ERTCH F E O M M

SE?I E S1N1TI

Trk?esi ;
Iitan Gndz
 N D E K L E R

nsz ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... * *?

t. Sevmek Bir Sanat Mdr? ... ... ... ... II

II, Sevgi Kuram ... ... ... ... ... ... ........ 1*?

L Sevgi, nsann Varolm a Sorununun Y a n t 17

2. Anne - Babayla ocuk Arasndaki Sevgi 45

3. Sevginin Nesneleri ... ... ... ... ... ... ... $2
a. Kardelik Sevgisi ... ... ... ... .... 53
tx Anne Sevgisi ... ... ... ... ... ... ... ... 64
c. Cinsel Sevgi ... ... ... ... ... ... ... 58
d. Kendini Sevme ... ... ... ... ... ... ... 62
e. T a n r Sevgisi * w.: *.*; >e $8

III. Sevgi ve ada Bat Toplumunda

Sevginin Yozlatrlm as ... ... ... ... ... ... 85

IV. Sevginin Uygulanm as ... ... ... 105

SEVM E S A N A T I
SEVME SANATI
Erich Fromm / eviren ; Itan Gndz / Yaynlayan ;

Eyll 1985
 N S Z

Bu kitab okuyarak sevme sanatna ilikin hazr

b ilgiler edinmek isteyenler d krklna urayacak
lardr. Tam tersine bu kitap, belli bir olgunluk dze*
yine erimeden kiinin sevgiye ulaamayacam gs
term eyi amalamaktadr. Burada yaplmak istenen
okuyucuya, sevgiye erim ek iin harcad tm aba*
larn, kendi kiiliini btnyle yaratc ynde geli-*
rmedike, baarsz kalacam gsterm ek, komusu
nu sevme yetenei, alak gnlllk, cesaret, inan ve
disiplin kazanmadan sevgiden yana kiisel doygunlu
a eriem eyeceini kantlamaktr. Bu niteliklere az
rastlanan bir uygarlkta, sevme yeteneine erim ek de
g rastlanan b ir basan olarak kalmaktadr. Ya da
herkes, kendi kendine gerekten sevgiyle dolu ka ki
i tamm olduunu sorabilir. in gl, sevmeyi
baarma koullarna erimek iin nmzde duran zor
luklar renmekten kanmamza neden olm am aldr.
Gereksiz karklklardan saknmak i i% sorunu elim
den geldiince teknik olmayan bir dille anlatmaya a
ba harcadm. Gene aym nedenle, sevgi zerine yazb
mt olanlardan ok az kaynak verdim .
Tmyle baarl zm bulamadm bir dier
sorunsa, benm daha nceki kitaplarm da ne srd-*
gm savlan tekrarlam aktan kendimi alamamam oldu.
Okuyucu yabanc olm ad, zgrlkten Ka, Kendi
ni Savunan nsan ve Salkl Toplum kitaplarn-
da eme srlen birok dnceyi hu kitapta da bula
caktr. Sununla birlikte Sevme Sanat, tmyle b ir tek
ra r deildir. Daha ncekilerin yannda birok yeni d
nce ne srlmekte, halta kitap tek bir konunun,
sevme sanatnn ekseninde topland iin doal ola
rak eski dnceler baz durumlarda yeni alm lar
kazanmaktadr.

E. Fromm
 Hi bir ey bilmeyen, bi bir eyi sevemez.
H i bir ey yapamayan, hi bir ey anlamaz,
H i bir ey anlamayan, deersizdir
Oysa anlayan kii aym zamanda severf farkna
varr, grr...
B ir eyin aslnda, ne kadar b ilgi varsa daha fazla
sevgi vardr...
Tm yemilerin brtlenlerle aym zamanda o l
gunlatn dleyen kii, zmlere ilikin bir ey bil
m iyor demektir.

P A K A C B LS U S
 1, BLM

SE VM E K B R S A N A T M ID IR ?

Sevmek bir sanat mdr? yleyse eer, bilgi ve a

baya gereksinim i vardr. Yoksa sevgi, kaderin bir t-
fuyla ansh olanlarmzn kapld tatl bir duygu
mudur? phesiz byk ounluk ikinci nermeye
.inanmaktadr. Oysa bu kitap, birinci nerme temeline
oturtulmutur.
H i kimsede sevginin nemsiz olduuna ilikin bir
kan yoktur. Onun alm ekerler, sinemalarda mut
lu ya da mutsuz ak hikyeleri izlerler, yzlerce nite
liksiz ak arklar dinlerler. Buna ramen, pek az
sevgiye ilikin bir eyler renmenin gerekli olduunu
dnr.
Bu zel tutum, kiiyi ya tek basma ya da toplu ola
rak;, byle dnmeye ynelten birok ncln stn
de ykselmektedir. Birok kii ,sevm e sorununu ilke!
bir biimde ele almakta, kendi sevebilme gcnden,
sevme ediminden ok sevilme olarak grmektedir. On
lar iin sorun, nasl sevilebeeekleri, nasl sevimli ola
bilecek! eridir. Bu amalarm gerekletirm ek iin e
itli yollar denerler. zellikle erkeklerin kulland bu
yollardan biri, gl olmak, toplumsal konumlarnn
elverdii oranda gl ve paral olmaktr, Kadm larm
bavurduklar bir yol ise, endamna, giyim ine zen gs
tererek ekici olmaktr. Kibar olmak, ilg i ekici konu

11
malar yapmak, yardm sever, alakgnll grnp
kimseyi incitmemek, kendilerini ekici klmak iin ka
d n ve erkeklerin birlikte bavurduklar dier yollar
dr. Sevim li olmak iin yaplanlarn ou, baarl ol
mak dost kazanmak ve bakalarn etkilem ek iin
yaplanlarla akmaktadr. Hem bizim uygarlm zda
birok kii iin sevim li olmama anlam cinsel cazibeye
sahip olmakla popler olmann dnda bir anlam ta*
mamaktadr. Sevgi konusunda renilecek bir eyin
bulunmadna ilikin dnceyi douran ikinci nc
ln ardmda yatan tavr, sevgi sorununun bir yetenek
sorunu deil, bir nesne sorunu olduunu sanmaktan
kaynaklanmaktadr. nsanlar sevmenin kolay olduu
nu, fakat sevecek ya da sevilecek doru nesneyi
bulmann g olduunu dnrler. Bu tutumun kkle
ri, ada toplumun geliim tarihine dayanan birok
nedeni vardr. Bunlardan bir tanesi sevgi nesnesbnin
seiminde yirminci yzylda yer alan byk deiiklik
tir. Geleneki toplumlarn birounda olduu gibi, V ic
toria anda da sevgi, kiinin yaam iinde birden
bire ortaya ekveren ve evlilikle biten bir ey deildi.
Tam tersine, sevginin evlilikten sonra doup geliece
ine inanlr; toplumsal dnce temeline oturan bir
biimde ya ailenin karlkl ilikileriyle, ya pa
tanlar araclyla, ya da kendiliinden gerekleti-
rilirdi.
Bat dnyasna, romantik ak kavram son birka
kuakta egemen oldu. Birleik Am erikada geleneksel
yapnn etkinlii tmyle silinmemesine karn, byk
ounluk kiisel yaam iinde o kendiliinden oluu-
verip evlilikle bitecek olan romantik asta aramakta
dr. Sevgide oluan bu yeni zgrlk kavram nesnenin
nemini, yetenein neminin aleyhine olduka artrm
olsa gerek.
ada uygarln bu nedene skca bal bir ba
ka nemli zellii daha vardr. Tm uygarlm z, kar

12
lkl kr salayan bir al - veri dncesi, sainal-
ma al zerinde ykseliyor. ada insann mutlu
luunun tem el unsurunu, m aaza vitrinlerine bakmak,
pein ya da taksitle diledii bir eyi almak oluturmak
ta. Kadn ya da erkek, insanlara ayn gzle bakyor
lar. Erkek iin, ekici bir kz ks in ekici bir er
kek- peinde olduklar ganimetlerdir. ekiciiik ki
ilik pazarnda genellikle aranan ve peinde koulan
bir ssl nitelikler paketi anlamna gelir. K iiyi ekici
yapan ey, fiziksel olduu kadar dnsel olarak da
gnn modasma baldr. 1920lerde sigara ve iki
ien, klhani ama dii kzlar ekiciydiler. Bugnn mo
dasysa, kzlarn daha evcimen ve nazl olmalarn ge
rektiriyor. 19. Y Y sonlaryla, bu yzyln balarnda
erkein ekici bir paket haline gelebilm esi iin, sal
drgan v e hrsl olmas gerekiyordu. Bugn ise hog
rl ve toplumsal olmas istenmektedir. Her ne olursa
olsun, k olma duygusu, tmyle meta insanlara ba
l olarak, kiinin kendi olanaklaryla al-veri etmesi
biiminde geliti. Pazarla oturduunda, nesne, top
lumsal deer olarak ekici olmal, ayrca benim gr
nen ve sakl kalm deerlerim i ve potansiyelimi gz-
nnde tutabilmelidir. ki insan, ancak kendi deiim
deerlerinin snrlarn da hesaba katarak, piyasadaki
en kullanl nesneyi bulduklarm hissettikleri an bir
birlerine k olurlar. Sk sk sanki gerek br mlk
alyormuasna, gelitirilebilecek gizli potansiyeller
de bu pazarlkta rol oynar. Tm ynelimlerin m erkezi
ni pazarn oluturduu, maddi baarlarn en nemli
deer olduu bir uygarlkta, insanlar aras sevgi ili
kilerinin de meta ve emek pazarm yneten ayn dei
im yolunu izlemesine amak iin pek az neden var.
S evgi konusunda renilecek bir eyin bulunmad
dncesini ynlendiren nc hata, bataki sev
dalanma ediniminin srekli k olma ya da daha do
ru bir deyile ak ite olma durumuyla kartrlma*

13
sndan kaynaklanmaktadr Tpk .imdi bizi er gibi b ir
birine yabanc olan iki insan, aralarndaki duvar bir
den ykar, kendilerini, birbirlerine ok yakn, duyar,
tek bir kii gibi hissederlerse, o an, yasanm en heye
canl en badondrc andr, Bu an, sevgisiz, kopuk
soyutlanm bir kii iin ok daha harikulade, ok da
hil mucizevidir. Bu mucizevi an yaknlama, cinse!
ekicilik ve birlem eyle balar, ya da birlikte oluur
sa gereklemesi ok daha kolaylar, N e var ki salt
bu yaplarndan dolay, bu tr sevgiler bitimsin deil
lerdir. kl insan birbirlerini daha iyi tandka yakn
lamalarndaki o mucizevi nitelik, d knkhklan.. e
likiler, bkknlklarla ilk heyecanlarndan arta kalan
ne varsa tmn silip sprrken kendisi de yava y a
va yiter. Balangta bunun farkna varm azlar. A s
lnda birbirleri iin o yanp tutumalar, deli divane ol
malar, daha nceki yalnzlklarnn derecesini gste
ren bir kantken, sevgilerinin iddetinin lsym
gibi kabul ederler,
Tersini kantlayan kars konulmaz rneklerin v a r
olmasna karn, sevmekten daha kolay hi bir eyin
olmayacana ilikin tutum yaygn olm ay srdrmek-
tedir. Ak gibi sonsuz umutlar ve beklentilerle bala
yan ve hi amadan yklan br baka faaliyet ya da
yatrm bulmak ok gtr. E er bu bir baka edim
iin sozkonusn olsayd, insanlar ya ondan tmyle va z
geerler ya da baarszln, nedenlerini bulmaya ve
daha iyisini nasl baarabileceklerini renmeye al
rlard, Sevgiden vazgem ek olanaksz olduuna gre
sevgi konusundaki baarszlklarn stesinden gelebil
menin bir tek uygun yolu olarak bu baarszlklarn
nedenlerini gzden geirip, sevginin anlamm incele
m eyi gelitirmek kalyor.
Atlacak ilk adm sevginin de, yaamak gibi bir sa
nat olduunun farkna varmaktr. E er nasl sevm e
roiz gerektiini reneceksek, mzik, resim, maran

14
gozluk doktorluk ya da mhendislik sanatlarn, mes
leklerini renmek iin ne yapyorsak onun aynn
yapmamn gerekecektir.
Herhangi bir sanat renmek iin atlacak adm
lar nelerdir?

B ir sanat renme sreci iki blme ayrlabilir:

lk adm, kuramda ustalamak, kinci adm pratikte
ustalamak. E er doktorluk sanatnda ustalamak isti
yorsam ncelikle eitli m ikroplar ve in'san vcudu
hakknda bilgi edinmem gerekecektir. Tm bu kuram
sal bilgileri edinmem elbette doktorluk sanatnda usta
latm anlamna gelmez. Bu sanatda, ustala ancak
kuramsal bilgimin sonularyla pratik bilgimin sonu
larn kartrp bir btn haline getirebileceim bir
yn pratikten getikten sonra, ulaabilirim, zlediim
bu yol, tm sanatlarda ustalamam! zdr. Fakat
kuramsal ve pratik bilgilenmenin yannda herhangi
bir sanatta ustalamak iin gerekli olan bir nc
unsur daha yardr. Bu, kiinin o sanatta ustalamay
en nemli ii olarak kabul etmesi, dnyada ondan da
ha nemli bi bir eyin bulunmamasdr, Mzik iin,
doktorluk iin, marangozluk iin ve sevgi iin bu
bir gerektir. Muhtemelen bizim uygarlm zdaki in
sanlarn, bu kadar ak baarszla uramalarna
karn, bu sanat renmeyi niin bylesine nadir de
medikleri sorusunun cevab da burada yatmaktadr :
ba an, itibar, para, g, hemen hemen tm enerjim i
zi bunlar nasl gerekletireceim izi renmeye har
carz. Sevm eyi renmeye ise verecek hi bir eyimiz
kalmaz.

Acaba, kiiye para ve n sadece bu eylerin ka

zandrmas, onlar renilmeye deer klmakta, a
da anlamda kr getirmeyen sadece ruhun kazanc
olan sevgiyse, pek enerji harcamaya hakkmzn bu
lunmad bir lks olarak m kabul edilmekte? Byle

15
de olsa, sevme sanatm rsmzdeki tartmalarda u
blmlerde ele alacam : nce, kitabn byk bir ks
mn kaplayacak olan sevgi kuramm tartacaz. A r
dndan, sevginin pratiini nceleyeceim bu konuda
da, dier alanlarda olduu gibi pratie ynelik syle
yecek pek az ey bulunacak.

18
 II. blm

SE VG K U R A M I

I Sevgi, insann varolu sorununun yant.

Sevgiye ilikin tm kuramlar ,insan kuramyla, in

sanln varolu kuramyla balamak zorundadrlar.
Hayvanlarda biz sevgiyi ya da sevginin benzerini on
larn igdsel yaplarnn paralar olan ilikiler ha-
Jinde buluruz, nsandaysa, bu igdsel yapnn sade
ce kalntlarn grmekteyiz, nsann varoluunun te
melindeki gerek, hayvanlar leminden igdsel
uyumdan karak tmyle kopmasa da doaya
egemen olulundadr. O doann br parasdr ama
kopmutur ondan, geri dnmesi olanakszdr artk. Br
kez koyulmutur cennetten, ki doayla btnleme
sinin ilk ifadesidir bu geriye dnmeye yeltenirse
eer melekler ate saan kllaryla yolunu kesecek-
ferdir, nsan ancak akim kullanarak, bir daha elde
edememek zere yitirdii insanlk ncesi uyumun ye
rine, yeni, insanca bir uyum koyarak ilerliyebilir.
ster birey, ister tm insan soyu olsun, doumuy
la, kesin elan, gdler kadar kesin olan bir ortam
dan belirsiz, kararsz ve ak bir ortama frlatlverir,
Sad ece gemie ilikin kesinlik vardr. Gelecee ili
kin ok uzaklardaki lmden baka kesin olan bir ey
yoktur.

F. 2/11
 nsan zekyla dnlendirilraitir. O, kendi kendini
bilen bir yaamdr; kendisinin, dier insanlarn, ge
miinin ve gelecekte onu bekleyen olaslklarn farkn
dadr. Kendi kendinin ayr br varlk oarak bilincinde
olmas, yaam sresinin ksalm, kendi kararyla
domayp, belki sevdiklerinden nce, belki de onlar
dan sonra, ama kendi istei dnda leceini bilmesi,
yalnzlnn ve ayr olmasnn farknda olup, doal
ve toplumsal gler karsnda aresiz kal, insann
ayr ve kopuk yaamn ekilmez bir hapishaneye e
virm ektedir. Eer bu hapishaneden kurtulup darya
kamaz, kendisini d dnyayla, bir baka nsanla ya
da dnceyle btnletiremezse ldrr.
A yr olma duygusu huzursuzluu dourur, daha
gerei, bu tm huzursuzluklarn kaynadr. A yr ol
mam demek, insanca glerimi kullanma olanamdan
yoksun braklmam demektir. A y r olmam demek, a
resiz olmam, dnyay' (eyalar ve insanlar) etkin bir
ekilde kavnyam am am , dnya zerime ullandnda,
direnecek gc bulamam demektir. Byle ayr olmak,
iddetli huzursuzluk kaynadr. Bunun yannda utan
ve sululuk duygusu da yaratr. A yr olmaktaki bu
utan ve sululuk In cilde dem ile H avva yksnde
anlatlmaktadr. dem ve H avva iyilik ve ktlk bil
gisi aacnn meyvesini yedikten, tanrya bakaldr
dktan (bakaldrma zgrl varolana dek iyi ve k
t yoktu), doadaki ilk hayvansa! ahenkten kurtularak
insanlatktan, bir baka deyile insan olarak doduk
tan sonra grd ki plaktlar ve utandlar, Bu
kadar eski ve ilkel bir efsanenin, 19. Y Y m ar ba
naz ahlkn grntlediini ve hikyenin bize belirt
mek istedii can alc noktann, cinsel organlarnn g
rnmesinden duyulan utan olduunu mu kabul edece
iz? Bu biraz zor, hikyeyi byle, Viktorya dneminin
kafasyla yorumlarsak, su temel noktalan gzden ka
rrz; kadm ve erkek kendilerinin ve birbirlerinin

S
fa r km a vardktan sonra, ayr olularm ve farkllkla
rn gz nne alarak farkl cinsten olduklarn bilince
kardlar. Fakat birbirlerinden a yr olduklarn anla
dklar zaman henz birbirlerine yabancydlar. nk
henz birbirlerini sevmeyi renmemilerdi. ( dem
in, H a vva y savunaca yerde, ona suu atarak ken
dini savunmas gereinde aka grlmektedir,)
Sevgiyle btnlemeden insann, ayrln farketm esi
utancn kaynadr. Bu, m jm zamanda sululuun ve
huzursuzluun da kaynadr,
Dta kalmann stesinden gelerek, yalnzlnn,
hapishanesinden kurtulmas insann en byk ihtiya
cdr. Bu eilim i amadaki kesin baarszlk, delilik
demektir. Zira tmden soyutlanma paniinin stesin
den ancak d dnyadan bylesi bir el - etek ekmekle
gelinebilir. Bu durumda, dta kalma duygusu yok
olur. nk kiinin ayr olduu d dnya yok olmu
tur.
H er a ve her uygarlkta, insan tek ve ayn soru
nun zm le karlamtr: ayr olmann stesin
den nasl gelip, birlii nasl baarabilecei, kiinin ken
di bireysel yaamm nasl ap btnle nasl ulaa
ca, Sorun, maarada yasayan ilkel insan, srlerini
gden gebe, M srl kyl, Fenikeli tacir, Romal
asker, Ortaan din adann, Japon soylu, ada m e
mur ya da fabrika isi in hep ayndr. Sorun ayn
dr nk ayn yerden kaynaklanmaktadr: insann du
rumu, insann varolu koullan. Getirilen zmler
eitlidir. Sorun, hayvanlara tapnlarak, insan kurban
etmek ya da asker fetihlerle, lkse gmlerek, tanr
yolunda dnyadan el - ayak ekerek bir ite lgnca
alarak, sanatsal yaratclk, tanr ak ve insanlar
sevmekle zmlenmek istenebilir. nsanlk tarihinde
yazl birok zm varsa da, bunlar, yine de sayla
m ayacak kadar ok deildirler, Tersine, iin znden
ok iin dsal sorunlaryla ilgilenen bir sr kk

19
ayrnty bir yana atacak olursak, insanln yaad
eitli uygarlklarda bulunan zmlerin belli sayda
olduunu grrz. F elsefe ve din tarihi bu zmlerin
de tarihidir. V e bunlarn eitli blmlerin ve saylar
nn. da snrn gstermektedir
zmler bir lye kadar, bireyin ulat kiilik
dzeyine dayanmaktadr. Bebekte B E N fik henz
ok az gelimitir. O, hl kendisini annesiyle btn
hisseder. Anne varolduu srece ayr olma duygusuna
kaplmaz. Bebein yalnzlk duygusu annesinin gs
leri, derisi gibi anann nesnel varl ile giderilir. o
cuun yalnzlk ve erkinlik duygulan biraz geliince,
annenin fiziki va rl artk yetersiz kalr v e bylece
yalnzl baka yollarla alt etme gereksinimi doar.
Benzer biimde insan soyu da, bebekliinde kendi
ni doa ile br btn olarak hissediyordu. Toprak, hay
vanlar, bitkiler insann dnyas idiler henz. Kendisini
hayvanlarla bir tutuyor ve bunu hayvan maskeleri ta
karak, hayvanlara ya da hayvan totemlere taparak
belirtiyordu, nsan soyu, b ilkel balardan kurtulduk
a. kendini doal dnyadan da ayrd, ve yalnzlktan
kurtulmann yeni yollarn arama gereksinimi iinde
bymeye balad.
Bu eilim in stesinden gelmenin yollarndan bri
her tr dinsel ayinlerle kendinden gei andir. Bazan
bunlar, uyuturucular yardm yla kendi kendilerini et-
ikiliyerek, kendinden gei (trans) biimi olabilir. B ir
ok ilkel kabile, ayinleri bu tr zmn canl rnek
le in i oluturur. Bu sreklilii olmayan kendinden g e
i annda d dnya ve ondan doan ayr olma duy
gusu yiter. Bu trenler topluca yapldndan, bu z
m daha etkili klan kitle iinde kendini yitirm e de ek
lenir, Bu dinsel zm yoluna skca bal, okluk
onunla ie ie olan bir baka zm yolu da cinsel bir
lemedir, Cinsel boalm kiide, kendinden geie, ya
da belli uyuturucularn yaratt etkilere benzer du-

20
ram yaratr Bu dinsel ayinlerle kendinden geiler
sonrasnda kii bir sre ayr olmaktan pek ikyet et
meden yaayabiliyor. Ardndan huzursuzluun verdii
gerginlik yava yava artyor ve yinelenen trenle bir
kez daha ortadan kaldrlyor.
Bu kendinden geme anlar kabilede toplaca yapl
d srece bir huzursuzluk ya da su yaratm azlar. Bu
biimde davranmak, doru hatta erdemlidir. Zira bu,
rahij> ve byclerin onaylayp, istedikleri, herkes ta
rafndan paylalan bir eydir. Bu nedenle sululuk ya
da utan duymann bir anlam yoktur. Ayn zm,
bu tr toplu yaplan, trenleri gemite brakan bir uy
garln. bireyinin semesi, olduka farkl sonular do
urur, Bylesi dinse] ayinlerin yaplm ad uygarlk
larda, bireyin setii zmler alkolizm ve uyuturucu
madde alkanldr. Toplumsal olarak rnek alman
zme katlanlara ters den bu kiiler, sululuk ve
pimanlk duygusuyla kvranrlar. Alkole ya da uyu
turucu maddeye snarak tek bamahklanndan ka
m ay deneyenler, ayldktan sonra daha byk bir a y
r olma duygusuna kaplrlar. Ve sonuta ayn eylere
daha sk ve daha youn bir ekilde fcas vurmaya iti
lirler. Bundan pek az deiik olan, cinsel birlem eyle
kendinden geme, zmne ba vurmaktr. Bir l
ye kadar bu, ayr olmann stesinden gelmenin en do
al ve en normal biimidir. Ve soyutlanma sorununa
yar yarya zm getirir, Fakat tek hamahk duygu
sundan br baka yolla kurtulamayan birok kiide,
cinsel boalm peinde kou, alkolizmden ya da uyug-
iurueu alkanlndan pek fa rkl olmayan bir sonu
dourur. Cinsel boalm peinde koma, tek bamak-
m verdii huzursuzluktan kurtulmak iin umutsuz bir
ura biimini alr ve artan bir ayr olma duygusu ile
sonulanr. nk iinde sevgi bulunmayan bir cinsel
birleme iki insan arasndaki uurumu ksa bir sre
in kapatsa bile tmyle yok edemez.

21
 Bu kendinden geerek (orgastic) bir olularn t
m zellie sahiptirler: sert, hatta vahidirler, in
sarsn tm kiiliinde hem kafasnda hem vcudunda
yer alrlar, geici ve periyodiktirler,: Gemite ve g
nmzde insann sk sk bavurduu zm, bu birle
me biimlerinden ok farkl ve onunla taban tabana
zttr; birleme, topluluun inanlaryla, eylem leriyle
gelenekleriyle ona uygunluk temeline dayanr. B ura
da da dikkate deer bir gelime grmekteyiz.
Ayn topra paylap, ayn kam tayan ilkel bir
toplumda topluluk kkt. Gelien uygarlkla birlik
te, topluluk da byd, Bir ehir devletinin yurtta,
bir byk devletin vatanda,, bir kilisenin mensubu
olundu. Yoksul bir Rom al bile civis roman us sum
diyebildii iin gurur duyuyordu, Roma ve im para
torluk onun ailesi, yuvas, dnyasyd, ada Bat
toplammda da, topluluk ile btnleme a y n olmann
stesinden gelmenin en yaygn yoludur. Amacn sr
ye katlmak olduu bireyin kii olarak' byk lde
yittii bir olutur bu. Eer bende herkese benzer, beni
farkl klacak olan bir dncem ya da duygum, olmaz,
topluluun fikirlerine, geleneine uygunluk gsterir
sem, korunur, rknt saan yalnzlktan kurtulurum.
Diktatrlklerde bu uygunluk, korku ve dehete ba
vurularak, demokratik lkelerde ise propaganda ve
nerilerle salanr, ki sistem arasnda bir tek byk
ayrlk vardr, Demokrasilerde toplum d kalmak
mmkndr. V e gerek yaamda ela rastlanmayan br
durum deildir bu, Baskc sistemlerde ise, ancak bir
ka olaanst kahraman ve fedai itaat etmeyi redde
debilir, Bu farklla ramen, demokratik toplumiarda
ok daha byk lde topluma uygunluk grlr. N e
den, birleme sorununa her halkrda bir zm hu-
lunmasmn zorunluluunda yatmaktadr. Eer baka
daha iyi bir yol bulunmazsa, srsel birlie uygunluk
dierlerine a r basar. E er kii? toplumdan ayr o l

2%
mama gereksiniminin yakcln kavrarsa, ii o za
man fark l olmann, srden birka admck uzaklar
da olmann korkusunu anlar, Razan, bu, toplumd
kalma korkusu, topluma ayak uyduramayan kiinin ka
fasnda, onu korkutan gnlk tehlikeler biimini alr.
Fakat aslnda insanlar en azndan. B at demokrasile
rinde, topluma uyum gsterme istekleri, zorlama oran
larndan ok yksektir.
Birok kii, topluma ayak uydurma gereksinmele
rinin bile farkna varmama ktadr, Bunlar, kendi zgr
dncelerini ve eilim lerini gerekletirdikleri, birey
ci olduklar ve dncelerine kendi balarna d
nerek ulatklar --v e ounluun dnceleriyle ken
di dncelerinin ayn olmasnn tamamen bir rastlant
olduu dyle yaarlar. Herkesle fikir birlii iinde
olmas kendi dncesinin doruluunu kantlamas
na yardm eder. Gene de ilerinde hl az da olsa
fa rkl olma gereksinimi duyarlar. Bu istei, yarattk
la r ufak tefek farkllklarla aa karrlar. anta
ya da kazaa taktklar isimlerinin ba harfleri, ban
ka veznesindeki isim plaketleri, Cumhuriyetilere kar
karken Dem okratlar tutma, Shriner*ler yerine
Elk'lere yanda olma, kiisel farkllklarnn gsterge
leri haline gelir. Reklm lardaki bu fa rkld r slogan
gerekte tkenmi olan bu ackl fark l olma isteinin
gstergesidir.
Farkllklarn giderilm esi dorultusunda giderek
artan eilim , ileri sanayi lkelerinde, gelimekte olan
eitlik kavram ve deneyim iyle yakndan ilgilidir. Din
sel adan eitlik, tanrnn evltlar olduumuz, ayn
ilh insan zn tadmz, hepimizin bir olduu an
lamna gelmektedir, Bu ay m zamanda insanlar arasn
daki byk farkllklarn saygyla karlanmas gerek
tii, nk her birimizin bal bana br evren, tek ba
na bir varlk olduu anlamn da tar. Talmuddaki
i cmle, bireyin, benzersiz olduu kansna rnektir.

23
K im bir yaam kurtarrsa, tm dnyay kurtarm
olur, kim bir yaam yok ederse, dnyay yok etmi
olur. Bireyciliin gelimesinde gerekli bir koul olan
eitlik hi kimsenin bir bakasnn amacna ara ol
dan biriydi. Kant'da net bir ekilde belirtildii gibi
eitlik hi kimsenin bir bakasnn amacna ara ol
mamas anlamn tar. Bu tm insanlarn birbirleri
iin ara deil ama, sadece ama okluklar zaman,
herkesin eit olaca anlamna ger. Aydnlanma cila-
rn dncelerini izleyen, eitli okullardan, sosyalist
dnrler eitlii, smrnn kaldrlmas, ister in
sanca, ister zalim ce olsun, insann insan kullanma
mas olarak tanmlyorlard.
Kapitalist toplumda eitliin anlam deitirilm i
tir, Eitlikle kastedilen, bireyselliini yitirmi insan
larn, otomatlarn etliidir. Bu gn eitlik <zbirlikden
ok m y n h k anlamma gelm ekledir. Bu soyutlamala
rn aynl, ayn ite alan, ayn biimde elenip a y
n gazeteyi okuyan, dnceleri, duygular ayn olan
insanlarn aynldr. Buna gre, kadn eitliinde ol
duu gibi, genellikle ilerlememizin iareti olarak v
len, baz baarlara kukuyla bakmak gerekiyor. K a
dn eitliine kar sz etmediimi belirtmem gerek
siz, Fakat bu eilimin, eitlik yolunda olumlu yanlan
kiiyi yanltmamal. Bu farkllklar ortadan kaldrma
ya ynelen eilimin bir parasdr. Eitliin deeri u
noktaya kadar dnlmtr: Kadnlar eittir, nk
onlar artk erkeklerden farkl deillerdir. Aydnlanma
felsefesinin nermesi olan Varna n*a pas de sexe,
(ruhun cinsellii yoktur) genel bir alkanlk haline
gelmitir. Yitm ekte olan cinsel kutuplamayla birlikte
bu kutuplama temeline oturan cinsel ak da yitiyor
Kart kutuplarn eitlii yerine erkek kadn aynla-
yor. ada toplum, bireysel olmayan eitlik fikrini
tleyip yaymakta. nk srtp prz karm a
dan kalabalk topluluk i inde alabilecek, birbirinin

24
esi, ekirdek insanlara gereksinim duyuyor toplum. Bu
insanlarn hepsi, verilen em irlere uymaktadrlar, ama
yine hepsi kendi isteklerini yaptklarna inandrlm
lar dr, Nasl ki ada youn retimde mallarn stan
dartlatrlmas br gereklilikse sosyal srete de in
sanlarn standartlatrlmas yle bir gerekliliktir. V e
bu ie eitlik denmektedir
Toplulukla yle birden, iddetli bir uyum salana
m a z Bu, yava, rutin bir zorlamayla gerekleir ve
bu yzden a yr dme kaygs yattrlam az. Alkolizm,
uyuturucu madde alkanl, zora dayal cinsellik ve
intihar olaylarnn okluu, ada Bat toplammdaki
srye uyumdaki baarszln nisb. belirtileridir. A y
rca bu zm yolu vcutla deil, arlkl olarak ka
fa yla ilgilidir. Bu nedenle de dinsel kendinden geme
ayinlerine gre daha baarszdr. Srye uyumun bir
tek iyilii vardr, o da zaman zaman tekrarlanmayip,
srekli oluudur. Birey , drt yalarnda uyum gs
terme dzenine katlr ve o andan sonra sryle olan,
ilikisi hi kesintiye uramaz. Hatta kiiyi bekleyen
son byk toplumsal isinde, cenaze trelimde bile bu
uyum dzenine sk bir ballk vardr.
A y r olmadan doan kaygy azaltmann bir yolu
olan uyum gstermeye ek olarak, ada yasamn br
baka etkenini de goznne alm alyz; alma dze
niyle elenme dzeninin etkileri insan dokuzdan be
e alan bir kii olarak gcnn ya da yneticiler
Ve ktipler gibi brokratik gcn bir paras olmu
tur. ok az insiyatife sahiptir. Grevleri, iin ynet
m elii ile izilmitir. Basaman, stndeklerle altn
dakiler arasnda ok uz bir fark vardr. Hepsi, ynet
m eliin yapnn tm iin, belirledii ii, belirlenen hz
v e belirlenen tarzda yaparlar, Hatta duygular bile ta
nmlanmtr: nese, hogr, gven, tutku ve hi kim
eyle atmadan herkesle geinebilme yetisi. Elence
de bu denli zorlayc bir yolla olmasa bile, benzer e~

25
kilde dzenlenmitir Okunacak kitaplar, kitap kulu*
bce seilir. Fim ler film cilerle sinema sahipleri ta
rafndan verilen ilnlarla saptanr. Geride kalanlarsa,
hep yeknesaktr: arabayla pazar gezintisi, televizyon
programlar, kt oyunlar ve toplantlar. Doumdan
lme, pazartesinden pazartesiye, sabahtan akama
tm faaliyetler dzenlenmi bir rnek hale getirilm i
tir. Bayi esi bir dzenin ama d^en kii, insan olduu
nu, tek bir birey olduunu nasl hatrlar? Dii krkl
yla, zntyle, sevgi zlemi, hilik ve ayr olma kor
kusuyla doluyken yaama ansna bir kez sahip oldu
unu nasl aklna getirebilir?

Birlie ulamann bir yolu da, ister sanat, ister

zenaat olsun yaratc faaliyette bulunmaktan, ge
mektedir, Herhangi bir yaratc alma iinde bulu
nan kii kendi dndaki dnyay temsil eden nesnesi
ile kendini btnletirir, ster masa yapan bir maran
goz ya da elmas leyen bir kuyumcu olsun, ister r
nn yetitiren ifti ya da resmini boyayan ressam
olsun, yaratc bir ite alanla nesnesi tek vcut ha
line gelir. nsan yaratma sreci iinde kendini dnya
ile btnletirir, Bu, yalnzca retici iler iin, benm
tasarlayp gerekletirdiim ve benim sonucunu ald
m iler iin szkonusudur, ada alma sreci
iindeki bir memurun, sonu gelm ez bir zincirle bal
iinin bu bileik ie katacaktan ok az ey kalmtr,
i makinamn, memur brokratik kurumun bir par
asdr, Artk o, kendisi olmaktan kmtr. Bu neden
le de nnde topluma uyum gstermekten baka biri
olma yolu kalmamtr.

retici ite kiiler aras bir birlik elde edilmez,

dinsel kendinden gem e ayinlerinde salanan birlik de
geicidir. Topluma uyumla gerekletirilen de sahte
birlik dr. Bunlarn tm varolm a sorununun, bir
blne zm getirm ektedirler, Tam zm, insan

26
la r aras birlikteki baarda, bir baka insanla sevgi
iinden kaynamada yatmaktadr.

Bu, kiinin bir biriyle kaynama arzusu insann

iindeki en gl itkidir. Bu, insan soyunu, kabileyi,
aileyi, toplumu bir arada tutan g en temel duygu
dur, Bu konuda baarsz olmak, ldrmak ya da yok
olmak kendini ya da bakalarn yok etmek anla
mna gelir. Sevgi olmadan insanlk bir gn iin bile
varoiamaz. Ne var ki, insanlar aras birlii baarma
ya s evg i adm verdiim iz zaman kendimizi bir dolu
gln iinde buluveririz i ie geip kaynamaya
fa rkl yollarla ulamak mmkndr ve bu farklar
eitli sevgi biim leri arasndaki farklardan daha
nemsiz, deildir. Bunlarn tmne sevgi denilebilir
mi? Y a da s e v g i szcn bir oluun zgn bir t
r iin mi kullanacaz yoksa, Eatmn ve Dounun
drtbin yllk tarihindeki tm byk din ve felsefe sis
temlerinde ulalmak istenen en yce erdem iin mi
saklayacaz?

Tm anlam, glklerinde olduu gibi burada da

yant, keyf olacaktr. nemli olan sevgiden sz eder
ken ne tr birlikten s z ettiim izi bilmemizdir. Sevgi
yi, varolu sorununa olgunlam bir yant olarak m,
yoksa ortak yaamn birlii diyebileceim iz sevginin
olgunlamam biim leri olarak m ele alyoruz. Bun
dan sonraki sayfalarda sadece birincisine sevgi diye
ceim, S evgiyi* incelem eye ise, kinciden balayaca
m.

Ortak yaam b irlii, gebe anayla karnnda gelien

bebek arasndaki biyolojik iliki modelinde olduu g i
bidir. ki kiidirler ama birdirler. Bebek, anann br
parasdr. Gereksindii her ey i ondan karlar. Anne
o nun dnyasdr adeta. Onu besler, onu korur, bunun
yannda anann kendi yaam da onunla younluk ka
zanr. Ruhsal ortak yaam birliinde iki vcut birbi

27
rinden bamszdr. Fakat benzer tr ballk ruhsal
olarak vardr
Ortak yaam birliinin edilgen biimi, boyun ei,
bilimse] bir deyile ^rnezohnzirt: Mezoist kii, kendi
sini, yneten, ynlendiren,.koruyan adeta yaamnn
oksijeni olan kiinin ana paras haline getirerek so
yutlanp ayr olmann katlanlmaz duygusundan kaar.
ster .tanr, ister insan olsun, boyun edii eyin g
cn abartr; ben hi bir eyim, o herey, onun par
as almaktan te bir deerim yok. B ir para olarak,
ben onun byklnden gllnden, kesin 111iin
den pay almaktaym. Mezoist kiinin karar vermesi,
bir sorumluluk altna girm esi szkonusu deildir,
hi bir zaman tek bana deildir. --A m a bamsz da
deildir, bir btnl yoktur, henz tam olarak ..do,
mu degiidir*-'" Dinsel dilde, tapnlan nesneye put de-
nirf dn d mezoistlik sevgi ilikilerinde temel ile
yi deigmez, kii putlatnlmaktadr. Mezoist iliki
lere, bedensel, cinsel istekler karabilir, bu durumda
kii sadece kafasyla deil, tm vcudu ile paras ol
duu eye teslim olur. Mezoist kii kadere, hastala,
ritmik mzie, uyuturucu madde ya da hipnotizma
ile salanan kendinden geie snabilir. B hallerin,
tmnde kendi btnln yadsr, kendisini, kendi
dndaki bir eyin ya da birisinin arac haline getirir.
Yaam a sorununu retici faaliyetle zme gereksini
mi duymaz.
Ortak yasama birliine etken rnek hkmetme, ya
da ruhbimse bir deyim olarak, mezomnin kart
olan ^cdi*mdi\ ;Sadist kii, kendi yalnzlk ve hapsol-
muuk duygularndan bir baka kiiyi kendi paras
haline getirerek kurtulmak ister. Kendisine tapan bir
baka kii sayesinde kendini yceltip abartr.
Kart gibi, sadist kii de boyun een kiiye bal
dr, O olmadan yaayamaz* Aralarndaki fark sadece
udur; sadist kigi em reder, smrr, can yakar, aa
lar, mezoist kiiye ise em redilir, smrlr, cam
yaklr, aalanr. Bunlar gerekte, byk farkllk
lardr, fakat duygusal adan ele alndnda fark pek
o kadar byk deildir. Her ikisi de ay m konumdadr:
btnlemeden birleme. E er durumu bilince karta
cak olursak, kiinin farkl nesnelere kar, farkl dav
ran biim leri gstermesi karsnda arp kalmayz.
H itler halka kar ilkel bir sadzime davrand. Fakat
kadere, tarihe ve doann stn g lerim e kar m e
zecisi br tavr iindeydi. Sonu genel yok edi iinde,
intihar baar d ve hereye hakim olma istei g i
bi, tipiktir. 0
Ortak yaam birliinin tersine, olgun sevgi kiinin
kendi btnln, bireyselliim koruyarak gerekle
tird ii birliktir* Sevgi, kiiyi dier insanlardan ayran
duvarlar ykan, onu dierleriyle birletiren, insann
iindeki etkin bir g tr, Sevgi kiinin soyutlanma ve
ayr .alma duygularn yenmesini salar, kendisi olma
sna, btnln, ..ydrmeroesme yol aar. Sevgide,
bir olan iki varln, iki ayr varlk olarak da kalma
larnn kilemi yasanr.
E er sevginin bir faaliyet olduunu sylersek f a
aliyet szcnn anlamndaki belirsizliin dourdu
u glklerle karlarz. F a a liy et szcnn a
da anlam, genel olarak var olan durumda g har
cayarak br deiiklik yapma eylemini iermektedir.
E er kii bir i yaparsa, tp okur, sanayinin bitmez
zincirinde alr, masa yapar ya da sporla urarsa,
etkin (faaliyette bulunuyor) saylabilir. Bu faaliyet
lerin tmnde ortak olan yan, bunlarn dta baarla
cak bir amaca ynelik olmasdr. Dikkate alnmayan
ey, faaliyeti balatan nedendir. rnein dern bir y al
nzlk ve gvensizlik duygusu iinde srekli almaya

(1) M ez o a m v e sad izm e ilikin daha fa zla b ilg i in bak scape

from Freedom E From m R in eh ert & C om pany, New Y ork 1341.

29
itilmi birini dnn, ya da para tutkusuyla, ihtiras
la almaya srklenenleri ele aln. Bu durumlarn,
hepsinde, kii bir tutkunun esiri olmutur ve faaliyeti
gerekte edilgenlik^tr, nk bu duruma itilmitir,
sahnede oyuncu deil, suflrdr. Dier yanda ken
dini tanyp, dnya ile arasndaki birlii sessizce otu
rup dnen kii edilgen saylr. nk hi bir ey
yapm am aktadr. Gerekte ise bu youn dnme du
rumu, eriilebilecek en yksek faaliyettir. Ancak isel
zgrlk ve bamszlkla salanabilen ruhun fa a liy e
tidir. ada faaliyet anlay, dtaki amalara eri
mek iin aba harcamaktr, Bir dier faaliyet anlay
ysa, herhangi bir d etki yaratp yaratm ayacana
bakmakszn insanm isel glerini kullanmasdr. S
z edilen ikinci faaliyet anlay Spinoza tarafndan
ok ak bir ekilde tanmlanmtr. Spinoza, tavrlar
arasnda, etken ve edilgen tavrlar olarak eylem ler
ve tutkular biiminde ayrm yapar, Etken tavr uy
gulamasnda, kii zgrdr. Kendi eyleminin efendisi
dir, Edilgen tavr uygulamasnda ise kii kullanlmak
tadr, kendisinin bile fark edemedii bir drtnn nes
nesi durumundadr, Bylece Spinoza erdemle gcn
bir ve ay m olduu yargsna varm tr, O Haset, ks
kanlk, hrs, her eit alk, bunlarn tm tutkudur.
Sevme ise zorlama olmadan sadece zgr olunduun-
da yaanabildi, insan gcn somutlayan bir eylem
dir.
Sevmek bir eylemdir edilgen bir duygu deil. Bir
eyin iinde olm aktr bir eye kaplm ak deil. En
genel biim iyle sevmenin etken yaps, sevmenin al
mak deil ncelikle verm ek olduu biiminde tanmla
nabilir.
Verm ek nedir? ok kolay gibi grnyorsa da bu
sorunun yant gerekte karklklarla belirsizliklerle

(2) Spinoza E th ie s IV , d ef. 8,

30
doludur. Bu konuda en yaygn yanl anlama, verm e
nin bir eyden vazgem e, bir eyden yoksun kalma,
bir bakasnn uruna kurban olma gibi anlalmasdr.
K iilii gelimemi, ynelimleri hep banac, smrc
ya da istifiliin tesine gememi bir kii sevme edi
nimini byle anlar, Bezirgan kiilikli biri karlnda
bir ey alarak verm eye hazrdr, ona gre bir ey al
madan verm ek kandrlmaktr. Ama ynelimi retici
olmayan kii verm e sonucu yoksullama duygusuna
kaplr, Bylece bu tr birok kii verm eyi red eder.
Bazlar da verm eyi bir zveri duygusu olarak ele alp
erdem, sayarlar. Kii vermelidir, nk vermek ac
ekmektir, onlara gre vermenin erdemi, bir ey u
runa zveriyi kabullenmekte yatmaktadr. Onlar iin
vermenin almaktan daha iyi olduu duygusu, yoksun
olma acsnn, alma sevincinden daha iyi olduu anla
mna gelmektedir.
retici bir kiilik iin vermek, tmden farkl bir
anlam tamaktadr. Vermek, tanlan gcn en st
dikeyde anlatmdr. Verm e edimi srasnda gcm,
zenginliimi, kudretimi hissederim. Bu st dzeyde
yaanlan canllk ve tanlan g beni sevinle dol
durmaktadr. Kendi kabma smadm, har vurup
harman savurduumu, yaadm, hissediyor, bu yz
den de sevinten uuyorum ,O Verm ek almaktan ok
daha coku vericidir. Bu, beni yoksullatrd iin
byle deildir, verm e eyleminde canllmn gc yat
t iin bu, boyedir.
Bu lkenin geerliliini,, onu birok zgn olaya
uygulayarak snamak pek g bir i deildir. En basit
rnei cinsel yaamda grlebilir. Erkein cinsel le
vinin en ulalmaz annda verm e edimi yatmaktadr,
Erkek kendim, cinsel organn, kadna vermektedir.
Doyum annda kadna dln vermektedir. Eer g-

(3) M an ov H im selfs E , F rom m , la n d o n , RouUeclge, 1949.

31
lyse vermekten kendini alamaz, Verem iyorsa eer*
gsz demektir. Kadn iin sre, pek fark l deildir.
Hatla bir lde daha da karmaktr. Kadn ayrca
kendisini de vermektedir kadnln merkezine giden
kaplan amakta, alma edimi iinde vermektedir.
Eer bu verm e edinimini baaramyorsa, sadece a l
yorsa, o zaman souk bir kadn olduu kar ortaya.
Kadnda verm e eylemi, sevgili olmann dnda bir kez
de ana olarak belirir. Anne, iinde byyen ocua
kendini verir salm verir. Vermekten alakonulmak
annede ac yaratr.
Maddeler dnyasnda vermek, zengin olmak anla
rnna gelmektedir. ok eyi olan deil, ok veren zen
gindir, Bir eyi yitirmekten korkan istifi ne kadar ok
eyi olarsa olsun, ruhbilim dilinde yoksul ve yoksun
bir kiidir. Ancak kendinden bir eyler verebilen kii
zengindir. Bakalarna kendinden bir eyler verdiini
hisseder. Ancak yasam alar iin gerekli gereksinim le
rinden baka bir eyi olmayanlar madd eyler verm e
nin sevincini yasayamazlar. N e var ki gnlk dene
yim lerim iz, kiinin en at snrda gerekli gereksinim
dedii eyin, onun serveti kadar, kiiliine de bal
olduunu gstermektedir. Yoksulun, zenginden daha
fazla verme eilim i tadn hep biliri?,. Ama belli bir
noktann tesinde yoksulluk verm eyi olanaksz klmak
tadr. Bu durum, kiiye sadece dorudan aclar verdi*
i ie.h deil, ayn zamanda yoksulun elinden* verm e
sevincini ald iin de onur kincidir.
En nemli verm e edimi, maddi eyler deil aksine
nsana zg dnyadan bir eyler vermektir. Bir kii
bir bakasna ne verebilir? Sahip olduu en deerli
eyden, yaamndan, kendinden bir eyler. Bu. tabii
ki kiinin yaamm bir bakasna adamas anlamna
gelm ez iinde yaattklardr verecei eyler, sevin
lerini. ilgisini, anlaym, bilgisini, nktesini, znt
lerini verebilir inde yaayan eylerin da yans

32
yan her trl belirtisidir verecekleri. Byece yaa
mndan bir eyler verdike karsndaki kiiyi zengin
letirir, kendi iindeki yaama sevincini coturarak
onunkini de coturur. Almak iin vermez, vermek bas-
lfaana doyulmaz bir sevintir. Verirken karsnda
kinin yaamna bir eyler aktarmaktan kendini ala
maz, bu aktard ey ona geri yansr Gerek ver
mekte, ona geri yansyan eyi almamazh.k edemez.
Vermekle, insan karsndakini de veren kii yapar,
faylece her ikisi de birlikte, yaama yeni bir ey ge
tirmenin sevincini blrler. Sevme edimi esnasnda
bir ey doar, buna kaklanlarn ikisi birlikte kendile
ri iein doan bu yeni yaama minnetle balanrlar.
zellikle sevgiyi ele alrsak, anlam; sevgi, sevgi re
ten bir gtr. Gszlk, sevgi retememektir. Bu
dnce Marks taraf m dan ok gzel aklanmtr:
nsan insan olarak dnn ve onun dnya He iliki
leri de insanca olsun, o zaman sevgiyi sadece sevgiyle,
gveni gvenle v\s, deitirebilirsiniz. Eer sanattan
ta d alr ak istiyorsanz, sanatkrca eitilmi olmanz
gerekir, eer baka insanlar etkilemek istiyorsanz,
onlar zerinde gerekten u y a n ve gelitirici etki y a
pan bir kii olmalsnz, insanlarla ve doayla olan
her ilikiniz, sizin iradenizin nesnesi olan, gerek hi*>
reysei yaamnzn en net yansmas olmaldr. Eer
sevginiz sevgi dourmuyorsa bu, sevginizin, sevgi
retmedii anlamm tar. Eer seven kii olarak ya-
ammzi ortaya koyuyor ama sevilen br kii olam
yorsan^, sevginiz gszdr. ansszlktr.O Sadece
sevgide vermek, almak anlamna gelmez. retmen,,
rencileri tarafndan eitilir, tiyatro oyuncusu, izle
yicileri tarafndan baarl klnr. Ruh doktoru, tedavi
ettii hastas tarafndan iyiletirilir. Ama tm bunlar,

(4) N:mona! nkononie ond Phosophie 1844'de Kari Maka'm D i

Frukschvitn'm de yaynland. Alfm Krner Vcrlop, Siutgart
1953. s. 300 - SOI (kendi evirim E .F.)

F. 3/33
kiilerin birbirlerini nesne olarak grmeyip, aralarn
da scak, retken bir iliki kurduklar zaman gerek
leebilir.
Verm e edimi olarak, sevme yetisinin insann kii
liinin gelikinlik dzeyine bal olduu gerei ze
rinde durmak, pek deerli deildir. Bu retici yneli
in, kiide stnlk kurmasn ngrr. Boylesi bir
ynelmede ki^i bam ll, kendi kendine tutkun olma
y, bakalarn smrme ya da hep kendine yontma
tutkusunu yenmi, kendi insani glerini ele geirmi,
amalarna ulamak iin kendi gcne gvenme y
rekliliine erimitir.
Bu niteliklerin eksiklii orannda, kii kendini ve r
mekten -tabii ki sevgiyle de ekinir.
Verm e unsurunun dnda, sevmenin etken z
sevginin her tr iin geerli olan belli temel unsur
larla da ortaya kar, Bunlar, ilgi, sorumluluk, sygt
ve bilgidir.
Sevginin ierdii ilgi, en ack biimiyle annenin
ocua gsterdii sevgide grlebilir. Eer bir anne
nin, ocuuna az ilgi gsterdiini, onu beslemeyi, y
kamay, rahat ettirm eyi savsakladm grrsek, sev
gisinin itenliine gsterecei tm kantlar bizi do
yurmaz, Bizi, ocuuna ilgi gsterirken grdmz
annenin sevgisi etkileyebilir. ieklere ya da hayvan
lara duyulan sevgi iin de durum farkl deildir. Bize
iekleri sevdiini syleyen bir kadnn, iekleri su
lam ay unuttuunu grrsek, onun iek sevgsine
inanmayz. Sevgi, sevdiimiz eyin bymesi ne yasa-
mas iin gsterdiim iz etken ilgidir. Bu etken ilginin
bulunmad yerde sevgi de yoktur. Sevginin bu unsu
ru Yunusun kitabnda ok gzel anlatlmtr. Tanr
Yunusa. Ninevab a. gitmesini, orada oturanlara, eer
gnh yolundan dnmezlerse cezalandrlacaklarm
sylemesini buyurur. Yunus Ninevahta oturanlarn
tvbekar olup Tanrnn onlar balamasndan ekin-

34
dli iin grevini gerekletirmekten kaar. Adalet ve
dzen anlay gl bir adamdr Yunus. Fakat sevgi
den habersizdir. Grevini yapmamak iin kaarken
kendini bir balinann karnnda bulur, Burada sevgisiz
liinin ve dayanma duygusundan yoksunluunun,
onu srkledii soyutlanma ve hapsolunma durum
simgelenmektedir. T a m onu korur ve Yunus Nine vah*
a gider Orada Tanrnn diledii tleri verir ve ok
korktuu ey bana gelir, Ninevahln insanlar, tvbe
kr olup yollarn deitirirler ve taoylece Tanr da a
lar balayarak kentlerini ykmaktan vaz geer. Y u
nus d krklna uram., son derece fkelenmitir.
O merhamet deil, adalet istemektedir. Sonunda,
Tanrnn onu gneten korumak iin yaratt bir aa
cn glgesinde dilenirken Tanr aac kur ulu verince,
Yun us*un cam sklr ve kzgn br ekilde Tanrya i
kyete balar. Tanr Ona u cevab verir: B r gece
de yetiip bir gecede sol-uveren, uruna hi aba har
cayp bytmediin bir aaea acyorsun. yleyse ben
ne diye, iinde sa ellerini sol ellerinden ayrarmyan
on iki. bin kiinin ve br sr hayvanin yaad o b
yk kenti, Ninevah balam ayaym ? Tanrnn Yu-
nusa verdii yant sembolik anlamyla anlalmaldr,
Tanr, Yunus a sevginin znn, bir ey iin harcanan
em ek, bir eyi bytmek olduunu, sevgiyle eme
in ayrlam ayacam anlatr. Kii, urunda emek har
cad eyleri sever ve kii sevdii eyler iin emek
harcar
ilg i ve bakm, sevginin br baka unsurunu, sorum-
luhgu aa karr. Bu gn birok durumda sorumlu*
luk, kiiye dardan yklenmi olan bir grev olarak
anlalmaktadr. Fakat gerek anlam yla sorumluluk,
tarnamiyle iradi br edimdir. Benim baka insanlarn,
ister belirgin, ister gizli olsun gereksinimlerine verdi
im yanttr. Sorumlu olmak demek yant verm eye
hazr olmak demektir. Yunus kendini Nnevah halkna

35
kar sorumlu hissetmiyordu. O da, Kabil gibi Ben
kardeimin bakcs m ym ? diye sorabilirdi. Seven
insan yantlar, Onun kardeinin yasam, sadece kar
deini deil o nu da ilgilendirir. Kendi kendisi iin
duyduu sorumluluk kadar, dier insanlar iin de du
yar. Anne ile bebei asndan soruna bakarsak, bu
sorumluluk. arlkl olarak bedensel gereksinmelerin
karlanmasdr, Yetikinler arasndaki sevgide ise,
sorumluluk arlkl olarak dier insann ruhsal gerek
sinimlerine yant vermektir,
Eer sorumluluk, sevginin nc unsuru saygy
iermezse, kolayca kendine balamaya ve zorbala
dnebilir. Sayg, korkmak ve ekinmek deildir. Sk-
cn kkenine gre (respcere: bir eye bakmak)
bir insan, olduu gibi grebilme yetisini, onu zgn
bireysellii inde farkedebilm eyi belirtmektedir. Say
g, dier kiinin olduu gibi byyp gelimesine du
yulan ilgi anlamna, gelir. Boylece sayg, smrnn
yokluunun kantdr. Ben sevdiim insann, bana hiz
met etmesi iin deil, kendi istediince. diledii gibi
byyp gelimesini isterim. Eer bir bakasm sevi-
yorsam, onu benim yararlanacam bir nesne olarak
deil, o olarak alr, ister erkek olsun, ister kadn,
onunla kendimi bir klarm. Saygnn, ancak ben ba
mszlamay baarmsam, eer birisini smrp
hkmm altna almadan koltuk deneksiz ayakta du
rabiliyor, yryebiiiyorsam ? ite o zaman gereklee
cei ktr. Sayg ancak zgrln tem elleri zerin
de varolabilir, u eski Fransz arksnn dedii gibi,
Tamour esi Tenfant de la lbert,, sevgi zgrln
ocuudur, O. asla zorbaln ocuu olamaz.
Bir insan tantmadan (bilmeden.) onu saymak ola
nakszdr , lig i ve sayg eer bilgi tarafndan ynlendi-
rilm ezlerse kr kalrlar. E er ilgiyi bilgi dourmamz
sa, botur. Bilginin birok katlan vardr, sevginin bir
grnts olan bilgi, dta kalmaz, ze iler. Bu bil

36
g iy i ancak, kendime gsterdiim ilgiyi dier insanla
r olduklar gibi grm eye evirdiim zaman kazanmak
mmkndr. rnein, birisinin, da vurmasa bile kz
gn olduunu anlayabilirim. Hatta onu, bundan da te
tanr, onun huzursuz ve endieli olduunu, yalnzlk ve
sululuk duyduunu bilebilirim, B ylece kzgnlnn,
derinlerdeki bir eyin belirtisi olduunu anlar, onu f
keli biri olarak deil, huzursuz ve skntl biri, ac e
ken biri olarak ele alrm.
Bilginin, sevgi sorunuyla ok daha nemli bir ba
ka ilikisi daha vardr, nsann duyduu ana gereksi
nim olan bakasyla kaynap kendi yalnzlnn ha
pishanesinden kurtulma istei insana zg bir baka
istekle insann srrn zmekle i iedir. Yaam,
salt biyolojik yanyla bir mucize bir giz olm ay srd
rrken, insan, insanca yanyla, kendisi ve dier insan
lar iin zmsz bir sr olarak kalmaktadr. Kendimi-
si tanyoruz, harcadmz tm abalara karsm kendi
m izi tanmyoruz, Yoldam z tanyoruz, ama gene de
tanmyoruz onu, nk biz; bir eya deiliz, arkada
mz bir eya d e il Kendimizin ya da. bir bakasnn
varlnn derinliine ne kadar inersek, bilginin amac
bizden o kadar uzaklayor. Ama insan ruhunun gizli
liine girm e, o olan en diplerdeki ze ulama istein
den kendimizi alamyoruz.
Srr zmenin tek br yolu, umutsuz bir yolu v a r
dr: o da, bir bakasnn zerinde tam bir egemenlik
kurmak, ona istediimizi yaptracak, istediimiz duy
gular hissettirip, istediimizi istetecek gce erimek
tir, Bu ise, m u bir nesne, bizim nesnemiz, bizim malt
nz haline getirir. Bu en son dereceye varan renme
abas, insana ac ektirmenin arzuland ve ektir
me yetisinin kazanld sadistliin ar evrelerinde
belirir. Kardaki kii tartaklanr ektii acnn srr
n ortaya koymas iin bask yaplr, Kendimizin ya
da bir bakasnn srrn zmek iin duyduumuz bu

37
iddei istein altnda derin ve keskin bir zulmetme
ve yokeim e drts yatmaktadr, Bu sav, Isaac Babe
tarafndan son derece net ortaya konmutur. Rus i
savanda, efendisini tekmeleyerek ldren bir subay
arkadann szlerim yle aktarmaktadr: Vurarak
~-y.le anlataym kursuna dizerek sadece kurtulmu
olursun o adamdan,,. Vurarak, onun ruhuna hibir za
man eriemez, nerede olduunu, kendini nasl belli
ettiini asla anlayamazsn. Kendime hakim olamam,
dman ka ke:, bir saati akn tek mele m isimdir. G
ryorsun, 'benim tek isteim, yaamn gerekten Be
olduunu bilmek ,ona erim ek.(5)
Bu yolla bilgi edinmeye ocuklarda sk sk rastla
rz, ocuk herhangi bir eyi ya da hayvan bir ke
ye eker, tanyabilmek iin onu krar, kelebein ka
natlarn, onu tanyabilmek iin, srrm zorla zebil
mek iin zalimce koparr. Zulmn kendisi, daha derin
lerden gelen bir drtye baldr: eyalarn ve yaa
mn srrm zebilmek.
St i renebilmenin bir dier yolu sevgidir. Sev
gi bir baka insann etkin bir ekilde iine girm ektir,
bylece renme isteimiz bir olmayla yattrlr,
ie geip kaynama ediminde ben seni bilirim, kendimi
de bilirim, herkesi bilirim ve hibir eyi b ilv e m :
Dnerek ulatmz herhangi bir bilgiyle deil, in
sanlarn yaayanlar hakknda bilgi edinebilecekleri tek
yolla bir olma deneyimiyle- bilebilirim. Sadizm, sr
r renme isteiyle hareket eder, ama sonunda ba
taki kadar cahil kalrm. D ier canly lim e lime par
alarm, yaptm tek ey onu yok etmektir. Sevmek
retmenin tek yoludur, bir - olma edimi esnasnda
erularm yantlar. Sevme, kendimi verm e edimi s
rasnda, br baka insanm iine girdiim de kendimi
bulurum. Kendimi, ikimizi, insan kefederim,

(5 ) I, Babel Toplu E s e rle ri C riterion Books, N e w Y o rk , 1955,

38
 Kendimizi, arkadamz tanma istei, Del fi tap
nandaki yaztta dile getirilm itir: Kendini bil.
Tm ruhbilimin kaynadr bu sz. N e var ki istenen
tm insanl bilmek onun iindeki srr renmek ol
duuna gre, bu istek dnceyle kazanlan bilgiyle,
sradan bilgiyle d o yur ulamaz. Kendimize ilikin bin
kat daha fazla bilgimiz de olsa, iin sonuna varam ayz.
Tpk yoldamzn bizim iin bir bilmece olarak kal
mas gibi, kendi kendimiz iin de bir bilmece olarak
kalrz. Gerek bilgiye erimenin tek yolu sevme edi
m id ir; bu edim, szleri de, dnceyi de aar, Birlik
deneyimine yaplan cesur bir ataktr bu. N e var ki
dnce yoluyla bilgi edinmek, ruhbiiimsel bilgidir bu
sevm e edimi esnasnda ulalan tm bilgi iin gerekli
kouldur. Kendimi ve karmdaki insan, onun gere
ini grebilmek, ya da daha ok onunla ilikin sahip
olduum hayalleri ve onun sama dncelerle bozul
mu resminin stesinden gelm ek iin nesnel olarak bil
mek zorundaym. Ancak bir insan nesnel olarak tan
yarak, onun deimeyen zyle, sevgi edimi ile kavra
yabiliriz. (*)
nsan tanma sorunu, dinin Tanry tamma soru
nuyla atba gitmektedir. Geleneksel Bat tanrbili*
minde, Tanr hakknda dnce yoluyla, nermeler
ileri srerek Tanry tamma giriiminde bulunulur.
Tanry dnceyle tanyabileceim iz sanlr. Tek Tan
rl dinlerin doal sonucu olan gizem cilikte (ilerde ka
ntlamaya alacam ) dnceyle Tanry tanma yo
lu terk edilmi ve yerine, Tanr hakknda herhangi bir
bilgiye yer olmayan gereksinim de duyulmayan
Tanryla btnleme ilem i kurulmutur.

(6 ) Y ukardaki nerm e ada dnyada ruhbilim in etkili yerini gs

te rm e s i asndan nem lidir. Ruhbilimin bu y a y g n l insan ren
m eye kar ilg iy i gsteriyorsa da. aym zam anda insanlar arasn
daki ilik ilerde sevginin yetersizi ifal de ortaya koym aktadr. Bu
Bedenle de ruhbiiim sel bilgi se vg iy e doru bir adm olaca y e r
de se vg i edim inde kazan lan bilgi olup ksyor.

39
 nsanla ya da dinci bir dille, Tanryla, birleme i
lemi elbette tmyle mantksz deildir. Tan tersine
Albert Schweitzer Ma iaret ettii gibi, mantn en
kkl, ve cretli sonucudur. Bilgimizin, rastlantyla
deil, znde sm rl olmas temeline oturur, Bu insa
nn ve evrenin srrn asla ele geirem iyeceim izin
bilgisidir. Ama yine de sevme edimi iinde renebili
riz, Ruhbilimin bir bilim olarak snrlar vardr, Ve
tanblimi mantksa! sonucu gizem cilikse, ruhbilimin
mantksal sonucu da sevgidir.
lig i, sorumluluk, sayg ve bilgi birbirleriyle karg
lk!.* olarak baldrlar. Bunlar, olgun, bir baka deyi
le, glerini retici br ekilde gelitirmi, sadece
emek verdii eye sahip olmak isteyen hereye gc-
nn yeteceine, hereyi bilebileceine ilikin narsist
dleri bir yana atm, sadece gerek retici faaliyetin
verebilecei i gvenin zerinde' ykselen alak gnl
llk kazanm bir insanda tmnn bulunmas g ere
ken olgulardr.
Buraya kadar sevgiden, bir olma zlemini doyuran,
insann tek basmahmin stesinden gelen bir ey ola
rak sz ettim. Fakat tm evrende varolu iin gereksi
nimi duyulan ok zgn bir - olu, biyolojik bir - olu
vardr: bu erkek ve elii kutuplar arasndaki bir
leme, arzusudur. Kutuplama dncesi en ak bii
miyle, erkek ve kadnn bir zamanlar bir btn oldu
unu, sonradan iki paraya ayrldklarn ve o gnden
beri her erkek, parann yeniden btnlemek, iin y i
tirdii dii paray aradn anlatan m itolojik ykde
dile getirilmektedir. (Balangta cinsiyetlerin bir b
tn olduu sav, H a vva nn dem in kaburga kemiin
den yaratldn syleyen ve ataerkil z dolaysyla
kadn erkee gre ikincil duruma ten ncirdeki y
kde de yer alm aktadr,) Efsanenin anlam yeteri ka
dar aktr. Cinsel kutuplama, insan zgn bir yola,
kar cinsle birlem eyi aram aya iter, Erkek ve dii

m
kutuplamas her erkein ve her kadmm iinde Far
dr. Fizyolojik olarak kadn ve erkek, her ikisi de kar
g cinsin hormonlarna sahiptirler, Ruhbimsel olarak
da kadn ve erkek iki einsiyetldir, lerinde alma ve
nfuz etme, nesne ve ruh unsuriarm tarlar. Erkek
ya da kadn kendi iinde birlie, ancak iindeki erkek
ve dii kutuplan birletirerek ulaabilir. Kutuplama
tm yaratcln kaynadr.
Erkek * kadn kutuplamas, ayn zamanda insan
lar aras yaratcln da kaynadr Bu biyolojide, to
humla yumurtann birlemesinin ocuun doumunun
temelini oluturmasnda aka grlr. Durum, salt
ruhsal alanda da deiik deildir, kadnla erkek ara
sndaki sevgiyle her ikisi de yeniden doar. E cinse!
sapknlkta bu kutuplar m birliine ulalamaz. Bu ne-
derde ecinsel kii br trl giderem edii ayr olma
acsyla kvranr. Sevemven ortalama br kar cinsel
de ayn acdan pay almaktadr.
Erkek ve dii unsurlarn, benzer kutuplamas do
ada da vardr. Bu, sadece, havyan ve bitkilerde,
aka grld gibi deil, iki temel ilemin, alma ve
nfuz etmenin kutuplamasnda da belirir. Bu, toprak
la yamurun, nehirle okyanusun, geceyle gndzn,
karanlkla aydnln, ruhla maddenin kutuplamas
dr, Bu dnceyi byk Islm airi Rumi ok gzel
dile getirmitir,

G erekte, asla sevgiiisnce aranmadan ortaya

kmaz sevgili.

Sevginin yldrvm clt m bir yree, bil ki sevgi

hagverr o yrekte,

Yreinde bymeye balad m ta n r sevgisi, hi

kuku yok ki sevmeye balamtr tanr seni..
br el olmadan ses kmaz tek elden.

Tanrsal bilgelik kaderdir ve iann m n hkm

birbirim izin sevgilisi klm tr bizi.

41
 Alnm za yazlan yaz uyarnca her paras evrenin
eleiyor dier parasyla.

Akdlara gre gk erkektir, yer kadn: yer besler,

bytr gn attklarm .

Yer scaklm y itirin ce , gk str onu, tazeliini

ve nem ini y itirin ce , gk yem ler onu.

Gk, karsna yiyecek aramaya kan bir koca gibi

dolanr durur

Ve yer ev kadnlyla urar: ocuklara gz -

kulak olu r ve onlar beslemeyi stlenir.

Ge ve yere akll varlklarm gibi bakn, zira

onlar akll varlklarn yaptklarn yapyorlar.

Bu iki ey birbirlerinden zevk alm yorlarsa e e rp

ne diye sevgililer gibi sarma dola duruyorlar?

Nasl aar yer olmadan iekler, bahar dallar?

Gn suyu ss ne retecekti o zaman?

Nasl Tan r erkein ve kadnn iine, birlikleriyle

dnyay yok olmaktan koruyacak istei vermise,
her varlk parasna da, dier paraya kar istek
alad.

Gndz ve gece dman grlrler dtan, oysa

ayn amaca hizmet ederler.

H er biri ortak ilerini ta,marnlamak iin

b irb irlerin i sevm ektedirler

Gece olmazsa, insanolunun bedeni hi br kazan

elde etmez, gndz harcayacak hi b ir eyi olmaz
etinde.C)

(?) K.A. N icholson cR urm i G eorge A len and Unvvm LUi, Londra.
1950 s. 122 - 3,

42
 Erkek - kadn kutuplamas sorunu, bizi sevgi ve
cinsellik konularnda daha telerdeki tartmalara
ynlendiriyor. Daha nce, cinsel istein birleme ve
sevm e gereksinmesinin bir belirtisi olarak kabul et
mek yerine, sevgiyi cinsel igdnn yansmas ya ela
yceltilm esi olarak gren Freu dun hatasna dein
mitim. Freudun yanl daha da derinlere inmekte.
Maddeci, fizyolojik izgisine uygun olarak o, einsel i
gdy vcutta kimsayasal olarak retilmi, ac v e
ren ve giderilm esi iin are aranan gerginliin sonu
cu olarak gryor, Cinsel istein amac, bu ac veren
gerginliin giderilm esidir. Cinsel doygunluk bu g e r
ginlii giderm eyi baarmakta yatmaktadr. Bu gr,
vcut doyurul madii zaman duyulan alk ve susuzluk
gibi, cinsel istein de ayn biimde ilediini kabul
edersek geerlik kazanr. Bu anlaya gre, cinse! is
tek bir kant, cinsel doygunluk ise bu kantnn g i
derilmesidir. Aslnda cinsellik kavram byle kabul
edilirse, kendi kendini tatmin, cinsel doygunluk sa
layan en iy i yol olacaktr. Freudda elikili olan ey,
cinselliin ruhsal - biyolojik yanma, erkek * dii ku
tuplamasna ve de birlikte bu kutuplar arasnda kp
r kurma dileine gzlerini yummu olmasdr. Bu
ciddi hata, onu, cinselliin yaratltan erkek olduu
nermesine gtrecek, zgn dii cinselliini grem e
mesine yol aacak, a n babaerkiHiim kolaylatra
caktr, Freud bu dncesini, libidonun ister erkekde
olsun ister kadnda, dzenli olarak erkek zellik ta
dm syledii Tree Contributions of the Theory of
ex adl kitabnda sergilem itir. Ayn sav Freud un
daha aklc bir biim vererek ileri srd kk o
cuklarn, kadnlar idi edilmi erkekler olarak gr
dklerini syleyen ve kadnlarn erkek organlarnn
bulunmamasn telafi etmek iin bir aray iinde ol
duklarm kabul eden kuramnda da ele alnmaktadr.
N e var ki idi edilmi erkekler deildir kadnlar ve

43
cinsellikleri zgn biim iyle kadncadr. Hibir erkek
zellii tamazlar,
ki cins arasndaki cinsel ekicilikde, gerginlikten
kurtulma gereksiniminin pay ok azdr, ekicilikte te
mel rol dier cinsel kutupla birleme (bir - olm a) g e
reksinimi oynar. Cinsel arzu, gerekte asla tek bana
cinsel ekicilikle ifa d e edilmez. Cinsel ilemde olduu
kadar karakterde de erkeklik ve diilik unsurlar bu
lunur, Erkek karakter, etkisi altna alma, nderlik,
hareketlilik (fa a l olm a), disiplin ve macerac, nitelik
lere sahip olmak diye tanmlanabilir. Dii karakter
ise, retici bir eklde alma, koruma, gerekilik, ta
hamml ve analk nitelikleriyle belirir, (H er iki ka
rakter zelliklerinin tek tek her kiide kark bir bi
imde bulunduunu, fakat kiinin erkek ya da d i
rii olusuna gre kendi cinsiyetine denk denin ar
bastn akldan kartmarnahy iz.) Duygusal olarak
ocuk kald iin, erkek karakteri geliem eyip gdk
leen bir kii, bu eksikliini cinsel edimde ki erkeklik
rolne ze] bir nem vererek artrmaya akr. So
nuta karakter yaps olarak kendi erkeklik gcnden
emin olmak iin bu gcn cinsel eyleminde kantla
mak isteyen Don Juan tipi kar ortaya. Erkekliin
islem ezlii daha an bir hal alrsat sadizm (zora ba
vurm a) erkekliin yerini -sapka alan ana eilim
olur. Eer dii cinsellik zayflar ya da saparsa, mezo-
gizm ya da tahakkm kurmaya dnr,
Fred cinsiyete gereinden ok nem verdii iin
knanmtr. Bu eletiri, okluk, tutucu kafalarda kar
tlk ve dmanlk uyandran bir unsurun Freudun
sisteminden karlm as amacyla krklendi. Freud
bu eilim i zekice sezmi ve salt bu nedenle, cinsellik
kuramnda deiiklik yapmak isteyen tm abalara
kar savam verm itir. Gerekten, dneminde Fre-
udun kuram atak ve devrim ci bir z tayordu. Ne
var ki 1900le r d e doru olanlar, 50 yl. sonra gerek-

44
lkler ini yitirdiler. Cinsel adetler ylesine deiti ki,
Freudun kuramlar artk Bat orta snflar zerinde
aknlk yaratm yor, ama dier yandan bu gn hl
ortodoks aratrmaclarn kp da Freu dun. cinsiyet
kuramm savunduklar iin kendilerini cesur ve radi
kal saymalar, bir tr Don Kiota keskinlik oluyor.
Aslnda getirdikleri ruh zmleme biimlerinde uyum
suz f o i r e y yok, ada toplumu eletirm eyi amalayan
ruhbilimsel sorunlar kartm yorlar. Benim Freudun
kuranma ynelttiim eletiri, cinselliin gereinden
ok abartlm olmas deil, aksine cinsellii derinlii
ne, yeterince kavramam olmasdr, Freud, insanlar
aras tutkularn nemini ortaya karmakta ilk adm
att, Ve bu tutkular kendi felsefik grne gre fiz
yolojik olarak aklad. Ruh zmlemesinde bundan
byle yer alacak gelimelerin, Freu dun kuramn fiz
yolojik alandan biyoloji ve var olma boyutlarna akta
rarak, dzeltip deitirm ek gerekm ektedir,0

2, Ana - Babayla ocuk Arasndaki Sevgi

E er, tanrsal bir ltufia. anadan ve ana rahminin

derinliklerinden ayrlmann verdii rkntden bebek,
korurmasa, doum annda korkudan ol verird i Do
duktan sonra dahi bebek, doum ncesi durumundan
ok az farkldi?., nesneleri gremez, henz kendinin ve
kendi- dnda yer alan dnyann farknda deildir,
Sadece scakln ve yiyecein olumlu uyarmm duyar
ama henz scaklk ve yiyecei kaynandan, anadan
ayramaz. Anne, stcakUk, anne yiyecektir, anne gven
ve doygunluk salayan keyf halidir. Bu Freudun de
yim iyle narsism hallerinden biridir. D gereklik im

<B> m re ve yaam igds kavrarm yla bu dorultuda ilk adms Frs-

u d un k en diyi aU u Onun yaam ig d s (e r o s )u b ir sen tez ve
b id era e ilkesi olarak grm esi libido kavram ndan tmByle fa r k
ldr.

45
sanlar ve eyalar, bedenin i yapsnda -uyandraca
doygunluk ya da verecei rahatszla ilikin olarak
bir anlara kazanmaktadrlar. Gerek sadece ierdeki-
dir. Dta kiler benim gereksinimlerimle olan ilikileri
orannda gereklik kazanr, asla kendi z nitelik ve
gereksinimlerine ilikin deil.
ocuk byyp gelitike, eyleri olduklar gibi
kavram aya, beslenmedeki doygunluu, memenin ba
ndan, anadan ayrm aya baslar, Sonuta, susuzluu
nu, stn verdii doygunluu, memeyi ve anay farkl
nesneler olarak tanr, B irok eyin farkl olduunu,
kendilerine zg bir yaplar bulunduunu bilince
kartr, Bu noktada onlara isim verm eyi renir. A yn
zamanda onlar ellemeyi, atein scak ve can yakc
ana kucann scak ve rahat, tahtann sert ve ar,
kdn h a fif ve yrtlr olduunu renir. nsanlara
yaklam ay da renmektedir; annem yem eim i y e r
sem glmser, alarsam beni kucana alr, kakam
yaparsam beni ver. Tm bu deneyimler netleserek
u yargda toplanr: seviliyorum . Seviliyorum, nk
annemin ocuuyum. Seviliyorum, nk aresizim.
Seviliyorum nk gzel ve dayanlmazm. Seviliyo
rum, nk annemin gereksinimi var bana. Daha ge
nel bir formlle sylersek: Byle olduum iin sevili
yorum. Y a da bir baka deyile ben, ben olduum in
seviliyorum . Anne tarafndan sevilm e ilemi, edilgen
dir. Sevilmek iin yapabileceim hibir ey yoktur
anne sevgisi koulsuzdur. Elimden gelen tek ey va r
olmaktr onun ocuu olmak, Annemin sevgisi mut
luluktur, bartr, ona sahibomak iin, onu hak etmek
iin bir ura- gerektirm ez. Annenin koulsuz sevgisi
nin bir de olumsuz yan vardr. Bu, olumsuzluk onun
sadece hak edilm eyi gereksinmemesinde deildir o
ayn zamanda elde edilemez, retemez, denetlenemez
de. Eer duruyorsa orada, varsa anne sevgisi, bir ni
mettir o, eer yitmise, durduu yerden, yaamn tm

46
gzellikleri de yitm itir onunla- onu yaratm ak .in
li bir ey gelm ez elden,

Sekizbuuk - on O yalar na kadar ocuklarn o

unda, sorun hemen hemen btnyle sevilm ek tir,
O olduu iin sevilmek. Bu yaa dek ocuklar henz
daha sevem ezler, sevilm eyi minnetle, sevinle kar
larlar ocuklarn gelimelerinin tam bu noktasnda
yeni bir unsur girer sahneye; kiinin kendi abasyla
sevgi retme duygusu lk kez, ocuk, annesine ya da
babasna rettii bir eyi, iir, resim ya da benzeri
herhangi bir eyi verm eyi dnr. ocuun yaamn
da ilk kez sevme dncesi salt sevilmekten sevmeye,
sevgi yaratm aya dnmektedir. Sevginin bu ilk to
murcuklanmasndan olgunlamasna kadar uzun bir
srenin gem esi gerekir. Sonunda ocuk beniincilii
(egocentricity) aar, dier insanlar, artk onun iin
salt gereksinmelerini karlayan br ara deildir. Ba
ka insanlarn gereksinimleri de en az onunkiler kadar
nemlidir. Verm ek almaktan daha ok doyuran, daha
ok haz veren hale gelmitir. Sevmek, sevilmekten
daha nemlidir. Severek, narsijmio ve ben * merkez
elliin yaratt hapishanenin yalnzlk ve soyutlama
hcrelerinden kurtulmaktadr. Yeni bir birleme, b
lme, bir - olma duygular tadar. Bundan da te, k
k aresiz hasta yani iy i olarak sevgiyi elde et
menin getirdii bam lln yerine, severek kendinde
sevgi retme gcn duyar. ocuk sevgisi, ^seviyorum
nk seviliyorum, ilkesine dayanr, Byklerin sev
gisinin ilkesi, seviliyorum- nk sevyonmdu\ Ok
guamam sevgi Seni seviyorum , nk sana ge
reksinim im v a r der. Olgunlam sevginin syledii
ise sana gereksinim im v a r, nk seni seviyorum -
dur. Sevme yetisinin gelimesi, sevgi nesnesinin geli-

(3} Sullivan bu gelimeyi kitabnda tamm!amtu\ .'Die Intorpcrsonel

Theory of Psychiatry* K.W, Norton & Co. New York, 1953,

4?
mcsiyle yakndan ilikilidir. ocuk ilk ay v e yllarda
anneye skca baldr. Bu ballk, doumdan nce
anne ve ocuk hem iki ayr kii hem de bir btnken
baslar. Doum, durumu bir lde deitirir, ama g
rld kadar nemli deildir. imdi ocuk rahim d
nda da hl tmyle anneye baldr. Fakat gnden
gne bamszlamaktadr. Yrmeyi, konumay, tek
bana- dnyay tanmay renir. Anneyle olan ilikisi
yaamsal neminin bir blmn yitirir ve babayla
olan iliki giderek daha nemli bale gelir.
Bu, anneden babaya ynelii anlamak iin anne
ve baba sevgisi arasndaki ayn m bilmeliyiz. Anne
sevgisi, ok zel yapsnn sonucu, koulsuzdur. Anne,
yeni doan bebei, bebek yeni zgn koullan yerine
getirdii iin deil, kendi ocuu okluu iin sever.
(Elbette burada anne v e baba sevgisinden sz eder
ken;, Max W eberin ya da Jung un belirttii temel r
neklerde olduu gibi - d eal tiperden sz ediyorum,
Byle si bir sevgi her anne ve babada bulunur demek
istemiyorum, Annelik ve babalk lkesini, annelii ve
babal ne km kiilerin tavrlar zerine oturtu
yorum.) Koulsuz sevgi, sadece ocuklarn deil tm
insanlarn en derin zlemidir. D ier yanda ise, kiinin
de erlerinden dolay hak ettii iin sevilmesi her za
man yerini kukuya brakr: belki beni sevmesini is
tediim kiiyi memnun edememekteyim, belki u; bel
ki bu oluyor. Burada sevginin her .an biti verecei kor
kusu vardr. Daha da te hak edilm i sevgi, yerini;,
kolayca, kiinin o olduu, kendisi olduu iin sevilm e
dii sadece hoa gittii iin sevildii, son zmleme
de kiinin sevilm eyip kullanld yarglaryla ac bir
duyguya, brakr. ster byk, ister kk olalm, he
pimiz kukusuz ana sevgisine tutunmann zlemi iim
de yiz. ocuklarn ou ana sevgisini alacak kadar mut
ludurlar (ne boyutta olduunu ilerde tartacam .)
Byklerde ayn zlem i doyurmak ok zordur. Bu z

48
lemin en baard gelimesi, salkl bir cinsel sevginin
btnleyicisi olarak kalmasdr. okluk dinsel biim
lerde daha ok da nevrozlarda ortaya kar.
Babayla olan iliki olduka farkldr. Ana iinden
ktm z yuva, doa, toprak, okyanustur; Baba bu
doal yuvada hibir ey temsil etmez. ocukla yaa
mnn ilk yllarnda yle b ir ilikisi olmutur, o ilk
dnemlerde ocuk iin onun tad nemin, annenin-
kiyie karlatrlmas mmkn deildir. Ama baba
doal dnyay temsil etmiyorsa da, insan varlnn
dier kutbunun dnceler dnyasnn, insan yaps
eylerin, kural ve emirlerin, disiplinin, gezme ve ma
cerann temsilcisidir. Baba, ocuun retmeni, ya
amdaki yol gstericisidir.
Bu tavrla yakndan ilgili olan bir ey de kiinin
sosyal, ekonomik gelim eye olan balldr. N e za
man ki zel mlkiyet ortaya kt ve mlk oullardan
birine geer duruma geldi, ite o zaman baba, oulla
r arasndan kime mlkn brakacan aratrmaya
balad. phesiz bu, babann kendi yerini en iyi dol
duracana emin olduu, onu en ok seven ve tabi ki
en ok sevilen ouldu. Baba sevgisi koullu sevgidir.
K u ra l: Seni seviyorum nk umutlarm gerekle
tiriyorsun, nk grevin! yapyorsun, nk beni se
viyorsun. Koullu baba sevgisinde de koulsuz ana
sevgisinde olduu gibi, olumlu ve olumsuz yanlar va r
dr, OlumstiE yanlardan biri, baba sevgisinin kazanlan
bir sevgi olmas, beklentiler gereklem ezse ytebile
ceidir, Baba sevgisinin doasnda, yatan itaat etme
en temel erdemdir, itaatsizlik ise en korkun gnah
bunun cezas ise, baba sevgisinden yoksun klnmaktr.
Olumlu yan da ayn ekilde nemlidir Onun sevgisi
koullu olduuna gre, onu kazanmak iin bir eyler
yapabilir, onun iin alabilirim, anann sevgisi gibi
benim denetimimin dnda deildir.
Anne v e babann ocua kar olan tutumlar, o

F, 4/40
cuun tm gereksinimlerim btnyle karlar. Bebek
annenin koulsuz sevgisine, fizyolojik olduu kadar
ruhsai korunmaya gereksinim duyar. A lt yandan
sonra ise, babama sevgisine, onun otoritesine ve yn
lendiriciliine gereksinim duyar. Annenin ilevi ocu
u yaamda gvenli klmaktr Babamnki ise onun
retmeni olmak, ona iine doup, unsuru olduu toplu
mun sorunlaryla "baa kabilmesinin yollarn gster-
mektir, En ideal anne sevgisi ocuu bymekten ala-
koymaya, onun aresizliine prim verm eye kalkmaz.
Anne yaama gvenli olmak, a n sinirli olmamak ye
huzursuzluunu ocuuna tamamak durumundadr.
Yaamnn, yarsn ocuunun bamsz, kendinden
a yr bir kii olmas dilei ile kaplamaldr. Babamn
sevgisiyle kurallar ve beklentilerle ynlendirilmelidir
Otoriter ve rkten bir sevgiden ziyade balayan,
sabrl bir sevgi olmaldr, Bymekte olan ocua ar
tan bir yeterlilik duygusu alamal ve sonuta ocu
un kendi yetkesi (otoritesi) olmasma ve baba etki
sinden kmasna izin vermelidir,
Sonuta yetikin kii, kendi kendisinin ana, baba
s olma durumuna gelir. Sanki iinde bir analk bir de
babalk gds vardr. Analk gds seni, benim
sevgimden, mutlu bir yaam dileimden yoksm bra
kacak hi bir ktlk, hi bir gnah yoktur, Babalk
gds ise, Yanl yaptn, yanlnn belli sonularn
dan kaman azsn ve her eyden te, eer seni sevm e
mi istiyorsan tutumunu deitirm elisin. Yetikin in
san dtaki anne ve babadan kurtulmu ama onlar
iinde yeniden oluturmutur. Ne var ki. Freudun s
per - ego grnn aksine anne ve babasn iinde
birletirerek oluturmam, kendi sevebilme yetisine
gre bir annelik gds, akl ve yarg gdsne gre
de bir babalk gds oluturmutur. Bundan da te,
yetikin bir insan, ne oranda brbirleriyle atrlarsa
atsnlar, hem analk, hem de babalk gdlerinin

m
her ikisiyle birlikte sever. E er kendine sadece baba
lk gdsn ayrrsa efkatsiz ve hain olur. ayet
sadece analk gdsn yeertirse, yarglam a gcn
den yoksun kalr. Y e hem kendisinin, em de baka
larnn gelim elerini engeller.
Ruhsa] sal ve olgunluu baarmann temelin
de, ana - ynelimli ballktan baba ynelimli balla
doru gelimenin sonundaki sentez yatmaktadr. Bu
gelimenin baarszlkla sonulanmas, nevrozlarn
temelini oluturur, Bu konunun gelitirilmesine kita
bn sm d a i elverm edii iin, bu dnceyi burada k
sa zmlemelerle aklayacam.
N evrozla gelim eye yol aan nedenlerden bri, e r
kek ocuun onu seven fakat ar yumuak ya da
hkmedici bir anneye, zayf ve ilgisiz bir babaya sa
hip olmasdr, Bu durumda ocuk anaya olan ilk ba-
llmda taklr kalr ve anneye dayal bir kii olarak
geliir, aresizlik hisseder, almak, baklmak, korun
mak gibi alc insan zellikleri gsterir. Disiplin, ba
mszlk ve kendi yaamna sahip olma gibi babalk
niteliklerinden yoksundur. Her nne kandan, bazan
kadnlar, bazan gl ve otoriter erkekler arasndan
kendine bir anne bulmaya alr. Bunun kartnda,
eer anne souk, ilgisiz ve hkmedici bir yapya sahip
se, ocuk ya anaya snma gereksinmesini babasna*
ya da baba yerine koyabilecei kiilere yneltir bu
rada da sonu ilkinin ayndr,-- ya da tek yanl baba
ynelimli bir kii olarak geliir, Tmyle yasaya, d
zene ve otoriteye bal bir kii olur ve koulsuz sevgi
alma ya da umma yetileri gdk kalr. Byesi geli
me, eer baba otoriter ve oluna ok bal bir kii ise
daha da iddetli olur. Tm bu nevroz]u gelimelerin
ortak zellii, analk ya da babalk unsurlarndan bi
risinin gelimemesi, ya da anne ve babann rollerinin
hem kiinin kendi iinde hem de d dnya ile olan
ilikilerinde birbirine girip, karmakark hale gelm e

51
sidir, K i ok iddetli nevrozlu gelimelerde bu durum
vardr. Daha ileri aratrm alar belli nevrozlarn rne
in saplant nevrozunun tek yanl baba ballndan,
histeri, alkolizm t kendim kabul ettirememe, yaarma
gereklerini kavrayam am a ve ruhsal knt nevrozla
rnn ise ana - ynelimli olmadan kaynaklandn gs
termitir,

3 Sevginin nesneleri

Sevgi aslnda zgn bir kiiyle olan iliki deil,

sevgi bir ta v r sadece bir sevgi nesnesine deil tm
dnyaya kar ball belirleyen bir karakter yne
lim idir, Eer kii, sadece bir tek insan sever ve onun
chmdak tm evresine kaygsz kalrsa, onun sevgisi
sevgi deildir, ya alabildiine bir bencilliktirs ya da
ortak yasam birliidir, Hl insanlarn ou sevginin
yetiyle deil, nesneyle olutuuna inanmaktadrlar,
Gerekte bunlar sevd ikleri kiiden baka hi kimse,
y i sevmemelerini, sevgilerinin yceliinin kant oldu
unu sanrlar. Bu, yukarda szn ettiim iz yanln
bir eidir. nk kii burada, sevginin bir eylem, bir
ruhsal g olduunu grememekte, sadece tm gerek
li olan eyin doru nesneyi bulmak olduuna inanmak
tadr. Ve her ey i buna bal olarak kendiliinden olu-
verecektir. Bu tutum resim yapmak isteyen fakat sa
natn renmek yerine ea uygun nesneyi beklediini,
onu bulduu zaman, son derece gzel bir resmini y a
pacan syleyen kiinin tutumuyla ayndr. E er ben,
birisini seviyorsam, herkesi seviyor umdur, dnyay,
yasam ay seviyorumdur. E e r bir kiiye seni seviyo
rum diyebiliyorsam , e n de herkesi seviyorum, se
ninle tm dnyay seviyorum,, sende ayn zamanda
kendimi de seviyorum da diyebilmeliyim.
Sevginin, tek kiiye deil, herkese ynelik olduu
nu sylemek, sevilen nesneye bah olarak eitli sev

52
g i biim leri arasnda fa rk bulunmad anlamn v e r
memelidir,

e Kardelik sevgisi

Tm sevgi eitlerinden nce var olan ve en te

mel sevgi kardelik sevgisidir, Bununla, bir baka in
sana gsterilen sorumluluu, ilgiyi, saygy, onu tan
m ay, onun yaamn srdrmesini stemeyi kastediyo
rum. Bu, ciiM e sz edilen sevgidir; komunu ken
dini sever gibi sev. Kardelik sevgisi tm insanlar
sevmektir, Ve tek kiiye ait olmamas en byk zel
liidir,. E er sevme yeteneimi gelitirmisem, (insan)
kardelerim i sevmekten alamam kendimi, kardelik
sevgisinde tm. insanlkla birleme, dayanma, kay
m m a vardr. Karde sevgisi, hepimizin bir ve ayn
olduu dncesine dayanr. Hner, zek, bilgi fa rk
llklar tm insanlardaki ortak insanlk znn yann
da nemsiz br ayrntdr. Bu zdelii yaayabilmek
iin, dtan ze ilemek gerekmektedir. Eer bir insa
na, salt bakacak olursam bizi birbirimizden ayran
farkllklar grrm. Ama zne ilersem onun, z-
detiimizi, karde olma gereim izi bulurum orada.
Bu, zden ze ynelen ballk dtan da olan ba
llk yerine ten ballktr, Y a da Simone W eifin
gzel szleriyle; Ayn kelimeler (rnein bir adamm
karsna seni seviyorum demesi) syleni biimine
bal olarak, sradan ya da olaanst olabilir, Bu
syleyi biimi. kiinin istemi ise karmakszn, szle
rin insann ne kadar derinlerinden kopup geldiine
baldr, Ve garip bir uyumla,, bu szler dinleyenin de
iinde ayn derinliklere gmlr. Byece dinleyen,
eer bir para sevgi varsa iinde, szlerin tad de
eri sezecektir. O

(i(!) Simone Weil; G ra v ity and G race. G .P . Pu tnam s sons N ew Y ork

1352, p 11?.

53
 Kardelik sevgisi eitler arasndaki sevgidir. Ne
var ki, gerekte eitler olarak dahi her zaman eit
deilimdir. nsan olduumuza gre hepimizin yardma
gereksinimi vardr. Bu gn bana, yarn sana, Fakat
bu, bir bakasndan yardm gereksinimi, birinin are-
sizlii, dierininse gll anlamna gelmez. are
sizlik geici bir durumdur, kiinin iki aya zerinde
durmasysa, srekli ve geneldir.
aresiz birini sevmek, yoksul ve yabanc birisini
sevmek kardelik sevgisinin ilk admdr. Kiinin ken
di canndan, kanndan olan sevmesi pek byk bir ba
ar deildir,. Hayvanlar da yavrularm sever, onlar
korurlar. aresiz kii, yaam ona jbah olduu srece
efendisini sever. ocuk ana, babasn, onlara gereksi
nimi olduu srece sever. B ir amaca ynelik olmayan
sevgide ancak, gerek sevgi alp, geliir. Tevratta
insan sevgisinin ana nesnelerinin yoksullar, yabanlar,
dullar ve yetim lerle ulusal dman olan M srllar ve
Edomlularm olmas anlamldr. nsan aresizlere bes
ledii sevecenlikle kardeleri iin sevgi gelitirm eye
balar. Kendine duyduu sevginin iinde yardma ge
reksinimi olan, zayf, tedirgin insanlara duyduu sev
gi de vardr. Acma, bilme ve tanma unsurlarn da
iinde tar, Tevra t Yabancnn yreinden geenleri
anlamalsn der, B ir zamanlar sen de M sr toprak
larnda yabancydn... yleyse yabancy s e v .,.(u)

b Anne Sevgisi

Anne ve baba sevgileri arasndaki ayrm inceler

ken daha nceki blmlerde anne sevgisinin doas
zerinde durduk. O blmde de belirttiim gibi anne
sevgisi, ocuun gereksinmelerinin koulsuz karlan-

(11) Ayn gr H erm en C ohenn R eligion der VornunU au* d e

OueUen den Jdentum s ad l yaptnda ird elenm ekted ir.

54
masdr. Burada, daha nce yaptm tanma ok nem
li bir nokta ekleyeceim . ocuun yaamma karlan
masnn iki grnm vardr. Bunlardan birincisi, o
cuun yaamn koruyup, bymesini salamak iin
gerekli olan sorumluluk ve bakmdr. kincisiyse koru
mann ok daha telerinded\ Bu, ocua yaama sev
gisi alamak, ona; dnyaya gelmek, kk bir kz ya
da olan olmak, yaamak gzeldir duygusunu vermek-
tir. Anne sevgisinin bu iki grnm de, ncirdeki
yaratl yksnde zl olarak anlatlmaktadr. T a m
dnyay ve insan yaratmtr. Bu, varolua duyulan
ilk lgi ve onaydr. Ama tanr, bu en kk olguyu aar
ve tesine geer. Doann ve insann yaratlm as
nn ardndan her gn tanr, iy i oldu der. te anne
sevgisi de, bu ikinci admda, ocua, dnyaya gelmek
ne de iyiymi duygusunu verir ocua salt hayatta
kalma isteim deil yaama sevincini de aslar. Ayn
dnce ncirde, bir baka sim geyle aklanr. Vade-
dilmi toprak (Toprak her zaman anann sim gesidir)
st ve bal rmaklarnn akt yer olarak tanmlanr.
St sevginin ilk grnmnn ilgi ve onaylamann
simgesidir. Bal, yaamn tatllm , ona duyulan sev
giyi ve yaamann mutluluunu sim geler. Annelerin
byk ounluu st verebilm ektedir ama onlarn
pek az .bal da ekleyebilirler. Annenin bal verebilm e
yetisine sahip olabilmesi iin sadece iy i anne olm a
s yetmez, mutlu bir kii de olmaldr. Bu noktaya eri
en annelerin says pek yksek deildir. Annenin o
cuk zerindeki etkisi pek abartlm saylmaz. Anne
nin yaamaya olan tutkusu, huzursuzluu gibi bula
cdr, Her iki tutum da ocuun tm kiilii zerinde
derin etkilere sahiptir. Gerekten ocuklar ve yeti
kinler arasnda, sadece st emenlerle st ve balx
beraberce alanlar birbirinden ayrm ak hi de zor de
ildir.
Eitler arasndaki sevgi olan kardelik sevgisiyle,

55
cinsel sevginin aksine anneyle ocuk arasndaki iliki,
eitsizliin tm zelliklerini tar.. Biri tm yardm lar
gereksinir, dier! ise verir Bu, bakalarn dnen,
bencil olmayan yapsndan dolay anne sevgisi, sevgi
lerin en yce tr, ve tura duygusal balarn en kut
sal olarak kabul edilir, Grnen odur k arrne sevgi-
sinin gerek baars, anann, kk bebee kar duy
duu sevgide deil, anann byyen, ocua duyduu
sevgide yatmaktadr. Aslnda annelerin byk oun
luu, bebek kk ve onlara tmyle balyken seven
annelerdir, Kadnlarn ounluu ocuk isterler, yeni
doan bebek onlar mutlu klar. Can- gnlden bakar
lar bebee Karlnda, bebein yznde beliren bir
glck ya da doygunluk ifadesinden baka hi bir ey
olm am alarna ramen beyledir bu. yle anlalyor
k insann diisinde olduu kadar hayvanlarda da gz
lenen boylesi sevgi tavrlarnn kkleri igdsel dr
tlere uzanmaktadr. Ne var ki igdsel elerin ar
l ne olursa olsun, bu tr anne sevgisinde etken in
sana zg ruhsal eler de bulunmaktadr. Bunlar
dan bir tanesi anne sevgisinde bulunabilen narsist un
surdur. Bebei kendi paras olarak kabul ettii s
rece, annenin sevgisi ve ar dknl narsizmini
doyurmaktan baka bir ey olmayabilir, B ir baka
drt, annenin gce ve sahip olmaya duyduu istekte
bulunabilir ocuk tmyle aresizdir ve annesinin is
teminin nesnesidir. Etken olmaya ve sahip olmaya
tutkun bir kadn iin ocuk, doygunluun doal bir
nesnesinden baka bir ey deildir,
Bunlar sk sk rastlanan itkilerdir, fakat stn ol
ma gereksinimi olarak tanm layabileceim iz itkinin
yannda banlar daha az nemli ve yaygndrlar. Bu
stn olma gereksinimi, kiinin kendi varlnn fark
na varmasna, salt bir yaratk olmann kendisini do
yurmamasna, fincandan frlatlan bir zar olm ay vad~
smasna kadar uzanan kkleriyle insann en temel g e

m
reksinimlerinden biridir. Yaratlm ann edilgenliinden
kurtulup, yaratma duygusunu tatmak ister. Bu yarat
ma duygusunu doyurmann bir ok yolu vardr, bunlar
iinde en kolay ve en doal olan annenin yaratt
varla kar gsterdii ilgi ve sevgidir Anne, kendi
sini bebeiyle aar, ona duyduu sevgi yaamna an-
lam ve deer kazandrr, (Erkeklerde bu stn olma
gereksinmesi ocuk dourarak karlanmad iin,
kendini ama istei, nsan yaps eyler ve dnceler
yaratarak doyurulmak istenir,)
N e var ki ocuk by m elidir. Anann rahminden,
memesinden kurtulup sonunda tmyle ayr bir insan
olmaldr. Anne sevgisinin nndeki ocuun byme
sine gsterilen ilgi, ocuun kendinden ayrlmasna du
yulan istektir. te burada cinsel sevgiyle aralarndaki
temel farkllk yatmaktadr. Cinsel sevgide ayr olan
iki insan bir olmaktadr. Anne sevgisinde ise br olan
iki kii ayrlmaktadr. Anne bu ayrl sadece hog
ryle karlamamak, ayrca bu a yrl isteyip krk-
lem elidir. te anne sevgisi bu aamada, karlnda
sevilen insann mutluluundan baka bir ey stemek
sizin sevebiim e yetisi, zveri gerektiren g bir grev
haline gelir. Annelerin biroa ite tam bu esnada an
ne sevgisinin gerekli kld grevi yerine getirmede
baarszla urarlar. Narsst, despotf hep benimci
kadnlar ocuklar kk olduu sre iinde seven
anne olmada baarldrlar. ocuu ayrlm a sreeim
deyken sevebilen anne ancak ok vererek mutlulua,
eren, varlnn kkleri kavi gerekten seven kadn
olabilir.
Byyen ocua duyulan anne sevgisi, kendisi iin
bir ey istem iyen sevgi, belki de en g baarlabile
cek sevgi drtsdr. A yrca annenin kk bebei se
vebil meinde ki kolaylktan dolay da olduka aldatc
dr. Fakat sadece bu zorluktan dolay kadm, eer ko
casn dier ocuklar, yabanclar v e tm insanlar

57
sevebiliyorsa, gerekten seven anne olabilir. Sevme
yen kadnsa, ocuu kk olduu srece efkatli bir
anne olabilir ama seven anne olamaz. Burada lt
ocuun ayrlmasna gsterilen istek ve ayrldktan
sonra sevm eyi srdrebilmektir.

e * Cinsel Sevgi

Kardelik sevgisi eitler arasndaki sevgi, anne

sevgisi ise aresize kar duyulan sevgiydi. A ralarn
daki farklara karn, bu iki sevginin yaplan asn*
dan ortak bir yanlar vardr. Her ikisi de tek kiiyle
srh deildir. E er kardeimi seviyorsam , tm kar
delerimi de seviyorumdur, eer ocuumu seviyor
sam, ocuklarmn tmn de seviyorum, daha da te
tm ocuklar benim yardmm gereksinen herkesi se
verim, Bu sevgilerin her ikisinin de ztt olan sevgi t
r cinsel sevgidir. Bu, bir baka insanla tmyle bir
potada erime, onunla tek vcut olm aya duyulan id
detli istektir, Bu yapsndan dolay, genel deil zel
dir. Belki de varolan sevgi biimlerinin en aldatcs
dr.
Her eyden nce, bu sevgi biimi o arsa kadar iki
yabanc arasnda var olan barikatlarn birden yklm a
syla, k olmann* yakc deneyim iyle kartrlr.
Daha nce de bu noktaya deindiim gibi, bu an y a
knlama an, yaps gerei ksa mrldr. Yabanc
yakndan tannan bir kii haline geldikten sonra, a ra
da yklacak barikat kalmaz. Artk stesinden geline
cek bir yaknlama yoktur ortada. Sevilen kii* ken
dimiz kadar yakndan tandmz kii olup kmtr.
Belki de onu da ok az tandmz sylemek yerinde
olacaktr. E er dier insann yaam deneyimi derin,
kiilii snrsz ise, onu hi bir zaman yakndan tara
mak mmkn olamaz, Ve aradaki barikatlar ykm a
mucizesi hergn yeniden tekrarlanr. Fakat insaalarm

58
ou, bakalar mm kiiliklerini kendi kiilii gibi ksa
zamanda tanr ve tketir. Byle insanlar iin yakn
la ma sadece cinsel ilikiyle salanr. D ier kiinin
ayrln sadece bedensel bir ayrlk olarak dndk
leri iin, bedensel birlik, ayrln stesinden gelm ek
tir onlar in,
Bundan baka birok kii iin ayr olmadan kur
tulma anlamna gelen baka yollar da vardr. Kendi
kiise! yaamndan umut ve kukularndan konuarak,
ocukca davranp ocuklaarak, d dnyaya kar, ge
nel bir ilgi gstererek ayr olmann stesinden gelm e
denenir. Hatta, kii fkesini, nefretini, o gne dek iin
de gem ledii her eyi da vurarak da yaknlama sa
layabilir, Bu, evli iftlerin sadece yatakta ya da fke
ve nefretlerini birbirlerine dkmelerinin ardndan ara
larnda doan o salksz ekicilie k tutmaktadr.
N e var ki bu tip yaknlamalarn tm zaman iinde
yava yava eriyip yiter. Sonuta kii sevgiyi yeni bi
risinde, br yabancda aram aya balar. Yabanc bir
kez daha yakm* kii haline dnr. k olma sre
ci yeniden alevlenip hzlanr ye tekrar yava yava
uzaklama balar Bu da, ncekiler gibi yeni bir zafer,
yeni bir ak isteinin kabarmasyla son bulur. Her se
ferinde yeni akn, daha nce yaananlardan farkl
olaca ham hayaline kaplnr. Bu bo dn doma
snda cinselliin yanltc yapsnn rol de olduka
byktr.
Cinsel istein amac birlemektir Ve bu, hi bir
zaman sadece bedensel bir aln, ac veren bir ger
ginliin giderilm esi deildir. Cinsel arzuyu sadece sev
g i uyandrmaz. Yalnzlktan doan huzursuzluk, hk
metmek ya da hkmedilmek istei, kendini beenmi-
lik ? incitme, hatta yok etme istei de uyandrabilir. y
le grlyor ki herhangi bir gl heyecana cinsel ar
zu karabildii gibi bylesi bir heyecan einel arzu
uyandrabiliyor da, ama bunlardan sadece bir tanesi

59
sevgidir, nk birok kii, cinsel arzuyu kafalarnda
sevgi dncesiyle btnletirdii iit, birbirlerine
duyduklar bedensel istei kolayca sevgi sanabilmek-
tedirer. Sevgi, cinsel birleme istei yaratabilir, bu
durumda bedensel birlemede hkmetme ya da hrs
yiter, efkat ortaya kar. E er bedensel birlem e ar
zusunu sevgi dourmuyorsa eer cinsel sevgi ayn
zamanda kardee sevgi deilse, bu birleme geici.,
hazza dayal bir duygu olmaktan teye gidemez. Cin
sel ekim, bir sre iin, bir olma sans yaratabilir. Ne
var k sevgi olmadan bu birlik, eskisi kadar yabanc
ve uzak iki insan brakr geride. Razan birbirlerinden
utanmalarna, hatta nefret etmelerine neden olur. Zi
ra kurduklar d yiter yitm ez yabanclklarm eski
sinden daha youn duyarlar, efkat hibir zaman Fre-
ud un inand gibi cinsel i gdnn yceltilmesi de
ildir. Dorudan doruya kardelik sevgisinin sonucu
dur ve bedensel olmayan sevgi biim leri kadar, beden
sel sevgide de ortaya kar.
Cinsel sevgide, kardelik ve ana sevgilerinde bu**
lunmayan, kendine has bir ey vardr. Cinsel sevginin
bu, kendine has yaps onun zerinde biraz daha fazla
durmamz gerektiriyor. okluk, cinsel sevginin bu
kendine zg yaps, onun yanl anlalmasna yol a
makda sahip olma isteinden doan bir ilgi anlam ve
rilmesine neden olmaktadr. Birbirine k, kendile
ri dnda bakasna hi bir sevgi duymayan iki insana
ska rastlanr. Bunlarn sevgisi gerekte iki kiilik
( deuz) bencilliktir. Onlar kendilerini karlkl ayn
latran iki insandr. A y r - olma sorununu tek kii ol
may, iki kii yayarak zmlerler, Yalnzln ste
sinden gelm eyi baarabilirler. Ne var ki dier insan
lardan ayr olduklar iin birbirlerinden de ayrdrlar
ve kendilerine yabanclarlar, bir olma deneyi bo bir
hayaldir, Cinsel sevgi iki kiilik yalnzlktr. Oysa sev
dii kiide insan, tm insanl, yaayan ne varsa hep

60
sini sever. nsan, kendisini ancak bir tek kiiyle boy-
leine doyurucu ve btnleyici bir kaynama iine so
kabildii iin, bakalarm dlar. Cinsel sevginin dier
insanlar dlad an, sadece cinsel birleme am, in
sann yaamm tmyle bakasna verdii andr,
Kardee sevgi an deil.
Cinsel sevgi eer sevgiyse, tek. nermesi vardr.
V arlm n ta derinlerinden seviyorum. Karmdaki in
am n varlnn d erinlikler inde yayorum, Aslnda
tm insanlar benzerdirler. Hepimiz bir btnn par
alaryz, Bir btnz. Byle olduuna gre kimi se
versek sevelim, fark etmemeli. Sevmek, temelinde ki
inin yaamn btnyle bir bakasyla birletirme
arzusu ve istemidir. Evliliklerin yklm azl dnce
sinin ardndaki mantk budur. Ve tabi ki, elerin bir
birini semedii ama birbirleri iin seildikleri gele
neksel evliliklerin de ardnda ayn mantk yatm akta
dr. Ama gene de elerin birbirlerini sevm eleri beklen
mektedir. ada Bat toplammda bu dnce tm
den yanl kabul edilmektedir Sevginin kendiliinden
ortaya k.veren bir duygusal tepki, insan birdenbire
penesine alveren kar koyulmaz br his olduu sa
nlmaktadr. Bu. adan baklnca grlen, sadece iki
bireyin birbiriyle e girm e zelliidir, Ve tm
erkeklerin dem'den, kadnlarnsa H a vva dan birer
para olduklar gerei gzden rak tutulmaktadr. K*
si, cinsel sevgide nemli bir etmeni istem i gzden ka
rr. Birisini sevmek sadece gl bir duygu deildir,
bir dnce, bir yarg, verilen br szdr. Eer sevgi
sadece bir duygu olsayd, karlkl verilen sonsuza
kadar sevme szlerinin hi bir tem eli kalmazd. Duy-
gu geldii gibi, gider inde yarg ve dnce yoksa
eer, onun sonsuza dek sreceinden nasl emin ola
bilirini?
Bu grleri dikkate alrsak, sevginin iki kiiye
ait istem, kesin karar olduu ve bunlarn herhangi bir

61
kii olabilecei yargsna varabilir iz, E vlilik ister ba
kalar tarafndan dzenleniyor olsun, ister kiisel ter
cih sonucu, br kez kuruldu mu, evliliin sreklilii
istem tarafndan gvence altna alnmaldr. Bu bak,
as, cinsel sevginin, insan doasnn paradoksal ya
psn gz ard etmektedir. Hepimiz bir btnz ama
bir ei daha bulunmayan, benzeri yaplamayan bir b
tnz, Bakalaryla aramzda oluan ilikilerde de a y
n paradoks tekrarlanr. Bcnhrjz bir olduumuza gre
herkesi ayn biimde, kard \e sevgi duygusuyla seve
biliriz, Ama, birbirimizden arkl olduumuza gre cin
sel sevgi, tm insanlar rasnda deil, ancak bazlar
arasnda, st dzeyde bireysel ve belli bir zgnlk
iinde doabilir.
u halde cinsel sevginin tamamen zgn iki insan
arasndaki bireysel bir edim olmas savyla, cinsel
sevginin istemden baka bir ey olmad savlarnn
her ikisi de dorudurlar. Y a da daha ak bir deyile
gerek bunlardan ne birincidedir, ne de kincide. Bu
nedenle, birliktelik her ne pahasna olursa olsun hi
koparlmamahdr savyla P baarsz olunursa kolayca
kopartlp atlmaldr savnn her ikisi de gerekliini
yitirmektedir.

d Kendini Sevme

Sevgi kavramnn eitli nesnelere ynelmesi, hi

kimsede tepki yaratm ayp, bakalarn sevmenin er
dem olduu yaygn bir inanken, insann kendisini sev
mesi gnh kabul edilmitir. Kendini sevme bencillik
le e tutulmu, kendimi sevdiim oranda bakalarm
az seveceim e inanlmtr. Bu gr, Bat dncesi
nin ok gerilerine uzanmaktadr. Calvin, kendini sev
mekten veba diye sz e e r .(u) Freud, kendini sev-

(12) John C alvin Insttute o f The C hristian R eiigion ev, J , A lbau

F h adtlphia 192$, blm ? par, 4. s. 622.

62
m eyi ryhbilimsel adan ele almtr. N e va r ki onun
gr de Calvininki ile ayndr. Freu da gre kendi-
m sevme narsizmle etir, Libido nun kendine dnmesi
dir. Narsizm , insan gelimesinin ilk evresidir, yaam-
nrn daha sonraki evrelerinde narsizme dnen kii sev
me yetisini yitirir, en u noktas ldrmaktr. Freud
sevginin, Hbidonun tezahrnden baka bir ey olma
dm, bu tezahrnse ya bakalarna ynelik sevme,
ya da kendine ynelik, kendini sevme biiminde olabi
leceini kabul eder, Byleee sevme le kendini ~ sevme
arasnda zel bir balant vardr. Birinin ok olduu
yerde dierine az rastlamaktadr. Eer kendini sev
me kt ise, dierkam lk (zgecilik) erdemdir. Bun
dan u sorular kmaktadr. Ruhbimsel gzlem ler,
kiinin kendisine duyduu sevgiyle, bakasna duydu
u sevgi arasnda bir eliki doduu savm dorula
makta mdr? Kiinin kendisini sevmesi, bencillikle
ayn olgu mudur, yoksa birbirlerinin zdd mdrlar?
ada insann bencillii, gerekten birey olarak ken
dine gsterdii ilgi, zeksnn, tutkularnn, duygular
nn zerine dmesi midir? Sosyo - ekonomik konumu
num bir uzants haline gelmemi m idir O ? B en cilli
i, kendisini sevmekle zde m idir, yoksa kendine
olan sevginin eksiklii sonucu mudur?
Bencillikle, kendini sevmenin rahbimsel gr
nmlerini tartmadan nce, bakalarna kars duyu
lan 'sevgiyle kiinin kendine duyduu sevginin birlikte
olam ayaca savnn mantksal yanll sergilenm e
lidir. E er bir insan, olarak komumu sevmem bir er-
demse, bir insan olduuma gre kendimi sevmem de
bir erdemdir. Beni iin e' almayan hi bir insan kavra
m yoktur. Byle bir sav dne sren reti daha ba
nda kendisinin elikili olduunu kantlamaktadr.
n cird eki Komunu kendin kadar sev d, insann
kendi btnlne ve esizliine gsterdii sayg:mn,
kendine olan sevgi v e anlayn, bakalarna duyulan

63
sevgi ve anlaytan a y r tutulamayacan belirtm ek
tedir Kendime duyduum sevgi, bakalarna duydu
um sevgiye, koparlm ayacak kadar salam kayna
mtr.
imdi, savlarm zn sonulanma zerine kuruldu
u ruhbilimsel temel nermelere geldik. Bu nermeler
genel batlaryla yledir; sadece bakalar deil, biz
kendimiz de duygu ve davranlarmzn nesnesiyiz
dir. Bakalarna kar takndmn tavrla kendimize
kar olan tutumumuz elimez. Aksine temelden ba
laktr. Tarttm z konuya ilikin olarak bunun an
lam udur: bakalarna kar duyduumuz sevgi ken
dimize olan sevginin alm a deildir. Tam tersine,
kendine kar sevgi, bakalarn sevebilm e yetisine sa-
hip olanlarda grlmektedir. Kural olarak sevgi, ara
larndaki ballktan dolay insann kendine duyduu
ilgiyle, nesne arasnda blnemez* Gerek sevgi
reticiliin sergilenmesi ilginin, saygnn, sorumlulu
un ve bilginin ifadesidir. Sevgi bir bakas tarafn
dan etkilenme anlamnda br etk i deildir. Kkleri
insann sevebilm e yetisine uzanan, sevilen insann g e
liip, mutlu olmas iin harcanan abadr
Birisini sevmek sevm e gcn kuvveden fiile
kartp (ortaya dkp) younlatrmaktr. Sevginin
ierdii temel onaylama tmyle insana lias nitelikle
rin sevgiliye ynelmesinden baka bir ey deildir.
Bir kiiyi sevmek demek tm insanlar sevmek anla
mna gelir bylece. William Jamesin bir tr i bol
m dedii, kiinin kendi ailesine duyduu sevgi dn
da yabanclara kar hi br ey hissetmemesi, sev
me yetisi yoksunluunun en temel iaretidir. nsanla
r sevmek ou zaman sankl gibi, belli br kiiyi
sevmenin ardndan gelen soyutlama deil, bir kiiyi
severek kazanlacana dair bir nermedir.
Buradan, dorudan kendimin, bir bakasnn ola
bilecei gibi sevginin nesnesi olabileceine ulaabil!

64
riz. Kiinin kendi yaamn, mutluluunu, gelimesini,
zgrln olumlamasnn kkleri onun sevebilme ye*
tisine baldr. Y a da ilgi, sorumluluk ve bilgisine da
yanr. Eer bir kii retken br biimde sevebiliyorsa,
kendini de seviyor demektir. E er sadece bakalarn
seviyorsa, o hi sevm iyor demektir.
Kiinin kendisine kar duyduu sevgiyle bakala
rna kars duyduu sevginin kural olarak birbirine
bal olduunu kabul edelim, bakalarna kar iten,
ilgiyi yadsyan bencil]ii nasl aklayacaz? Bencil
kii sadece kendisiyle ilgilidir. Herkesin kendine gre
olmasn ister, vermekten hi ta d almaz, almay, sever.
D dnyaya sadece ondan ne alabilecei noktasndan
bakar, bakalarnn gereksinimlerine kar ilgisiz on
larn onur ve btnlklerine kar saygszdr, Kendin-
den baka hi kimseyi grmez. Her eyi ve herkesi
kendine salayaca yarar asndan yarglar, z ola
rak sevebilme yeteneinden yoksundur. Bu bakalar
na duyudan ilginin, kiinin kendine duyduu ilginin al
ma olduunu kantlamaz m? Eer bencillikle, ken
dini sevme ayn olsayd bu gerek olurdu. Ne var
ki hyles bir san, tarttmz konuyla ilikin birok
hatal sonu kmasna yol aacak kadar byk bir
yanltr, Bencillik ve kendini sevm e, ayn olmak bir
yana birbirinin zddrlar. B endi kii kendini ok fa z
la deil ok az sever,, hatta kendinden nefret eder.
retici olmamasnn bir belirtisi olan bu, kendinden
holanmama ve kendine ilgi gstermeme, onu bo ve
huzursuz lalar. Byle br kii mutsuzdur ve kendisine
bilin d engeller koyarak, ulaamad doygunluk
la n fkeyle, yaamdan kopartp almaya abalar. G
rnte kendisiyle fazla ilgilenmektedir, fakat aslnda
bu gerek kimliine ilgi gstermedeki beceriksizliinin
stn rtmek ve gidermek iin yaplan baarsz de
neylerdir. Freud bencil kiinin sevgiyi bakalarndan
alp kendine ynlendirdii iin narsst olduunu syle*

F. 5/65
initir* Bencil kiilerin bakalarn sevem edikleri br
gerektir, Fakat onlar kendilerini de sevme yetisin
den yoksundurlar.
Bencillii, rnein, ocuuna an dkn bir an
nede biimlenen, o bakalarna gsterilen doyumsuz
ilgilerle karlatrrsak daha kolay anlarz. Byle bir
anne, kendisinin ocuunu bilinli olarak ok sevdii
ne inansa bile, o gerekte ilgi duyduu nesneye kar
derinlerde gizli bir nefret tamaktadr, Gsterdii a
r lgi, ocuu ok sevmesinden dolay deildir, aksine
ocuu sevebilme yetisinin eksikliini giderm e istein.
dendir.
Bencilliin yapma kuram, nevrozla zgecili
in zmlenmesi sonucu ortaya kmtr, Nevrozlu
ki inin arazlar, sadece, bencillie yakalanan kiilerde
grlen belirtiler deildir, buna bal olarak ruhsal,
knt, yorgunluk, alamama, sevgi ilikilerinde
baarszlk v.fo. arazlar da hastaln belirtileridir*
zgecilik sadece bir araz olarak his edilmemekle kal
maz, okluk kiinin kendisine vn pay kard br
kiilik zellii olur. zgeci?/ insan kendisi iin hi
bir ey istemez, o sadece bakalar iin yaar, kendi
ne ilgi gstermedii iin gururlanr. Kendisinin dier
kamhma (zgecilik) ramen, mutsuzluuna, yakn
lan le olan ilikilerinin baarszlna aar. zm
leyici almalar zgeciliin dier arazlardan a y n ol
madm, aksine onlardan biri olduunu ve gerekte
en nemlisi olduunu gstermitir. yle ki, bu seve
bilirle ya da herhangi bir eyden ta d alabilme yetisi
nin felce uradnn, iini yaama kar bir nefretin
kapladnn ve zgecilik paravanas ardnda grlm e
si g bir bencilliin gizlenmi olduunun iaretidir.
Bu kiiyi kurtarmann yolu dier arazlarla birlikte z
geciliini de ele alp incelemekten geer. Boy 1ece, z
geciliinin ve dier hastalklarnn temelinde yatan
retici olamama eksiklii giderilebilir,

m
 zgeciliin yapsn, onun bakalar zerindeki et
kilerinde ve bizim uygarlm zda ou zaman zgeci
annenin ocuu zerindeki etkisinde grmek kolayca
mmkndr, Anne, kendi zgeciliiyle ocuunun, se
vilmenin ve karlnda sevmenin a e demek olduu-
m, yaayp anlayacana inanmaktadr. Ne var ki,
zgeciliinin etkisi beklediklerinin karl deildir.
ocuk, sevildiklerine inanan insanlarn mutluluunu
gstermemektedir, sinirlidir, huzursuzdur, annesini
memnun edememe, onun beklentilerine cevap verem e
me korkusu idededir. Genellikle annelerinin yaama
kar gizli nefretlerinin etkisi altndadrlar. Bunu net
olarak anla masalar bile sezerler ve sonunda bu n efre
ti zmserler, .zgeci annenin etkisi bencil annenin
kinden pek farkl deilse de aslnda annenin zgecilii,
cnu ocuklarnn eletirisinden koruduu iin daha da
sakncaldr. ocuklar annelerini d krklna u
ratmama ykmll aftma sokulmulardr, kendile
rine erdem maskesi ardnda yaam sevmeme retil
mektedir. Eer gerekten k en din i.- seven bir annenin
etkisini inceleme ans doarsa ocuklarn sevgi, nee
mutluluk deneyimi kazanmalarna kendini - - seven bir
annenin sevgisi kadar hi bir eyin yardm c olmad
grlecektir.
Kendini sevme zerine dnceler M eister Eek~
h&rthn szlerinden daha gzel zellenemez, E er ken
dinizi. severseniz, bakalarm da kendiniz kadar sever
siniz. Bir bakasn, kendinizi sevdiinizden daha az
seviyorsanz, kendinizi sevmekte gerek bir baar
salayamazsnz. Fakat kendiniz de dahil herkesi bir
severseniz, onlar tek bir kii gibi severseniz, bu kii
hem tanr, hem insandr, Bylece, kendini ve dierle
rini ayn ekilde seven kii yce ve drst bir kii
d ir, ( l3)

(13) M eister f Sek hart, e v ir e S , E . Elakney, H a rp er and Brothers

N e w Y o rk , 1941 p, 204.

m
 e T a n n Sevgisi

Daha nceki blmlerde sevme gereksinimimizin

altnda ayr olma duygusunun yattn ve ayrlm a
kaygsn yenmenin, birlem eyle son bulduunu belirt
initik. Sevginin dinsel biimi olan. Tanr sevgisi de
ruhbimsei adan bir baka anlam tamaz. O da a y
r - olmann stesinden gelm e ve birlie ulama gerek
siniminde doar. Aslnda insan sevgisi gibi Tanr sev
gisinin de birok farkl nitelii ve yn vardr. V e b
yk lde benzer farkllklar buluruz.
ster tek Tanrl olsun, ister ok Tanrl, Tanrl
dinlerin tmnde tanr en yce deerin, en ok aranan
iyiliin simgesidir. B u yzden Tanr kavram, insann,
istedii en iyi eye gre zgn anlamlar almaktadr.
u halde, Tanr kavramm anlamak iin zmlemeye
Tanrya tapan kiinin karakter yapnd zmleme
sinden balamalyz.
Bilebildiimiz kadaryla insanolunun gelimesi,
insann doadan, anneden, kann ve topran zincirle
rinden ksyla belirlenir. nsanlk tarihinin balarn-
da, insanolu, doayla olan ilk birliinden frlatlp
atlm olsa bile hl bu ilkel balara skca tutunmak
tadr, Bu ilkel balara geri dnerek, onlara sarlarak
kendini gvenli hisseder. Hl hayvanlar v e bitkiler
dnyasyla bir olduunu duyar, doann iinde kala
rak onunla btnlemeyi dener. B irok ilkel din, e v
rimin bu evresini dorulayan tanktr. Hayvanlar to
tem haline dntrlmtr. En ciddi dinsel tren
lerde ya da savalarda, hayvan maskeleri taklr,
Tanr diye hayvanlara taplr. nsann becerisini sa
nat ve zenaate olarak gelitirdii; artk sadece do
ann kendilerine baladklaryla topladklar m ey
ve ve ldrebildikleri hayvan yetinm edikleri daha
sonraki gelime evrelerinde, insan kendi elinin ya ra t
t rnlerini Tanrya dntrmtr. Bu kalay, g~
m ve altndan yaplan putlara tapnma evresidir,
insan kendi gcn ve hnerini, yapt eylere yans-
tr. Ve byleee, yabanclat kendi gcne kendi ma
lna tapnr. Daha sonraki evrelerde insanolu Tanr
larna insan biimi verdi. yle grlyor ki bu, insa
nn kendi kendisinin farkna daha youn varm asyla
ve insann dnyada en yce ve en deerli ey oldu
unu kefetmesiyle ortaya kmtr. nsan biimli
Tanrlara tapnma evresinde iki boyutlu evrim gzle
mekteyiz. Bunlardan biri Tanrlarn dii ya da erkek
yaplarnn ayrmas, dieri ise Tanrlarn ve onlara
duyulan sevginin yapsn belirleyen insann ulat
olgunluk derecesidir.
nce, anne m erkezli dinlerden baba m erkezli din
lere doru, olan gelim eyi ele alalm. Birok akademik
evre tarafndan yadsnmasna ramen Bachoen ve
M organ.m 19. yy ortalarnda gerekletirdikleri byk
ve kesin, bulgular en az birka uygarlkta, bahaerkil
din evresinden nce anaerkil din evresinin yer ald
na dair en ufak bir kukuya yer brakmamaktadr,
Anaerkil evrede, en yce varlk annedir. Anne Tanr
adr. Toplumda ve ailede hkmedendir. Anaerkil di
nin zn kavramak iin, anne sevgisinin niteliine
ilikin sylediklerim izi anmsamak yelerlidir. Anne
sevgisi koulsuzdur, koruyucudur, scak bir smaktr.
Koulsuz olduu iin denetlenemez, ya da elde edile
mez, Onun varl sevilen kiiye nee verir, yokluu
yitm e duygusu ve derin bir mutsuzluk yaratr. Anne
ocuklarn, iy i olduklar, itaatli, onun dilek ve is
teklerini yerine getirdikleri iin deil, salt kendi o
cuklar olduklar iin sevdii srece, anne sevgisi,
eitlik temeline oturur. Tm insanlar eittir, nk
onlar Toprak Anann ocuklardr,
nsan evrimindeki gerek bilgiye sahip olduumuz
ve gvenilir karsamalarla yeniden oluturmaya ge
rek duymadmz daha sonraki evre bahaerkil evre-

m
d ir. Bu evrede anne en yce yerinden alaa edilmi,
baba dinde ve toplumda Yce Varlk haline gelm itir.
Baba sevgisi, doas gerei, isteklerde bulunur, kural
lar ve yasalar koyar ve ocuklarna kars sevgisi bu
kural vc yasalara olan itaatlerine gre biimlenir. O,
kendisine en ok benzeyen, en ok itaat eden ve ondan
boalacak yeri, mirass ve ardl olarak en iyi dol
duracak olan olunu sever, (Babaerkil toplumun e v r i
mi, zel mlkiyetin evrim iyle atba gider.) Sonu ola
rak, babaerkil toplum hiyerariktir, kardeler arasnda
ki eitlik, rekabet ve karlkl atmalara yol aar.
ster Hint, Msr ya da Yunan uygarlklarn dne
lim, ister Musevi, Hristiyan ve slm dinlerini, ken
dimizi babaerkil dnyann tam ortasnda buluveririz.
Burada tm Tanrlar erkektir. Y a tm Tanrlar st
lerindeki bir tek Tanr ynetir ya da dier Tanr ilan a
tm Bir Tek inin, Tanrnn dnda sal d ol
mulardr. Bununla birlikle insann yreinden anne
sevgisine olan istek yok edilemez, bu nedenle tap
naklardaki seven anne metillerinin tmyle atlm a
m olmas bizi artmamaldr. Musevi dininde. Tan
rnn annelik z gizem ciliin eitli trlerinde yeni"
den canlandrmtr. Ka iliklerde anne, kilise ve
M eryem tarafndan simgelenmektedir. Protestanlar
da bile anne simgesi gizlenmi ama tmyle atlma-
'mistir, Luther in koyduu ana ilke kul yaps hi bir
eyin, Tanr sevgisinin yerini alam ayacadr. Tanr
sevgisi bir ltuftur. Dinsel tutum bu ltfa iman etmek
ve kendini onun karsnda kk ve aresiz klmak
tr, Tan ry hi bir gzellik (hasenat) etkiliye m ez
Katolik retinin ne srd gibi Tanrnn bizi sev
mesini salayamaz. Burada katolikliin sevap reti
sinin ata erkliliin bir paras olduunu grebiliriz. Ba
bann sevgisini ona itaat ederek, isteklerini yerine ge
tirerek kazanabilirim. D ier yandan Luther retisi
ak bir ataerkil yap gstermesine karn, iinde us~

70
taca gizlenmi anaerkil eler vardr. Anne sevgisi
elde edilemez. O ya vardr, ya ela yoktur. Benim tm
yapacam ey ona inanmam (iia.hiie.rin dile getirdii
gibi sen, benim annemin gslerine inanmam sa
ladn. ) C ) ve kendimi aresiz gsz bir ocuk bii
mine dntrmemdir, N e var ki LutherMn inancnda
ki zellik, anne figrnn tablodan tmyle karlp
yerine babann geirilm esidir. Anne tarafndan sevil
diine emin olmann yerine, iddetli kuku, knadan
umutsuzca koulsuz sevgi bekleme, belirgin zellikler
haline gelmitir

Dinlerdeki ataerkil ve anaerkil unsurlar arasn

daki farklar irdelememin nedeni, Tann sevgisi, yap
snn nemli oranda dinin anaerkil ya da ataerkil olu
una gre deiliini gstermek iindir. Ataerkil z
Tanry baba gibi sevmemi salar. Onun adaletli ve
titiz olduuna, cezalandrp balayacana ama so
nuta beni en iyi ocuu olarak seeceine inanrm.
Tpk Tanrnn Abra ha m srail'i, sakm Yakufa't,
Tanrnn en ok sevdii ulusu semesi gibi. Anaerkil
dinin znde ise Tanry kanatlan altna sndm
anne gibi severim, Onun sevgisine inanrm. Yoksul ve
gsz de olsam, gnah da islesem beni sevecektir
Beni dier ocuklarndan ayrm ayacakhr.' Bana ne
olursa olsun beni kurtaracak, ben koruyacak ve beni
balayacaktr. Benim Tanrya, Tanrnn bana olan
sevgisinin ayrlm azln sylemek gereksizdir. Eer
T a n n bir baba ise, beni evlat gibi sever ve ben de onu
bir baba gibi severim. Eer Tanr anne ise her ikimi
zin de sevgisi bu. gerek tarafndan biimlendirilir.

Tann sevgisinin anasal ve babasa! zleri arasm

daki fark, bu sevginin yapsn belirleyen etmenlerden
sadece bir tanesidir. D ier etmen, kiinin Tann sev

4> Psaim 22; 8.

71
fis i ve Tanr kavramna ilikin ulat olgunluk dze-
yidir,
nsanolu, dinde olduu gibi anne merkezli yap
dan baba merkezli yapya toplum olarak da geip ge
litii iin olgunlaan sevginin gelimesini, ataerkil
dinin evrim ini inceleyerek kavrayabiliriz. C') Bu e v ri
min banda, zorba, kskan, yaratt insanlara kendi
malym gibi bakan ve onlara ne dilerse onu yapm a
ya kendinde hak bulan bir Tanr grmekteyiz. Dinn
bu evresi, Tanrnn, inam, bilgi aacmm meyvesini
yiyerek Tanrlaabilecekleri iin cennetten kovduu
evredir. Bu evre, Tanr, en beendii evlad Nuhun
dnda hi birinden memnun olmad iin insanolu
nu tufanla yok etm eye karar verdii dnemdir, Bu
dnem Tanrnn brahim den, kendisine olan sevgisini
katksz bir itaatle kantlamas iin biricik olunu l
drmesini istedii dnemdir. Fakat bu arada yeni bir
evre de balamaktadr. Tanr Nuhla bir szleme ya
parak bir daha insanolunu hi yok etm iyeceine sz
verir, Ve bu szlemeyle kendini balar. Tanr sade
ce verdii bu szle deil, kendi adalet kuralyla da
balanmaktadr. Ve brahim in eer Sodorrfda. on na
muslu adam varsa Sodamu balamas isteini, bu
ilkeye dayanarak kabul eder. Fakat gelime, Tanry
zorba bir kabile reisliinden karp, kendi koyduu
ilkelerle eli, kolu bal bir babaya dntrmtr.
Daha ileri boyutlara da ulaarak onu adaletin, doru
luun ve sevginin simgesi haline getirmitir. Tanr
doruluktur, adalettir, Bu gelimeyle Tanrn m kii, in
san, baba olma durumu sona erer, O artk birok ola
anst doal olaylarn ardndaki birlik ilkesinin, in
sann iindeki tohumdan doup byyecek kutsal ie-

(.15) Ry, zellik le Batm m tek Ta n r!] dinler! iin ge erlid ir. Hint, dn
lerinde anne fi srnn hu.sn bile nem li etkisi va rdr. rnein
T a n n a K ai tm yle kalkm asa da T a n n ya da T a n n an m
Budizm ve Tatm in de pek nem i kalm am tr.

72
n simgesidir Tam nn bir ismi olamaz, sim her za
man bir nesneyi, bir kiiyi yani sonlu bir eyi ifade
eder. Br insan ya da nesne olmadna gre Tanrm a
bir ad nasl olabilir?
Bu deiimin en arpc grnm Tanrnn Musa
ile olan konumasn aktaran Incil'de gzlenebilir, Mu
sa Tanrya branllerin kendini Tanrnn gnderdiine,
onlara Tanrnn adun sylemedike inanmayacaklarn
syledii zaman puta tapanlar adsz bir Tanry na
sl kavrayabilirler, kald k putun en byk zellii bir
adnn olmasdr Tanr ona u aklamada bulunur,
Musa'ya athrm olumakta elan ben olduunu
syler Adm olumakta olan bendir. Olumakta
olan ben>>, Tanrnn bir insan bir v a rlk olmayp son
suz; olduunu anlatmaktadr. Bu cmlenin en doru e
virisi yle olabilir, onlara benim admn adsz,hk ol
duunu syle, Tanrnn resmini yapmaya, onun adm
saygszca aza almaya sonuta tmyle adm aza
alm aya konan yasaklar ayn amaca, insan, Tanry bir
baba gibi, bir insan gibi grmekten kurtarmaya yne
liktir. Bunu izleyen dinsel gelimede, bu dnce da
lla ileri boyutlara gtrlerek insann Tanrya hibir
olumlu nitelik yak i ra ma ma ilkesine ulatrlmtr.
Tanrnn akll, gl, iyi olduunu sylemek onun
insan okluunu sylemekle e anlamldr. Yapabilece
im e son ey, Tanrnn, olumsuz zelliklerini saya
rak ne olmadn, snrl, efkatsiz ve adaletsiz olm a
dn dnebilrnemdir. Tanrnn ne olmadna ilikin
ne kadar ok ey bilirsem, Tanr hakknda o denli
ok ey renebilirim, ( !8)
Tek Tanrl d n dncesinin olgunlamasn izle
mek bizi bir tek sonuca gtrr: Tanrnn adn azna
alma, Tanr hakknda hibir ey syleme. Bylece

(1$) cf. M aim om des in olumsu* zellik ler kavram n a bakn. The Gu~
ide fo r P e rp!exed.

73
Tanr tek Tanrl dindeki gizil gcne ular, O adsz
E irdir. O evrendeki olaanst glerin, tm varolu
un kaynann altnda yatan birlii gsteren tarifsiz
kekelemedir. Tanr doruluk, sevgi adille t lir. Ben in
san olduum srece Tanr berdir:
nsan biimli Tanrdan, bu soyut tek Tanr ilkesi
ne doru evrim in Tanr sevgisinin yapsndaki fa rk l
hklan dourduu okluka aktr, brahim'in Tanrs
bir baba gibi sevilip ondan ekinilir, Bazan b a l a y
cl hazansa fkesi ar basar Tanr bir baba oldu
u zaman ben de onun evlad olurum. Henz daha t
myle alem-i mutlak (hereyi bilen) ve k a d iri mutlak
(ler seye gc yeten) olma isteinin ham hayalinden
kurtulamam^mchr. Bir insan olarak snrllm, ca
hilliimi, aresizliim i henz bilince kartacak nes
nellie ulaamammdr, Hl ocuk gibi, yardmm a
koacak, beni denetleyecek, cezalandracak, itaat etti
im zaman beni sevecek, dik ballk etliim zaman
kzacak ve onu ycelttiim saman holanacak bir ba
bann gerekliliini duymaktaym. Aka grlmekte
dir ki insanlarn ounluu kendi kiisel gelim ele
rinde bu ocukluk evresini aamamlar ve Tanrya
gsterdikleri inanla biroklan kendilerini koruyan
bir babaya inanmlardr. ocuka bir yanlg. H er
ne kadar dinin bu kavram bir kk aznlka, insan
ln byk retm enleri tarafndan almsa da ge
ne de bu, dinin en yaygn biimi olm ay srdrmekte
dir.
B yle olduu iin F red tarafndan ne srlen
Tanr dncesinin eletirisi ok dorudur. Hatta Pre-
ld'un tek Tanrl dinin dier grnmn onun g e r
ek zn, tmden Tanr kavramn yadsmaya gt
ren mantn gz ard ediindedir. Gerekten dindar
bir kiinin tek Tanr dncesinin zne uymas, Tan
rya hibir ey iin yakarmamas, ondan hibir ey
istememesi,, Tan ry bir ocuun anasm ya da baba-

74
sidi sever gibi sevmemesi, Tanr hakknda hibir ey
bilmediini bilecek derecede onun snrszl karssn
da boyun emesidir. Tanr onun iin insanln geli
mesinin ilk evrelerindeki gibi, insann uruna alt
hereyin simgesi, kutsal dnyann kendisi, sevgi, do
ruluk ve adalettir, T an r tarafndan konulmu olan
tm ilkelere iman eder gerei dnr, sevgiyi ve
adaleti yaar ve yaamn ancak insanca glerini ser
gilem e ansna sahip olursa deeri! sayar insanca
glerini sergilemesi tek nemli gerek ve en son il
g in in tek nesnesidir, V e sonu olarak da Tanrdan
sz etmez hatta adm azna almaz. E er bu szc
kullanacak olursa, bunu Tanry sevmek, tm gcyle
sevm e yetisine erimek Tanrnn kiinin iinde bu
nmiumy anlatmak isteinden tr yapacaktr.
Bu bak asndan tek Tanr dncesinin man
tksal sonucu tm Tanr - bilimcin Tanr hakkndaki
bilgilerin yadsnmasdr. Gene de byle radikal din
ci olmayan grle, Tanr tanmaz sistem arasnda
fark vardr, rnein bunu Budizmin ya da Taokm in
ilk yllarnda grm ekteyiz.
Tm dinsel sistemler, hatta dinci olmayanlar da
gizem ciler bile, insan aan kutsal lemin gerekliine
inanrlar. Byleee insann manevi gc, kurtulma ye
niden doma yolundaki abalar anlam kazanr. Tanr
tanmaz sistemde ne insann dnda ne ele onu aan
kutsal lem vardr. Sevgi, akl ve adalet emi salt in*
san kendi evrim iyle birlikte bu gleri de iinde geli
tirebildii iin bir gerekliktir. Bu adan baklrsa
yasamn, insanolunun ona verdii anlamn dnda
bir anlam yoktur, nsan bakalarna yardm etm edii
srece yapaya!m zdr,
Tanr sevgisinden sz ederken, dindar kavram lar
iinde dnmediimi akla kavuturmak isterim.
Bana gre Tanr kavram salt tarihi koullarca yara
tlmtr. Tanryla insanlar belli bir tarihsel evrede

75
onun stn glerine erim eyi, doruluk ve birlie z
lemi dile getirm ilerdir. A yrca, inancm odur ki, kat
tek Tanrc dinlerin sonularyla, ruhan gerekle ilg i
lenen tm Tanr tanmazln sonular birbirinden
farkl iki grtr, fakat bir bir feriyle kavga etm eleri
gereksizdir.
Bu noktada, Tanr sevgisi sorununun bir baka bo
yutu beliriyor, sorunan karmakln zebilmek iin
bunu da incelememiz gerekli. Dou ile (n ve Hin
distan) Batnn dinsel tutumlar arasndaki temel fa rk
llklardan sz etmek istiyorum. Bu farkllklar mantk
kavram laryla aklk kazanabilirler, A ristodan bu
yana Bat dnyas A risto felsefesinin mantk ilkelerini
izlemitir. Bu mantk A, A dr diyen zdelik yasas,
(A, A olmayan deildir) eliki yasas (A hem A, hem
de A olmayan olamaz, ne A, ne de A olm ayandr,)
nc kkn olm azl yasas temeli zerinde otur
maktadr. Aristo grn aadaki cmlede aka
anlatmaktadr. B ir eyin ayn eye, ayn hususta, a y
n anda hem ait olmas hem de olmamas olanakszdr.
Daiektik itirazlar karlamak iin baka ne zellikler
eklersek ekleyelim durum ayndr. Bu, u halde, tm
ilkelerin en k esin id ir,.,!17)

Aristo mantnn bu aksiyonu dnce yapsnn

ylesine derinlerine ilemitir ki d oal ve kendili
inden ak olduu kabullenilir. Ama dier yanda X
hem A dr hem A deildir nermesi sama grlr.
(Elbette nerme X 'i veri zamandaki durumunu belirt
mektedir, yoksa imdiki ve sonraki X I ya da X n di
er yanma kart olan bir yann deil.)
Aristo mantnn karsnda paradoksal mantk
diyebileceim iz bir mantk bulunmaktadr. Buna gre
X in kabul ya da reddedilmi noktalar olan A ve A

(1?) A risto - M e ta fizik Book G am m a 1005 b 20. Colombia U n ive rs iy

Press, N e w Y o rk , 1952,

76
olmayan birbirlerini dlamazlar. Paradoksal mantk
in ve Hint dncesinde, Heraklitusun retisinde
hakimdir ve dialektik ad altnda H egel ve Marksm
felsefesi haline gelmitir. Paradoksal mantn genel
ilkeleri Lao-tse tarafndan ak bir ekilde anlatlm
tr; .Kesinlikle doru olan szler paradoksal grne-
b ilir.(* * ) Chung-tau ise B ir olan birdir, bir olmayan
gene birdir paradoksal mantm bu formulasyonu
olumludur; O 1dur ve o deildir. Bir baka formulas-
yon ise olumsuzdur: T ne bndur, ne de udur, Dn
cenin ilk biimini Taoistik dncede Heraklitus felse
fesinde ve Hegel tiiaektiinde bulmaktayz, ikinci for*
m ula y ona ise Hint felsefesinde rastlarz.

H er ne kadar Aristo mant ile paradoksal mantk

arasndaki farklar detayyla anlatmak bu kitabn bo
yutlarn asarsa da ilkeyi daha anlalr klabilmek
iin birka rnek vereceini. Paradoksal mantk Bati
dncesinde ilk felsefe km Heraklitus un felsefe
siyle yapt. Herakiitus, ztlar arasndaki elikinin var
oluun temeli olduunu var sayyor, Kendi iinde e
lien tm B irin kendinin zdei olduunu anlam yor
lar, tpk yayla lir arasndaki eliik uyumda, olduu
gibi.O 9) diyordu. Y a da daha ak bir biimde aym
nehre giriyoruz, ama nehir ayn deil, bu biziz ve bu
biz d e iliz . O Y a da yaayan ve l* yuyan ve
uyank, gen ve ihtiyar olarak eylerde bir ve ayn ey
kendini gsterir. ( 2!) Laotse'nin felsefesinde ayn ol
gu daha iirsel biimde anlatlmtr, Taoist paradok
sal dnceye en iyi rnek u nermedir: H a fifliin
kk yerekim idir. Hareketsizlik, hareketliliin l

(18) Laa-t.se, The T 'a o Tch K m g, Th e Sacred book o f east F. M ax

M u eH er O x fo r d U n iv . p re s s . London . 102?.
(19) W. C apee, D.e V orsokraster, A.K. V erla g Stuttgart, 1953 p. 134
(kendi ev irim ).
(20) A.g.es. m ,
(21) A .g .e s. 133

71
sdr,s>(i:) Y a da Tao her zaman olduu gibi hibir
soy yapmaz ve bu yzden yapmad hibir ey yok-
ii;r.C 'i) Y a da benim sylediklerimi anlamak ve uy
gulamak ok kolaydr, fakat dnyada onlar anlaya
bilecek ve uygulayacak hi kimse yokturC24) Taoist
dncede, Hint ve Sokrat dncesinde olduu gibi,
dncenin varaca en yksek nokta hibir ey bil
mediimizi bilmektir, Bilm ek ve hl bilmediimiz
(dnmek) en yce (hnerdir). Bilm ediim iz halde
(bildiim izi) sanmak hastalktr.( 2;i) En yce Tanr*
ya isim taklam ayaea bu felsefenin sadece bir sonu
cudur, Son-gerei, son-Biri szle ya da dncey
le kavramak olanakszdr, Lao-tsemin koyduu gibi
ayaklar altnda inenebilen bir Tao sonsuz deimez
olamaz. Ad konulan bir ad, sonsun ve deimez bir ad
d e ild ir,(2&) Y a da bir baka anlatmla Ona b a kam
ama onu grem eyiz, ona (Grlem eyen) deriz, Dinle
riz ama sesini alam ayz duyamayan deriz, tutmak
isteriz ama yakalayam ayz ona yakalanamayan deriz.
Bu niteliiyle tanmlanmas olanaksz bir eydir o
ve byleee bu zellii bir biriyle kartrp Bir -
Ola n elde ederiz^C21) A y m dncenin bir baka an
latm (T a o )yu bilen (onun hakknda) konumaya
(zel bir ilgi duym az), onun hakknda konumaya (her
an hazr olan) onu bilm ez;C 8)
Brahmanist felsefe (fenom enlerin) eitlilikle bir
lik arasndaki ilikiyle ilgilenir. Fakat Hindistanda
ve inde paradoksal mantk Duaizrnle kartrlm a
malda , Uyum (birlik ) kendisini oluturan eliik du
rumu kapsamaktadr. Brahmanist dnce, balan

(22) M ueller, a g e . s, 89.

(23) A.g.cs, s. 73,
(24) A .g.es. 3 . 112.
(25) A.g.es, s. U3.
(26) A..es, s. 4?,
(2?) A.g.es, s, 57.
(28) A.g.es, s. 100.

78
gcndan beri ezamanl, uzlamaz elikilerinin para
doks erevesinde rlmtr. -Gene de doal dn
yann beliren glerinin ve biimlerinin zdeliidir,.
( 2S) nsanda olduu gibi evrende de son g, kavram
lar ve duyular alann aar. Bu halde o m e budar, ne
de u. Fakat Zim m er in iaret ettii gibi Bu, tama
men dua!istik olmayan anlatmda gerekle gerek d
arasnda uzlamaz eliki yoktur.(3) okluun a r
dnda birlik ararlarken Brahman dnrleri, bir ift
zddm kavranmas eylerin doasn?, yanstmaz, aksine
kavrayan akl yanstr sonucuna vardlar. Kavrayan
ak e'er doru geree ulamak istiyorsa kendini a
maldr, Zdlk, kendi iinde gerein bir unsuru deil
insan aklnn bir ulam (kategorisi)dir, R ig - Veda da
ilke bu biimiyle konmutur; Ben iki eyim, yaam
gc ve yaam nesnesi, ayn anda iki ey. Akim sa
dece elikileri kavrayaca dncenin nihai sonucu
Veda felsefesinde ok daha ar ve kesin sonuda, bu
dnce en ince ayrm laryla Sadece cahilliin
en u sanrndan baka bir ey deildir; gerekte ma
yann en nce aldatmaca oyunlarndan biridir. ner
mesine ulamtr. ( 3l)

Paradoksal mantn Tanr kavram zerinde dik

kate deer etkisi vardr. T a m son gerei temsil et
tiine ve insan akl gerei elikileriyle kavradna
gre. Tanr hakknda olumlu hibir nermede buluna
maz, Veda'ya inananlara gre kadir d mutlak ve al im d
mutlak olan Tanr, cahilliin son biimi kabul edilir,
( 32) Burada T a odaki adszin, Tanrnn Musa ya ken
di adm adsz ad olarak sylemesinin ve M eisier Eek-
hartm Mutlak h i liin in aralarnda bir balant yar

(29) H. R, Zim m er, P h ilosop h ies o f India, P an theon books. N ew York

1951.
(SO) A ge.
(3 !) Age.
(32) C .F . Z irm ter A ge, 424,
dr. nsan asla son gereklii bilemez, bilebilecei, sa
dece yokluktur. Tanrnn ne olmadn ok iyi bilse
bile insan, gene de Tanrnn ne olduunu bilemez.,
Bu nedenle hibir eyin doyuramad insan kafas,
hereyin en iyisine ulamak iin urar. M eister
Eckharta gre Kutsal Bir inkrn inkr ve yadsma
ma yadsmasdr... Her yaratkta olumsuzluk vardr;
biri dieri olduunu inkr e d e r .(3*) Tanrnn M eister
Eckhart iin Mutlak H ilik haline gelii ok sonraki
bir sonutur, tpk Kabalahtaki son gerekliin cEn
Son Bitimsiz Bir oluu gibi.

Tanr sevgisi kavram konusundaki nemli fark

belirginletirm eye zemin hazrlamak iin Aristo man
t le paradoksa] mantk arasndaki fark irdeledim*
Paradoksal mantn reticileri, insann, gerei an
cak elikiyle kavrayabileceini son gereklii, Birc
in kendisini akla kavramann olanaksz olduunu soy-
mektedirler, Bu kiiyi son amac akla ara mann s
sonucuna gtrr. Akl bizi sadece, kendisinin eriil
mek istenen yant verem iyecei bilgisine ulatrr, D
nceler dnyas elikilere taklr kalr. Dnyay t
myle kavramann yolu, dncede deil, eylemde
birliin uygulanmasnda yatmaktadr. Byleee para
doksal mantk, T a m sevgisi, ne kafadaki Tanr b ilg i
si ne de kiinin Tanry sevdiini dnmesidir Tanr
sevgisi Tanryla birlii yaama edimidir, sonucuna
varmaktadr. Bu, kiinin doru yaam biimine nem
vermesine yol acar. Yaamn tm, en kk a y n a
lsndan en byk olayna dek Tanr bilgisine adanm
tr. Bu bilgi doru dnceyle deil, doru eylem le ka
zanlacaktr, Bu, dou dinlerinde tm incel iiyle gr
lebilir. Brahmanizmde olduu gibi, Budizm ve Taoizm*
de de dinin son amac, doru inan deil, doru eylem-

(33) A jd.
(24) ge,

80
dir. A yn vurgulam ay Musevilikte de bulmaktayz.
Musevi geleneinde inanlarda bir blnme yoktur,
(tek byk istisna, F erisilerle Saduki ayrldr ki
bunun da temelinde iki zt sosyal snf yatm aktadr.)
M usevilikte (zellikle yaadm?, an bandan bu
yana) ne karlan doru yaam biimi, Halacha'dr
(bu kelime, btnyle Tao ile ayn anlam tamakta-
d r.)
ada tarihte ayn ilke Spinoza, M arx ve Freud
tarafndan ne srlmtr, Spinozanm felsefesinde
nem, doru dnceden doru yaamaya kaydrlm
tr. M arx ayn ilkeyi u szlerle dile getirir: F ilo z o f
lar dnyay farkl biimlerde yorumlamlardr, grev
ise dnyay deitirmektir, Freudun paradoksal man
t onu, ruh zmlemesiyle tedaviye, kiiyi daha de
rinden tanmaya gtrmtr,
Paradoksal mantn grne gre nemli olan
dnce deil eylemdir. Bu tavrn birok baka sonu
l a r vardr. Her eyden nce bu tavr Hint ve in din
lerinde rastlanan hogry dourmutur. Doru d
nce son gerek ve kurtulua gtren yol deilse
bakalaryla dnceleri bizlerle ayn olmayan insan
larla kavga anlamszdr. Bu hogr, karanlkta fili
tanm lam alar istenen adamlarn yksnde pek g
zel dile getirilir. Adamlardan biri filin hortumunu bel
leyerek, bu hayvan hortuma benziyor der, bir ba
kas kulaklarna dokunup Bu hayvan yelpaze olsa ge
rek diye yantlar, nc adam filin bacaklarna uza
tp elini, hayvan stuna benzetir,
kine! olarak paradoksal mantn gr bir eliy
le domay, dier eliyle bilimi gelitirmenin yerine in-
sann niteliini deitirmeye nem verilm esine yol
aar. Hint, in ve mistik grlerde kiinin dinsel g
re v i doru dnmek deil, doru hareket etmek ve/
veya B irle youn bir dnce eyleminde olmaktr.
Bat felsefesinin genel izgisine gre doru olaa

F. 6/81
bunun zdddr. Son gerei doru dncede bulmas
beklendii iin, doru eylem nemini korumu fakat
en nemli yer doru dnceye verilmitir Dinin e v
riminde ba durum, domalarn formuiasy onuna, bu
dogmatik formu! asy onlar zerine bitmez tkenmez
tartmalara ve inanszlara ve kiliseye kars kan
lara kar balamasn bir ta vira yol amtr. Sonun
da dindar tavrm temeli Tanrya inanmak olarak ne
kmtr, .Elbette bu, kiinin doru yaamas gerekti
i hususunda bir kavramn olmad anlamn tamaz.
Fakat, gene de Tanrya inanan kii Tanry yaa
m am da kendim", Tanry, iinde yasatp da ona inan
mayan kiiden stn tatard.
Dnceye verilen nemin tarihsel olarak son de
rece nemli bir baka sonucu daha vardr. Geree-
dncede ulamak, sadece dogmaya deil ayn za
manda bilimin domasna da yol amtr. Bilimsel d
ncede, doru dnce, aydn olma drstl gerek-
tir&ii kadar bilimsel dncenin pratie uygulanma
sn da ---Ki bu tekniktir gerektirmektedir.
Ksaca, paradoksal mantk hogrye ve kiinin
kendisini deitirmesi dorultusunda bir abaya yol
amtr. Aristo'ca gr se, dogmaya ve bilime, K a
tolik Kilisesine ve atom enerjisine ulamtr.
Tanr sevgisi sorununda bu iki gr arasndaki
farkllklarn sonular genel olarak anlatld, imdi i
konuyu ksaca zetlemeye kald. Batda yaygn olan
din sisteminde Tanr sevgisi Tanrya. Tanrnn va rl
na Omm Adaletine v e sevgisine inanmakla temelde
ayn anlama gelmektedir. Tanr sevgisi Cknde dn
sel bir olaydr. Dou dinlerinde ve mistisizmde, Tanr
sevgisi youn bir birolma duygusunu duymak, yaa
mn tm eylemlerinde bu sevgiyle skca kenetlenmek
tir. Bu amaca en kkl formulasyonu M eister Eekhart
getirmitir, E er ben bu nedenle Tanrya dntrl-*
msem ve o beni Kendisiyle bir klmsa u halde hi

82
bir ayrm yoktur aramzda, baz insanlar Tan n y g
receklerini hayal ediyorlar, yle ki sanki T a m orada,
onlar burada duruyorlar m aasna Tanry grvere
ceklerini, 11e vark gerek ddr bu Tanr ve Ben: biz
biriz. Tanyarak Tanry onu iime alrm. Tanry se
verek iine girerim onum (i:i)
imdi kiinin ana babasna duydua sevgiyle Tan
r sevgisi arasndaki nemli paralellie geri dnebili
riz. ocuk yaama tm varlnn tem eli olan anne
sine bal olarak balar. Kendisini aresiz hisseder ve
annesinin onu saran sevgisine gereksinim duyar. A r
dndan muhabbetinin, yeni merkezini oluturan baba
sna ynelir, baba dnce ve eylemini ynlendiren
bir ilkedir. Bu aamada babasnn beenisini kazanma
ve onun krlmasndan kanma dileindedir Tam a
men olgunlama evresinde kendisini annenin babama
kii olarak koruyucu ve h lan edici gcnden kurtar
m*. annelik ve babalk ilkelerini kendi iinde olutur-
umulur. Kendi kendisinin ana babas olmutur, kendi
si anne ve babadr, nsanolunun tarihinde de ayn
gelim eyi grmekte ve serinlemekteyiz: Tanrya olan
ilk sevgi Tanr anaya olan aresiz bahukr, taatle
bal ldmz Baba Tanrdan geilerek Tannnm
dsal bir g olmaktan kp, insann iinde sevgi ve
adalet ilkelerine dnt, onunla bir olduu ve so
nunda Tanrdan ancak simgesel ve iirsel bir dille sz
etti i olgunlk evresine varld,
Tm bunlardan varlacak nokta Tarnya olan sev
ginin kiinin ana babasna duyduu sevgiden ayrla
m ayacadr. E er kii annesine, kabilesine ulusuna
duyduu sapkn ballktan kendini kurtaramaz, ceza
landran ve gnln alan babaya da herhangi bir oto
riteye ocuka ballm srdrse, Tanrya hi de da
ha olgun bir sevgi besleyemez ve byiece o mm inanc,

( 35) M e is te r S c k h a rt. A g e - s. S - 82,

83
Tanrnn koruyucu anne ya da cezalandrc baba oldu
u dillin ilk evrelerine aitdir.
ada dinlerde en erkeni ve en ilkelinden en g e
limi st dzeye varmna kadar tm. aamalar bu
labiliriz, T a n r szc kabile efini ifade ettii ka
dar, Mutlak H ili i de ifade etmektir. Ayn ekilde,
Freud'un gsterdii gibi herkes bilin dnda aresiz
bebekliinden balayarak tm evreleri bulundurur.
Burada soru, onun hangi noktaya kadar byddr.
Kesin olan tek ey vardr; Tanrya duyduu sevginin
gerek nitelii okluk bilin ddr. Sevginin ne o l
duuna ilikin olgunlam bir dnce ile sarlp akla
uygun hale getirilm itir. nsan sevgisi bundan da te
kiinin ailesiyle olan ilikisine dorudan baldr ve
son zmlemede iinde yaad toplum yapsna da
yanmaktadr, Eer toplum yaps bir otoriteye boyun
eiyorsa ister otorite ak ve seik grlsn;, ister pa
zar ve kamu dncesiyle genel olsun onun Tanr
kavram ocuka olacak, olgunlam kavramdan ok
uzaklarda bulunacaktr.

B4
 Ut B L M

SEVG V E ADA B A T I T O P LU M D A
S E V G N N Y O Z L A T IR IL M A S I

E er sevgi olgunluk, retici kiilik gerektiriyorsa,

ileri uygarlkta yaayan bir birey iin sevebme yetisi
o uygarln ortalama insan zerindeki etkisine bal
dr. ada bata uygarlndan sz ettiim ize gre,
bat uygarlnn toplumsal yapsn ve onun sonucu
olarak ortaya kan ruhsal yapnn sevginin gelime
sine uygun olup olmadn sormak gerekir. Bu soruya
verilecek yant olumsuzdur. Batdaki yaam m z izle
yen bir tarafsz gzlem ci kardelik sevgisinin, anne
sevgisinin ve cinsel sevginin az rastlanan olgular oldu
unu grecek ve bunlarn yerlerinin gerekte yozla
m sevgi biimleri olan bir ok sahte sevgiyle doldu
rulduuna kuku duymayacaktr.
Kapitalist toplum bir yandan politik zgrlk ilke
si, dier yandan tm ekonomik ve toplumsal ilikileri
pazarn dzenledii bir temel zerinde ykselmektedir.
Meta pazar mallarn hangi koullarda alnp satlabi
leceini belirler, emek pazar se emein alnp satl
masn dzenler. Y a ra rl eyler ve yararl insan ener
jisi ve hneri beraberce zora bavurmakszn doland
rclk yaplmadan pazar koullar altnda alnp sat
lacak mallara dnrler Ayakkablar yararl ve ge
rekli olabilirler, ama pazarda talep edilm iyoriarsa bi
bir ekonomik (deiim deeri yoktur. nsan g ve h
nerinin de eer var olan piyasa koullar altnda bir
talebi yoksa deiim deeri de yoktur, Sermaye sa
hipleri .s gcn satn alp ona yatrdklar serm aye
nin krll iin almasn buyurabilirler. Emek sa
hipleri ise g ve hnerlerini var olan piyasa koullar
altnda sermaye sahibine satmak durumundadrlar,
aksi halde alktan lrler, Bu ekonomik yap deer
lerin hiyerarisini yanstr. Sermaye em ee buyurur,,
sonunda cansz., ruhsuz eyler, yaayan emekten, in-
sanolunun gcnden daha deerii hale gelir.
Bu olgu kapitalizmin balangcndan buyana temel
yapsn oluturmutur. Bu durum hernekadar ada
kapitalizm iin de geerliliini korumaktaysa da bir
dolu deiime urayarak ada kapitalizme bugnk
zgn niteliini kazandrm ve bu etmenler ada
insann karakterinin belirlenmesinde nemli etkilerde
bulunmulardr. Kapitalizmin gelimesinin sonucu ola
rak srekli bir ekilde sermayenin merkezileip, yo
unlatna tank olmaktayz. Byk iletmeler boyut-
la n m. srekli olarak bytp gelitirirken kkler
arada ezilip yitiyorlar. Bu dev iletm elere ya n la
sermayenin sahipleri ynetimden her geen gn bira?
daha uzaklayorlar, Yzbineree hisse senedi sahibi
isletm eyi elinde tutuyor, ynetim ise iyi para alan,
ama iletmenin mlkiyetine sahip olm ayan' bir gurup
yntecinn elinde. Bu yneticiler iletmenin en yksek
kra erimesini istem ekten'ok iletmenin, dolaysyla
kendi glerinin bymesine nem verm ektedirler.
Sermayenin merkezilemesi ve gl bir yneticiler
katmannn olumas ii hareketinin gelim esiyle at
ba gitmektedir, inin sendikalamasyla, tek isi
nin i gc pazarnda tek bana pazarla girmesinin
n alnmtr. Artk iide byk ii sendikalarnda
birlemi, onu sanayi devlerine kar koruyacak gl
bir nder kadroya sahip olmutur. Serm aye alannda

86
olduu gibi iler arasnda da, ister iy i olsun isler k
t, arlk bireyden yneticilerin eline gemitir. Boy*
lece ok byk saylarda rnsan bamszlklarm yiti
rerek, dev ekonomik imparatorluklarn yneticilerine
bam l hale gelm ilerdir.
Sermayenin merkezilemesinin bir baka nemli
sonucu da isin zgn bir biimde dzenlenmesidir. Ge*
ni lde merkezilemi iletmelerde yer alan kat i
blm, bireyin birey olma niteliini yitirmesine ne
den olmakta onu miknann bir paras haline getir
mektedir. ada kapitalizmde insan, sorunu syle fo r
mle edilebiiim r:
ada -kapitalizm byk saylarla, uysallk iinde
br araya gelecek insanlara gereksinim duyar. Bunlar
giderek artan bir ekilde tketime ynelmeli beeni
leri kahpiamai ve kolayca etkilenip ynlendirilmeli
dirler, ada kapitalizm kendini zgr ve bamsz
hisseden, hibir otoriteye ilkeye ya da zduyuya kul
olmam insanlara gereksinim duyar ~ ama bunlarn,
buyruk almaya, kendilerinden isteneni yapmaya, top
lumsal mekanizmayla srtmeden yaamaya yatkn
olmalarm ster, yle ki zor kullanmadan ynlendiril
meli, ndersiz ynetilmeli ve iyi ya da kt bir ama
ca. sahip olmadan altrlmahdirlm*.
Bundan ne sonu kar? ada insan kendisin
den, evresindeki nsanlardan ve doadan yabancla
trlm tr.O nsan bir meta haline dntrlm, ya
am glerini var olan pazar koullan altnda kendi
sine en. fazla kn getirecek alana yatrm as salan
mtr, insan ilikileri, kendi gvenliklerini srye
bal olmakta, dnce, duygu, ve eylem ynnden
dierlerinden ayr olmamakta gren, birbirine yaban
clam otomatlarn ilikileri haline getirilm itir. Her-

(1 ) Y aban cla ma konusunda daha geni btg in bak T h e Sane S-

c ie ty E . Fromna, H iaehart and Com pany, N e w Y o r k 1355,

ET
kez birbirine olduunca yakn olmaya aba harcarken
dier yandan kendini tmyle yalnz hisseder, tekba-
malmm herzamanki sonucu olan derin br gvensiz
lik, huzursuzluk, ve sululuk duygusuna gmlr. U y
garlm z kiinin bu tekbamahm bilince kartma*
sim engelleyecek birok oyalayc eye sahiptir: her-
eyden nce skca dzenlenmi ve makineletirilmi
alma dzeni inam en temel insanca isteklerinden
kendini ama ve bir - olmadan habersiz klar. Bu tek
dzelik insanda bir doyum yaratm ad iin insan bu
bilince kartam ad skntdan elenceyle, elence
sanayiinin ona sunduu mzik ve film lerle kurtulmay
dener, bundan baka eski eyalarm deitirip durma
dan yeni bireyler alarak kendini avutur. ada in
san Huxeyin Kahraman Yeni Dnyada izdii tipe
ok benzemektedir: karn tok srt pek, cinsel ynden
doygun kiilii gelimemi, evresindeki insanlarla
son derece dzeyde ilikiler kuran, Huxleyin sralad
B irey hissederse toplum sendeler ya da Bugn
sahip olabilecei elenceyi yarm a brakm a bir de
hepsini bastran., Bu gnlerde herkes mutlu slogan
laryla ynlendirilen bir kiidir o, Gnmzde insanla
rn mutluluu elenm eye dayanmakta, elenmenin
altndaysa almann, tketmenin doygunluu yatmak
tadr. Dnya bizim alm z giderecek byk bir
nesne ,bir elma, bir ie, bir memedir, biz durmadan
emer, bireyler bekler ve umarz ve srekli d k
rklklarna urarz. Karakterim iz deitoku etmek,
almak, tketmek, deitirmek zerine kurulmutur. s
ter ruhsal olsun ister nesnel ne varsa herey tketimin
ve dei tokuun nesneleri haline gelm ilerdir.
.Sevgiye ilikin durumda zorunlu olarak ada in
sann bu toplumsal yapsna gre biimlenmitir. Oto
m atlar sevemezler. Onlar sadece kiilik p a k e tle rin i
birbirleriyle deitirirler ve ucuza kapatma peinde
koarlar, Bu yabanclam yapnn en belirgin, zel-

m
lkle evlilikte* sevgi gsterme biimi ift kavramdr.
Mutlu evlilik zerine tm yazlanlar foirhiriye iyi gei
nen bir ifti tanmlar. Bu tanmlama uyum iinde al
an ii kavramndan pek fa rkl deildir. Bylesi br
kii tam anlamyla bam sz olmal, ibirlii yapa
bilmeli, balayc ama ayn zamanda tutkulu ve sal
drgan olmaldr. Bu nedenle evlenm e klavuzu koca
nn, k a rsn ..anlamas gerektiini ve ona yardmc
olmasn tler, Karsnn yeni giysisini vmeli, pi
irdii yemeklerden dolay iltifat etmelidir. D ier yan
da kadn, eve yorgun argn, sinirli ve gergin gelen ko
casn anlamal, onun iindeki sorunlardan sz ediini
ilgiyle dinlemeli, doum gnn unuttuu zaman fke-
lenmeyip balayc olmaldr. Bu tm yaam lar bo
yunca birbirine yabanc kalan, candan balla ula-
amayan iki insann, karlkl nezaketle davranma ve
birbirlerini rahat ettirm e abalarnn, iyi ileyen ili
kilerinin toplamndan baka birsey deildir,
Bylesi sevgi ve evlilik kavramnda asl nemli
olan tek bana olmann dayanlmaz duygusundan ka
p bir eye snmaktr. Sevgide insan en azndan
yalnzlktan kap snaca bir liman bulabilir. ki
kii, dnyaya kar bir tr ortaklk kurar ve bu iki ki
ilik bencilliin sevgi olduu yanlgsna dlr.
ift olmann zne ve karlkl anlaya verilen
nem olduka yakn gamanda yer alan bir gelimedir.
Bundan nce, Birinci Dnya Savan izleyen yllarda,
karlkl cinsel doyum sevgi balarnn ve mutlu ev
liliin koulu saylyordu. E vliliklerde pek sk rastla
nan huzursuzluklarn kayna iftlerin cinse] uyum
sahyamamas olarak kabul ediliyordu. Bu eksiklie
neden olarak da bilgisizlik nedeniyle doru cinsel
davrana sahip olmamalar, iftlerden birinin ya da
her ikisinin hatal cinsel teknie sahip olm alar gste
riliyordu. Bu eksiklii giderm ek v e bu birbirini se-
vem eyen talihsiz iftlere yardm c olmak iin birok

89
kitap, doru cinsel iliki konusunda yol gsteriyor,
t veriyor, eer yazlan ve sylenenlere uyulursa
mutlulua ve sevgiye kavuabileceklerini mutu) uyor-
du, Bunun ardnda yatan dnce ise, sevgi emse!
evkin ocuudur. Ve eer iki insan birbirini cinsel
olarak doyurmay renirse bu kiiler birbirlerini se
verler, Bu gr o zamanlar yaygn olan, doru teknik
sadece sanayideki retim sorunlarna zmler getir
mez, aynea tm insan ilikilerine ele doru zm g e
tirir yanlgsnn sonucuydu. nsanlar bu grn kar
tnn doru okluunun bilincinde deillerdi,
Sevgi yeterli cinsel doyumun sonucu deildir, te r
sine cinsel mutluluk hatta onea sz edilen cinsel tek'
nik sevginin sonucudur. E er bu savn, gnlk gzlem
lerinizin yansra ispat gerekiyorsa, bylesi kantlar
ruhbilimse] kaytlarda bulmak mmkndr. En yaygn
cinsel sorunlarn aratrlmasnda - kadnlarda souk
luk, erkeklerde eitli biim leriyle yle ya da byle
ruhsal iktidarszlk - nedeni yanl teknik kullanmak
olmad sevmeyi engelleyen isel yasaklar olduu g
rlmtr. Kar cinsten korkmann ya da. ona duyu
lan nefretin altnda kiinin kendisini br btn olarak
vermesini, kendiliinden hareket etmesini cinsel ei
ne gvenmesini engelleyen zorluklar yatmaktadr.
Eer cinsel i yasaklar olan kii nefret ve korkudan
5
kurtulabilirse sevebilen ki i haline gelebilecek, cinsel
sorunlar zmlenecektir. Aksi halde cinsel teknik
zerine edinecei ynla bilginin, ona hi bir y a ra n
olmayacaktr.
Her ne kadar ruh zmsel tedaviyle elde edilen
bilgiler, doru cinsel teknii bilmenin cinsel mutluluk
ve sevgi yarataca savn rtmse de, karlkl
doyumun sevgiyi dourduu sav Freudun kuramla-
n yla g kazanmtr. Freuda gre sevgi, temeli cin
sellie dayanan bir olgudur, nsan kendisine en byk
zevki, cinsel (cinsel organlarla) sevimenin verdiim

m
deneyleriyle bulmutur ve byleee cinsel sevgi insann
her trl mutluluunun ncs olmu ve o, mutlulu
unu cinsel ilikilerde, cinsel organlarla birleme yol
larnda aram ay yaamnn ana noktas haline getir
mistir. O
Freud'a gre karde sevgisi de cinse! istein bir
sonucudur. Ama burada cinse! igd engellenmi
am ac*a dnmtr. Aslnda, amac engellenmi
sevgi balangta cinsel sevgiyle doludur ve insann
bilin d dncesinde durum bylei:ra>(s) Gizemli
yaammzn zn oluturan kaynama, br - olma
duygusunun kknde yatan baka insanlarla birleme
istei Freuda gre hastalkl, bir fenomenden ilk snr
sz narsizme dnmekten baka birey deildir, ( 4)
Freuda gre sevginin bir adm tesi iinde kendi
mant olmayan bir olgudur Mantksz sevgiyle, ol
gun bir kiilii gsteren sevgi arasnda ona gre bir
ayrm yoktur, Bir yazsnda Freud aktarma sevgiden
sz eder ona gre aktarma sevgiyle norm a! sevgi
arasnda bir ayrm yoktur.0 } k olmak her zaman
aptallktr gereklere gz kapatmaktr, zorlaychktr
v e ocukluktaki sevgi nesnelerine aktarlmtr, F r e
uda gre olgunluunun en yksek baars olan man
tkl bir sevginin incelemeye deer yan yoktur, n
k byle birey yoktur,
Bununla birlikte, sevgi kavramnn cinsel ekicili
in ya da bunun bilinte duygu olarak yansmas olan
cinsel doygunluun sonucu olduu dncesinde F re
udun grlerinin etkisini abartmak yanl olur A s
lnda nedensel ba ters ynde almaktadr. Freudkm
grlerini bir oranda 19 y.y. dncesi etkilemitir.

(2) F reu d , d v izila o R and sis d isco n test, tr a n sla ted by T, R vierc The
Hogfif-ihpress London, 1353, p, 69,
( 3) age. 63
<4) age, 63
(5) Freud Gesante Werke, London.

91
K i bunlarn bir blm Birinci Dnya Sava sonras
nla da tutunan grleri olmulardr, FreudTm ve hal
kn grlerini etkileyen etmenlerden bazlar, bata
Viktorya cann kat ahlk anlayna tepki okrak
kmtr. Freu dun kuramn belirleyen br dier et
men kapitalist yap zerinden temellenen insan kav
ramdr, Kapitalizmin nsann doal gereksinimlerini
karladn kantlamak iin insann doutan yar
may sevdiini ve karlkl nefretle dolu olduunu gs
termek gerekiyordu, ktisatlar bunu kr etm eye olan
doymak bilmez hrs olarak kantladlar, D arvineiler
en gnn yaamn srdrd savyla katldlar
onlara ve Freud aym yere, erkein toplumsal basklar
yznden gerekletirem edii btn kadnlar elde et
mek iin bitimsiz bir arzuyla dolu olduu savyla vard.
Bu nedenle tm erkekler birbirlerini kskanmaktayd
lar, ve bu karlkl kskanlk ve yarma tm sosyal
ve ekonomik nedenler kalksa bile s re c e k ti

Sonu olarak Freud 19, y.y, da yaygn olan mad

decilik tarafndan geni lde etkilendi. Buna gre
tm dnsel olgularn tem eli fizyolojik olgularda bu
lunuyordu. Bu yzden sevgi, nefret, tutku, kskanlk
Freud tarafndan cinse! igdnn da yansyan e
itli biimleri olarak akland. Freud en nemli g er
ekliin tmyle insanln var oluunda, birincil ola
rak herkes iin ayn olan insan olma durumunda ikin
cil olaraksa toplum yapsnn zgn yaps tarafndan
belirlenen insann deneyiminde yattm gremedi,
Bylesi bir m addecilii aan kesin adm M arx T arih
sel M addeei!ikle atm insan tanmaya yarayan anah
tarn insann ne bedeni ne yiyecek gereksinmesi ne de
mlkiyet igds olduunu fakat insann tm yaama
srecinin onun yaam deneyim i olduunu sylemi-

(8) The Lea ven o L a ve, I z se le de F o r e st H arpe and B rothers N e

York 1954,

92
tir, Freud'a gre tm igdsel isteklerin engellenme
den doyurulmas ruh sal ve mutluluk verecektir.
N evar ki klinik gerekler, tm yaam larn hibir s
nr tanmadan cinsel doygunluk peinde komakla g e
iren erkek ya da kadnlarn mutlulua ulaama
dklarm ve okluk nezrozlu atm alar ve hastalklar
dan ac ektiklerini gstermektedir. Tm igdsel
isteklerin karlanmas sadece mutlulua temel olma
makla kalmyor, delilii bile nleyemiyor Ayrca Fre-
ud un grlerinin 1, Dnya Sava sonras yaygnlk
kazanmasnn bir nedeni de kapitalizmin znde yer*
alan deiikliklerdir Bu dnemde tasarruftan harca
m aya, ekonomik baarnn unsuru olarak kem erleri
skmadan alabildiine genileyen bir pazara, otomat
bireye alabildiine doygunluk verilm eye geildi. M e
tann tketiminde olduu gibi hibir istein doyurul-
makszm braklmamas cinsel alanda da en yaygn
eilim oldu.
Freudun kavram laryla, deerli ruhbilimci U S .
Sulivanm kavram larn karlatrmak ilgi ekici ola
cak, SuKvarm ruh zmleme sisteminde zellikle
cinsellik ve sevgi konularnda Freudla attn gr
mekteyiz.
Suliivanm grne gre sevgi ve yakn dostluk
ne anlama gelmektedir, bunu grelim , Yaknlk iki
insan arasnda herirl kiisel deerlerin kabul edildi
i durumdur. Kiisel deerlerin kabul edilmesi benim
ibirlii dediim bir iliki biim i gerektirir Bununla
anlatmak istediim insann davranlarn karsnda-*
kinin gereksinmelerine gre dzenledii,, bu dzenle
menin giderek birbiriyle daha ok btnleen bir
baka deyile birbirine giderek daha ok yaklaan
karlkl doyum ve'korum a ilem leridir.(7) Eer Sul-

(?) H ,S. Su llivan, The In te r p e rso n a l T heory of P su ch a tr N ew York

im .

93
livan'm sylediklerini bu karmak anlatmdan kurta
rl sak, sevginin z ibirlii olarak kar ortaya, boy-
esi bir durumda bu iki kii B iz etkenliimizi, stn
lk ve deerlilik duygularmz korumak iin oyunu
kurallarm uygun oynu yoruz.O
Nasl Freud un sevgi zerine grleri 19. yy. ka
pitalizminin ataerki] erkeinin deneyimlerini dile geti
riyorsa, Suilivank tanm -da 20, y.yJm yabanclam,
pazarc kiiliim anlatr. Bu iki kiilik bencilliin
ortak karlarnda birlemi, dman bir yabanc dn
yaya kar iki kiinin direnmesinin tanmlanmasdr.
Sullivaakn yaknlk tanm ortak amalara ulamak
iin davranlarn karndakinin gereksinmelerine g
re dzenlediinle inanlan herkesi, ibirlii yapan, bir
ifti ya da grubu ierebilir, (Sulli vanan burada belir
tilen gereksinmelerden sz etmesi dikkate deer br
noktadr, oysa sevgi iin en azndan iki insan arasn
daki belirtilm eyen gereksinmeler diyebiliriz.)
Karlkl cinsel doyum, ikili uyum ve yalnzlk
tan kama olarak sevgi, ada bat dnyasnda yozla
an sevginin iki norm a! biimidir. Bunlarn her iki
si de toplum tarafndan biimlendirilen salksz sev
gilerdir, Kiilerin kendilerine gre biimlendirdikleri
birok hasta sevgi tr vardr.
Banlar kara sevdayla sonulanan ve ruh doktor
la n tarafndan ve giderek halk tarafndan nevro/Ju
kabul edilen sevgilerdir. Bunlardan ska rastlananla-
n aada rnek olarak anlatacam. Hevrozlu sevgi
nin temel koulu asklarn her ikisinin ya da ilerin
den birinin anne ya da babaya bal kalmas gelikin
yanda anne ya da babasna kar kkken duyduk*
lanm , korkularm, onlardan beklediklerini sevgilisine
yneltmesidir. Byle kiiler ocuka ballktan kendi
lerini alamazlar - bydklerinde tek istekleri bu ba-

IS) Age. 240

94
lg yeniden oluturmaktr Bu durumda o kii, zek
syla ve toplumsal olarak gerek yanda ise de duy
gusal olarak iki, be ya da emi ki yandadr. Daha u
durumlarda kiinin bu duygusal ger ilii'onun toplum
sal etkenliini de engeller ok u olmayan durumlarda
atma, atm aya yakn kiisel ilikiler snrndadr.
Dala nce incelediimiz anne ya da baba merkez
li kiilere ilikin duygusal gelimeleri, anneye ocuka
bir ballkta taklp kalm erkekleri ele alalm imdi.
Bunlar sanki henz st bebekleri gibidirler. Bu adam
lar hl kendilerini ocuk gibi hissederler, annesinin
koruyuculuuna, sevgisine, scaklna, bakmna ve
hayranlma gereksinimleri vardr. Annelerinin koul
suz sevgisini, salt ocuk olduklar iin, aresiz olduk
la r iin kendilerine gsterilen sevgiyi ararlar. Bu tr
erkekler kendilerini bir kadma sevdirmek istediklerin
de, okluk fazlasyla yumuaktrlar, bu o kadnn sev
gisi kazanldktan sonra da srer, Oysa kadma oan
ballklar (aslnda tm insanlara), yapay ye sorum
suzdur. Am aladklar sevilmektir, sevmek deil, Boy-
lesi erkeklerde okluk nemli boyutlarda kendini be
enmilik ve az ya da ok aa kmam byk f i
kirler vardr. E er aradklar doru kadn bukniarsa
gvenlik duyar,, mutlu olur, mutlu olduka da ok sev
g i gsterirler, ekicidirler, aldatc olmalarnn nedeni
de budur. Fakat bir sre sonra kadn, onlarn fantas
tik beklentilerini karlam ay srdrmeyi kesince a
tmalar, pimanlklar bymeye baslar, Kadm erke
e beenisini her zaman :gstermez, kendi yaamn
yaamak ister? sevilmek ve korunmak gereksinimi
duymaya balarsa v e u noktalarda, erkein baka
kadnlarla olan ilikilerini balamazsa ya da bu
ilikilere kars hayranln belli etmezse erkek ok
derinden krlr, umutsuzlua der ve okluk bu duy
gusunu gizleyerek, kendi kendim m kadnn kendisini
sevmediini, bencil olduunu, stnlk tasladm

93
syleyerek aldatr, efkatli bir annenin sevgisinin ia
reti olan sevim li bir ocua gsterilen davranlardan
en ufak eksiklii sevgisizliin kant olarak gsterir.
Bu tr erkekler sevgi gsteren davranlarsn, beenil
mek isteklerim okluk gerek sevgiyle kartrrlar, bu
nedenle de kendilerine hakszlk edildii kamsndadr-
lar. Kendilerini byk sevgiler tayan kiilermi gibi
grr ve sevgililerinin, onlarn sevgilerini deerlendi
remediinden ac ac yaknrlar.
Anne m erkezli kii ok az durumda nemli ra
hatszlklar duymadan srdrebilir yaamn. E er
annesi onu korumann da tesinde an bir ekilde sev
mise belki ocua hkmetmi ama onu krma-
rm-~- eer annesinin benzeri bir kadnla evlenmise
ve eer zel yetenekleri ve stnlkleri, ekiciliini
kullanmasna ve kendisine hayranlk duyulmasna yol
aeabiliyorsa baarl bir siyaseti gibi- daha st
dzeyde bir olgunlua erigenese de byle bir erkek
toplumsal olarak uyumluluunu^ korur. Ama daha az
uygun koullarda ki bylesi durumlara daha ok
rastlanr o erkein, toplumsal yasam olmasa bOe
sevgi yaam ciddi d krklna urayacaktr. Bu
tr kiilie sahip olanlar yalnz brakldklarnda sk
sk i atlm alar, huzursuzluk ve ruhsal knt du
yarlar.
Hastaln daha ileri biimlerinde anneye olan
ballk daha derin ve daha akl ddr. Bu konumda
istenen, sim geyle aklarsak, annenin koruyucu kolla
rna, ya da doyurucu gsne geri dnmek deil, t
myle kavrayp alan ve tmyle yok eden rahmi
ne geri dnmektir. E er akllln zellii rahimden
kurtulup dgan kmaksa akl hastalnn zellii, ra*
hlme doru ekilmek, gerisin geriye onun tarafndan
emilmektir, Bu da yaamdan geri alnmak demektir.
Bu tr balla kendini ocuuna yutucu yok edici
bir biimde balayan annelerin ilikilerinde rastlanr.

m
Bazen sevgi bazen grev adna kk ocuu, biraz
palazlanm m, gelimi adam ilerinde tutmak ister
ler, ocuklar onlarsz nefes alamaz, sevemez, sevse
bile bu, ancak yzeysel cinse] sevgi dzeyindedir
Tm dier kadnlan aalarlar, boy 1esi bir adam z
gr ve bamsz olamaz, yaam lar boyunca sulu v e
sakat kalrlar.
Annenin bu, ykc, iine alc yara7 anne olgusu
nun olumsuz yandr. na ocua can verdii gibi, ve r
dii can geri de alabilir Yaratan ve yok eden odur,
sevgi mucizeleri yaratabilir, ama hi kimse onun ka
dar yaralayam az, Dinsel im ajlarda Hindu tanras
K ali gibi' ve dsel sim gelerde anneliin bu iki y a
nma rastlanabilir.
Tem el ynelimin babaya olduu durumlarda, daha
deiik nevroz trlerine rastlanr.
Annesi souk ve kayisa biraz da annesinin bu
soukluu sonucu tm sevgi ve ilgisini olunda yo
unlatrm bir erkein durumunu ele alalm. O iy i
br babadr bunun yannda hkmeden bir babadr,
Olunun yaptklar onu memnun ederse onu ver, a r
maanlar verir, sever, olu onun houna giden eyler
yapmad anda azarlar, ilgisini keser. ocuk tek sev
g i kayna olan babaya kul olur. Yaamdaki tek ama
c, babasnn houna gitmektir. Bunu baarrsa mutlu-
dur, gvenlidir, doygundur. N e var ki bir hata yapt
nda, baarsz olduunda ya da babasn honut et
meyi baaramadnda gururu incinir, sevgisiz bir ya
na athvermi gibi duyar kendini. Yaam m a geri ka
lan blm, byle kendini bal duyabilecei bir bb^
m otifi aramakla geer, Tm yaam babasndan ala
ca vglere bal ini klarla dolar. Byle erkek
ler toplumsal grevlerinde olduka baarldrlar. a
lkan, gvenilir ve canldrlar. Setikleri baba m otifi
onlara nasl yaklalacan bildii srece kyledir.
Fakat kadnlarla olan ilikilerinde kaytsz ve ekin

F. 7/37
gendirler. Kadnlar onlar iin pek bir anlam tamaz
okluk, Onlara kar ilerinde, kk bir kza gs
terilen baba ilgisiyle maskelenmi br nefret du
yarlar. Bunlar, erkeke zellikleriyle balangta bir
kadm etkileyebilirler. Fakat zaman getike kendile
rinden beklenen hi bir eyi verem ezler, evlendikleri
kadn, kendisine kocasnn yaamnda her zaman ba
yeri alacak olan babadan sonraki yerin verilmi oldu-
uou anlar, bu durumda ancak kadn da baba yne-
lim liyse ve kendisine smscak bir ocuk gibi davra
nan babacan bir kocayla mutlu olabilir ve evlilik s
rer.
ok daha karmak sevgi kargaas tayan bir tr
nevroziu hastalkta farkh bir anne - baba ilikisinden
kaynaklanr. Bu nevroz, anne ile baba birbirini sev
mez fakat kavga etmeyerek geimsizliklerini herhangi
bir ekilde gizleyebilecek kadar ihtiyatl olduklar za
man kar. Anneyle babann birbirlerine kar souk
olm alar onlarn ocua kar da tutarsz olmalarna
yol aar, Bylesi bir ortamda kk bir kz bir d
rstlk tavr edinecek fakat ne annesi? ne de baba
syla yakn bir iliki iine girmesine zin verilm eyecek
ve bu nedenle de kzcaz akn ve rkek olacaktr.
Kk kz hibir zaman anne ve babasnn ne dn
dklerini ve duyduklarn bilmeyecek, havada her
man bilinmeyen, esrarengiz bir dalgalanma olacaktr,
.Sonuta kk kz dnyadan elini, eteini ekerek,
iine kapanacak, hayaller kuracak, herkesten kaacak
ve bu tavr sonraki sevgi ilikilerine de yansyacaktr.
Bunun da tesinde ie kapanmann sonular, ar
huzursuzlua dnyada gven iinde olmama duygusu
nun gelimesine a n heyecanlar yaamann tek yolu
olan mazoist eilim lere yol aar. Bylesi kadnlar
okluk kocalarnn olaan ve duygusal bir tavr alm a
larndan ziyade, onlarn barp arm alarm isterler.
Zira bu, en azndan zerlerindeki korku ve gerginlii

m
siler gtrr, kocalarm byles br tavr iine sok
mak iin kkrtmalara ba vurm alar az rastlanan bir
durum deildir, nk boylece sakin bir balln l
drtan pheciliine son verirler.
Aada ska rastlanan dier hasta sevgiler an
latlacaktr. Fakat bu kez hastaln kkndeki ocuk
luk etmenlerinin zmlenmesine gidilm eyecek.
Sk sk rastlanan byk ak diye anlatlan (ok
luk film ve romanlara konu olan) bir yalanc sevgi b i
im i de putlasHnc sevgidir. E er kii kendi gleri
nin retici bir biimde dar tamasyla bir zdelik,
bir B en lik duyacak dzeye gelmemise, sevdii kii
y i putlatrmak ister. Kendi glerine yabanclam
ve onlar sevdii kiide arar, ona tapar, onu tm mut-
luln, n, sevginin kayna olarak grr. Su s
rete kendini tm glerinden yoksun brakr, sevdi
i kiide kendisini bulaca yerde onda kendini yitirir.
Hi bir put kendisine tapan kiiye kendinden beklenen
leri verem eyecei iin gecen zamanla birlikte d k
rklklar balar ve are olarak yeni bir put aranmaya
balanr. Bu tr patlatrc sevgide zellik, sevginin
birden domas ve ilk anlarnda ok iddetli olmasdr.
Pu llatrc sevgiler gerek byk sevgilerm i gibi ta
nmlanrlar, oysa br yandan sevginin younluk ve id
detinin derinliini ifade ederken dier yandan puta ta
parn aln ve umutsuzluunu gsterir, ki kiinin
birbirlerine karlkl taptklarmn ender grlen bir-
ey olmadm sylemeye gerek yok, Baz hallerde
bu tutum u noktaya vararak iki kiilik lgn lk hali
ni alr.
Bir baka yalanc sevgi tr dugusal sevgi tr
olarak isimlendirilebilir. Bu sevginin z onun asln
da bir fantazi olarak yaanmas, hibir zaman, orada
ya da burada gerek bir insana kar dyulmamasdr.
Bu sevginin en yaygn rnekleri byk bir alkla si
nema ve dergilerdeki ak yklerine ask arklarna

23
,ko5an kiilerdir, Bunlar bu tr rnleri yutarak sevgi
birlenmef yaknlk gibi doyunlmara isteklerini kar
lamaya alrlar. Kendi ilikilerinde ayr olmann du
varla nn yakamayan kar kocalar perdede izledikleri
iftin mutlu ya da mutsuz ak yklerine gz ya d
kerler. Birok iftin sevgi duyduklar tek an perdede
bu ykleri izledikleri andr, Birbirlerine kars sev
gi duymazlar, birlikte duyarlar, bakalarnn sevgisi
nin izleyicisi durumundadrlar,, Sevgi bir hayal oldu
u srece katlrlar ona, k i insan, arasndaki iliki
haline dnp gereklem eye yz tuttu mu buz ke
silirler.
Duygusal sevginin bir baka grnm, sevginin
raman iinde s oy utlatnlma sidir. Bazan bir ifti sev
gilerinin gemite kalan andan, ok derinden duygu
landrr. Oysa o gemii yasadklar gnlerde bylesi
bir sevgi yaanmamtr ya da bunlar gelecekteki
sevginin fantazileridirler, Ka nianl ya da yeni evli
ift gelecekte gerekleecek sevginin mutluluunu
dlerlerken, yaadklar o anda birbirlerinden skl
maya balamlardr bile, Bu tutum, ada insann
belirgin zellii olan tutuma olduka uymaktadr. a
das insan iinde bulunduu an yaamaz, ya gelecekte
yasar ya gemite. Duygusal bir ekilde annesini ve
ocukluunu dnr- ya da gelecee ilikin mutlu
planlar yapar. S evgi ister bakalarnn uydurulmu
.yaamlarn alkla paylaarak olsun, ister yaanlan
anda, gemie, ya da gelecee atlarak yaansm bu
soyutlnm v e yabanclatrlm sevgi biimi gere
in, tekbapnaln, ayr olmann kiiye verdii a p
uyuturmaya yarar.
Bir baka hasta sevgi biimi de insann kendi so
runlarndan kamak iin izdm metodunu kullana
rak sevd ii insann eksik v e zayf yanlaryla ilgilen
mesidir. Bu durumda bireyler, guruplarn, uluslarn,
dinlerin davrandklar gibi davranrlar. Kendi kusur-

100
iarm a aptalca bir neeyle gz yumarken, karsnda
ki insann en ufak kusuruna bile ok byk duyarllk
gsterirler. -Her zaman dier kiiyi dzeltmeye ve
sulamaya alrlar. E er her iki kii de --okluk
olduu gibi boylesi davran iine girerlerse, sevgi
ball karlkl su atma edimine dnr.
Bir baka su atma biimi, suu ocuklara atmak
tr, Her eyden nce, h\ tr su atmalar okluk ocuk
lara ynelen dileklerde ortaya kar. Kendi hayatna
bir anlam kazandramadm anlayan bir kii bu ek
sikliini, ocuklarnn yaamn deerlendirerek gider
mek ister, Ne var ki kendisi baarszla urayaca
g ib i, ocuklarn da peinden srkler.
nk varlk
sorunu ancak kiinin kendisi tarafndan ve kendisi
iin zmlenebilir, birisinin yerine bakas zer.c^,
anne ya da baba da baarszla urayacaklardr. Zi
ra bu soruna kendileri iin br zm bulamadklarna
gre ocuklar iin bulabilmeleri olanakszdr, Mutsuz
bir evlilie son verm e sorunu, ortaya kt zaman da
ocuklar, suun zerlerinden atlmas iin kullanlr.
Anne ya da babann burada hemen sarlverdikleri ey,
ayrlm alarn engelleyen nedenin ocuklarnn yu va
sz kalma olasldr. N e var ki herhangi bir detayl
aratrma aile iindeki mutsuz ve gergin havann o
cuk zerinde kesin ayrlmadan daha olumsuz etki yap
tn gsterecektir. Ayrlm a ocuklara hi deilse da
yanlmaz derecede kt koullan insann grirpek bir
kararla sona erdirebileceini gsterir,
Burada ska rastlanan bir yanlmadan sz etmek
gerekmektedir. Bu sevginin tm elikileri kendiliin
den ortadan kaldrd ham hayalidir. nsanlar, tm
koullarda acdan ve zntden saknmay adet haline
getirm ilerdir, bu balamda sevgi tm atlm alarn
son bulmas anlamn kazanmtr. Kendilerine, bu d
nceye inanmak iin iyi bir gereke de bulurlar, ev
relerindeki atmalar taraflara hibir yarar saama-

101
maktadr. Bunun nedeni aralarndaki atm acm as-
fonda gerek atmadan saknmaktan baka hirey
olmamasdr. Bu atmalar, yaplar gerei zlenle-
c^r aklanamayan, kk uyumazlklardr. Bir eyi
rtbas etmek ya da suu stnden atmak iin k ani
mam olan iki insan arasndaki gerek atmalar
ait olduklar isel gerein derinliklerinde yaarlar
ve ykc olmazlar. Byesi atmalar Iereyin ak
lanmasn ierir ve sonunda her iki insanda daha bil
gili ve gl kaca bir arnmadan gemi olur.

Seygi ancak iki insan birbirlerine varlklarnn,

znden balanr, her biri kendisini varlnn zn
den tanrsa, gerekleir, nsan gerei de, canll
da sevgisinin temeli de ite bu zden tanma dene
yimidir , Byle oluan sevgi srekli meydan okuma
dr, bir kede dinlenme deil abalama, hareket et
me, beraber almadr, yle ki bir uyum ya da at
ma nee ya da znt bile ikincil kalr, nemli olan
iki insann birbirlerini varlklarnn temelinden yasa
mas, kendi kendilerinden kamak yerine bir birleriyle
btnleirken kendi kendileriyle btnlemeleridir.
Sevginin varlnn bir tek kant vardr: balln de
rinlii, seven kslerin her birinin ilgisindeki canllk
ve gllk, ite bunlardr sevginin sunduu meyva.

Otomatlar birbirlerini sevemedikleri gibi Tanry

da sevmezler. Bugn Tan r sevgisinin yozlanast in
san sevgisinin yozlamas dzeyine ulamtr, Bu ger
ek amzda dinde bir devrimin tan olduumuz
dncesine karg kar, amzda tan olduumuz
ey, istisnalar olsa da Tanr kavramnn giderek
patlatrlmas ve Tanr sevgisinin yabanclam ka
rakter yapsnn ballk ilikilerine dntrlmesi
dir, insanlar ilkesizliin ve inanszln huzursuzlu
u iindedirler. lerlem ekten baka bir anslar olma-
dmm farkndadrlar. Bu nedenle buy yem emekte,

102
ocuk kalmakta, balan sktnda anne ya da ba
balarnn imdada yetimesini beklemektedirler.
Ortaadakine benzer dinsel kltrlerde olduu
gibi, sradan insann Tanrya imdatlarna, koacak an
ne ya da baba gibi baktklar gerektir. N e var ki Or
taan insan Tanry ciddiye alyordu. Tek amala
r Tanrm a koyduu ilkelere gre yaamakt, kurtu
lu r u balca uralar olarak gryorlar, tm dier
islerim geriye atyorlard, Bylesi bir uratan bugn
sz edemeyiz. Her trl dinsel deer gncel yaam-
mmn dna kmtr Gnlk yasam maddesel .rahat
v e kiilik pazarnda baar peinde komaktan ge
mektedir. Dnyevi uralarmzn ilkeleri farkedilme
ve kendini vmedir. (kincisine okluk b ireycilik ya
da bireysel nclk denmektedir). Tmyle dinsel
kltrlere bal insanlar sekiz yanda bir ocua
benzetilebilirler, bu yala bir eocuk babasnn yard
mn gereksinir ama te yandan babasnn t ve il"
kelerini kendi yaamanda uygulamaya balamtr
ada nsansa yasnda bir ocuk konumundadr.
Ancak gereksinim duyduu an baba dye barr. G e
reksinimi yoksa eer oyununa dalp gider.
Bu nedenle yaammz Tanrnn ilkelerine gre
dzenlemek yerine, insan biimli bir Tanrya ocuk
gibi balanarak yaadmz iin bizler Ortaan din
sel kltrnden ok, puta tapan ilkel kabilelerin din
sel kltrne yatknz. Bir baka olgu da amzda
bilincin sadece ada bat kapitalist toplumuna zg
zellikler tamakta olmasdr. Artk kitabmzn ba
ndaki baz grlere dnebiliriz. ada insan ken
dini metaya dntrmtr, yaama gcn en fa z
la kr getirecek bir yatrn olarak grmekte, kiilik
pazarnda yerini almaktadr. Kendisinden dier insan
lardan ve doadan kopmutur. Artk dilei hnerleri
ni, dnlgisini ve kendisini yani kiilik paketini al
veriin kendisi gibi drst ve krl olmasn isteyen bi-

103
Fisiyle deitirmektir. Yaam n ilerlemekten baka
amac, krl bir alveriten baka ilkesi, yoaltmann
dnda doygunluu yoktur.
Bu koullar altnda Tanr kavramnn ne anlam
olabilir? Tanr ilk dinsel anlamndan uzaklatrlp y a
banclam bir baar kltrne balanmtr. Son
yllarda grlen dinsel yeniden canlanma, Tanr inan
cnn deitirilm esi bu yarsna kavgasnda inam da
ha baarl klmak iin Tanry ruhbilimsel bir ara
haline sokmaktan baka birey deildir,
Din insana dnyasnda yardm c olmak iin psi
koterapi ile ibirlii yapar, 1921lerde henz kiilii
gelitirm ek iin Tanrya bavurulmamt, 1938lerin
en ok satan Dale Carnegiemin Dost Kazanna ve n
sanlar E tkilem e adl kitab kesinlikle dnyev bir ya-
pdayd, O gnlerde Carnegie'nin yaptm gnmz
de Reverend N. V. P a le D oru Dnme Gc adl ki
tabyla yapyor. Bu dinsel kitapta baarya gsterilen
byk ilginin tek tanrl dinin zyle uyuup uyuma
dna ilikin en ufak bir deinme yok, Aksine bu b
yk amatan kykuiarlmyor bile, stne stlk ina-
nm daha baarl olabilmesi iin Tanrya ve dualara.
nancn glendirmesi isteniyor, Tpk ada, ruhbi
limci daha, fazla mteri ekmek iin nasl mutlu olm a
y tlyorsa, baz papazlar da mutlu olmak iin Tan
ry sevin diyorlar. T a m hep yannzda olsunsam an
lam Tanryla sevgide, adalette, dorulukta bir olmak
yerine oramla i orta olundan baka birey deildir.

104
 4. B L M

SE V G N N U Y G U L A N M A S I

Sevme sanatnn kuramsal yanndan sonra, imdi

daha g bir sorunla kar karyayz, sevme sanatnn
uygulanmast, B ir sanatn uygulanmasna likin bilgi
edinebilmek iin dorudan uygulamama dnda bir
yol var mdr acaba?
Bu g sorun birok kiinin ve dolaysyla bu kita-
bm okurlarndan birounun kendi kendinize yapabi
lirsiniz eklinde bir hazr reete beklemelerinden do-*
ay biraz daha glenmektedr. Zira bizden beklenen
sevm eyi retmemiz olmaktadr. Bu son blme bu
ekilde yaklaan biri korkarm d krklna uraya
caktr. Sevmek, kiinin salt kendisi iin ve tek bana
edinebilecei bireysel bir deneyimdir, aslnda byle
bir deneyimden gememi bir ocuk, bir g'en ya da
bir yetikin kii, yok gibidir. Sevginin uygulanmasnda
islenecek yok sevme sanatnn nermelerini, bu konu-
ya daha nceki yaklamlarn tartmasn yapmak ve
bu nermelerle, yaklamlarn deneyimine gemektir.
Bu amaca ynelik atlan admlar, ancak kiinin ken
disi tarafndan uygulanabilir ve tartma kesin sonu
alnmadan sona erer. Ancak, yaklam lar tartmann,,
sanatn srlarnn renilmesinde en azndan hazr
reete beklemly enler iin ok yararl olaca kan
sndaym.

105
 ster marangozluk olsun, ister doktorluk, ister sev
me sanat hangisini ele alrsak alalm, her sanatn uy
gulamasnda baz genel gereksinimler vardr. Herey-
cle nce bir sanatn uygulanmasnda, disipline gerek
sinim duyulur, E er ben. bireyi salt canm stiyor
diye yapyorsam, benim iin bu elenceli ve gzel bir
ura olabilir, N e va r ki disiplinli bir ekilde alma
dm iin o sanatta ustalaabilmem olanakszdr. An
cak, sorun sadece belirli br sanatn uygulanmasnda
disiplinli olmak deil (rnein o sanat her gn belir
li bir sre uygulamak) kiinin tm yaamnn disiplin
li olmasdr. ada insann disiplini renmesinin hi
de g olm ayaca dnlebilir, O her gn 8 saat
son derece disiplinli, kat bir ekilde programlanm...
bir ite almyor mu? Ne var ki burada nemli olan
ada insann is saatleri dnda z disipline ok az
sahip olmasdr. almad zamanlar aylaklk etmek,
rahatlamak, daha yerinde bir deyimle gevem ek is
temektedir, Bu aylakla duyduu istek, program l y a
ama duyduu bir tepkidir, nsan her gn sekiz saat
amalamad biimde t.m enerjisini harcamak zorun
da kalrsa bakaldrr ve bu isyankrl ocuksu bir
kendi isteklerine dknlk biimim alr. Ardndan
baskl ynetime kar verdii savam, onu tm disip
linlere kar, aklc olmayan otoriteler tarafndan zor-
ananlara da, kendisinin kabul ettiklerine de, gven
siz klar. Fakat byle bir disiplin olmazsa, yaam da
mktr, altst olur ve belli bir noktada younlama
salanamaz
Younlamann, bir sanatta ustalamak iin gerek
li olduunu kantlamaya pek gerek yoktur, Herhangi
bir sanat renm eyi denemi olan bir kii bunu bil
melidir. Ancak bizim uygarlmzda younlamaya,
kiinin z disiplin salamasndan daha az rastlanr.
Aksine bizim uygarlm z insan, baka yerlerde g
rlmeyen younlamam ve dank bir yaam mode-

106
ne yneltir. Birok eyi bir arada yaparsnz, olur,
Radyo dinler, sigara ier, konuur, yer iersiniz. A
z ak, sabrsz, hereyi --resim , iki, bilgi yutmaya
hazr bir tketicisiniz. Younlama eksiklii kendi ba
mza yalnz kalmakta uradmz glkte aka
grlmektedir. Konumadan, sigara ineden, okuma
dan hareketsiz oturmak birok insan iin olanaksz
dr. Sinirlenir, rahat duramazlar* elleriyle ya da az
la ryla bireyler yapm alar gerekir. (Sigara ime, yo
unlamann gzel bir belirtisidir, eli, az, burnu ve
gz oyalar.)
nc etken sabr dr. Bir sanatta ustalam
herkes sanatta bir amaca ulamak iin sabrn gerekli
olduunu bilecektir. E er kii sonuca ksa yoldan
ulamak isterse, asla bir sanat renemez. Ne var ki
ada insan iin sabr da bir disiplindir. Ve youn
lama kadar gtr. Tm endstrimiz bunun tersini
krkler: tm makinalar abukluk iin dzenlenmitir
araba, uak bizi varmak istediimiz yere daha abuk
ulatrr. A yrca ne kadar abuk ulatrrsa o kadar
iyidir. Dierinin sresinin yars kadar bir srede ay
n nicelikte mal reten bir makina, yava olandan iki
kat iyidir Tabii ki bunun nemli ekonomik nedenleri
vardr. Fakat dier bir ok durumlarda olduu gibi,
insansa! deerleri ekonomik deerler belirler. Mantk,
makineler iin iyi olan insanlar iin de iyidir, biimin
de iler. ada insan ilerini hzla yapmazsa birey
zaman yitirdii kansndadr, fakat kazandnda
ne yapacan bilemez o zaman, ldrmekten baka
yolu yoktur.
Herhangi br sanat renmenin son koulu o sa~
natta ustalamaya kar eksiksiz bir ilgi gstermektir.
Eer rak iin sanat en nemli ey deilse, onu ren
mesi hibir zaman mmkn deildir. En son, sanata
dkn bir kii olarak -kalr, hibir zaman stalaamaz.
Bu zellik dier tm sanatlar iin olduu gibi sevme

10?
sanat iin de g e erid ir, Am a grnen odur ki dier
sanatlardan fa rk l olarak, bu sanata dkn olanlarla
ustalar arasndaki oranda dknler ar basmakta
drlar.
Bir sanat renmenin genel koullarndan bir nok
taya daha deinmemiz gerekmektedir, nsan bir sana
t dorudan deil dolayl renir. Kiinin, o sanat
renmeden nce birok baka genellikle ilikisi yok
mu gibi grnen eyleri renmesi gerekmektedir.
Bir marangoz ra tahta rendelemeyi renerek bas
lar, piyanist olacak renci gam yapar, Zen okuluu
sanatnn ra nefes alm alaryla balar,!'1) Eer
bir kii bir sanatta ustalamak istiyorsa, tm yaam
n o sanata adamal, en azndan yaamnn btnnn
onunla ilikisi olmaldr. Kiinin kendi beni, sanatn
uygulanmasnda bir ara olmal, yerine getirecei zel
levler iin hazr tutulmaldr. Sevme sanatn ele a lr
sak, bunun anlam udur: bu sanatta ustalamak iste
yen biri, disiplini, younlamay ve sabr tm yaam
na uygulamaya balamaldr
B ir insan disiplini nasl uygular? Dedelerim iz bu
sorunun yant iin daha iyi donanmlardr. Onlarn
nerileri, sabahlan erken kalkmak, gereksiz lkse ka
plmamak. eok almak olacaktr. Bu tip disiplinin
gzle grlr eksiklikleri bulunmaktadr, K at ve hk-
medieidir, tutumluluk ve yarn dnme gibi erdem
ler zerine oturtulmutur ve bir ok ynyle yasama
dmandr, Fakat bu disipline tepki olarak, her trl
disiplini kukuyla karlamaya ve sekiz saatlik dzen
li almay dengelemek amacyla disiplinsizlie ve ay
lakla kar hogrl davranma dorultusunda artan
bir eilim belirmektedir. Belirlenmi bir saatte uyan

(1 ) H erhangi br sanatn ren ilm esinde younlama, disiplin, sabr ve

verilen nem in aka anlalm as iin okuyucunun E. Ilerrig sF in
Zen in the A rt o f A rcbcry a d li utahsna ba vur Basm neririm ,
Ponthoon Books ine, N ew Y o rk 1953.

108
mak, gnn belirli bir blmn dnme, okuma, m
zik dinleme, yrme ile geirm ek, esrarengiz hikye
ve sinema gibi ileri tutku haline getirmeden bunlara
asgari zaman ayrmak, tka basa yemeyip, zil zurna
sarho olmamak belirgin baz kurallardr. Ancak di
siplin, kigiye dardan zorlanan, bir kural gibi grn-
memeli, kii onu kendi istei ile gerekletirm elidir.
Disiplin, kiiyi honut etmeli ve kii kendini yava ya
va, uygulamay braktnda arayaca br davran
biimine altrmaldr. Bizim Batl disiplin anlay
mzn (tm dier ahlksa! konularda olduu gibi) en
anssz yanlarndan biri disiplin uygulamasnn ac ve
rici olduunu ve ancak ac veriyorsa iy i olduunu
dnmemizdir. Balarda baz direnmelerin krlmas
gerekmise de, Dou insan ruhsal ve bedensel ola
rak iyi olann onaylanmas gerektiini ok nceleri
fark etmitir.
Hereyin younlama becerisini engellemeye al
yor gibi grnd uygarlm zda, younlamay
uygulamak ok daha zordur. Younlam ay renme
de atlacak en nemli adm, kiinin okumadan, radyo
^inlemeden, sigara ve iki imeden yalnz kalabilmeyi
renebilmesidir ve bu beceri de, sevme becerisi
iin bir kouldur. Bir insana salt kendi kendime vete-
madiim iin balysam o kii ancak bir cansimidi ola
bilir, Aradaki ban sevgiyle hibir ilgisi yoktur. M an
ta aylar grnse de yalnz kalabilme becerisi, sev
me becerisinin kouludur. Yalnz basma kalmay dene
yen bir kii bunun gln anlayacaktr. Rahatsz,
olacak, yerinde duramayacak ve endie duymaya ba
layacaktr, Bu uygulamay srdrmekteki isteksizlii
ne neden uydurmaya alacak, onun deersiz, sama
olduunu, ok zaman aldn vs, syleyerek kendini,
hakl karm aya uraacaktr, A y m zamanda kafasn
dolduran tm dncelerin ona hakim olduunu gr
mektedir, Kafasnn iini boaltp dinlenmeyi umar-

109
ken, bir dolu dncenin kafasna verdiini, g
nn daha sonraki saatleri iin planlar yaptm, iin
deki bir gln, gece gidebilecei yerleri dnd
n i ar kedivereeektir, Rahat bir koumda (ne ok
gevek, ne de kaskat) baz basit altrm alar yapmak
yararl olacaktr, gzleri kapayp beyaz bir perde g r
meye, karan tm dnceleri ve grntleri silm eye
ve kendi nefesini izlemeye; almak, nefes alp ve rd i
ini dnmeden, kendi kendini hi zorlamadan soluk
larn izlemek ve duymaya almak, dahas bir ben
duygusuna ulap, tam glerimin merkezi, kendi dn
yamn yaratcs ben: kendim diyebilmek. Kii bu tip
younlama altrmasn her sabah 20 dakika (mm
knse daha uzun) ve her gece yatmadan nce yapma
ldr. 0
Bu egzersizlerden baka, kii her yapt ite, m
zik dinlerken, kitap okurken, konuurken, manzara
seyrederken de younlamay renmelidir.. O anki
faaliyet kiinin tmyle kendini verdii, en nemli ey
olmaldr. Bir kii dikkatini toplatrdysa onun ne yap
t nemsizdir; nemsiz eyler kadar nemliler de
farkl bir gereklik boyutu kazanrlar, nk kiinin
tm dikkatleri onun stndedir. Younlamay ren
mek iin, sama, iten olmayan konumalardan kan
mak gerekir. Eer iki insan, ikisinin de bildii bir aa
cin bymesinden, henz yedikleri bir ekmein tadn
dan ya da ilerindeki ortak bir deneyimden sozediyor-
larsa, byle bir konuma, konuttuklar eyleri dene
yimden geirmi olm alar ve soyutlama yapm am alar
kouluyla gerek olabilir; dier yandan bir konuma
politika ya da din ile ilgili olduu halde yine de sama

(2) Douda. zettikle Hint uygarkgsna nemli oranda kuram ve uy

gulama olmasna, gemi yllarda Ba'a da aym trden alma
lar yapslrotr. Kanmca en nemsi kiinin kendi vcudunu du
yun sa masm ama edinmi olan GindIer okuludur, Gmdler meto
dum) anlamak iin, Charlotte Sslver m eserlerine. New York New
School'd ki fconumalarma ve verdii derslere bakn.

110
olabilir; bu konuanlarn birbirlerine kalplam sz
ler syledikleri, iten olmadklar durumlarda grlr.
Burada sama konumadan kanma kadar kt arka
dalktan kanmann da nemli olduunu sylem eli
yim, Kt arkadalk derken yalnz kt niyetli, ykc
kiileri kastetmiyorum, kii onlardan evrelerini zehir
ledikleri ve can skc olduklar iin kanmal. A yn
zamanda kii bedenleri canl olduu halde ruhlar l
olan, dnce ve konumalar skc olan, konuaca
yerde gevezelik eden, dnecei yerde kalplam
fikirlerden sm eden zombVlevin arkadalndan da
kanmal. Ancak byle kiilerin arkadalndan ka
nmak her zaman olas deildir, bazen gerekli bile
deildir. Eer kii beklenen tepkiyi gstermez
yani
kalplar ve sam alklarla-- onlar umduklar gibi ya
ntlamaz, ak ve insanca davranrsa, byle kiilerin
beklemedikleri eyin yaratt aknln yardmyla,
davranlarm deitirdiklerini grr.
Bakalaryla olan ilikide younlama demek, din
lem eyi bilmek demektir. ou insan dierlerini gerek
ten dinlemeden dinler grnr, hatta t bile verir
Karsndakinin konumasn ciddiye almadklar gibi
kendi konumalarn da ciddiye almazlar. Sonu ola
rak konuma onlar yorar. Onlar younlap dinledik
lerinde daha da yorulacaklar kansna sahiptirler. An
cak gerek bunun tersidir. Younlaarak yaplan bir
faaliyet kiiyi diri tutar (buna ramen sonrasnda do
al ve yararl bir yorgunluk duyulur), buna karn yo
unlamadan yaplan faaliyet kiinin uykusunu getirir,
gnn sonundaysa kiinin uykusunu karr.
Dikkat toplasm demek, bu am, bu arada ve im
diyi tam anlamyla yaamak, u anda birey yaparken
bir sonrakini dnmemek demektir. Younlamay en
ok birbirini seven iki insann yaayabileceklerini sy
lem eye gerek yoktur. Birbirlerine yakn olmay ren
meli ve birok ekilde, adet olduu gibi birbirlerinden

111
uzakl&mamahduiar, Younlamay renmeye al
mak bata g gelebilir; kiiye hedefe hi ulaamaya
cakm gibi grnebilir. Bu da sabrm ne denli gerekli
olduunun kantdr. Eer kii faereyin bir sresi oldu
unu bilmez, eyleri zorlarsa, o kii gerekten de ne
younlamada, ne de sevme sanatnda ustalaamaz.
Sabrn ne olduu hakknda fik ir sahibi olmak isteyen
biri, bir ocuun yrmeyi renmesini seyretmelidir.
ocuk yryneeye kadar tekrar tekrar der ama
yine de denemeye devam eder ve daha iyiyi yapm aya
alr. Yetikin bir insan ocuk gibi sabrl olsayd ve
elde etmeye alt amaca br ocuun younlat
kadar younkahiiseydi, neler elde edemezdi k! Bir
kii kendine kar duyarl olmadan younlamay
renemez, Bunun anlam nedir? Kii her zaman kendi
ni dnmeli, kendini zmleme!! mi? E er bir ma-
knaya kars duyarl olmaktan szediyor olsaydk sy
lediklerimizi aklamak pek g olm ayacakt; rnein
arabay kalkman herhangi bir kii ona kar duvarl
dr. ok kk olaand bir grlt, motorun eki
indeki atak deiiklik bie ayrmsanr. Ayn ekilde
src yol yzeylerinin deiimine, nndeki ve arka
sndaki arabalarn hareketlerine karg da dikkatlidir.
Ancak tm bu faktrleri dnmez, akl, younlat
bu araba srme durumuyla ilgili deiikliklere ak,
rahat bir uyanklk iindedir.
E er bir insann dierine kar duyarl olduu bir
durumu ele alacak olursak bunun en gzel rneini
annenin bebeine gsterdii duyarllk ve sorumluluk
ta grrz. Anne bebekteki baz bedensel deiim leri,
istekleri, endieleri aka ifade edilmeden farkedehi-
li\ Onu daha yksek bir ses uyandrmazken, ocuu
nun alama sesine uyanr. Tm bunlar onun bebeinin
yaam belirtilerine duyarl olduunu gsterir. Endieli
ya da merakta deildir ancak ocuktan, gelen anlaml
bir iletiime uyank bir dengelilik iindedir.

112
 Ayn ekilde kii kendine kar da duyarl olabilir.
K ii rnein yorgunluunun ya da skntsnn farkn
dadr ve buna teslim olmak, kolayca bulabilecei skn
tl dgnceleie bunu desteklemek yerine kendine ne
olduunu sorar? Neden sklyorum? Ayn ey kii
heyecanland ve sinirlendii zaman, d kurmaya ya
da benzeri kaamaklara yneldiinde de grlr. Tm
bu rneklerde dikkat edilecek ey onlarn farknda ol
mak ve birok biimi ile kendini hakl karacak yollar
aram aya almamakta'; dahas neden sinirli, heye
canl ve endieli olduumuzu bize .hemen syleyebile
cek ilinizden gelen sese kulak vermektir
Sradan bir insan bedensel geliimine karg d uy ar
ldr; deiim leri hatta ufak aclar bile farkeder; o
u insan iin salkl olmann nasl olduunu bildiin
den bu tip rahatszlklar ayrm ak kolaydr. Elginin
dnsel srelerine ayn ekilde hassas olmas g
tr, nk ou kii tam verim le alan bir insan ta-
mmamgtr. Onlar anne babalarnn ve akrabalarnn
davranlarn lt olarak kabullenirler ve bunlarla
uyum iinde olduklar zaman normal olduklar kan
sndadr lar ve baka birsey gzlem lem eye gerek duy
mazlar, nsanlarn ou seven bir kiiyle tanmam
lardr. Kiinin kendine duyarl olabilmesi in salkl
bir insan fikrine sahip olmas gerektii aktr ve
file r kii ocukluunda veya sonraki yaamnda byle
br deney edinmecliyse bu oas mdr? Bu soruya ba
sit bir yant verm ek zordur, ancak soru eitim siste-
mindeki bir ok etkene deinmektedir.
Biz bilgi retirken, insan geliim i iin en nemli
bilgiyi gzden karyoruz; bu bilgi yalnz olgun ve se
ven bir insann varlyla salanan bilgidir. Kendi uy
garlm zn belirli devrelerinden, ya da inde ya da
Hindistank!a en deerli kiiler ruhsal nitelikleri ne
kan kiilerdi. retmen sadece bir bilgi kayna deil
di, ayn zamanda baz insansa! deerleri aktarmakla

F . 8/113
grevliydi. ada kapitalist toplumda ayn ey Kus
kom nizm i iin de geer ldir hayran olunan ve ze-
ililen kiiler nemli ruhsal niteliklere sahip olmayan
kiilerdir, Bunlar aslnda toplumun gznde, sradan
insana kendinde olmayan doyumu salayan kiilerdir
F ilm yldzlan, radyoda elence sunucular, stun ya
zarlar, nemli i ya da hkmet adamlar tm bun
lar benzemeye allan kiilerdir. Gazetelerde onlara
ilikin haberlerin kmas, bu ileri yerine getirm ek
Jio sahip olduklar en nemli m tel iki eridir. Fakat du
rum tamamen mitsiz de grnmyor* Albert Schwelt
zer gibi birinin A B D de ne kavuabildiin i gzden
rak tutmayn. Genlerimize kiinin elence adam ola
rak deil de insan olarak baarya ulaabileceini gs
termek istiyorsak onlarm gemite ve bugn inama
insan olarak neler yapabileceini kantlayan kiileri
mizi tanmalarn salar, tm alarn gemi ea b
yk edebiyat ve sanat eserlerine dikkatlerinizi eke
riz, Bylece kafalarnda doru ve yanl eylerin ne
olduuna ilikin k yakm oluruz,
Eer olgun yaam rnei grntsn devam l k
lamazsak tm kltrel geleneklerimizin yklma olas**
lyla kar karya kalrz. Bu gelenein ayakta dur
mas ncelikle baz belirgin bilgilerin deil* belli insan
sal zelliklerin aktarlmasna baldr. E er gelecek
nesillerin bu zelliklerden hi haberleri olmazsa ve
sadece bilgiler gelitirip aktarlrsa bebin yllk bir
uygarlk yklp gidecektir.
Buraya kadar tm sanatlarm uygulamasnda neyin
gerekli olduunu tarttm. imdi sevme sanat iin
zel nem tanyan nitelikler zerinde duracam. Sev
ginin doas hakknda sylediklerime bakacak olursak,
sevginin kazanlmas iin en nemli koul kiinin kendi
narsizmini yenmesidir. Narsist ynelite kii salt ken
di iinde olanlar gerek sayar, d dnya olaylarnn
kendi balarna gerek olduklarn kabul etmez, olay-

114
 la n kendi asndan yararl ya da tehlikeli olularna
g re deerlendirir. Narszmin karsnda nesnellik var*
dr; bu yetenek kiileri ve eyleri olduklar gih, nes
nel grme ve bu nesnel grnty kendi istek ve kor-
kulamdan oluan grntden ayrabilm e yeteneidir.
P s i-kozun her trnde nesnelleme son derece gtr.
Akl hastas iin tek gerek onun korku ve isteklerini
ieren, onun iinde varolan gerektir. D dnyay.t ken
di i dnyasnn simgeleri olarak ve kendi yarats
olarak grr. Hepimiz aym eyi rya grrken yapa
rz. Ryamzda istek ve korkularmz (bazen de ii
mizde kileri ve yarglanrm z) yanstan olaylar olutu
ruruz, uyurken grdklerimizi, uyankken grdmz
eyler ka d a r: gerek olduuna inanrz. Akl hastas
ya da rya gren biri d dnyay nesnel deerlendi
irebilmekten tamamen yoksundur; fakat az ya da ok
hepimiz akl hastas ve de uykudayudrr; hepimizin
narsist yneliimizle arptldndan dolay nesnel ol
mayan bir dnya gr vardr. rnek vermem g ere
kiyor mu? Herkes rnekleri kendini', komularn sey
rederek, gazete okuyarak bulabilir. Bunlar sadece nar
sist arptma derecesi asndan farkllarlar. rne
in bir kadm, doktora telefon eder ve o gn leden
sonra gelm ek istediini syler. Doktor o len bo ol
madm, ancak kendisini yarn kabul edebilecei y a
ntm. verir. Kadnn yant ise Fakat doktor evim ofi
sinizden sadece be dakika uzakta. Kadm evin yakn
olmasnn doktora gaman kazandrmadn anlayama
maktadr. Durumu narssie deerlendirmektedir;
kendi zaman kazandna gre doktorun da kazanmas
doaldr; o mm tek gerei yalnz kendisidir.
Bu denli abartlmam ya da daha da belirgin
arptm alara insanlararas ilikilerde rastlanr. ou
anne, baba ocuun tepkilerini onun kendi duygular
davranlar olarak grmek yerine, ocuun sz dinle
mesi, onlara mutluluk vermesi, onlar iin vn kay

115
na olmas, eklinde yorumlamaz m? K a tane koca
kendi annesine olan ball yznden karsndan g e
lecek olan herhangi bir istei, zgrln kstlayc
bir istek ve karsn zorba bir kii olarak grm ez? K
kken parlak bir valyenin hayali ile byyen ka
ev kadn kocasn duygusuz ve aptal bulmaz?
Yabanc uluslar ilgilendiren bir konuda nes
nel olmann gl ok yaygn. bir durumdur. Bir
baka ulus hergn ktlenirken, kiinin kendi ulusu
iy i ve soylu olan her ey in simgesi haline geliverir.
D sman tm davranlar tek bir ekilde yorumlanr
kendi davranlar ise baka bir ekilde, Dmanm iy i
bir davran bile onun melaneti olarak ele alnr, bizi
ve dnyay kandrmaya ynelik davran olarak gr
lr. Buna karn bizim kt davranlarm z soylu
alnalarmz iin gereklidir ve yaplmaldr. Aslnda,
biri uluslararas ilikileri bireyleraras ilikilerde ol
duu gibi ircelese bu ilikilerde nesnellie ok az rast
landm, buna kar narssfc arptmann bir kural ola
rak yerletiini grr.
Nesnel dnce becerisi aklllktr, dnmenin
ardndaki duygusal durum ise alak gnlllktr,
Nes nel olabilmek, yani kiinin akln kullanabilmesi
ancak kii alak gnll tavr iindeyse ve kendini o
cukluundaki kadiri-mtlak, alimi-mutiak olma haya
linden kurtarabilirse olasdr. Bu, sevme sanatnn uy
gulanmas tartmanda, u anlama gelir: sevgi, nar-
sisinin hemen hemen olmad alakgnllmnf nes
nelliin ve dncenin gelimekte olduu yerde va r
dr, K ii tm yaamn bu amaca adamaldr. Sevgi
gibi alakgnlllk ve nesnellik de birbirlerinden a y
rlm azlar. Eer ben bir yabanc hakknda nesnel ola-
iniyorsam ailem iin de olamam, bunun tersi de geer-
lidir. Eer sevme sanatn renmek istiyorsam her
durumda nesnel olm ay denemeli, nesnel olam adm
durumlara kar da duyarl olmalym. Karm daki ki

116
i hakknda kendi ilgi, gereksinim ve korkularm ise
kartrmadan o kiinin gerek kiiliiyle, narsisi d
ncelerimle arptrlm kendi oluturduum kiilii
arasndaki fa rk grm eliyim. Nesnel ve akll olabilme
yetisine sahip olmak sevm e sanatm baarm an yar
you saylr, ancak kiinin bunu iliki kurduu tm in
sanlar iin geerli klmas gerekir. E er kii nesnelli
ini sevdiine saklamak ister v e dier ilikilerinde
nesnel olmazsa, her durumda baarsz okluunu ksa
zamanda grecektir.
Sevebilirse becerisi kiinin, narsizmden. ve anneye,
klana kar duyduu (hsmla sevim e) arpk tutku
dan uzaklaabiime derecesine baldr. A yrca bu be
ce ri gelimemize, dnya ve kendimizle olan ilikimize
retken, bir ekilde yooelm eoize de baldr. Bu k?
dou uyan srelerinin tek bir eye gereksinimi
vardr; nan, Sevme sanatnn uygulanabilmesi, inan
cn da uygulanmasn getirir.
nan nedir, inan mutlaka Tanrya ve dinsel dokt
rinlere de inanmay m getirir? inan, mantkl du-
m eye aykr ya da ondan kopmu bir ey midir? inan
sorununu anlamaya balayabilmek iin akll ve man
tkl olmayan inan ayrm m yapmalym Akll olma
yan inantan benim anladm, boyun em eye ya da
mantkl olmayan otoriteye dayal inanmadr (nsana
ya da fik re). Aksi, mantkl inan ise kendi dnce
ve duygularndaki deneyimler araclyla kiinin iin
de kklemgtir. Mantkl inan ncelikle bireye inan
mak demek deil, yarglarm zn ne denli kesin ve de
imez oluudur. nan, zel bir inanma ekli deil,
tm kiilii kapsayan bir karakter zelliidir.
Mantkl inancn kekleri, retken mantk ve duy
gusal etkinliktedir. nancm yer almad varsaylan
mantkl dncede, mantkl inan nemli bir eleman
dr. rnein bir bilim adam yen! bir bulua nasl ula
r? Deney stne deneyi, ne bulacan bilmeden mi

117
yapar, olgular toplar? Herhangi bir alanda byle ula-
Slan nemli bir bulua ok ender rastlanr, Hibir in
sann bo bir hayal peinde koarken nemli sonula
ra vard da grlmemitir, nsan abasn ieren her
alandaki yaratc dnme sreci mantkl grnt
diyebileceim iz eyle balar, bu ise nceki alm ala
ra*, uzun dnce ve gzlem lerin sonucudur. Bilim
adam yeterli veriyi toplamay baarrsa, ya ela ilk g
rnty destekleyen matematik forml bulursa, o bi
lim adamnn deneysel bir varsayma ulat sylene
bilir, Sonularm anlamak iin varsaymn dikkatlice
incelenmesi, varsaymn dayand verilerin toplanma
s sonucu daha kesin bir varsayma, ve belki de sonu-
ta geni kapsaml bir kurama ulalr
Bilim tarihi akla duyulan inan ve gerek dn
cesiyle doludur. Copernicus, Kepler Galileo ve New-
tonun akla kar sarslmaz inanlar vard. Bu neden
le Bruno kazkta yaklm, Spinoza ise afaroz edilmi
ti, Mantkl dnce kavramndan bir kuramn olutu
rulmasna doru atlan her admda inanca gerek va r
dr; Mantkl bir dnceye, doru olabilecek br va r
sayma, en azndan geerlii konusunda herkesin fikir
birliine vard kurama inan. Bu inancn kkleri ki
inin deneyimlerinde, dnce, gzlem ve yarg gc
ne olan gvenmede yatmaktadr. Buna karn mantk
l olmayan inan, bir otorite ya da ounluk onayla
d iin kabul edilir. Otoritenin ya da ounluun fik
rini gznne almadan kiinin retken dnce ve gz
leminden doan zgr yarglarnda temellenen inan
ise mantksal inantr.
Mantkl inan yalnzca dnce ve yargda aka
grlmez, nsan ilikileri erevesinde de inan, zel
bir arkadalkta ya da sevgide, kanlmaz bir nitelik
tir, Bir baka insana inanmak demek onun tutumun
dan, kiiliinin znn ve sevgisinin deimezliinden
emin olmak demektir,

118
 Bunu sylerken, bir insan fikirlerini deitiremes
demek istemiyorum, ancak temel drtler ayn kalr:
rnein yaama ve nsan onuruna verdii deer onua
bir parasdr, deimez.
Ayn anlamda bizim kendimize de inancmz va r
dr. Tm y a a m n ! boyunca deien koullara, fikir
ve duygulara ramen iim izde ayn kalan bir ben "in,
bir zn bilincindeyizdir. kelimesinin de kendi
mme ilikin tm yarglarm zn arkasndaki ite bu z
dr. Eer kendi varlm zn kalclna inancmz y i
tirirsek* 'zm.?, hakkmdakj duygumuz sarslr. Ve bu
nun sonucu olarak da 07 duygumuz iin bakalarnn
onayna baml kalrz. Ancak, kendine inanc olan,
bir kiinin, bakalarna da inanc olur, nk o ya n a
da bugnk gibi olacam, neler dnp nasl davra
nacan bilebilir. Kiinin kendine inanc, szverebil-
me becerisinin bir sonucudur ve dolaysyla da Niets-
chenln dedii gibi nsan sz, verebilm e yetisine gre
tanmlanabilir, inan insann varoluunun bir koulu
dur, Sevgiyle olan ilikisi asndan bunun anlam ki
inin kendi sevgisine olan inanc, bakalarnda sevgi
yaratabilm e ve bu sevginin geerliliidir.
Bir kiiye inanmann dier anlam da, onlarn bir-
ey yapabileceine inanmadr. nancn en temel var
olu tr annenin yeni domu bebeine duyduu
inantr. O, yaayacak, byyecek ve konuacaktr.
Ancak ocuun bu anlamdaki geliim i o denli dzenli
olmaktadr ki bu gelim eyi beklemede inanca gerek
yokmu gibi grnr. Fakat bu, ocuun gelime gs
terem eyen zellikleri iin ayn deildir. Bunlar ocu
un sevme, mutlu olma, akln kullanma ve sanatsal
beceriler gibi zellikleridir. Bu zellikler geliim leri
iin gerekli koullar salandnda geliir ve ortaya
karlar, bu koullar salanmazsa yitip giderler.
Bu koullardan en nemlisi, ocuun nem verdi
i kiinin bu zelliklere verdii inantr. Bylesi bir

11S
inancn varl eitim ile ynlendirme arasndaki fa r
k oluturur. Eitim , bir ocua zel yeteneklerinin
farkna varmas iin yardm etmektir. 0 Eitimin zd
d ynlendirmedir,, Ynlendirm e zel yeteneklerin ge-
Ktirilmesine nem verm ez. y i ya da ktnn ocuk
lar iin bykler tarafndan dnlp saplamid|
sav zerine temellendirmitir, Robot yaam ad
iin insanca gereksinmeler de duymaz.
Baka insanlara inan, en u noktasna insanla
inanta ula \ Bat dnyasnda bu inan en gzel ifa
desini Yahudi - Hristiyan dininde ve son yzelii yln
etkin olan insancl siyasal ve toplumsal konularnda
bulmutur. Bir ocua duyulan inan gibi bu ela zel
yeteneklerin gelitirilm esi iin, uygun koullar y ara tl
dnda insanolunun kendisi iin eitlik adalet, sev
gi stne temellendirilmi bir toplumsal, dzen kurma
yeteneine sahip olduu inancndan kaynaklanr. n
sanolu henz byle bir dzen oluturamamtr. Ve
dolaysyla bunun, inanca gereksinim duyduunu bil
mez, Ancak tm dnsel inanlar gibi bu da sadece
bir dilek deil, insanln gemi deneyimlerine ve her
kiinin kendi dnsel ve sevgi deneyimine baldr,
Akla uygun olmayan inancn ok kuvvetli ve herse-*
yi bilebilen, hereyi yapabilen bir gce boyun em eye
ve kiinin kendi gcnden vazgemesine dayanmasna
karsn akla uygun inanta bu durum tam tersidir, Biz
bir fikre, kendi gzlem ve dnmemiin rn oldu
u iin inanrz. Biz bakalarnn, kendimizin ve tm
insanln zel yeteneklerine inanrz, nk kendi i i
mizdeki. geliimin, dnce ve sevgimizin gcnn bi
lincindeyiz. Akla dayal nancn tem eli Ur etkenliktir,
inanl yaamak retken yasamak demektir. Buna g
re gce inanma (egem en olma anlamnda) ve sorun

(3) EgiUm kk (education e - iu cez.eveldir, yani nclk etm ek gls

gik aa karmaktr.

120
kullanmna inanma inancn tersidir. V ar olan zora
inanmak henz ortaya karlmam yeteneklerin geli
imine inanmamak demektir. Bu gne bakarak gelece-
i kestirmeye almak demektir ancak bu dnce
insanln yetenek ve geliimini gz nne almad
iin tmyle yanl kmtr. Zorda ussal inan yok
tur, Zora sahip olanlar ya onu srdrmek isterler ya
da bovm eerler. Birok kiiye zor tek gerek eymi,
gibi grnr. Ancak insanlk tarihi onun elde edilen
eylerin en ksa mrls olduunu kantlamtr. Zor
v e inan birbirlerinin tam kart olduklar iin dn
se! inan stne temellendirilmi olan tm dinsel ve
politik sistemler zora dayanmaya baladklarnda g
lerini yitirirler,
inanl olabilmek cesur olm ay tehlikeye atabl-
m eyi ac v e d krklna hazrlkl olmay gerekti
rir, Emniyet ve gvenlii yaamnn birinci koulu sa
yanlar inanl olamazlar. Kendini koruma sistemleri
iine hapseden mal mlk edinmenin emniyet olduunu
sanan kii kendisini bir tutuklu yapar. Sevilmek ya da
sevmek ok nemli baz deerleri dnmek ve bu de
erler iin herseye son verecek adm atmak iin ce
saret gereklidir.
Bu cesaret Mussolini nin nl Tehlikeli Yaam ak
szndeki cesaretten farkldr. Onun kastettii cesaret
nihilistik bir cesarettir. Bu da yaama karg ykc bir
tavr alma zerine temellenir* kii yaam sevemiyor-
sa ondan kolayca vazgeebilm elidir. mitsizlikten do
an cesaret sevgiden doan cesaretten farkldr, ayn
zora inancn yaamaya olan inanca olan kartl g i
bi inan ve cesaret konusunda uygulanacak birey
va r m? Aslnda inan her saniye uygulanabilir. Bir
ocuu yetitirmek, uykuya dalmak, herhangi bir ie
balamak hep inan gerektirir, Ancak biz bu tip inan
ca sahip olmaya am lr, buna sahip olmayanlar
ocuklar hakknda ok endieli olmaktan, uyuyama-

121
maktan ya da i yapamamaktan ikyetidirler. Top
lumun grne ters ya da beklenmeyen olaylarn
rtt, nl olmayan fik irleri desteklemek ii o inan
ve cesarete gerek vardr. Zorluklara aksilik ve zn
tlere meydan okumak, onlar bize verilen haksz bir
ceza olarak almamak bizi gl klar Bunun iinse
inan ve cesaret gerekir,
nan ve cesaretin uygulamas gnlk yaamdaki
ufak detaylarla balar. lk adm kiinin nerede ne sa
man inancn yitirdiini farketm esi, bu inan yitirm esi
ni dorulamaya alan usa vurmalar gzden g eir
mesi ve yine kiinin ne zaman korkak davrandm
farketmesklir. H er inan kaybnn kiiyi gsz kld-
m, bunun ise yeni inan kayplarna neden olduunu
ve bu ksr dngnn sreg ittiini kii fark e im elidir.
Kii ayrca bilinli olarak sevihnemekten korkan b rb
nin aslnda b/lin alitnda sevmekten korktuunu fark-
etmeidir. Sevmek kendini karlksz olarak adamak
sevgimizin sevilen kiide de sevgi oluturaca midi
ni tamak demektir. Sevgi bir inan eylemidir. nanc
az olann sevgisi de azdr.
Sevme sanat iin mutlak gerekli olan ye imdiye
kadar sadece deinilen ama aklanmas gereken te
mel bir tutum vardr; etkinlik. nceden belirtti!im g i
bi etkinlik bir ey yapmak deil kiinin glerini v e
rim li kullanmasdr. Sevgi bir etkinliktir, seviyorsam
sevdiim kiiyle devam l olarak etkin bir ilgi iinde-
yimdir, ancak yalnz onunla da deil. Eer tembelsem
devaml uyank evik ve hareketli deilsem, sevdiim
ki.si.ye kendimi etkin olarak veremem. Uyku hareket
sizlik iin uygun olan tek durumdur. Gnmzdeki in
sanlarn ikilem i uyankken yar uykuda, yuyorken ya
r uyank olmalardr. Tam anlamyla uyank olma, s
kc olmak demektir gerekten de sklmama sevm e
nin temel kouludur. Dnce ve duyguda gn boyun
ca etkin olmak, alc zaman ldrc olmaktan kan-

m
mak sevme sanat im zorunludur. Kii yaamm sev
m e konusunda verim li, dier konularda verimsiz ola
rak ayrabilm ek dtr. retkenlik byle bir iblm
ee izin vermez. Sevebilin e yetisi yaamn tmnde v e
rim li ve etkin almama sonucu kazanlan younluk*
uyanklk ve canllk gerektirir. D ier konularda ret
fces olmayan sevgide de retken olamaz.
Sevme sanatnn tartmas bu konuda tanmlanan
zelliklerin birey tarafndan kazanlp gelitirilmesi
alannda snrlandrlamaz. O sosyal alana sk? skya
baldr. E fe r sevmek herkese kar seven bir tuluma
sahip olmak demekse, 'bu nitelik kiinin yalnz aile ve
arkada ilikilerinde deil, inde, mesleinde de va r
ol maldr, Kiinin sevgisinde yaknlarna ve yabanc-
Jara diye bir ayrm yoktur. Birincinin varl in ikin
ci gereklidir. Fakat bunu itenlikle anlamak kiinin
sosyal yaamnda allagelmiten uzaklamay gerek
tirir. Komu sevgisinin dinsel yan hakknda ok ey
sylenmitir, aslnda en iyi ilikilerim iz bile drstlk
kuralnca belirlenmitir. Bu drstlk mal, hizmet ve
duygu al veriinde hileli davranmamak anlamna g e
lir, Drstlk ahlknn oluturulmasnn kapitalist top
lumun ahlk anlayna bir katk olduu sylenebilir.
Bu olgunun nedenleri kapitalist toplumun doasn-
dadr, Kapitalist ncesi toplamlarda mal alverileri
ya dorudan zorla ya gelenek araclyla ya da a r
kadalk, sevgi gibi kiisel balarla gereklemekte
d i Kapitalizmde ise belirleyici ge pazardaki al
veritir, Her birey pazar koullarnda almak istedii
bir eyi alabilmek iin sataca m al zor ya da bile
kullanmadan dei toku etmelidir.
Drstlk ahlk Altm Kural ahlkyla atr,
Sana davranlmasn! istediin gibi bakalarna dav-
ran genel kural bakalaryla yaptm al verite
drst oH kuralyla kanstnlabilir. Aslnda bu szn
k noktas ncirdeki komunu olduu gibi sev s

123
zdr. Ondaki komunu sev in anlam komuna kar
sorumlu ol ve onunla bir ol. Buna kar drstlk ah
lk sorumlu hissetmemeyi, uzak ve ayr olmay ne
rir, Anlam komunun haklarna saygl ol ancak onu
sevme, Altn Kuraln gnmzde en ok rastlanan din
sel kural olmas artc deildir, drstlk ahlkna
uygun olarak yorumlanabilen herkesin anlayp uygu
lamaya istekli olduu dinsel bir kuraldr. Ancak sev
ginin uygulanmas iin drstlk ve sevgi arasnda
ayrm yaplmaldr.
Ancak burada nemli bir soru kyor, eer toplum
sal ve ekonomik kurumlamamz herkesin kendi ka
rm korumas zerine kurulmu vs eer ahlksa! bir
drstlk kuralyla bencillik yok edilmeye allyorsa
bir insan nasl bu toplum erevesi iinde davranabilir
ve ayn zamanda sevgiyi uygulayabilir? Bu soru H
ristiyan papazlar, Tolstoi A lbart Schweitser ve Sihob
Weil tarafndan sorulmu ve kktenci bir biimde ya
ntlanmtr* Toplumumuzclaki normal yaam ve sev
ginin uyumazlm bakalar da vurgulamtr. C)

Sevgi ve normal yaamn ancak soyut anlamda

ba d a trda m ayacam a inan 3yorum.. Kapitalist topl u-
mun ardndaki temel ilkeyle sevginin temel ilkesi ba
daamaz. Fakat ada toplum grnts ok karma-
k bir olaydr. rnein yararsz bir maln satcs
ekonomik ilevi iin yalan sylemek zorundadr, ancak
becerikli bir iei, kim yac ya da fiziki iin buna ge
rek yoktur. Bunun gibi bir ifti, bir ii, bir retmen,
ve birok i adam ekonomik etkinliklerini kesmeden,
sevgi uygulamay deneyebilirler. Kapitalizmin temel
ilkesinin sevgiyle badamadm gren biri gene de
kapitalizmin kendi iinde ok karmak ve deiken
bir yap olduunu ve bireysel kar klarn ve ser-

(4) H erbert M arcu setm <The Soda! Im lication s of P sych o a u a ly tle

R ev iso m ii- N ew Y ork, 955.

124
besiliin bu yapda-yer alabildiini gzard etmemeli*
dr.

Ancak bunu sylerken, varolan sosyal sistemin,

sonsuzlua dek devam edeceini ve insanlarn bir bir
lerim sevme dealini mitle bekleyeceim izi kastet
miyorum. Geerli olan, sistem iinde sevm eyi baara
bilen ayrcalkl insanlardr. Zorunlu olarak gnmz
Bat toplamanda sevgi nemsizdir. Bu sahip olduu
muz. birok eyin sevgiye isin vermemesinden deil,
retime ynelik ve mal hrsyla dolu bir toplumun
iinde kiinin ancak kar karak kendini kurtarabil
eceindendir, insan va rl sorununun temel ussal ya
nt olarak sevgiyi gren kiiler bu durumla sevginin
bireysel deil de toplumsal nemi olan bir olgu haline
gelebilm esi iin toplumsal yapda nemli deim elere
gerek olduu kansndadr l.ar. Bu kitabn aknda
hylesi deiimlere ancak ksaca dem ilebir.i5) Top-
3u.mumuz ynetmeyi bilen bir brokrasi ve uzman po
litikaclar tarafndan ynetilmektedir. Kiiler kitle is
teine gre ynlendirilmekte, kendi ilerinde, ama
olarak, daha ok retme ve tketmeyi grmektedirler.
Tm etkinlikler ekonomik hedeflere ynelir, aralar
ama haline dnr. nsan bir robottur iyi besili,
iyi giyim li ancak nsann temel nitelii ve etkinlii
olan zellikten yoksun br robot, Eer insan sevebi
lecekse, o kendine zii olan en yksek yere karl
m aldr, O, ekonomik makinaya hizmet edeceine m
ln a ona hizmet etmelidir. kar paylamas iin de
il de deneyim ve paylamas iin olanaklar salan
maldr, Toplum ylesine dzenlenmelidir ki insann
sosyal ve seven doal yaps, onun toplumsal varln
dan ayrlmasn, onunla btnleebilsin Eer bu do
ruysa gstermeye altm gibi insann varolu soru-*

(S) Salkl Toplun, Rinehart and Coin pony, New York 195S, kita
bnda bu soruna detay. bir ekilde eilmeye altm.

125
mmun en salkl ve doyumeul yant sevgidir, dolay
syla sevginin geliimine yer vermeyen bir toplum g e
lecekle insan doasnn bu temel gereksinimini gzden
kard iin yok olacaktr, Gerekten de sevgiden
szetmek bo tler verm ek deildir, nk sevgi
den sz etmek eu bas itkiden en teme! ve gerek gerek
siniminden sz etmek demektir. Bu gereksinimin karan
lkta kalm olmas, onan varolmadn gstermez. Sev
ginin doasn ayrtrm ak, onun gnmzdeki eksik
liini grm eyi ve bu eksikliin toplumsal nedenlerini
aratrm ay gerektirir, Sevginin yalm ca ayrcalkl
bireysel deil de sosyal bir olgu olarak gerekleebi-
lirliine inanmak, insann doasm bilerek temellendi
rilmi ussal bir nantr,

126
 ,;; l f f jfer% pl;

;;: .^i^gv '^|:f

;.V V fK^

f l : S ^ K S 5 S S S l i ^ ^ ^ S
',V v-:;:'.'"/;:.-fi .:/>r;-:,.;;'i;;>i-,':,;;.->v;/>-'
-:?.-':-fv:-V-:->',.Y{--:;':<i:?-ir'::^-: .rv^-v-V.-^N:''-:-;'-^'
' k '1.:-:Ai'";?> it: : V'-^r i'-/;1 t -;J; V'^V: 'y>W '':/; S)' ^ :'

-$XMii'ri
:U, M ::: :'0 'ri^i;'M>:0)

."^;:'-K. ^:J.'(-V :;'jss':' ^ .;:>i:;u'^^^^'^^i.^j i;

:6t;l^?' ::^/?--:o.V^:.^:-^ :-^ ;W

1 ^ ^;:
^ .^.;i'^i^rv;f:'^WSv^ ^:v-fe^i'V f
;V '^? iv. 7 ^?vy::[fy
v ^^ ^ :':.:j-:hv--.:;:':y ^.o 1.'..^'-.^7: ^-:_^V :^'j.' ' .^'7\
^'---^ :-i:'v_L.'|0->V'-'"\'O;
' 'i !V'-/' '.'i;:'(: ' ;;';'.'\::'"'-''-/y.i-:;Vi;-!f-.i;' ''fi \=',v \l:!; .i
-V':/';C $fe^ '^^S^. y.:h$\:
v>:'.&;.'vhj\:^y^K: >:H-::^/:;};;y^^:: ';<i'>-:/V :>'
'^^vv;?::r:iy:;,v> ? i-i -'^v -r ;.!;^s
!.**:'!:;vW-*$ w'^V^-'^,;.-;
VV:/-'.-':V-->;>: j iv -'.>!'-:';/'fcii"'.''vf-:,;- .-i/";v ^;>i;>:t :i4v ,'-'V-i i

V;^;4v^:;:;|;':r':;::^; v-^<?;.;:; ^ ^ ; = =;/:^> S^:'v?Sr j/.