Vous êtes sur la page 1sur 14

ORGANIZAES CULTURA ORGANIZACIONAL: GENERALIZAES IMPROVVEIS E CONCEITUAES IMPRECISAS

CULTURA ORGANIZACIONAL: GENERALIZAES


IMPROVVEIS E CONCEITUAES IMPRECISAS
RESUMO
Neste artigo buscamos problematizar, por meio da perspectiva epistemolgica ps-moderna, parte da
produo nacional de pesquisas e estudos sobre cultura organizacional brasileira. Para tanto, primeiramente
apresentamos aspectos da perspectiva ps-moderna de anlise, focando em suas contribuies para o
estudo da cultura nas organizaes. Em seguida, desenvolvemos uma breve apresentao das idias
centrais de artigos publicados em peridicos e congressos nacionais, no perodo de 1991 a 2000, que
versaram sobre cultura organizacional brasileira, buscando traar suas caractersticas fundamentais. Com
base nesse quadro de referncia, conclumos que a maioria dos estudos sobre cultura brasileira
desenvolvidos no mbito da administrao analisa o tema de forma homognea, no levando em conta a
pluralidade e a heterogeneidade de nosso pas e de nossas organizaes.

Rafael Alcadipani
FGV-EAESP e ESPM-SP

Joo Marcelo Crubellate


FGV-EAESP e UEM

ABSTRACT Based on a post-modernist perspective, this paper problematizes the Brazilian academic production on organizational culture. Firstly,
we present some important aspects of the post-modernist perspective in social theory, focusing on its contribution to the study of organizational
culture. Then, we briefly present some central ideas developed in papers on Brazilian organizational culture published in Brazilian journals and
conferences proceedings during the years 1991 to 2000. Based on this theoretical and empirical reference, we finally conclude that most of the
studies and researches on Brazilian organizational culture, in the context of Administrative academic field, do not appropriately consider the
plurality and heterogeneity of our country and our organizations.

PALAVRAS-CHAVE Cultura brasileira, cultura organizacional, ps-modernismo, antropologia, crtica.


KEY WORDS Brazilian culture; organizational culture; post-modernism; Antropology; critique.

64 RAE VOL. 43 N 2

064-077 64 4/10/03, 3:31 PM


RAFAEL ALCADIPANI JOO MARCELO CRUBELLATE

INTRODUO tura das organizaes, buscando traar suas principais


caractersticas. Na terceira parte, tentaremos analisar os
Nosso pas nitidamente plural. Fomos colonizados estudos citados luz da perspectiva ps-moderna. Por
oficialmente por portugueses e tivemos fortes influncias fim, faremos nossas consideraes finais.
negras e indgenas, sem falar nos diversos povos ita-
lianos, japoneses, franceses, holandeses, rabes, entre
muitos outros que ao longo de nossa histria vieram PS-MODERNISMO E
para o Brasil. Assim, este pas um caleidoscpio de CULTURA ORGANIZACIONAL
povos e etnias. Somando-se a isso, ele tem passado por
diversos processos econmico-culturais. Por tais razes, As categorias de classificao ps-moderno e ps-
o Brasil um dos mais diversos e heterogneos pases modernismo podem ser vistas como possuidoras de
do mundo (Ribeiro, 1995). Basta andarmos um pouco diferentes significados. Por exemplo, podem ser enca-
por nossas cidades e diferentes regies para que esse radas como um movimento artstico e uma nova matriz
fato fique patente. No que diz respeito s organizaes, epistemolgica (Hassard, 1993), como caractersticas de
tal constatao repete-se, pois temos dentro de nossas um novo tipo de sociedade (Bauman, 1988a, 1988b) e
fronteiras geogrficas desde empresas semi-artesanais e como um novo tipo de organizao (Clegg, 1990). Tra-
fazendas com mo-de-obra ainda escrava at empresas ta-se de uma categoria bastante ampla, carente de uni-
de altssima tecnologia. dade conceitual, e que pretende ser muitas coisas ao
Diante desse caleidoscpio social, tnico e cultural, mesmo tempo. Tentando deixar seus significados um
ser que as organizaes brasileiras possuem uma cul- pouco mais claros, Parker (1992) discute a diferena
tura claramente decifrvel, dotada de traos que pode- entre ps-modernismo e ps-modernidade no campo
riam ser evidenciados pelo simples fato de estarem den- especfico da anlise organizacional. O autor sugere que
tro das fronteiras geogrficas do pas? Se analisarmos, a o prefixo ps est relacionado a um universo de con-
partir de uma perspectiva ps-moderna, a maioria das ceitos, tais como ps-industrial, ps-fordismo, ps-ca-
pesquisas e estudos em anlise organizacional que bus- pitalismo etc. Esses conceitos refletem feies caracte-
cam explorar a suposta influncia da cultura brasileira rsticas da ps-modernidade entendida como uma nova
na cultura das organizaes locais, a resposta parece ser poca histrica em curso. Por isso, para aquele autor,
negativa. ps-modernidade significaria a poca que sucede mo-
A perspectiva ps-moderna ganhou flego e desta- dernidade, ou seja, a expresso de um novo perodo
que na anlise das organizaes (Cooper e Burrell, histrico que pode ser analisado a partir das cincias
1988; Cals e Smircich, 1999) e vem sendo utilizada modernistas. A noo de ps-modernidade, por sua
como matriz epistemolgica para a discusso sobre vez, segundo Parker (1992), refere-se a uma epistemo-
cultura, tanto na Antropologia (Clifford e Marcus, logia que representa uma forma diferente do modernis-
1986; Rabinow, 1999; Gonalves da Silva, 1999) mo e de suas vertentes cientficas de pensar e pesquisar
quanto na teoria organizacional (Alvesson e Berg, a sociedade e, conseqentemente, as organizaes. O
1992; Martin, 1992; Martin e Frost, 2001; Prasad e foco do presente artigo est centrado na segunda noo,
Prasad, 2001). ou seja, na ps-modernidade em termos epistemolgi-
Frente a isso, o objetivo deste artigo analisar a pro- cos, que passaremos a discutir.
duo que versa sobre cultura organizacional brasileira As idias de autores como Boudrillard, Lyotard,
em administrao e tentar problematizar, a partir de um Derrida e Foucault, tidos como ps-modernos, tm sido
esprito de anlise ps-modernista, a suposio de uma utilizadas desde o final dos anos 1980 nas Cincias
cultura organizacional brasileira decifrvel e nica, ge- Humanas por representarem uma forma diferente de
rada a partir da influncia dos supostos traos culturais pensar e de refletir sobre a sociedade (Bauman, 1988a,
brasileiros sobre as organizaes. Para tanto, na primei- 1988b; Featherstone, 1988). Especificamente, o ps-
ra parte, apresentaremos os principais preceitos da pers- modernismo formado por uma pluralidade de concei-
pectiva epistemolgica ps-modernista, sua influncia tos abordados por autores que apresentam idias distin-
na anlise organizacional de forma ampla e nos estudos tas e complexas. Todavia, h alguns traos gerais nessa
sobre cultura organizacional em particular. Na segun- forma de refletir sobre a realidade social.
da, apresentaremos os principais estudos e pesquisas que Fundamentalmente, os pensadores ps-modernos no
versam sobre a influncia da cultura brasileira na cul- acreditam na primazia da razo humana e no homem

ABR/MAIO/JUN/2003 RAE 65

064-077 65 4/10/03, 3:31 PM


ORGANIZAES CULTURA ORGANIZACIONAL: GENERALIZAES IMPROVVEIS E CONCEITUAES IMPRECISAS

racional, tampouco no progresso intelectual. Eles no Em termos de anlise organizacional, a utilizao das
consideram o homem como o centro do mundo e sua idias ps-modernas, a partir do final da dcada de 1980,
razo como absoluta. A prpria realidade possui seu status aumentou significativamente tanto o debate
ontolgico questionado. Ela vista como multifacetada, epistemolgico quanto metodolgico na rea (Cooper e
ambgua, no podendo ser explicada por totalidades ou Burrell, 1988; Hassard, 1993; Cals e Smircich, 1999).
modelos. Por isso, no concordam com pensamentos to- No caso especfico das anlises sobre cultura orga-
talizantes ou sistmicos para explicar a realidade, ou seja, nizacional, o ps-modernismo manifesta-se como mo-
matrizes de input/output que seguem uma lgica a qual vimento que questiona e problematiza as teorias e os
implica a comensurabilidade dos elementos e a determi- estudos realizados a respeito do tema (Martin e Frost,
nao do todo (Lyotard, 1989). Pensamentos desse tipo 2001; Alvesson e Berg, 1992). Para os defensores da
so vistos como metanarrativas de verdade e generaliza- perspectiva ps-moderna, os estudos culturais moder-
es simplificadoras. Em contrapartida, a diversidade, a nos, mesmo aqueles que adotam um ngulo antropo-
ambigidade e as pluralidades so tratadas como elemen- lgico ou crtico de anlise, tentam oferecer relatos co-
tos fundamentais do mundo social. erentes para interpretar a vida organizacional, haven-
Dentro desse contexto, a noo de verdade proble- do uma ntida busca por interpretaes generalizveis.
matizada por esses pensadores. Ela apontada como Nessa tentativa, acabam atropelando peculiaridades,
dependente das circunstncias especficas de cada pero- nuanas e especificidades do objeto que analisam
do histrico e das relaes de poder envolvidas no con- (Martin e Frost, 2001). A perspectiva ps-moderna de
texto de sua gerao, relaes estas necessrias sua um modo geral, e aplicada anlise da cultura das or-
manuteno. Ou seja, os regimes de verdade so apon- ganizaes em particular, procura evidenciar os pro-
tados como sustentculos das relaes de poder ao mes- blemas relacionados s interpretaes generalizveis,
mo tempo em que so sustentados por elas (Foucault, ditadura do autor e imposio de pressupostos
1966, 1987). As verdades no so vistas como certas ou assumidos como verdadeiros sobre o fenmeno social.
erradas, boas ou ms, ou seja, no h preocupao com Pretende, assim, explorar os paradoxos e as ambigi-
valoraes morais, vistas como precrias e incertas. Para dades presentes na retrica, desnaturalizando a reali-
a perspectiva ps-modernista, o sujeito no apresen- dade (Alvesson e Berg, 1992).
tado como um dado absoluto e como tendo uma essn- Ademais, os ps-modernistas questionam a existn-
cia verdadeira que est escondida ou reprimida. Ele cia de significados estruturados, obscuros e profun-
visto como construdo e reconstrudo dentro das rela- dos, argumentando a impossibilidade de localiz-los.
es de poder e contextos sociais a que est submetido Tais significados, para essa perspectiva, no possuem
(Foucault, 1987). O poder, por sua vez, no encarado conexes, ou ao menos conexes triviais, com senti-
como algo facilmente localizvel ou que possudo por dos que supostamente deveriam representar. Isso im-
algum que o utiliza a seu bel-prazer. Ele visto como plica a negao de uma esttica, de uma moral, de
um feixe de estratgias annimas, sem possuidores, estruturas sociais pressupostas e de esquemas inter-
cujas relaes so formadas e reformuladas a cada mo- pretativos de segunda ordem, como a cultura corpora-
mento (Foucault, 1987). Simplificando ao mximo, en- tiva (Alvesson e Berg, 1992). A cultura organizacional
tende-se por ps-modernismo a incredulidade com res- vista como fragmentao (Hatch, 1997), ou seja, uma
peito s metanarrativas e s generalizaes totalizantes teia de indivduos conectados fraca e esporadicamen-
(Lyotard, 1989). te, ligados por suas posies cambiantes em uma varie-
Vale destacar que essa perspectiva vem recebendo dade de assuntos e circunstncias. Seus envolvimen-
crticas de diversos autores nas Cincias Sociais e na tos, suas identidades subculturais e suas autodefinies
filosofia da cincia, de forma geral (Habermas, 1981; individuais so flutuantes e dependentes do assunto
Sokal e Bricmont, 1999), e nos estudos organizacio- em que esto atuando em um dado momento e do con-
nais e administrativos, em particular (Thompson, texto especfico em que esto inseridas (Martin, 1992).
1993). As mais relevantes so: (1) os tericos ps-mo- Ou seja, a cultura depende do contexto momentneo.
dernistas, ao criticarem as generalizaes e as meta- Alm disso, a ambigidade apontada como caracte-
narrativas, acabam por fazer o que criticam, e (2) a rstica fundamental da cultura organizacional. As fron-
perspectiva ps-modernista carece de fundamentao, teiras das subculturas so vistas como altamente per-
configurando-se como um conjunto de idias sem o meveis e flutuantes. Ela e suas manifestaes so apon-
menor rigor cientfico. tadas como multifacetadas, sendo seus significados

66 RAE VOL. 43 N 2

064-077 66 4/10/03, 3:31 PM


RAFAEL ALCADIPANI JOO MARCELO CRUBELLATE

necessariamente abertos a mltiplas interpretaes. PESQUISA E ESTUDOS SOBRE


Assim, a realidade cultural formada por complexida- CULTURA ORGANIZACIONAL
de, multiplicidade e fluxos contnuos e mutveis, no BRASILEIRA EM ADMINISTRAO
sendo definida claramente a priori (Martin, 1992;
Alvesson, 1995; Hatch, 1997). Neste item, apresentaremos os estudos e pesquisas que
Um ponto a se destacar dentro dessa perspectiva de versam sobre a influncia da cultura brasileira na cultura
que ela no apresenta o sujeito como possuidor de uma das organizaes. Para facilitar a organizao do texto,
identidade fornecida pela cultura, e contra a qual muito focaremos primeiramente os procedimentos de coleta de
difcil escapar. Ou seja, no porque o sujeito trabalha dados. Logo a seguir, mostraremos os dados de nossa pes-
em uma dada organizao, em um departamento espe- quisa por ordem temtica: primeiro apresentaremos os tex-
cfico ou proveniente de um determinado grupo da tos que versam sobre a noo de cultura organizacional
empresa que ele dever se comportar como os demais brasileira de forma ampla e, depois, os textos que sugerem
por pertencer a uma mesma dada cultura. Segundo a influncia de traos especficos da cultura nacional sobre
essa perspectiva, a cultura no define um sujeito, nem a cultura das organizaes. Por fim, apresentaremos as ca-
predetermina suas aes e atitudes (Martin, 1992; ractersticas fundamentais desses estudos.
Alvesson, 1995; Hatch, 1997).
Uma vertente que vem ganhando flego dentro dos Procedimento de coleta de dados
estudos ps-modernistas em cultura organizacional o Como o foco do artigo a rea de Administrao,
ps-colonialismo, que denuncia a epistemologia e mui- analisamos os artigos publicados nos peridicos Revis-
tas prticas ocidentais como sistemas de excluso de ta de Administrao de Empresas, Revista de Adminis-
outras realidades e de outras formas de conhecimento trao, Revista de Administrao Pblica, Organizao
(Cals e Smircich, 1999; Prasad e Prasad, 2001). Uma & Sociedade e Revista de Administrao Contempor-
temtica bastante recorrente nessa vertente a crtica nea, alm dos Anais do Enanpad e do I Encontro Naci-
das noes de progresso e de modernidade concei- onal de Estudos Organizacionais, no perodo compre-
tuadas por tericos de pases desenvolvidos. De acordo endido entre 1990 e 2000. Em uma anlise prvia des-
com os ps-colonialistas, essas noes focam, via de re- ses peridicos e anais de congressos, j havamos cons-
gra, aspectos econmicos, e mostram o acesso e o pro- tatado que a maioria das publicaes sobre o assunto
gresso da cincia e da tecnologia como justificativas do ocorreu na dcada de 1990, o que influenciou na esco-
desenvolvimento de alguns pases e do no desenvol- lha daquele perodo como recurso de amostragem. Op-
vimento de outros. O desenvolvimento dentro dos pa- tamos, igualmente, por analisar os artigos presentes no
rmetros da cultura ocidental dos pases ricos acaba por livro de Prestes Motta e Caldas (1997), bem como os
relacionar povos e culturas dos pases emergentes como livros de Hofstede (1991) e de Barros e Prates (1996),
sendo no desenvolvidos ou primitivos, gerando a pois so referncias fundamentais sobre o assunto em
excluso de seus saberes, valores e culturas. H, ainda, questo. Como o foco de anlise discutir e
uma crtica aos pesquisadores do Terceiro Mundo que problematizar a noo da cultura organizacional brasi-
utilizam seu espao para dar voz teoria, que os exclui, leira mediante a perspectiva ps-moderna, optamos
gerada no mundo desenvolvido. Tomando como foco tambm por no realizar anlise quantitativa de
de anlise a denncia das estratgias ps-colonialistas, temticas ou citaes, mas sim anlise de contedo
a cultura popular e os movimentos sociais, esses teri- (Bardin, 1977), a fim de apreender os principais argu-
cos tentam dar espao quelas vozes at ento exclu- mentos utilizados pelos respectivos autores daqueles
das (Cals e Smircich, 1999). textos e que tinham relao com a questo fundamen-
Pelo exposto, podemos perceber a precariedade com tal aqui discutida argumentos que so posteriormen-
que vista a noo de cultura organizacional dentro da te problematizados.
perspectiva ps-modernista. Assim, utilizaremos os as-
pectos aqui apresentados dessa perspectiva para anali- A noo de cultura organizacional brasileira
sar os estudos que retratam uma cultura organizacio- Um dos pioneiros na discusso sobre a influncia das
nal brasileira, objeto do prximo item. Alm disso, tam- culturas nacionais sobre as culturas das organizaes
bm utilizaremos autores que tratam da realidade de foi Hofstede (1991), que, apesar de se restringir ao
nossa cultura para discutir e problematizar alguns as- mbito de uma nica grande organizao, a IBM, abran-
pectos que levantaremos a seguir. geu indiretamente mais de 50 pases. Para ele, cultura

ABR/MAIO/JUN/2003 RAE 67

064-077 67 4/10/03, 3:31 PM


ORGANIZAES CULTURA ORGANIZACIONAL: GENERALIZAES IMPROVVEIS E CONCEITUAES IMPRECISAS

o programa coletivo da mente que distingue os mem- Os autores caracterizam o estilo brasileiro de admi-
bros de grupos ou categorias de pessoas (Hofstede, nistrar como nico e original. O modelo de ao cultu-
1991, p. 5). A partir desse pressuposto e do estudo ral brasileiro, para os autores, corresponderia a um sis-
quantitativo com funcionrios de subsidirias da IBM tema composto por quatro subsistemas, quais sejam:
ao redor do mundo, ele pretendeu identificar diferen- institucional (ou formal), pessoal (ou informal), lderes e
as nos sistemas nacionais de valores (Hofstede, 1991, liderados. Esses subsistemas apresentam intersees e
p. 13), caracterizando as culturas nacionais em torno nelas se encontrariam traos culturais comuns e que
de cinco dimenses: distncia do poder, coletivismo comporiam o estilo brasileiro de administrar. Tais tra-
versus individualismo, feminilidade versus masculini- os seriam: (1) concentrao de poder, na interseo dos
dade, averso incerteza e orientao para curto ou subsistemas lderes e institucional; (2) postura de espec-
longo prazo. Os pases foram plotados em grficos que tador, na interseo dos subsistemas liderados e institu-
identificavam suas posies em relao a cada dimen- cional; (3) personalismo, na interseo dos subsistemas
so. O Brasil foi identificado como um pas com cultu- lderes e pessoal; e (4) evitar conflito, na interseo dos
ra tendente ao estabelecimento de relaes de depen- subsistemas liderados e pessoal. Tais traos culturais es-
dncia ou crtica radical em relao s instncias de peciais seriam, em ltima anlise, responsveis pela
poder, isto , com elevada distncia de poder; com pre- no ruptura do sistema como um todo, e so eles que
dominncia de atitudes voltadas a evitar incertezas (alta deveriam ser alterados em grau ou natureza para a mu-
averso incerteza); e tambm com clara orientao dana efetiva da cultura (Barros e Prates, 1996). Em re-
do comportamento para o longo prazo. Alm dessas sumo, os pontos crticos da cultura brasileira seriam o
dimenses, identificou-se tambm o padro cultural formalismo, a flexibilidade, a lealdade s pessoas e o
brasileiro como mais coletivista do que individualista paternalismo. O que garantiria o funcionamento desse
e identificou-se, ainda, leve predominncia de carac- sistema como um todo seria a impunidade. Assim, a al-
tersticas tpicas da feminilidade. terao desse modelo passaria pela mudana ou rup-
O estudo de Hofstede tornou-se amplamente replica- tura de tais aspectos.
do e referenciado em artigos brasileiros, constituindo-se A fim de discutir a cultura organizacional brasileira,
em forte influenciador da concepo de cultura brasileira Aidar, Brizola, Prestes Motta e Wood Jr. (1995) realiza-
desenvolvida em nossa teoria organizacional e adminis- ram um ensaio cujo objetivo principal foi analisar his-
trativa. Geralmente, tais artigos propem analisar dife- toricamente a formao da cultura nacional e como esta
renas de estilos gerenciais e explic-los a partir das di- se relacionaria com valores e padres de comportamen-
ferenas culturais nacionais apontadas por Hofstede to encontrados em nossas organizaes. Os autores che-
(Urdan e Urdan, 2001; Barros e Prates, 1996). Vale fri- garam concluso de que o sistema social brasileiro
sar que os aspectos da cultura brasileira apontados por dividido e equilibrado por entidades e instncias cria-
Hofstede so geralmente aceitos sem problematizao. das em nossa peculiaridade e que acabam por tornar o
Dentre as pesquisas em questo, uma das mais desta- convvio com paradoxos suportvel, ao mesmo tempo
cadas foi a realizada por Barros e Prates (1996), com o em que dificultam transformaes mais profundas. Cons-
objetivo de identificar elementos e parmetros culturais tataram, tambm, que a pluralidade um dos aspectos
brasileiros a serem considerados tanto por dirigentes em essenciais da cultura brasileira e do universo das orga-
decises sobre a implementao de formas modernas de nizaes locais. Prestes Motta (1997), dentro desse con-
gerenciamento criadas em outros pases quanto por di- texto, analisa os autores que tratam de culturas nacio-
rigentes de multinacionais que buscam se adequar nais e os autores clssicos sobre a formao da cultura
nossa cultura. Os autores usaram o referencial de brasileira Gilberto Freire, Roberto DaMatta, Caio Pra-
Hofstede e de outros autores, principalmente Roberto do Jr., Srgio Buarque de Holanda e Darcy Ribeiro ,
DaMatta e Lvia Barbosa, para tentar desvendar o estilo bem como psicanalistas (Calligaris, 1993) que desen-
brasileiro de administrar. Chegaram a construir uma volveram investigaes sobre o Brasil, e conclui que
proposta daquilo que acreditam ser um modelo de ao nosso pas uma terra de contrastes e que nossa cultura
cultural brasileiro na gesto empresarial (Barros e Prates, marcada por heterogeneidade e complexidade, carac-
1997, p. 55). Para tanto, realizaram pesquisa quantita- terizando-se como multifacetada. Ambos artigos so en-
tiva, por meio de questionrios, com 2.500 dirigentes e saios baseados em pesquisa bibliogrfica.
executivos de 520 empresas de grande e mdio porte do Com o intuito de criar um suporte instrumental para
Sul e Sudeste do pas. a anlise das culturas organizacionais sob o prisma da

68 RAE VOL. 43 N 2

064-077 68 4/10/03, 3:31 PM


RAFAEL ALCADIPANI JOO MARCELO CRUBELLATE

cultura brasileira, Alexandre Borges de Freitas (1997) est eminentemente presente na determinao das prin-
tentou elucidar traos culturais brasileiros para uma cipais aes desencadeadas em seu mbito. O artigo est
anlise organizacional. Sua contribuio foi feita a par- embasado em pesquisa bibliogrfica e em entrevistas na
tir da leitura dos clssicos que retratam a formao bra- Gavies. Outro estudo de caso foi realizado por Ver-
sileira, de autores como Gilberto Freire, Srgio Buarque gara, Moraes e Palmeira (1997). Nesse artigo, os auto-
de Holanda e Caio Prado Jr., bem como de antroplo- res procuraram desvendar aspectos administrativos de
gos como Roberto DaMatta. Borges de Freitas (1997) uma organizao tipicamente brasileira a escola de sam-
fundamenta sua anlise apenas em pesquisa bibliogrfi- ba e nela identificar os aspectos da cultura nacional.
ca. Muito embora reconhea o carter diverso e hetero- Constataram, no barraco de dada escola de samba, uma
gneo da cultura de nosso pas, o autor conclui que os caracterstica que acreditam ser nacional, qual seja: a
traos nacionais para uma anlise organizacional seriam: conjugao de elementos contraditrios, relacionada
a hierarquia, o personalismo, a malandragem, o com uma constante relao entre o arcaico e o moder-
sensualismo e o esprito aventureiro. no. Alm disso, observaram que a casa locus do
Tentando elaborar uma metodologia para o geren- personalismo apontada como local ideal e recorren-
ciamento da cultura das organizaes do setor pblico te. Santos (1996), por sua vez, analisa o modelo de uma
no Brasil, Carbone (2000), com base em Hofstede e organizao de jogo do bicho na Bahia, e afirma ter en-
Roberto DaMatta, aponta que a cultura brasileira pos- contrado naquela organizao uma forma brasileira de
sui certos traos que podem dificultar a mudana das administrao eficaz, destituda dos modelos e tecnolo-
culturas de organizaes pblicas face ao paradigma gias gerenciais importadas, na qual se encontra pater-
da globalizao. Tais traos seriam: burocratismo, au- nalismo, protecionismo, vcios, famlia, formalismo, re-
toritarismo, paternalismo, averso aos empreendedo- gras, moralidade, perversidade, favor, comprometimen-
res, levar vantagem e reformismo. Nessa mesma li- to, jeitinho etc. O autor aponta que a capacidade de
nha da cultura como obstculo para a mudana, Cam- lidar com o diverso o elemento fundamental do suces-
pos (2000), a partir de Roberto DaMatta e dos traos so dessa organizao.
culturais nacionais levantados por Borges de Freitas J Barros (2001) compara organizaes comunitrias
(1997), deixa subentendido que tais traos culturais da Bahia e de Qubec (Canad). Em termos de traos
tpicos da cultura organizacional brasileira constituem culturais brasileiros, o autor segue o padro tradicio-
entrave para a competitividade e o aprendizado das nal de concepo altamente negativa das caractersti-
organizaes locais. Baiardi (1997) discute as origens cas culturais nacionais. So destacados aspectos como
histricas dos padres culturais e da resistncia a mu- o padro de relaes afetivas ao invs de impessoais,
danas em nosso pas e caracteriza tais padres como patrimonialismo, patriarcalismo e conseqente autori-
obstculos democracia e ao desenvolvimento nacio- tarismo predominante nas relaes profissionais, au-
nal. Vale ressaltar que ambos estudos so ensaios te- sncia de orgulho e complexo de inferioridade, tole-
ricos. Cavedon (1998) buscou levantar os tipos de cul- rncia e flexibilidade de costumes, frouxido moral,
tura presentes em organizaes no Rio Grande do Sul irresponsabilidade social e ecolgica, averso ao tra-
e constatou uma nfase em estruturas tradicionais. Com balho etc.
isso, descreve que estamos longe do que se apregoa
como tendncias futuras. Traos tipicamente nacionais
Alguns estudos de caso tambm foram realizados com e cultura organizacional
o intuito de analisar a influncia, ou melhor, a peculia- Alm de todos esses estudos, foram realizados en-
ridade de organizaes tipicamente brasileiras. Lucirton saios sobre a influncia de traos culturais especficos
Costa (1997) analisou uma organizao que, acredita ele, e tipicamente brasileiros nas organizaes. A busca da
possvel e recorrente em nosso pas graas s nossas causa de sua existncia remete s origens da formao
peculiaridades: a organizao cordial. Embora reconhe- nacional, conforme sugerem esses estudos. Nesse sen-
a a heterogeneidade da cultura nacional, o autor pro- tido, Caldas (1997) discute que santo de casa, no faz
cura a identificao de traos e atitudes culturais tpicas milagre, apontando suposta fixao brasileira pela
para a elaborao de um modelo de gesto nacional. A figura do estrangeiro. O autor tenta traar as origens e
anlise de uma torcida organizada de futebol permitiu a condicionantes do estrangeirismo e sua influncia nas
ele desenvolver a noo de organizao cordial, ou seja, organizaes brasileiras, apontando que esse trao est
um tipo de organizao em que a lgica de fundo emotivo institucionalizado em nosso pas. Sugere-se que te-

ABR/MAIO/JUN/2003 RAE 69

064-077 69 4/10/03, 3:31 PM


ORGANIZAES CULTURA ORGANIZACIONAL: GENERALIZAES IMPROVVEIS E CONCEITUAES IMPRECISAS

mos uma fixao pelo que vem do outro. O autor traa desde suas origens histricas por meio da leitura de
as origens dessa suposta fixao por meio da anlise do autores nacionalmente consagrados, como Srgio
que acredita serem seus condicionantes locais e nacio- Buarque de Holanda, Caio Prado Jr., Gilberto Freire,
nais. Analisando as conseqncias desse trao, o autor Raymundo Faoro, Darcy Ribeiro e Roberto DaMatta,
o avalia como algo negativo, no bom para as organi- sendo que este ltimo est presente em todas as pes-
zaes locais. Analisando o mesmo trao cultural e sua quisas e estudos, no importando a perspectiva
influncia nas organizaes, Prestes Motta, Alcadipani e metodolgica. Nesse aspecto, os artigos procuram res-
Bresler (2001) buscam suas origens histricas e discu- gatar as origens dos traos culturais desde o nasci-
tem como ele est relacionado com o modo pelo qual as mento do Brasil at os dias de hoje, analisando, via
pessoas so percebidas, geridas, administradas e con- de regra, tais caractersticas sem as devidas nuanas.
troladas no Brasil. Vale destacar que ambos os artigos Os estudos de caso esto centrados em organizaes
so ensaios baseados em historiadores e antroplogos, que so apresentadas como mais especficas de nossa
aqui j citados, que discutem a formao nacional. realidade, tais como torcida organizada, escolas de
Davel e Vasconcelos (1997), por sua vez, identificam samba e empresas familiares. Poucos so os estudos
certa dimenso paterna nas organizaes brasileiras, apon- de caso comparativos que, em sua grande maioria,
tando a recorrncia histrica dessa caracterstica. Os au- quando so realizados, utilizam-se da perspectiva de
tores demonstram como a funo do pai est presente no Hofstede e de sua metodologia.
ethos de uma organizao familiar brasileira. Argumen- A terceira considerao de que, em maior ou menor
tam tambm que a figura paterna e o paternalismo so grau, os traos culturais aparecem como abrangentes e
traos recorrentes de empresas que esto inseridas em uma como sendo caractersticos de uma unidade denomina-
cultura paternalista. Dentro desse mesmo foco de anli- da cultura brasileira. Vale ressaltar que Aidar, Brizola,
se, Bresler (2000) analisa a imagem do pai na realidade Prestes Motta e Wood Jr. (1995) e Prestes Motta (1997)
brasileira, apontando que essa uma das formas pelas reconhecem a pluralidade da cultura nacional e levam
quais a dominao exercida nas organizaes que atu- isso em conta na construo do argumento de seus arti-
am em nosso pas. Nesse sentido, Capelo (2000) analisa gos. Os demais autores parecem reconhecer a heteroge-
a mesma caracterstica cultural em uma empresa familiar neidade, mas acabam por desconsider-la, falando de
brasileira, tentando resgatar a genealogia desse trao e traos culturais que valem para todo o Brasil, que surgi-
a forma de sua manifestao na empresa estudada. Vale ram em um dado contexto histrico e que chegaram at
frisar que todos os artigos discutem as origens histricas os dias de hoje sem grandes alteraes ou nuanas. Este
de tal trao em nosso contexto cultural. o caso do estilo brasileiro de administrar, dos traos
Por fim, Prestes Motta e Alcadipani (1999) discutem para a anlise organizacional, do estrangeirismo e do
o jeitinho brasileiro nas organizaes nacionais, apon- paternalismo, discutidos anteriormente. H clara suges-
tando suas origens histricas e seus condicionantes cul- to de causao cultural, implcita ou explcita, no se-
turais, bem como suas conseqncias. Fazem isso por guinte sentido: o Brasil possui traos culturais ntidos e
meio de pesquisa bibliogrfica. decifrveis que afetam as organizaes, formando uma
cultura organizacional brasileira. A quarta considerao
Caractersticas dos estudos sobre de que so realizados juzos de valor sobre os supos-
cultura organizacional brasileira tos traos culturais nacionais, vistos como subdesen-
Assim, temos de reconhecer que os artigos que ver- volvidos e como causadores do atraso nacional com
sam sobre uma cultura organizacional brasileira diferem relao aos pases desenvolvidos do mundo ocidental
em termos de metodologia e de foco de anlise, bem industrializado. Barros e Prates (1996, 1997) propem,
como de suporte terico-conceitual. Porm, esses mes- inclusive, a alterao desses traos por meio de inter-
mos artigos possuem algumas caractersticas que, em- venes sobre o estilo brasileiro de administrar.
bora em variado grau, so recorrentes na maioria.
A primeira delas que esses estudos so influencia-
dos de forma marcante pela pesquisa de Hofstede, que O PS-MODERNISMO VISITA A NOO DE
tem seus preceitos, via de regra, aceitos de forma no CULTURA ORGANIZACIONAL BRASILEIRA
problematizada. A segunda considerao a de que
temos uma maioria significativa de ensaios tericos Nesta parte, problematizaremos, por meio da pers-
que recorrem anlise de traos culturais nacionais pectiva do ps-modernismo, as principais caractersti-

70 RAE VOL. 43 N 2

064-077 70 4/10/03, 3:31 PM


RAFAEL ALCADIPANI JOO MARCELO CRUBELLATE

cas de pesquisas e estudos sobre a existncia de uma portantes em determinado contexto histrico da anlise
cultura organizacional brasileira. Faremos isso tentan- organizacional. Porm, ser que aceitar sem as devidas
do mostrar as contradies inerentes a essas caracters- problematizaes as consideraes desse autor vlido
ticas. Vale frisar que no pretendemos com isso invali- para o contexto de nosso pas?
dar ou apontar a perspectiva ps-moderna como me- Seguimos as consideraes de McSweeney (2002) e
lhor do que as demais para a anlise da questo da cul- Palmade (1993), para os quais o modelo de Hofstede
tura organizacional brasileira, tampouco pretendemos parte de pressupostos falaciosos e passa por cima das
propor uma anlise da cultura organizacional brasileira pluralidades e diversidades dos pases que analisa. Pa-
utilizando o ps-modernismo. Nosso objetivo utiliz- rece-nos problemtica a diviso de diferentes culturas
lo para problematizar os estudos sobre cultura organi- em dimenses como averso incerteza, masculinidade
zacional brasileira com o intuito de contribuir para a e feminilidade, distanciamento do poder, e individua-
discusso sobre essa noo, to importante para a afir- lismo e coletivismo. Ao tentar analisar vrias culturas
mao de pesquisa e estudos organizacionais gerados em do mundo segundo essas dimenses, o autor est im-
nosso contexto. pondo sua viso de mundo e as dimenses que ele con-
Vimos anteriormente que, muito embora os artigos sidera importantes como forma de anlise e como ma-
analisados divirjam em termos de metodologia, foco de triz de explicao. No que acreditemos que haja cin-
anlise e suporte terico-conceitual, eles possuem algu- cia totalmente livre de juzos de valor e aspectos
mas caractersticas recorrentes. Como destacamos, a correlatos, porm, essa uma forma ntida de generali-
primeira delas de que esses estudos so influenciados zao que tenta dar conta de uma pluralidade extrema-
de forma marcante pela pesquisa de Hofstede, que tem mente ampla e diversa, atropelando suas ambigidades
seus pressupostos aceitos de forma no problematizada. e nuanas a partir de um ponto de vista especfico. Isso
A segunda caracterstica de que, em sua maioria signi- fica mais patente quando recordamos a viso de cultura
ficativa, os textos recorrem anlise de traos culturais para o autor. Para ele, cultura seria o programa coleti-
nacionais a partir de suas origens histricas, procuran- vo da mente que distingue os membros de grupos ou
do traar as origens de traos culturais tidos como bra- categorias de pessoas (Hofstede, 1991, p. 5). Esse su-
sileiros desde o nascimento do Brasil at os dias de hoje, posto programa mental seria resultante de vrias dimen-
sem descrever nuanas ou variaes, ao mesmo tempo ses sociais de influncia ou, em seus termos, diferentes
em que, em maior ou menor grau, os traos culturais nveis de cultura que formariam, em cada indivduo,
aparecem como abrangentes e como sendo caractersti- diferentes camadas de influncia cultural ou programa-
cos de uma unidade denominada cultura brasileira, o. Ou seja, cultura seria um programa mental que leva
com traos tpicos exclusivos, tendo sua heterogeneida- os indivduos a se comportarem absolutamente em con-
de desconsiderada e havendo sugesto, implcita ou ex- formidade a padres grupais. A ao se que assim se
plcita, de causalidade cultural, no sentido de que esses pode dizer seria determinada pelo fato de se pertencer
traos gerariam culturas organizacionais tpicas em nosso a determinado grupo social.
pas. A terceira caracterstica de que so realizados A perspectiva ps-moderna de anlise da cultura das
juzos de valor sobre os supostos traos culturais nacio- organizaes (Martin, 1992; Alvesson e Berg, 1992;
nais, vistos como subdesenvolvidos e como causado- Alvesson, 1995) entende essa questo de forma
res do atraso nacional. diametralmente oposta. A suposio de que a cultura
Na continuidade desta parte do artigo, a partir dos faz com que as pessoas atuem de acordo com algo pre-
ensinamentos da perspectiva ps-moderna, passaremos determinado vista como mais uma simplificao da
a problematizar cada um dos aspectos levantados. Pri- realidade, j que ambigidades, pluralidades e peculia-
meiro, discutiremos a adequao do uso acrtico de ridades individuais so, mais uma vez, atropeladas. Alm
Hofstede para a anlise da suposta cultura organizacional disso, a definio de cultura acaba por impor uma iden-
brasileira, depois problematizaremos a noo de traos tidade sobre o sujeito que a ela pertence, ou seja, ele
culturais gerais que gerariam uma unidade chamada cul- aprisionado dentro dos limites da cultura, ponto ques-
tura organizacional brasileira e, por fim, discutiremos os tionado pela perspectiva ps-moderna (Martin, 1992).
juzos de valor presentes nas anlises de nossa cultura. Alm disso, Hofstede analisa os diferentes pases de
acordo com as dimenses citadas e os classifica dentro
A adequao de Hofstede de cada uma delas. Assim, um pas pode ter alta ou bai-
evidente que as pesquisas de Hofstede foram im- xa averso incerteza etc. H, nesse aspecto, uma nti-

ABR/MAIO/JUN/2003 RAE 71

064-077 71 4/10/03, 3:31 PM


ORGANIZAES CULTURA ORGANIZACIONAL: GENERALIZAES IMPROVVEIS E CONCEITUAES IMPRECISAS

da classificao, dotada de juzo de valor, das diferentes devem ser levadas em considerao mesmo no contex-
culturas, induzindo idia de melhores ou piores to e na especificidade atual?
culturas. Trata-se de modelo simplista frente Pressupor continuidade quase absoluta desses termos
pluralidade do objeto escolhido. H clara homogenei- pressupor que a realidade no se alterou ou que se
zao de elementos diferentes que so transpassados e alterou dentro de determinadas condies e restries
analisados pelo crivo gerado por um autor que nasceu impostas pela cultura brasileira. Ou seja, a noo de
em um pas especfico, que explica a realidade de acor- cultura estaria funcionando como infra-estrutura que
do com sua viso e a impe sobre outros pases e reali- condiciona tudo o que h dentro de seus domnios. Alm
dades. Aqui adotamos um esprito neocolonialista, que disso, esse pressuposto implica que, de norte a sul do
questiona a criao e a definio de valores gerados em pas, esses traos continuaram a existir e a influenciar
contextos de pases desenvolvidos que se impem sobre todas as organizaes, gerando uma cultura organiza-
os demais, especialmente os no desenvolvidos econo- cional brasileira, o que reflete aceitao do princpio da
micamente (Prasad e Prasad, 2001). Isso no significa causalidade simples.
que achamos invlido seu estudo, mas queremos apon- Como vimos anteriormente, no limite, a grande maio-
tar que tal homogeneizao, utilizada de forma no pro- ria dos textos que analisam a cultura organizacional bra-
blematizada por autores brasileiros, simplifica a percep- sileira (embora alguns faam ressalvas sobre nossa di-
o de nossa pretensa cultura organizacional brasileira, versidade) sugere que todos os brasileiros compartilham
induz a anlise de nossa peculiaridade complexa e hete- daqueles traos culturais, que seriam ento a fonte de
rognea dentro de um ponto de vista gerado alhures e nossa condio de ser brasileiro.
impe tais valores nossa realidade. Como destacamos, essa noo de cultura rejeitada
pelos ps-modernos, j que eles a consideram ambgua
Traos gerais da cultura organizacional brasileira? por natureza. Ressalta-se veementemente que a cultura
O segundo aspecto que destacamos a anlise de no condiciona os sujeitos a serem como ela suposta-
traos culturais nacionais a partir de suas origens his- mente designaria. A noo de traos culturais brasilei-
tricas, mostrando que desde o surgimento do Brasil ros ou de estilo brasileiro de administrar seria, ento,
eles esto presentes em nossa sociedade de maneira tambm um exemplo de narrativa totalizante contra a
quase imutveis. Como dissemos, so utilizadas obras qual ningum pode escapar. Naquelas construes, pa-
de autores como Srgio Buarque de Holanda, Caio Pra- rece estar subjacente a seguinte idia: se brasileiro,
do Jr., Gilberto Freire e Roberto DaMatta para justifi- ser, em larga medida, assim. Mais uma vez, nuanas,
car a existncia de um estilo brasileiro de administrar, complexidades e ambigidades so descartadas e a cul-
de traos para uma anlise organizacional, do estrangei- tura compreendida como aquela que impe o papel
rismo e do paternalismo etc. Quando se toma como que o sujeito deve desempenhar.
base a perspectiva ps-modernista de anlise da cultu- Alm disso, a suposio de que agrupamentos huma-
ra (Rabinow, 1999) e da cultura nas organizaes nos artificialmente formados, includos dentro de fron-
(Martin, 1992; Alvesson e Berg, 1992), que considera teiras geogrficas, desenvolvam traos culturais que pos-
cultura como um fenmeno ambguo e complexo, re- sam ser compartilhados em tal grau que constituam uma
pleto de paradoxos e dependente de contextos espec- cultura, talvez no seja apropriada. Percebendo as con-
ficos, torna-se foroso contrapor generalizaes e an- tradies dessa perspectiva, o prprio Hofstede (1991,
lises que buscam encontrar coerncia histrica em tra- p. 12) reconhece: Naes no deveriam ser igualadas a
os culturais. A primeira questo que surge se tais sociedades. Historicamente, sociedades so formas or-
traos so hoje em dia iguais aos de 500 anos, ou me- ganicamente desenvolvidas de organizao social, e o
lhor, se o paternalismo presente em uma empresa fa- conceito de uma cultura comum se aplica, estritamente
miliar brasileira igual ao presente no engenho de a- falando, mais a sociedades do que a naes. Isso nos
car, se o sensualismo o mesmo presente nas relaes parece ainda mais problemtico quando estamos falan-
entre a casa grande e a senzala e se a adorao ao es- do de sistemas sociais como as organizaes e de pases
trangeiro a mesma do incio do sculo passado. Ou plurais como o Brasil.
seja, ser que desde 1500 ou 1900 esses traos no A respeito desse aspecto, se tomarmos como refern-
mudaram, a despeito das significativas alteraes do cia antroplogos como Darcy Ribeiro (1995), autor uti-
contexto de nosso pas ao longo desses anos? Ou ain- lizado pelos que pesquisam e estudam a cultura organi-
da, essas so as caractersticas tpicas do brasileiro que zacional brasileira, o Brasil no sem razo deve ser

72 RAE VOL. 43 N 2

064-077 72 4/10/03, 3:32 PM


RAFAEL ALCADIPANI JOO MARCELO CRUBELLATE

reconhecido como culturalmente mltiplo, sendo isso moderna, constitui-se em artifcio de poder, porque
um fato enriquecedor de nossa nacionalidade. Nessa implica o silncio ou mesmo a excluso de indivduos
mesma linha, Bosi (1992, p.1) destaca que: Da cultura e grupos no representados na cultura oficial, ou cujos
brasileira j houve quem a julgasse ou a quisesse unit- traos no correspondam queles tomados oficialmen-
ria, coesa, cabalmente definida por essa ou aquela qua- te como marcas do grupo ou do pas. No de se es-
lidade mestra (...) ocorre, porm, que no existe uma tranhar que nos estudos de Barros e Prates (1996, 1997)
cultura brasileira homognea, matriz dos nossos com- os autores apontem a postura de espectador como tra-
portamentos e dos nossos discursos. Ao contrrio: a o dos trabalhadores brasileiros, quando se observa que
admisso de seu carter plural um passo decisivo para em sua pesquisa foram entrevistados somente os exe-
compreend-la como efeito de sentido, resultado de um cutivos das regies Sul e Sudeste do Brasil. Ou seja, o
processo de mltiplas interaes e oposies no tempo estilo brasileiro no brasileiro, mas sim de um grupo
e no espao (...) A cultura das classes populares, por especfico em duas regies geogrficas especficas. A
exemplo, encontra-se, em certas situaes, com a cultu- noo de que o trabalhador brasileiro possui postura
ra de massa; esta com a cultura erudita e vice-versa. H de espectador vai frontalmente contra estudos que re-
imbricaes de velhas culturas ibricas, indgenas e afri- tratam a cultura popular, especialmente de trabalha-
canas, todas polimorfas, pois j traziam um teor consi- dores, como locus da resistncia e do questionamento
dervel de fuso. velado (Chau, 1986).
Vale frisar tambm que a noo de traos caractersti- Pelo que acabamos de ver, a perspectiva ps-moderna
cos de nossa cultura, que possuem origens histricas mostra-nos as contradies inerentes nos estudos de cul-
claras, implica reconhecer que so nossos, que so bra- tura das organizaes brasileiras e permite-nos indagar e
sileiros. Porm, ser que venezuelanos, argentinos, chi- questionar, usando referenciais modernos que discutem
lenos, angolanos, sul-africanos no so, por exemplo, a cultura brasileira, a validade de assertivas que sugerem
paternalistas, no adoram o estrangeiro e no so generalizaes e verdades sobre um pas plural, com for-
sentimentalistas, nos termos defendidos pelos analistas mao to diversa e heterognea quanto o nosso.
da cultura organizacional brasileira?
De fato, parece no estar patente na teoria organiza- A cultura organizacional que no presta
cional brasileira que qualquer teorizao das origens O ltimo trao que destacamos dos estudos organi-
e caractersticas de um povo, enquanto fonte de sua iden- zacionais brasileiros o de que neles predomina uma
tidade, possui importncia poltica significativa. Isso j viso negativa da suposta cultura brasileira em relao
foi h muito ressaltado por Guerreiro Ramos quando a outras culturas, principalmente a norte-americana ou
props a reduo sociolgica das explicaes oriundas a de pases considerados desenvolvidos (o Japo ou-
de outros contextos para entender a realidade nacional. tro exemplo recorrente). Identifica-se claramente nes-
Construindo sua proposta de estudo cultural a partir da sas anlises a forte influncia dos primeiros estudos
filosofia heideggeriana, Ramos (1996, p. 86-87) defen- culturalistas desenvolvidos no Brasil, em especial de
de que um objeto cultural constitudo no s por seus Buarque de Holanda e sua proposio da natureza
elementos objetivos, mas tambm pela funo que exer- cordial do brasileiro tpico. Mas, como destaca Souza
ce no sistema de objetos de que faz parte. Para efeito de (1999), a construo terica de Holanda, fundamenta-
reduo sociolgica, a funo dos objetos entendida da na teoria weberiana de racionalizao ocidental, tem
(...), em termos de sentido, de acordo com a intencio- como objetivo construir um tipo absolutamente nega-
nalidade que possuem em uma estrutura referencial. tivo de personalidade, o homem cordial brasileiro, em
Os supostos traos gerais da cultura brasileira podem, comparao ao tipo absolutamente positivo do protes-
por exemplo, possuir diferentes significados, ser pro- tante asctico norte-americano tomado da obra
duto de diferentes intenes e ocupar diferentes fun- weberiana. As caractersticas resultantes desse esfor-
es em diferentes grupos da cultura. Sua suposta ma- o de anlise tpico-ideal so o individualismo
nifestao generalizada pode, em conformidade com essa personalista, a busca de prazeres imediatos, descaso
perspectiva, no ser mais do que produto de anlises por ideais comunitrios e de longo prazo.
superficiais que ressaltam a aparncia em detrimento do Explica-se, portanto, o atraso brasileiro em relao
significado local da manifestao. ao desenvolvimento econmico norte-americano como
A generalizao de padres culturais, portanto, resultante dessa tradio cultural na formao do povo
quando a analisamos inspirados pela perspectiva ps- brasileiro: Apenas o homem cordial concebido como

ABR/MAIO/JUN/2003 RAE 73

064-077 73 4/10/03, 3:32 PM


ORGANIZAES CULTURA ORGANIZACIONAL: GENERALIZAES IMPROVVEIS E CONCEITUAES IMPRECISAS

negatividade pura, entidade amorfa dominada pelo con- aceitao compulsria isto , sem alternativas do
tedo emotivo imediato e pela necessidade desmedida conhecimento especializado, a perda de valor do co-
de reconhecimento alheio. Como resultado (...) no te- nhecimento local, a disseminao, universalizao e
mos aqui nem mercado capitalista moderno nem demo- institucionalizao do risco, entre outros (Giddens,
cracia digna desse nome (Souza, 1999, p. 35). A cons- 1991; Giddens, Beck e Lash, 1997). O personalismo
truo terica aqui, ressalta-se novamente, tem carter que seria tpico do brasileiro confundido com o dese-
de tipo ideal e se refere tentativa de Buarque de Holanda jo de levar vantagem em tudo, como se a apropria-
em revelar uma personalidade ideal oposta ao protes- o pessoal do lucro e das vantagens do sistema pro-
tante asctico weberiano e, assim, fornecer explicao dutivo no fosse, em si, caracterstica do capitalismo.
para a superioridade econmica dos valores protestan- Em resumo, a impessoalidade nas relaes conside-
tes. Em outras palavras, a busca por representao de rada benfica e superior em termos absolutos. inte-
tendncias ou heranas culturais, mas no de caracte- ressante que, na busca por identificar traos da cul-
rsticas culturais empiricamente observveis em seu todo. tura brasileira e, assim, promover modelos de gesto
o que ressalta Vianna Moog em estudo que parte da adaptados realidade nacional, acaba-se por emitir
tradio iniciada por Buarque de Holanda. Moog (1974) julgamentos de valor provenientes de outras realida-
mais enftico em destacar os objetivos dessa linha ana- des, ou seja, julga-se nossa suposta cultura por meio
ltica, isto , a comparao dos tipos de personalidade de lentes estranhas nossa realidade. A perspectiva
ou tipos culturais brasileiro versus protestante asctico neocolonialista ajuda-nos a perceber como ns mes-
norte-americano limitada dimenso econmica e mos criamos nossa prpria excluso por meio de con-
sua adequao a parmetros relativos s caractersticas ceitos que no levam em conta nossa realidade e ex-
da modernidade ocidental. clui as vozes destoantes e as complexidades (Prasad e
Faz-se necessrio, portanto, que se contextualize essa Prasad, 2001).
crtica pelo aspecto econmico, ou seja, que se tenha Voltemo-nos a Darcy Ribeiro (1995, p. 269), para
claro que em relao ao contexto moderno de com- quem os ncleos culturais formadores de nosso pas (os
petio capitalista que essa suposta herana cultural Brasis) eram ao mesmo tempo muito iguais e muito di-
apresenta desvantagens, mas no de forma geral. Alm ferentes: a histria, na verdade das coisas, se passa nos
disso, h de se aceitar como legtima a estrutura capi- quadros locais, como eventos que o povo recorda e a
talista de sociedade para que se considere tambm le- seu modo explica. a, dentro das linhas de crenas co-
gtima essa superioridade, e a que est o carter de participadas, de vontades coletivas abruptamente eria-
verdade nica disfarado em significativa parte das das, que as coisas se do. Podemos admitir, por meio
anlises culturalistas da sociedade brasileira, constru- da perspectiva de anlise ps-moderna, que ressaltar as
das no mbito de nossa teoria organizacional. Como igualdades e silenciar as diferenas , por si, opo que
aponta Werneck Vianna (1998, p. 175): O Weber da descontextualiza e atropela ambigidades e complexi-
verso hoje hegemnica nas Cincias Sociais e na opi- dades inerentes a qualquer cultura. Ressaltar apenas al-
nio pblica sobre a interpretao do Brasil, tem sido guns daqueles aspectos , no mnimo, generalizar uma
aquele dos que apontam nosso atraso como resultante caracterizao que normalmente descaracteriza, ainda
de um vcio de origem, em razo do tipo de coloniza- que seja para que se possa, de alguma forma, ordenar
o a que fomos submetidos a chamada herana do uma compreenso ou interpretao qualquer de nossa
patrimonialismo ibrico.... realidade nacional.
Assim, recorrente nos estudos organizacionais
apontar a natureza personalista das relaes sociais no
Brasil como sendo aspecto negativo para o desenvolvi- CONSIDERAES FINAIS
mento profissional e organizacional. Sugere-se freqen-
temente que a cooperao entre ns seja sempre pro- Neste artigo, procuramos problematizar a produo
duto de relaes afetivas, voltadas busca de favores acadmica que analisa a denominada cultura organi-
pessoais em detrimento da sociedade ou do grupo mais zacional brasileira na rea de estudos organizacionais
amplo e em detrimento de relaes baseadas na e administrao. Vimos que, em termos gerais, essa pro-
impessoalidade. Entretanto, no se discutem as conse- duo possui algumas caractersticas recorrentes. A pri-
qncias dessa confiana baseada em impessoalidade, meira delas de que tal produo foi influenciada de
ou confiana em sistemas abstratos: a necessidade de forma marcante pela pesquisa de Hofstede, cujos pre-

74 RAE VOL. 43 N 2

064-077 74 4/10/03, 3:32 PM


RAFAEL ALCADIPANI JOO MARCELO CRUBELLATE

ceitos so aceitos de forma no problematizada pela mos estudos e pesquisas que funcionam como esforo
vasta maioria dos estudos que analisamos. A segunda de retrica para a afirmao de uma falaciosa identida-
considerao de que, em sua maioria, os textos ana- de nacional nica. Trilhando esse caminho, continuare-
lisados recorrem anlise de traos culturais nacio- mos a falar de um Brasil que s existe nas improvveis
nais a partir de suas origens histricas, procurando generalizaes que realizamos.
descrever sua continuidade desde a formao do Brasil
at os dias de hoje, sem apontar nuanas ou variaes.
Ao mesmo tempo, em maior ou menor grau, tais tra- Artigo recebido em 14/05/2002. Aprovado em 09/10/2002.
os culturais aparecem como abrangentes, tpicos, ex-
clusivos e caractersticos de uma unidade denominada
cultura brasileira. Assim, a heterogeneidade da cul-
tura brasileira renegada ao segundo plano. A terceira
considerao de que so realizados juzos de valor Notas
sobre os supostos traos culturais nacionais, vistos
Rafael Alcadipani gostaria de agradecer a seu orientador, Fernando C. Pres-
como subdesenvolvidos e como causadores do atra- tes Motta, constante fonte de inspirao e sugestes. Gostaramos de agra-
so nacional. decer as sugestes e comentrios, que nos permitiram aperfeioar nosso
Problematizando os pontos que acabamos de levan- artigo, aos Profs. Maria ster de Freitas, Miguel P. Caldas, Carlos Osmar
tar a partir da perspectiva ps-moderna, discutimos a Bertero, Maria Jos Tonelli e Alexandre Faria. Agradecemos, tambm, as
excelentes recomendaes dos trs revisores annimos e do editor da RAE,
inadequao do uso direto do referencial de Hofstede e bem como as sugestes de melhoria de Tatiana Tinoco e Humberto
os problemas associados noo de uma cultura orga- Laudares.
nizacional brasileira, pois tal noo passa por cima de
nuanas, especificidades e peculiaridades regionais, lo-
cais e individuais. Por fim, discutimos o juzo de valor
presente em boa parte dos estudos que analisam a cul-
tura organizacional brasileira. Referncias bibliogrficas
O resultado das anlises que se realizaram neste arti- AIDAR, M; BRIZOLA, A; PRESTES MOTTA, F. e WOOD JR., T. Cultura
go aponta possibilidade de que os estudos culturais organizacional brasileira. In: WOOD Jr., T. Mudana organizacional. So
no mbito da teoria organizacional sejam mais especfi- Paulo : Atlas, 1995.
cos, locais e referentes a grupos culturais. Uma pers-
ALVESSON, M. Cultural perspectives on organizations. New York : Cambridge
pectiva desse tipo implica reconhecer o fundamento e University Press, 1995.
as conseqncias polticas da anlise cultural, ao mes-
mo tempo em que implica uma anlise mais descritiva ALVESSON, M. e BERG, P. Corporate culture and organizational symbolism.
do fenmeno cultural. De fato, as abordagens ao fen- Berlin : de Gruter, 1992.
meno da cultura, tanto quanto a interpretao da cultu-
BARROS, B. e PRATES, M. O estilo brasileiro de administrar. So Paulo :
ra organizacional, em sua maioria, revelam que ainda Atlas, 1996.
predomina na administrao brasileira um vis fortemen-
te gerencialista e pretenses de engenharia social, cons- BARROS, M. Um estudo comparado sobre gesto emancipadora em orga-
tituindo instrumento a favor de grupos dominantes ou nizaes comunitrias: a comparao Bahia (Brasil) e Qubec (Canad).
In: ENCONTRO ANUAL DA ASSOCIAO NACIONAL DOS PROGRA-
privilegiados, de algum modo.
MAS DE PS-GRADUAO EM ADMINISTRAO, 25, 2001, Campi-
Muito embora a discusso da noo de cultura orga- nas. Anais eletrnicos... ANPAD, 2001.
nizacional brasileira seja de fundamental importncia
para o desenvolvimento de anlises que faam mais sen- BAIARDI, A. Padres culturais e resistncia a mudanas: obstculos de-
tido dentro de nossa peculiaridade, a preocupao com mocracia e ao desenvolvimento no Brasil. Organizao e Sociedade, Jul.
1996.
especificidades e contextos que so extremamente plu-
rais de fundamental importncia para levarmos em BARDIN, Laurence. Anlise de contedo. Lisboa: Edies 70, 1977.
conta o que de mais importante h na sociedade brasi-
leira: a heterogeneidade. Quando essa heterogeneidade BAUMAN, Z. Viewpoint: sociology and postmodernity. Sociological Review,
v. 36, n. 6, 1988a.
no considerada apropriadamente ou silenciada, aca-
bamos por analisar nosso pas e nossas organizaes de BAUMAN, Z. Is there a postmodern sociology? Theory, Culture and Society,
forma superficial, ao mesmo tempo em que desenvolve- v. 5, n. 2, 1988b.

ABR/MAIO/JUN/2003 RAE 75

064-077 75 4/10/03, 3:32 PM


ORGANIZAES CULTURA ORGANIZACIONAL: GENERALIZAES IMPROVVEIS E CONCEITUAES IMPRECISAS

BORGES DE FREITAS, A. Traos para uma anlise organizacional. In: PRES- GIDDENS, A. As conseqncias da modernidade. So Paulo: Unesp, 1991.
TES MOTTA, F. e CALDAS, M. Cultura organizacional e cultura brasileira.
So Paulo : Atlas, 1997. GIDDENS, A.; BECK, U.; LASH, S. Modernizao reflexiva. So Paulo:
Editora Unesp, 1997.
BOSI, A. Cultura brasileira: temas e situaes. So Paulo : tica, 1992.
GONALVES DA SILVA, V. Antropologia ps-moderna guia prtico de so-
BRESLER, R. O pai e as organizaes: prticas de poder no Brasil. Organi-
brevivncia. So Paulo : USP, 2001. Mimeo.
zao e Sociedade, v. 7, n. 18, 2000.

CALS, M. e SMIRCICH, L. Past posmodernity? Reflections and tentative GOPAL, WILLIS e GOPAL, 1999.
directions. Academy of Management Review, v. 24, n. 4, 1999.
HABERMAS, J. Modernity versus postmodernity. New German Critique, n.
CALDAS, M. Santo de casa no faz milagre: condicionantes nacionais e 22, p. 3-18, Winter, 1981.
implicaes organizacionais da fixao brasileira pela figura do estrangei-
ro. In: PRESTES MOTTA, F. e CALDAS, M. Cultura organizacional e cultu- HASSARD, J. Sociology and organization theory. New York : Cambridge
ra brasileira. So Paulo : Atlas, 1997. University Press, 1993.

CALLIGARIS, C. Hello Brasil. So Paulo: Escuta, 1993.


HATCH, M. J. Organization theory: modern, symbolic and postmodern
perspectives. Oxford: Oxford University Press, 1997.
CAMPOS, C. A competitividade e o aprendizado das organizaes brasi-
leiras. Revista de Administrao Pblica, v. 34, n. 3, 2000.
HOFSTEDE, G. Cultures consequences: international differences in work-
related values. 2nd ed. Beverly Hills : Sage, 1980.
CAPELO, F. Relaes de poder no processo de sucesso em empresas
familiares: o caso das indstrias Filizola S.A. Organizao e Sociedade, v. 7,
n. 18, 2000. HOFSTEDE, G. Cultures and organizations: software of the mind. New York :
McGraw-Hill, 1991.
CARBONE, P. Cultura organizacional do setor pblico brasileiro: desen-
volvimento de uma metodologia de gerenciamento da cultura. Revista de LYOTARD, J. La condicion postmoderna. Madrid : Catedra, 1989.
Administrao Pblica, v. 34, n. 2, 2000.
MARTIN, J. Cultures in organizations: three perspectives. Oxford : Oxford
CAVEDON, N. As culturas das organizaes brasileiras na era da globali- University Press, 1992
zao. In: ENCONTRO ANUAL DA ASSOCIAO NACIONAL DOS
PROGRAMAS DE PS-GRADUAO EM ADMINISTRAO, 22, 1998,
Foz do Iguau Anais eletrnicos... ANPAD, 1998. MARTIN, J. e FROST, P. Jogos de guerra da cultura organizacional: a luta
pelo domnio intelectual. In: CLEGG, S.; HARDY, C. e NORD, W. Handbook
de estudos organizacionais. So Paulo : Atlas, 2001.
CHAU, M. Conformismo e resistncia. So Paulo : Brasiliense, 1986.

CLEGG, S. Modern Organizations. London: Sage, 1990. MCSWEENEY, L. Hofstedes model of national cultural differences. Human
Relations, v. 55, n. 1, p. 88-117, 2002.
CLIFFORD, J e MARCUS, G. Writing Culture: The Poetics and Politics of
Ethnography. Berkley: University of California Press, 1986. MOOG, V. Bandeirantes e pioneiros. 11 ed. Porto Alegre : Globo, 1974.

COOPER, R e BURRELL, G. Modernism, postmodernism and organization PALMADE, J. L management interculturel. Leffacement ds bases
analysis: an introduction. Organization Studies, v. 9, n. 1, 1988. identitaries. In: Palmade, J. Ls deux sources de lexclusion, economisme et
replis identitaires. Paris : Editions Karthala, 1993.
COSTA, A Cultura brasileira e organizao cordial: ensaio sobre a Gavies
da Fiel. In: Prestes Motta, F. e Caldas, M. Cultura organizacional e cultura
PARKER, M. Post-Modern organizations or postmodern organization
brasileira. So Paulo : Atlas, 1997.
theory. Organization Studies. v. 13, n. 1, p. 1-17, 1992.

DAVEL, E. e VASCONCELOS, J. Gerncia e autoridade nas empresas bra-


sileiras: uma reflexo terica e emprica sobre a dimenso paterna nas PRASAD, A. e PRASAD, P. Otherness at large: identity and difference in
relaes de trabalho. In: PRESTES MOTTA, F. e CALDAS, M. Cultura orga- the new globalized organizational landscape. In: MILLS, A. e MARJOSA, I.
nizacional e cultura brasileira. So Paulo : Atlas, 1997. Gender, identity and culture of organizations. London : Rotledge, 2001.

FEATHERSTONE, M. In pursuit of the postmodern: an introduction. PRESTES MOTTA, F. Cultura e organizaes no Brasil. In: Prestes Motta,
Theory, Culture and Society, v. 5, n. 2, 1988. F. e Caldas, M. Cultura organizacional e cultura brasileira. So Paulo :
Atlas, 1997.
FOUCAULT, M. As palavras e as coisas. Lisboa : Portugalia, 1966.
PRESTES MOTTA, F. e ALCADIPANI, JeitinhoBrasileiro, Controle So-
FOUCAULT, M. Histria da sexualidade. Rio de Janeiro : Graal, 1987. Vol. cial e Copetio. Revista de Admistrao de Empresas, vol. 39 no.
I - A vontade de saber. 03. 1999.

76 RAE VOL. 43 N 2

064-077 76 4/10/03, 3:32 PM


RAFAEL ALCADIPANI JOO MARCELO CRUBELLATE

PRESTES MOTTA, F.; ALCADIPANI, R e BRESLER, R. Estrangeirismo como SOUZA, J. A tica protestante e a ideologia do atraso brasileiro. In: Souza,
Segregao nas Organizaes. Revista de Administrao Contempornea. J. (Org.). O malandro e o protestante: a tese weberiana e a singularidade
Vol. 05. Nmero Especial ENEO, 2001. cultural brasileira. Braslia : UnB, 1999. p. 17-54.

PRESTES MOTTA, F. e CALDAS, M. Cultura organizacional e cultura brasi- THOMPSON, P. Postmodernism: fatal distraction. In: Hassard, J. e
leira. So Paulo : Atlas, 1997. Parker, M. Postmodernism and organizations. London : Sage, 1993. p.
183-203.
RAMOS, A. G. A reduo sociolgica. Rio de Janeiro : Editora da UFRJ,
1996. URDAN, F. T. e URDAN, A. T. Estilos gerenciais e agrupamento de cultura
nacional: brasileiros versus europeus latinos e anglo-saxes. In: ENCON-
TRO ANUAL DA ASSOCIAO DOS PROGRAMAS DE PS-GRADUA-
RABINOW, P. Antropologia da razo. Rio de Janeiro : Relume Dumar,
O EM ADMINISTRAO, 25, 2001, Campinas. Anais eletrnicos...
1999.
So Paulo : ANPAD, 2001.

RIBEIRO, Darcy. O povo brasileiro: a formao e o sentido do Brasil. So


VERGARA, S.; MORAES, C. e PALMEIRA, P. Cultura brasileira revelada
Paulo : Companhia das Letras, 1995.
no barraco de uma escola de samba: o caso da famlia Imperatriz. In:
PRESTES MOTTA, F. e CALDAS, M. Cultura organizacional e cultura brasi-
SANTOS, J. Paratodos Bahia: uma organizao no jogo do bicho. Organi- leira. So Paulo : Atlas, 1997.
zao e Sociedade, Jun. 1996.
VIANNA, L. W. Weber e a interpretao do Brasil. In: Souza, J. (Org.). O
SOKAL, A. e BRICMONT, J. Fashionable nonsense: postmodern intellectuals' malandro e o protestante: a tese weberiana e a singularidade cultural brasi-
abuse of science. New York : Picador USA, 1999. leira. Braslia : UnB, 1999. p. 173-94.

Rafael Alcadipani
Professor do Departamento de Administrao Geral e Recursos Humanos da FGV-EAESP e
professor da ESPM-SP. Mestre em Administrao pela FGV-EAESP. Interesses de pesquisa em
teoria crtica das organizaes e perspectivas ps-estruturalistas em anlise das organizaes.
E-mail: ralcadipani@fgvsp.br
Endereo: FGV-EAESP. Av. 9 de julho, 2029. So Paulo, SP. CEP 01313-902.

Joo Marcelo Crubellate


Professor do Departamento de Administrao da Universidade Estadual de Maring (PR)-UEM.
Doutorando em Administrao de Empresas pela FGV-EAESP. Interesses de pesquisa em Teoria
das Organizaes e em Gesto Ambiental.
E-mail: jmcrubellate@aol.com
Endereo: DAD/UEM. Av. Colombo, 5970. Maring, PR. CEP 87020-900.

ABR/MAIO/JUN/2003 RAE 77

064-077 77 4/10/03, 3:32 PM

Vous aimerez peut-être aussi