vermesi, sine-
may Avrupadaki gibi bir kltr kurumu haline
getirmesine yetmez; zira film, kentsel mekan de-
neyimleri ile deneylerini ina ve temsil edebilme-
si paralelinde entelektel ve bamsz bir sanat
formu haline gelmitir. Bunun iin, stanbulun
kentleme sanclarna maruz kald 1950leri bek-
lemek gerekmise de, sinemann lke apnda
modernite deneyimini biimleyebileceine dair
nc sinyaller, Cumhuriyetin ilanyla birlikte
ortaya kmtr.
Sinemacln neredeyse payitahtn her k-
esine nfuz ettii bu Belle Epoque yllarnda,
Sinema leri ad altnda kurumlaan yerli ya-
pm firmalar ile Sinema fabrikalar denilen
geni aklkl birka film stdyosu ortaya kar.
Film, bir taraftan dnemin medyasn yaratrken
te taraftan kentlinin sinemayla ilikisini biim-
lendiren bir bilgi nesnesi haline gelir. Ferah (1914)
gazetesi, Sinema Postas (Le Courrier du Cinema,
1923), Opra-Cin (1924), Sinema Yldz (192426),
Sinema Mecmuas (1924), Trk Sinemas (Le Cin
Turc, 1927) vb. gibi dergi ve gazetelerin yan sra,
sinematik temsillerden, temsil edildikleri yerlerin
mimarisine ve teknolojisine kadar eitli yazlara
yer veren mhendislik dergilerine de nclk
etmitir. Keza, kentin yerel ynetimi -Cemiyet-i
Umumiye-i Belediye- iin de evrensel sinema
denklemi olduka nem kazanr; halkn sanat,
kltr, dinlence ve elencesinin himayesi altnda
olduunu syleyen belediye, sinema binalarnn
gerek inas gerekse restorasyon ileri iin (bak.
Restorasyon) temaa vergisi almaya balar.
Cadde-i Kebir, hem arsa cephelerinin darl hem
de arsa mlkiyetlerindeki belirsizlikler yznden,
zerk sinema binalarnn inasn zorlamaktadr;
yap stokundan uygun binalarn tespiti ve bunla-
rn film gsterim ilevine uygun hale getirilmesi
iin, belediye ruhsat art komutur. ok kolay
olmad anlalan bu srece karn, sinemaya
artan talep karsnda tiyatro binalar birer birer
sinemaya dnecektir. rnein Beyolu Halep
Pasajndaki Cirque de Prann (Beyolu Sirki)
ortasna film gsterimi iin bir beyaz perdenin
ekildii bilinmektedir; mekan daha sonra ok
amal gsterilere elverili klnm ve nce Var-
SALT014-STANBULLAMAK-313

yete (1906), sonra da Fransz Tiyatrosuna d-
nmtr. Skating Palace (buz pateni) gsteri
salonu da, 1924de Melek Sinemasna (bugnk
Beyolu Emek Sinemas) dnecektir. Zamann
kaynaklar, sinemann fennin son harikalar ile
donatldn yazmaktadr. stanbuldaki emek-
leme dneminde dahi film teknolojisi, drama,
dans, mzik, film gibi ilevlerin ayn mekanda ger-
eklemesine imkan vermi, Richard Wagnerin
hayalini kurduu total sanat (Gesamtkunstwerk),
kente sinema araclyla yerlemitir. Ayn ta-
rihlerde, Melekin hemen karsnda alan yeni
Opera Sinemas da, sinemann kentsel mekann
deiimi ve dnm zerindeki roln ortaya
koymaktadr (bak. Kentsel Dnm).
Sinema salonlarnn sayca oalmas ise, yl-
lk ticari film ihtiyacn artrmaktadr; bu duru-
ma bir de ithalleriyle arasndaki kyasya rekabet
eklenince, yerli film retimi ekonomipolitik bir
nitelik kazanr. Bu durumun nne geebilmek
iin, bir dnem, Alman uzmanlar tarafndan ku-
rulan Osmanl Merkez Ordu Sinema Dairesi (1915),
devlet-ordu-sanayi-sanat ibirliiyle rgtlenen
Alman Film Sanayiinin (Universium Film Aktien-
geselschaft, UFA, 1918) faaliyetlerini rnek alm-
tr. Genelde Avrupa, zelde Alman sinemas, filmi
STANBULLAMAK
salt bir tketim rn olarak deil, hem srecin
avangard hareketlerinin sylemsel bir pratii hem
de bilimsel bir kltr formu olarak grmektedir.
Osmanlnn, devlet, entelektel ve giriimci ittifa-
k araclyla, filmin kalitesini artrma giriimleri
ise maalesef pek sonu vermeyecek, ortaya kan
rnler tematik Batl klieler ile yerli yazndan
yaplan uyarlamalardan teye gidemeyecektir.
Kurumun bugn artrd en nemli olay, (ku-
rucu) uzmanlardan Fuat Uzknayn 1914te ek-
tii ilk Trk filmi, Ayastefanostaki (Yeilky) Rus
Abidesinin Ykldr. 93 Harbinde Osmanlnn
Ruslara yenilgisini sembolize eden bu kt hatra-
nn ortadan kaldrln belgelemek iin ekilen
film zamana yenik dm, korunamamtr.
Alman Film Sanayii ise, ayn dnemde, We-
imar Sanat Sinemas iinde anlan bir dizi ba-
yapt retmitir. Pek ok lkenin avangard film
deneylerini etkiledii gibi, ayn zamanda onlarla
etkileen bu filmlerin balca zellii, srecin mi-
marlk praksisleriyle ibirlii iinde olmalardr.
Filmler, bu yolla hem modernizm ve sanayile-
menin insan-zne zerindeki etkilerine ilikin
okumalar yapabilmiler hem de modern sanatn
eletirel bakn tescillemilerdir. Sinematik de-
neylerin retilebilecei bir laboratuvar olarak
SALT014-STANBULLAMAK-314
 STANBULLAMAK
grdkleri kentsel mekana ilikin yeni alg biim-
leri de bu filmler sayesinde temsiliyet kazanm-
lardr. Filmin mimarlk ve kente, mimarln ise
filme katksn amlayan bir dizi bildiri, makale
ve program da ortaya koyan bu ittifak, bylece
sinema-mimarlk-sanat etkileiminin kuramsal
arka plann retmilerdir. Filmler, kapitalizmin
sanayi kentlerinde yol at sorunlarn ve dayat-
tklar yeni retim ve tketim biimlerinin nasl
anlaldn ortaya koyan hakikat emalar haline
gelmitir. rnein, Danimarkal-Alman ynetmen
Urban Gadn, Berlinde bir ii mahallesinde ek-
tii Fakir Jenny (1912) ile nkap-Arkakap (1915)
adl iki nc film, ulam ve iletiim alaryla za-
mansal ve mekansal algs paralanan sanayi kenti
Berlindeki sosyoekonomik ve politik meselelerin
kenti nasl yeniden biimlendirdiini grnr
klmtr. Bu trden pek ok film, kentsel olgularn
bir metaforik ve/veya metonomik sorgulama arac
nitelii kazanr. te yandan, kentsel mekann,
sinemann tasarm aralaryla (ses, k, dekor,
kostm, kamera planlar ve alar, montaj, kur-
gu) yeniden retilebilmesi, filmin salt balamsal
deil, biimsel karakteristiinin de gelimesine
vesile olmutur. Bir zaman, mekan ve olay ebe-
kesi (anlat) tasarlayan her film, nihayetinde hem
insann kentle ilikilerini tercme eden, hem de
yeni deneyim ve alg kanallar yaratan modernite
deneyi, hem bir tasarm sylemi, hem de bir sy-
lemsel tasarmdr.
stanbul ise tasarm pratiklerinin vehesini
genileten bu sinematografik deney ve deneyimler
yerine, bir pseudo ekonomipolitiin nesnesi hali-
ne gelmi ve belki de bu yzden gerek anlamda
bir modernlik kltrne ikin hale gelmemitir.
Kentin imgesi, 20. yzyln ilk otuz ylnda, bu yz-
den salt ekranda yzen turistik bir peyzajla veya
ard ardna dizilen kartpostallarla temsil edilir. Bu
sonucu, hep sylenegeldii gibi salt sinema fabri-
kalarnn saysal ve/veya teknik yetersizlikleri de-
il, st ste binen Batllama ve modernizasyon
fenomenlerine ynelik bir entelektel ve eletirel
bakn geliememesi dourmutur. Osmanlnn
ardndan Cumhuriyet srecinde, kentsel mekan
retiminde olduu gibi, imge retimi de ideo-
lojik bir vizyonla biimlenmitir; ilki mmetin,
ikincisi ulusun inasyla ilikilidir. Batyla b-
tnlemi modernlik dnn, salt kamunun
veya belli bir toplumsal snfn modernlemesi
olarak anlalmas, mekansal/toplumsal yapnn
gzard edilemez krlmalarla biimlenmesine
yol aar. Sinematografik vizyon bu algnn gs-
tergesidir; Osmanl modernlemesinden itibaren
SALT014-STANBULLAMAK-315
 STANBULLAMAK
gayrimslimlerin kentli, Mslman-Trkn,
hatta Ermenilerin bile kyl olduu trnden
ayrmc grlerin mekansallat kent imgeleri,
idealize edilen imgelerin arka plann oluturur.
Filmik anlatlar, bu yzden kimi zaman hi ol-
mad kadar modern, kimi zamansa oryantalist
hazcla uygun masals, hatta karnavalesk g-
rntlerle ina edilmitir.
Bir tiyatro uzman olmasna karn, bu sre-
te Muhsin Erturulun stanbulda Bir Facia-i Ak
(1922), Boazii Esrar (1922), stanbul Sokakla-
rnda (1931), ehvet Kurban (1939) gibi filmleriyle
anlan sinemas, kentteki modern-geleneksel kar-
tlna odaklanr. rnein Pera sinemalarnda
da gsterilen The Way of All Fleshten (Victor Fle-
ming, 1927) uyarlanan ehvet Kurbannda (1939),
stanbul sanki Immanuel Kantn kaleminden
km bir kusursuzluun simgesidir; filmin me-
kansal-zamansal balamn, modernlik, Batl-
lk, evrensellik, dzen gibi kavramlar oluturur.
Cumhuriyetle birlikte kurulan bir banka rekla-
myla alan ilk sekanstan itibaren Batl ikonlar
birbiriyle yarmaktadr. lk Trk grafik sanats
hap Hulusinin banka veznesinin cam zerine
resmettii tren raylar, saatler, caddeler bu ulusal
modernlik idealini temsil etmektedir. Yeni cad-
de-sokak-ada-parsel dzenlemeleri paralelinde
gelien Nianta, Boazii, Kadky ve Yeilky
gibi deer kazanan semtlerdeki apartmanlar, pa-
sajlar, oteller, kamusal binalar, vb. sanki metropol
imgesine atfedilen negatif okumalarn pozitif
eretilemeleriymi gibi filmin iinde yzerler. lk
sesli Trk filmi olmasna karn, tantm afiinde
tiyatro diliyle Fevkalade Msamere bal altn-
da vizyona giren stanbul Sokaklarndada (1931)
ise kentin bir turist rehberinin gznden batan
sona katedildiini, film yand iin yalnzca kay-
naklardan reniyoruz. Fransada Gzel Sanatlar
eitimi alm olan Vedat mer Arn tasarlad-
i mekanlar ve Le Corbusiernin modular
tasarmndaki kbist izgileri andran afileri,
filmde yine modern bir dilin hakim olduuna
vurgu yapyor. Kentsel uzamn oluturan Galata,
Topkap Saray, Haydarpaa Gar, Dolmabahe
ile Boaz ve Hali kylarnn ekimlerinde ise bu
dilin yerini gizemli-masalms turistik imgeler
alyor. Bu muhtelif kent ikonlarnn gsterili
imgelerinden, filmin daha ok Avrupaya al-
ma dne hizmet ettii hemen anlalyor. Le
Corbusier, kentlerin cenneti dedii stanbulu
ziyareti srasnda, sanki bu filmlerin saklad,
alan-d brakt yerleri ima edercesine, kentin
barnda ac verici bir ejderhay gizleyen kor-
SALT014-STANBULLAMAK-316
 STANBULLAMAK
kutucu yerlerin olduunu sylyor. Yazar Paul
Herigonun stanbulda geen Rus Atei (1918) filmi
ile stanbulda ikamet eden mhendis Anderesin
Esrarengiz arknda (1922) ise, Corbusiernin
bu 1911 tarihli ark Seyahatinde betimledii
arkvari dekorlaryla kozmopolit stanbul ne
kyor. Filmler, muhtemelen bu yzden lke d-
nda da bir seyirci kitlesi yaratyor.
Kentin, bu trden da alabilen filmler ara-
clyla temsili, kukusuz Trkiyenin sinematik
geleceini de belirlemi, Trk sinemas her d-
nemde arlkl olarak stanbul kentiyle varolmu-
tur. Avrupa sinemasnn gzergahn izlemese de,
kentin bu sinematik arl, kukusuz kent ile
ilgili her trden alma iin nemli arkeolojik,
antropolojik ve etnografik belgelerin birikmesini
salamtr. Zaten toplumbilimleri mimarlktan
farkl olarak sinemay biimsel ya da dilsel bir
sanat yapt olmaktan te, genellikle salt kentsel
bellei oluturan hatrlama dzeyleri olarak
dnmektedir.
Ancak modern kent, mimarlk ve sinema ili-
kisi, pek ok kuramcnn ortaya koyduu gibi,
salt bir temsiliyet ilikisine deil, daha ok bir
etkileime dayanmaktadr. Sinema, Avrupada,
gerek seyircisiyle gerekse anlatsal ve biimsel
zellikleriyle, modern kent retimine, algsna
ve deneyimine ilikin bir olgu olarak geliir. Ba-
ka bir deyile, kent ve sinema arasndaki iliki,
ortak noktalarndan te, ortak bir yazgnn pay-
lamdr; bu yazgy, metropollerin hem ontolo-
jisi ve epistemolojisini hem de fenomenolojisini
biimlendiren bir dizi farkl ve deiken dinamik
belirlemitir.
Sinemann daha ilk on ylnda, kentin ulam,
iletiim, sermaye-para hareketleri, bilgi akla-
r, politik sylemler gibi modernist ve kapitalist
pratiklerle paralanmas, kentsel algnn geisel
hale gelmesine neden olmutur. Baka bir deyile,
Sanayi Devriminin pei sra hzla byyen kent
imgesi, aslnda seri retim, kitle ulam, g-
ler ve demografik dalmlar gibi dinamiklerin
yol at kaosun, psikolojik oklarn ve meydan
okumalarn rndr. 20. yzyl modern kent
topyalar, bu tehdit edici ve paralanm im-
geyi, kavranabilir, ynetilebilir, effaf, uyumlu
ve okunakl ideal kent imgesiyle deitirmeye
soyunmulardr. Kentin grsel olarak hkmedi-
lecei panoramaya gre kurulan fiziksel mekan,
birbirinden kopuk film sekanslar gibi, barnma,
i, elence gibi ilevlere hizmet eden dzenli ada-
SALT014-STANBULLAMAK-317
 STANBULLAMAK
larla tanmlanr. stanbul da, Tanzimat reformlar
kapsamnda, 1839dan itibaren, bu trden dzenli,
Hausmannvari bir planlama anlayn benim-
semitir. Kentsel mekanda adalarn birbirine ge-
ililii, Panoptikondaki ya da Haussmannn
nsal Parisindeki gibi gzetleme ve grmenin
kuatclna gre biimlenir. Modern kentin
bu ok hcreli ve/veya paral grnrlk alan,
artk salt teknolojik enstrmanlarla alglanabi-
lecek bir nitelik kazanr. Kentli, iinde yaad
kentsel mekan sekanslarn, ancak tren, gemi,
otobs, uak gibi aralar iindeyken alglayabilen
bir seyirci konumu edinmitir.
Kent de, sinema gibi, salt derin dokusu
olan, maddesel olarak iinde bulunulabilen, bir
grsel/grnr zemin deil, belli konumlar da
yaratan bir uzamdr. (Vivian Sobchack) Walter
Benjaminin vurgusuyla, sinemada fantazmago-
ri ve arzunun i ie getii bu psiik uzam de-
neyimleyen seyircilerin dleriyle, modern kent
hayalcilii bu yzden birbirine denk dmtr;
nk kent, filmdeki gibi farkl zaman-mekan
geilerinin uzam olduu gibi, metalarn imge-
selliinde-simgeselliinde kurulan bir gsteri
alan, yani fantasmagoriadr. Kozmopolit kent
gezgini (flneur), kente egemen olan bu imgenin
rndr; kenti en cra kesine kadar arnlar
ve arpt imgeleri gzlemleyip, snflandrp,
hafzasna kaydeder; bo zaman tiryakilii ile
kent makinesinin dayatt zaman birbirleriyle
alabildiine elikilidir, nk artk mekansal
olan zaman olgusudur. Hareket, sinemadaki gibi
srelerle ilikilidir. Kentsel makinenin zaman-me-
kanyla sonsuz bir uyum ierisinde olan meta ak-
lar, effaf cepheler, betonarme binalar ile kenti
batan aa yaran ulam arterleri flneurn
kente ait fantasmagoriasn bir taraftan para-
larken te taraftan da bir yeni ve modern znel
grme-gzleme deneyimi, bir fragman estetii
yaratmtr. Hareketli grnt de zaten, soyk-
tn oluturan optik temaa aygtlarn var
eden bu estetiin rndr; film, farkl zaman-
mekan paralarnn teknik ve estetik kurgusudur.
Seri retimi belirleyen montaj, artk sanatn
iine yerleen foto-montaj ve kolaj gibi, sinema-
tografik retimin de tasarm aracdr. Montajla
birlikte, filmi ina eden fragmanlar artk tekil
imgelerden deil, tekil sekanslardan oluacaktr.
Sekans dzeni, Rus ynetmen ve kuramc Sergei
Eisensteinn dedii gibi, kentsel balam reten
binalarn, binalar reten strktrel elerin bir
araya gelmesine ok benzeyen bir olgusal-este-
tik inadr. Ve bu ina, ancak seyircinin modern
SALT014-STANBULLAMAK-318
 STANBULLAMAK
kentte yaad oklar alglama, almlama ve
deneyimleme ihtimallerine uyumlu olabilmesi
halinde yeni estetik deneyleri biimlendirebi-
lecektir. Avangard sinemaclar, bu yaklamn
soyktn imleyen modern kenti temel ala-
rak, kentsel deneyimleri ina etmeye soyunurlar.
1920lerin sonlarnda, belge ile kurguyu bir araya
getiren filmik kent senfonileri onlarn yaptlardr;
kenti ina eden makinelerin hareketi ve hz; insan
gz ile kamerann mekanik gzn birletiren
arpc sekanslar ve bu sekanslarn ritmini simle
eden mzik, yeni kent algsnn iirsel temsilidir.
Alman davurumculuu, talyan ftrizmi,
Rus konstrktivizmi ve suprematizmi, Fransz
kbizmi, srrealizmi ve dadaizmi iinde sorutu-
rulan modernist grme, sinematografinin dilini
yaratan tasarm aralarnn ve tekniklerin ii-
ne yerleir. Tm avangardlarn amac, gndelik
kent yaamn ekillendiren zamansal-mekansal
pratikleri, gizlemeden olduu gibi gsterebilen
bir soyut estetik yakalamaktr. nk soyut ve
somut kent imgeleri arasndaki gerilim, kurgusal
ile belgesel arasndaki grsel-iitsel deneyimi de
estetik hale getirebilecektir. Kent senfonileri bu
yzden bir tr modern kent manifestolardr.
Cumhuriyet Trkiyesinin modernleme
projesi iinde bir para ihmal edilmi olsa da,
stanbulun 18. yzylda balayan modernizasyon
sreci kukusuz her ne kadar kendi avangardn
retememi ya da koruyamamsa da- bir dizi ok
katmanl ve ok anlaml manifesto yaratabilirdi.
Ancak stanbullu sinema da, kentin maruz kald
altyapsz Batllama izgisinden, ekonomipo-
litik skklerden bamsz olumas mmkn
olmad iin, daima yzer-gezer ekillenmitir.
Ortaya kan baz yapay stanbul senfonileri ise bir
manifestodan te, belki belge-film kategorisinde
anlaml olabilecek dizilmi grntlerden ibaret-
tir. Cumhuriyet dneminin nemli airlerinden
Nazm Hikmetin bir dnem Rusyada ald sine-
ma eitiminin ardndan, 1934te ektii stanbul
Senfonisi, Rus montaj estetii iine yerletirilen
stanbul imgelerinden ibaret olsa da yine de bir
kent deneyi olmas bakmndan kayda deerdi.
Ve bir dier stanbullu airin, Orhan Velinin
dedii gibi, 40larn sonunda hz kazanan gler-
le bir Anadolu mozaiine dnmeye balayan
stanbulun orta yeri sinema oluverir. 1960lar
itibaryla kent, avangard sinematografik deney-
lerin deilse de, Guy Debordun psikocorafya
iinde tanmlad trden kentsel deneyimlerin
SALT014-STANBULLAMAK-319

laboratuvar haline gelmeye balayan filmlerin
nesnesidir. Seyirciyi stanbul ile yzletirmeyi
amalayan 60lar sinemas, gerek tematik gerek-
se biimsel anlamda yine bir para devirmey-
di; ancak daha nce hi temas edilmeyen kent,
kentli, kentleme ve kentlileme gibi soru(n)lar
kefederek, gnmz filmlerine de nclk et-
milerdir. 80lerin sonuna kadar yine daha ok
gieye ynelik, Amerikan ryasna benzeyen
melodramlar ortaya kar. 90larda ise sinema,
60larn filmlerindeki entelektel kaygy benim-
sedi; hem yrrlkteki ekonomipolitik dzeni ve
kentsel yaamn yaratt basklar ve skntlar
eretileyen hem de mevcut kentsel politikalara
odaklanmann eletirel mesafesini ina eden bu
filmler, ayn zamanda estetik kayglar olan bir si-
nema dili kotard. C Blok (1994), Masumiyet (1997)
ve 3. Sayfa (1999) adl Zeki Demirkubuz filmleri;
Tabutta Rvaata (Dervi Zaim, 1996), Gemide
(Serdar Akar, 1998), Lalelide Bir Azize (Kudret Sa-
banc, 1998), ok dll Uzak (Nuri Bilge Ceylan,
2002), Anlat stanbul (mit nal vd, 2004) gibi
filmler, kentsel mekanda st rtlmeye allan
imgeleri (ekrann) alan-iine tayarak, stanbulu
bir grme deneyimi, bir grnrlk alan olarak
(yeniden-) icat ettiler.
STANBULLAMAK
Sinema dilindeki bu deiim, 2000lerde kenti
ele geirmeye balayan kresel kapitalizmin on
yllar sren kuluka sreciyle ve yol at kentsel
yabanclama, korku, iddet, yoksulluk ve yoksun-
luk gibi sorunlarla ilikiliydi. Seyirci ise, bunlar-
dan ziyade, hala Hollywood filmlerine ya da yerli
trevlerine itibar etmektedir. Zaten seyrin mekan
da artk sinemann ilk olarak Beyolunda yakala-
d kltrel iklimde deil, kresel kapitalizmin
gsteri mekanlar, yani alveri merkezlerinin
kontroll gvdelerinde ikamet ediyor (bak. Al-
veri Merkezi). Kente hzla nfuz etmeye balayan
multiplexler, orta snfn hala bir elence-t-
ketim nesnesi olarak grd sinemann hem
yeni konumunu hem de rnn belirliyorlar.
Elektronik teknolojiler sayesinde, tm dnyada
ezamanl olarak vizyona giren filmlerle rekabet
edebilmek iin, 60larn tasarm sinemasnn izini
sren birka bamsz ynetmen dnda, post-
modern popler elencelikleri film ad altnda
reten bir endstrinin paras oldular. Olduka
ge bir tarihte gelimesine karn, kentsel me-
kan ve sinema etkileimini ortaya koyan bir dizi
nitelikli yapt, bugn hala kitlelere ulaamayan,
kamuyla iliki kuramayan filmler kategorisinde
yer alyor. te yandan, ister bu popler ve ticari
filmsilerde, isterse bir sanat yapt olarak re-
SALT014-STANBULLAMAK-320
 STANBULLAMAK
tilen filmlerde olsun, stanbul Trk sinemasn
kodlamaya devam ediyor.
Il Baysan Serim
>Alveri Merkezi, Kamusal Alan, Kentsel
Dnm, Panorama, Restorasyon
SOKAK HAYVANLARI
Kent mekann insanlarla paylaan sahipsiz
hayvan camias. [Ed.]
Sessiz Milyonlar (ya da sokak kedileri ve kpek-
leri). stanbulun, ziyaretilerin -hele de Batdan
geliyorlarsa- grmeyi beklemeyecekleri sayda,
insan olmayan kullancs vardr: kediler ve k-
pekler (bak. Sokak Kpekleri). Onlar herhangi bir
yasal belgeye ihtiya duymakszn serbest dolam
ansna sahiptirler kentin iinde. Onlar her yerde
grebilirsiniz. Edmondo de Amicis, 19. yzyl son-
larnda yazm olduu yazlarnda ehrin daha az
olan kalabal, ama daha az garip olmayan ikinci
halk olarak bahseder kpeklerden. Kpeklerin
hepsi birden, tasmas, vazifesi, ismi, meskeni,
kanunu olmayan byk bir serseriler cumhuriyeti
tekil ederler. En kalabalk sokaklarn ortasnda
ayak altnda kvrlmaktan ekinmez, ama hog-
rsz bir baston ya da tekmeye de hazrlkl, tek
gz ak uyurlar. Kolaylkla miskinlik ve tem-
bellikle sulanrlar hep uyurken grndkleri
iin, halbuki gndz onlarn dinlenme, geceleri
alma vaktidir. eteler halinde alan koruma,
hiyerarinin katmanlarn belirleme ve sosyalle-
meden yorgun dtklerinde stan gnein altna
kendilerini brakma zaman. Kedilerin kalaba-
lkl ise, onlara tapld yanlgsna kolaylkla
yol aabilecek seviyededir. Yiyecek ya da sevgili
aramadka yer deitirmezler pek. Eski kent do-
kusunda bitiik nizam binalardan oluan yap
adalarnn iinde kalan korunakl baheler ya da
tanmsz mekanlar ok bulunduklar yerlerdendir.
Caddebostan-Kartal sahili boyunca deniz kena-
rndaki kayalarn iinde yaayan dzinelercesi
bulunur. Sabahn erken saatleri, gn doduktan
sonra, henz kimsecikler evinden kmamken
onlarn yiyecek arama vaktidir ounlukla. Kentte
hem insanla birlikte hem de insann olmad yer
ve zaman boluklarnda varolurlar.
Kent insannn hayvanlarla ilikisi elikiler
ve oklu kutuplar barndryor. Bu kutuplar ap-
raz ortaklklar ve kartlklar ierir. Yok ediciler
SALT014-STANBULLAMAK-321
 STANBULLAMAK
ile himayeciler, bireylerle organizasyonlar bazen
kar karya gelir, bazen ayn safa derler. Pek
ok stanbullunun zihninde canldr belediye
ekiplerinin zehirli et uygulamasndan sonra yo-
urtlarla sokaa klmas ve kpeklere ilkyardm
mdahaleleri... Belediyenin ikayet zerine bar-
naa gtrd kpei alp sokana geri getiren mesi mcadelesi zerinden bile okunabilir sanki.
mahalleli hikayeleri de az deildir. Hayvanlar da
bu kutuplar arasnda anslarnn ekillendirece-
i, doacaklar, beslenecekleri, sakatlanacaklar,
sevdalanacaklar, douracaklar ve lecekleri ha-
yatlarn yaarlar.
Hem ikencecilerin hem de himayecilerin
bireysel ve organize olanlarndan bahsedilebilir.
Bireysel davrananlarn motivasyonu kltr ya
da kiilik zelliklerinden beslenirken, organize
olanlar fikirlerden beslenirler, her iki kutbun or-
tak paydas ise ilerlemeci zihniyet gibidir. Orga-
nizasyonlardan yok edici olanlar Tanzimattan
beri faaliyettedirler. Himayeci olanlar ise daha
yenidir. Hayvan haklarn savunan kurulular
hi kukusuz pek ok yaraya merhem oluyor ve
acy dindirip eziyetlerin nne geiyor; fakat
bir yandan da sokak hayvanlarn yok etmeye
alanlarla yan yana duruyorlar. Her ikisi de o-
unlukla hayvanlar ya kent mekanndan izole
etmeye ya da kent iindeki varlklarn regle
etmeye alyor. Biri itlaflar ara olarak kullanr-
ken dieri hayvan barnaklarn, sahiplendirme
ya da ksrlatrma kampanyalarn kullanyor.
stanbulun modernletirilmesi arzusunun geri-
limleri sadece sokak hayvanlarnn regle edil-
stanbulu modernize ederken bundan bo bir
yok-yerletirme, sterilizasyon, beeri ve uygar
kente dair bir imgeye uyarlama abas anlald
oranda sokak kpeklerinin ve kedilerinin ba
dertte olacak gibi.
Dzeltmeye alanlarn karsna hep
katlamaya ve buruturmaya alan eler
kar. Sokak hayvanlar da o krklarn iindeki
nilerde hayat buluyor ite. Bu hayatlar barnd-
ran kat yerleri bazen hogr, bazen aldrmaz-
lk, bazen de ilevle (faresavar-kedi/beki-kpek)
aklanr. te bu noktada iki kutbun, hayvanlar
koruyan ve yok etmeye alanlar arasnda deil,
kentte hayvann varln bir problem olarak al-
glayanla dier baka bir grup arasnda olutuu
ortaya kyor. Hogr-aldrmazlk ve ilevsellik
ekseninde bir araya getirilebilecek bir grup. Acaba
insan iin olduu kadar hayvan iin de var olan
bir kent hayal edilebilir mi? Kamusal mekanda
SALT014-STANBULLAMAK-322
 STANBULLAMAK
kaak durumuna dmeden yaayabilirler mi? Kat
yerleri gzard edilen ve gayrimeru olan yerde mi
olmal? Hayat nilerini barndran kat yerleri bile
isteye oluturulmaz m? Kent, insan iin olduu
kadar hayvan iin de tasarlanp yaplamaz m?
Naln Bahekapl
>Sokak Kpekleri
SOKAK KPEKLER
Az zamanda ok iler baarma saikinin en
nemli madurlarndandr. Osmanl modern-
leme hareketinin bandan gnmze kadar
kpekler ve ynetim arasnda ehir sathn-
da kimi kez zamana yaylm, kimi zaman da
annda mdahalelere dayal bir dmanlk
sregitmitir.
Modernleme sanclarnn banda dile getirilen
argmanlarn kpeklerle ilgili ksmnn hijyen ve
halk sal ile alakas olmamas dikkate ayan bir
noktadr. Zira 19. yzyl boyunca stanbulda kay-
da gemi bir kuduz vakasnn bulunmamas, de-
iken ehir ekolojisinin kpek ve kuduz arasnda
dorudan bir balant kurulmasna elvermediine
iaret eder. Aslnda sr, sincap, yarasa ve birok
iftlik hayvannda grlen kuduzun, kpek ile
beraber anlmasnn stanbul iin grece yeni bir
olgu olduunu syleyebiliriz.
II. Mahmut dneminden balayarak, belli
aralarla toplu olarak katledilen sokak kpekleri,
aslnda ehirde nemli ilevi yerine getiriyor-
du. Taner Timur, Tarih ve Toplum dergisinin 1993
yl Eyll saysndaki stanbul Kpekleri adl
yazsnda, kpeklerin ehirde gvenlik, salk ve
temizlik sektrnde altklarn belirtiyor. Her
mahallenin kpek gruplar o mahallenin bekili-
ini stleniyor ve sokak kpekleri ile anlamay
bilemeyen baz Frenkler dnda, mahalleden ge-
en yabanclara, tehditkar davranmadklar srece
zarar vermiyorlard. Evlerden atlan plerden
beslendikleri iin de temizlik ve salk sorunlar-
nn oalmasna mani oluyorlard. Buna ramen,
yani ortada tehcir edilmelerini gerektiren her-
hangi bir neden yokken, II. Mahmut zamannda
Hayrszadaya srlmek istenmi, kan frtnada
geminin anakaraya savrulmas zerine paay yrt-
mlard. Yarm braklan i, Abdlaziz dneminde
tamamland. Ancak ehirde kan bir yangnn
bu menfur srgnden kaynakland dncesi,
srgncleri kpekleri azad etmeye srkledi.
SALT014-STANBULLAMAK-323
 STANBULLAMAK
Devletin giderek iddetlenen kpek dman-
l baka bir tehcir ile maruf ve malul ttihat ve
Terakki Frkas dneminde yaand. Elli ila altm
bin kpek nce Hayrszadaya srld, birbiri-
lerini yiyerek telef olduktan sonra da cesetleri
gbre ve hayvan yemi olarak Fransz bir mte-
ebbis tarafndan ihra edildi. ttihat ve Terakki
dneminden gnmze, en azndan kpekler sz
konusu olduunda, tepeden inme temizlik eilimi
deimedi; hatta tedricen artt bile diyebiliriz. Bu
satrlarn yazar, 1996 ylnda gerekleen barn-
ma konulu Habitat Konferans srasnda, yabanc
misafirlere ho grnmek maksadyla ldrlen
kedi ve kpeklerle dolu bir bidon grd.
Tpk kentsel dnm (bak. Kentsel D-
nm) adna uygulanan ve dntrlecek
mahalleye danlmadan, ekonomik pazarlk
baznda gerekleen barnma ihlalleri gibi; yne-
tim, ehirli ve kpek arasndaki ilikiye de tepe-
den mdahale yntemiyle zm arar. Ancak
ayn eyi ehirli ve kpek arasndaki iliki iin
sylemek doru olmaz. Timur, makalesinde y-
netimin her mdahalede halkn tepki verdiini
belirtip, zellikle 1910 ylnda dnemin ehre-
mini Cemil Topuzlu tarafndan gerekletirilen
srgn srasnda ahalinin kpekleri azad etmek
istediini, kimi zaman da bunu baardn, d-
nemin bir Fransz okulunda retmenlik yapan
Colombaniden alntlarla aktarr. Colombani,
Kpekleri toplamak iin Trkleri dnmemek
lazm. Hayvan bana on be frankn verildii bu
ok karl ii ingeneler yklendiler. diyor. Yaznn
devamnda bu Trklerden kastn Mslmanlar
olduunu anlyoruz. Gerekten de dnemin s-
tanbullular arasnda, zellikle Frenklerin kpek
meselesinin halline daha fazla taraftar olduu-
nu gryoruz. Srgn srasnda araya kaynayan,
herhalde dnemin ender evcil kpeklerinden
Pera Palas Otelinin kanii, otelin misafiri yaban-
clar tarafndan ok sevildii iin beyhude yere
dier kpekler arasnda aranm.
Ancak Frenklerin kpekler hakkndaki fikir-
lerini genellemek, ncelikle kar rneklerin gz
nnde bulundurulmas durumunda yanl olur.
Genellikle Batllarn ikamet ettii Perada kpek-
ler varlklarn dier mahallelerdeki kpeklerle
ezamanl srdrdler ve hala da srdryorlar.
1902-1904 senelerinde stanbulda bulunan Claude
Farrre de, Batdaki hibir kpei sevmemesine
ramen stanbul kpeklerine makul ve mtef-
fekkir tavrlar yznden sayg duyuyor. kinci
olarak, kpeklerden kurtulma istei 6. Daire
SALT014-STANBULLAMAK-324
 STANBULLAMAK
Belediyecilii ile fiilayata geen Batl anlamda
kent planlamas fikrinin sadece fiziki deil, sos-
yolojik ilikileri de ierdiini gsterir, Frenklerin
kpekleri sevmediini deil.
Gnmzde stanbulun sokak kpekleri ve
insanlar halen ayn ehir ekolojisinde barnyorlar.
stanbulda tehcir politikalarnn niye ilerlik
kazanmadn biraz daha iyi kavramak iin, s-
tanbullu kpekler ve insanlar arasndaki ilikiye
nominalist bir gr asndan bakmakta fayda var.
stanbullular ve stanbullu kpekler arasnda-
ki ilikiyi, rnein Peter Singervari bir trcle
kar k ve ac ekmeyi minimalize etmeye da-
yal faydac bir ahlak felsefesinden yola karak
aklamak pek olas deildir. stanbullular iin
byle mutlakiyeti bir etik gdden bahsetmek
zordur. Zira, rnein satn alndktan belli bir sre
sonra bkknlk veren baz ev kpekleri ve ma-
hallede barnmas artk istenmeyen kimi sokak
kpekleri sklkla ehrin cra aalk blgelerine
ya da Prens Adalar gibi ehre geri dnn im-
kansz olduu yerlere (burada gemiye binmeyi
beceren, akl eden kpekleri istisna olarak be-
lirtmek gerekir) srlr ve ou burada alktan ya
da hava artlarndan telef olur. Dolaysyla iki tr
stanbullu arasnda sregiden ilikide eer ahlaki
bir yan varsa, bu rnein Descartestan Kanta
kadar erevesi kurgulanmaya allan evrensel
akln (ruhun) ve ona sahip bireyin stlendii ve
Singer gibi felsefecilerin zmledikleri bir akl
ve ona dayal davran teorisinden kaynaklan-
maz. (Batdaki tartmalarn genel hayvan haklar
zerinden olanca hzyla ilerlemesine ramen
fiiliyatta pek bir ey deitirmediini, analizin
analiz olarak kaldn sylemeyi de ihmal etme-
yelim.) stanbullu, kpekleri ile ili dldr, ancak
onlar genel kurallar iinde, zamansal uzamda
kategorize etmez, yeri gelince onu umursamaz,
ama katledilmesi tarfatar da deildir.
Kentin kendine has dokusu -Boaz hattnda,
1980lerden bu yana devam eden talanlara ramen
halen varln srdren yeil vadiler ve tepeler,
ehrin kuzey ve gneyine gidildike iyice belir-
ginleen mahalleler arasndaki boluklar, evre ve
balant yollar yaknndaki araziler- kpekler iin
doal barnaklar, gerektiinde insandan grece
uzaklaabildikleri yaam alanlar yaratsa da, sokak
kpeklerini, rnein Beyolunun turistlere hitap
eden bir Osmanl lokantasnn giriindeki paspa-
sn zerinde, ya da kinci Kprnn yapmndan
bu gne lkenin en zengin banliys, tketim
SALT014-STANBULLAMAK-325
 STANBULLAMAK
toplumunun genel karargah haline gelmi olan
Badat Caddesi (bak. Badat Caddesi) ve civarn-
daki lks konutlarn etrafnda da grebildiimize
gre, varlklarnn sregelmesinde kent dokusu-
nun ancak ksmi bir etkisi olduunu syleyebiliriz.
Yukardaki son rnekten yola karak, kpek-
lerin mahallelerdeki varlklarnn sadece bir snf-
sal ayrmdan kaynaklanmadn da ilave etmek
lazm. Evet, byk ihtimalle Ataky, Suadiye ya
da Nianta gibi orta-st snf mahallelerde daha
sk telef ediliyorlar, bu mahallelerin evlerinde
ikamet eden trdelerinden beslenme standartlar
asndan radikal bir ekilde ayrlyorlar, ancak bu
mahallelerde de hemen her zaman hi de azmsa-
namayacak miktarda sokak kpeine rastlamak
mmkndr.
Bu snfsal yapdan grece bamsz i ie ya-
am, ksmen de olsa gvenlik ihtiyacnn kpekler
vastasyla halen karlanabiliyor olmasyla ak-
lanabilir. Zengin mahallelerde otoparklarn, lks
apartman sakinlerinin sahiplenmesi ile yar evcil-
leen, daha yoksul mahallelerde yine genel asayiin
salanmasnda bekilik grevlerini srdrp p-
ten ve ahalinin sunduklarndan beslenerek yaayan
kpeklerin says hayli fazladr. Ancak kpeklerin
hepsi bekilikle itigal etmedikleri gibi, ounlukla
bir p toplaycs ya da berdu ile beraber gezen
gebe kpekler de sklkla karmza kar.
slam dininin yapsna atfedilen kpekseverlik
ise hem somut olarak, fkh yoluyla desteklenmesi
zor bir iddiadr, hem de metropol olduundan
fazla slam kltrne baml klmak gibi bir
tehlike barndrr. Reat Ekrem Kou, stanbul
Ansiklopedisinde Mslmanlarn kpeklere bak-
makla beraber, onlar evlerine alacak kadar ileri
giden Rumlar ile alay ettiklerini syler. yleyse,
daha nce szn ettiimiz ve Batl seyyahlar-
ca Trkler diye adlandrlan kpekseverlerin
Rumlar da kapsadn m sylemek gerekir? Her
halkarda, stanbullularn kpeklerle i ie gemi
yaamn sadece dinsel motiflerden yola karak
anlamlandrmak da olas gzkmemektedir. Ta-
ner Timur, 19. yzylda baz Batl seyyahlarn
Trklerin kpeklerle ilikisini Trkmenistana
dayandrmasn, hakl olarak ihtiyatla karlar.
Ne de olsa an itibar ile kmz da tketmiyoruz.
2004 ylnda kan 5199 Sayl Hayvanlar Ko-
ruma Yasas ile sokak hayvanlarnn ksrlatrla-
rak yerlerine braklmasna karar verildi. Bu esnada
dier salk sorunlar da giderilecei iin, kuduz
SALT014-STANBULLAMAK-326
 STANBULLAMAK
dahil dier hastalk ihtimalleri de bertaraf edile-
cekti. Ancak uygulamada ciddi sorunlar olduunu
Sahipsiz Hayvanlar Koruma Dernei ya da Evsiz
Hayvanlar ve Doay Koruma Dernei gibi sivil
toplum kurulularndan reniyoruz. Bir kere son
dnemde hzla yaylan taeronluk sistemi yzn-
den bu i de bir tayc firmaya havale edilmi
durumda. Firmann belediyeden para almas iin
ksrlatrma sonras organlar gstermesi yeterli
oluyor. Yani hayvanlarn mahallelerine geri dnp
dnemediklerine dair bir bilgimiz olmad gibi,
bu ilem sonras ldrlp ldrlmediklerini
de bilemiyoruz. ABden kuduza kar gelen fonun
akbeti de mehul. Ancak her stanbullu zaman
zaman striknin ile zehirlenmi kpeklere rastlar.
Bu operasyonlar kimi zaman bir mahallenin
temizlenmesini (bak. Temizleme) amalar, kimi
zaman da kiisel garez dzeyinde seyreder. Geen
sene Kuzguncuk semtinde st dzey bir brokrata
tebelle olan iki kpein ayn hafta iinde zehir-
lenmesi bu gareze bir rnek tekil eder.
stanbulda sokak kpekleri ve insanlar ara-
sndaki ilikiye dair yukardaki tespitler, bu ili-
kinin nasl da yzlerce yldr srmekte olduuna
tam bir cevap veremese de belli ipular barndrr.
Zaten ehir, kpek ve insan arasndaki ilikiye
dair tek bir argman sunmak yntemsel adan
da mmkn gzkmyor. Girift iktidar ilikile-
rini, onlardan kaynaklanan ahlaki kodlar, ans
faktrn, Batllama abalarn, bireyin eitli
evrelerini, verili ve deiken evre artlarn ve
daha nice arzi olguyu bir araya getiren ve nihai
bir sonu aramayan bir soyktk almas, iler-
lemeci bir ehir tarihi anlayndan saknmamza
yardm eder. Bylece uzun zamandr hasretini
ektiimiz beraber yaama kltrnn drt
bacakl arkadalarmzla, de kalka da olsa nasl
devam ettiine bir nebze aklk getirebiliriz.
Ulus Atayurt
>Badat Caddesi, Kentsel Dnm, Temizleme
SOVYETLER BRL SONRASI GMEN
Sovyetler Birlii sonras dnemde stanbula
g: 1991de Sovyetler Birliinin dalmasnn
ardndan stanbula gelen g dalgalarn
tanmlar.
Bu durum, genel bir bakla, Trkiyenin g ta-
rihinde (bak. G) iki sebepten dolay yeni bir
dnemi belirler. Bunlardan birincisi Trk ulusu
ile herhangi bir yaknlk iddiasnda bulunmadan
SALT014-STANBULLAMAK-327
 STANBULLAMAK
yaplan bir g olmas, ikincisi ise gmenler
arasnda kadnlarn ounlukta olmas ve onlar
buraya eken faktrler arasnda cinsiyetle ilgili
megalelerin oynad nemli rol.
Sovyetler Birlii sonras dnemde g nce,
Sovyet dneminin ikinci ekonomisinden edi-
nilmi kk apl ticaret pratiinden devamla
uluslar st bir giysi, deri ve ayakkab ticaretine
girien bavul tccarlar tarafndan balatlm-
t. 1990larn ortasnda ulat en st noktada
Trkiyeden eski Sovyetler Birlii lkelerine ya-
plan bavul ticareti ihracat hacminin yllk 9-10
milyar dolar dzeyinde olduu ve ylda neredeyse
1,5 milyon kiinin Trkiyeyi ziyaret ettii tahmin
ediliyordu. Bu git-gel ticareti ve balatt dairesel
g zamanla, Trkiyede bulunduklar sre ie-
risinde eski sosyalist lkelerin vatandalarnn
buluma yeri haline gelen stanbulda Laleli ve
Aksaray gibi blgeleri ve Trabzon gibi ehirleri
yar-kresel/blgesel merkezlere dntrd.
Gmenlerin ticari seks ve ev hizmeti ileri yap-
maya balamalaryla beraber bu blgelerin nemi
post-sosyalizmin gmenlerine Rusa pop mzik
albmleri veya ucuz arap almak gibi diasporik
hayat biiminin gerekliliklerini salamalar a-
sndan daha da artt.
stanbuldaki farkl post-sosyalizm gmen
gruplar arasnda gerekte ancak bir takm gevek
balar bulunmasna ramen, aralarnda kadn-
larn ounlukta olmas onlarn halk tarafndan
Nataa genel ismiyle damgalanmasna sebep
olmutur. sim nce seks iileri iin kullanldysa
da, aslnda o blgeden gelen tm kadnlarn rasge-
le cinsel iliki kurmaya potansiyel eilimini ifade
etme niyetindeydi. Benzeri ekilde, tm post-
Sovyet gmenlerden gnlk konumalarda toplu
olarak Ruslar diye bahsedilse de aslnda, bavul
ticareti yapan ilk gruplar dnda, Trkiyedeki
post-sosyalizm gmenleri Rusyadan ok baka
lkelerden geliyor. rnein, seks iilerinin ou
Romanya, Moldova ve Grcistandan gelirken, ev
ii hizmet sektrnde alanlarn ou Moldova,
Ukrayna, Grcistan ve ayn zamanda, dier lke-
lere 2000 sonras dnemde katlan Ermenistan,
Azerbaycan, Trkmenistan ve zbekistan gibi
Kafkas ve Orta Asya lkelerinden geliyor.
Bata hangi sektre doru ekilirlerse ekil-
sinler, post-Sovyet gmenler Trkiyeye bir ya
da iki aylna geerli turist vizeleriyle gelip daha
uzun srelerle kalyorlar. 1990larn ortasndan
balayarak, Trkiyedeki konumlarn gvence
altna almak ve vize srelerini geirdikleri iin ceza
SALT014-STANBULLAMAK-328
 STANBULLAMAK
demekten kurtulmak isteyenler, vatandala
kabul yolundaki tek imkan olarak Trk vatanda-
laryla sahte evlilikler gerekletiriyorlard. Ancak
Trk Vatandal Kanununda 2003te yaplan
deiiklik, vatandalk hakk kazanlmasndan
nce yllk bir bekleme sresi getirdi ve bunun
sonucunda sahte evlilik saysnda byk d
grld. Trkiye Byk Millet Meclisi ayn yl
ierisinde belgeleri olmayan iilerin alma izni
almasna imkan tanyan bir kanun geirdiyse de,
ancak ok az sayda ii bu belgeyi almay baard
ve ou hala Trkiyede yasad olarak kalyor ve
alyor.
Aye Akaln
>G
SOYLULAMA
Soylulamadan soylulatrmaya gei ve son-
rasnda srecin yaad lek atlamas.
Soylulama (mutenalama), mahallelerin iinde
yaayanlarla birlikte geirdii bir deiim sreci
(bak. Mutenalatrma). Deiimin yn srecin
soylulama olup olmadn belirler. Deiim eer
mevcut kullanclarn kendilerinden daha st
statl kullanclarla yer deitirmesini ve emlak
deerlerinde bir art beraberinde getiriyorsa, bu
sreci soylulama olarak adlandrabiliriz.
stanbul soylulama sreleri ile 1980li yl-
larn balarnda tant. Soylulama, 90l yllarn
sonlarna kadar kentin kltrel orta snflarnn
nclnde Kuzguncuk ve Arnavutky gibi Bo-
az kysndaki ve Galata ve Cihangir gibi Beyo-
lundaki birka mahalle ile snrl kald. 80li ve
90l yllar boyunca genel olarak kendiliinden
gerekleen, spontane bir sre olarak karmza
kan soylulama, 2000li yllarla birlikte giderek
dardan mdahaleler ile tetiklenen bir srece
doru evrildi. Srecin yaad bu dnm, soy-
lulamadan soylulatrmaya gei olarak tanm-
layabiliriz. (Eer kendiliinden, spontane olarak
gerekleen bir sreci tarif etmek iin soylulama
(edilgen) kelimesini kullanmay tercih ediyorsak,
d mdahalelerin tetiklemesi ile gerekleen
sreleri soylulatrma (etken) olarak nitelendir-
memiz daha uygun olacaktr.)
2000 sonras soylulatrma srelerini,
hem stanbuldaki (80lerde Boazda ve 90lar-
SALT014-STANBULLAMAK-329
 STANBULLAMAK
da Beyolunda balayan iki dalgann ardndan)
nc soylulama dalgasna karlk gelmesi,
hem de yurtdnda 90lardaki ekonomik du-
raklamann ardndan kamu ve zel sektr n-
clnde gereklemekte olan soylulatrma
sreleri iin de kullanlan bir terim olmas ne-
deniyle nc dalga soylulama olarak tanmla-
mak yerinde olur. Genel olarak kamu kurumlar
ya da sermaye (bazen ayr ayr, bazen bir arada)
eksenli mdahaleler ile ekillenen bu nc
dalga soylulama ya da soylulatrma srelerini,
gerekletikleri leklere gre drt balk altnda
incelemek mmkn:
Daire/Ev lei: Avrupa Birlii ve Fatih Be-
lediyesi ortakl ile gelitirilen Fener ve Balat
Semtlerinin Rehabilitasyonu Program, kamuo-
yuna ilan edilmesiyle beraber 90l yllarn sonla-
rna doru kk lekli bir soylulama srecini
tetikledi. Uzun yllar yatrmsz kalan blgeye
yatrm vaadinde bulunulmas, blgeye yerleme
ynnde o ana dek tereddt gsteren gruplar
blgeye ekmek iin yeterli oldu. Fener ve Balat
semtlerinde gereklemekte olan soylulama s-
reci, soylulamann kendiliinden gerekleen bir
sreten, kurumlarn ya da kurumsal yatrmn
ardndan gerekleen bir srece (soylulatrmaya)
doru kaynn stanbuldaki ilk rneini tekil
etmekte.
Apartman/Bina lei: nc dalgann teza-
hr ekillerinden bir dieri Beyolunda (zellikle
Galata blgesinde) byk emlak yatrmclarnn
soylulama srecinin kendi seyrinde devam ettii
blgelerden sistematik bir ekilde bina satn ala-
rak, ilerindeki daireleri st orta ve st snflarn
yaam tarzlarna uygun bir ekilde restore edip,
bu kesimlere pazarlamaya balamasyla ortaya
kt. Bylece daha nce bamsz bireyler ya da
kk yatrmclar nclnde daire daire d-
nmekte olan semt, bina bina dnmeye ba-
lad ve soylulama sreci yeni bir ivme kazand.
Sokak lei: Bir giriimcinin Beyolunda,
Galatasaray Lisesinin arka tarafndaki bir so-
kakta yer alan binalar toplu olarak satn alarak
restoran ve barlardan oluan bir ekim merkezi
yaratma projesinin 2004 ylnda hayata geme-
siyle soylulatrma ilk kez sokak leinde ger-
ekleti. Sokakla birlikte, ironik bir ekilde ismi
de soylulatrld, yllarn Cezayir Soka (bir
sreliine de olsa) Fransz Soka ismini ald.
Fransz Soka Projesi ile nc dalga soylula-
mann bundan byle noktasal bazda gerekleen
SALT014-STANBULLAMAK-330
 STANBULLAMAK
bir sre olmakla snrl kalmayaca anlalm
oldu.
Ada lei: nc dalga soylulama srele-
rinin son halkasn, kimi zaman Sulukule rnein-
de olduu gibi kamu-kamu (Belediye-TOK), kimi
zaman da Tarlaba rneinde olduu gibi kamu-
zel sektr (Belediye-Byk Sermaye) ortakl
ile sit alanlarnda gelitirilen kentsel dnm
projeleri (bak. Kentsel Dnm) oluturmakta.
2005 ylnda karlan ve bu projelerin dayanak
noktasn oluturan 5366 sayl Ypranan Tarihi
ve Kltrel Tanmaz Varlklarn Yenilenerek Ko-
runmas ve Yaatlarak Kullanlmas hakkndaki
kanun, tand yeni kamulatrma yetkileriyle
yerel ynetimlere ada baznda proje gelitirme
olanan sundu. Henz uygulama aamasna ge-
ilmemi olsa da, projelerin u ana kadarki ileyi
ekillerinden bu alanlardaki mevcut sakinlerin
yerlerini daha st snflara brakaca ve emlak
deerlerinde ciddi artlarn (yani soylulama
srecinin) yaanacann iaretleri alnmakta.
Tolga slam
>Kentsel Dnm, Mutenalatrma
STADYUM
Kamu mlkiyetinde olduklar dnemlerde
hemen herkesin konum ve ilevselliklerin-
den yaknd, spor kulplerinin mlkiyeti-
ne devredildikten sonra kimsenin sorunlu
bulmaz olduu kentsel spor donatlar. [Ed.]
Trkiyede hemen her matan sonra, futbolcu-
lar sahann iine giren kameralar karsnda bir
eyler sylemeye zorlanrlar. Bu hem televizyon
izleyicileri hem de futbolcular iin artk bir bek-
lenti halini almtr. Futbolcularn ne diyecekleri
bellidir aslnda; izleyiciler de ne duyacaklarn
ok iyi tahmin etmektedirler. Futbolcu, genellikle
soyunma odasna doru ilerlerken, birka klie
tmceyi art arda sralar ve sonunda iaret par-
man tribnlere doru uzatp yle bir tmce
kullanr: u muhteem taraftarmza teekkr
ediyoruz.
Onun teekkr elbette birka kiiye deil,
tribnde bulunan kendi taraftarlarnn tmne-
dir. Bu tmcenin tek bir anlam vardr: Futbol-
cu, tribndeki taraftarlar homojen bir btnlk
halinde alglamakta ve onlar biz olarak ilan
etmektedir. Eer varsa, tribnlerin daha kk
bir blmne yerlemi rakip takm taraftarlar
SALT014-STANBULLAMAK-331

da, yine bir homojenlik algsyla teki diye ta-
nmlanr.
Futbol hakknda bir eyler sylemeyi deneyen
bir kiinin, hi kuku duymakszn setii ilk ha-
reket noktas, taraftarlarn kolektif duygular ve
kulpleri ile kurduklar ortak kimliktir. Bu mut-
lak fikir, futbol zerine yaplacak yorumlar adna
gvenli bir yol yaratr. Gerekten de, tribnde yer
alan kiiler, toplumsal konumlar ne olursa olsun,
hi tanmadklar ve yan yana oturmak zorunda
kaldklar dier kiiler ile yaknlamak, o kulp
kimliini eitlik iinde paylamak istemektedirler.
Bu yzden ma sresince tm farkllklar karlkl
iyi niyetlerle en aza indirmek abas mevcuttur.
Atlan bir gol, kiinin talip olduu her toplumsal
statnn, her yatrmn, her kar hesabnn, her
projenin nemini kaybetmesi, hatta bir anda unu-
tulup gitmesi demektir. O gol tribndeki kitleyi
ayn biimde etkiler ve bir duygu patlamas aa
karr. Gol atann ya da yiyenin duygular bize
farkl grntlerle ulasa da, iki duygunun iddeti
arasnda byk lde benzerlik vardr. Gol ata-
nn tribndeki l ile gol yiyenin ie kapan-
mas, birlikte oturan kiiler arasnda ortaklklar
dourur. Stadyumun dnda hibir zaman duygu
paylamna girmeyecek, hatta yz yze bakmalar
STANBULLAMAK
bile mmkn olmayacak kiilerin birbirlerine sar-
lp dakikalarca sevinle zplamas ya da birer sigara
yakp birbirlerinin yrek kntsn hissetmesi,
yalnzca tribnlerden izlenen bir goln eseridir. O
halde basit bir mantkla, taraftarlk nitelii, her
farkll ve toplumsal kesimler arasndaki teki-
lii ortadan kaldrmaktadr diyebilir miyiz?
Hem stanbulda hem de lkenin dier kent-
lerinde, futbol bir ulusal kimlik, mahalle ya da
cemaat dayanmas hissiyat ile oynanmtr.
Zaten kentteki futbol alanlar da, homojen kim-
likleri, kolektif duygular barndran yerler olarak
domutu. Futbolu bu topraklara ilk tayanlar,
19. yzylda pamuk ticareti iin zmire gelen n-
gilizler idi. Yine ayn yzyln son eyreinde,
imparatorluk topraklar iindeki Selanikte de
futbol biliniyordu. 20. yzyln hemen bandan
itibaren de Trkler, kendi aralarnda oluturduk-
lar takmlarla ngiliz, Fransz ve Rum takmla-
ryla malar yapmaya balad. Bu malar Trkler
iin bir ulusal mcadeleydi. zellikle igal d-
neminde, Trk takmlarnn igal kuvvetlerine
kar giritikleri futbol mcadeleleri, Kurtulu
Savann bir paras gibi grld. Trk futbol
gelenei bylece temellerini tam anlamyla ko-
lektif duygularda buldu.
SALT014-STANBULLAMAK-332

Kolektif Duygularn lk Merkezi, Taksim
Stadyumu: stanbulun en nl meydan Tak-
sim, tarihi boyunca siyasi gsterilerden kitlesel
elencelere kadar, her zaman kolektif duygulara
kucak amtr. Elbette bu meydanda toplanan
kitleler hem siyasi gsterilerde hem de elence
gnlerinde, kentin (hatta lkenin) her yanndan
buraya gelen kozmopolit gruplardr. Ne var ki bu
gruplarn Taksimdeki davran biimleri srekli
olarak ortak duygular yaratabilmek ynnde ge-
limitir. Buradaki hibir toplanma, balangta
siyasi ayrlklar ya da atmalar, toplumsal s-
lup farkllklarn vs. ngrmemitir. Ama top-
lanmalarn ilerleyen saatlerinde, genellikle sz
konusu farkllklar kendilerini gstermeye balar
ve biz ile tekinin arasna kaln duvarlar e-
kilir. 1921 ylnda alan Taksim Stadyumunun
kaderi de, Taksim Meydannnkine benzemitir.
Taksim Stadyumu Osmanl dneminde 1.
Topu Alaynn yerletii bir klayd; stanbulda-
ki igal gnlerinde de bir ara Senegalli askerlerin
barna oldu. Bu klann hemen yaknndaki
Talimhane ad verilen alanda yaplan futbol ma-
lar, Trkler ile igal kuvvetleri arasnda bir ulusal
mcadele halini almt. Giderek malar bu klaya
kaymaya balad; malarn oynanmad gnlerde
de burada eitli elenceler organize ediliyor ya da
STANBULLAMAK
gre msabakalar, at yarlar dzenleniyordu.
Bugn de Trkiyenin en gl takmlar olan Fe-
nerbahe, Galatasaray ve Beiktan o tarihlerde
ngiliz ve Fransz takmlaryla yaptklar malar,
Taksim Stadyumuna binlerce seyirci ekiyordu.
Kaytlar, bu kladan bozma stadyumun 8000
seyirci kapasiteli tribnlere sahip olduunu belir-
tiyor. zellikle Trk takmlarnn karsna kan
Sporting, Iron Duck, Essex, Lighting, Revenge,
Filotilla, Malaya, Guards gibi ngiliz takmlar,
bu stadyumun Trk seyircilerle tamamen dol-
masn salyorlard. gal gnlerinde Taksim
Stadyumunda yaanan ulusal mcadele havas,
igal sonrasnda yaplan bir mata en st dze-
ye kt. Cumhuriyet ilan edilmeden hemen
gn nce, yani 26 Ekim 1923de oynanan Trki-
ye Romanya ma, bir futbol mandan te bir
ey deildi, ama o ma da Trkiyenin ilk ulusal
ma olmas nedeniyle tam bir kolektif duygu ile
izlendi.
lerleyen yllarda Taksim Stadyumu, bir ulu-
sal mcadele merkezi grntsnden yava ya-
va uzaklat ve buraya toplanan kitlenin duygu-
su, Trk takmlarnn Rum, Ermeni ve Musevi
takmlaryla yaptklar malarda daha ok bir
cemaat dayanmasna dnt (bak. Aznlk).
SALT014-STANBULLAMAK-333

te o noktada, o stadyuma toplananlar kendi
aralarnda biz ve teki olarak yeniden ayrld.
Trk takmlarnn kendi aralarndaki malarda
da mahalle ya da cemaat duygusu ne kyor ve
ayn ayrma yine tank olunabiliyordu. Taksim
Stadyumuna toplanan kitlenin bu kartlk du-
rumu, bir futbol mandaki kaba atmalardan da
ibaret olsa, Trkiyenin tek partili dneminde
ok seslilik gibi alglanabilmi ve bylece futbol,
hep olduu biimde rahatlatc bulunabilmitir.
rnein air Nazm Hikmet, bu stadyumda izle-
dii bir ma iin unlar yazmt:
Oyunu seyredenler ikiye blnmler. Her
biri kendi partisinin ocuklarn tevik eder,
dman tarafa kfr basar dururdu. Herkes
istediini sylyor. Herkes diledii gibi barp
aryor. Ortalkta bir sz, bir dnce hrriyeti
alabildiine... Bu iin birok taraf houma gitme-
di, desem yalan sylemi olurum. Muayyen bir
manada demokrasiyi anlamak isteyenler Taksim
Stadyumuna gitsinler. Ben kendi payma gzel
ve berrak bir iki saat geirdim orada.
Taksim Stadyumu 1940 ylnda ykld ve
o alan bir park haline getirildi. O srada nn
Stadyumunun proje almalar tamamlanm
STANBULLAMAK
ve inaat aamasna geilmiti. Bundan byle
futbolun stanbuldaki merkezi, Taksimden
Dolmabaheye tanacakt. Bu arada, Taksime
yakn bir yerde bulunan Mecidiyeky semtinde
baka bir stadyumun yaplmas gndeme gelmi-
ti. Burann inaatna da 1943 ylnda balanacak,
ancak yirmi bir yl sonra tamamlanabilecekti:
Buras bugn Galatasarayn kulland ve yabanc
takmlarn stanbul cehennemi olarak and
Ali Sami Yen Stadyumu idi.
Tribnlerde slup Farkll ve Stadyumda-
ki Blnmeler: Taraftarlk nitelii dediimiz
eyin, farkllklar tmyle gideren bir karakteri
olduunu iddia etmek ve o iddiann gerekeleri-
ni ne srebilmek, Trkiyedeki allm yakla-
mlara ve deneyimlere gre kolaydr. Ama dier
yandan, Bat futbolundaki duygusal kolektiflii
bozan kimi verileri de gz nnde tutmamz ge-
rekir. Bat sanayi toplumlarnn futbolu, mahalle,
cemaat ya da ulusal aidiyetlerden ok snfsal
aidiyetler erevesinde gelimiti. Sanayileme
srecini gecikmeli ve nemli llerde sapma-
larla yaam olan Trkiyede ise, kulp kimlii
doal olarak snfsal aidiyetlerin dnda, daha
geleneksel bir kimlikleme, hatta bir cemaatleme
ynnde algland. 1980li yllarn sonuna doru
SALT014-STANBULLAMAK-334
 STANBULLAMAK
Bat Akdeniz kltrnde futbolun yeri zerine
almalar yapan etnolog Christian Bromberger,
Olympique Marseille taraftarlarnn tribnlere
yerleimini incelemi ve Bat sanayi toplumlarn-
daki stadyumu bir kent maketi olarak grmt.
Szkonusu aratrmadan, kentte yer alan sosyal
kesimlerin, mesleklerin, ya gruplarnn, cinsiyet
oranlarnn, stadyum ile semtler arasndaki ula-
m olanaklarnn ve kimi futbolculara duyulan
zel ilginin bu yerleme biiminde etkili olduunu
reniyoruz. Tribnlerin her blm bir toplum-
sal kesimin somut alandr. O halde Brombergerin
aratrmas, kolektif kulp kimlii ile tribnde
yer alan sosyal kimlikler arasnda deiken bir
iliki olduunu ortaya koymaktadr. Yani, her ne
kadar atlan bir gol tribnde yer alanlar arasnda
sk duygu balar oluturuyorsa da, o gol annda
yaanan coku ya da hzn duygusal bir homo-
jenlik yaratyorsa da, bu btnlk tam anlamyla
kulp kimlii ile ilgili bir durum deildir. Akas,
tribndeki anlk duygu balar ile kulp kimlii
arasnda mutlak bir ilikiden sz etmek ok da
doru saylmaz. nk kulp kimlii, kolektif
duygularn dourduu bir homojenlik ile ak-
lanamaz; bu kimlik, farkl sosyal kesimlerden
kiilerin kendi takmlarn nasl ifade etmeyi ter-
cih ettiklerine bal olarak biimlenir. Baka bir
deyile, kiilerin kendi takmlar hakknda neyi
anlatmay sevdiklerinin oluturduu bir ayrm-
dr bu... Ayn takmn taraftarlar arasndaki bir
slup fark... te, ayn kulbn kimlii altnda
toplanan taraftarlar, bu kimlii kamusal alanda
(stadyumda) farkllklar ile davurmaktadrlar.
Brombergerin Marsilya rneinden yola -
karak, zellikle 80li yllardaki stadyumlara genel
bir bak atacak olursak, bu yaplarn birer kamu-
sal alan olarak son derece ideolojik bir planlama
yansttn grrz. Bat sanayi toplumlarnn
modernist kent ve mimari mant ile stadyum-
lar arasndaki balam akmas, hayli belirgin
olarak gzler nne serilmitir. Modernist kent
ve mimari anlaynn ve bu anlaya bal olarak
kamusal alanlarn yaratmaya alt bir prensip-
ten sz edelim: Farkl sosyal kesimlerden gelen
kiilerin karlamasyla, elbette kendi kimlikle-
rinin, snfsal aidiyet gstergelerinin korunaca
bir alan oluacakt. rnein kentin karlama
alanlar olarak dnlm meydanlar, parklar
vs. farkl kimliklerin kendilerini zgrce ifade
edebilecekleri yerlerdi; ama bu alanlar herhangi
bir kesimin kalc simgelerini asla benimseme-
yecek, hibir kesim o alan kendi aidiyet gster-
geleriyle tanmlayamayacakt. Kamusal alann
SALT014-STANBULLAMAK-335

dili, oulluu uzlatran bir karakter tayordu.
Modernist kent ve mimari kabaca unu demek
istiyordu: Kamusal prensip, sermayenin ya da her-
hangi bir sosyal kesimin olas keyfi hareketlerini
engelleyecek, onun kendi simgelerini kamusal
alana rahata yerletirmesine kar duracak ve
mutlak bir g olarak yaama egemen olma aba-
sn trpleyecekti. Bu projenin kent pratiinde
ne kadar baarl olduu bir tartma konusudur;
oysa u vardr ki, belki de byle bir prensibin Bat
sanayi toplumlarnda en fazla pratikletii yer,
stadyumlar olmutur.
Bu aklamalar erevesinde 80li yllarn
stadyum planlarna baktmzda, karmza ge-
nellikle ana ktle kmaktayd: 1- Kapal tri-
bn, 2- Orta-ak tribn, 3- Kale arkalar... Kimi
stadyumlarda ise, orta-ak tribnler de zerleri
kapatlp, kapal tribn haline getirilebilirdi. Bu
durumda, karlkl kapal tribnler numaral
koltuklu tribn ve numarasz koltuklu tribn
olarak ayrlrd. Bu ktleler her eyden nce ma
izleme konforu bakmndan bir hiyerari olutu-
rurlard. En rahat oturma yerleri, sahaya en ak
gr as, yamur, gne ve rzgardan korunma
olana vs... Burada hemen, bu ktleler arasndaki
fiyat farknn bir uurum yaratmadn vurgula-
STANBULLAMAK
malyz: ou stadyumda kale arkalaryla orta-
ak tribn birletirilmiti ve fiyatlar aynyd.
Bu yzden taraftarlarn tribnlere kimlik ve
slup farkllklarna gre dalm, bilet cretle-
rinden bamsz biimde, son derece zgrce idi.
te bu anlamda, stanbulun modernist ka-
musal alan prensibine uygun olarak tasarlanm
ilk byk stadyumu, nn Stadyumudur.
Tm Trkiyenin Stadyumu, nn: Mimari
planlar talyan mimar Vietti Violi tarafndan izi-
len, uygulama aamasnda da Trk mimarlar inasi
ahingiray ve Fazl Aysunun devreye girdii nn
Stadyumu inaatna 1939 ylnn Mays aynda ba-
lanmt. Fakat inaat II. Dnya Savann yaratt
olumsuz ekonomik koullar yznden durma nok-
tasna geldi. Dier yandan yapnn tamamlanmas
iin gerekli olan alan ama almalarnn da ak-
samas, projenin srekli deimesine neden oldu.
Temelinin atlndan ancak sekiz yl sonra al
yaplabilen stadyum, uzun sre eksik donanmyla
hizmet vermek zorunda kald. Portatif tribnlerle
desteklenen, geici uygulamalar ile ilevselle-
tirilmeye allan nn Stadyumu, ancak 1960
ylnda ilk projedekine yakn bir grntye kavu-
abilmitir. Fakat yine de bu stadyum modernist
SALT014-STANBULLAMAK-336

kamusal prensiplere bal tasarmyla, stanbul iin
nemli bir yapdr. Her ne kadar projedeki ve uy-
gulamalardaki zorunlu deiiklikler ideal mimari
llerin tutturulmasn engellemise de, bu stad-
yumun yalnzca bir semt ve onun takm iin deil,
tm stanbullular iin tasarlanm olduu gerei
asla deimemitir. nn Stadyumu, merkezi bir
stadyumdu. Yani stanbulun tm takmlarnn ve
o takmlarn taraftarlarnn bulumasn salayan
bir kamusal aland. yle ki, 1980lerin bana kadar
her haftasonu, her kategoriden on civar ma bu
stadyumda arka arkaya oynanr ve o takmlarn
taraftarlar sabahn erken saatlerinden son man
tamamland akam saatlerine kadar, tribnlerde
yer alrd. Trkiyenin en nl ressam ve airlerin-
den biri olan Bedri Rahmi Eybolu, bir iirinde
stanbulun insanlar ile stadyum arasnda bir ba
olduundan sz etmiti. Eybolunun stanbulu
yaarken kapld byk coku, onu o kentin in-
sanlarna yaklatryor ve ayaklarn kendiliinden
stadyuma ynlendiriyordu:
stanbul deyince aklma stadyum gelir.
Kanmn kaynatn duyarm lk lk
Memleketimin insanlarna.
Daha fazla sokulmak isterim yanlarna
Ben de onlara barrm birlkte
STANBULLAMAK
Avazm kt kadar,
Gsm gere gere:
Ver Leftere yaz deftere
airin anlatmak istedii akt: stanbulun
eitli semtlerinden kendi takmlarn destekle-
mek iin stadyuma gelmi olan insanlar, farkl
karakterleriyle orada bir kent profili ortaya koy-
maktaydlar. stanbulun oul yaps o stadyuma
aynen yansmaktayd. stelik stanbul takmla-
ryla ma olan stanbul-d takmlarn taraftar-
larn da dnecek olursak, stadyumun, kent
profilinden te bir Trkiye profili yansttn
syleyebilirdik. air, iirinde aka belirtmese
de, sz ettii bu stadyumun nn Stadyumu ol-
duu bellidir. nk iirin son dizesinde geen
Lefter adnn, Trk futbolu iin ayrcalkl bir
yeri vardr. O, Trk futbol tarihinin en byk fut-
bolcularndan biriydi ve Fenerbahede oynard.
Fenerbahe de, lkenin btn st dzey takmlar
gibi malarn nn Stadyumunda yapard. Ve
yine nn Stadyumunda sylenen o tmce: Ver
Leftere yaz deftere... Yani topu Leftere ver, o da
gelir defterine bir gol daha eklesin...
Taksim Meydanndan Dolmabahe Sarayna
doru inen yol, nn Stadyumunu nce tepe-
SALT014-STANBULLAMAK-337

den grr, sonra ona teet geerek denize kadar
uzanr. Bundan birka yl ncesine kadar, bu yol
boyunca stanbul perspektifini bozacak bir engele
rastlanmazd. Dolmabahe Saat Kulesi, sarayn
giri kaps, Boazn kar sahilindeki skdar
semti ve denizin iindeki Kz Kulesi cazip bir ti-
yatro dekoru gibi, stadyumun karsnda ldard.
Byle bir perspektif iinde yer ald iindir ki,
nn Stadyumu pek ok zaman dnyann en
gzel stadyumlarndan biri olarak gsterilmitir.
Szgelimi Guardian gazetesinin spor yazarlarn-
dan biri, 1994 ylnda, kendi stununda Ali Sami
Yen Stadyumunda oynanm Galatasaray - Manc-
hester United man yorumlarken (1994), bir an o
ma unutmu ve iinde bulunduu stadyum ile
nn Stadyumu arasndaki kalite farkndan bah-
setmeye koyulmutu. Bu spor yazar, matan ok
Ali Sami Yen Stadyumunun kentteki elverisiz ko-
numunu, estetikten uzak biimini ve kt izleme
koullarn gndeme getirmi, buna karn stan-
bul turu srasnda grd nn Stadyumunun
bu harika kent ile nasl uyum saladn ve ona
ne kadar ok yaktn uzun uzun anlatmt.
Fakat yakn zamanlardaki kentsel bozulmaya
ve futbol endstrisinin dayatt finansal gerekli-
liklere kout olarak, bu stadyumun gzel grn-
STANBULLAMAK
ts deimeye balad ve giderek kitschleti.
nce hemen yan banda, hangi izinle ina edil-
dii konusunda hala belirsizlikler tayan ber-
bat bir gkdelen ykseldi ve stadyumun kentle
uyumlu perspektifi ortadan kalkt. Ardndan ka-
pal tribnlerinden birinin zerine, 1998 ylndan
bu yana nn Stadyumunu resmen kiralayarak
kullanan Beikta Kulbnn son derece zen-
sizce yaplm ift kartal simgesi yerletirildi, o
simgenin evresi de birbirleriyle oransz reklam
panolaryla dolduruldu. Kartal figrleri derme
atma bir konstrksiyon ile ayakta duruyordu.
Hatta o dnemde Beiktan teknik direktrl-
n yapmakta olan nl John Benjamin Toshack,
figrleri grp, buray lunaparka benzettiniz
diye iddetli bir tepki gstermiti. Nihayet 2003-
2004 sezonunun tamamlanmasndan sonra, kale
arkas tribnlerinin zerine monte edilen germe
sistemli bir rt ve tribnleri geniletme al-
malar srasndaki uygulamalar, bu stadyumun
mimari niteliini tmyle yok etti. Stadyumu
geniletme uygulamalar, antsal ve tarihi de-
erlerin yer ald bir alanda byle bir inaatn
yaplamayaca gerekesiyle Kltr Bakanl
tarafndan durdurulmu ve konu Kltr ve Ta-
biat Varlklarn Koruma Kurulunun deerlen-
dirmesine braklmt. Bu mdahalelerden bir
SALT014-STANBULLAMAK-338
 STANBULLAMAK
sonu alnamad ve nn Stadyumu bir yandan
stanbulun denetimsiz yaplamasnn bir sonucu
olarak kentle arasndaki uyumu elden karrken,
dier yandan, futbol endstrisinin hzl para ak-
karsnda mimari inceliklerden de uzakla-
t. Bugn ise, bu yapnn tmyle yklp yerine
bambaka bir stadyum projesinin uygulanmas
gndemde... Bu stadyumun tarihi, kendisine y-
nelik bozucu taarruzlarn ve ansszlklarn tari-
hi olarak tanmlanabilir; ne var ki bu balamda
kendisi de pek masum deildi (bak. Ykm ya da
arpk Kent). O da Dolmabahe Saraynn tarihi
ahrlarnn ve saray mtemilatnn zerine ina
edilmiti.
Tm bu yazlanlardan sonra, nn Stad-
yumunun bir kamusal alan olarak, Brombergerin
Bat stadyumlarnda saptadklarndan daha farkl
ve daha karmak bir nitelik tadn iddia ede-
biliriz. nn Stadyumu bir futbol alan olmaktan
ok, Batl anlamda kamusal bir projeydi aslnda...
Oysa bu stadyum hakknda tam olarak modernist
bir stadyum karakterine, ne de Trk futbolunun
kolektif duygular geleneine uygun bir yorum
yapma olanamz vardr. Hereyden nce buras
bir kent deil, bir lke profili yaratt lde, ku-
lp kimliklerinin tesinde bir slup oulluuna
sahipti. Tribnlerdeki taraftar gruplamalar, ayn
kentin ya da ayn kulbn slup farkllklarna
gre gereklemiyordu. Yani bu stadyumda kulp
kimliini oluturan farkl kesimleri belirgin biim-
de saptayabilme olana yoktu. Ayn gn ma olan
birok takmn, yalnzca fanatik taraftarlarnn bir
grup olduu sezilir ve onlarn sesleri duyulurdu.
Bu fanatik gruba dahil olmayan dier taraftarlar
ise, tribnlerde kark gruplar olutururlar ve
farkl kulpleri destekleyenler genellikle yan yana
otururlard. O halde nn Stadyumundaki slup
farkll, kulp taraftarlna ve kimliine gre
deil, kentin ya da lkenin genel sosyal statlerine
gre izlenebilirdi. Fakat daha da ilgin bir durum
vard: Bu sosyal statlerin sluplar balamnda
oluan gruplar, birbirlerinden kesin izgilerle ay-
rlmazlard. O gruplar elli ya da yz kiilik, hemen
orada ve o anda olumu kk topluluklard ve
aykr sluplara sahip birok grubun planszca
dar bir alana skmas da sz konusu olabilirdi.
Bu demektir ki, tribnlerdeki stat sluplar ve
aidiyet simgeleri, nn Stadyumunda olumu
kamusal alan bir geicilik mekanna dntr-
mlerdi. Bu gruplar yalnzca ma gn rastlant-
sal olarak karlaan kiilerden ibaret; rastlantsal
yerlere dalan, rastlantsal kamulard. Bu stad-
yum, hibir toplumsal kesimin, hibir kimliin,
SALT014-STANBULLAMAK-339
 STANBULLAMAK
hibir aidiyet simgesinin egemen olamad, tam
bir gei alanyd.
imdi yaznn bandaki o rnee dnelim:
rnekteki futbolcu iaret parma ile tribnle-
ri gsterip, u muhteem taraftarmza teek-
kr ediyoruz diyordu. Eer bu futbolcu, nn
Stadyumunun o rastlantsallk ve gei ortamnda
ayn eyi sylese gerekten gln olurdu ve bu
tmceyi anlayabilecek hi kimse kmazd. Fut-
bolcunun tmcesi, Trkiyedeki stadyumlarn
kulplere kiralanmas sreci ile birlikte, nn
Stadyumunun merkezi konumunu yitirmesi-
nin ardndan anlam kazanmtr ancak... nk
stadyumlarn kulplere devredilmesi srecinde
(zellikle 1990larn sonundan itibaren), bu ku-
lpler ele geirdikleri stadyumlara yalnzca kendi
taraftarlarn kabul etmeye baladlar. Rakip ta-
km taraftarlarnn malara gelebilme ans en aza
indirgenince, tm tribnler bizleti. tekiler
stadyumun duvarlarnn dna srld ve tri-
bnleri iaret parma ile gsteren futbolcunun
tmcesi de, gnmz futbol anlaynn bir par-
as oldu.
Ak Futbol Sahalarndan Stadyumlara, Vefa
ve Eyp: Tribndeki bizi iaret etmek, kolektif
duygulardan, homojen kitlelerden ve dayan-
madan sz amak her ne kadar gnmz futbol
anlaynn bir gstergesi ise de, bu durum aslnda
(daha nce belirttiimiz zere) Trk futbolunun
geleneksel tavrdr. Ulus kimlii, mahalle daya-
nmas ve cemaat rekabeti zerine kurulmu
Trk futbolunda, tribnleri homojen bir biz
olarak ilan etme alkanl her zaman vardr.
stanbulun futbol oynanan yerleri, nn Stad-
yumu yaplncaya kadar, genellikle semtlerin ya
da mahallelerin sahiplendii sahalard. Sonra-
dan bu sahalardan bazlar gelierek stadyumlara
dnmlerdir. Bu yzden buradaki malar da,
bir ulus, bir mahalle, bir cemaat kimliinin ve
dayanmasnn aa vurulduu mcadeleler
halinde gemitir. rnein, stanbuldaki Vefa
Stadyumunun, Eyp Stadyumunun ve bugn
Trkiyenin en grkemli stadyumu olan Fenerbah-
e kr Saracolu Stadyumunun temellerinde,
hep eski semt sahalarnn geni dzlkleri uzanr.
Ve buralarn tarihleri de mahalleler, cemaatler
ya da ulusal rekabetler zerine gelimi olaylar
ile doludur.
Karagmrk semtindeki Vefa Stadyumu,
Bizans mparatoru II. Theodosius dneminden
kalan Aetius sarncnn iinde yer alr. 5. yzyl-
SALT014-STANBULLAMAK-340

da yaplan bu sarncn zemini, oraya su tayan
derelerin yd alvyonlarla ykselmi ve Os-
manl dneminde sebze yetitirilen bir alan olarak
kullanlmt. 1926 ylnda Karagmrkl genler,
kendi futbol takmlarn kurunca bu alan futbol
sahas olarak kullanmaya baladlar. 1940 yln-
da bu saha Vefa Spor Kulb tarafndan alnarak
stadyum haline getirildi ve ad da Vefa Stadyumu
olarak deitirildi. Vefa Spor Kulb, Vefa Lisesine
ait bir kulpt ve bu sahann alnp adnn dei-
tirilmesinde, bu liseden mezun olmu, dnemin
Milli Eitim Bakan Hasan li Ycelin byk rol
vard. Vefa uzun yllar stanbulun gl kulpleri
arasnda yer almasna ramen, futboldaki vahi
profesyonel deiime ayak uyduramad ve ama-
trle geri dnmek zorunda kald. Karagmrk
ise profesyonel yaamn alt kmelerde srdr-
yor. u anda, bu iki takmn ve stanbulun birok
amatr kulbnn yararland kk fakat kon-
forlu stadyumun evresindeki sarn duvarlar
hala korunmaktadr.
Karagmrkller, sert mizal genlerdi. On-
larn rekabet ve mahalle dayanmas duygular en
fazla, yakn bir semt olan Eype ynelikti. Eyp
de aynen Karagmrk gibi stanbulun eski yerle-
im alanlarndan biridir ve Haliin kysnda yer
STANBULLAMAK
alr. Burann genleri de henz 1919 ylnda futbol
takmlarn kurmu ve denizin hemen yaknnda
sahalarn amlard. Ancak Eypn sahas bir
stadyum haline gelebilmek iin, 1976 ylna kadar
beklemek zorunda kalmtr. Bugn 3000 kiilik
gzel bir stadyum, o eski futbol sahasnn zemi-
ninde ykselir ve Karagmrk Eyp rekabeti de
gnmzde bu iki tarihi semt arasnda, gergin bir
elik tel gibi parldar. Bu anlamda, kendi sahala-
rnda oynayan Karagmrkl ve Eypl genler,
gzlerini sahadan tribnlere doru her kaydrta,
elbette biz olan grrler.
Sarayda Futbol Oynamak, eref Stadyumu: 1903
ylnda kurulan Beikta takm, Trkiyenin en eski
kulplerinden biri olmasna ramen srekli ma
yapabilecei ve biz duygusunu yaayabilecei bir
stadyumdan mahrumdu. Kendi yerinde bu duygu-
yu yaayamadan Trkiyede futbol oynayabilmek
neredeyse olanakszdr. 1929dan 1933 ylna kadar
Taksim Stadyumundan ald 5000 Trk Liralk bir
hisse ile bir ara kendisini buraya atabilmiti. Ama
onlarn istedii, Beikta semtinde bir yer edinmek-
ti. O yllarda Futbol ubesi Sorumlusu olan eref
Bey, Beikta takmna bir stadyum arazisi bulabil-
mek iin son derece sk bir almaya girimiti. Bu
abalarn sonucunda, 1932 ylnda Beikta semtin-
SALT014-STANBULLAMAK-341
 STANBULLAMAK
de bir arazi bulmay ve Maliye Bakanlndan bir
stadyum iin inaat izni alabilmeyi baard.
Beikta semti, stanbulun saraylarnn yo-
un olduu bir blgedir. Beiktan deniz eri-
dinde Dolmabahe Saray kompleksi ve raan
Saray, daha i kesimde de Yldz Saray ile birok
kasr yer alr. eref Beyin bulduu arazi de ra-
an Saraynn bahesiydi. Bu saray 1871 ylnda
Dolmabahe Saraynn da mimar olan Sarkis
Balyan yapm, fakat 1910 ylnda saray yanp t-
myle bir harabe haline gelmiti. Bylece eref
Bey bir stadyum iin son derece elverili bir ara-
ziyi, 10 Trk Liras gibi sembolik bir aylk ile 99
yllna kiralama olana bulmutu. Stadyumun
inaat 1940 ylnda tamamland; bir kapal ve bir
ak tribnden oluan, modern soyunma odalar-
na ve yzme havuzuna sahip yap, tam Boazn
kysnda ykseldi. Ad da eref Stadyumu oldu.
Artk Beikta takmnn hem malarn hem de
antrenmanlarn yapabilecei bir stadyumu var-
d; stelik buras dier kulplerin malar iin
kiraya veriliyor ve Beiktaa byk ekonomik
kar salyordu.
eref Stadyumu sempatik bir stadyumdu.
Deniz manzaras, taraftarlarn neredeyse sahada
oynanan futbol kadar ilgisini eker, gerilimlerini
alrd. Hemen bitiikteki devasa yank saray ka-
lnts ise, buraya irkiltici bir hava verirdi. Yine de
gneli gnlerde bu stadyumda ma seyretmenin
tadna doyulmazd. Fakat nn Stadyumu ya-
plp malar oraya alndktan sonra bu stadyu-
mun nemi ortadan kalkt. Yalnzca Beiktan
antrenmanlar, hazrlk malar ve amatr kar-
lamalar iin hizmet verdi. Bu srete stadyum
giderek bakmszlat, soyunma odalar kullan-
lamaz duruma geldi, tribnler khneleti. Ama
yaz mevsimlerinde yzme havuzu stanbullular
iin uzun sre vazgeilmezliini korudu. Ne var
ki stadyum khneletike, sempatiklii daha da
artyordu. nsanlar yzme havuzu ile, bir piknik
alanna benzemeye yz tutan stadyum arasnda
gidip geliyor, bir yandan serinleyip bir yandan sa-
hadaki malar izliyor, deniz manzaras karsnda
sohbetlere dalyordu. Ayrca soyunma odalarnn
kullanlamaz halde oluu, futbolcular saray ka-
lntsnn iine ynlendiriyor, burada soyunup
giyinen futbolcular o kalntnn iinde amurlu
formalaryla, tozlu bedenleri ve salaryla, ykk
duvarlarn arasndan zombi gibi grnyor-
lardu. Dier yandan, gcn denetleyemeyen
kimi oyuncularn denize kadar gnderdii toplar
dakikalarca bekleniyor, tribndekiler transistrl
SALT014-STANBULLAMAK-342

radyolarndan mzik dinlemeye koyuluyorlard.
nk o zamanlar bir ma, yalnzca balanan top
ile bitebilirdi; topun ma srasnda deitirilmesi
(eer top patlamamsa) kurallara gre yasakt.
stanbulun bir sredir maruz kald, nere-
deyse tm eski kamu binalarnn turizme alma
ataklar srasnda, bu harabe durumundaki saray
restore edilip be yldzl bir otele dntrlnce,
eref Stadyumu da havuzu ile birlikte 1991 ylnda
tarihe karm oldu.
Biz Kavramnn En Sert Karl, Ali Sami
Yen Stadyumu: Taksim Stadyumunun yklmas
ve nn Stadyumunun inaatnda gecikmeler ol-
mas, birok takm sahasz brakmt. Beiktan
eref Stadyumuna geii, Fenerbahenin Kad-
kydeki Fenerbahe Stadyumunu kullanmaya
balamas, bu takmlar iin sorunlar ortadan
kaldrmt. Fakat aralarnda Galatasarayn da bu-
lunduu Beyolu semti takmlar iin bir stadyum
gerekiyordu. Beden Terbiyesi Genel Mdrl,
Mecidiyeky semtinde bir arazi satn ald ve bir
stadyum yapmas iin Galatasaray kulbne ki-
ralad. Bu stadyumun tamamlanmas da, aynen
nn Stadyumu gibi gecikmeli olmutur. nce-
likle inaata hayli ge balanabildi ve Galatasaray
STANBULLAMAK
Kulbnn maddi olanakszlklar yznden,
yavalayan almalar yeniden hzlandrmak iin
Genel Mdrlk devreye girdi. Stadyumun hiz-
mete sokulma tarihi 20 Aralk 1964tr.
Galatasaray Kulbnn kurucusu ve 1 nu-
maral yesi Ali Sami Yenin adn tayan ve kar-
lkl iki kapal, iki de kale arkas tribn-
den olumu bu stadyumun al ma, Trki-
ye Bulgaristan arasnda oynand. Bu ma iin
Bulgaristann seilmesinin bir anlam vard. Trk
Ulusal Takm ilk resmi galibiyetini uzun yllar
nce yine Bulgaristan karsnda yaamt ve
byk bir olaslkla byle bir al ma, bu stad-
yumu Trk takmlar iin uurlu klacakt. Fakat
uur beklentisi daha ilk gnden yerini hsrana
brakt. Hsran yaratan ey, man golsz bitmesi
deildi; berbat bir organizasyonun neden olduu
izdiham, birok seyircinin tribn balkonlarndan
aa derek yaralanmasna yol at ve bu olay o
gn, Ali Sami Yen Stadyumunu bir cehenneme
evirdi. Stadyumun daha alnda cehenneme
dnmesi, sonraki yllarda bir uur beklentisi
olumasna sebep oldu. Galatasaray takm bu
stadyumda Avrupann en gl takmlarn ye-
nerek, Trk futbol tarihinin en parlak baars-
n yakalad. Bugn Trkiyeye gelmi en nemli
SALT014-STANBULLAMAK-343

uluslararas kupa; UEFA Kupas, Galatasarayn
bu stadyumda ald malar ile kazanlmtr.
Ali Sami Yen Stadyumuna aslan pankartlarn
ounda, Cehenneme Hogeldiniz ibaresi gz
arpar ve taraftarlar da bu cehennemi, tekiler
iin daha scak bir cehenneme dntrmenin
yollarn arar.
Hipermarket Stadyumlarna Doru, Fener-
bahe kr Saracolu Stadyumu: Futbolu vahi
kapitalizmin elinden kurtarma olana yok. Bu
sistemin kreselleme boyutundaki rgtlenmesi
futbola tm aralarn yle seferber etmi ki, sz
konusu durum, sanki gl ve saldrgan ulusla-
rn, yeni silahlarn denemek iin balattklar
savalara benziyor. Medya en byk giriimlerini
futbol zerine kuruyor, borsalar futbol takmlar-
nn hisse senetlerine yol veriyor, tketim mallar
kulplerin karakterlerini yanstr biimde tasar-
lanyor, futbolcu transferlerinde dnen paralar
bu ilemler paralelinde birok sektrler yaratyor,
pratik yaamn ve kltrel alanlarn grntler
dnyasna dnmesinde futbol en uygun etken
olarak grlyor. Tketim ile grntler dnya-
s rtmesi tketime dorudan yarar salad
gibi, mevcut ekonomik sistemin gvenli gelecei
iin de nemli...
STANBULLAMAK
Bu anlamda stadyumlarn grntleri de de-
iiyor elbette... Bu yaplarn artk 1980 ncesi
planlara sahip olmadn; rnein Brombergerin
kent-stadyum ilikisi zerine yapt sapta-
malarn hayli gerilerde kaldn syleyebilmek
mmkn. Bugn stadyumlarda karmza ska
kmaya balayan zel localar (bunlar lks devre-
mlk konutlarna benzetmek yanl olmaz) ve ge-
ni yayn odalar, modern planlara zorunlu olarak
giren birimlerdir. Ayrca byk lokantalar, konfor-
lu kafeler, kulp rnlerini (bu rnler tketimin
en nemli ksmn oluturmaktadr) pazarlayan
kl maazalar da, stadyumlarda yer bulan g-
rntler olarak karmza kyor. Stadyumlarn
giderek deimesi, mimarlarn parlak bulularna
ya da engin mesleki yaratclklarna bal bir ey
deil tabii... Deiiklik daha ok, ilk kez ve ar-
pc bir biimde, Fransz sosyolog Baudrillardn
aklad hipermarket mantnda yatyor.
Baudrillardn gncel toplumsal sistem ve onun
direttii yaam hakknda yapt tm saptama-
lar fazla abartl ve alternatif yoksunu olmakla
birlikte, ne srd hipermarket dnyasn
grmezden gelmek de olanakszdr. yle bir ey
diyordu Baudrillard: Hipermarketler, kapitalin
geleneksel kurumlarnn ve fabrikann tesinde
bir yerlerde bulunur. Gelecekte karmza kacak
SALT014-STANBULLAMAK-344

her tr denetim biimini, toplumsal yaama ve
birlikteliin dank ilevlerini, tek bir at altnda
birletiren modeldir. Baudrillardn yazdklar-
nn ak anlam udur: Kentteki i, bo zamanlar
deerlendirme, salk, ulam, medya, kltr gibi
her tr yaamsal faaliyetin yeniden ve tek merkez-
den ynlendirilmesi... Buras bir merkezdir, ama
hibir zaman kentteki yaamsal faaliyetlere kendi
yntemlerini empoze etmeye kalkmaz. O, her tr
kent kesiminin ilgi duyabilecei faaliyetleri, yine
onlarn istek ve eilimlerine gre dzenler. Ksa-
cas, faydal olduunu anlatmaya ve onlar ikna
etmeye alr. Buradaki fayda kelimesi nemli-
dir. Yeni reklam mantna uygun bir eydir bu...
Dikkat edilirse, izlediimiz hibir reklam, aslnda
tketim malnn maddi zellikleriyle ilgilenmez.
O maln ilevinin, salamlnn, gzelliinin,
ucuzluunun vs. fazla nemi yoktur. O mal, bizi
yaama hangi imaj ile yeniden dahil ediyor;
onu kullandmzda toplumsal statmz nasl
deiiyor ve bize ne tr bir atmosfer yaatyor?
Konu budur... kinci elden ve iyice gizlenmi bir
dayatma vardr burada: Tketimin dayatmas...
Futbolun ve stadyumlarn deien grntleri
de, bu stadyumlarn birer hipermarket binasna
dnme sreci ile aklanabilir. Byle dnld-
STANBULLAMAK
nde ise, karmza baka bir problematik kar:
Yani stadyumlar, Brombergerin de kendi dnemi
iin belirttii gibi, kentin bir maketi olma haline
geri mi dnyorlar? Olabilir... Ortak kimliklerden
ya da ablonlatrlm eylemlerden kurtulmu t-
ketici kent kesimleri, belki de ileriki tarihlerde ken-
dilerini en iyi ifade edebilecekleri mekanlar olarak
stadyumlar seecekler. Fakat artk o stadyumlar,
daha nce tanmlanm ya da zerinde tartma-
lar yaplm bir kulp kimlii ile ykselmeyecek;
tketici kimliinin nemsiz bir yan olarak, kendi-
lerine eklemlenmi kulp kimliini yanstacaklar
yalnzca... Bu arada reklamn gcn de gzden
karmayalm: Tketici kimliine eklemlenmi o
nemsiz kulp kimlii, ylesine artc manev-
ralarla yine nemli gsterilebilir ki, hi kimse
bunun nasl baarlabildiini anlayamaz. Stad-
yumlarn deien yz henz tketim hzn tam
olarak yanstmyor, ama o yne doru bir yol al
da seziliyor. Gelecekte, bugnk stadyumlar ile es-
kinin stadyumlarn (belki bir fotorafta ya da bel-
leimizde) karlatrp hayretler iinde kalacaz.
nk gelecein stadyumlar, devasa bir mekann
iinde, futbol oyununa kk bir yer veren alanlara
ve her tr yaamsal grntnn byk cennetle-
rine dnm olacak. Fakat bir olaslkla yine de
oraya kendi kulbmze duyduumuz bir ak ve
SALT014-STANBULLAMAK-345

aidiyet duygusuyla gideceiz: Ma tribnden mi,
yoksa hemen yanbandaki byk ekranl televiz-
yon salonlarndan m izlemeyi tercih edersiniz?
Yoksa futbol dediimiz ey, sonucu stadyumun
i duvarlarna yerletirilmi dijital gstergelerden
alnan bir eye mi dnecek? Aynen bugnk
bilgisayar oyunlarnda olduu gibi...
Modernizm sonras durumun kaynaklarn
zellikle sermayenin zgrlemesi srecinde bu-
luyoruz. Dizginlerinden kurtulmu ve modernist
kamusal prensiplerden syrlm sermaye hareketi,
kamusal alanlara hibir planlamaya uymakszn
kendi simgelerini yerletirmektedir. Postmodern
olarak adlandrlan dnemin, kendisini ilk kez ve
belirgin bir biimde mimaride, giderek de kent
planlamalarndaki deiikliklerde gstermesi
rastlant deildir. Kreselleme aamas ise, kent
planlamasnn unutulmas, planlamann yerini
tmyle sermaye simgelerinin almas ve bu sim-
gelerin dpedz kent yapsndaki egemenliini
ilan etmesi demektir. Artk, oul kimlikleri ortak
noktalarda buluturacak bir dil ya da o dilin eski
simgeleri yok olup gitmitir. Dahas, kimlik zel-
liklerinin net olarak alglanamamas, onlarn birer
yer-olmayana dnmesi de kitle kltr d-
neminin bir baka sonucudur. David Harvey post-
STANBULLAMAK
modern kenti tanmlarken, zenginlerin tketime
ayrd dolarlarn peine dldn ve bylece
kent tasarmndaki kamusal alan prensipleri yeri-
ne, mterinin tikel zevklerinin ve karmak este-
tik tercihlerinin ne ktn yazyor. Harveynin
bu sav, Bourdieunn simgesel sermaye kavram
ile akmaktadr: Bourdieuye gre bu kavram,
sahibinin zevkinin ve toplumda ne derece sivril-
mi olduunun kant olabilecek bir lks mallar
koleksiyonudur. Toplumda stat simgeleri nem
kazanmaya ve sermayenin gc ile saygnlk
arasnda bir ba kurulmaya balanmsa, kamusal
alanlarn da bu eilime gre yeniden dzenlenme
ilemi gecikmeyecektir. imdi bu veriler nda
yeni koullarn biimlendirdii dnemin kamusal
alanlar olarak stadyumlarn gsterdii tasarm
deiikliklerini daha kolay anlamlandrabiliriz.
Bugn saptanan, bilet fiyatlar arasndaki farkn
yaratt bir taraftar dalmdr. stelik kimi
gruplarn tribnlerden silindii ya da ok kk
bir alana skt da sezilebilir. Sermayenin z-
grlemesi aamasnda ortaya kan bir tasniftir
bu... Bilet fiyatlarnn tribn blmleri arasnda
byk farklar oluturacak biimde ayarlanmas,
kulplerin stat simgelerini nasl kullanacaklarn
ve nasl gelire dntreceklerini rendiklerini
gsterir. Tribnlerdeki lks localarn anlamn da
SALT014-STANBULLAMAK-346

simgesel sermaye mantnn iinde bulabiliriz.
Stadyum artk kentin toplumsal yapsnn bir ma-
ketinden ok ayr bir ierik tamaya balamtr.
Modernist toplumun hiyerarik yaps, kendisi-
ni tribnlerde rahata temsil edebilme yetisini
elinden karmtr. Gerek lks localarn, gerekse
onun evresindeki alann sahipleri, modernizm
sonras sermaye paylamnn geici yeleridir.
Tribnlerin bu alanlar genellikle yllk ve byk
pein paralar karl kiralanmakta, mterileri
de sermayenin dalgalanmasna kout biimde
srekli deiim gsterebilmektedirler. Dahas,
bu alanlarn bir ticari giriim riski olarak bo
kalma tehlikesi bile bulunmaktadr. Ayrca tribn-
lerdeki stat simgesi haline gelmi blmlerin,
imdi stadyumlarda ok geni bir yer tuttuunu
da unutmamalyz.
Dolaysyla, yukarda yazlanlar balamnda
Trkiyede ina edilmi olan tek stadyum, Fe-
nerbahe kr Saracolu Stadyumudur. Oras,
hem gvenlik sistemlerinin, hem konfor salayc
sistemlerin, hem de futbolun bugn gereksinim
duyduu para ak sistemlerinin akll binasdr.
Ama burada ok ilgin bir durum vardr: Matan
sonra sahann iinden yaplan TV yaynlarnda
futbolcular o tribnleri iaret edip yine ayn eyi
STANBULLAMAK
sylemektedirler: u muhteem taraftarmza
teekkr ediyoruz. Futbolcunun kastettii biz,
hangi bizdir acaba? 20. yzyln banda yaanan
geleneksel mahalle, cemaat ya da ulus dayan-
masnn, eski Fenerbahe futbol ayrlarndaki
biz mi, yoksa gncel ekonomik sistemin bizi
mi? Buras belli deildir.
l Domu Bir Stadyum, Atatrk Olimpiyat
Stadyumu: Bu stadyum, stanbul kentinin bir
olimpiyat organize etme isteinin gerei olarak,
1999-2002 yllar arasnda yapld. Kentin merkez-
lerine son derece uzak, ay yzeyini andran geni
bir boluun tam ortasnda, 80 bin seyirci kapasi-
tesiyle yer alyor. Modern teknolojiyle donatlm
bu stadyum, bir yandan stanbulun olimpiyat d-
nn gereklemesini beklerken, dier yandan
da arasra Trkiye Sper Liginin kimi orta sra
takmlarnn malarna ev sahiplii yapyor. ok
gsterili bir stadyum olmakla birlikte, planlama-
s genel olarak modernist kamusal prensiplere
yakndr. Ald gnden bu yana yalnzca iki
ya da nemli man oynand stadyumun en
parlak gn, Avrupa ampiyonlar Ligi Finalinde-
ki MilanoLiverpool manda yaand; ama ayn
zamanda o gn bir ulam rezaleti de yaand.
Stadyumdaki tm talyan ve ngiliz taraftarlar ile
SALT014-STANBULLAMAK-347
 STANBULLAMAK
Trk seyirciler matan sonra, gecenin karanl-
nda merkezlere ulamak iin ya kilometrelerce
yrmek zorunda kaldlar ya da otomobilleriyle
otobanlarda skp sabahladlar. Buras yalnz-
ca bir binadr; yani ne ulam yollarna ne de
oraya aidiyet duyan bir kitleye sahiptir. iddetli
rzgarn uultular arasnda, gece-gndz y-
lece bekler ve o final manda yaad mthi
gnn bir kez daha tekrarlanp tekrarlanamaya-
ca zerine dncelere dalar. Gelecekten pek
umudu olmad tahmin edilmektedir; nk tek
bir kentlinin bile, orayla ilgili hibir ans yoktur.
Atatrk Olimpiyat Stad tam anlamyla bo bir
stadyumdur. nsanlara ne mahalle, cemaat, ne de
ulusal birliktelik duygusu, ne de gncel ekonomik
sistem balamnda bir yaam sunar. Burann son
derece hazin bir grnts vardr; nl Uruguayl
gazeteci Eduardo Galeanonun yazdklarnn tam
karldr:
Siz hi bo bir stadyuma girdiniz mi? Dene-
yin bir kez. Sahann ortasnda durun ve dinleyin.
Bo bir staddan daha hznl, kimsesiz tribn-
lerden daha dilsiz bir ey yoktur.
stanbulun stadyumlar bu yazda yer alan-
lardan ibaret deildir elbette. Devletin futbola
olan ilgisi ve kitlelere bir futbol dnyas yarata-
bilme istei, bu kentin her yann stadyumlarla
kaplamtr. Bugn neredeyse her semtin bir ya
da birka, nizami llerde stadyumu vardr. Bu
stadyumlar her ne kadar haftasonlar semt kulp-
lerinin malaryla dolup tasa da, ykleri burada
yazlan stadyumlar kadar eskiye dayanmaz, ya-
ama tanklklar onlar kadar derin deildir ya da
gncel ekonomik sistemin gereklerini onlar kadar
yerine getiremezler. lgin deildirler ksacas...
Bu stadyumlar olsa olsa kentin stadyum niceli-
ini ve devletin futbol sevgisini yanstmalar
asndan nemli bulunabilirler.
Emre Zeytinolu
>Aznlk, Ykm ya da arpk Kent
SU
Bir stanbul hali.
stanbulu stanbul yapan, deimeyen tek ey
sudur. Burada kukusuz Boaziinin, Haliin,
Gksunun, Marmarann kente kazandrd e-
siz grnmler, stanbul siluetinin suyla yo-
rulmuluu, kentin eitli leklerde olanakl
kld su kltr srad bir nemdedir. Ancak
su, kent yaamnda karln, gndelik olarak
SALT014-STANBULLAMAK-348

deneyimlediimiz baka kavramlar yoluyla da
buluyor. rnein Orhan Pamukun Kara Kitap
adl romannda Boazn sularnn ekilmesiyle
ortaya kacak duruma kar gelitirdii mera-
kn izinden giderek suyun kent iindeki izlekleri,
szntlar aktarlabilir. Bu nedenle stanbulun
deiimi/dnm yamur, birikinti, trafik, sel,
tsunami, ss havuzlar, kuyu, rgar, su havzalar,
su sknts gibi eitli su halleri zerinden de
okunabilir. Yokluunda su skntsnn ba gs-
terdii, eser miktarda bile olsa yamurun trafik
aklarn kesintiye uratt, biraz srarl yad-
anda vadi tabanndaki yerleimleri sel ald,
yerinden oynam kaldrmlarn altna saklanan,
bir trl gereklemeyen depremin (bak. Deprem)
ardndan oluaca iddia edilen tsunami senaryo-
larnn kahraman; ss havuzlarnda kentin teki-
letirilen ocuklarnn serinledii, ak kapaklar
nedeniyle ocuklarn dt kuyulardaki, rgar-
lardaki ve son olarak tm kenti bir batan bir baa
kateden altyap alarnn iindeki su ayn sudur.
Oysa stanbulda bir trl iselletirilemeyen de-
iim karsnda, hep eskiden byle deildi diye
nostaljiye (bak. Nostalji) kaplnr.
Ayen Ciravolu
>Deprem, Nostalji
STANBULLAMAK
RKET- HAYRYE
stanbulda 1851den balayarak motorlu
tatlarla toplu tamaclk yapan
ilk irket. [Ed.]
Bir deniz kenti olan stanbulda 19. yzyl ortala-
rna kadar denizyolu ulamnn yegane aralar
kayklard. Yasal dzenlemelerle belirli kurallar
erevesinde gerekletirilen kayklk, rgtl
bir i koluydu. 19. yzylda Osmanl toplumsal ve
ekonomik yapsndaki deiime paralel olarak say-
fiye alkanlnn gelimesi ve yaygnlamas (bak.
Sayfiye), Boazii kylar arasndaki ulam gerek-
sinimini artrd. Dier yandan hem seyir gvenlii
bulunmayan, hem de toplu ulam arac nitelii
olmayan kayklar, giderek artan kent ii ulam
talebini karlayamaz oldu. Bu ortamda sistemli
bir vapur iletmesine gerek duyuldu. Vakanvis
Ahmet Ltfi Efendi tarafndan bir vapur kumpan-
yas olarak tarif edilen irket-i Hayriyenin kuru-
luu ulam alannda giriilen nemli bir i olarak
anlr. irket-i Hayriyenin kuruluu ynnde ilk
adm atan Cevdet ve Fuad Paalar, 1850 ylnda
Boaziinde artan ulam talebine bal olarak ku-
rulacak bir vapur iletmesinin nemini ve byle bir
kurulua duyulan gereksinimi dile getiren layihay
kaleme alrlar. Konu incelenir ve yaynlanan bir
SALT014-STANBULLAMAK-349
 STANBULLAMAK
mazbata ile stanbul, Adalar (bak. Ada) ve Boazii
arasndaki ulam iin Tersane-i mire (bak. Hali
Tersaneleri) tarafndan iletilen vapurlarn gerek
saylarnn, gerekse hareket saatlerinin gereksinimi
gidermekten uzak bulunduu belirtilir. irket-i
Hayriyenin kuruluuna ilikin mazbatann ardn-
dan irketin yasal kuruluu padiahn iradesi ile
tamamlanr. Bu irade ile 1851de stanbul halknn
Boaziine rahat ve gvenli bir biimde ulamn
salamak iin yirmi be yl sreyle iletme ayrca-
lna sahip bir irketin kurulmasna izin verilir.
Boazda yolcu tamacl yapacak bir buhar-
l gemi iletmesi olan kuruluun ilk ii, ngiltereye
alt adet vapur sipari etmek oldu. Gelen vapurlar,
ileride bir gelenek haline gelen numaralandr-
ma sistemiyle birlikte, Rumeli, Tarabya, Gksu,
Beylerbeyi, Tophane, Beikta isimleriyle kulla-
nlmaya baland. Osmanl Devletinde kurulan
ilk anonim irket olan irket-i Hayriye, 1945te
hkmet tarafndan satn alnp ehir Hatlarna
devredilinceye kadar stanbul ve Boazii arasn-
da vapurlarla yolcu tamacl yapt. Bu tama-
clk sistemi, bundan nce daha ok sayfiye olarak
nitelendirilen Boaziinde daimi ikametin ve
imarn yaygnlamasna neden oldu. Dolaysyla
Boaziinin stanbul ile btnlemesi srecine
irket-i Hayriyenin hz verdii ve bu srece yeni
bir boyut kazandrd sylenebilir.
skeleler: irket-i Hayriyenin faaliyete geme-
sine dein Boaziinde gemilerin yanamasna,
yolcu ve yk indirip bindirmesine uygun iske-
leler yoktu. irket-i Hayriyenin ilk dneminde
de gemiler kyya yanamaz, yolcular kayklar
araclyla gemi ile kara arasnda gidip gelirlerdi.
Bu durum karsnda irket-i Hayriye idaresin-
deki gemilerin yanamasna uygun iskeleler ve
bu iskeleler zerinde yolcularn zellikle kt
havalarda beklemelerini kolaylatracak yaplarn
inasna ilikin bir proje hazrland. Bu balamda,
Boaziinin Rumeli kysnda Beikta, Ortaky,
Kurueme, Arnavutky, Bebek, Rumelihisar,
Baltaliman, Emirgan, stinye, Yeniky, Tarabya,
Bykdere ve Saryerde; Anadolu kysnda ise
skdar, Kuzguncuk, Beylerbeyi, engelky, Kan-
dilli, Anadoluhisar, Kanlca ve Beykozda iskele
ve bekleme yerlerinin inas karar alnd. Ba-
langta iskelelerde yolculara ait kapal bekleme
alan yoktu. 1914 ylna gelindiinde ise hemen her
iskelede kapal bekleme salonu bulunmaktayd.
irket-i Hayriye Tersanesi: 1861de Haskyde
ehir hatt vapurlarnn bakm-onarm ve k-
SALT014-STANBULLAMAK-350
 STANBULLAMAK
k teknelerin yapm amacyla irket-i Hayriye
tarafndan bir tersane kuruldu. irket-i Hayri-
ye Tersanesi, 20. yzyl ortalarna dek, kzak ve
tezgahlar gibi eitli eklerle gelitirildi. Tersane,
1945te Devlet Denizyollar ve Limanlar Umum
Mdrlne, 1952de de Denizcilik Bankasna
devredildi. 1984teyse Trkiye Gemi A..ye ba-
land. Koruma Kurulu tarafndan (bak. Koruma
Kurulu) 1995de tescil edilen Tersanenin, 1996
ve 2001de srasyla retim yerleri ve batsndaki
arsas, Rahmi M. Ko Mzecilik ve Kltr Vakf
tarafndan satn alnd. Restore edilen tersane ve
alan, 10 Temmuz 2001de Rahmi M. Ko Sanayi
Mzesinin bir blm olarak hizmete ald. M-
zede genel olarak endstriyel retim teknikleri ve
rnleri sergilenmektedir. Tersanenin batsndaki
arazi ise, otopark ve ak hava sergi alan olarak
dzenlenmitir.
Gl Kksal
>Ada, Hali Tersaneleri, Koruma Kurulu, Sayfiye
TAKSM MEYDANI
Kentin kalbindeki boluk.
Damarlar: Sraselviler Caddesi, gneyde Firuzaa
Camisinden balar. Caddenin Cihangire ve g-
neydeki mahallelere baland bu kesiminin
ad, 1900lerde Firuzaa Caddesidir; devam, dik
Tozkoparan (ya da dier adyla talyan) Yokuu ile
Tophaneye ve limana balanr. Sraselviler ad,
kuzeye, eski mezarlk alanlarna doru seyrekleen
bir yerlemenin balk-aalk gemiine iaret
eder. 19. yzyl haritalarnda yer alan, caddenin
bu kuzey kesimidir, cadde btn olarak ancak 20.
yzyl ba haritalarnda grnr. Tophaneden
balayarak kuzeye ynelen bu iz zerinde nce-
likle hastane yaplar dikkati eker: talyan, sonra
Alman hastaneleri, karsnda Belediye (bugnk
lkyardm) Hastanesi. 20. yzyl banda caddenin
kuzey ucunda Rum vakf yaplar, Konstantinos
Zappasn 1885te yaptrd Zapyon Okulu ve biti-
iindeki Aya Triada Kilisesi ile varsl Osmanl eli-
tinin mlkleri yer alr: 50lerde yklarak bugnn
nce Dilson ve ardndan Keban oteline dnecek
olan, vzeradan Necip ve Selim Melhame karde-
lerin konaklar, yine Osmanl hariciyesinin nemli
isimlerinden Noradunkyan Efendinin kona.
Cadde, 30lardan bugne, zerinde ok katl apart-
man, iyeri ve otellerin younlat dar bir kent
koridoruna dnr ve Aya Triada ile eski Melhame
konaklarnn bulunduu noktada meydana alr.
SALT014-STANBULLAMAK-351

Kazanc Yokuunun (bak. Yoku) meydana
alan ucunun eski ad Ahr Sokadr; bu ad muh-
temelen eski Topu Klasnn bu noktada bulu-
nan ahrlarndan gelmektedir. Yokuun bir yol
olarak sreklilii yoktur, kk semt camisinin
yanndan kvrlarak aalara, Fndkl sahiline
doru eski dere yatan izleyerek iner, ad da
Fndkl Dere Soka olur. Deniz kysyla meydan
arasndaki bu kestirme balant, yap ve mekan
btnl olan bir akstan ok, mahalle ilerinde
yokular boyunca dallanan bir ara sokaklar top-
lamdr, tpk yanbandaki Mezarlk Soka gibi.
Bu ad da, kuzeydeki eski geni mezarlk alanlarn
hatrlatr. Her iki sokan meydanla bulutuu
noktalar arasndaki eski ve grkemli konak, Os-
manl Bankasnn ngiliz mdr Pearsn eviydi,
yerinde bugnk The Marmara Oteli bulunur.
Pearsn kona eski Topu Klasna ve nndeki
yaplara bakarken, yerine yaplan otelin ufkunu,
yklan klann boluunda yer alan Taksim Ge-
zisi Park (bak. Park ve Baheler) ve onun tesinde
oalan oteller oluturur.
Denizden, bu kez Dolmabaheden, balayp
meydana ulaan bir baka iz, nn Caddesidir,
bir nceki adyla Gmsuyu Caddesi; kydaki
saraylar ile tepedeki klalarn ve arada oluan
STANBULLAMAK
semtlerin balants; dik toporafyay, Kazanc
Yokuu gibi mahalle aralarnda dallanarak deil,
bo bir alanda, arazinin doasna uygun yumuak
bir eimle trmanan eski Ayaspaa Yolu, daha da
eski adyla Aa Dibi yolu. Boaza bakan arazi
nceleri koruluk, 17. yzyldan itibaren mezar-
lktr, 19. yzylda yol gzergahnn kuzeyinde
ve batsnda klalar, gneyde Ayaspaa semtinin
ev ve konaklar, 1930lardan sonra Gmsuyu
kesiminde yolun her iki yannda gelien apart-
manlar... 19. yzyldan itibaren Taksime doru
nemli yaplar: bugn Teknik niversite olarak
kullanlan Gmsuyu Klas, Askeri Hastane, 20.
yzyl banda bir baka Osmanl Bankas md-
rnn, Pangiris Beyin kona olarak yaplan Ja-
pon Sefareti (sonra Konsolosluu), Alman Sefareti,
eski talyan Sefaretinin yerine yaplan Hariciye
Kona. Bu yap, yangn sonrasnda nce Miramar
Oteli, sonra Park Otel (bak. Park Otel) olmutur,
daha sonra yklarak yerine dev ve hoyrat bir otel
binas planlanmtr; inaat bugn son katlar bu-
danm bir yap lei olarak durur. Cadde, meydana
ald noktada Atatrk Kltr Merkezi (AKM)
ile son bulur -bu binann yerinde 1940lara kadar
Elektrik irketinin Fransz mdrnn lojman
dururdu- sonra Mete Caddesi balar.
SALT014-STANBULLAMAK-352
 STANBULLAMAK
Bugnk Mete Caddesi, zerinde nndeki
park alanna bakan bir apartman dizisi bulunan
ksa bir yoldur; Taksim Gezisinin yerindeki eski
kla yklmadan nce onun arkasndaki dzlk,
sonradan bir toprak yol. O gne dek ad da yoktur;
Prost Plannda ismi 5 numaral yol olarak geer.
Vali Ltfi Krdar dneminde Taksim Gezisi d-
zenlenirken yol asfaltlanr, kuzeyde Taklaya
kadar uzatlr ve Takla evresindeki yollarla
balanarak akkanl artar. Bir yan apartman
dizisi, dier yan park olan ksa caddeyi park ala-
nndan birka basmaklk bir ykselti ayrr ama
yayalar genellikle parktan gemez, kaldrmlar
kullanrlar.
kinci bir balant olan ve trafii hi tkan-
mayan Mete Caddesinin, parkn bat ynndeki
paraleli, yani Cumhuriyet Caddesi ise ok farkl
bir tarihe ve kimlie sahiptir. Sraselviler Caddesi
eksenini srdrr ama daha ok stiklal Caddesi
ve Tarihi Yarmadadan gelen akm kentin ku-
zeyindeki gelime alanlarna balayan omurga
ilevini stlenmitir. Mezarlklar, balar ve seyrek
yerlemeler arasndan geen, kuzey kylerine ve
av alanlarna uzanan bir yol olarak tarihi eskidir.
neminin artmas, 19. yzylda ili, Nianta,
Tevikiye, Maka, Tatavla (bugnk Kurtulu)
ve Pangalt semtlerinin gelimesiyle olmutur.
1930lardaki ad da Pangalt Caddesidir. Da-
ha nce Kla Caddesi olarak adlandrlan yol,
1869dan itibaren artk ortas aal bir bulvardr,
zerinde 1860lardan itibaren tramvay alr. 19.
yzyl ortalarnda Harbiye Mektebinin al ve
Tanzimat Ferman ile gayrimslim nfusa tan-
nan mlkiyet haklar nedeniyle cadde hareket
kazanr; Hristiyan okullar, vakf kurulular,
hastaneler ve kkler yaplr. Prost Plan ve vali
Ltfi Krdarn imar operasyonlar sonrasndaysa
hareketlenme ivme hzlanr. Surp Agop Ermeni
mezarlnn yerine apartmanlar, Radyoevi, Spor
ve Sergi Saray, daha sonra ise, Hilton ile bala-
yarak yeil alanlar zerinde ina edilen byk
otel yaplar ykselir. Topu Klasnn talim
yeri ise, bu yllardan itibaren Talimhane semti-
dir; buras, o gnlerin mutena apartman blgesi,
bugnn ksmen yayalatrlm (bak. Yayala-
trma) oteller alandr. Pangalt Caddesinin ad
Cumhuriyet Caddesi olur, Elmada kavandan
itibaren Talimhane apartmanlar ile Taksim Ge-
zisi dkkanlar arasndan ilerleyerek meydanla
buluur; dier yndeki uzants, farkl adlar, ge-
nilikler ve biimler kazanarak kentin kuzeye
doru olan srekli gelimesinin ana arteri olmay
srdrecektir.
SALT014-STANBULLAMAK-353

Cumhuriyet Caddesinin meydanla bulutuu
nokta, Tarlaba Bulvaryla da kesime noktasdr.
Galatasaraya doru stiklal Caddesine paralel
bir dorultu izleyen cadde, ihane Meydannda
kollara ayrlr ve Galatay, Kasmpaay, Halii
ve Atatrk Kprs zerinden sur iini kuzeye
balar. 19. yzylda, Pera yangn sonrasndaki
planlarda almas dnlm, Prost Plannda
yeniden nerilmi, 1986-88 arasnda, belediye ba-
kan Bedrettin Dalann imar etkinlikleri kapsa-
mnda zerindeki 350 eski bina yklarak bugnk
geni cadde almtr. Caddenin Galatasaray ve
ihane kesiminde, kentteki varln 1596dan
beri srdren eski ngiliz Sefareti, daha ileride
yakn zaman nce kuzeydeki yeni ve korunakl
binasna tanncaya kadar ABD Bakonsolosluu,
Pera Palas Oteli, The Marmara Oteli gibi prestijli
yaplar ve donatlar ile bunlarn ardnda saylar
gn getike artan mze ve kltr merkezleri bu-
lunurken, ykm (bak. Ykm ya da arpk Kent)
ve geniletme ilemine tabi olan dou kesiminin
zellikle caddenin kuzeyinde kalan blgesi son
yllarda marjinalitenin ve yoksulluun egemen
olduu bir knt alandr. eriin yoksulluu,
mekann yoksulluu ile birlikte yaar ve aldn-
dan bu yana Tarlaba Bulvar ne kentsel peyzaj,
ne de mimari anlamda bir kimlik kazanabilir.
STANBULLAMAK
Kk bir refjle ayrlan iki yol izinin arasnda
yer yer bir metrelik seviye fark vardr, yayalar
buradaki bozuk basamaklarda akrobasi yaparlar,
kaldrm genilikleri srekli deiir. Yars yklan
ve yenisi bir trl ina edilemeyen yaplar ya y-
kk halleriyle dururlar, ya da kimilerinin cadde
cephelerine sakil makyajlar yaplagelir. Caddenin
adna bulvar dedirten dou ucu bu pejmrde
haliyle meydanla buluur. Talimhane semtinin
iki kk caddesi, ehit Muhtar ve Abdlhak Ha-
mit caddeleri de ayn noktada ve ayn mekansal
tanmszlk iinde meydana alrlar.
Meydana alan tm yollar iinde stiklal
Caddesinin her zaman ayrcalkl bir yeri olur.
Cadde, Galata surlarndan ve kulesinden bala-
yarak, onun da tesinde Yksekkaldrm ze-
rinden Karakyden balayarak liman, bunlarn
da tesinde Galata Kprs zerinden Tarihi
Yarmaday ve eski ynetim ve ticaret alanlarn
kuzeye balar. Galata Kulesi, Mevlevihane, sefa-
retler, Galatasaray Lisesi, kiliseler ve dini mis-
yonlar, 18. yzyl sonlarndan itibaren caddenin
nemini artrm, bu nem 19. yzyl boyunca
ve 20. yzyln kimi dnemlerinde yeni yaplar,
apartmanlar, pasajlar, ticaret ve elence mekan-
lar, oteller, sinemalar, kltr tesisleriyle devam
SALT014-STANBULLAMAK-354
 STANBULLAMAK
etmitir. Eski Pera balar zerinde gelien bu
oluum, Grande Rue de Pra (bak. stiklal Caddesi
ya da Beyolu) ya da Osmanl deyiiyle Cadde-i
Kebir zerinden kuzeye doru yrm, kalaba-
lklar, etkinlikler, atl ve elektrikli tramvaylar, oto-
mobiller bu ekseni izleyerek kentin bir kesimini
besleyen sularn dald deponun, Maksemin
olduu dzle, Taksim Meydanna akmtr.
Birleme noktasnn bir yannda bugnk Fransz
Konsolosluu, karsnda 1887 yapm Aya Triada
Rum Kilisesi ve mtemilat bulunur.
Kalp: Tm bu ana ve klcal damarlar ayn dz-
le kar. Onlara, grnmeyen, yer altndaki deh-
lizlerden gelenler katlr. Metropoln yz ksur
yl nce dleyip bir trl tamamlayamad met-
rosunun en hareketli istasyonlarndan birisi de
buradadr ve gelecekte bu yeralt damarlarndan
yzeye vuracak olan younluk daha da artacaktr.
Taksim, kentin Beyolu yakasnda bir tepe
noktasdr. Sultan I. Mahmudun 1731de Belgrad
Ormanndan getirdii su, buradaki Maksemden
arazinin doal eimiyle Beikta, Ortaky, Beyo-
lu ve Kasmpaaya dalr. Yollarsa, ayn eimleri
trmanarak meydana varrlar. Kentin en nemli
meydann besleyen bu yollarn, stiklal Caddesi
dnda, ciddi bir yaya mekan olduu sylenemez
ve bu meydan olma kimlii asndan bir eliki-
dir. Ama buraya uzun mesafelerden gelinir: Oto-
bsler, dolmular, zel aralar, stiklal Caddesinin
kk tramvay, Kabata ve buraya ulaan deniz
ve tramvay hatlarn Taksime balayan fnik-
ler, turist otobsleri, okul, iyeri ve havaalan
servisleri ile metro, yolcularn Taksime aktarr.
Taksim, tepe stndeki konumuyla iki ynden,
douda Dolmabahe ve Fndkl zerinden Boaz,
gneydeyse Karaky ve Kasmpaa zerinden li-
man ve Hali balantlarnn birleme noktasdr.
te yandansa, bu birlemeden hareketle, kentin
yzyllar boyu korular, balar, mezarlklar,
seyrek yerlemeleri yaplatrp younlatrarak
gittike kuzeye doru bymesinin en nemli
dm noktasdr. Kentin, lke leinde giderek
merkez olarak alglanmasnn meru temeli de
burada yatar. Buras stanbullular iin, stanbulu
tanyanlar iin, kentin ziyaretileri iin ehrin
kalbidir. Ama bu kalp, meydan olmann bilinen
standartlarna ve retilerine uymaz, buras asln-
da mekan tanmlar gevek, mimari kimlii zayf,
rzgarl, korunaksz ve akkan bir boluktur.
Kentin uzun tarihi boyunca son yzyla ge-
linceye dek darda kalan bir noktann, stelik
SALT014-STANBULLAMAK-355

hibir mimari zene ve kiilie sahip olmakszn
bugn hem ilevsel hem de simgesel olarak mer-
kez kimlii kazanmas, tarihsel bir kent iin sk
rastlanan bir olgu deildir. Taksim, 15. yzylda
rnein, kentin kalbi surii stanbulunda atar-
ken, Galata surlarndan kan bir kr yolunun,
aalar ve balarla kapl bir dzle vard nok-
tadr. Perann ve Boaz yamalarnn, kuzeydeki
yerleme blgelerinin gelimesi, burasn geni
bir mezarlk alanna dntrd: Ayaspaa, Tarla-
ba, Elmada, Harbiye, Mslman, Ermeni, Rum,
Protestan ve Frank mezarlaryla kapl alanlar ol-
dular. 19. yzyl ortalarnda bu byk mezarln,
Grand Champs des Mortsun bir blm, zellikle
Latin Mezarl, aama aama kaldrlarak kuzeye,
Feriky blgesine tanmaya balad; kurumsal
yaplar ve daha sonra mahalleler ve meydan, eski
ller kentinin stne ina edildi.
lk nemli yap, meydana adn veren Mak-
semdi. Bu su mhendislii yaps, ina edildii
1731den bu yana, 44 metrelik cephesiyle bolu-
un, bugnk meydann ilk snrn oluturur. 18.
yzylda, Osmanl saray Topkapdan Boaza ta-
nmaya balar. Sarayn Boaza yerlemesi, Boaz
kylerinin ve yamalarnn kentlemesi demekti;
ayn zamanda da, saray koruyan askeriyenin mo-
STANBULLAMAK
dern kurumlar olan kla, okul ve hastanelerinin
de bu blgeye yerlemesi... Maksemin yer ald
dzlk ve evresi artk, askeri tesisler alandr: III.
Selim dneminde (1789-1807), bugnk Taksim
Gezisi alanna mezarlktan bir blm kaldrlarak
ina edilen Topu Klas 1806da tamamlanr. 19.
yzyl ortalarnda, bugnk Harbiye semtinde
bulunan yaplar, gnmzde Askeri Mze olan
Mekteb-i Umum-u Harbiye, Krm Sava (1853-
1856) srasnda Fransz askerlerine hastane olarak
tahsis edilen Takla, Gmsuyunda Mzka-i
Hmayun Klas, kar tepede Maka Silahhanesi
ve bugn yklm olan kimi ek yaplard. Topu
Klasnn karsndaki eski mezarlk alan asker-
lerin talim sahas olur: Bugnn Talimhane semti.
Kla, yapmnn tamamland 1807den bala-
yarak ge Osmanl tarihinin kimi nemli olayla-
rnn da ahididir; 1807deki Kabak syannn,
1909daki 31 Mart Ayaklanmas sonrasndaysa
Hareket Ordusu ile isyanclarn atmalarnn
sahnesidir; topa tutulur, ypranr, igal yllarnda
Fransz Senegali askerlerinin barnma mekan
olur, sonra ilevsizleir ve terk edilir. 1921den
itibaren bir sre stanbulun ilk stadyumu olarak,
avlusu futbol sahas olarak kullanlr ve Taksim
Stad olarak anlr; Trk milli futbol takmnn ilk
ma burada yaplr. Mekanlarnn bir blmn-
SALT014-STANBULLAMAK-356
 STANBULLAMAK
de, mtemilatnda ve kimisi gecekondu nitelii
tayan ek yaplarnda acentalar, dkkanlar, kah-
vehaneler, kumar salonu, meyhane, garaj, hatta
konutlar yer alr.
Klann ilevini yitirmesinin bir sonucu,
talim alannn imara almasdr. 1920lerin so-
nundan balayarak buras apartmanlar. 1928de
Taksimde, Maksemin yan banda yeni rejimin
bu eski bakentteki simgesi olarak heykeltra Ca-
nonica yapt Cumhuriyet Ant ina edilir; ardn-
dan evresi, antn merkezi kimliini vurgulayan
dairesel bir tasarmla dzenlenir. Meydann ad
da artk Taksim Cumhuriyet Meydandr. Yeni
Talimhane semtinin bitiminde, ehit Muhtar ve
Abdlhak Hamit caddeleri arasnda, anta, ar-
kadl, erisel bir cepheyle bakan katl Kristal
Gazinosu ina edilir; 1970lerin balarnda yk-
lr. Karsnda, Sraselviler Caddesinin meydana
ald noktada 1920lerde Majik Sinemas yer
alr; ad sonra Vense dnecek, daha sonra ise
elence hayatnn yeni eilimleri iinde Maksim
Gazinosu olacaktr.
1930larn Taksimi, ant ve evresindeki dai-
resel mekan evreleyen yaplarn meydana ge-
tirdii kk bir meydan ve oradan dalan yol-
lardan oluur. Mekann temel direi ve merkezi
heykel, en nemli yaplar ise Aya Triada Kilise-
si ve Kristal Gazinosudur. Klann ahrlar ve
Maksem duvar mekan tamamlar. Kla, ahrlar
ve mtemilat, bugn yklm olan Karakol Bi-
nas, gelien Talimhane, Gmsuyu-Ayaspaa
apartmanlar ve bunlarn bugnk meydann
dou ve gney cephelerindeki uzantlar, bu yap
dizileriyle snrl yol mekanlarn tanmlar. An-
cak bu noktada geni bir kent mekan oluturma
ynndeki modernist tasavvur bu skk dokuya
raz olmayacaktr. 1939 onayl Prost Plannda k-
lann yerini, apartmanlarn ve kamusal yaplarn
evreledii bir park almtr. Krdar dneminde
bu ema, deitirilerek uygulanr: nce ahrlar
ve mtemilat, sonra kla yklr, nn Gezisi
Prostun ngrd evre bloklar olmakszn,
ykseltilmi ve eksenel bir yeil alan olarak d-
zenlenir. Gezinin meydan ucunda Belling tasa-
rm bir smet Paa heykelinin ve geit trenleri
iin tribn dizisinin yer almas ngrlmtr:
Her siyasal dnem Taksimde kendi simgeleri-
ni grmek ister, heykelin kaidesi dikilir, iktidar
deiiklii heykelin dikimine izin vermez, kaide
yllar boyu ortada kalr, sonra kaldrlr. 1950deki
iktidar deiiklii nn Gezisi adn da Taksim
Gezisine dntrr.
SALT014-STANBULLAMAK-357
 STANBULLAMAK
Taksim gemi dnemlerde de bir mesire yeri
olmutur. Gmsuyundaki mezarlklarn iinde
eski gravrlerde grlen bir bahe, 19. yzylday-
sa klann kuzeyinde, Surp Agop mezarlnn
banda, Mslman nfusun kullanmna kapa-
l bir baka bahe vardr. Prost Plan ve Krdar
dzenlemesi, th dansantlarn, balolarn ya-
pld bu ngiliz stili baheyi Taksim Belediye
Gazinosuna dntrr ve yeni modern bina
1939da alr: Cumhuriyet balolarnn, milli burju-
vazinin ve stanbulun yeni elitinin dnlerinin,
ylba kutlamalarnn, resmi toplantlarn me-
kan; st salonda ise nezih bir satran kulb.
Bu yapnn karsnda Tenis, Eskrim ve Daclk
Kulbnn (TED) binas yer almaktadr. Prost
Plannn Taksimden Makaya uzanmasn n-
grd yeil alan iinde yer alan bu yaplar da
zamana dayanamaz. 1955lerde park alan iinde
Hilton Oteli ykselir. Gazino yklr, yerine 1965te
Sheraton Oteli, yklan TED Kulb binasnn ye-
rine de 1990larda Hyatt Regency Oteli alacaktr.
Yeni ve geniletilmi meydan mekann ta-
nmlayan en nemli yap, Maksemin 140 metre
karsnda yer alan AKMdir. Prost Plan hazr-
land yllarda, bir baka nemli Fransz mimar,
Auguste Perret de burada yer alacak olan Opera
binas projesi iin alr, sava yllarnn ardndan
projeyi Bayndrlk ve skan Bakanl devralr.
Hayati Tabanlolu tasarm olan yap, nce stan-
bul Kltr Saray olarak 1969da alr. Ksa sre
sonra geirdii yangnn ardndan bugnk AKM
olarak 1978de yeniden hizmete girer. Meydann
ikinci nemli yaps, Gezinin tam karsnda, Os-
manl Bankas mdrnn konutu olan ve daha
sonra stanbul Kulb olarak kullanlan yapnn
yerinde, 1940larda Gezinin devam olacak bir
manzara teras yaratlmas dnlen noktada,
1975te Intercontinental Oteli olarak alan bu-
gnk The Marmara Otelidir.
Kozmetik ve sembolik: Taksim, ok ksa bir
tarihsel dnem iinde yer alan btn bu deiik-
likler iinde eperleri, boyutlar, geometrisi ve
lei sabit olmayan, srekli biim deitiren bir
mekan olur; geniler, daralr, yeniden geniler...
Balar ve mezarlklar boluunun ortasna Kla
ina edilir, Kla mtemilat yklnca meydan
geniler, Klann karsndaki talim alan yap-
lanca boluun lei yeniden klr, daha
sonra Tarlaba ynndeki ykmlar boluu bir
kez daha bytr. Kla ykldnda, meydan Gezi
alanyla btnleir, sonra bu alann ucunda bir
otel blou ykselir. Gezi de asla adnn artrd-
SALT014-STANBULLAMAK-358
 STANBULLAMAK
esplanade olamaz. Meydana alan caddelerin,
tam meydanla bulutuklar noktada eperler -
zlr, perspektif geniler, belirsizleir, dorultular
eriyerek kaybolur.
Bu ksa tarih sadece ina edilen ve yklan ya-
plarn tarihi deil, simgelerin, gerekletirileme-
yen dlerin, yetinme ve uzlamalarn tarihidir.
Cumhuriyet, Osmanl klasn ykarak kendi an-
tn ina eder. Tasarlad modernite, yeni rejimin,
onun trenselliinin, politik kimliinin ve yaam
biiminin mekann retmek ister: Tribnl, ge-
it trenli bir meydan tasarm, yanbandaysa
Cumhuriyet balolarnn mekan olacak modern
bir gazino... Mslman muhafazakarlar, ibadet-
hanesiz bir meydan istemezler. Aya Triada, ce-
maatini yitirmi olsa da iri bir Hristiyan yaps
olarak meydanda hakimiyetini srdrmektedir.
Maksemin arkasnda (veya stnde) yaplmas
istenen cami, bu kez laik Cumhuriyet ocuklarnn
tepkisini ekecektir: AKMye kafa tutan gericiliin
simgesi! nn Heykelinin traji-komik yks de
benzer bir simgesellik meraknn deien iktidarlar
arasndaki savam alan olur. Daha sonralar kald-
rlan kaidenin yerine, tuhaf pavyonlar, sanatsal
iler dikilse de hibiri mekanda tutunamaz ve
hepsi yok olur, yerlerine bazen ramazan adrlar
kurulduu grlr. 27 Mays sonras meydann
ortasna dikilen ve kitap-sng-defne dal bilei-
minden oluan devrim simgesi, uzun yllar yerini
korur, kaldrlmasn belki de metro istasyonunun
yapm almalarna borludur. Kentin en nemli
meydanndaki gecekondular, irkin telefon, Akbil
gielerini (bak. Akbil), durak yerlerini, plantonluk
kulbelerini ve dzensiz otobs ylmalarn kim-
se yadrgamaz grnr; bunlarn ou yklan ahr
binalarnn ve o zamanlar da bir blm kaak olan
mtemilat yaplarnn yerlerini igal eder. Mekan
mimari deil, her gn deien izgiler ve kullanm-
lar belirler. Geicilik ve ereti olma bu meydann
ruhunda vardr; aslnda, kentin ruhunda...
Onun iin reklam panolar, geceleri yanp
snen kl haber levhalar Taksimin boluuna
yakr ve meydana, evreleyen slpsuz ve ni-
teliksiz yaplarn mimarisinden daha ok anlam
katar. Taksim ve evresi iin yaplan btncl ta-
sarmlarn hibir zaman tutmamasn da bununla
ilikilendirmek olasdr. Ekonomik kaynaklar s-
nrl ve 19. yzyldan beri yknlen modern kent
ve kent tasarm kltr o denli az donanml olan
bir toplumsal ortamda, bunu anlamak ok da zor
deildir. Kent metrosunun kavram olarak bugn-
k gzergahtan geerek Kilyosa kadar uzanmas,
SALT014-STANBULLAMAK-359

Tnelin mhendisi Eugne Henri Gavand tarafn-
dan 19. yzylda nerilmiti. Tarlaba Bulvarnn,
stelik modern bir kentsel tasarm format iinde
almas, ayn yzylda Pera yangn sonrasndaki
planlara yansr. Prostun tasarlad klasik-Moder-
nist ve aksiyal Taksim Gezisi, evresindeki yaplar
ve trenselliiyle, devir ideolojisiyle rten di-
siplinli bir kentsellik ngryordu. Yerine uygula-
nan ise, tasarmn d boyutlarn ve geometrisini
koruyan yeil bir boluk olmutur. 1987de alan
Uluslararas Kentsel Tasarm Yarmas, katlan
saygn isimler ve nerileriyle birlikte mimarlk
arivinin neredeyse unutulmu bir belgesi olarak
kalr. Tarlaba ykmnn neden olduu kentsel
yaray (bak. Yara) onarmak amacyla 1989da
alan kentsel rehabilitasyon yarmasnn sonu
da ayndr. Bugn, 2008de, ayn knt alann
sosyal ve ilevsel olarak deitirmeyi, yap adala-
rn yeniden biimlendirmeyi amalayan kentsel
dnm projeleri retiliyor ve ieriinden ok
yaratt polemiklerle biliniyor. Kentsel cerrahi ve
kozmetik arasndaki kararszlk devam etmekte.
Beden ve anlam: Damarlarn besledii kalp,
mekan olarak tanmlanmas zor bir boluksa, s-
nrlar, donanm, mimarisi ve estetii yetersiz
kalyorsa, ama yine de buras kentin kalbi olabi-
STANBULLAMAK
liyor ve bu, toplumsal onay gryorsa, boluu
neyin doldurduunu anlamak gerekir. Taksim
Meydannn kent corafyas ve kentsel gelime
rasyoneli iindeki konumunun, bu onanml
anlamann ilk verisi olduundan bahsedilmiti.
Bu, ikinci veri olan kullanm deerini de aklar:
burada yer alan yaplar, kurumlar ve ilevleri.
Bu mekan bir arlk ve enerji merkezidir,
sadece zerinde bulunann deil, yakn evre-
sinde ve kendisini besleyen damarlar zerinde
bulunanlarn da: AKM, semtteki dier kltr mer-
kezleri, oteller, niversite, sinema ve tiyatrolar,
Asmalmescit ve Nevizade sokaklar ve evresin-
deki meyhaneler, lokantalar, cafler ve kahveler,
Tarlabann kuytularndaki yoksul batakhaneler,
90lar sonras alternatif kltrlerin mekanlar,
meydana ulaan tm ulam sistemlerinin du-
raklar ve uzandklar gzergahlar, var noktalar
ve bunlarn kullanclar... Sonra, hem konumu,
hem boluun boyutlar, hem de bu donatlar ve
ulam olanaklaryla desteklenerek, Taksimin
stlendii tm ilevler: devletin trenleri, askeri
geit resimleri, Cumhuriyet Bayram kutlamalar,
anta elenk koyma ritelleri, sayg durular;
yani bugn Sultanahmet ve Beyaztda yapla-
mayanlar... Sonra, kar sesler, kar gsteriler,
SALT014-STANBULLAMAK-360
 STANBULLAMAK
protestolar: 31 Mart olayndan beri kalkmlar;
Wagon-Lits gsterisi, 6-7 Eyll olaylarnn ba-
lang mitingi, 60l-70li yllarn kanl eylemleri
olan 6. Filoyu protestonun Kanl Pazar, kanl 1
Mays mitingleri... Sonra sivil toplantlar: ylba
kutlamalar, halk konserleri; coku, merak, sra-
danlk ve cinsel tacize varan takn davurumlar...
Taksim bunlarn da mekandr. Adna Gateway
City denen tm byk liman kentlerinde olduu
gibi merkez/meydann (bak. Merkez) limandan
ve limanla olan corafi bantsndan ayrlmayan
kimlii, enerji ve farkl tezahrleri, bu corafi
konumdan ve onun dinamiklerinden beslenir.
Antn ald yllar belgeleyen Nazmi Zi-
yann tablosundaki monden imge burada, tene-
keden bir minarecii olan sefil gecekondu caminin
nnde, umumi hela sprntleri zerine seccade-
ler atarak Cuma namaz klan mminlerin grn-
tsne, cumartesi sabahlar AKMye, onaylanm
sanat izlemeye gelen yal ve vefal izleyicilerin
mtevekkil ve yorgun baklarna karr. Punklar,
travestiler, Kalyoncu Kulluunun derinlerinden
gelen yoksul Afrikallar, Caf Operann ve bir st
katta otelin lobby-barnn iyi giyimli mdavimleri,
bar orkestrasnn yal mzisyen beyefendileri ve
otellerinden kp otobslerine doluan turistler,
birbirinin varln yadrgamaz; Maksem ve ant
nnde sentetik ve saydam kalkanlaryla barikat
yapan polisleri de, onlarn ardnda kaak CD ve
kitap satanlar ve daha gerideki Roman iek satc-
larn da... Taksim ok aktrl bir paylam alandr.
Burada vastadan inilir, bir baka vastaya
binilir. Burada AKMnin ya da Fransz Kltrn
nnde buluulur ve bir baka, daha zel yere
gidilir, daha ge bir saatte yine burada ayrlnr.
Buraya gelinir, buradan dalnr, buradan mut-
laka geilir -yer altndan bile olsa... Buras aklda
bir isim ve dnlp gelinen bir yer olarak daima
vardr.
Sosyal ve politik hijyen, Taksimin aslnda
Taksim hep bir simge, buras Pera-Beyolu ve
stanbul- bu derbeder, savruk, zensiz ve aykr
kimliini temizlemeye almtr ve bunu hibir
zaman baaramaz. Bu byk alann, asla bir mey-
dan ve mekan olamadan yer olmay baarmasnn
srr da byk lde bu denetimsizlikte yatar.
Taksim, tanmszl, mulakl, zensizlii, sav-
rukluu iinde bir zgrlk duradr -kimsenin
olmayan, dolaysyla koca metropolde yaayan
tm bireylerin rahatszlk duymadan ksa bir sre
iin de olsa kullandklar bir boluk. evresindeki
SALT014-STANBULLAMAK-361

sokak ve yer adlarnn deitirildii, Prtelan
Ylmaztrk, Abanozun Halas olduu, zerinde
simgelerin yart Taksim, herkesindir. Onun
iindir ki, mezarlk, kla, ant, Kanl Pazar ve
aktrlerinin, Eftalapos Kahvesinin muhabbet
tellallarnn, dinci ve laik ritellerin ve baka
elikili varolularn koalisyon mekan buras
olmutur.
Zaman iindeki farkllamas, snrlarnn be-
lirsizlii, mimarisinin sradanl, k gnlerinde
ikliminin elverisizlii, bu demokratik varln
bileenleridir. Buras ne grkemli bulvarlarn
bulutuu bir Etoile Meydan, ne insan ve ara
selinin dar cadde mekanlar boyunca akp kesiti-
i bir Times Square, ne modern ncesi dnyann
tm izlerini ve zenginliini szerek aktaran San
Marco Meydan, ne de ihtiamn, ideolojinin, gs-
terili ve rktc geit trenlerinin akt Kzl
Meydandr. Ama buras her gn ve zellikle her
gece biraz fiktif bir kavram-mekan olarak, daha
ok bir kullanmlar ve anlamlar ve ruhsal-beden-
sel devinimler mekan olarak kendini yeniden
retmeyi baarr.
Taksim kendine ve tm zaaf ve elikilerine
ramen, mimarlarn, ehircilerin ve kent yne-
STANBULLAMAK
ticilerinin tm ideoloji ve projelerine ramen
kentin rakipsiz oda olarak kendi bana vardr.
Atilla Ycel ve Hlya Hatipolu
>Akbil, stiklal Caddesi ya da Beyolu,
Merkez, Park Otel, Park ve Baheler, Yara,
Yayalatrma, Ykm ya da arpk Kent, Yoku
TEMZLEME
stanbulda temizleme, belli bir blgenin be-
lirli grntlerden ve insanlardan arnd-
rlmas anlamna gelmektedir.
Temizleme ilemleri ounlukla kentsel dn-
m (bak. Kentsel Dnm), iyiletirme, shhile-
tirme, kentsel yenileme ad altnda yaplmaktadr.
Tipik bir temizleme faaliyeti, sz konusu ma-
halle, semt veya blgedeki insanlarn salksz
koullarda yaamakta olduklar ve bu koullarn
iyiletirilmesi gerektii nermesinden yola -
kar. Bu alan ounlukla ehir merkezine yakn,
arlkl olarak gmenlerin yaad, turistik
potansiyeli olan (bak. Turizm), genellikle tarihi
bir yerleim yeridir. Yerel ynetim, bu blgede
yaayan insanlarn hayat artlarn iyiletirmek
SALT014-STANBULLAMAK-362

amacyla evlerini ykarak onlara genellikle ehrin
eperlerindeki bir yerleim alannda, inaat ta-
mamlanmak zere olan evler satn alma imkan
sunar. Temizleme sreci, yerleim alannda daha
nce yaamakta olan stanbullularn baka bir ye-
re zorunlu olarak tanmalarndan sonra, yklan
alanda yeni binalar ina edilmesiyle tamamlanr.
Bylelikle, yabanclarn bakna alan bu mekan,
sokakta hal ykayan kadnlar, oynayan ocuklar,
bartl kadnlar, travestiler, asl amarlar,
kap nlerindeki ayakkablar, kahvede oturan
klksz erkekler gibi grntlerden arndrlm
ve temizlenmi olur.
lkay Bali
>Kentsel Dnm, Turizm
TNERC
Bir stanbullu tipi. [Ed.]
Taksimdeki meydan veya ehrin deveran ettii
dier yerleri gezin, burnunuza tiner kokusu geldi-
inde dnp bakn, rkek, beklenti dolu, sersem-
lemi bir erkek ocuk greceksiniz. Genellikle eli
STANBULLAMAK
sinyal ekmek denilen bir hareketle dilenmek
zere size doru uzanacaktr; medya da yoldan ge-
enlere uyguladklar iddeti sk sk konu ediyor.
Tinercileri sokak ocuklar olarak niteleyip ko-
rumak ve savunmak kentliler iin alternatif cema-
atlerin varlna ynelik bir arzuyu ifade etmenin
bir biimi haline geldi. Tinerciler yanl yerdeki
madde tr olarak grlyor; onlarn yandaki
insanlara uygun grlen rollere oturmayan eyler
ve insanlar kategorisindeler: renci, arkada,
sevgili, palyao, aile erkei, kasap ra, kuafr.
Kimse ehre tinerci olmak iin gmez, bu
ancak taradan ve i blgelerden daha iyi bir ha-
yata kavumak iin yaplan yolculuun bir yan
etkisidir. Bir yanda sokak ocuu tiplemesine
daha yakn romantik bir tinerci, dier yanda ise
toplumun tm yanllarnn simgesi olan ve kont-
rolsz nfus art, zlen toplumsal balar, kt
siyasi partiler, daha da kt eitim, baarsz yet-
kililer gibi iddialar besleyen saldrgan tinerci...
Tinerci ocuklarn ballyci ocuklardan fark
anlalmaldr, plastik torbalara doldurduklar
yaptrcnn verdii keyfi tercih eden ballyci-
ler, daha uyank olduklarn iddia eden ama bu
uyanklklar ne para ve yemek iin dilenmenin
SALT014-STANBULLAMAK-363

utancn ne de ehir knn iliklere ileyen sou-
unu hissetmeye yetmeyen tinercilere gre daha
arbal bir gruptur. Tinerciler ayrca ballyciler-
den daha iyi dv olduklarn iddia ederler.
Tinercinin kentsel alanda dolam kentsel
ahlaki kn ve kontrolsz nfusun bir l-
tdr. Henz ocuklar, der insanlar, ama by-
ynce sadece tiner koklamakla kalmayp baka
tehlikeli eyler de yapan adamlar olacaklar. Ti-
nerciler toplumun ufuktaki sorunlarnn tiner
damlayan bir mendile sarlm halidir. Yoldan
geenlere uyguladklar iddet baz kentsel g-
zergahlar keser, birok dier tinerci ise yoldan
geenlerin arasna katlmaya alr.
Boya zc tiner, engelleri incelterek, hatlar
belirsizletirerek, lokantalarn ve otellerin giriin-
den onlar kklayanlarn yzlerini bulandrarak
dnyay zer onlar iin. zc souu ve kiri
eritir, hafzay ve snrlar siler. Kentsel tuvalde
onlar baka bir frayla boyanmtr.
Meltem Trkz
STANBULLAMAK
TRAMVAY
19. yzylda kentin artan ulam gereksinimle-
rini karlamak zere kullanlmaya balanan
ulam arac. Bugn, ksmen nostaljik bir g-
rnt (Beyolunda). Kentin kalan kesiminde
de, tramvay adnn meruiyetine snan tren-
den az kk rayl tat.
stanbulda 19. yzyln ikinci yarsnda hz kaza-
nan kentin Avrupai standartlara kavuturulma-
s almalarnda, ulam ann dzenlenmesi
nemli bir yer tutar. Yangn (bak. Yangn) sonrasn-
da yaplan planlama almalar ile birlikte toplu
ulamn kent hayatna katlmasndaki ilk adm
olarak, stanbulun 19. yzyln ikinci yarsnda ya-
ad kentsel dnmn (bak. Kentsel Dnm)
en nemli bileenlerinden biri olarak yer alr. Gerek
Tarihi Yarmadann i kesimleri ve Marmara kyla-
r, gerekse Galata srtlarndan iliye doru gelien
yeni mahalleler ile nfusu artan Boaz mahalle-
lerine ulam kolaylatrmak amacyla 1870lerde
atl tramvay kentin ulam sistemine katlr. Bu
ilk toplu tama hizmeti, ncelikle kentte yaayan
yoksul kesimin ulamn kolaylatryor, bunun
yannda belirlenen gzergahlar zerindeki semt-
lerin gelimesini de destekliyordu. Bu erevede
ilk planda, Azapkap-Ortaky, Eminn-Aksaray,
SALT014-STANBULLAMAK-364

Aksaray-Yedikule, Aksaray-Topkap ve Taksim-
ili hatlarnn hizmete almas planlanmtr.
Tramvayn gelii, ulam kolaylatrmann yann-
da, hatlarn denebilmesi iin sokak demeleri-
nin yenilenmesi ve bu gzergahlar zerinde kentin
su ve kanalizasyon sisteminin de yenilenmesine
de olanak salar.
Birinci Dnya Savann hemen ncesinde -
kan Balkan Sava nedeniyle ulamda kullanlan
atlarn orduya satlmas, kentin bir yldan uzun
bir sre tramvaysz kalmasna yol am, bu arada
Amerikada ve Avrupada oktan almaya ba-
lam olan elektrikli tramvayn, stanbul iin de
artk kanlmaz olduu fikri iyice yaygnlam-
tr. 1914 ylnda yapm tamamlanan Silahtaraa
Elektrik Santrali aracl ile ilk nce Tnel-ili
hattna ve sonrasnda stanbul tramvaylarnn
tmne elektrik verilmesi ilemi tamamlanm-
tr. Karakyden Eminnne gemek iin ha-
reket eden ilk tramvay, ayn zamanda Haliin
(bak. Hali) iki kysn da ilk kez balar. 1914ten
1950lere gelene kadar olduka gelien ve artan
tramvay hatlar, 1950lerin ortalarnda balayan
imar hareketleri erevesinde gzden dmeye
ve yerlerini otobslere brakmaya balar. 1960la-
rn ilk yllarnda tramvay stanbul ulamndan
STANBULLAMAK
ekilir. Tramvayn geri dn ise otuz yl sonra,
1990larn banda ulam arac olmann uzan-
da nostaljik bir e olarak (bak. Nostalji) Tnel-
Taksim hattyla balar. Sonrasnda kentin ulam
sorununa zm olarak yeniden gndeme gelir.
Yldz Salman
>Hali, Kentsel Dnm, Nostalji, Yangn
TURZM
Burada turizm iki farkl anlam ya da erevede
kullanlacak. Geni anlam ile turizmden (nor-
mal karakterlerle yazlacak) kentin dzenli
sakini olmayanlarn her biim ve balamda ancak
geici bir sre iin burada bulunmalarn kaste-
deceim. kincil ya da dar anlam ile turizmi ise
(italik yazlacak) ilkinin zel bir biimini kas-
tettiim zaman kullanacam: Bu, dar manada
turizm bu i iin olumu sektrden hazr rn
paketleri (ulam / konaklama / tur-rehberlik
hizmetleri) satn alan kesimin yaratt etkinlik-
tir. Turizmi geni anlamda kullandmda genel-
likle ikinciyi de kastediyor, ieriyor olacam.
1. stanbulda turizm / Self servis restoranda iki
seenek: Bir ksa giri tespiti: stanbulda turizm
dendii zaman turizmin anlalmas, profesyonel
SALT014-STANBULLAMAK-365

manada turizme ilikin meselelerin gndeme
gelmesi beklenir, genel eilim byledir. Diyelim
turizm ile sorun szckleri bir araya gelmise,
konu turizmcilerin sorunlar alanna daralverir.
stanbulda turizm, ii turizm olanlarn iidir,
onlardan sorulur. Totoloji gibi duran bu cmle,
durumu kabaca zetler. Oysa sorunun bir paras
da budur.
stanbulda imdiye dek tasarlanm, kurgu-
lanm, politikas retilmi ve yrrle konmu
bir aktivite olarak turizm veya turizm ok snrl
ekilde olabildi. Sektr bunu bir sorun olarak gr-
se de, byle olmas belki de pek fena deil. yi ki
tasarlan(a)mam dedirtecek nedenler var.
Planlanm politikalar yerine, u ana dek eh-
re ait iki olgu, kltr ve bavul turizmleri bir-
birinden grece bamsz ekilde, kendi kendini
varetti ve pazarlad. stanbul usul self-servis
turizm, birbiri ile grnrde hayli ilintisiz bu iki
paketten oluur: Bunlarn belli bir doal alc
potansiyeli zaten vardr, zel bir aba harcanmasa
da bu potansiyeli ehre ekecek, ekiyor.
Kentin aktrleri bilinli aba ve planlama ile
bunlarn stne son on ylda bir de kastedilmi
STANBULLAMAK
katkda bulundu: Kongre Vadisi adn verdii
mekan ve bunun iinde yaplan ileri ekledi.
Self servis men 1 / Temel kltr varlklar
paketi: Paketlerin ilki Topkap / Ayasofya / Sulta-
nahmet / Kapalar / Boazii ve bunlar art ta
atlasa be kalemden oluan tarihi / kltrel /
doal turizm paketidir. Bu pakette, kentin gerek-
te ok daha kapsaml olan kalc varlklar stou
iinden hasbelkader kendini syrabilmi olan bu
birka kalem varlk yer alr. yle ki, bunlarn bir
tr doal seleksiyon ve mutasyon yoluyla buraya
vardklar dnlebilir. Bu selektif kltr var-
lklar temel kiti, yzyllardr bir ekilde kendi
mitini yaratm, tabir caizse kendi kendini pazar-
lamtr. Balarna gelmi bu durumun (temel kite
dahil olma) bu kltr varlklar asndan bir ans
m, yoksa ciddi bir bahtszlk m olduu sorusunu
yle kolayca kimse yantlayamaz.
Bu temel paket, stanbulun genelgeer tu-
ristik algsnn snrlarn da izer. Bu kiti geni-
letmek amac ile bugnk kuaklarn gsterecei
bir abann kayda deer bir etki yaratmas bek-
lenmemelidir: Stoku geniletmek, her eyden
nce kentin Bizans, oketnili klasik Osmanl ve
Erken Modern gemileri ile sorunsuz bir iliki
SALT014-STANBULLAMAK-366
 STANBULLAMAK
kurabilmeyi gerektirecektir: Mevcut sosyopolitik
konjonktrde bunun olanakszl, dolaysyla
inandrc olma ansnn dkl aikardr. kentin emek-youn, enformel bir sanayi merkezi
Selektif paketin tketim sresi kabaca bir ila
gndr; kentteki ortalama turistik konaklama
sresi de zaten bu kadar bir eydir. stanbulda
turizm temel olarak bu paket sayesinde yaar;
ayn zamanda paketin snrllnn bilincinde
ve bu durumdan had safhada ikayetidir. Mev-
cut paketi kullanarak turizm rantn ykseltmek
mmkn deildir.
Paketi geniletme, bytme, ona nicelik ve ni-
telike aama kaydettirme arzusu sektr iinde bir
tr sabit fikirdir; te yandan bu iin mevcut ehir
ile birlikte gerekletirilmesi imkansza yakndr:
Bunun karsnda aresizlik, giderek fke gibi
olumsuz duygular gizlemek turizmciyi zorlar.
Bu nedenle turizmin ana stratejisi giderek mev-
cut kente kar ya da ona ramen bir pozisyona
konulanmtr; kenti dzeltme, geri-fethetme,
kendine uygun ekilde yeniden biimlendirme
araylarnn sonu gelmez.
Self servis men 2 / Bavul turizmi: Paketlerin
ikincisi ise, stanbulda ucuza retilen tketim
mallarnn, zellikle tekstil rnlerinin pazar-
land corafya tarafndan belirlenir. Bu paket,
olma zellii ile souk sava sonras Dou Avru-
pa corafyasnn gsterdikleri mkemmel uyum
sonucu kendiliinden tremitir. lk bakta ilki-
ne gre daha konjonktrel grnmekle birlikte
kendini srekli yenileyerek yeniden vareden ve
giderek kalclatran, kurumsallatran bir kent-
sel alan retmeyi ksa srede baarmtr. Yeni
global Gney, Afrika / Asya / Ortadou corafyas
da bu oluumda kendi yerini bulmutur.
Bu ikinci paket ilkinden temelde ayrlr. lkine
gre kentsel/corafi hacmi ve katlan toplam kii
says, boynuzun kula gemesi misali, haylice
daha genitir. Kk istisnalar ve elbette konakla-
ma hizmetleri dnda, turizm sektrne pek konu
olmaz, giderek buna kar ciddi diren gsterdii
sylenmelidir. Kent hakkndaki bilgisini kent ile
etkileimi zerinden dorudan doruya kendisi
tretir, arac kullanmaz, sektrn katma deerli
ilave hizmet sunma teklifini nazik saylmayacak
bir dille geri evirir; ehir iinde kendi yolunu
bulmay renmitir. Burada sz geen faaliye-
tin turizmden, corafyasnn turistik mekandan
saylmas oklarnca meru bile addedilmez, ba-
SALT014-STANBULLAMAK-367

na ekleniveren pejoratif bir bavul ibaresi ile
farkll, ikinci snfl srekli bana kaklr;
turizmi konu edinmi bu yazya szmas, muh-
temelen azmsanmayacak bir okuyucu kitlesince
kabul edilemez bulunacaktr.
Bu iki turizm (selektif kltr ve bavul) koca
stanbulun (1000 kilometrekareye yakn yap-
lam alan) hayli kk bir blmne, Tarihi
Yarmadann bir ksm ile Galata liman coraf-
yasna (on, hadi yirmi kilometrekarelik czi bir
alan) birlikte smaya alr, bu alan zerinde
birbirleri ile rekabet halindedirler.
2. stanbulda Turizm: Bir gerginlik strateji-
si: stanbulda turizm ncelikle bir kuzey-gney
sorunsaldr (bak. Kuzey stanbulluluk).
stanbulda turizm, muhtemelen kentin kuzey
ve eper blgelerinde yaayan, Taksim-Levent
hatt zerindeki bir ksm ofislerde alan bir ke-
simin, kentin arlkla gney blmnde yer alan
ve ortalama stanbullu hayatlarn getii mekan-
lardan tmyle ayrm bir blgeyi pazarlamaya
alt bir etkinliktir; turistin yolunun buraya
hayatta bir kez decei varsaym zerine kurgu-
lanm gibi durur. Gerekten de, mal Topkap/
STANBULLAMAK
Ayasofya/ Sultanahmet/ Kapalardan ibaret ise,
eitlenmeyecekse, kimsenin deli ya da takntl
olmadktan sonra yalnzca turistlere hizmet veren
oteller, lokantalar, barlar ve alveri merkezle-
rinin younlat bu gettoya ikinci, nc kez
talep gstermesi iin pek de bir neden yoktur.
stanbulda turizm, sektrn vur-ka taktii
ile yrtt bir gerilla savadr. Kendi kentsel
gerekliine bak estetiki ve dlayc, mevcut
kenti arpk olarak nitelemekten baka bir sylemi
sahiplenememi bir orta snfn egemenliindeki
sektrn stanbulu pazarlamas, kendi kale-
sine gol atmakla ma kazanacan sanmaktan
farkszdr. stanbul iin hogrnn baeh-
ri trnden nitelemeleri uygun bulan turistik
sylem, burasnn ahenkli bir kltrler mozaii
olduu mitini bkp usanmadan yeniden retir.
Oysa Osmanl miras paralel-kltrl toplum ve
mekan, (turizmin sermayesi) vatanda Trke
konulardan, ya sev ya terketlere uzanan ve
halen tm iddeti ile devam eden srete hoyrata
trpanlanrken, sektr ya bunlar hala mevcutmu
gibi davranr ya da patolojik nostalji nbetleri ile
sarslr durur. Kentin yeni sakinleri, yeni ulusal ve
kresel iddet ve yoksulluk dalgalarnn stanbul
kylarna vurduu Gneydoulu, Dou Avrupal,
SALT014-STANBULLAMAK-368
 STANBULLAMAK
Asyal ve Afrikal gmen nfus ise, okkltr-
ll mozayie layk grlmek bir yana, en iyi
ihtimalle grmezden gelinir.
stanbulda turizm, Trke dilbilgisinin haki-
miyet alandr. Global mekan olma iddiasndaki
stanbulun kent bilgisi Trkeye vakf olmayanlar
iin eriilmezdir. (Trkeye vakf olanlar iin,
durum sadece ok az daha iyidir.) rnein, piya-
sada ie yarar, kullanl bir tek adet ehir haritas
bulunmaz. Bu iddiadaki kaln kitaplarn her say-
fas dzinelerce yoldan karc maddi hata ile
doludur. Varolan haritalar ulam sistemleri ile
ba kurmaz. stanbullunun kent kullanm haritas
ile turistin kent kullanm haritas, eer stanbullu
turizm profesyoneli deil ise, akmaz. Turiste
datlan stanbul haritas, Suriinden ibaret-
tir. Paftann ebad gerei, biraz Beyolu, biraz
skdar ucundan kadraja girer. Bazen turistin,
haritasn terk etmesi, rnein bir Boaz turu iin
tekneye binecei Saryere ulamak iin TEM bo-
yunca varo manzaral bir yolculuk yapmas
zorunlu hale gelir. Kentii turistik gzergahlar,
gereksiz manzaralardan maksimum kanma
prensibine uygun olarak kurgulanr. Sektrn toy
rehbere verdii ilk brief, bu sakillikleri mm-
kn mertebe gstermeme konuludur.
stanbulda turistik varolu, sonuta mekann
pratik bilgisine sahip olanlarla bamllk ilikisi
ya da srden ayrlan kurt kapar korkusu ze-
rine kurgulanmtr. Kente gelen turist, turizmden
ekmek yiyenlerin dnda mmkn mertebe pek
bir kontakt kurma ansna sahip olmamaldr.
Sistem, turistin gvenilir profesyoneller tarafn-
dan tam zamanl kuatlmas, ancak yorulduu
zaman odasna ekilerek kendi kendisi ile babaa
kalmas zerine kurgulanmtr.
Havaalanna indii andan itibaren kamusal
alanda normal varolu biimlerine eriimi kst-
lanmtr; bunlarn bilgisini elde etmek iin zel
abalar gstermek zorundadr.
Mteri profili: Sektrn, mteri profili ko-
nusunda da gayet net tercihleri vardr. konu-
malarda dobra dobra dile getirilmesi adettendir.
Tercih edilen mteri profili Global Kuzey kkenli,
beyaz tenli ve yksek gelirlidir. yi eitimlidir,
ancak eitimin de belirli bir boyutu makbuldr:
Misafirlik adabndan haberdar olmaldr. Al-
m udur: Mekanla ilikilerini kuran sektrn
ve onun etkinlik ve temsilcilerinin liderliini,
yetkinliini sorgulamamak, gereksiz sorular sor-
mamak, eletirel pozisyonlar almamak, gncel
SALT014-STANBULLAMAK-369
 STANBULLAMAK
politikann netameli konularnda gr beyan
etmemek, kurumsal bamllk oyununu sonuna
dek kibarca oynamak. Mteri bu profile uyduu
lde makbuldr; ideal tanmdan uzakl nispe-
tinde srprizlere de hazr olmas kendi hayrnadr.
Turizmcinin ehrin bugnne ilikin sy-
lemlerinde ciddi bir inandrclk sorunu vardr,
buray gittii yere kadar pazarlayp ykn tut-
tuktan sonra, ilk frsatta da kaacakm gibi du-
rur.
Bu gzlemler kukusuz salt turizm sektrne
zg deil, bu sektrn de bir parasn tekil et-
tii, kentin kltrel ve finansal elitlerinin tarihsel
sorunu.
turizm: ok satan gnlk gazetelerin haf-
talk seyahat ekleri olur; bunlarda zaman zaman
stanbul konular ilenir, dosyalar hazrlanr.
ehrin bu yaynlarda ele aln biimi, egzotik
destinasyonlardan, diyelim Taylandn ele al-
nndan farkl deildir. Ayn oryantalist dil, ayn
format, ayn grsel malzeme ya da resimalt kul-
lanm... Hedef kitle iin, destinasyon ile iliki
ayn mesafeden, ayn zihinsel ablonlar zerinden
kurgulanr.
Bu dosyalardan anlyoruz ki, meslei gerei
Haliin tesine, turistik blgeye geme pratii
olan turizmcilerin, bu pratii, byle bir alkanl-
, ihtiyac olmayan dier kuzey stanbullulara
da benimsetmesi, onlara nderlik etmesi arzu-
lanyor; bu alandaki eksikliklerden ve bu eksii
giderme hazrlklarndan haberdar oluyoruz.
Mevcut durumda Kuzey stanbullu iin Tarihi
Yarmada Menderes ya da Dalan bulvarlar mari-
feti ile iinden ya da evresinden transit geilip bir
kertede katediliveren bir alandr, yer-olmayandr.
Halii gemek, ama ana transit arterlerden ay-
rlp ierilere girmek Kuzeyli iin turist olmak
anlamna gelecektir, kendisi orada her zaman
biraz Fransz kalacaktr.
Ankara faktr: Turizmin bir gerginlik ala-
n olmas kent ii faktrlerle snrl deildir. Mer-
kezi-niter devlet yapsndan kaynaklanan ek
sorunlar mevcutlarn stne ty diker. Tm tu-
ristik varlklarn byle olduklar, ilgili kanun ve
ynetmeliklere uygunluklar tescil edilmeli, kayt
altna alnmaldr. Szkonusu tescili ve bunun ge-
rektirdii denetimi yapan merci ise, darlkl bir
aktr, merkezi devletin bakenti Ankarada mu-
kim kltr ve turizm bakanldr. Bu iki ilevin
bir dizi gelgitten sonra ayn bakanlk bnyesinde
SALT014-STANBULLAMAK-370

evli braklm olmas, merkezin bak asndan
aklaycdr: Kltr, turistik balamda pazarlan-
d lde anlamn bulur, kltrmz ncelikle lar daha youn, daha derin mdahalelerin daha
gelire tahvil edilebildii lde ie yarar. Kendi
kendimize kaldmz durumda, muhtemelen
olmasa da olurdur, lks addedilebilir.
Ankara, u temel varsaym zerinden mantk
yrtr: stanbulun turizmi, bunun etrafnda
gelien iliki ve etkinlikler sorun retmeye aday-
dr. Ancak bu sorunlar reten ortam, stanbul,
bu sorunlar kendi bana zme kapasitesine ve
yeteneine sahip deildir. Dolaysyla potansiyel
hata alanlarnn st zne tarafndan dzenli ola-
rak denetlenmesi gerekir.
Yaplmas kanlmaz hatalarn en nemlisi,
retilen gelirden yeterli bir payn Ankarada duran
merkezi kasaya aktarlamamasdr. stanbulun
turizmi Ankara brokratlarnn itahn kabartr.
stanbul ise merkezi kasann samal inei olarak
grlmekten pek honut saylmaz.
3. stanbulda turizmi gndeme getirmek: Tu-
rizm, aktrlerinin bilinli bir projesi anlamnda
pek fazla etkili olamad da fena m oldu? Hayr,
muhtemelen bylesi daha sevimli. Turizm im-
STANBULLAMAK
dilerde artan lde gndeme getiriliyor; ancak
aktrlerin mevcut bilinlilik halleri ile yapacak-
makul sonular douracana dair grnrde pek
bir emare yok. Projeden balca iki ey anlalyor:
Birincisi stanbulun bir destinasyon olarak daha
etkin, daha arpc ekillerde pazarlanmas, ikincisi
ise kentsel mekann turizme uygun ekilde yeni-
den-retimi ya da yeniden yaplandrlmas. Bu
durum, yukarda sz edilen ve tarihsel nedenlerden
kaynaklanan gerilimli hallere yol ayor. Turizm,
kentin maalesef bir trl mutenalaamayan g-
neyinin geri-fethine (re-conquista) ya da kuzeyli
alann geniletilmesine payanda oluyor.
Bir rnek zerinden gidersek: stanbullu tu-
ristler Balat-Fener turu yapmaktadr. Grup virane
halindeki diyelim ki- Kantakuzenos Evinin n-
ne geldiinde sesler ykselir: Ah, buras imdi ne
gzel bir kk otel olurdu Hayr, hayr, buraya
bir gourmet restaurant ok daha iyi giderdi...
Kuzey-stanbullular, 1850lerden itibaren terk
ettikleri Tarihi Yarmaday ve 1950lerden itibaren
terk ettikleri Peray kurtarlm adacklar baznda
geri-fethetmeye, kendi davran, tketim ve este-
tik kalplar iinde anlamlandrabilecekleri, iin-
SALT014-STANBULLAMAK-371
 STANBULLAMAK
de kendileri gibi olanlarla birlikte varolabilecek-
leri enklavlar yaratmaya soyundular (bak. Ka-
pal-Site). Bu adacklar tarihi kltr varlklarnn
etrafnda, yaknnda olutu. Ancak Kuzeyliler,
bu alanlara yeniden tam anlam ile yerlemeye,
buralarda bizzat ikamet etmeye de bir trl gnl
indiremediler, nedenleri eitli.
Turistik projenin anlam bu noktada be-
lirginleiyor: Turist, (mmkn mertebe yukarda
belirtilen ideal profile uygun olmak kayd ile) ge-
ici kullanm ile, mekan kuzey adna, kuzeylileri
temsilen tutmas gerekendir. stanbulda turist,
kendi iin varol(a)maz, buna elvermeyecek kadar
etin bir mcadelenin orta yerine dmtr.
Turist, kendisi bunun hi farknda olmasa da,
stanbulda grevli bulunmaktadr: Misyonu,
varl ile, yaratt talep ile, kulland mekan,
tketim ve varolu kalplar ile tekini telemek,
geri-fethin nn amaktr.
Turizmi ortadan kaldrmak: stanbulda turis-
tik sorunun olas makul zm, turizmi ayrm
bir alan olarak ortadan kaldrmak, turizmi kentin
gndelik hayatnn iinde, zelde de turizmi tu-
rizmin iinde eritmek olarak grnyor. htiya
duyulan ey, bir normalleme stratejisi. Yeni turis-
tik tantm projeleri ya da turistik yatrm alanlar,
zellemi mekan kurgular retmek deil.
Yaplacak i kentin misafiri ile ev sahibi-
ni ayn paydada buluturmak; hayli benzersiz
bir metropoln zengin potansiyelini herkesin
kendince deerlendirebilecei kaplar amak-
tan ibaret. zelde turist iin deil kalc ya da ge-
ici her trl kentli iin proje retmek, kent bil-
gisini herkes iin eriilebilir klmak, yerel dile
hakim olmayanlar iin bilgiyi tercme etmek.
Bu perspektifte turizm, zorunlu olarak d-
nmek zorunda: Babadan kalma usullerle yola
devam etmesi mmkn deil. Turizmin alan-
nn geniledii ve gndelik olann iinde grn-
mezletii bir kentte, eski usullerle katma deer
oluturmak ve kendini merulatrmak imkan
dahilinde deil. Yaratc olmak, mevcut metropo-
l bir gerek olarak kabullenmek, onu iyi gzlem-
lemek ve katma deer oran yksek, zgn, yara-
tc rnlerle ayakta kalmay renmesi gerek.
stanbulun turizmi bir gerginlik stratejisi ol-
maktan karp normalleme mecrasna aktmak
iin yeterli zdeneyimi var, olutu: Bavul turizmi
olarak damgalanp hor grlen alan, kentin gn-
SALT014-STANBULLAMAK-372
 STANBULLAMAK
delik hayat ile, sradanl ile normal, sradan bir
iliki kurmann pratiine iaret ediyor: Akll bir
turizm politikasnn, varolan kentle aracsz iliki
kurmak konusunda srarc olmu bu deneyimden
renecei eyler var.
Orhan Esen
>Kapal-Site, Kuzey stanbulluluk
VARO (I)
Snfsal terimlerle tanmlanm d mahalle.
[Ed.]
Slavca Var (Kale) kelimesinin Macarca, ayn za-
manda ehir anlamna gelen Varos kelimesine
tremesi sonucu oluan kelime Trkiyede eski-
den extra-muros, yani duvarlar tesi bir kentsel
yerleimi ifade etmek iin kullanlrm ve birok
adan bu hala byle. Tek fark bahsi geen duvar-
larn tarihi kalelere deil orta st snfn kapal
sitelerine (bak. Kapal-Site) ait olmas. Banliyler-
de, bu tr kapal siteler, yksek bina gruplar ol-
sun villalar olsun, peyzajlandrlm bahelere,
suni gllere ve bakml kamusal alanlara sahiptir.
Tam olarak Florida olduu sylenemez ama ol-
mak ister. Villalarn genellikle birbirinin ayn
grnmesi ve yksek binalarn da bir temann
eitlemeleri olmas, yatrmclardan mimarlara,
belediye yetkililerinden alclara uzanan bir ak-
trler zincirinin hayalgc yoksunluuna iaret
eder. Duvarlarn tesinde genellikle baka kapal
siteler vardr, ama eninde sonunda, baka bir eye
varlr.
Bu baka eyi kentsel orak arazi sanmak
mmkn: Otobanlar, sanayi blgeleri, araba ga-
lerileri, toptan sat merkezleri. Ancak trafik alt-
yaps ve retim ve tketim yerlerinin arasnda
youn nfus tayan byk kentsel mekan para-
lar var: Dar sokaklar, birbirlerinin k ve havaya
eriimini kesen yksek apartmanlar, seyrek yeil
alanlar ve yetersiz sayda ocuk oyun alanlar.
Orant ve boyut asndan tm itidali kaybetmi
byk camiler ve hatta Cemevleri, stanbulun
byk ve giderek daha fazla kendine gven sahibi,
ama hala grece fakir Alevi cemaatlerinin yeni
dini binalar. te buras varo, ve muhtemelen
stanbullularn ounluu burada yayor. Bu bl-
geler ehrin resmi yaplarna tam entegrasyonun
farkl aamalarnda olabilirler ama hepsi orta s-
SALT014-STANBULLAMAK-373
 STANBULLAMAK
nf hayatn konforunu paylamak zere eninde
sonunda stanbulun bir paras olmak yolunda.
st orta snf site ile gmen varo arasnda-
ki toplumsal-mekansal dmanln geliimini
tamamlamas ve kentsel st orta snf gzndeki
yakn tehdit konumuna varmas iin onsuz olmaz
bir bileen daha gereklidir: iddet, hem yapsal
hem de gerek. kisinin de en alt noktasn belirle-
yen ve varou kentsel kaosun ve kontrolsz gn
tehlikelerinin simgesi tayin eden krlma 1995de
polisin Gazi Mahallesinde 17 Alevi gstericiyi
ldrmesiyle gerekleti. ou genti ve belediye
hizmetlerine snrl eriimden devlet dairelerinde
rk n yarglara ve gvenlik kuvvetleri tarafn-
dan sebepsiz gzaltna alnmaya uzanan bir dizi
ayrmc politikaya kar gsteri yapyorlard.
Terimin olumsuz armlarnn Gazi olay-
laryla belirlenmesinin ardndan son dnemde
orta st snfn baz yelerinin esmer ve kirli te-
kilerinden kendilerini ayrt etmelerine yardmc
olan ek bir takm simgesel arlklar da yklendi
terime. Varo ve site arasndaki snrn gvenliini
salayan beton duvarlar ve gvenlik grevlileriyse,
beyaz ve esmer stanbullular arasndaki sy-
lemsel duvarlar da kendilerini abartl bir dzeyde
nemsemelerini kltrel stnlkle kartran
kanaat nderleri tarafndan denetleniyor. Bu a-
tallama zerine kurulu dnyada varo halk es-
mer sal, esmer tenli ve dnyadan haberi olmayan
insanlardan oluuyor. Hizmet ilerinde alr,
ancak bteleri yettiinde et yerler, klldrlar ve
ter kokarlar. ehrin son dnemde yeniden alan
ve belediye tarafndan iletilen plajlarna gittikle-
rinde beyaz i amarlaryla yzerler, bartl
karlar ise onlar izleyip mangal hazrlarlar. Ka-
dnlarn dverler, genellikle doru dzgn Trke
bile konuamazlar zellikle Krt iseler- ve ou
ba belasdr. Bir de yanl partiye oy verirler, ken-
dileri iin iyi olan bilmezler nk.
Ik ehrinin ileri karakollarnda yaayan
beyaz ehirliler dzenli ve temizdir, parfm
kokarlar ve iyi eitim grmlerdir. Deniz rnleri
ve sebzelerden oluan incelikli yemekleri tercih
ederler, bunlar da yerel araplardan bir seki eli-
inde tketirler. Laik, kozmopolittirler ve yksek
stanbul Trkeleriyle gururlanrlar. Kadnlar
zgrlemitir, kendilerine gvenirler. Meclise
girmek iin gerekli yzde on barajn gemeye
abalayan partilere oy verirler.
SALT014-STANBULLAMAK-374
 STANBULLAMAK
Ik ehrinde yaayanlar, birok Almann
Trkleri, kendilerinin yandaki varota oturan
mnasebetsiz komularn nitelerken kulland
terimlerle nitelendirdiini renince sinirlenirler.
Kerem ktem
>Kapal-Site
VARO (II)
16. yzyldan itibaren Macarcadan alnarak
kentlerin d mahalleleri anlamnda kulla-
nlan terim; 1990lardan sonra kentlerin eski-
den imarsz ama artk ounlukla yasallam
kesimini niteler. [Ed.]
stanbulda bir dolmua (bak. Dolmu) atlayp
mraniye, Dudullu ve Sargaziye veya Esenler
Otobs Gar ile Merter arasndaki semtlere gittii-
nizde, Leventdeki i kulelerinin hemen arkasna
getiinizde ya da kozmopolit stiklal Caddesinden
(bak. stiklal Caddesi ya da Beyolu) birka so-
kak aaya, Tophaneye indiinizde, ilk admda
belki mekansal olarak deil fakat sosyokltrel
anlamda belirgin biimde snrlanm, ayrlm
semtlere varrsnz. Varo, genel anlamda sadece
ekonomik olarak alt snfn yaad semtler deil,
ayn zamanda elitist modern kent kltrnden
dlanm kentli tabakann yaad semtlerdir.
Bu semtler ayn zamanda belirgin bir din, mez-
hep veya etnik cemaate, ilikiler ana ve siyasi
kimlie de tekabl edebilir. Varoun uluslara-
ras kullanm -anlamsal olarak birebir karl
olmasa da- ghettodur. Genel olarak, modern
kent tanmnda, kentin eperlerinde ya da kent
eperi ve merkezinin birbirine kart stanbul
gibi gnmz mega-kentlerinde g (bak. G) ve
sosyal kimlik ayrmcl gibi etkiler ile olumu
blgeler, semtlerdir. Kent yoksulluu ve toplumsal
dzeyde verilen siyasi-kltrel kimliin grnr
bir ekilde ortak kent kltr ve yaamna eklem-
lenme mcadelesi, varoun kente ait fiziksel bir
alandan ok sosyal bir olgu olarak tanmlanmasn
gerektirir. Birok varo, gecekondulama (bak.
Gecekondu; Post-gecekondu) dnemi ile birlikte
rant mafyas ve devlet gvenlik glerinin basks
altndadr. Kent eperlerinde 1950ler sonrasnda
Anadoludan gelen g dalgas ve gecekondulama
ile oluan yerleim alanlarnn apart-kondulaa-
rak 1990larda ekonomik anlamda kentin servis
sektrne tamamen eklemlenmesi, eitli klt-
rel kimliklerin sosyal anlamda kutuplamalar
ve zorunlu g ile dnerek kentin iinde ve
SALT014-STANBULLAMAK-375
 STANBULLAMAK
eperlerinde adacklara dnmtr. Varolar,
ucuz emek ve kentin kaytd ekonomisi ile kent
ekonomisine eklemlenmektedirler ve ou gele-
neksel muhafazakar toplumsal zellikler ve cema-
atleme zelliklerini korumaktadr. Hsm-akraba
ann Anadoludaki memleketleriyle ilikilerini
kentsel-toplumsal rg iinde srdrmlerdir ve
hala srdrmektedirler. 1970lerin Arabesk mzii
(bak. Arabesk), kyden kente gn sosyal prob-
lemlerini yanstmakta, kent iinde ekonomik ve
toplumsal artlar altnda ezilen, kentli olmayan
mazlumlar anlatmaktayd. 2000lerde ise poplist
ve gsteri kltrlerinin zneleri olan byk al-
veri merkezlerinin neredeyse hakimiyetindeki
kentin tketim kltr ile birebir gelien bir tr
Hip-Hop, Kral TV Pop mziinin, bir ksm varo
gencinin kente baklarn, kente nasl eklemlen-
diini yanstmaktadr.
Benim yaadm semt olan Tophanede (Kum-
barac Yokuu ve Boazkesen Caddesi arasndaki
yerleim alannda) ingeneler, Siirtli Araplar ve
az da olsa Krtler yaamaktadr. Kent merkezin-
de bir kk varo alan olarak adlandrabilece-
im bu semt, Merterin arkasndaki varolara ve
dierlerine gre sokak kltrn zengin tutma
anlamnda daha romantiktir. Gvenlik cemaat
ilikileri ile salanr ve tketim ucuzdur; kentin
tam merkezinde yer alr; paras olmayan ve stten
empoze edilen kent kltrne kendini ait his-
setmeyen kentli iin yaamas rahat bir semttir.
Dier yandan Tophane, elitist kentlinin yaamaya
cesaret edemedii, uyuturucu, hrszlk ve fu-
hu dolaysyla yaanamayacan dnd bir
yerdir. Mekansal olarak stanbulda varolar, se-
kin modernist kentli elit tarafndan hala tekinsiz
ve kente dair korkular merulatran yerlerdir.
Hrszlk, cinayet, fuhu, uyuturucu, radikal sol
eilimler ya da terr, elitist kentlinin, devletin ve
medyann varolar sululatrmada kullandklar
sylem kodlardr. Dolaysyla kentsel dnm
ve iyiletirme projeleri ad altnda (bak. Gzel-
letirme; Kentsel Dnm; Temizleme), sadece
zel giriimciler deil devletin kurumu TOK bile
bu sylemleri kullanarak rant pazarn destek-
lemekte ve dnmleri merulatrmaktadr.
Bu nedenle, hem siyasi-kltrel kimlik ayrm-
cln merulatrma ve kontrol edilebilirliini
kolaylatrmada, hem de ekonomik balamda
ksa dnemli kazanlar elde etmede varolar
arasallatrlmaktadr. Gelecekte varolar m?
Toplu konutlarn, kentsel dnm projeleri ile
birlikte ne yazk ki varolarn merkezleri olacak-
larna inanmaktaym. Bylece kent merkezleri,
SALT014-STANBULLAMAK-376
 STANBULLAMAK
bir anlamda zelletirilmi, sterilletirilmi ve
tamamen tketim nesnelerine dntrlm,
varotan ve sorunlarndan kurtulmu olacaktr.
Pelin Tan
>Arabesk, Dolmu, Gecekondu, G,
Gzelletirme, stiklal Caddesi ya da
Beyolu, Kentsel Dnm, Post gecekondu,
Temizleme
VYADK
Vadileri amak iin ayaklar zerinde yaplan
kpr yol.
zellikle otoyol gibi aralarn hzl seyrettikleri
yollarda ina edilirler. Aralarn rampa inip kar-
ken yokularda ve virajlarda yavalamadan belli
bir hz seviyesinin stnde seyredebilmeleri iin
rampa eimini ve virajlarn keskinliini azaltmak
iin yolu vadiye indirmeden trafii tepeden te-
peye aktarmak iin dnlmlerdir. Viyadk
ncelikle, su kemerinin suyu ehre getirmesi gibi,
ara aknn enerji asndan en ekonomik bu
durumda en az eim fark olan- rota zerinde
gereklemesini salar. Viyad kprlerden
farkl klan, geni bir akl dev tayc ayaklar
araclyla daha kk aklklara blmesidir.
Byle baklnca, viyadk ard ardna gelen bir dizi
nispeten mtevaz kprden ibarettir.
Viyadkler, Boazn her iki yakasnda dou-
bat dorultusunda gelien stanbul gibi lineer bir
kentte, kentin uzak ularnn hzla gidilen otoyol-
lar araclyla yaknlamasna yardm ederler.
zellikle boaz kprlerinin yaklam yollar ze-
rinde ska kullanlmlardr. Boaz kprs ve
viyadkler arasndaki iliki, dnemin yneticileri
tarafndan boaz geiini salayan ikinci kpr-
ye kenti fetheden Osmanl padiah Fatih Sultan
Mehmetin (bak. Fatih Sultan Mehmet) ve ona
eriimi salayan en uzun viyade Fatihin hocas
Akemseddinin isimleri verilirken de sezinlenmi
olsa gerek. ehrin iki uzak ucunu Boaz kpr-
leriyle birletiren, zaman hzlandrarak mekan
yaknlatran otoyollarn stanbulun tepeleri ve
vadileri zerine uyarlanmalarna araclk ederler.
Viyadk dnyay ikiye bler; zerinde seyre-
denler ve altndan geenler. Otoyolun dev ayaklar
zerinde adeta uarak tepeden tepeye srad,
SALT014-STANBULLAMAK-377

gvdesinin glgesini drd vadilerdeki ya-
antyla, otoyolun zerinde saatte ortalama yz
otuz kilometre hzla yaanan deneyim arasnda,
viyadn amaya alt aklk kadar geni
bir kopukluk, kartlk vardr. Sadabad ya da Or-
taky viyadnn ayaklar arasnda, bir kent
parasndaki gndelik kouturmaca grece daha
sakin ve uzun sre giderken, viyadk zerinde
uzun mesafeleri ksa srede bir an nce amay
hedefleyen bir tela yaanmaktadr. Viyadn
dev ayaklar, bir zamanlar padiahlarn sayfiye
yresi Sadabadn (bak. Sayfiye) yava zamannn
zerinde dikilerek, kentin ne kadar byk, ne
kadar ok, ne kadar hzl olduuna iaret ederler.
Viyadn gvdesinin alt, kentin zamanlarna
ve boyutlarna ilikin byk elikilerin iten ie
hissedildii esiz bir yerdir. zellikle tasarlanma-
m, ulamn ve toporafyann dinamikleri etki-
sinde ekillendirilmi viyadklerin stanbulun
kylarndan uzak vadilerindeki yaamlar zerine
yanstt grntler, yaratt siluet (bak. Siluet),
ayaklarnn arasnda glgesinin dt yerlerde
oluturduu mekan, bir bakma kendi haline b-
raklmlna ve kendiliinden olumuluuna
karn son derece zel ve ayrks, kent ile doru-
dan ilikili, kent olmasa olumayacak bir deneyim
tarif eder.
STANBULLAMAK
Otoyolda hzla ilerlerken bir viyadk zerin-
den geilen ksa zaman dilimi, belki de herhangi
bir insann baka bir gezegende baka bir uygarl-
n zerinden geerken hissedilebilecei merak,
yabanclk, dokunulmazlk, aknlk, gzetleme,
renme, belgeleme arzularnn karmn g-
nmzde deneyimleyebilecei ender anlardan
biridir. Kentin kullancs kendi yaam rgsnn
kent zerine yansm izleri zerinde yol alrken,
viyadn yaratt panoramik aklktan (bak.
Panorama) belki de hi temas etmeyecei, hibir
zaman kendi yaantsnn bir paras olamaya-
cak kent paralarndan fragmanlar, grntler,
uzak yaantlardan olas izler derler. Kentin hayali
gvdesi zihninde ekillenir, kafasndaki genile-
tilmi kent imgesiyle btnleik bir iliki balar.
Kii kentin tepeli vadili toporafyasnn yaratt
imkan aralndan, geni kent paralarn bir ba-
kmlk ana sdrabilir. Viyadk stnde zaman
hzlanp daralrken mekan geniler, bir anlk de-
neyime sacak uzayn hacmi oalr.
Saitali Kknar
>Fatih Sultan Mehmet, Panorama, Sayfiye, Siluet
SALT014-STANBULLAMAK-378

YABANCI
Srekli olarak artk gerek stanbullunun
kalmadndan sz edilen bir kentte herke-
sin ortak sfat olmas gerekirken, sadece
Trkiye dndan gelenleri niteler (neden-
se). [Ed.]
Baka bir milletten olan kii, ecnebi. stanbulda
yabanclarn 19. yzyl bandan itibaren Pera
(bugnk Beyolu) blgesinde youn olarak ya-
ad bilinmektedir. Gnmzde stanbula a-
lmaya veya yaamaya gelen yabanclar yine yo-
un olarak Beyolu blgesinin Cihangir, Galata,
Asmalmescit ve Tnel semtlerinde yaamaktadr.
/ Tannmayan, bilinmeyen. stanbullularn her
gn karlatklar yenilikleri tanmlamak iin
kullanabilecekleri sfat. Bu her gn deien ehir-
de, dar ktnzda bir sokan ad deimi, nce billboardlarda grlen dev Sakp Sabanc,
tabelalar kalkm, yerlerine yenileri gelmi, her
zaman alveri ettiiniz bakkal iflas etmi, bir
bina veya bir semt bir gecede yerle bir edilmi,
baka bir yerde bir gkdelen dikilmi, otobs sa-
atleri deimi veya her zaman getiiniz bir yol
kapanm olabilir. Bu nedenle, stanbullularn
her gn yabanc bir ehre uyandklar sylenir. /
Aileden, evreden olmayan kimse veya ey.
STANBULLAMAK
stanbul nfusunun byk ounluunun
birinci, ikinci veya nc kuak gmen olduu
bilinmektedir. Taksiye bindiinizde, bir kahve-
haneye girip ay sylediinizde, bir devlet dai-
resinde bir trl bitmeyen iinizi bir memurdan
tekine giderek takip ederken veya -konukan
biriyseniz- toplu tama aralarnda yaptnz iki
saatlik yolculuklardan birinde yannzda oturanla
muhabbet ettiinizde, ayn sorunun sahibi veya
muhatab olursunuz: Nerelisin Hemehrim? Bu
sorunun muhtemel cevaplarndan biri, Doma
byme stanbulluyum, ama aslen diye ba-
layan, bir dieri ise Biz aileden stanbulluyuz
olabilir. (Bu cevap kardakini ounlukla tat-
min etmeyecek, kkenlere ilikin sorular devam
edecektir). Kimin bizden, kimin yabanc olduu
stanbulda karmak bir sorundur. Birka sene
Rahmi Ko, Tan Satrk, Hlya Koyiit ve bra-
him Tatlses resimlerinin yanndaki Ben stan-
bulluyum (bak. stanbullu) konuma balonunun
tesiriyle ilgili geni apl bir aratrma ise henz
yrtlmemitir.
lkay Bali
>stanbullu
SALT014-STANBULLAMAK-379

YABANCILAMA
Karl Marxn sanayi devrimi ve alma hayaty-
la ilgili bir durum olarak anlatt bu kavram,
gnmzde modern ehir hayatyla ilgili te-
mel kavramlardan biri olup, gndelik hayatn
eitli vehelerinde kaplnan bir duyguyu
ifade etmektedir.
rnein, toplu tama aralarn kullanmak zo-
runda olmayan bir stanbullu, Cevizliba-Tuzla
otobsnde ayakta yolculuk ettiinde, kendi-
ne, otobstekilere, otobse, yolculua ve ehre
yabanclaabilir. Veya, asgari cretle drt kii-
lik bir ailenin geimini salayan bir stanbullu,
Niantanda drt kiilik bir ailenin kendi maa
kadar hesap dedii bir lokantada bulunduun-
da, yine kendine, evreye, mekana ve her eye
yabanclaabilir.
lkay Bali
YALI
Su kysnda yaplm konut.
stanbul sz konusu olduunda, geleneksel konut
mimarlnn Boaziine zg bir tipi olarak, 17.
yzyln sonunda ortaya kmtr. 18. yzylda
STANBULLAMAK
hzlanan yal yapm 19. yzyl boyunca da devam
ederek Boaziine zg bir yerleme dzeni ve
yaam biimini oluturmutur. 19. yzyln ikinci
yarsna kadar yal, mimari zellikleri asndan
dier geleneksel konutlardan servis mekanlarn
ieren ve da kapal biimlenen zemin katlarn
bir yaama mekan olarak dzenlenmesi nokta-
snda farkllar.
Boazii kylar ve bu kylarda yer alan has-
baheler iinde yaplan bir sultan konutu olarak
ortaya kan yal, her zaman zengin ve sekin bir
kesime ait olmutur. Deniz kysndan tepelerin
eteklerine kadar uzanan kullanm alan, yalla-
r bir yanda deniz, dier yanda ormanla birle-
tirmitir. Ahap konut mimarisinin orta mekan
evresinde gelien plan tipolojisi, evreye, denize,
bitki rtsne ve gnee en fazla alm salayan
esnekliiyle yal biimleniinin temelini olutur-
mutur. Denizle arasnda -kimi zaman dar ve ya-
lya zel bir rhtm dnda- bir ey bulunmamas,
arkada yer alan byk baheler, tepeler ve deniz
arasnda, su ile yeilin bir araya geldii bu ky
yerlemesinin zgn biimleniini yaratmtr.
Boaziinin, kentten uzakta, doayla beraber
ve doadan keyif alarak yaamak iin gidilen bir
SALT014-STANBULLAMAK-380

yer olmas yannda, yallarn kentin en prestijli
yerinde konumlanm birer stat simgesi olmalar
da yerleim dzeninin niteliini belirlemitir. Ru-
meli ve Anadolu yakalarnn kylarnda sralanan
bu yaplar, yapldklar dnemin ekonomik ve
politik gcn elinde bulunduran bata sultan ve
eleri olmak zere, vezirler, paalar ve Hrstiyan
aznln oluturduu ticaret burjuvazisinden
oluan saray evresi ve varlkl esnaflar tarafndan
yaptrlmlardr. Boaziinin sayfiye (bak.
Sayfiye) nitelii ve yal-deniz ilikisi zgn bir
yaama biimini de beraberinde getirmitir. Yaz
balarnda Boaza tanlmas ve sonbaharda
stanbula dn, uzun sren hazrlklarla bir g
niteliinde gereklemekte ve mevsimlerin belir-
leyici olduu bir yaam tanmlamaktadr.
19. yzyln ikinci yarsna dek ulamn b-
yk lde deniz yoluyla snrl olmas, yallarn
ounun altnda birer kaykhane bulunmasn
neredeyse zorunlu klmtr. Yallarn, bir talk ve
havuzlu mekanlar ieren zemin katlar, arkadaki
geni baheye alr. Tepelerin eteklerine uzanan
koru ve dier yaplarla olan balant aradan ge-
en bir yol bulunmas durumunda bir kpryle
salanmtr.
STANBULLAMAK
19. yzyln ikinci yarsnda Boaziinin kent-
le btnletirilmesini hedefleyen kent ii deniz
ulamnn dzenlenmesi almalar, yallarda
oturanlarn kentle ilikisini artrmsa da yallarn
mevsimlik kullanm neredeyse 20. yzyln ilk
eyreine kadar srmtr.
Yalnn sradan bir konuttan te bir stat
gstergesi olmas, farkl dnemlerin mimari s-
luplarnn sekin rneklerini bu suyolunun iki k-
ysnda bir araya getirmitir. 20. yzyln banda
Art Nouveaunun stanbula zg ahap rnekleri
ile 1960lardan sonra Sedad Hakk Eldemin yeni
gelenekselci konut tipolojisinin rnekleri yal
dizileri iinde yeri almtr.
1980lere gelindiinde Boazii kent iindeki
prestijli konumuyla, bir yandan stanbulun kont-
rolsz yayl ve kentte yaanan olaan rant
kavgasnn nde gelen ekim merkezlerinden biri
olarak ne karken, dier yandan bu zel alann
tarihi ve mimari kimliinin korunmas gnde-
me gelecektir. Bu kartlklar ortamnda getiri-
len yasaklar ve bu yasaklar delmede yeni aray
abalarnn sonucunda yallarn, dolaysyla da
Boaziinin restorasyonu (bak. Restorasyon) ka-
SALT014-STANBULLAMAK-381

nlmaz olacaktr. Ancak burada sz edilen res-
torasyon, var olann onarlmasndan ok tede bir
yeniden ina eylemini tanmlamaktadr. Apartman
yallar, yal apartmanlar, yeni tarihli 18. ve 19. yz-
yl yallar, semirerek kllerinden doan yallar, bu
yolla kentin yeni yap tipleri olarak sahne alrlar.
Yldz Salman
>Restorasyon, Sayfiye
YANGIN
Kent dokusunu deitiren en nemli etken-
lerden biri. stanbul zelinde eri br
sokaklar etrafna dizilmi ahap evlerden,
Avrupai dzende planlanm kent dokusuna
geiin en nemli nedenidir.
stanbulun tarihi boyunca defalarca tekrar eden
yangnlar, 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren
yeni kurulan belediye tekilat ve bu tekilatn
grevleri arasnda yer alan kentin planlanma-
s bal altndaki almalara zemin hazrla-
yarak kentin bana gelen bir felaketten, kentin
planlanabilmesi iin bir frsata dnmtr. Bu
balamda, yangn gvenliinin salanabilmesi
STANBULLAMAK
amac n plana karlarak yollarn geniletilmesi
ve yerleik ahap konut geleneinin yerini kagir
yaplarn almas hedeflenmitir.
Kentte bu dnemde ortaya kan ok sayda
yangndan zellikle byk alanlarn tahribine yol
aanlar, dnemin yenileme alanlarn olutur-
mu, Batl dzende planlanan yeni kent dokular
bu alanlarda oluturulmutur. 1856 tarihli Aksaray
yangn bu trden uygulamalarn ilk rneine
zemin hazrlamtr. Yangn sonrasnda yaplan
haritalandrma ve kent leinde planlama al-
malar, stanbulun kentsel dnm asndan
bir dnm noktas oluturur. Aksaray yangnn
izleyen 1865 Hocapaa yangn, stanbul tarihi-
nin en byk yangn olmann tesinde, yllar
srecek bir kent planlama almasnn sebebi de
olmutur. Sokaklarn geniletilerek yeniden d-
zenlenmesi ve yeni ina edilecek yaplarda kagir
malzeme kullanmn destekleyen dzenleme-
lerin yan sra, Batl anlamda bir kent yaratmak
zere antlarn evrelerinin de yaplardan arn-
drlmas, antlarn kent iinde ne kmalarnn
salanmas, dolaysyla tarihi eserlerin korun-
mas fikrinin -sistematik olmasa da- planlama
almalar iinde yer almas gndeme getirilmi
oluyordu. Bununla birlikte zellikle Divanyolu
SALT014-STANBULLAMAK-382
 STANBULLAMAK
rneindeki gibi anayol olarak planlanan ve ge-
niletilmesi hedeflenen akslar zerindeki antlar,
almalar zorlamaktayd. Ayrca, Konstantinos
Stununu evreleyen meydann dzenlenebil-
mesi adna emberlita Hamamnn bir ksm
yklmtr. Tarihi Yarmada dnda yangnlarn
ekillendirdii nemli alanlardan birisi de 19. yz-
yl stanbulunun Avrupas Pera idi. 1870 yangn
Taksimden Galatasaraya kadar olan alan tmy-
le yok edince yine bir plan hazrlatlm, ancak
plann ok byk yatrmlar gerektirmesi halkn
muhalefetiyle birleince, sadece ana arterlerin
dzenlenmesiyle yetinilmek zorunda kalnmtr.
Verdii tm zararlarn yannda, 19. yzyln
ikinci yarsndaki yangnlar yangn sigortacl-
nn zellikle 1880lerden sonra yeni bir sektr
olarak gelimesine zemin hazrlamtr. Modern-
lemenin kentsel alana yansmas olarak sunulan
altyap ve kentsel hizmetlerin salanmasnda
karlalan glkler nedeniyle yangnlar, 20.
yzyln ilk eyreine kadar kent iin bir tehdit
oluturmaya devam etmitir. Bununla birlikte,
gnmzden bakldnda o dnemdeki yangn
tehditlerine kar sigorta irketleri tarafndan
hazrlanan haritalar, kentin 19. yzyla ilikin
birok verisini barndran ok nemli birer kay-
nak durumuna gelmitir. Zararn grecelii bu
olabilir mi?
Yldz Salman
YARA
stanbula ve stanbulluya ilikin her toplum-
sal psikoz, her travma, her ac. [Ed.]
stanbulun en eski yaras, stanbullularn (bak.
stanbullu) stanbulun sahibi olamama duygu-
larndan kaynaklanyor. Sakinlerinin ii rahat
olmayan bir ehir bu. Dnsenize, igalden 550
yl sonra stanbulun Fethi gsterileri tertipleyip
kendi imgelerini kutluyorlar (bak. Fatih Sultan
Mehmet). Belli ki hala stanbulun ele geirildii-
ne inanamyorlar. Benim misin? Akln hala eski
sevgilinde mi? Benimle seviirken gzlerini ka-
padnda onu mu dnyorsun? stanbulun
bir trl emin olamad bir ac, bir sknt, bir
phe, bir yara bu.
Karsnn sobann zerinden ay alrken du-
raksamasna bakp akl hala eski sevgilisinde mi
anlamaya alan bir koca stanbullu. 550 ksur
SALT014-STANBULLAMAK-383

anl yl gemi, ama hala stanbul gzn uza-
a diktiinde, stanbullu ikilleniyor, barp a-
ryor, zerine yryor, rahatsz olup gsteri ya-
pyor, bayrak ekiyor. Byle anlarda, stanbulda
hi stanbullu olmadn dnmek mmkn.
Uzaa dikilmi gzler ve doas gerei sonusuz
kalmaya yazgl bir hrs arasnda bltrlm
manzaralarna bakarken (bak. Manzara) veya
iinden, sallana sallana, terleye terleye geerken,
ayn yarann trl trl zonklamalaryla kar-
lamak mmkn.
stanbul belediye otobslerinden birinde ta-
nk olduum elenceli bir tartmay anlatmam
gerekecek bunu amak iin. Kalabalk bir stanbul
otobs. Sallana sallana, terleye terleye ehrin
iinden geiyoruz. Ellili yalarnda bir beyamca
ile bir hanmefendi tartmaktalar. Hanmefendi,
beyamcann imdi hatrlamadm bir sebeple ka-
balk ettiini dnyor ve beyamca da dorusu
daha kaba saylmay kabul etmeye yanamyor.
Kim kabadr kim kibardr tartmas balam
durumda. Sz sz iteklerken tartma yavaa
kim daha yeni stanbulluysa o garanti daha kaba
olandr gibi bir yerde dmleniyor. Karlkl
eski stanbulluluk iddiasnda bulunuyorlar. Sonra
hanmefendi kendisinin ok daha eski, en eski
STANBULLAMAK
stanbullu olduunu bir ekilde sylyor. Bunun
zerine beyamca da ona o zaman siz Rumsunuz!
demesin mi Btn otobs donup kalyoruz.
En eski Trk Tangosundan Seyyan Hanm
cevap veriyor: Mazi kalbimde bir yaradr / Bah-
tm salarmdan karadr.
Hatrlar msnz, birka sene nce ilgin bir
olay olmutu stanbulda. Zihinsel zrl ocu-
unu henz be yandayken kaybeden bir anne,
otuz yl sonra olu bulunduunda hemen yaralar-
n kontrol etmi, yaralarndan tanmt evladn.
Gzyalar iinde.
te bunlar kalbindeki yaralar deil, bedenin-
deki yaralard. stanbulu plak grm olan, be-
denindeki yaralar da bilir. Onu ykayp paklayan
annesini yllar nce kaybettiine gre, stanbulla
sevimi olanlar bilebilir bugn ancak bedenin-
deki yaralar.
Ne geldi aklma, Zapatistalarn Subcomman-
dantesi Marcos, bir syleisinde, on ocuk sahibi
olmasna ramen karsn hi plak grmemi
bir Meksika kylsnden bahsediyordu. O Mek-
sikalnn stanbuldaki uzak akrabalar, vajinay
grseler belki de bir yara sanacaklar. Dahas vaji-
SALT014-STANBULLAMAK-384
 STANBULLAMAK
na, grlmeye grlmeye, baklmaya baklmaya
yaralam da olabilir.
Ah u cinsiyetletirmeler, erkek egemen ta-
hayyl, nereden de gelip buluyorsun beni Grdal
Duyarn Gzel stanbul antna ok ikence yap-
tlar ya, o yzden mi stanbul denince baka bir
ant dnlemiyor hala? Bakanlar, her Karaky
Meydanna indiklerinde, o ban arkaya atm,
elleri zincirli, yerinden sklm plak kadn
figrn grmeye devam ediyorlar bugn de...
Karakyden karya baktm da sylemem
gerektiini farkettim: u bir gerektir ki, Tarihi
Yarmadann yz glmez. Sanki ii yaraldr. Ve
de oraya hi cumhuriyet gelmemitir. Eminn
Meydannda taklp yere derseniz, yerde Os-
manlnn kokusunu alrsnz. Bir Ortadoululuk
da vardr Eminnnde. Arafat lahmacuncusu
Filistinin yaralarn ekler acsna mesela. Ve g-
vercinlerin Ortadoudan tayp getirdikleri umu-
du Nimet Abla toza topraa kartrr.
Kadky ise cumhuriyettir. Eminn Mey-
danndan vapura binip Kadky Meydanna gel-
diinizde katman deitirirsiniz. Kadkyde in-
sanlarn yznn gld olur. Yerde bulduk-
lar bir kad okuyabilirler, neymi diye merak
edip. Kadkyn tek yaras stanbul olmamaktr.
stanbulun baka bir yer olmas Kadkyn iine
oturan yegane eydir u hayatta. Eer Kadky
stanbulda olsayd hibir sorunu kalmayacakt
diyebiliriz. Ama ite stanbulda olmadn ak-
am kerken bir gzel anlar. Galiba bu yzden
balonu Kadkye koydular. En azndan Kadkyl
ykselsin ve stanbulu grebilsin bir tepeden di-
ye. Ama bu bir stanbul tepesi deil de balondan
bir tepedir. Bu gerek, bu balon, Kadky rahat
brakmaz.
Halbuki Beyolu yle mi? Beyolu stanbulun
neresi olduunu umursamaz bile. Saysz gizli
geidi vardr istedii yere kan...
Fatihte dodum bydm ben. Fatihteki
en byk yarann sebebi devasa bir cesetle uyu-
maktr geceleri. Fevzi Paa Caddesi dedikleri, ama
bir ucundan anca Macar Kardeler Caddesine
de dnen cadde boyunca giden dev duvarlara
yanarsanz korkmadan, cesedin horultular da
gelir kulanza.
stanbulun tarihsel siyasi haritas yaplmad
henz. Apartman apartman, sokak sokak, gn
SALT014-STANBULLAMAK-385
 STANBULLAMAK
gn izleyemiyoruz stanbulun siyasi tarihini.
Hangi ayaklanma nerede kt, hangi devrimci
nerede vuruldu, hangi suikast nerede yapld,
hangi nmayi nereden balad?
Biliyorum, yaralar denince mutlaka sosyolo-
jik yara zonlarndan sz etmek icap eder bir ehrin.
Sosyal sorunlar, srekli kanayan yerler. Gecekon-
dularyla (bak. Gecekondu; Post-gecekondu), yok-
sullaryla, periferik varlklaryla ekonomik ve kl-
trel yara zonlar. Hibir yere kmayan sokak-
larn hakimiyetindeki mahalleler (bak. Mahal-
le), bir gnde bir merkezde ad konmu yzlerce
sokak ve caddenin ad aza alnmayan tm z-
neleri...
ehrin yara zonlarna bakmann yolu var.
Biri uzman-gzle bakmaktr. Uzman-gz bazen
bilimseldir salt: yaralar kategorize eder, deney
tplerine koyar, aclar ler, srekliliklerin altn
izer, kanamalarn miktarn saniye saniye takip
eder. Bazen de idarecidir uzman-gz; yaralarn
ekonomiye etkisini hesaplar, gerekli dzenleme-
leri yapar, planlamalar ne karr, tedavilerin
maliyetlerini karlatrr. Bir dier ihtimal me-
rakl-gzle bakmaktr. Merakl-gz sanatnn
gz olur ou kez. Buralardaki hayat merak eder.
Ritmi, elenceyi, espriyi. Ritelleri, kayp giden
hikayeleri yakalamaya alr. Dillerini renir,
arklarna elik eder. Baka bir yol da yaralara
yaral-gzle bakmaktr. Yaral-gz yaraya bakt-
nda ne grr?
Bazen bir yarann istedii en son ey pansu-
mandr.
stanbulun dnmlerini gznne ala-
rak, stanbulun yaralar iyileiyor mu, yoksa yeni
yaralar m alyor diye sormamz beklenebilir.
stanbul kadim yaralarn iyiletirecek forml
biliyor da sylemiyor gibidir. Gzel ama yaral.
lmeden nceki Annabel Lee. l deil ama yaral
gzel kadn. Yaral gzellik. stanbulun srekli
batan karmas budur.
Boazii her zaman bir seraptr. Boaza do-
ru koup stanbula dersiniz. Ramazan adr-
lar da yaralar stanbulu. Hibir ey inandrc
olmaz olur. Hayatta bir szck dahi yazmam
mahalleleri vardr stanbulun. Hikayeleri hep
grltye gelir.
Usulsz bir atlyede havaya uan iiler, bir
tersanede paralananlar; insann deeri yoktur
SALT014-STANBULLAMAK-386
 STANBULLAMAK
stanbulun bu merdiven altlarnda. Birilerini
ekip ekip merdiven altnda vurarak beslenir
ehir. stanbulun gkyzn yaralayan upuzun
bayrak direkleri glgesinde vampirliin sosyolojik
okumas yaplr.
stanbulda bir bira itii iin bile yaralanabilir
insan. ki imenin kendisi bozguncu bir eylem-
mi gibi kodlanr bir bakmsnz. Hayr hayr, bir
sigara itii iin bile yaralanabilir. Uygun Ramazan
gnne ve sokana denk getirdiyse dumann...
stanbul tangolarnn papatya gibi olanla-
r mehurdur. stanbula bakp da sofistike bir
hzn ve yitip giden bir melankoli grerek ile-
nenler bunlar iyi bilir (bak. Nostalji). Tabii bir
de rembetikosu vardr stanbul minibslerinin,
fadosu vardr gazete kadna sarl bira iilen ay
bahelerinin. Tangosunun da jiletle oynand
semtleri bulunur.
Yaralarnn heykelleri yoktur bugn. Yarala-
yanlarnn heykelleri vardr meydanlarnda.
Sreyyya Evren
>Fatih Sultan Mehmet, Gecekondu, stanbullu,
Mahalle, Manzara, Nostalji, Post-gecekondu
YAYALATIRMA
Ara trafiine kapama.
En nemli kentsel dnm tetikleyicilerden biri-
sidir (bak. Kentsel Dnm). Yaya ile ara trafiini
ayrmann daha ilevsel, hijyenik ve rasyonel bir
kent yaratacan, hem aralarn hem yayalarn
kendilerine uygun tasarlanm yollarda daha ve-
rimli ve salkl bir ekilde dolaabileceklerini
ngren Avrupa kaynakl sava ncesi moderniz-
minin evlad bir planlama aracdr. Sava sonra-
snda zellikle kuzey Avrupa lkelerinde pek ok
yayalatrma uygulamas yaplm, stanbullular
iin Avrupadaki yayalatrlm caddeler modern-
lemenin ve medeniyetin bir sembol haline gel-
mi, rnein stiklal Caddesinin (bak. stiklal
Caddesi ya da Beyolu) yayalatrlmas Vakko
gibi caddenin ileri gelen esnaflarnca istenmeme-
sine ramen basl medya ve geni kitleler tarafn-
dan byk bir memnuniyetle karlanm, adeta
bir Avrupallama nian olarak alglanmtr.
Yayalatrma bir modernleme gstergesi
olmak dnda, yayalatrlan blgedeki esnafn
ticari faaliyetini yakndan etkileyen ekonomik
bir enstrmandr. Yayalatrmann bir cadde ke-
SALT014-STANBULLAMAK-387

sitinden dakikada geen insan saysn artraca-
dnldnde, vitrine bakan, fiyat soran,
alveri eden insan saysn da artraca ng-
rlebilir. Ancak ara trafiinin belirli saatler ya
da servis yollaryla kstlanmas, ar mallarn
ya da arala maaza kapsna gelen mterilerin
akn da kstlayacaktr. Bu nedenle yayalatr-
ma, maazalarn, dkkanlarn, binalarn ilev-
lerini szerek kentin programn yeniden yazar.
stanbulun yayalatrmalarna baktmzda da
bunu gryoruz. Avrupa yakasnda stiklal Cad-
desi, Bakrky stasyon Caddesi, Sultanahmet,
Talimhane, Anadolu yakasnda Bahariye Caddesi
gibi yerler, yayalatrmann ticaretle, alverile,
perakendecilikle, kent ii ve global turizmle yan
yana ilerlediini, yayalatrma sonrasnda nce-
sine gre kent programnn yeniden yazldn
gsteriyor.
stanbulun yayalatrlm blgeleri, kent
kimliinin, kentlerin pazarlanmasnn nde gelen
mekanlarna dnmektedir. ok sayda farkl
kent kullancsnn paylat cadde ve sokaklar,
yayalatrlmalarn salayan siyasi irade, bele-
diyeler, gzelletirme dernekleri (bak. Gzelle-
tirme) araclyla bir anlamda kurumsallap,
ardndan bir eit kurum kimlii tasarmna ma-
STANBULLAMAK
ruz kalyor. Depolardan tramvaylar bulunup (bak.
Tramvay), bayram zamanlar klandrlp, grsel
uyumluluk ve grnt kirlilii ile mcadele adna
i yerlerinin tabela ve vitrinleri belirli standartlara
balanmaya allyor. Biraz alveri merkezle-
rinde olduu gibi (bak. Alveri Merkezi). Byle-
ce yayalatrlarak kurumsallaan Sultanahmet,
Talimhane gibi kent paralarnn, kent kimlii
tasarm ve turistik destinasyon retiminin nem-
li birer aracs haline geldiini gryoruz.
Yaya hareketlerini rahatlatp zgrletirecei
dncesiyle balayp, yayann tketim ihtiyac-
n zgrletiren bir boyut kazanmasyla anlam
derinleip amac mulaklaan yayalatrma, bu-
gnlerde dkkann terk etmek istemeyen esnaf
yerinden edip yeni bo yerler yaratmak; azaltlm
ara ve artrlm yaya trafiiyle uyumsuz dk-
kan ve maazalar uzaklatrarak yeni ilevlere
hzla yer amak iin de kullanlyor. rnein Ta-
limhane zelinde yayalatrmann sebep olduu
deiimin sratine baktmzda, yayalatrma-
nn dier dinamiklere gre bir kent parasn ok
daha hzl dntrebildiini gzleyebiliyoruz.
Talimhanenin, sekin apartmanlarn yer ald
bir konut blgesinden ofislerin, derneklerin, otel-
lerin ve zellikle oto yedek paraclarn younla-
SALT014-STANBULLAMAK-388

t bir i merkezine dnm, merkezi konumu
ve deien ekonomik dinamiklerin zoruyla, yet-
mili yllarn bandan seksenli yllarn sonlarna
uzanan on ksur yllk bir srete gereklemi.
Oysa blgenin yayalatrlmasyla beraber yedek
paraclarn blgeyi terk etmesi, dviz brolar ve
turistik eya maazalarnn oalmas, kullanc
profilinin deiimi sonucu Talimhanenin tu-
rizm sektrnde uzmanlaan bir kent parasna
dnm iki, belki yl gibi ksa bir srede
tamamland bile.
Sokan icat edilip insanlarn yaplarn ara-
snda dolamasnn iyi bir fikir olduunun kabul
ediliinden bu yana en ilgin gelimelerden biri
olan yayaszlatrma uygulamalar ise yayala-
trmayla kol kola, yayalatrmann doal ya da
zorlanm bir uzants olarak karmza kar. Eer
yayalatrma almalarn ok uzun sreye yaya-
rak uygularsanz, yayalatrlan caddeler uzun bir
sre yayasz kalacak, yayaszlaacaktr. rnein
stiklal Caddesinin zemin kaplamasn deitir-
mek iin balatlan almalar yllara yaylarak,
yayaszlatrlm caddenin ticaret yapamaz hale
gelmi esnaf bir anlamda yer deitirmeye, yerini
terk etmeye zorlanm, yeni yatrmclar iin yer
almaya allmtr.
STANBULLAMAK
Yayalatrma da, dier aralar gibi, iinden
getii politik sylemlerin deerlerini, ikna meka-
nizmalarn, zm nerilerini kendinde derleye-
rek, giderek karmaklaan, heterojen, birbiriyle
elien birden ok zm barndran, her tr yak-
lam biraz memnun eden, bylelikle uygulanma
sebebi pek de kolaylkla okunamayan popler bir
dnm arac olmay srdryor. Genellikle
bir yerin durumuna uygunluu ak ve etraflca
tartlmadan yerel ynetimlerce bir kentsel d-
nm tetikleyicisi ve pheye yer brakmayacak
derecede iyi, rasyonel, salkl bir icraat olarak
stanbulda uygulanmaya devam ediyor.
Son olarak, Beikta Meydan yayalatrma-
sndan, izlenmesi gereken gncel bir rnek ola-
rak sz etmek gerekir. Yayalatrma ad altnda,
yayalatrlan alandan ok kavaklatrlan alann
olduu, bir kent parasndan ok bir tat trafii
dm olarak dnlm, yayalatrmann yl-
lar boyunca biriktirdii iyiletirici sylemlerin ar-
kasna saklanm bir kavaklatrma uygulamas.
Saitali Kknar
>Alveri Merkezi, Gzelletirme, Kentsel
Dnm, stiklal Caddesi ya da Beyolu, Tramvay
SALT014-STANBULLAMAK-389

YER ADLARI
stanbulun kentsel toponimisinden konu-
mak, kentin dnm srelerini aydnlatan
verilerin derlenebilecei verimli bir alan
aratrmak demektir.
En arpc tarihsel saptamalardan biri muhte-
melen u: Bizanstan Osmanlya devredilen yer
adlar alacak derecede azdr. Dolaysyla, kent
1453 sonrasnda arpc bir deiim-dnm
sreci geirmi olmaldr. Fatih Sultan Mehmet
dnemi sonunda yazlm vakfiyelerde geen yer
adlar arasnda Yunanca kkenli olanlar, Tarihi
Yarmadada Langa (Yun.: Vlanga), Samatya (Yun.:
Psammetia) ve Vlaherna (Yun.: Blakherna) (ve
belki Altmermer) ile snrldr. Bunlara bugn-
k Bykehir Belediyesi snrlar esas alnrsa,
stanbul genelinde skdar, Galata, Makriky
(bugn Bakrky), Tarabya, Pendik ve Kartal ek-
lenebilir. Daha 15. yzyl sonunda bile bu denli
kk olan bir toponimik birikim, kent ve yakn
evresinde Ge Bizans dneminde nerelerin yo-
un denebilecek biimde iskan edilmi olduunu
da ortaya koyar. nk, Fetih sonrasnda yer ad-
larn deitirmeye ynelik bir srar ve zorlamaya
ilikin kant yoktur.
STANBULLAMAK
Osmanl dneminin balangcndan 18. yzy-
la dek kentte uygulamada kalacak olan ad verme
sistemi ok kararl gzkr. En belirgin zellii,
ulatrma arterlerinin adlandrlmaydr. Cad-
de ve sokaklar ender istisnalar dnda adszdr.
Kentsel toponimi mahallelerin, semtlerin ve sur
kaplarnn adlandrlmasyla snrldr. Kara sur-
lar zerindeki kaplar bazen oradan yola klarak
ulalan kente gre adlandrlmlardr. Edirne-
kaps, Silivrikaps, Belgratkaps gibi en nemli
kaplar byledir. Ancak ilgin adlandrmalar da
vardr. rnein, stanbulun kuatlmas srasnda
surda alan byk gediin konumland alan
15. yzylda Top Yk Mahallesi olarak anlm,
sonra sadeleen bu yer ad Topkaps biimindeki
semt adn varetmi, eski mahalle adysa unu-
tulmutur. atlad Kap adysa Fatih dneminde
kendisine yrede birka mlk balanan atlad
Kasm adl biriyle ilikilidir. Mahalle adlar oun-
lukla o mahalleyi tanmlayan, ona merkez olan
mescidi ina ettiren kiinin adyla balantldr.
Avc Bey Mescidi Mahallesi, akr Aa Mescidi
Mahallesi, Defterdar Sinan Mahallesi, Hac Halil
Mescidi Mahallesi, Hac Timurta Mescidi Ma-
hallesi vb. gibi. Bir grup mahalleyse o blgedeki
ticari-retimsel etkinliklere iaret eder. rnein,
Demirciler, Balk Pazar, Debbagin Mahalleleri
SALT014-STANBULLAMAK-390

byledir. Orada konumlanan nemli yaplarla ili-
kili adlandrmalar da azmsanmayacak saydadr.
Szgelimi, Ayasofya Camii, Can Alc Kenisas,
Bodrum Camii, atal eme, Krk eme, Kum
Kaps Mahalleleri.
Mahallelere adlarn verenlerse arlkl ola-
rak Osmanl brokratik sekinlerini oluturan
grupla, ilmiye (dinsel brokrasi) ve kl
ve kalem erbab (askeri ve sivil brokrasi) ile
balantldr. Bunlar ya orada yaam ya da o
mahallede yaayanlarn ibadet ettii mescidi ina
ettirmilerdir. Sonraki yzyllarda da kullanmda
kalmalar balamnda en uzun mrl yer ad-
larysa, en st kademe yneticileri tarafndan
yaptrlm ve onlarn adn tayan yaplarla, o-
unlukla da camilerle ilikilidir. Hemen hepsi de
paa unvann ieren bu yer adlarnn nemli
ksm bugn de kullanmdadr. Mahmut Paa,
Mesih Paa, Koca Mustafa Paa, Cerrah Paa, He-
kimolu Ali Paa, Haydar Paa, Sinan Paa, Davut
Paa gibi... Din ulularnn (Eyp Sultan gibi), din
adamlarnn (eyh Vefa, Molla Grani gibi) adn
tayan semt ve mahalle adlar da byk bir top-
lam oluturur. Bunlara onlar kadar dayankl, ama
kentsel yaylm balamnda daha geni bir grup
yer ad daha eklenebilir: Sultanlarn ve hanedann
STANBULLAMAK
finanse ettii yaplar ve klliyelerin adlar. Bu so-
nuncular daha ok mahalle deil, semt ad olarak
kullanlrlar. Fatih semti I. Mehmetin, Beyazt II.
Beyazdn, Sleymaniye I. Sleymann, Sultan
Selim I. Selimin, Sultanahmet II. Ahmedin adla-
rn tar. Bu adlandrma sistemi, kent yzeyinin
neredeyse tmyle merkezi ynetimin temsil-
cilerine referansla, hatta dorudan hiyerarik
olarak tanmlanm olduu anlamna gelir. Kent
yzeyinde adyla ve o blgedeki somut bir anm-
satc inai izle sultan, hanedan ve ynetici eliti
artrmayan pek az yer vardr. Edirne ve Bursa
gibi nceki iki Osmanl bakentinde de ayn eilim
gzlemlenirse de, stanbul bu adan slam dn-
yas ve Trkiye asndan bir doruk oluturur. Bu
kentte toponimi bizatihi bir siyasal maniplasyon
arac saylmaldr. Ya da bakent emperyal sistem
balamnda bir mikrokozmostur.
18. yzyl her alanda olduu gibi radikal de-
iimler getirir. Lale Devrinin gndeme tad
yeni adlar siyasal gndermeleri hemen hemen
hi bulunmayan Sadabad, Neatabad, Mihrabad,
Hmayunabad, Hsrevabad, raan gibi iirsel
terim ve tamlamalar eklindedir. Bunlarn nemli
kesimi sonraki yzyl iinde unutulup gidecektir.
Bazlarnn siliniini, ounlukla Arapa ve Farsa
SALT014-STANBULLAMAK-391

kkenlerinden tr, gndelik Trkedeki telaf-
fuz zorluklarna balamak mmkndr. Bazla-
rysa ait olduklar yap ya da kompleks ykldktan
sonra unutulmulardr. Ama, en nemli unutulu
nedenleri, kentteki allm toponimik eilimlere
hi uymaylar olmaldr. nk bunlar ynetici
elit tarafndan daha kurulu evresinde verilmi
adlardr. Oysa, nceki yzyllarda adlar resmen
belirlenmemekte ve yukarda tanmlanan eilim-
ler dorultusunda gndelik pratik iinde kendi-
liinden halk arasnda olumaktadr. Ne var ki,
resmen adlandrmann ou erken rnei unutul-
sa da, sz konusu adlandrma pratiinin kendisi
sonraki yzyllarda kural haline gelecektir.
Tanzimat, nemli siyasal ve toplumsal dei-
imler getirmekle birlikte, balangta stanbulun
yer adlarna nemli bir katk yapmaz. Ancak, 19.
yzyl ortalarnda artk eski yer ad verme al-
kanlklar yklmaktadr. Bir yandan kentin sa-
aklarnda eskiden mevcut olmayan Rumca yer
adlar ortaya kmaya balar. rnein, Tatavla
ve Ayastefanos byledir. Bir yandan da Avrupa
kkenli kent sakinleri (Levantenler) adlandr-
ma pratiine katlrlar. Szgelimi, bugn (Trk-
ler arasnda o dnemde de) Taksim diye bilinen
semt Champ de Mars, Beyolunun ana caddesi
STANBULLAMAK
Grand rue du Peradr. Kii adlar bile yer adna
dnebilir. Orada dkkan sahibi olan bir talyan,
Pancaldi, Pangalt semtine adn verecektir. Asl
kapsaml deiim Trkler tarafndan iskan edilen
yeni semtlerde gndeme gelir. Tevikiye, cadiye,
Suadiye, Harbiye gibi ok farkl adlandrma yakla-
mlaryla ilikili resmi adlar belirir. Tevikiye,
yeni kurulan bu semte yerlemenin tevik edildi-
ini haber verir. cadiye, semtin nev-icad plan-
llna iaret eder. Harbiye, oradaki askeri okulla
balantldr. 1908 Merutiyeti kente Hrriyet-i
Ebediye Tepesi adn armaan eder. Yani 20. yz-
yl balarnda, Tanzimatla birlikte unutulmaya
balanan dorudan siyasal ideolojiye gndermeli
ad verme pratii, yeni bir biimde tekrar gndeme
dnmektedir. Cumhuriyet dneminde bu pratik
kentsel alanda tam bir egemenlik kuracaktr.
Ancak, Cumhuriyet dneminde kentin Os-
manl brokratik sekinleriyle balantl eski yer
adlar deitirilmeye kalklmaz. Sadece, 1934te
yaplan yeni bir dzenlemeyle kentteki mahalle
says azaltlr. Eski mahalleler birletirilir. Bu ne-
denle onlarca eski mahalle ad hzla unutulacaktr.
Yine II. Merutiyet (1908 sonras) ve Cumhuriyet
dneminde (1923 sonras) kapsaml bir program
erevesinde, o gne dek adlar bulunmayan ve/
SALT014-STANBULLAMAK-392

veya resmen adlandrlmam tm meydan, sokak
ve caddelere ad verilmeye giriilir. Bu tr adlarn
bir kesimi eski semt ve mahalle adlarn yineler.
nemli kesimi yeni ulusalc ideolojik yaplanma
erevesinde oluturulan Trk kahramanlar
ve nlleri panteonuna referansla adlandrlr.
Osmanl ve Cumhuriyet tarihinin tm nllerine
en az birer yer ad isabet eder. Bu nllerin oun-
luu, askeri ve idari kimliklidir. Farkl kimlikli
olanlarn da hepsi ideolojik bir seme mekaniz-
masnn varlna iaret eder. Bu sayede bugnk
stanbulda Atatrk, Ata, Mustafa Kemal, Namk
Kemal, Mimar Sinan, Barbaros gibi adlar tayan
onlarca sokak ve cadde vardr. Ama, rnein, tek
bir Nazm Hikmet Caddesi bulunur. En nemli
caddelerse yakn tarihi artracaktr. stiklal
Caddesi, Cumhuriyet Caddesi gibi... Cadde ve so-
kak adlarn genelde ideolojik olarak onaylam
tarihsel kiilik, olay ya da kavramlarla balantl
klmak iin ne denli uralrsa uralsn, dev
bir metropol iin bu yeterli olamayacandan,
ou sokak Asl, Ceylan, Aslan, Gl, Cennet, -
nar, elik, idem, Mutlu gibi tarafsz ya da
gndermesiz adlar tar. Bunlarn seiminde bile
bir rastlantsallk olduu sylenemez. Yine de
1950lerde kentsel toponimideki ideolojik ar-
ln bir oranda azald gzlemlenebilir. deal
STANBULLAMAK
Tepe, Bahelievler gibi semt adlar belirir. Ancak,
yeni kurulan en geni uydu kente 1958de Ataky
adnn verildii de unutulmamaldr.
1923-1985 arasndaki stanbul kentsel toponi-
misi genelde baz dalgalanmalara ramen karar-
ldr. Olsa olsa, 1960 ve 1980 askeri darbelerinin
getirdii baz arzi deiimlerden sz edilebilir.
rnein, Beyazt Meydan 1960 darbesi sonrasnda
Hrriyet Meydan olarak adlandrlr. 1985 sonra-
sndaysa yer adlar verme pratiine, eski ideolojik
angajmanlar unutulmamakla birlikte, yeni bir
eleman eklenir: Bat dillerinden alntlar yapl-
maya balanr. Yeni yaplan banliy siteleri Kemer
County adl ilk uzak banliy (exurbia) yerleme-
sinden balayarak byle adlar edinecektir. Ad,
County, City, Residences gibi terimlerle biten
onlarca yeni site vardr. Bu tr adlar hemen daima
orada yaanacak yaamn yksek standardna ve
kent genelindeki eilimlerden ve snfsal-klt-
rel tercihlerden kopuklua referans verirler. Yeni
yerlemeler, adlaryla da kent genelinden ne denli
farkl olduklarn ilan ederler. Ayn adlandrma
yaklam, kentsel toponimide nemli merkezleri
tanmlar hale gelen alveri merkezlerinin adla-
rnda da grlr. Onlarda da adn yabanclamas
tesisin yksek kalitesine iaret eder.
SALT014-STANBULLAMAK-393
 STANBULLAMAK
Bu arada da kent iindeki eski yer adlar hzla
erozyona uramaktadr. Yzyllar boyunca kentin
zellikle eski kesimlerinde neredeyse elli metre
arayla semt ad deiirken, bu mesafe giderek
uzamaya balar. Szkonusu deiim belki de yz-
yllardr baat olan yaya ulamnn yerini ara
trafiinin almasyla, ayrca da sokak ve cadde ad-
larnn semt adlar yerine kullanlmaya balanma-
syla ilikilidir. Ne var ki, sokak ve cadde adlarnn
kullanm her gndelik pratie yaygnlam de-
ildir. Szgelimi, bugn stanbulda ok az taksi
fr mterisini verdii sokak ad ve kap nu-
marasyla tanml adrese ulatrabilir. Taksicilere
hala nce semt ad verilmeli, oraya ulalnca da
sokak ve yap konumu tarif edilmelidir. Dolay-
syla, sokak ve caddelere ad verme konusunda
yaklak bir yzyldr yaplagelenler, rnein, pos-
taclar, kuryeler ve evlere servis veren tedarikiler
iin (genelde posta sistemi iin) geerlidir; ama,
oralarda yaayanlar iin byk oranda geersizdir.
Yaad yakn evredeki sokak adlarn kendi
oturduu sokak hari- pek az kii bilir. Anla-
lan, gndelik kent gerei, son yzylda yaplan
ideolojik dayatmalar ksmen de olsa anlamsz-
latrp andrmaktadr. Buradan yola karak, o
ideolojik adlandrma sraryla balantsz baka
bir saptama da yaplabilir: stanbullular kendi-
lerini bugn bile sokak ad ve kap numarasnn
iaret ettii bireyselci bir konum belirteciyle deil,
iinde konumlandklar ve corafi bir mevkiye de
iaret eden bir toplulukla (Gemeinschaft) tanm-
lamaktadr. nsanlar (en azndan stanbullularn
kaydadeer bir kesimi) burada sadece kendileri-
ne ait bir adreste deil, kentsel toporafya iin-
de bakalaryla paylatklar bir topluluk iinde
yaarlar. Onun corafyadaki somutlamas olan
semt ve mahalle ad hala olaan bir (cadde ad,
kap numaras, blge kodu ieren) adresten daha
anlamldr.
Uur Tanyeli
YELAM
Eskiden tm film yapm irketlerinin slendii
sokak. [Ed.]
stiklal Caddesinin (bak. stiklal Caddesi ya da
Beyolu) paralelindeki bu sokak bir zamanlar
her eyden de ok (orada biriken kapka film
irketlerinden, figranlardan, derme atma hayal-
lerden) sinema dolaysyla kendimizle ilgili olum-
lamadmz, lanetlemeye zen gsterdiimiz
SALT014-STANBULLAMAK-394

bir eyin simgesi, bir gnah keisiydi. Yeilam
dorudan doruya bir pespayelik, bir dklk
ifadesiydi (daha sonra arabeskin yklendii
bir grev) (bak. Arabesk) ki o zamanlar isimleri
sfat olarak kullanmak ve bununla pop sosyoloji
yapmak bugnk kadar moda olsa idi bir sr
eye ok Yeilam! diyerek burun kvrabilirdik.
Oysa o ahlak zamanlarda Yeilam, o malum
adn syleyemeyen ak gibiydi, lanetliydi ve
onu zevkle tketen gafil ynlarn da zerine bir
bulut gibi kerdi. Bu yksek kltrllk gay-
retinde bir tr sekincilik, bir tr snfsallk, bir
tr ilericilik garip biimde el ele yol alrlard.
Seksenlerden sonra, Yeilam bizim iin o zama-
na kadar kt diye bellediimiz bir sakzn ya da
rk diye alay ettiimiz bir otomobilin markas
gibi kendi kendimiz iin kefettiimiz bir eyin
ad oldu. Bizim de gemiimizde alay edilecek ya
da hayret edilecek ya da sakat bir ocuu sever
gibi sevecek bir tuhaflk vard -o filmleri re-
ten yar mit yar gerek sokak ve onun uzantlar.
Yeilama byle bakarsak onun dnda bir ey
olduunu sandmz Trk Sinemas daha gr-
bzleecekti sanki (bak. Sinema). Ama Yeilam
kltr meselelerinde hep yaptmz gibi bir fo-
torafn arab saymak bir ie yaramad. Bugn
btn eski Yeilam farkndalmza ramen,
STANBULLAMAK
ilikileri hala bir zamanlar o sokaktaki iporta
sinemacln ilikileri gibi olan bir sinemamz
var. Belki daha da nemlisi, Yeilama da gerek
bir sevgimiz yok.
Fatih zgven
>Arabesk, stiklal Caddesi ya da Beyolu, Sinema
YIKIM YA DA ARPIK KENT
stanbulda ykm, ok deimenin ama az d-
nmenin anahtardr, ya da kentin sakinleri-
nin arpk kent dedikleri durumun bertaraf
edilmesi arzusunun ifadesidir.
Kentler srekli olarak deiirler. Ancak, kimi kent-
ler sadece deiirken, kimileri dnr: Deiim
ile o ya da bu ekilde yzleen, giderek sz konusu
olaan deiim ile bir tr olumlayc iliki kurabi-
lenler niceliksel olarak deiirken, ayn zamanda
dnerek niteliksel farkllk da retirler. stanbul
da deiir, hem de ok hzl deiir; ancak nite-
liksel farkllk ok zor retir. arpk kent, bu ok
hzl deien, ama niteliksel farkllk retemeyen
kentin addr. stanbullular sz konusu niteliksel
farkll talep ettiklerinden deil kukusuz, tersi-
ne btnsellik, aynlk aradklar ama bu mmkn
SALT014-STANBULLAMAK-395

ol(a)mad iin kentlerine arpk adn takm-
lardr. Bu nedenle, uygun iktidar ya da konumu
bulan tm stanbullular, bu arpk kenti o ya da bu
ekilde dzeltmeye koyulur. Ancak bu ie kalkan
hi kimsenin, kenti nasl btnselletireceine,
nasl dorultacana ilikin tutarl ve kapsam-
l bir nerisi de yoktur. Kald ki, byle bir neri
daha balangta olanakszln da ilan etmek
zorundadr, nk bir tr aknlk dzlemi olan
doru kent dnyevi aklla retilemez. Dolaysyla,
olas tek seenek doru kentin doru temsilinin
kendini gstermesini, vahyi beklemektir. Vahiy
gerekleene kadar yaplabilecek tek ey ise, ar-
pk olan dierlerini imha etmektir. Burada kentsel
deiim, pratikte, ykmak anlamna gelir. Tarihi
ile vnen bu kent, son derece yeni, neredeyse
dn ina edilmi bir kenttir aslnda: arpk kent,
niteliksel olarak dnmesin diye yklan kenttir.
Blent Tanju
YOKU
Dz alan bulunmayan bu metropoln her ye-
rinin topografik tanm. Ancak tuhaftr, bu
terim sadece birka soka adlandrmak iin
kullanlr. [Ed.]
STANBULLAMAK
air ve yazar Sait Faik, Peray Karakye balayan
tnel hakknda Tnelleri insanlar iin yaptk.
Yokulardan lahzada insinler, yokular ani va-
kitte ksnlar diye yazm.
stanbulun sfatlarndan birinin yedi tepeli
olduu dnlrse, bu tepeler zerine kurulu
mahalleleri (bak. Mahalle) birbirine balayan
yokularn nemi de ortaya kar. Her biri baka
bir isimde ve farkl konumda olan bu yokular,
esasnda stanbulun pek ok farkl yerinde bir
mahalle ilevi de grrler. Yokular inenler ve
kanlar zamanla birbirlerine ainalk gelitirirler,
yoku zerindeki bakkal, manav, elektriki gibi
esnaflar kendi mdavimlerini takip eder, tanrlar.
Kimileri mazbut orta snfn yaad yokulardr.
Beiktan Serencebey ve Asariye yokular Os-
manl dneminden bugne kadar nce konaklar,
sonra da apartmanlar ve deien aile hayatyla
tanmlanan yokular olmutur. Yokularn co-
rafi konumlar da kimliklerini belirler. rnein
Beiktan sonu denize varan pek ok yokuu
skunetleriyle bilinirler, ihtiya duyulduunda
sahile kolayca inilebilecek meskun mahallerdir.
Aile hatralarnda, bu yokular katetmekten yoru-
lan nianllarn abuk evlendiine, kar yadnda
nasl mahsur kalndna veya daha hznl bir
SALT014-STANBULLAMAK-396

ekilde, yokuu karken kalp yetmezliinden bir
aile bynn hayatn nasl kaybettiine dair
hikayeler yer alr. Bugn her biri bir mahalle do-
kusunda olan bu yokularda byyenlerin, yllar
sonra tandklar yerlerden bu yokular ziyarete
geldikleri, hatta son dnemde facebook gibi
iletiim aralaryla sanal topluluklar oluturduk-
lar vakidir.
Kimi stanbul yokularysa ehrin snfsal,
etnik, kltrel dokusunu ilerinde barndrmlar-
dr. Yine Sait Faik, Taksimden Dolapdereye inen
yokulardan birini yle tasvir eder: Bir tarafn-
da randevu evlerinin, te tarafta umumi evlerin
kaynat blge... Karidesiler, elektrik amelesi,
ekmeki, sirkeci, marangoz ra, garson, berber,
akordeoncu, kitarac, bar artisti, rev figran,
terzi ra gibi esnafn birbiri zerine yld
yokuta, birbirine karm her din ve mezhep,
Trk, Rus, Ermeni, Rum, Nasturi, Arap, ingene,
Fransz, Katolik, Levanten, Hrvat, Srp, Bulgar,
Acem, Efganl, inli, Tatar, Yahudi, talyan, Mal-
tz, daha her trl milletin birbirine kart bu
garip mahalleden sel yatana her akam kk
figran kzlar iner. Onlarn ve terzi kzlarn arka-
sndan berber raklar yrr; berber raklarnn
arkasna da burma bykl bir Arnavut taklr.
STANBULLAMAK
Baz yokular tamamen belli bir ikoluyla
ilikilendirilirler. rnein, Mercan Yokuu an-
taclaryla, ihane Yokuu lambaclaryla tan-
nr. Karakye inen yokular tekin saylmazlar,
Orhan Velinin iirine de konu olan Yksek Kal-
drm nce sra sra dizilmi elektriki ve elekt-
ronikilerle balasa da, yoku inildike deien
ortam ve seyyar satclarn ziyaretilerine ucuz
yemek sattklar genelevleriyle bilinir. Baz yeni
yokular ise nfusu hzla artan stanbulun yeni
yerleim mahallelerinin arasnda kendiliinden
olumutur. Yeniky Ferahevlere balayan Ba-
lar Yokuu, Etilere balanan Bebek Yokuu veya
Niantan Beiktaa balayan Fulya Yokuu
gibi yokular daha ok arabayla katedilirler. Yeni
alan bu yokulu yollar, bir anlamda byyen,
farkllaan yeni stanbulun yeni yeni anlam ka-
zanan mekanlardr.
Arzu ztrkmen
>Mahalle
YKSELME
Doudan ve batdan uzanan iki ince yarmada
zerindeki dar alanda metropolleen bu kentin
SALT014-STANBULLAMAK-397
 STANBULLAMAK

kanlmaz olarak kullanmak zorunda kald kayda deer su kaynaklarn barndrmaktadr.

olaan bir izdiham olana. Geni bir kentli grubu
bunu sylem baznda kabul edemez gzkrken, Bunun anlam, kentin yaylma alan olmak iin
varettii frsatlar ayn kararllkla smrr. en avantajl konumda olan blgenin, paradoksal
olarak ayn zamanda yaylmann denetlenmesinin
gerektii blge oluudur. Sonu, stanbul met-
stanbul zerinde bir metropoln varlk kazana-
ropoliten alannn dou-bat ekseninde bir erit
bilmesi iin hem ok uygun, hem de ok uygunsuz
halinde uzanmas olur. Merkezleme talepleriyse
bir corafyada konumlanr. nemli deniz ve kara
ykselmeyle karlanacaktr. Ancak, arazi ktl
yollarnn dm noktasndadr. Dolaysyla, co-
yalnzca merkezlerin deil, konut yerleim alanla-
rafi adan ok avantajldr. te yandan da iki dar
rnn da ykselmesini zorunlu klar. te yandan,
yarmadann Boaziinde karlaan ularnda
yine 1990lara dek stanbulda arsa arz da kstl
yerletii iin hinterland bakmndan talihsizdir.
olmu, yeni yerleim alanlar iin arsa retmek
Yakn evresinde geni tarm alanlar yoktur. Su
yerine, kentin ge 19. yzyldaki imarl yaylma
ihtiyacnn karlanmas ise Ge Antik adan
alann neredeyse sabit tutmak yelenmitir. Bu,
beri sorun olmutur. nk evresinde yksek
rnein, Badat Caddesi eksenli blgenin (bak.
ve dzenli debili akarsular bulunmaz. Bu iki yar-
Badat Caddesi) erken 1960larda ortalama iki
mada nemli akarsular barndramayacak kadar
katlyken, 2000lerde onlu katlarla ifade edilen
incedir. 20. yzyl biterken farkna varlacaktr ki,
bir ykselme yaamasna yol aar. Beylikdz gibi
burada zerinde speklasyon yaplacak, kentin ya-
uzak banliylerde arsalar tarla statsnden sadece
ylma alann oluturacak toprak da yeterince yok-
on yl iinde on-on be katl apartman bloklarna
tur. Dolaysyla, zellikle 1990lardan balayarak
dnrler. Talebin yksekliinin yan sra, onun
stanbulda hzl bir yaylma ve byme gndeme
ve bir dizi baka etmenin getirdii speklatif ka-
geldiinde bunun ciddi engellerle yzyze olduu
zan olana kentsel alanda ykselme beklentisini
farkedilir. rnein, kentin yerletii batda Trakya
srekli trmandrr. Kentin hemen her blgesinde
ve douda Kocaeli yarmadalarnn kuzey eridi,
arsa ve mlk sahipleri o blgedeki gabarinin veya
ayn zamanda da kentin orman alann oluturur.
yaplama katsaysnn arttrlmas iin siyasal
O kesim stelik de kentin yakn evresindeki en
bask yaparlar. Eski gecekondu alanlarnda bile

SALT014-STANBULLAMAK-398
 STANBULLAMAK
ykselme talebi byktr (bak. Gecekondu; Post-
gecekondu). Kent ekonomi ve nfus asndan b-
ydke ykselme daha da kanlmaz olacaktr.
Ne var ki, stanbul bu ykselme gereiyle
epey sorunlu bir iliki yaar. Hemen herkesin
kendi yerleme alannda ykselme talep ettii ve
bundan yararlanma beklentisine girdii bu kentte
anketler ok byk bir kentli kitlesinin az katl tek
aile evleri istediini ortaya koyar. Oysa, bu nitelik-
te evlere sahip olabilen varlkl gruplar bile, o az
katl evlerini kaak at alt katlar ve zemin alt
inaatyla deyde srekli bytmektedir. Varlkl
ekirdek ailenin domestik alan talebi bile, dey
snrlar zorlayarak artmaktadr. Ama, hemen her
gelir grubunun kendi olanaklar orannda katld
bu speklatif kazan pastas yine de meruiyet
kazanmaz. Kendileri ondan yararlananlar, kentin
ykselmesini ok ciddi bir tehdit olarak deer-
lendirirler. Basnda en kolay tepki hedefi haline
gelen haberler yksek yap inaatlar olur. Hemen
her kentsel sorun ykselmenin bir fonksiyonu
olarak tahayyl edilir. Szgelimi, trafik o yaplar
yznden tkanmakta, kentsel donatlar yetme-
mekte, siluet bozulmaktadr (bak. Siluet). Byle
genel bir meruiyet bunalm yaayndan tr,
kentin ykselmesini skunetle tartmak kolay
gzkmez. Her bir ykselme durumunu kendi
kentsel ve mimari komplikasyonlar asndan
tartmak da ender olarak mmkndr. Kentliler
ykselmenin maddi nimetlerinden yararlanr ve
en ok iki katl bir kentte yaamak istediklerini
ifade eder dururlar. Kendi kendisiyle bile sami-
miyetle ve drstlkle konumayan, her gn ayn
elikiyi yeniden rettiini farketmeyen bu kentli
grubun ise, kentin deiimi ve denetlenmesi ko-
nusunda kamuoyu oluturma ans doal olarak
dktr. Bu kentte her yaknma gibi ykselmeye
ynelik olan da daha ifade edildiinde gndem-
den der ve kayda deer bir tepkiye dnmez.
O yaknmann varlk nedeni, belki de tepkilerin
ifade edilmesi deil, henz tepkiye dnmeden,
potansiyel olarak sahip olduu basn oluturma
ihtimalinin batan bertaraf edilmesidir.
Uur Tanyeli
>Badat Caddesi, Gecekondu, Post-gecekondu,
Siluet
ZAMAN
stanbulda, kentsel gnlk yaamda, yo-
un ve birbirine balanm metrik mekan
SALT014-STANBULLAMAK-399
 STANBULLAMAK
yeniden gzden geirmek iin bir dnce
arac; bir boyut.
Kent, bu boyutu fizyonomisinde barndrr. Ancak,
allagelmi gerek-zaman sistemleriyle lld-
nde, stanbulda zaman dier yerlerden farkl
deildir; bu zaman, stanbulun zaman da deil-
dir. nk yerin bir boyutu olarak llmemitir.
stanbul, zaman, ina edilmi mekan-zamann
doasnn doann kendisiyle ilikisinde, aura-
snda gizler.
Kentin auras karadan ok denizden gelir.
Olaylar, insanlar ve mekanlar denizden uzakla-
tka zaman da stanbulun zaman ve stanbulda
zaman olmaktan uzaklar. Gerek-zaman-ler
sistemler, geen son yz elli ylda kentin nfu-
sunun artan bir ivmeyle younlatn ve buna
paralel olarak denizden uzaklatn gstermek-
tedir. Mekanda younluk, doluluk arttka me-
kan-zaman tketimi artt iin zaman azalr.
nsanlar, daha ok, anlar yaamaya balarlar.
Kentte ileyen gerek-zaman sistemleri mekann
snrlarn her bireye gre yeniden oluturmaya
ve bireyle doa arasnda arayzler tanmlamaya
da baladndan, yeri tanmlayan snrlar ve bo-
yutlar artk bireye grnmez olur. Arayzleri de-
neyimlemeyi srdren bireyde, stanbula dair bir
global amnezi oluur. Oysa, zaman, ancak, birey
tarafndan yavalatldnda, tketimi azaltld-
nda ve retildiinde grnmeyene ulamak ve
onu anlamak iin bir dnce arac olabilir; birey,
amneziden kurtulabilir. Sadece gerek-zaman-
lerin gsterdii grneni grmek, gsterileni
okumak ve dile getirmek, stanbulun zamann
ve stanbulda zaman anlamak iin yeterli bir
yol olmaz. Tek bana anlar yaamay srdrd-
mz bu yolda zaman yerin bir boyutu olarak
kefedemeyiz. Bir an nce yoldan kmak gerekir.
Senem Deviren
ZEPLN
gitmekle kalmak arasnda oldum olas kararsz
hi ummadn anda aydnlanarak apansz
sen de bir gn elbet ferhfezy seveceksin
Attila lhan
stanbulda zeplin ferhfez makamndan geer.
Tepeye, duvara, baheye, cumbaya, kubbeye --
kar kmaz-, her sokaa uzaktr. Suya ve kprye
ainadr, ama Halii tanmaz. (bak. Hali) Toprak
ehli deildir, cemaate yabancdr. Zeplin ufka
SALT014-STANBULLAMAK-400
 STANBULLAMAK

bakarak yryenlerin, tepelerin ardnda gne

batrp douranlarn deildir. Berlin veya Paris
iin bile fazla uardr.

stanbulda ge bakma duraklar vardr. Oysa

zeplin yksek ve sk New York gkyznde kendi
merebince duraklar arar. Katastrofik metropoln
bu apokaliptik nesnesi, gitmekle kalmak arasnda,
seksen gnde devr-i alem derdinden azade, gkte
mekan kurmak peinde gibidir. stanbulda He-
zarfen Ahmet elebi ile karlamak iin dolanr
durur Galata zerinde. stikbalini gkte arayan
toplumlarn zeplini havada grmesi hayra alamet
deildir elbet. Cemaatin tezahrat ile ikin deil-
dir ki gavur icad haval zeplin. stanbulda gne
doudan ykselirken, zeplin bat yolundadr.
Birka cihannmaya selam eder, uzaklar.

Hakan Tzn engn

SALT014-STANBULLAMAK-401
 STANBULLAMAK
ZGEMLER
AHENK DEREL
zmir, 1982
Orta Dou Teknik niversitesi ktisat blm me-
zunudur. Sosyoloji alannda yandal, Uluslararas
letme ve Hukuk alannda ise yksek lisans yap-
mtr. eitli uluslararas renci programlarna
ve aratrma projelerine katlmtr. Belika ve
Danimarkada devam ettii yksek lisans prog-
ram erevesinde Avrupa Birlii kurumlar ze-
rine akademik olarak almtr. Reklamclk ve
gazetecilik deneyimleri bulunmaktadr. Sosyal
ve ekonomik kalknma, kentsel dnm, klt-
rel almalar ve politik ekonomi alanlarna ilgi
duymaktadr. Ayrca metin yazarl yapmak-
tadr. Koordinat kovalaycsdr; 2000 ylndan
bu yana ABD, Danimarka ve Belikada yaa-
m; Trkiye, Avrupa, Kuzey ve Gney Amerika
ile Kuzey Afrikada seyahat etmitir. Dileri
Bakanlna bal olarak yrtlen bir tantm
projesinde grevlidir.
>2010, Reklam
ALAN DUBEN
New York, 1943
Antropolog, ve stanbul Bilgi niversitesi
Sosyoloji Blmnde profesr. stanbulun bu-
gn ve gemii ve Trkiyede kentleme zerine
kapsaml aratrmalar yapt ve yazlar yazd. En
iyi bilinen almas, stanbul Haneleri: Evlilik,
Aile ve Dourganlk, 1880-1940 (letiim Yaynlar)
ehirde ve genel anlamda Trk toplumunda de-
mografik, sosyal ve kltrel bir olgu olarak haneyi
inceler. almalarnda disiplinleraras bir yakla-
m benimseyen Duben, arlkl olarak toplum-
sal tarih, antropoloji ve demografinin yaklam
ve malzemelerinden faydalanr.
>Hane
ALEXS ANAL
Los Angeles, 1974
Mimar. SCIArctan mimarlk dalnda mezun oldu,
yksek lisansn ehir planlama alannda MITde
SALT014-STANBULLAMAK-402

tamamlad. Akademik ve mesleki araylarndaki
vizyonu, insan ve evre tasarm arasndaki ak-
kan ilikiye dayanr. Los Angelesta eitli yenilik-
i mimarlk brolarnda alt, 2002de stanbula
tand. Son zamanlarda dijital ortamlar fiziksel
ortamla harmanlamak amacyla konuma duyarl
hesaplamann gelecekteki potansiyellerini in-
celeyen bir dizi proje zerinde alyor. 2007de
Queensland niversitesinde konuk aratrmac
olarak tasarm atlyesi dersleri verdi. MITde diji-
tal ehirler zerine aratrmalarna devam ediyor.
>Semt Pazar (II), Murat anal ile birlikte
ARZU ZTRKMEN
Beyrut, 1965
Ortarenimini stanbul, Notre Dame de
Sionda, yksek renimini Boazii niversitesi
letme Blmnde tamamlad. University of
Pennsylvaniada yazm olduu doktora tezi 1998
ylnda Trkiyede Folklor ve Milliyetilik ady-
la yaymland. 1994 ylndan bu yana Boazii
niversitesi Tarih Blmnde retim yesidir
ve bu blmde Gsteri Sanatlar Tarihi, Szl
Tarih, Tarihte Aratrma Yntemleri balkl
STANBULLAMAK
dersleri vermektedir. Ulusal ve yabanc dergilerde
Trkiyede folklor aratrmalar, Halkevleri, milli
bayramlar ve dans tarihine ilikin eitli maka-
leleri ve kitap kritikleri yaymlanmtr. Kendisi
ayrca Suraiya Faroqhi ile birlikte Celebration,
Entertainment and Theater in the Ottoman World
(2014) ve Evelyn Birge Vitz ile birlikte Medieval
and Early Modern Performance in the Eastern
Mediterranean (2014) adl kitaplar yayna ha-
zrlamtr. Raksdan Oyuna: Trkiyede Dansn
Modern Halleri adl kitab da Boazii niversitesi
Yaynlar tarafndan 2014 ylnda yaymlanacaktr.
>Bakkal, Bayramlar, Dolmu, Giysi,
Kent Folkloru, Plaj, Yoku
ATLLA YCEL
(stanbul, 1942)
Mimar. Lise ve niversite renimini stanbulda
tamamlad. Mimarlk uygulamalarn ve buna
paralel olarak yryen akademik etkinlikleri-
ni bu kentte srdryor. 2003e kadar stanbul
Teknik niversitesinde, retim yesi olarak
grev yapt. 1983ten beri sren tasarm deneyi-
mi iinde stanbuldaki kentsel lekli projeler
SALT014-STANBULLAMAK-403
 STANBULLAMAK
ve restorasyon projeleri arlkl oldu. Kuramsal
almalar kapsamnda stanbulla ilgili olan-
lar 1970lerdeki 19. yzyl kent ve konut dokusu
aratrmalaryla balad; IFA, Habitat II program
ve yaynlar ile bamsz yaynlar erevesinde
gelitirildi. MArS-Mimarlar'da devam ettii ta-
sarm etkinliklerinin yan sra akademik al-
malarn Uluslararas Kbrs niversitesi'nde
srdrmektedir.
>Ana Cadde, Badat Caddesi (I) Hlya
Hatipolunun katklaryla; Erotizm; Taksim
Meydan Hlya Hatipolu ile birlikte
AYDA AREL
(stanbul, 1936)
stanbul niversitesi ve Michigan niversitesinde
Sanat tarihi renimini alm, stanbul Teknik
niversitesi, Karadeniz Teknik niversitesi, Ege
ve Dokuz Eylul universitelerinde mimarlk ve
sanat tarihi alanlarnda grev almtr. Erken
emekliliinden sonra Yldz Teknik niversitesi,
IFEA (Istanbul Fransz Anadolu Aratrmalar) ve
ksa bir sure Kbrs Dou Akdeniz niversitesinde
bulunmutur. Bat Anadolu Beylikler dnemi,
18. yzyl stanbul mimarisi ve Osmanl konut
gelenei konusunda yaynlar bulunmaktadr. Ege
blgesinin ayn mimarisi zerindeki aratrmas-
nn kitaplamas nedense gecikmektedir. Grece
eski bir stanbullu saylr ve bu ehrin bellek ve
bilin erozyonuna yenik dmesine seyirci kal-
maktan holanmamaktadr.
>Kanyon
AYDAN BALAMR
Denizli, 1953
Mimar, retim yesi. Orta Dou Teknik
niversitesi Mimarlk Blmnde tasarm std-
yosu, tarih ve kuram dersleri veriyor. Meslek ku-
rulularnn ynetim, yayn ve seici kurullarnda
grev yapt. Dzenledii eitli sergilerden biri
olan Ulusal Mimarlk Sergisi ve dllerinin 1988-
2004 katalounu derledi. 1997den bu yana Kltr
Bakanl Koruma Kurulu yelii yapyor. Konut
ve eitim yaplar zerine mimari proje ve uygula-
malar oldu. Modern mimarlk tarihi ve eletirisi,
mimarlk eitimi ve kentler zerine younlaan
yaynlar vardr.
>Banliy, Palimpsest (I)
SALT014-STANBULLAMAK-404
 STANBULLAMAK
AYE AKALIN
stanbul, 1975
Sosyolog. City University of New York, Graduate
Centerda sosyoloji doktoras yapmakta ve
stanbul Teknik niversitesinde yar-zamanl
retim grevlisi olarak almaktadr. Doktora
aratrmas, Trkiyede evlerde alan eski sos-
yalist blok lkeleri vatanda kadnlar zerinedir.
>Sovyetler Birlii Sonras Gmen
AYE AVDAR
Ankara, 1975
Ankara niversitesi letiim Fakltesi Gazetecilik
Blmnden mezun oldu. Boazii niversitesi
Tarih Blmnde yksek lisansn tamamla-
d. Yeni afak, lke, Yeni Yzyl, Nokta, Atlas,
Radyo 92.3 gibi yayn organlarnda gazeteci, Tarih
Vakfnda halkla ilikiler sorumlusu olarak a-
lt. 2003 ylndan bu yana eitli belgesel film
projelerinde aratrmac olarak alyor. eitli
dergilerde yazlar yaymlanyor ve niversiteler-
de gazetecilik dersleri veriyor.
>McDonalds
AYE EREK
stanbul, 1973
Sanat tarihisi. Grsel kltr, kent kltr ve gn-
cel sanat zerine yazlar yaymlanm, Tarih Vakf
stanbul dergisinde yayn kurulu yelii yapm-
tr. Berlin Humboldt niversitesinde stanbul ve
Berlinde Kent mgesi ve Sanat konulu aratr-
ma projesini yrtmtr. Yeditepe niversitesi
Tarih Blmnde retim yesidir.
>Ekran
AYEN CRAVOLU
stanbul, 1977
Mimar. Yldz Teknik niversitesi Mimarlk
Fakltesinde mimari tasarm alannda retim
ve aratrma almalar yapmaktadr. Mimarlar
Odas tarafndan yaymlanan Mimarlk ve mi-
mar.ist dergilerinin yayn kurullarnda grevlidir.
Mimarlk Eitimi Dernei ynetim kurulu ye-
sidir. Tasarm ve kent zerine pek ok formel ve
enformel etkinlikte yer almakta; yaynlar temel-
de mimarlk eitimi, mimari tasarm, mimarlk
eletirisi ve evresel konularda younlamaktadr.
SALT014-STANBULLAMAK-405

Derinletii aratrma alanlar ise mimarlk eiti-
minin enformel yannn geliimi, evre tartmala-
r zerinden mimarlk ortamnn eletirisi, kentsel
aktivizmin yer ile ilikisinin sorgulanmasdr.
>Gkdelen, Park Otel, Su
BAAK SANA TANRIVERD
Ankara, 1976
A. Mutfaa profesyonel olarak ilk girii 1996 y-
lnda Swissotelde oldu; Dnya Mutfaklar, Ziyafet,
Souk Mutfak ve Uzakdou Mutfaklar zerine
alt. Sonrasnda Dulcineada cafe mutfa ve
Armada Oteline bal Alafranga Lokantada sous-
chef olarak Fransz-Osmanl sentez mutfa zeri-
ne almalarn srdrd. Divan Oteline bal Hai
Sushi!nin al kadrosunda yer ald. Bunun yan
sra Erenky Divan Pub ve Divan Yiyecek ecek
Genel Mdrlk Kafeteryada chef-de-partie po-
zisyonunda alt. Gezi Otelinde Yiyecek-ecek
Mdr ve Executive Chef olarak altktan sonra
kendi iini kurdu. Ume isimli pop tarz hzl
Japon yemekleri servis edilen mekannda zel-
likle birbirinden lezzetli sushileriyle n yapt.
2003 ylndan beri Coccolatn eitim kadrosunda
Sushi, in Mutfa, Meksika Yemekleri, Snack,
STANBULLAMAK
Davet Mutfaklar, Osmanl Mutfa ve Fransz
Mutfa zerine eitimler veren Baak Sana, 2013
ylndan beri Hotel Arcadia Blue'nun yneticisidir.
>Balk
BENG GLDOAN
Diyarbakr, 1985
Mimar. stanbul Teknik niversitesi Mimarlk
Fakltesi Mimarlk Blm mezunu. Difzyon
adl grubun kurucu yelerinden. Difzyon,
stanbul tasarm evresinin zgn deerlerinin
tanmlanmas ve farkl tasarm alanlarnn bir-
birleriyle verimli ilikilere gemesine zemin olu-
turmak amal tasarm etkinlikleri dzenleyen
amatr bir oluumdur.
>Park ve Baheler
BEYHAN SLAM
stanbul, 1976
Mimar. 2001-2003 yllar arasnda Radyo 92.3te
stanbul zerine almalar yapan farkl aktrlerin
(yazarlar, belediye temsilcileri, sivil toplum kuru-
lular, sosyologlar, mimarlar, sanatlar) konuk
SALT014-STANBULLAMAK-406
 STANBULLAMAK
olarak katld stanbul stanbul isimli bir rad-
yo program hazrlad ve sundu. llstrasyonlar
yapyor; ocuklar ve alternatif eitim sistemleri
ile ilgili aratrmalar yrtyor.
>Kapal-Site
BURAK MADRAN
Ankara, 1970
Orta Dou Teknik niversitesi Endstri
rnleri Tasarm mezunu. Fransada Provence
niversitesinde Arkeoloji ve Sanat Tarihi Lisans
ile Akdeniz Kltr Varlklar Yksek Lisans yapt.
Fransada EHESSde Trkiye mzecilii zerine
tarih doktorasna devam ediyor. 1997 ylndan
beri Yldz Teknik niversitesi Mzecilik Yksek
Lisans programnda ders veriyor. 1999-2006 yl-
lar arasnda ayn niversitenin Sanat Ynetimi
Programnda yar-zamanl ve tam-zamanl -
retim grevlisi olarak alt. 2000 ylndan bu
yana stanbul Bilgi niversitesi Tasarm Kltr
ve Ynetimi Sertifika programnda sergileme
zerine seminerler veriyor. Mzeoloji almalar-
nn yan sra mze ve sreli sergilerinin kurgu ve
tasarmlarn da yapmaktadr. Mzecilik, mzeler
tarihi ve sergileme zerine yerli ve yabanc sreli
yaynlarda makaleleri yaymlanmtr.
>Mze
BURAK ZLDL
Ar, 1975
Mimar. Lisans renimini Mimar Sinan
niversitesi Mimarlk Blmnde, yksek li-
sans renimini ise Yldz Teknik niversitesinde
Mimarlk Tarihi ve Kuram Programnda tamam-
lad. 2002 ylndan balayarak Arredamento
Mimarlk dergisinde drt yl sreyle yaz ileri
mdr olarak grev yapt. Halen ABDde doktora
almasn srdrmektedir.
>G, Hibritle-me/tirme
BLENT TANJU
stanbul, 1964
Mimar Sinan niversitesi Mimarlk Blmnden
mezun oldu. 1999 ylnda stanbul Teknik
niversitesi Mimarlk Tarihi ve Kuram
Programnda, 1908-1946 Trkiye Mimarlnn
SALT014-STANBULLAMAK-407

Kavramsal erevesi balkl almasyla doktora-
sn tamamlad. Aa Han slam Mimarl Program
bursu ile 2002 bahar yaryln MIT Mimarlk
Blmnde konuk retim yesi olarak geirdi.
Bata Arredamento Mimarlk olmak zere eitli
dergi ve kitaplarda yazlar yer ald. alma alan-
larn modern sanat ve mimarlk, 19. ve 20. yzyl
Trkiye mimarl ve modern kltr sorunsallar
oluturmaktadr. Hlen Mardin Artuklu niversitesi
Mimarlk Fakltesinde retim yesidir.
>Arabesk, Kamusal Alan (I), Kimlik, Oryantalizm,
Ykm ya da arpk Kent
BLENT USTA
stanbul, 1973
Yazar. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Antropoloji Blmn bitirerek, stanbul
niversitesi Adli Tp Enstitsnde yksek lisan-
sn tamamlad. Siyah dergisinin kurucular ve
editrleri arasnda yer almakta ve Yasakmeyve
iir dergisiyle Eik Cini yk dergisinin editr-
ln yrtmektedir. ounluu iir alannda
olmak zere ok sayda kitabn editrln yap-
t. eitli dergilere ve gazete eklerine yazmaya
STANBULLAMAK
devam etmektedir. Halen, Birgn gazetesi kltr-
sanat sayfalarnda yer alan Karlamalar adl
kesinde, roman kahramanlar ya da yazarlarla
hayali karlamalar halinde kurgulad, gncel
olaylar ve yeni kan kitaplar deerlendiren ya-
zlar yazmay srdryor. Yazarn, Ocak 2008de
Versus Kitap tarafndan yaymlanm Karnca
Hastanesi adl bir roman bulunmaktadr.
>Arabal Vapur, Ayakkab Boyacs, Gecekondu
CAN ALTAY
Ankara, 1975
1997 ylnda Bilkent niversitesinde Mimarlk
ve evre Tasarm zerine renimini tamamla-
d. Lisansst almalar srasnda bu blmn
yan sra ada Sanat ve Sanat Felsefesi zerine
renim grd. svete Malm Sanat Akademisi
ve Lund niversitesinde Eletirel almalar
programn tamamlad. Bilkent niversitesi Sanat,
Tasarm ve Mimarlk Enstitsnden doktor unvan
ald. Ayrca aratrmac ve ziyareti akademisyen
sfatlaryla svete, ngilterede ve Almanyada
bulundu. Gnmzde stanbul Bilgi niversitesi
Mimarlk Fakltesi'nde yardmc doent doktor
olarak grevlidir. Mimarlk, yapsal evre, kentle
SALT014-STANBULLAMAK-408

ilikili sosyal, ekonomik ve siyasi olgular zerine
almaktadr. Metin, fotoraf, ve video alma-
lar ieren mekansal dzenlemeler yapmaktadr.
Yaptlar Uluslararas stanbul Bienali, Havana
Bienali, Busan Bienali gibi byk sergilerde ve
Walker Art Center (Minneapolis), ZKM (Karlsruhe),
PS.1 MoMA (New York), Platform Garanti Gncel
Sanat Merkezi (stanbul) gibi mze ve galerilerde
sergilenmitir.
>Katlar
CEM AKA
Mannheim, 1968
Boazii niversitesinde kimya mhendislii
okudu. Ayn niversitede siyaset bilimi zerine
balad yksek lisans almalarn New Yorkta,
Columbia niversitesinde tamamlad; ardndan
Boazii niversitesine dnerek Trk siyaset
tarihi zerine doktora yapt. Cenk Koyuncuyla
birlikte SonKiot dergisini kurdu. 1993-94 sezo-
nunda TRT-2de Enis Baturla birlikte hazrlad
Okuduka programn sundu. 1992-2004 yllar
arasnda Yap Kredi Yaynlarnda yar-zamanl edi-
tr olarak alt, yayn ynetmenlii ve son olarak
STANBULLAMAK
yayn danmanl yapt. Sabanc niversitesinde
yaratc yazarlk dersleri verdi. Serbest editrlk ve
evirmenlik yapt. 2005 ylnda g yayn grubunu
kurdu. 1990 ylndan bu yana ok sayda kitab
yaymland.
>Sere
CEM YCEL
stanbul, 1972
Mimar. stanbul Teknik niversitesi Mimarlk
Fakltesini bitirdi. Ayn yl Mimarlk Atlyesini
kurdu. Bu dnemde Atlye, bir ksm meslek med-
yasnda yaymlanm olan restorasyon, proje ve
uygulama almalarn yrtt. Yldz Teknik
niversitesinde yksek lisans renimini tamam-
lad. 2000 ylndan itibaren mimarlk, i mekan
ve rn tasarm konulu proje ve uygulama al-
malarn, orta olduu MArS-Mimarlarda devam
etmekte ve 2002 ylndan beri retim faaliyetle-
rini eitli niversitelerde srdrmektedir.
>Mutenalatrma (I), Palimpsest (II)
SALT014-STANBULLAMAK-409
 STANBULLAMAK

DENZ AKTAN KK aklar ve dini kurumlarla ulus-devlet ilikisini

Zonguldak, 1980 incelemektedir. Ayrca stanbuldaki kentsel d-
nm ve toplumsal ayrma konularnda al-
Akademisyen. Boazii niversitesi Felsefe malar yrtmektedir.
Blmnden mezun olduktan sonra alma-
larna ayn niversitenin Trk Dili ve Edebiyat >Irakl Gmenler, Krm Kilisesi
Blmnde devam etti. Ayn zamanda asistan ola-
rak da grev yapt bu blmde, edebiyat eletiri-
si ve kent-edebiyat ilikisi zerine almaktadr. EKN SANA
stanbul, 1982
>Aylaklk, Edebiyat
skdar Amerikan Lisesinden mezun olduk-
tan sonra, stanbul Teknik niversitesi Mimarlk
Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blmnde
DDEM DANI
renimini srdrd. niversiteden sonra arka-
stanbul, 1973
dalaryla birlikte aylk bamsz mzik, sinema,
sanat ve kltr dergisi Bant hazrlamaya balad.
Boazii niversitesi Siyaset Bilimi ve Sosyoloji
O gn bugndr Bantta editr olarak grevini
blmlerinden mezun olduktan sonra, Orta
srdryor. Ayn zamanda, 2006 yaznda Berna
Dou Teknik niversitesinde sosyoloji yksek
Gl ile birlikte balatt Kim Ki O isimli grupla
lisans renimini tamamlad. 1998-2002 ylla-
mzik faaliyetlerini yrtyor. Kendin Yap fel-
r arasnda stanbul Bilgi niversitesi Sosyoloji
sefesini benimsemi synthesizer-bas gitar ikilisi
Blmnde aratrma grevlisi olarak al-
Kim Ki O, stanbul, Ankara ve Eskiehirin yan
t. 2005 ylndan beri Galatasaray niversitesi
sra bugne kadar Amsterdam, Mnih, Frankfurt,
Sosyoloji Blmnde retim grevlisi olarak
Nijmegen ve Stockholmde de konser verme fr-
almaktadr. Pariste bulunan EHESSte hazrla-
satn yakalad.
makta olduu doktora tezinde, Trkiyedeki Irakl
transit gmenlerin sosyal iliki alar, ulustesi >Mzikte Korsan

SALT014-STANBULLAMAK-410
 STANBULLAMAK
ELA L
zmir, 1971
Akademisyen, mimar. Yldz Teknik niversitesi
Mimarlk Fakltesinden lisans ve yksek lisans
derecelerini, Michigan niversitesinden dokto-
ra derecesini ald. Yldz Teknik niversitesinde
aratrma grevlisi olarak alt. Halen zmir
Yksek Teknoloji niversitesinde retim yesi-
dir. almalar, mekann farkl okuma yntemle-
rinin ilikilendirilmesi zerine younlamaktadr.
>Kaldrm Hlya Hatipolu ile birlikte
EMRE AYVAZ
Bursa, 1980
Boazii niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas
likiler Blmn bitirdikten sonra ayn niver-
sitenin Sosyoloji Blm yksek lisans progra-
mna devam etti; Reat Ekrem Kounun stanbul
Ansiklopedisi hakkndaki tezini 2007 ylnda ta-
mamlad. Kitap-lk, Kagar, Sanat Dnyamz, Kitap
Zaman, Toplumbilim gibi dergilere yazlar yazd.
>Fatih Sultan Mehmet
EMRE ZEYTNOLU
stanbul, 1955
Sanat zerine makale ve kitap yaymlyor, ser-
gi ayor. Yine sanat zerine radyo programlar
gerekletirdi; halen stanbulun ve evre kentle-
rinin tarihi ve kltrel mekanlar zerine hafta-
lk bir televizyon program yapmakta. Futbolun
sosyolojik ve siyasi uzantlar hakknda ok sa-
yda yazs ve bir de kitab vardr. Ayrca, Mimar
Sinan Gzel Sanatlar niversitesi ve Yeditepe
niversitesinde, Sanat Sosyolojisi, Sanat ve
Eletiri, ada Sanat, Dnce Tarihi ve
Kreselleme Sanat balkl dersleri veriyor.
>Stadyum
ERSN ALTIN
Krklareli, 1978
Anadolu niversitesi, Mimarlk Blmn bi-
tirdi. Yldz Teknik niversitesi, Mimarlk Tarihi
ve Kuram Programndan yksek lisansn ald.
2002-2006 yllar arasnda Arredamento Mimarlk
dergisinde yaz ileri sorumlusu olarak alt.
Doktora almalarn ABDde srdryor.
>Anari (I), Aznlk (I), Mahalle
SALT014-STANBULLAMAK-411
 STANBULLAMAK
EVREN UZER
Ankara, 1977
ehir plancs, aratrmac ve stanbul Teknik
niversitesi (T) ehir ve Blge Planlamas
Blmnde Doktora rencisi. 2001den beri
T Konut Aratrma ve Eitim Merkezi ve T
Konut ve Deprem Yksek Lisans Programnda
aratrma grevlisi olarak almaktadr. Doktora
almas kltrel miras ve risk zerine youn-
lamakta; dier aratrma alanlar afet sonras
barnma, katlm ve kamusal alanda mdahaleler
konu balklarn kapsamaktadr. 2005ten beri
Bergen Mimarlk Okulunda afet sonras barnma
atlyeleri gerekletirmektedir. 2004 ylndan
beri tasarmc Otto von Busch ile birlikte kentsel
aratrmalar, uygulamal sosyo-corafya, tasarm
ve sosyal sanat almalar gerekletirdikleri
roomservices inisiyatifini yrtmektedirler.
>Deprem, Kapc, Seyyar Yemek Satcs
FARUK GKSU
Ankara, 1958
ehir Plancs. Kamu, zel sektr ve yerel
rgtleri bir araya getiren pek ok kentsel dn-
m projeleri uygulamtr. Kentsel geliim ve
dnm konularnda stratejiler, yeniliki model
ve neriler ortaya koymakta ve projeler gerek-
letirmektedir. Projeden etkilenen gruplarn bir
araya gelmelerini salamak zere uzlama y-
netimi uygulamaktadr. Kentleme ve kentsel
dnm zerine pek ok yazs vardr. Mimar
Sinan niversitesinde yar-zamanl olarak kentsel
dnm zerine ders vermektedir.
>Acil Eylem Plan, Kentsel Dnm
FATH ZGVEN
stanbul, 1957
Yazar, sinema eletirmeni, evirmen. Gnlk
Radikal gazetesinde sinema yazlar yazmakta,
stanbul Bilgi niversitesi Sinema Televizyon bl-
mnde ders vermektedir. Bir ey Oldu/Something
Happens ve Hi Niyetim Yoktu/I Never Meant To
adl iki hikaye kitab ve Yerstnden Notlar/Notes
from Above the Ground adl bir deneme kitab var-
dr. ehre ilikin her ey ilgi alan iine girmektedir.
>Alveri Merkezi (I), Bankamatik,
Gzelletirme (I), stiklal Caddesi ya da
Beyolu, Simit Saray (I), Yeilam
SALT014-STANBULLAMAK-412
 STANBULLAMAK
FUNDA UZ
Konya, 1974
Mimar. Seksenler stanbulu Kentsel Sylemini
Popler Yazl Medya zerinden Okumak balkl
doktora almasn tamamlad stanbul Teknik
niversitesi Mimarlk Fakltesinde retim
yesidir. 2004-2005 retim ylnda Cambridge
niversitesi Mimarlk Blmnde davetli aratr-
mac olarak alt. Uluslararas yaynlarda bildi-
rileri ve makaleleri vardr; atlye yrtclkleri
yapmtr. Mimarlk ve Felsefe Sempozyumunun
dzenleme ve yrtme kurulu yesi, ayn zaman-
da da sempozyum sonras baslan Etik-Estetik ve
Zaman-Mekan kitaplarnn editrlerindendir.
alma alanlar, popler kltr, sylem, bellek,
modernizm ve mimarlk eitimidir.
>Dil, Pastane
GLA BENMAYOR
stanbul, 1960
stanbul niversitesi ngiliz Dili ve Edebiyat
Blmnden mezun oldu. Gazetecilik ve halkla
ilikiler zerine yksek lisans renimi grd.
1982 ylnda Hrriyet gazetesinde almaya ba-
lad. 1990-1994 yllar arasnda d haber editr
yardmcs; 1994-2000 yllar arasnda d haber
editr olarak grev yapt. 2000 ylndan beri ayn
gazetede ke yazarl yapmaktadr.
>Mavna
GKHAN ZGN
Ardahan, 1962
Yazar. Ekonomi ve felsefe reniminin ardndan
uzun bir sre reklam yazarl ve danmanl
yapt. Bir dnem stanbul Bilgi niversitesinde
reklamclk dersleri verdi. Bir yl boyunca Radikal
gazetesinde siyaset zerine ke yazarl yapt.
>Demokrasi, Merkez
GL KKSAL
stanbul, 1972
Mimar, koruma uzman, Kocaeli niversitesi,
Mimarlk ve Tasarm Fakltesi, Mimarlk Blm,
Restorasyon Anabilim Dal retim yesidir.
SALT014-STANBULLAMAK-413

Yksek lisans tezi Hali Tersanesi, doktora tezi
de, stanbuldaki endstri mirasnn korunmas ve
yeniden kullanm zerine olup, bu konuyla ilgili
gelimeleri ve yrtlen almalar yakndan
takip etmektedir. Mesleki ve bilimsel faaliyetleri
arlkl olarak mimari, restorasyon projeleri ve
mimarlk yayn zerinedir.
>Elektrik, Hali, Hali Tersaneleri,
irket-i Hayriye
GLSN TANYEL
Kean, 1957
stanbul Teknik niversitesi (T) Mimarlk
Fakltesindeki lisans eitimini 1979da bitirdi.
Yksek lisans ve doktora renimini ayn kurum-
da gerekletirdi. 1984ten bu yana T Mimarlk
Fakltesinde grev yapmaktadr. 1994-2002 yllar
arasnda Adana Kltr ve Tabiat Varlklar Koruma
Kurulunda grev yapt, 2005 ylnda Nevehir
KTVK Blge Kurulu yeliine atand. ICOMOS
Trkiye Milli Komitesi ve DoCoMoMo_Tr yesidir.
zellikle teknoloji tarihi alannda alan Tanyeli,
son dnemde almalarn, arlkl olarak en-
dstri arkeolojisi sitleri zerinde younlatrd.
STANBULLAMAK
Trk Bilim Tarihi Kurumu projesi olan Demirky-
Samakovcuk Osmanl Demir Dkmhanesi
Aratrmalar kaz ekibinin yesidir.
>Gazhane
HAKAN TZN ENGN
Ankara, 1971
stanbul Teknik niversitesi (T) Mimarlk
Fakltesi, Mimarlk Blmnde lisans; ada
Trkiye Mimarlnda Aidiyet Sorunu isimli
tezi ile ayn okulun Mimarlk Tarihi Ana Bilim
Dalnda yksek lisans renimini tamamlad.
ATK Lojmanlar, atalhyk Mze ve Ziyareti
Merkezi ve B2 Evi gibi baz dll projelerin ta-
sarm ekiplerinde yer ald. Domus dergisinin
Ryugyong Otelinin ilevsel olarak yeniden ta-
nmlanmas iin gerekletirdii fikir konsltas-
yonunda Zeppelinized nerisi Domusun 893
nolu kapa olarak basld ve Milano Mimarlk
Trienalinde sergilendi. almalaryla 1998
Anytime Konferans, 2004 Global Architect and
Media Event, 2005 Kassel-Kunsthalle Collective
Creativity [Kolektif Yaratclk] sergisi, 10.
Uluslararas stanbul Bienali gibi uluslararas
SALT014-STANBULLAMAK-414

etkinliklerde yer ald. Mimari yapnn fenomeno-
lojisi, kent ve yap arayz zerine almaktadr.
Halen T Mimarlk Fakltesi Mimari Tasarm
Blmnde aratrma grevlisi olarak doktora
almasn srdrmektedir.
>Zeplin
HAKKI YIRTICI
Adana, 1969
Mimar. stanbul Kltr niversitesi Mimarlk
Blm retim yesi. Tasarm, tasarm kuram,
modernlik ve sinema zerine dersler vermektedir.
almalarnn merkezini modernleme ve moder-
nizm, mekann ekonomi politii, gndelik hayat,
sinema ve mimarlk konular oluturmaktadr. Bu
konularla ilgili olarak stanbul Bilgi niversitesi
Yaynlarndan ada Kapitalizmin Mekansal
rgtlenmesi isimli kitab ve Boyut Yaynlarnn
yaymlad Mimarlk ve Tketim adl kitap iinde
Tketimin Mekansal rgtlenmesinin deolojisi
isimli makalesi yaymlanmtr. Rotterdam
Mimarlk Bienali 2005 kapsamnda Capitalist
Metastasis bal altnda Trkiye grubunun sergi
editrln yapmtr. Bunlarn dnda eitli
STANBULLAMAK
makaleler yazm, editrlk yapm, mimari pro-
jelerde alm ve yarmalara katlmtr.
>Alveri Merkezi (II), Barajlarda Doluluk,
Simit Saray (II)
HLYA HATPOLU
Osmaniye, 1966
Editr, kent tasarmcs. stanbul Teknik
niversitesi Mimarlk Fakltesinden lisans ve
yksek lisans derecelerini ald. Yldz Teknik
niversitesinde aratrma grevlisi olarak a-
ltktan sonra stanbul Bilgi niversitesi, Tarih
Vakf ve Kltr Yaynlarnda yayn koordina-
trl ve editrlk yapt.
>Kaldrm Ela il ile birlikte; Taksim Meydan
Atilla Ycel ile birlikte
LKAY BAL
stanbul, 1979
Yldz Teknik niversitesi ehir ve Blge Planlama
Blmn bitirdi. Boazii niversitesi Sosyoloji
SALT014-STANBULLAMAK-415
 STANBULLAMAK
Blmnde yksek lisans yapt. Serbest editr
olarak alyor.
>Bakkal Sandvii, Manzara, Temizleme, Yabanc,
Yabanclama
PEK YADA AKPINAR
stanbul, 1973
Mimar. stanbul Teknik niversitesi (T)
Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm re-
tim yesi. Dou Akdeniz niversitesi Mimarlk
Fakltesi ziyareti retim yesi. The Journal
of Architecture blge editr. T Mimarlk
Fakltesindeki lisans ve lisansst almalarnn
ardndan, doktora renimini Londra niversitesi,
Bartlett Schoolda tamamlad. Mimarlk eitimi,
mimari ve kentsel tasarm, kent kltr, mekan
politikalar, stanbul, mimarlk-kent-politika ili-
kileri zerine eitli yazlar vardr; bu konular
zerine yksek lisans, doktora tezleri ve dersler
yrtmekte; ulusal ve uluslararas atlye al-
malar ve konferanslar dzenlemektedir.
>Gzelletirme (II), stimlak, dealimdeki Ev
IIL BAYSAN SERM
Ankara, 1967
Mimar, doktora aday, Yeditepe niversitesi
Mimarlk Blmnde retim grevlisi.
almalar, sinematografik teknolojilerin mimar-
lk epistemolojisini ve ontolojisini nasl dn-
trd, biimlendirdii ve zellikle tasarm ve
mekan politikalarn nasl belirledii konusunda
younlar. Bu dorultuda, ulusal ve uluslararas
dzeyde, farkl akademik kurumlar ile kltr-sa-
nat ve mimarlk enstitlerinde sinetopya bal
altnda eitli atlye almalar dzenlemekte ve
seminerler vermektedir. Disiplinleraras alanda
faaliyet gsteren dergi ve gazetelerde yaymlan-
m yaz, makale ve rportajlar bulunmaktadr.
>Sinema
SMET ELF KILI
stanbul, 1979
2002 ylnda stanbul Teknik niversitesi
Mimarlk Fakltesinden mezun oldu. 2003-2009
yllarnda MArS-Mimarlar'da altktan sonra
2009-2010 sresince Garanti Galeri bnyesinde
SALT014-STANBULLAMAK-416

mimari ariv uygulamalar zerine aratrmalar
yrtt. Eczacba'nda mimar olarak alyor.
>Kulaklk
JAMES HAKAN DEDEOLU
stanbul, 1980
stanbul niversitesi spanyol Dili ve Edebiyat
Blmnden mezun oldu. 2004 ylndan bu yana
Bant dergisi yaz ileri mdrdr. Amatr yk ya-
zarlyla birlikte bugne kadar Trendsetter, Rolling
Stone, Basatap, Aktel, Blue Jean, stanbul gibi
dergilerde yazlar yaymlanmtr. Aylin Gngr
ile birlikte Ak Radyoda Trtllar adl program
yapmaktadr. Ricochet, Geist Im Glas ve Kaluza
gibi gruplarda gitar almann yan sra Oak ve TSU!
isimli kendi mzik projeleriyle de ilgilenmektedir.
>Peyote Sahnesi
KATHRIN WILDNER
Essen, 1965
ehir antropolou. New York, Mexico City, Havana,
stanbul ve baka kentsel ymalarda alan
STANBULLAMAK
aratrmalar gerekletirdi. Aratrmalarnda
kamusal alann yaps, kentsel kimliklerin ina-
s ve kent aratrmalarnda etnografik yntem-
bilim alanlarna odaklanmaktadr. Doktorasn
Hamburg niversitesinde Mexico Citynin
Zcalosu ehrin tarihi ana meydan ve ada
metropoln simgesel merkezi zerine hazrlad-
etnografik bir aratrma ile tamamlad. Serbest
alan bir kent aratrmacs olarak uluslarara-
s balamlarda almakta, ders vermekte, ya-
ynlar yapmakta ve sergilere katlmaktadr. u
anda Almanyada Frankfurt/Oderdeki Viadrina
Avrupa niversitesinde yardmc doent olarak
almaktadr.
>Kamusal Alan (II)
KEREM KTEM
Gelsenkirchen, 1969
Oxford niversitesi Avrupa Aratrmalar
Merkezi ve Gney Dou Avrupa Aratrmalar
Programnda aratrmac. stanbulda ve TU
Hamburg-Harburgda ehir Planlama eitimi
grd. Berlinde mimarlk brolarnda alt,
daha sonra Oxford niversitesinde Modern Orta
SALT014-STANBULLAMAK-417

Dou Aratrmalar dalnda eitimine devam etti.
Doktorasn 2006da Trk milliyetiliinin mekan-
sal boyutlar zerine hazrlad tezle tamamlad.
ada Trkiye, aznlk politikalar ve tarihsel
hafza gibi konularda almakta ve Middle East
Report Online [evrimii Orta Dou Raporu]nda
dzenli olarak yazlar yaymlanmaktadr. Angry
Nation Turkey since 1989 [Kzgn Ulus 1989]dan
Bu Yana Trkiye adl kitab 2001 ylnda Zed
Yaynlar tarafndan yaymlanmtr.
>Aznlk (II), Etnisite, Minibs, Sinagog,
Varo (I)
KEVIN ROBINS
Baheehir niversitesi letiim Fakltesinde
grevlidir. Uluslarar iletiim konusunda bir
yayn zerine almaktadr. Trkede Ayrnt
yaynlarndan kan maj ve (David Morley ile
birlikte) Kimlik Mekanlar kitaplarnn yazardr.
>Bayrak
STANBULLAMAK
LEVENT ENTRK
Eskiehir, 1974
Mimar. Eskiehir Osmangazi niversitesi Mimarlk
Blmnde grev yapmaktadr. Modulorun
Bedeni balkl doktora tezini 2007de Yldz Teknik
niversitesi Mimarlk Tarihi ve Kuram Anabilim
Dalnda tamamlad. 1997den beri Mimarlk,
Arredamento Mimarlk, Sanat Dnyamz, Cogito,
Kitap-lk, RH+, Doxa gibi dergilerde yazlar yaym-
land. Deneysel edebiyat, mimari tasarm, mimar-
lk eletirisi, sanat gibi ilgi alanlarnn rn olan
aretname ve ntermezzo (1998, YKY), Doxa Yazlar
(2003, YKY), Yerdeitirmeler Sekisi (2004, YKY),
Lilliput Masallar (Sel, 2004) isimli kitaplar var-
dr. 2002den beri, Pomi adl (Potansiyel Mimarlk
lii - Studio for Potential Architecture) mimarlk
stdyosunun yrtcln yapmaktadr.
>skele(t)
MELTEM AHISKA
Ankara, 1958
Boazii niversitesi Sosyoloji Blm -
retim yesi. Budapete Central European
SALT014-STANBULLAMAK-418

niversitesinde misafir retim yesi olarak
dersler verdi. Garbiyatlk, toplumsal bellek, top-
lumsal cinsiyet ve ilikili konulardaki sunumla-
ryla ok sayda ulusal ve uluslararas konferansa
katld; bu konulardaki yazlar South Atlantic
Quarterly, New Perspectives on Turkey, Toplum
ve Bilim ve Defter gibi eitli dergilerde yaym-
land. Akntya Kar, Zemin, Defter, Pazartesi
dergilerinin kurucu yayn kolektiflerinde yer ald.
2006 ylnda Osmanl Bankas Mzesi bnyesinde
Aradnz kiiye u an ulalamyor: Trkiyede
Hayat Tarz Temsilleri, 1980-2005 adl sergiyi ve
ayn balkl kitab Zafer Yenal ile birlikte hazrla-
d. 2004 ylnda yine Zafer Yenal ile birlikte Tarih
Vakf tarafndan dzenenlen Hikayemi Dinler
misin? Tanklklarla Trkiyede nsan Haklar
ve Sivil Toplum adl gezici sergiyi ve kitabn ha-
zrlad. Radyonun Sihirli Kaps: Garbiyatlk
ve Politik znellik isimli kitab (Metis Yaynlar,
2005) ngilizce olarak IBTauris yaynevi tarafn-
dan yaymland.
>Badat Caddesi (II)
STANBULLAMAK
MELTEM TRKZ
Ik niversitesi nsan ve Toplum Bilimleri
Blmnde retim yesi. Lisans renimini
grsel sanatlar ve yaratc yazarlk zerine New
Yorkta Sarah Lawrence Collegeda, yksek li-
sans renimini University of Houstonda yine
Yaratc Yazarlk ve Edebiyat Programnda ta-
mamlad. 1989-1993 tarihleri arasnda Turkish
Daily Newsta gazetecilik yapmtr. Bu dnemde
tant Sokak ocuklar Dernei mensuplar ile
ortak almalarda bulunmutur. Bu kapsamda,
ocuklarla beraber Sefakyde bir yaz atlyesi d-
zenleyerek, Bizim Sokak isimli bir fotokopi gazete
karmalarnda nc bir rol oynamtr. 1995-2003
yllar arasnda University of Pennsylvaniada
Folklor alannda doktorasn tamamlad. Halen
Trkiyenin Soyad Kanunu hakkndaki anlat, an
ve belgeler konulu doktora tezini kitaplatrma
srecindedir.
>Tinerci
SALT014-STANBULLAMAK-419

MER NER
Ankara, 1979
Mimar. Aratrma ve Programlar Yneticisi olarak
grev yapt SALTta, sosyal aratrma ve tart-
malara balca vasta olarak grd, 20. yzyln
ikinci yarsna ait yapl evre, mimarlk ve tasarm
rnlerine odaklanyor. Aratrmalarn sergiler,
yaynlar ve konumalar araclyla paylayor.
>Akbil, Cami, Otopark
MURAT ANAL
stanbul, 1969
Mimar. Yldz Teknik niversitesinden mezun
oldu, yksek lisans eitimini UCLAde tamamlad.
almalar ina edildikleri artlar ierisinde yap-
larn kalitesini ykseltme alanna odaklanmtr.
Kariyerine Colorado ve Los Angelesn nemli
mimari tasarm irketlerinde alarak balad. Bu
dnemde blgeselcilik ve srdrlebilir sistem-
lerin anlam zerine aratrmalar gerekletirdi.
Moore Ruble Yudell tasarm irketinde alrken
Sydney Pyrmont Konut Gelitirme Projesi ve UCSC
Fizik Laboratuvar Binas gibi nemli uluslararas
STANBULLAMAK
projelerde alt. 2000 ylnda stanbula dn-
d. Halen Yldz Teknik niversitesinde konuk
eitmen olarak atlye dersleri veriyor ve mimari
mkemmellik alannda tasarmn gcn ortaya
koyan salkl tasarm-sreleri gelitirme konu-
sundaki kararlln srdryor.
>Semt Pazar (II) Alexis anal ile birlikte
NALN BAHEKAPILI
el, 1973
Mimarlk renimini Mimar Sinan
niversitesinde tamamlad. Yazlar Arredamento
Mimarlk, Milliyet Sanat, XXI, Varlk gibi der-
gilerde yaymland. Yeditepe niversitesinde
aratrma grevlisi olarak alt. Yldz Teknik
niversitesi Mimarlk Tarihi ve Kuram Program
doktora aday.
>Performatif Trafik, Sokak Hayvanlar
SALT014-STANBULLAMAK-420
 STANBULLAMAK
NAMIK ERKAL
Ankara, 1969
Mimar, mimarlk tarihisi. Orta Dou Teknik
niversitesi Mimarlk Blmnde retim g-
revlisi. Aratrmalar kent snrnn mekansal
tarihi, liman mimarisi ve zellikle stanbul li-
man cephesinin tarihi geliimi ile kapan yaplar
zerinde younlar. Mimari tasarm almalar,
tarihi binalarn mzeye dntrlmesi konu-
suna odaklanr (stanbul Sakp Sabanc Mzesi).
>Dolgu Zemin, Kapan, Panorama
NAZIM HKMET RICHARD DKBA
Leeds, 1973
evirmen, sanat, retim grevlisi. stanbul
niversitesi Sosyoloji Blm'nden mezun
oldu, master eitimini Warwick niversitesi'nde
Kta Felsefesi alannda tamamlad. Kltr,
sanat ve edebiyat alannda eviriler yapyor;
Vladimir Nabokov ve Flannery O'Connor'un
yaptlarn Trke'ye, Orhan Pamuk ve Hrant
Dink'in yaptlarn ngilizce'ye evirdi. 2007'den
bu yana stanbul Bilgi niversitesi'nin Grsel
letiim Tasarm ve Sanat ve Kltr Ynetimi
blmlerinde ders verdi, bu yl Kltr Ynetimi
Yksek Lisans Program'nda "Sanat ve
Muhalefet" balkl dersi veriyor.
>ngilizceden Trke'ye evirdii maddeler: Kamusal
Alan (II), Kreselleme, Sere, Semt Pazar (I)
NERMN SAYBAILI
Mersin, 1974
Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Sanat
Tarihi Blm'nde retim yesidir. Saybal,
Londra niversitesi Goldsmiths Collegen
Grsel Kltrler Blmnden doktora derece-
sini ald. Ayn blmde dersler verdi. Edinburgh
niversitesinin Mimarlk ve Peyzaj Mimarl
Blmnde misafir retim yesi olarak bu-
lundu. Grnrln rejiminde grnrlkler/
grnmezlikler sorunsallar, yerletirme ve vi-
deo almalarnda sesin (insan sesi, dil olma-
yan dier sesler ve mzik) kullanm, mobilite ve
kar-corafyalar, kentsel mekan ve g konula-
rndaki sunumlaryla ulusal ve uluslararas kon-
feranslara katld. De- Regulation with the Work
of Kutlu Ataman, e-flux video rental (EVR) gibi
sanat projelerinde yer ald. eitli katalog yazlar
SALT014-STANBULLAMAK-421
 STANBULLAMAK

dnda, Third Text, n.paradoxa, Architecture &,
Journal of Visual Art Practice, Toplum ve Bilim
gibi dergilerde makaleleri yaymland. Art, City
and Politics In An Expanding World: Writings
From The 9TH International Istanbul Biennial
(IKSV, 2005); Voice: Vocal Aesthetics in Digital Arts
and Media (The MIT Press,2010); Globalization
and Contemporary Art (Wiley-Blackwell, 2011),
Mobility and Fantasy in Visual Culture (Routledge,
2014) ve Uncommon Grounds: New Media and
Critical Practices in North Africa and the Middle
East (I.B.Tauris ve braaz Publishing, baslacak)
balkl kitaplarda blmleri yer ald. Saybal
Toplumbilim dergisinin Grsel Kltr zel
Saysnn editrln yapt. Yazarn Snrlar stanbulda Hayrseverler, Mesenler; ada bir
ve Hayaletler: Grsel Kltrde G Hareketleri
(Metis, 2011) balkl bir kitab bulunmaktadr.
>Dn Topografyalar
ehircilik Blmnde retim yesi oldu. 19.
yzyl stanbul, ada kltr politikalar ve kent,
mesenlik, hayrseverlik, kar amac gtmeyen kl-
trel kurulular ihtisas alanlardr. Bu konularda
ok sayda makalesi yaymland. stanbul tarihi
hakkndaki yazlarnn evirisi Seni Unutursam
stanbul adl kitapta (Kitap Yaynevi, 2008) yayn-
land. Marie ve Marie; Konstantiniyede bir mev-
sim, 1856-1858 (letiim 1999; 2004), Kamondolar,
bir hanedann k (S.le Tarnec ile, letiim,
2001) adl kitaplar Trke'ye evrilmitir. Les
Inventeurs de la Philanthropie Juive adl kitab-
nn evirisi Yap Kredi Yaynlarndan 2008 son-
baharnda yaymlanacaktr. 2008 Ocak aynda
Kent ve Kltr Politikas iin balkl uluslararas
bir sempozyum dzenledi. Ayn zamanda belgesel
film yapmcsdr.
>Osmanl Mahallesi

NORA EN
stanbul ORHAN ESEN
stanbul
Tarihi, iktisat, ehirci. Liseyi stanbul, Notre
Dame de Sionda okudu. Fransadaki ekono- Bamsz kent aratrmacs, yazar, rehber. Yaad
mi reniminden sonra Paris 8 niversitesi kentin barnma, ulatrma, evre, kimlik oluturma

SALT014-STANBULLAMAK-422
 STANBULLAMAK
vb. alanlarndaki, ksaca, hemehrilerini makul
koullarda yaatma konusundaki performans ile
ilgileniyor. stanbulda ve Viyanada sosyal ve eko-
nomik tarih, sanat ve mimarlk tarihi eitimi ald.
Rehber kimliiyle, stanbulu antsal yap stounun
tesinde sradanlklar ile alglatmay nemsiyor,
ilgi alan tarihsel-olandan var-olana uzanyor.
ehri gsterme ve paylama etkinliinin iyi bir -
retmen olduunu, kendi mekan duyarlln geli-
tirdiini dnyor. Uyank, etkin ve katlmc bir
hemehri olabilmek iin aba sarfediyor: Bu amala
eitli sivil, akademik, sanatsal ve siyasi platform-
lara angaje oluyor, yazyor, konuuyor, projeler
retiyor, yrtyor. Kentsel deiim dinamiklerini
kavrayabilme ve bunlara mdahil olabilme kaygs-
n n planda tutuyor. kinci kenti sayd Berlinde
Stephan Lanz ile birlikte 2005 ylnda yaynlad
Istanbul: self service city adl bir kitab var.
>Kuzey stanbulluluk, Post-gecekondu, Simit, Turizm
OSMAN CENK DEMROLU
stanbul, 1980
Corafyac ve turizmolog, Turizm Yazarlar ve
Gazetecileri Dernei (TUYED) ve Adalar Kltr
Dernei yesi, Boazii niversitesi Turizm
letmecilii Blm retim grevlisidir.
Doktora eitimini stanbul niversitesi Corafya
Blmnde tamamlam, eitim ve aratrma-
lar esnasnda eitli burslar kapsamnda be yl
sreyle sve, Norve ve Slovakyada bulunmu-
tur. Srdrlebilirlik bata olmak zere turiz-
min eitli konu ve olaylarna ynelik yaynlar
mevcuttur. Prinkipo Palace iin kltrel miras
ve srdrlebilir turizm balamnda nerdii
proje ile Turizm Yatrmclar Derneinin Barlas
Kntay Turizm Aratrma Mansiyon dln
kazanmtr.
>Ada
ZGE AIKKOL
stanbul, 1976
2000 ylnda ilemeye balayan, mekanlarn i-
levleri zerine dnen, stanbul kkenli olmak-
la birlikte eitli uluslararas sergi ve projelere de
katlm olan Oda Projesinin bir yesidir. Bunun
yan sra eitli yayn projelerinde editrlk ve
evirmenlik yapyor.
>arpk Kentleme, Mutenalatrma (II)
SALT014-STANBULLAMAK-423

PELN DERV
Ankara, 1967
Mimar. Bamsz editr ve kratr olarak
stanbulda yayor ve alyor. T Mimarlk
Blmnden mezun oldu; yksek lisans -
renimini ayn niversitenin Mimarlk Tarihi
Blmnde tamamlad. Kent morfolojisinden
nesne tasarmna farkl ierik ve boyutlarda
projeler rettii ofisinde 14 yl altktan sonra
mesleinin kltrel retim boyutuna odakland.
2005-2010 yllar arasnda yneticiliini stlendii
Garanti Galeride kimisi yurtdnda gerekleen
pek ok sergi projesinin koordinasyonunu ya da
kratrln yapt. Katkda bulunduu yaynlar
arasnda stanbullamak (e editr), Mapping
Istanbul (e editr), Tracing Istanbul [ from the
air], stanbul para-doksa: Kent ve Mimarlk
zerine Konumalar (ed.), Made in ihane:
stanbul, Kk retim ve Tasarm zerine (ed.)
isimli kitaplar yer alyor. 2010 ylndan bu ya-
na almalarn bamsz olarak srdren Pelin
Derviin ibirlii yapt kurumlar arasnda SALT
(Gkhan Karaku ile birlikte Trkiye Mimarlk
ve Tasarm Arivinin kurulmas ve gelitiril-
mesi, Modernin cras: Atatrk Kltr Merkezi
1946-1977 sergisinin e kratrl); VitrA (VitrA
STANBULLAMAK
ada Mimarlk Dizisi sergilerinin koordinas-
yonu; stanbul Modern (MoMA ve MoMA PS1 i-
birliiyle gerekletirilen YAP stanbul Modern
projesinin koordinasyonu) yer alyor. Venedik
Bienali 14. Uluslararas Mimarlk Sergisinde,
Trkiye Pavyonunda Murat Tabanlolu kra-
trlnde sergilenen Places of Memory (Hafza
Mekanlar) balkl projenin koordinatr olarak
alt. Trkiyedeki modern mimarlk retiminin
belgelenmesi ve stanbul odakl gncel kentsel
konular zel ilgi alanlardr.
PELN TAN
Hilden, 1974
Sosyoloji ve sanat tarihi eitimi ald. Kentsel
mekanda sosyal angajmanl sanat pratiklerin-
de yerellik kavram zerine yapt doktora a-
lmasn T Sanat Tarihi blmnde, "artistic
research" zerine yrtt post-doc aratr-
masn MIT - Cambridge Mimarlk Fakltesinde
tamamlad. Doentliini ada sanat alannda
alan Tan, Mardin Artuklu niversitesi Mimarlk
Fakltesinde retim yesidir. Mstesna ehrin
stisna Hali (SEL, 2013) kitabnn e editrdr.
SALT014-STANBULLAMAK-424
 STANBULLAMAK
Unconditional Hospitality and Threshold
Architecture, Ethics of Locality: Urban Commons
(2014, dpr - barcelona), Arazi/Territory (Sternberg
Press, 2015) isimli kitaplar yaymlanmtr. 1.
stanbul Tasarm Bienalinde yer alan Adhocracy
(2012) sergisinin yardmc kuratrln s-
telenen Tan, Proje15 kentsel aratrma sergisi-
nin Joseph Grima ile e kratrdr (Bordeaux
Mimarlk Merkezi, 2015). Tann Anton Vidokle ile
birlikte srdrdkleri gelecek topik sanat ku-
rumlarn konu eden 2084 isimli film almalar
Bergen Assembly, Montreal Bienali, Ghoungzou
Time Mzesinde sergilenmektedir.
>Bienal, Gzetleme, Semt Konaklar, Varo (II)
PETER TAYLOR
Tring, 1944
Loughborough niversitesinde corafya profes-
r ve dnyann ehir ve kreselleme alannda n-
de gelen beyin takmlarndan GaWC (Kreselleme
ve Dnya ehirleri) Aratrma Ann yneticisi.
Siyasal corafya ve kentsel aratrmalar alannda
uygulamalar yapm bir dnya sistemleri analisti.
Political Geography ve Review of International
Political Economy adl iki uluslararas dergi-
nin kurucusu. Birok yayn vardr. ehirlerde
gezmeyi ve akademik fikirleri tersine evirme-
yi sever. Gulbenkian Sosyal Bilimlerin Gelecei
Komisyonunun yesiydi, u anda Birleik Krallk
Sosyal Bilimler Akademisinin bir akademisye-
ni; Amerikan Corafya Aratrmaclar Dernei
tarafndan Saygdeer Alimlik Onuruna layk
grld; British Academy yesi. Kendisine yakn
tarihte Oulu ve Ghent niversiteleri tarafndan
fahri doktora verildi.
>Kreselleme
RINALDO MARMARA
stanbul, 1949
B i z a n s m p a r a to r l u un d a n T r k iye
Cumhuriyetine: stanbul Levanten Cemaatinin
oluumu, ykselii ve k. Kltrel bir miras
olarak modern Yunan lisan zerindeki etkisi
balkl doktora tezi ile Fransada, Montpellier
Paul Valery niversitesinden doktor unvan al-
d. Son Levanten mahallesi Pangalt ve stanbul
SALT014-STANBULLAMAK-425
 STANBULLAMAK
tarihi ile ilgili kitap ve makaleler yazd, Trkeden
ve Osmanlcadan gelme Yunanca szcklerin
etimolojisi zerine Trkiye Cumhuriyeti Kltr
Bakanl tarafndan yaymlanan bir szlk ha-
zrlad. stanbul Latin Cemaatinin tarihi hak-
kndaki aratrmalarn srdrmektedir. Vatikan
tarafndan Chevalier de lordre de Saint-Grgoire
le Grand nianyla dllendirildi.
>Levantenler ve Neo-Levantenler
SAADET ZEN
stanbul, 1972
Arkeolog, evirmen, eitli dergi ve gazetelerde
edebiyat ve tarih yazlar yazyor, belgesel al-
malar iin aratrmalar yapyor. 2006 ylnda
Notre Dame de Sion: 150 Yln Tan adnda bir
kitab yaymland. ehir tarihi, ehir tarihi iinde
kurumlar, tarihsel sreler ve nostalji, nostaljinin
ehir imgesini tahribi ve edebiyat zerinden gn-
delik tarihin okunmas ilgi alanlardr.
>Nostalji
SATAL KKNAR
stanbul, 1973
Galatasaray Lisesini bitirdikten sonra 1992-1996
yllar arasnda stanbul Teknik niversitesinde
(T) ald mimarlk renimini Archiprix dl
alan bitirme projesiyle tamamlad. rencilii
srasnda sonradan Ulusal Mimarlk Sergisi
Meslee Katk dl alan Trkiye Mimarlk
rencileri Bulumalarnda aktif grev ald.
T Fen Bilimleri Enstits Mimarlk Program
Yap Bilgisi Anabilim Dalnda yksek lisans -
renimini tamamlad. 1996-2001 yllar arasnda
eitli mimarlk ofislerinde alt, ikisi dlle
sonulanan ok sayda yarmaya katld. 2001-
2006 yllar arasnda Ahmet nder ve Hayriye
Szen ile birlikte Mono Mimari Tasarmlarda
kurucu ortak olarak alt. 2001 ylnda aratrma
grevlisi olarak girdii T Mimarlk Fakltesi
Bina Bilgisi Programnda Tasarm Aralar et-
rafnda ekillenen doktora almalarn, eitli
mimarlk yaynlarnda yazarak ve danmanlk
yaparak srdrmektedir.
>Yayalatrma, Viyadk
SALT014-STANBULLAMAK-426

EBNEM KER AKAPAR
Denizli, 1968
Sosyal ve kltrel antropolog. Georgetown
niversitesi Alman ve Avrupa Aratrmalar
Merkezinde geici eitmen ve Uluslararas G
Aratrmalar Enstitsnde konuk retim yesi.
Avrupa ve ABDde Mslman gmenler zerine
yksek lisans seviyesinde karlatrmal bir ders
veriyor. lgilendii aratrma alanlar arasnda
tehcir, Trkiyede dzensiz g, gn feminizas-
yonu, dinleraras evlilikler, cinsiyet ve slam, g
rgtleri ve gmenlerin siyasi temsili saylabilir.
>ranl Gmenler
SENEM AKAY
Ankara, 1979
Uluslararas Bakalorya IB diplomas ile 1997de
Ko zel Lisesinden , mimarlk diplomas ile
2006da Yldz Teknik niversitesi Mimarlk
Fakltesinden mezun oldu. 2005 2011 yllar
aras Teet Mimarlkta Ertu Uar ve Mehmet
Ktkolu ile alt. Lisansst almalarn
YT restorasyon blmnde Tarihi Yarmada
STANBULLAMAK
Tasarm Rehberi balkl teziyle tamamlad.
2007de yaynlanan, Sadi Gran ve Deniz Cuylan
ile birlikte alt, Trkiyenin ilk grafik ro-
man olan Netamenin yazardr. Sleymaniye
Klliyesi Restorasyonu, Topkap Saray Mutfaklar
Mzesi vb. mimari projelerinin yan sra ehir
ve Kamusal Alanlarn Dzenlenmesi amac
ile hazrlanan, zmir Ky Tasarm Rehberi gibi
farkl almalar vardr. Mimari almalarna
2012de kurduu Tamirhane; Mimarlkta devam
etmektedir.
>kiyzllk (I), Kanalizasyon (II)
SENEM DEVREN
Antakya, 1973
Mimar. stanbul Teknik niversitesi (T)
Mimarlk Fakltesi Peyzaj Mimarl Blmnde
yardmc doent olarak grevlidir. Mimaride Yer:
Yapnn Araziyle likisinin Kavramsallatrlmas
balkl teziyle Tde doktor unvann ald.
Teksas A&M niversitesinde misafir yardmc
doent olarak drt tasarm stdyosu yrtt, li-
sans ve yksek lisans stdyolarnda davetli jri
SALT014-STANBULLAMAK-427
 STANBULLAMAK
yelii yapt. T Peyzaj Mimarl Blmnde
ve Disiplinleraras Kentsel Tasarm Yksek Lisans
Programnda dersler vermektedir. Aratrmalar,
yer tasarm ve kuram, tasarmda kavramsalla-
trma, lekleraras tasarm yaklamlar, tasarm
stratejileri gelitirme ve enerji-etkin tasarm ze-
rine younlamaktadr.
>Sahilyolu, Siluet, Kar Taraf, Zaman
SILA DURHAN
Balkesir, 1974
Mimar Sinan niversitesi Mimarlk Fakltesi
Mimarlk Blmn bitirdi. Yldz Teknik
niversitesi Fen Bilimleri Enstits Mimarlk
Tarihi ve Kuram Programnda Erken
Cumhuriyet Dnemi stanbulunda mar (1928-
1950) balkl doktora tezi ile ilgili almalar-
na devam etmektedir. almalar, kent tarihi,
modernleme dnemi Trkiye mimarl, konut
aratrmalar, uluslararas dnya fuarlar zerinde
younlamaktadr.
>Mezarlk
STEFAN HBBELER
Detmold, 1963
evirmen ve gazeteci. Trkiyeden Almanca ha-
ber sunan haftalk stanbul Post isimli internet
gazetesinin kurucusu ve yaz ileri mdrdr.
Sosyal psikoloji alannda doktor unvanna sa-
hiptir. Gazetecilik almalarnn yan sra e-
virmenlik yapmaktadr. evirileri gnlk siyasi
ve ekonomik gelimeleri kapsad kadar tarih,
ehircilik ve felsefi konular da iermektedir.
KR ASLAN
Tunceli, 1959
Do. Dr. kr ASLAN, Mimar Sinan niversitesi
Sosyoloji Blm mezunudur. Ayn niversitede
Kentsel Enformel Sektrler konusunda yksek
lisans, Toplumsal Mcadeleler ve Kent zerine
doktora yapt. Kent, g ve toplumsal hareket-
ler zerine alan Aslann Trkiyede 1 Mays
Mahallesi, 1980den nce Toplumsal Mcadeleler
ve Kent (letiim Yaynlar, 2004) Kent zerine
Sosyolojik Dnceler (naat Mhendisleri Odas,
2007), Herkesin Bildii Sr: Dersim (letiim
Yaynlar, 2010) ve Dersim 38i Hatrlamak (Blent
SALT014-STANBULLAMAK-428
 STANBULLAMAK
Bilmez ve Glay Kayacanla birlikte, Tarih Vakf,
2011), Dersimi Parantezden karmak (Zeliha
Hepkon ve Songl Aydnla birlikte, letiim
Yaynlar, 2013) isimli kitaplar, Fransada Mustafa
Poyraz ve Loic Gandais ile birlikte hazrlad Les
Quartiers Populaires Et La Ville (LHarmattan,
2010) ismli kitab yaymlanmtr. Halen Mimar
Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Sosyoloji
Blmnde retim yesi olan Aslann kent,
g, etnisite ve iskan sosyolojisine dair akademik
ve politik yaznda yer alm ok sayda makalesi
bulunmaktadr.
>Politik Mekan
SREYYYA EVREN
stanbul, 1972
Yazar, Siyah dergisi editr. almalar ede-
biyat, gncel sanat ve siyaset teorisi alanlarnda
younlar. Yaymlanm kitaplar arasnda ro-
manlar, yk kitaplar, derlemeler ve deneme
kitaplar yer alr.
>Anari (II), Yara
TANGR TAN
Langenfeld, 1975
Ege niversitesi Ziraat Fakltesinden mezun
oldu. Profesyonel alk yapt. Alk kariye-
rinden sonra talyada yl gastronomi eitimi
ald. Birok uluslararas konferans ve atlyeye
katld. almalarna yeme-ime sektrnde da-
nman ve Slow Food Trkiye koordinatr olarak
stanbulda devam etmektedir. Yemek&Kltr
Dergisi, Slow Food Dergisi gibi yaynlara katkda
bulunmutur.
>Balk-Ekmek
TOLGA SLAM
stanbul, 1976
Yldz Teknik niversitesi ehir ve Blge Plan-
lama blmnde retim yesidir. stanbulda
gerekleen soylulama ve dnm sreleri
zerine almalar yapmaktadr. slamn al-
malarna tolgaislam.com adresinden ulalabilir.
>Soylulama
SALT014-STANBULLAMAK-429

UUR TANYEL
Ankara, 1952
1970'te stanbul Devlet Gzel Sanatlar Akademisi
Yksek Mimarlk Blm'ne (bugn Mimar Sinan
Gzel Sanatlar niversitesi Mimarlk Fakltesi)
girdi. 1976 ylnn sonunda ad geen kurumun
Mimarlk Tarihi Krss'nde asistan oldu. Mays
1982'de bu grevinden ayrlarak, ayn yln Kasm
aynda T Mimarlk Fakltesi Mimarlk Tarihi
Anabilim Dal'nda almaya balad ve sz ko-
nusu kurumda Anadolu-Trk Kentinde Fiziksel
Yapnn Evrim Sreci (11.-15.yy)" balkl teziy-
le doktor nvann ald. 19901991 ders ylnda
Michigan niversitesi Orta Dou ve Kuzey Afrika
Aratrmalar Merkezi'nde konuk retim ye-
si olarak bulundu. Yurda dnnn ertesinde,
Kasm 1991'de T'deki grevinden ayrld ve
1992 Ekim'inde doent nvanna hak kazand.
199192 yaz yarylndan balayarak Anadolu
niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi
Mimarlk Blm'nde grev yapt. 1994te TMMOB
Mimarlar Odasnn Meslee Katk dln
ald. Haziran 1998de Yldz Teknik niversitesi
Mimarlk Fakltesine profesr olarak atanan
Tanyeli, 19992000 dersylnda adgeen kurum-
da Mimarlk Tarihi ve Kuram Yksek Lisans
STANBULLAMAK
ve Doktora Programnn kuruluunu gerekle-
tirdi. Austos 2011den itibaren Mardin Artuklu
niversitesi Mimarlk Fakltesi'nde dekan olarak
grev yapmaktadr. ok sayda mimarlk sergisi
hazrlad, bazlar ortak mellifli onbir kitap ve
ok sayda makale yaymlad.
>Bizans, stanbullamak, stanbullu, Mteahhit,
Pornografi, Yer Adlar, Ykselme
ULUS ATAYURT
stanbul, 1973
stanbul, Express ve Bant dergilerinde editrlk
yapt. eitli dergi ve gazetelerde, barnma, em-
lak speklasyonu, kentsel dnm madurla-
r, alternatif inisiyatifler, aznlklar ve alanlar
zerine yazlar yazyor. stanbuldaki bamsz
inisiyatifler ile ortak alarak kentsel meseleleri
eitli aralarla (belgesel, haritalandrma, vb.)
grnr hale getirmeye abalyor.
>Gvenlik, Sokak Kpekleri
SALT014-STANBULLAMAK-430

YILDIZ SALMAN
stanbul, 1968
Mimar ve restoratr. stanbul Teknik niversitesi
Mimarlk Fakltesinde retim yesi. Kentsel
dnm, kentsel koruma, modern mimarlk mi-
rasnn korunmas, koruma kuram ve kavramlar
konular ile ilgileniyor. Koruma konusunda eitli
uluslararas alma gruplarnda yer almtr.
>Koruma Kurulu, Otel, Restorasyon, Sayfiye,
Tramvay, Yal, Yangn
YOSHIKO TSURUTA
Tokyo, 1969
Tokyoda Showa Kadn niversitesinde Mimari
ve Kentsel Planlama blmnde retim grevlisi
olarak almaktadr. 1995 ylndan beri dzenli
olarak geldii Trkiyede ar ve pazarlarn kul-
lanm ve kentsel etkileri zerine akademik ara-
trmalarn srdrmektedir. stanbulun dnda
Mudurnu ve Gynk gibi kk lekli yerlerde de
Trk niversiteleri ile ortaklaa yrtt al-
malar bulunmaktadr. stanbul semt pazarlarnn
STANBULLAMAK
srdrlebilirliine katkda bulunmak iin tasa-
rmclarla eitli projeler gelitirmektedir.
>Semt Pazar (I)
ZEYNEP KUBAN
stanbul, 1964
stanbul Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi
Mimarlk Tarihi anabilim dalnda alan arke-
oloji kkenli mimarlk tarihisidir. Bir yandan
arkeolojik almalarn srdrrken, bir yandan
da stanbulun tarihsel katmanlaryla ilgili ara-
trmalar yapyor ve ders veriyor. Mimarlk tari-
hinin daha geni evrelere yaylmasn salamak
iin rencileriyle birlikte stanbulda ilkretim
ocuklaryla birlikte almalar yrtmektedir.
>Bisiklet, Denize Girmek, Hamam
ZEYNEP MENNAN
Ankara, 1964
Mimar, kuramc ve tasarm eletirmeni. Avrupa,
ABD ve Avustralyada konferanslar ve tarih-kuram
SALT014-STANBULLAMAK-431
 STANBULLAMAK

seminerleri verdi, aratrma ve yaynlar yapt.
2002 ylnda Fulbright bursu ile gittii UCLAde
Antony Vidler ile doktora sonras aratrma yap-
t. Paris, Centre Georges Pompidouda alan
Architectures Non Standard sergisinin e kratr
ve sergi katalounun e derleyeni olarak alt
(2003-2004). 2004 ylndan beri ODT, Mimarlk
Blmnde tasarm, mimarlk kuram, bilgi ku-
ram, mimarlk aratrmas ve saysal tasarm ko-
nularnda lisans, lisansst ve doktora dzeyinde
dersler vermekte ve saysal tasarm aratrmasnn
kuramsal, tarihsel ve bilgi-kuramsal haritalamas
ile morfojenetik aratrmalarnn form bilgisine
etkisi alannda aratrmalar yapmaktadr.
hazrlanan proje almalar ve etkinliklerde ak-
tif olarak almaktadr. Performans sanatlar ve
mimarinin yaknl zerinden, mimarlk kav-
ramnn yerel ilikiler ve kolektif-katlmc bir
yap iinden yeniden retimi zerine almalar
retmektedir. Son almalar, suya ilikin farkl
sorunlar yaanan doal/yapay gl evreleri ve etki
alanlar zerinde, zellikle Bafa-Antep-stanbul
geninde arlk kazanmtr.
>Han, Hendek/ukur, kiyzllk (II),
Kanalizasyon (II)

>p Ekonomisi, Gestalt kmesi

ZHRE SZER
stanbul, 1972

Mimar, aratrmac. eitli niversitelerde misafir

retim grevlisi olarak dersler vermekte, mimar-
lk ve kentle ilgili yazlar yazmaktadr. Akademik
almalarnn yan sra kurucu yelerinden ol-
duu Avrasya Sanat Kolektifi-ASK tarafndan

SALT014-STANBULLAMAK-432
 STANBULLAMAK

2014 SALT/Garanti Kltr A (stanbul)

ISBN: 978-9944-731-43-0

Bu yayn Creative Commons lisans kapsamndadr.

Tum kopyalarnda yazar, editr ve yaynclarnn belirtilmesi,
hibir kopyasnn ticari ortamda kullanlmamas ve zgunluunun
korunmas artyla kullanlabilir.

2009da Garanti Galeri, stanbul tarafndan basl olarak yaymlanmtr.

Editrler: Pelin Dervi, Blent Tanju, Uur Tanyeli

Proje koordinatr: Meri ner
ngilizceden Trkeye eviri: Nazm Hikmet Richard Dikba [Bayrak, Bayramlar, p
Ekonomisi, Etnisite, Gestalt kmesi, Hane, ranl Gmenler, Kreselleme, Minibs,
Semt Pazar (II), Sere, Sinagog, Sovyetler Birlii Sonras Gmen, Tinerci, Varo (I)]
Almancadan Trkeye eviri: Stefan Hibbeler [Kamusal Alan (II)]
Dzelti: Emre Ayvaz, lkay Bali

SALT tarafndan e-yayna dntrlmesi srecinde yaplan arya yant veren

yazarlarn biyografileri gncellenmitir.

Yayma hazrlayan: Meri ner (SALT Aratrma ve Programlar) ve Erman Ata Uncu
Tasarm: Project Projects
Uygulama: zgr ahin

neri/dzelti gnderimleri
ve i birlii teklifleri iin:
eyayin@saltonline.org

SALT
Bankalar Caddesi 11
Karaky 34420 stanbul
saltonline.org

SALT014-STANBULLAMAK-433