Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
du jeune Augustin
Le prouidendo illis Deus meliora quam petunt Isidore repose sur Eph III, 20,
sans doute travers Augustin, Conj., VIII, 12, 30, 15, p. 201, ou X, 30, 42, 14, p. 271 :
Potens es ( Vales) ultra (. supra ) quam p e t im s aut {et) intellegimus jacere. La premire
rfrence est applique par Augustin Monique et commente : Tanto amplius sibi a te
concessum de me uidebat, quam p e te re solebat miserabilibus jlebilibusque gemitibus. C'est
surtout elle que doit songer Isidore, lorsqu'il parle 'electi.
(5) Augustin, Conj., I, 13, 22, 3, Isidore, Sent., III, 13, 10, 688 A :
p. 18:
M e li or est prorsus doctrina illa Simplicioribus litteris non est praeponen-
prior. Nam ecce paratior sum obliuisci errores dus jucus grammaticae artis. M e -
Aeneae atque omnia eius modi, quam scribere Hor e s sunt enim communes litterae
et legere . Atenim uela pendent liminibus quia simpliciores et ad solam humilitatem
gram maticarum scholarum. Sed legentium pertinentes.
non illa magis honorem secreti, quam te gi-
rne ntum err oris significant.
J. Fontaine, Isidore de Sville..., p. 786, n. 2, avait entrevu cette source, mais Mgr Pel-
legrino n'en a pas tenu compte. Le texte d'Isidore est comment par P. Rich, duca-
tion et culture dans Occident barbare , Paris, 1962, p. 342.
(2) Voir mon livre : L'Entretien de Pascal et S , ses sources et ses nigmes , Paris, Vrin,
1960, pp. 56-57 et 154-163 ; De saint Augustin Pascal par Sacy dans Pascal prsent , Clermont-
Ferrand, 1962, pp. 131-146.
(3) Augustin, Conf. , I, 18, 28, 14, Isidore, Sent., II, 14, 1, 617A:
p. 24:
Longe a uultu tuo in affectu Non per l or um sp a tia, sed
tenebroso. Non e nim p e d ib s per affectum bonum uel malum i tur
aut s p at iis I m i tur ab s r e e d i tur e a Deo. eque
te aut reditur ad te , aut uero filius enim gressu pedum, sed gressu morm
Ule tuus minor equos aut currus uel naues e I o n gamu s uel propinquamus ad
quaesiuit... In aff tu ergo libidinoso , Deum.
(1) Augustin, Conj ., II, 2, 2-4, pp. 30-32 ; Isidore, Seni., II, 39, 15, 642A ;
12, 644 (Pellegrino, art. cit , p. 245, nXLI ; p. 246, n XLIV). Voir en out
gustin, Con/., II, 3, 7, 14-22, p. 34; Isidore, Sent., II, 39, 7, 641 AB (Pellegri
cit , p. 245, n XL).
(2) Augustin, Conj., II, 4, 9, 1Isidore,
, Sent., II, 22, 2, 624A ( De
p. 35: peccandi necessitate) :
Furtum certe punit lex tua, Domine, et Item nonnulli p e a tum voln-
lex scripta in cordibus hominum, quam ne tate, non necessitate committunt nul-
ipsa quidem de let iniquitas Quis la q e a ti inopia existunt
enim fur aequo animo furem patitur ? N e ini q i,
copiosus a d tum inopia . Et ego
furtum f acere lu i et feci nulla
conpulsus egestate, nisi penuria et fastidio
iustitiae et sagina iniqui tati s. Nam
id furatus sum quod mihi abundabat et
multo melius,
e a re uolebam frui, quam furto sed tantum gratis cupiunt esse mali.
appetebarn, sed ipso furto et N e que enim i p s am rem amant,
peccato... Dicat tibi nunc ecce cor quam appetunt, sed ipsa
meum, quid ibi quaerebat, ut essem g r a tis tantum peccati m aliti a delec-
malus et malitiae meae causa nulla esset tantur.
nisi m a I it i a.
(3) Augustin, Conf., II, 9, 17, 17, Isidore, Sent., III, 31, 1, 703C
p. 42 : ( De concordia malorum) :
Quod me solum f acere prorsus non libere t, Am i i tia in rebus tantum bonis ha-
f acerem. O nimis inimica a m i- benda est ; nam qui ea in malo utuntur,
c it i a! sibi amie i , sed i nim i i existunt .
flux
sy Ilabarum nominis er et
tui un t ...
domini lesu Christi et Pa- Tanta est haereticorum
Ego mihi remanseram infelix locus, Omnia fu gere poterit homo prae-
ubi esse possem inde rece- ter or suum. Non enim potest ase
dere. Quo enim cor m e um fu- quisque recedere. Vbicumque enim
ger et a corde meo ? Quo ame abierit, reatus sui conscientia illum non
ipso fuge rem? Quo non me sequererderelinquit.
?
(1) Augustin, Con/., IV, 13, 20, p. 81 et IV, 15, 24, p. 83 ; Isidore, Sent., I, 8, 18,
551D-552A (Pellegrino, art. cit , p. 239, n XXVI). Et encore : Augustin, Con/., IV,
14, 22, 12, p. 82 ; Isidore, Sent., III, 28, 6, 702 (Pellegrino, art. cit , p. 250, n LV).
(2) Augustin, Con f., IV, 16, 28-29, pp. 86-87 ; Isidore, Orig ., II, 26, 1-15, d. Lind-
say (Pellegrino, art. cit , p. 250, n LVII).
(3) Augustin, Con/., V, 3, 3, 13, Isidore, Sent ., I, 17, 2-4, 575A :
p. 94 :
Multa philo sophorum legeram , Multum mundi philo s phi prae -
et mihi probabiliora ista uidebantur, quae dicantur in dimensione temporum
dixerunt Uli , qui tantum potuerunt ualere, cursuque s id e rum ac discussione e I e-
ut passent aestimare saeculum , quamquam mentorum, et tarnen hoc nomisi a Deo
eius dominum minime inuenerint... Nec habuerunt. Volando enim superbe , t
inueniris a superbis , si Uli curiosa peritia au e s, aerem, et demer gentes se in profun-
numerent stellas et harenam et dimetian- dum, ut p is e s, m a r e, et t pe-
tur s i der e a s plagas et uestigent cora, gradientes, terram descripserunt ,
uias astrorum... Non... trucidant exalta- uerumtamen tota mente auctorem eorum in-
(1) Augustin, Conf., V, 13, 23, 20, p. 112 ; Isidore, Sent., II, 29, 13, 630B (Pelle-
grino, art. cit , p. 245, n XXXIX).
(2) Augustin, Conf., VI, 3, 3, 20, p. 120 ; Isidore, Sent., Ill, 14, 9, 689B (Pelle-
grino, art. cit, p. 249, n LI).
(3) Augustin, Conf., VI, 11, 20, 11, p. 137 ; Isidore, Sent., II, 11, 1, 643B (Pelle-
grino, art. cit, p. 246, n XLIII).
(4) Augustin, Conf., VI, 12, 21, 18, p. 138 ; Isidore, Sent., Ill, 13, 8, 687B (Pelle-
grino, art. cit, p. 249, n L).
(5) Augustin, Conf., VI, 12, 21 -II, p. li ; Isidore, bent., 11, :>, lb, b4zAb ( Felle -
grino, art. cit, p. 246, n XLII).
(1) Augustin, Conj ., VIII, 5, 12, Isidore, Sent , II, 39, 16, 642B :
20, p. 185:
Frustra condelectabar legi tum secundum Vnde et saepe ex consuetudine
interiorem hominem cum alia lex in mem- delinquendi quasi tiu i ad p e c-
bris meis repugnaret legi mentis meae et an dum cum quadam uiolentia
captiuum me duceret in lege peccati trahimur sensusque nostros contra rec-
quae in membris meis erat. Lex enim tam uoluntatem rebellare sentimus.
(1) Augustin, Con/., X, 42, 67, 2, p. 290 ; Isidore, Sent., I, 17, 1, 575A (Pellegrino,
art. cit , p. 242, n 35).
(2) Augustin, Con/., VII, 10, 16, Isidore, Sent, III, 15, 9, 691B (De
20, p. 162 : contemplatane) :
Et reuerberasti infirmita- In qua dum quisque intender it, sua r e -
t e m aspectus mei radians in me uehe-
uerberatus infirmitate reflec-
menter , et contremui amore et horrere , et; atque iterum renouata intentione , ad
titur
inueni longe me esse a te in regione dissimili-
ea unde descender at, rursus erigitur.
tudinis.
Dicebat Simpliciano , non palam , sed se - Quidam sunt qui secrete conuersi
cretius et familiarius : ' Noueris iam sunt, quorum conuersio, quia non procedit
me esse Christianm ?... Amicos enim suos ad publicum, apud aestimationem
reuerebatur offendere , superbos daemonicolas, humanam , quales fuerunt , tales adhuc esse
quorum ex culmine Babylonicae dignitatis putantur ; iam tarnen in Dei oculis surre-
quasi ex cedris Libani, quas nondum con- xerunt.
unde a t e n a m appel-
laui - tene b at me o b-
strictum dura seruitus.
A delicto discedere o I
VIII, 8, 20, 2, p. 192 : ita ut ab ea euelli nequ-
V o lun t homines et no nquam v ale at, nisi al e .
al en t. diuina gratia manm iacen -
X, 40, 65, 34, p. 290 : tis apprehendat .
Volo uai e
Cf. Gramm . suppL, 237, 5 : Dicitur balneum rov dXXeiv vov, id est a recreatio
(4) Parmi les livres des Confessions , le livre XIII est le seul qu'utilise Isidore, consta
ment, dans ses Quaestiones in Genesi m.
(5) Augustin, Isidore, Sent., Sent., II, 39 Sent., III, b,
Con/., X, 30, 41, II, 9, 4, 610A : 9-10, 641B : 13-14, 671A :
7, p. 270:
Sed adhuc ui- Multos habet con- Qui de l e t a- Non esse pecca-
uunt in memoria flictus Dei seruus t io libidinose le tum , quando mien-
mea , de qua mul- ex recordatione ope- rfrnt s g g e s- tes ima g ini b s
timi locutus sum , rum praeteritorum ; t io ni s, non tran- nocturnis il l -
talium rerum ima- mui tique post con - sit ad n s e n- d i mur, sed tunc
gines , quas ibi con- uersionem etiam no- s um libidinis. Ci- esse peccatum , si
suetude mea fixit , et lente s motum libi- to enim resistit antequam i l lu da-
ur s an tur dinis sustinent , quod operi, qui titillantirn r, cogitationum
tamen ad damnatio-
mihi uigilanti qui- se non accommo- affectibus praeue-
dem carentes uiri- nem non tolerant , sed dai delectationi. Du- niamur. Luxuriae
bus , in somnis au- ad probationem, sci- rius impugnatur qui quippe im a g i-
tem non solum us- licet ut semper ha- usque ad n s e n- ne s, quas inu er i-
que ad delecta- beant pro excutienda s i n e m , etsi t a te gessimus,
t io ne m, sed inertia hostem , cui non usque ad p e r- saepe do r mie n-
(1) Augustin, Conj ., X, 31, 44, 2, p. 272 ; Isidore, Sent., II, 42, 15, 649 (Pelle-
grino, art . cit , p. 247, n XLVI).
(2) Cicron, Pro Ar - Augustin, Conj., X, Isidore, Sent., III, 23
chia, XI, 26, d. Gaffiot, 38, 63, 5, p. 288 : 4, 687C :
p. 48.
Neque enim est hoc dissi- Sermo autem ore procedens S a e p e an am glo-
mulandum, quod obscurari et facta quae innotescunt ho - riam contemnentes
non potest , sed prae nobis minibus, habent temptatio - in aliud genus elationis inci-
firendum : trahimur omnes periculosissimam ab di tur, dum in se quis glori-
studio I audi s et Optimus amore l au di s, qui ad atur pro e quod
quisque maxime gloria duci- priuatam quondam excellen- contemnat ab homini-
tur. Ipsi illi philosophi tiam contrahit emendicata bus l au de m.
crit ; et ceux qui le lisent veulent avoir la gloire de l'avoir lu ; et moi qui cris ceci,
ai peut-tre cette envi; et peut-tre que ceux qui le liront.... Le parallle entre
Augustin et Isidore figure dj en grande partie chez Pellegrino, art. cit , p. 249, n
LH, mais le texte des Confessions d'Augustin est ajouter au rpertoire des textes
de M. Testard, S. Augustin et Cicron, t. II. Notons enfin qu' Augustin, Tract, in loh.,
CV, 3, 23, C.C., t. XXXVI, p. 605, et De diuersis quaestionibus LX XXIII, quaest., XXXI,
3, d. Bardy, p. 94, dfinit la gloire d'aprs Cicron, De inuentione II, 166 : Gloria est
frequens de aliquo Jama cum laude ; en Retract., I, 25, il indique lui-mme le De inuentione
pour source de ce dernier chapitre.
(1) Augustin, Con f., X, 27, 38, 1, Isidore, Sent., II, 7, 8, 607C :
p. 268:
Sero te amaui , pulchritudo tam antiqua Multis modis terrei Deus homines, ut
et tam noua , s e te amaui. uel s er conuertantur atque exinde magis
XI, 2, 2, 1, p. 297: erubescant, quod tandiu exspectati sunt ut
Quando autem sufficio lingua calami redirent * Nam nunc minis, nunc plagis,
enuntiare omnia hortamenta tua et omnes nunc reuelationibus quosdam concutit, ut
terrores tuos et consolationes et guber- qui uoluntate conuerti despiciunt, commoti
nationes quibus me perduxisti pr dedicar e terror ib us corrigantur.
Verbum...
P. CoURCELLE.
35