Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
quando eu nasci
um anjo louco muito louco
veio ler a minha mo
no era um anjo barroco
era um anjo muito louco, torto
com asas de avio
eis que esse anjo me disse
apertando minha mo
com um sorriso entre dentes
vai bicho desafinar
o coro dos contentes
vai bicho desafinar
o coro dos contentes
Torquato Neto (1944 d. C. 1972 d. C.), poeta e letrista brasileiro
Introduo
Ns, latino-americanos, temos o privilgio de termos dentre os
nossos um dos maiores (se no o maior) penalistas do mundo. Ele Eug-
nio Raul Zaffaroni. Argentino, professor titular de Direito Penal e de Cri-
minologia na Universidade Nacional de Buenos Aires, vice-presidente da
Associao Internacional de Direito Penal, alm de juiz da Corte Suprema
de seu pas, Zaffaroni um dos expoentes do realismo marginal jurdico-
-penal, linha de pensamento que assume, sem reservas, a irracionalida-
de do sistema penal e tenta compreender tal fenmeno com uma viso
A pena
Num primeiro momento, pertinente discutirmos o que a pena
para Zaffaroni. Para tanto, trazemos ao presente texto um pronunciamen-
to feito por Zaffaroni no Encontro Internacional La Experiencia Del Pe-
nitenciarismo Contemporneo: aporte e experiencias, ocorrido nos dias
26 e 27 de julho de 1993 na cidade do Mxico; esse pronunciamento foi
chamado Que hacer com la pena las alternativas a la prison.
Eis o que o penalista portenho diz quando instado a falar sobre
a funo da pena:
1 ZAFFARONI, Eugenio Raul. Que hacer com la pena?. [online] Disponvel na Internet via WWW.URL: http://
www.4shared.com/document/QvsNfM4G/Zaffaroni_Eugenio_Ral_-_Qu_Hac.htm. Arquivo capturado em
15 de maio de 2010.
2 Ibidem.
3 ZAFFARONI, Eugenio Raul. Que hacer com la pena?. [online] Disponvel na Internet via WWW.URL: http://
www.4shared.com/document/QvsNfM4G/Zaffaroni_Eugenio_Ral_-_Qu_Hac.htm. Arquivo capturado em
15 de maio de 2010.
Muito por certo deve ser feito para que o espao social latino-
-americano no degenere numa total catstrofe poltica e humanitria. No
campo do saber penal imprescindvel perder as iluses e formular uma
viso consistente do estado da arte penal e do projeto penal a se imple-
mentar num Estado democrtico de Direito substantivo.
Zaffaroni se prope a participar de cada etapa esta empreitada.
Vejamos.
4 ZAFFARONI, Eugenio Raul. Em busca das penas perdidas: a perda da legitimidade do sistema penal.
5.ed. Rio de Janeiro: Revan, 2001. p. 119.
5 Ibidem. p. 118.
6 Ibidem. p. 122
repressiva, ou mesmo que ele seria uma expresso legal e/ou dogmtica
dos institutos e instituies que participam da empresa repressiva e con-
troladora de um dado Estado, na verdade uma conceituao mais precisa
e mais politicamente consciente passaria por outro enfoque.
Zaffaroni, in verbis:
El uso de la expresin derecho penal es equvoco: con frecuencia se la em-
plea para designar una parte del objeto del saber del derecho penal, que
es la ley penal. La imprecisin no es inocua, porque confunde derecho penal
(discurso de los juristas) com legislacin penal (acto del poder poltico) y, por ende,
derecho penal con poder punitivo, que son conceptos que es menester separar
ntidamente, como paso previo al trazado de un adecuado horizonte de
proyeccin del primero.7
Para que o saber penal se afaste de um primarismo dogmtico
ou de uma ingenuidade poltico-criminal, o jurista tem que se prestar a
vasculhar transdisciplinarmente o fenmeno humano, aceitando certas
manifestaes drsticas, brutais que, por abjetas que sejam, so cotidianas
e facilmente vistas a olho nu. Elas seriam os sintomas da ao do Estado
em sua acepo policial, as seqelas do poder punitivo em pleno emprego.
(...) el derecho penal es la rama del saber jurdico que, mediante la interpretacin
de las leyes penales, propone a los jueces un sistema orientador de decisiones que con-
tiene y reduce el poder punitivo, para impulsar el progreso del estado constitucional de
derecho,8
O Estado sustentaria duas facetas concomitantes: a do Estado
Policial e a do Estado de Direito. O poder punitivo estaria vinculado ao
aspecto policial do Estado, buscando, atravs do controle de condutas, um
senso de segurana e previsibilidade que, muitas vezes, avana sobre direi-
tos e garantias individuais dos cidados. J o direito penal se relacionaria
com o aspecto humanstico/humanitrio da lgica estatal, a qual se coloca
como um obstculo, um freio para o prprio Estado em seu mpeto re-
pressivo, garantindo os direitos dos cidados contra as agncias executivas
estatais (polcia, administrao penitenciria).
El estado_ de derecho es concebido como el que somete a todos los habitantes a
la ley, y se opone al estado de polica, en que todos los habitantes estn subordinados
al poder del que manda.9
7 ZAFFARONI, Eugenio Raul; ALAGIA, Alejandro; SLOKAR, Alejandro. Derecho Penal: Parte General. 2.
ed. Buenos Aires: EDIAR, 2000. p. 04.
8 Ibidem. p. 05.
9 ZAFFARONI, Eugenio Raul. Em busca das penas perdidas: a perda da legitimidade do sistema penal.
El poder punitivo no resuelve los conflictos porque deja a una parte (la vctima) fuera
de su modelo. Como mximo puede aspirar a suspenderlos , dejando que el
tiempo los disuelva, lo que dista mucho de ser una solucin, pues la sus-
pensin fija el conflicto (lo petrifica) y la dinmica social, que contina su
curso, lo erosiona hasta disolverlo.
(...)
El volumen de conflictos suspendidos por un estado, guardar relacin inversa con
su vocacin de proveedor de paz social y, por ende, ser indicador de su fortaleza como
estado de derecho.12
12 ZAFFARONI, Eugenio Raul; ALAGIA, Alejandro; SLOKAR, Alejandro. Derecho Penal: Parte General. 2.
ed. Buenos Aires: EDIAR, 2000. p. 06.
13 ZAFFARONI, Eugenio Raul; ALAGIA, Alejandro; SLOKAR, Alejandro. Derecho Penal: Parte General. 2.
ed. Buenos Aires: EDIAR, 2000. p. 07.
Ainda,
14 Ibidem. p. 08.
15 Ibidem. p. 08.
16 ZAFFARONI, Eugenio Raul; ALAGIA, Alejandro; SLOKAR, Alejandro. Derecho Penal: Parte General. 2.
ed. Buenos Aires: EDIAR, 2000. p. 09.
Cada una de ellas tiene un estado de vulnerabilidad al poder punitivo que de-
pende de su correspondencia con un estereotipo criminal: es alto o bajo en
relacin directa con el grado de la misma. Pero nadie es alcanzado por el
poder punitivo por ese estado sino por la situacin de vulnerabilidad, que es la
concreta posicin de riesgo criminalizante en que la persona se coloca.19
17 Ibidem. p. 09.
18 Ibidem. p. 10.
19 ZAFFARONI, Eugenio Raul; ALAGIA, Alejandro; SLOKAR, Alejandro. Derecho Penal: Parte General. 2.
ed. Buenos Aires: EDIAR, 2000. p. 10.
Referncias Bibliogrficas
ZAFFARONI, Eugenio Raul. Em busca das penas perdidas: a perda da
legitimidade do sistema penal. 5.ed. Rio de Janeiro: Revan, 2001.
___________. Que hacer com la pena?. [online] Disponvel na Internet via
WWW.URL: http://www.4shared.com/document/QvsNfM4G/Zaffaro-
ni_Eugenio_Ral_-_Qu_Hac.htm. Arquivo capturado em 15 de maio de 2010.
___________; ALAGIA, Alejandro; SLOKAR, Alejandro. Derecho Penal:
Parte General. 2. ed. Buenos Aires: EDIAR, 2000.