PIOTR OPUSZASKI

urodzi si w 1966 r. we Francji. Filozof, dziennikarz i publicysta

kulturalny. Studiowa rwnie histori sztuki i polonistyk. Specjalista
od estetyki Bolesawa Lemiana. Publikowa w: Twrczoci",
Magazynie Literackim", Przegldzie Artystyczno-Literackim",
yciu Warszawy" i Magazynie Gazety Wyborczej". Ogosi drukiem
zapomniane recenzje Bolesawa Lemiana, pisa o pogldach
filozoficznych i politycznych poety. Zajmuje si take epokami
w dziejach kultury i sylwetkami wybitnych postaci historycznych.
W 1996 r. ukazaa si jego pierwsza ksika: Sawni ludzie: ycie - myli
- anegdoty.

Projekt serii:
Andrzej Adamus
Jan Stolarczyk

Opracowanie graficzne serii:

Ryszard Puchaa
Jan Stolarczyk
LEMIAN
ROZDZIA PIERWSZY

KORZENIE

W
szkicu o Henri Rousseau Kazimierz Wie-
rzyski napisa: by zaczarowanym czowie-
kiem w yciu i w sztuce. y i tworzy w ma-
rzeniu, w ktrym wszystko byo moliwe".
Sowa te mona odnie do Bolesawa Lemiana, najwy-
bitniejszego polskiego poety w XX w., ktry marzeniami
odgradza si od realnoci i snu fantastyczne projekty:
zakada kasyno, nowoczesny zakad pogrzebowy, czaso-
pismo dla dzieci, zdobywa fortun na loterii.

W arszawski ratusz
w paacu
Jabonowskich pod
koniec XIX w. Widok
od strony Teatru
Wielkiego.
 KORZENIE

Poeta w marzeniu odbywa

egzotyczne podre, zakada
wasny teatr. Nie wszystkie
pomysy byy mrzonkami,
wiele zrealizowa: by wsp-
twrc Teatru Artystyczne-
go, podrowa po Niem-
czech, Woszech i Francji,
zdoby bardzo dobr posad.
Ale najbardziej zajmowaa
go poezja.
Waciwie nie zachoway si adne pamitki oso-
U l i c a Franciszkaska
na Nowym Miecie biste po Lemianie. S jedynie dokumenty urzdowe,
w Warszawie. W XIX w. tomiki wierszy i utwory rozrzucone po czasopi-
Nowe Miasto byo dzielnic smach, kilka rkopisw i zdj. Nie ma take tej
zamieszkan przez ydw. Warszawy, w ktrej przyszed na wiat, gdzie publi-
Tu rwnie osiedli! si
Lewin Selig Sunderland.
kowa, gdzie bywa w kawiarniach i na posiedze-
niach Polskiej Akademii Literatury. Nie ma kawiarni
Udziaowej i Ziemiaskiej. Nie ma ju tego Kijowa,
w ktrym studiowa, i zielonej Ukrainy". Pozostay
wiersze, dramaty, banie, jest wiele listw poety.

Seweryn Sunderland,
wuj poety, brat udzia
w powstaniu styczniowym,
co potwierdza stosowne
zawiadczenie.
Przodkowie poety

Z perspektywy czasu twrczo Le-

A ntoni Eisenbaum
miana - tak oryginalna i niepodob- - pradziadek poety. By
na do jakiejkolwiek innej - wydaje kierownikiem Szkoy
si nam bliska, wana, gboka. Rabinw, a take pierwszym
Niniejsza ksika jest owocem ydowskim dziennikarzem
w Warszawie. Pisa o sytuacji
dwunastu lat pracy nad yciem ydw. Zna dobrze jzyki
i twrczoci Bolesawa Le- obce: niemiecki, angielski,
miana. Wielu zdj, faktw francuski i woski. Nalea
i dokumentw nie prezento- do loy masoskiej,
wano dotd w adnej pracy , : - '
podobnie jak
wychowankowie Szkoy
powiconej poecie. Niektre - Samuel Kronenberg czy
ogosiem w prasie fachowej (na przykad nie publi- Natan Glcksberg. W Szkole
kowane dotd recenzje Lemiana). Ksika ta jest wykada geografi i histori.
pierwsz biografi poety. Jego nagrobek jest jednym
z pierwszych nagrobkw
ydowskich z polskimi
Bolesaw Lemian, zarwno ze strony ojca, jak napisami.
i matki pochodzi z ydowskiego mieszczastwa.
Rodzina bya mocno spolonizowana, rodzice poety
wyznawali katolicyzm, wychowywali te swe dzieci Do wychowankw Szkoy
w duchu patriotycznym. Rabinw naleeli m.in.:
Samuel i Maurycy
Protoplast rodu Lesmanw by Bernard Le- Orgelbrandowie, wydawcy
sman (podpisujcy si jeszcze wwczas Lessmann) Encyklopedii powszechnej, na
urodzony w 1815 r. w czycy. Jest bardzo prawdo- ktrej wychowao si w 2. pot.
podobne, e by synem Mojesza Lessmanna, o kt- XIX w. wielu Polakw, oraz
Salomon Lewental, Leopold
rym jednak nic nie wiadomo. Rodzina Lessmannw i Gabriel Kronenbergowie,
pochodzia z Niemiec. Przybyli oni do Polski u progu a take wsppracujcy
XIX stulecia. Na pocztku lat 30. XIX w. Bernard z Kurierem Warszawskim"
przenis si do Warszawy i tu uczy si w Szkole Maksymilian Rubinstein.
Rabinw zaoonej w 1826 r. Bya to osobliwa
szkoa - przez trzydzieci sze lat
istnienia nie wypucia ze swych
murw adnego rabina! A ponie-
wa nauka odbywaa si po pol-
sku, ortodoksyjni ydzi zarzucali
wadzom szkoy, zwaszcza jej
kierownikowi Antoniemu Eisen-
baumowi, bezbono i zamiary
asymilacji modego pokolenia y-
dw z ludnoci polsk. Co wicej, Eisen-
baum nalea do loy wolnomularskiej, by
wic traktowany z du nieufnoci.
Dziadek Bernard

Bernard studiowa Bibli, Talmud, Thor Majmo-

nidesa, jzyk hebrajski, polski, histori powszechn
i histori narodu polskiego, geografi, matematyk,
nauki przyrodnicze, jzyki obce. Wykazywa due
zdolnoci zarwno do matematyki, jak i do jzykw.
Po ukoczeniu nauki pozosta w Szkole i wyka-
da matematyk. Zbliy si wwczas do Eisenbau-
ma i jego rodziny. Spodobaa mu si jego crka Re-
gina, z ktr wkrtce si oeni.
Bernard Lesman by take wydawc i ksigarzem.
Od 1844 r. prowadzi wasn ksigarni przy ulicy
Nowowiniarskiej (na Nowym Miecie). W roku 1863
przenis firm na ulic Rymarsk (okolice ulicy Se-
Znana bankierska rodzina
natorskiej), nastpnie na Tomackie i Leszno. Odda- Kronenbergw naleaa do
la si coraz bardziej od centrum - widocznie interesy najbogatszych i najbardziej
nie szy najlepiej. Bernard wydawa i opracowywa wpywowych rodzin
podrczniki jzykw obcych, a take ksieczki dla w Polsce. Twrca fortuny
rodu, Leopold, uczy} si
dzieci i powieci sensacyjne. W 1847 r. przeoy w Szkole Rabinw.
Przygody Telemaka Fenelona. By moe jest take
autorem wierszy wydanych po rosyjsku w Odessie
w roku 1889.
Po mierci Bernarda w 1878 r. rodzinn firm
przej syn Antoni, ktry samodzielnie kierowa ni Synagoga na Tomackiem
do 1881 r., a nastpnie razem z Ferdynandem wisz- to najwaniejsza witynia
czowskim. Ksigarni przenieli na ulic Mazowiec- judaistyczna w Warszawie.
k. Wydawali literatur pikn, ksiki popularno- Modli si tu Bernard
Lesman, ktry cae ycie
naukowe, podrnicze, sowniki i podrczniki do na-
wyznawa judaizm. Jego
uki jzykw obcych. W 1884 r. spk rozwizano. dzieci natomiast przyjy
Ksigarni przej Artur Gruszecki, a wydawnic- katolicyzm lub wyznanie
twem kierowa ponownie Antoni Lesman. ewangelickie.
Drugi syn Bernarda, Alek-
sander, urodzony w 1851 r.,
ukoczy Instytut Technolo-
giczny w Petersburgu i przez
dugie lata mieszka w Rosji.
Pracowa jako inynier technik
na kolei Windawsko-Rybi-
skiej. To do niego i jego ony
Michaliny przyjeda bd na
wakacje Bolesaw i jego brat
Kazimierz.
10
Kuzyn Bolesawa,
Antoni Lange, poeta,
tumacz Baudelaire'a
i literatury orientalnej
Fabryka fajansu Lewina
Seliga Sunderlanda w Iy
powstaa dziki staraniom
Stanisawa Staszica (u gry),
ktry popiera rozwj
Staropolskiego Okrgu
Przemysowego.
KORZENIE
Crka Bernarda Lesmana, Gustawa Zofia, uro-
dzona w 1842 r., wysza za m za Seweryna Sun-
derlanda, notariusza. Byli rwienikami. Poniewa
Seweryn wyznawa religi protestanck (by! ewan-
gelikiem), Gustawa przyjta religi ma. Mieszkali
w Warszawie, mieli te dom w Iy. Tam Lemian
bdzie czsto przyjeda, tam pozna mio drugiej
poowy swego ycia.
Zwizki rodziny Lesmanw i Sunderlandw nie
ograniczay si do maestwa Gustawy i Sewery-
na. Trzeci syn Bernarda Lesmana, Jzef Lesman,
a wic ojciec poety, oeni si z Emm Sunderland.
Pniej syn Aleksandra Jan Lesman, znany pod
pseudonimem Jan Brzechwa (wymylonym przez
Lemiana), oeni! si z wnuczk Gustawy i Sewery-
na, Mari Sunderland.
Korzenie rodziny Sunderlandw sigaj Anglii
z pocztku XIX w. Wtedy to Lewin Selig
(1771-1869) pochodzcy z miasta Sunderland przy-
by do Warszawy i przybra nazwisko Sunderland.
W Warszawie osiedli si, oeni, tu take sprowa-
dzi z Anglii reszt rodziny. Mia sklep z fajansem,
porcelan oraz z artykuami elaznymi. Sklep ist-
nia do 1829 r., cho od 1823 r. Lewin Selig Sunder-
land mieszka ju na stae w Iy. Dowiedzia si
bowiem, e Stanisaw Staszic, dyrektor generalny
Wydziau Przemysu i Kunsztw w Komisji Rzdo-
wej Spraw Wewntrznych, podj decyzj o urucho-
mieniu fabryki fajansu w Iy. Sunderland wykal-
kulowa, e produkcja porcelany moe by bardziej
opacalna ni sama sprzeda gotowych wyrobw.
W 1823 r. podpisa umow, w myl ktrej zosta or-
ganizatorem i wacicielem fabryki. Wzi poyczk
w wysokoci 18 000 zotych, sprowadzi z Anglii ce-
ramika i malarza wyrobw fajansowych Archibal-
da Huntera i pomocnikw - Mateusza i Jamesa
Potterw. Wkrtce uruchomi produkcj. Poczt-
kowo wzorowa si na wyrobach angielskich, p-
niej tworzy wasne wzory. Niestety, wytwory fa-
bryki w Iy nie odznaczay si wysok jakoci.
Wedug umowy Sunderland mia wybudowa bu-
Zwizki z I 11

dynek fabryczny, on jednak zaadaptowa

istniejcy nad rzeczk Iank dawny spi-
chlerz i tam urzdzi zakad produkcyjny
oraz dom mieszkalny.
Lewin mia troje dzieci: Fineasa (Fili-
pa), Rudolfa i crk, ktra wysza za
Ignacego Wohla. Po ojcu fabryk odzie-
dziczy Rudolf. Lewin wydziedziczy star-
szego syna Filipa, ktry zaoy konku-
rencyjn wytwrni fajansu. Procesowa
si z Filipem, a take z ssiadami. By ty-
pem pieniacza i mao rzetelnego przedsi-
biorcy. Rudolf kontynuowa dziaalno
produkcyjn w fabryce, ktr przej
w 1856 r. Oeni si z Mari Wohl i mia
z ni dwoje dzieci: Seweryna, pniejsze-
go powstaca styczniowego i notariusza,
oraz Emm - przysz matk Bolesawa
Lemiana.
W rejestrach warszawskich figuruje nazwisko Iza-
aka (Jzefa) Lesmana, ktry w drugiej poowie XIX
L Lewin Sunderland z liczn,
blisko 20-osobow rodzin
stulecia mieszka w domu przy ulicy Nalewki 19. Czy osiad w Iy, zachcony
dane te dotycz ojca poety? - bardzo moliwe. Oj- moliwoci prowadzenia
ciec Bolesawa przyj chrzest i imi Jzef dopiero wasnego interesu. Do
budowy fabryki fajansu
12 stycznia 1887 r. W ksigach parafialnych widniej miay posuy kamienie
nazwiska dwch wiadkw: Maurycego Nowickiego pochodzce z ruin
i Teofila Nowaczyskiego. Z dokumentu (aktu tamtejszego zamku biskupw
chrztu) wynika, e w tym czasie ojciec przyszego krakowskich. Lewin Selig
zaadaptowa jednak
poety by ksigarzem w Warszawie.
istniejcy budynek spichlerza
Osoby pochodzenia ydowskiego przyjmoway z 1754 r., w ktrym te
trzy postawy w krajach, w ktrych yy. Pierwsz zamieszka. Dziki temu do
grup stanowili ludzie, ktrzy pozostawali przy dzi mona oglda
pozostaoci po ieckim
swojej religii i obyczajach, tworzyli hermetyczne
zamku.
spoecznoci, getta (odrbne dzielnice), w ktrych
porozumiewali si po hebrajsku albo w jidisz. Ta-
kie spoecznoci przetrway w Europie do II wojny
wiatowej.
Druga grupa to ci, ktrzy odeszli od religii
przodkw i nie przyjli adnej innej. Z niej wywo-
dzili si czsto socjalici i komunici. Wobec tej gru-
py powstawao najwicej podejrzliwoci i oskare
 W tym budynku miecia Jednoczenie mieszkaa tu
si iecka fabryka fajansu. rodzina Sunderlandw. Za
Istniaa do 1903 r. domem znajdowa si ogrd.

Talerz
wyprodukowany
w fabryce Sunderlanda
w Iy. Klementyna
z Taskich Hoffmanowa
napisaa w 1828 r.:
Anglik jest na czele
fabryki i najwicej w niej
ydw i Niemcw
pracujcych". W tym
czasie majstrami
w fabryce byli krewni
Sunderlanda oraz
fachowcy sprowadzeni
z Anglii, natomiast
wikszo robotnikw
stanowili Polacy.
W 1833 r. w fabryce
Sunderlanda pracowao
tylko 5 cudzoziemcw
na 50 zatrudnionych.
Sytuacja ydw i Polakw 13

o nihilizm, prby przepro-

wadzenia rewolucji socjal-
nej, podwaanie autoryte-
tw itd.
Trzecia grupa to byli
ydzi zasymilowani, kt-
rzy w peni przejmowali
obyczaje i religi panujce
w kraju zamieszkania.
W Polsce niektrzy przyj-
mowali chrzest w obrz-
dzie rzymskokatolickim -
jak rodzice Bolesawa Le-
miana, inni -jak Seweryn Sunderland i jego dzie-
Z biegiem lat rodzina
ci czy Aleksander Lesman - przechodzili na wy- Sunderlandw
znanie ewangelickie. z fabrykanckiej staa si
Powodw do rezygnacji z wiary przodkw byo inteligenck. Wuj poety,
Seweryn Sunderland,
wiele. Bardzo czsto zmiana wyznania miaa zna-
pracowa jako notariusz
czenie formalne - aby w papierach figurowa jako m.in. w Warszawie
katolik czy ewangelik, co uatwiao znalezienie le- i w Zwoleniu. U gry
piej patnej posady. Pamitajmy, e w pastwie ro- - legitymacja notarialna
syjskim w drugiej poowie XIX stulecia wobec y- Seweryna Sunderlanda.
dw stosowano wiele ogranicze, wcznie z zaka-
zem zamieszkiwania na obszarach przygranicznych
czy pracy w administracji.
W latach 80. wzmogo si take antypolskie dzia-
anie wadz rosyjskich na terenie dawnego Krlestwa
Polskiego. W szkoach zabroniono uywania jzyka
polskiego, wprowadzono haniebny podrcznik
Dmitrija Iowajskiego zohydzajcy histori Polski.
O nasileniu si rusyfikacji wiadcz dokumenty
z tamtej epoki. Miaem mono przekona si
o tym, gdy wertowaem tomy ksig parafialnych
katedry w. Jana z lat 1876-1888. Akty urodzenia,
zgonw i zawartych maestw spisywano po rosyj- Stryj poety, Aleksander
sku, lecz indeks nazwisk by po polsku, co uatwia- Lesman, pracowa jako
o prawidowy zapis nazwisk i odszukanie potrzeb- inynier na kolei w gbi
Rosji. Do niego przyjedali
nych danych. Od 1883 r. nawet indeks sporzdzano
na wakacje Bolesaw
po rosyjsku. z bratem Kazimierzem.
Przez dugie lata wrd lemianologw trwa Synem Aleksandra by
spr o dat urodzenia poety. Sam Lemian w licie Jan Brzechwa.
Data urodzin Bolesawa 15

do czeskiego poety i krytyka Jaroslava Kvapila na-

Akt chrztu Bolesawa
pisa: Urodziem si w r. 1878 w Warszawie [...]" Stanisawa Lesmana
T sam dat podaway encyklopedie i historie lite- znajdujcy si w ksigach
ratury z okresu midzywojennego. Na pycie na- parafialnych katedry
grobnej poety widnieje data podana przez Jana w. Jana w Warszawie.
Wynika z niego, e poeta
Brzechw: 1879 r. W latach 60. autor i wydawca
urodzi si 10 stycznia 1877 r.
zbioru wspomnie o Lemianie, Zdzisaw Jastrzb- wg kalendarza juliaskiego,
ski, poda za odpisem z aktu urodzenia dat 10 (22) czyli 22 stycznia wg naszego
stycznia 1877 r. i imiona Stanisaw Bolesaw. Nie kalendarza.
przerwao to dyskusji na temat daty urodzenia Le-
miana. Jacek Trznadel we wstpie do Poezji wy-
branych (edycja Biblioteki Narodowej Ossolineum
z 1974 r.) pisa: data urodzin jest sporna", to samo
powtarza w kalendarium doczonym do edycji
poezji zebranych z 1994 r. T informacj powielaj
rwnie inne wydawnictwa, midzy innymi w wy-
borze poezji z serii Biblioteki Poetw Ludowej
Spdzielni Wydawniczej w kalendarium autorstwa
16
Akt chrztu brata poety
Kazimierza Antoniego,
ktry urodzi si 11 miesicy
po Bolesawie, 12 grudnia
1877 r.
KORZENIE
Klemensa Grskiego padaj sowa: data urodzin
nie jest pewna []"
Postanowiem zbada t spraw i ostatecznie
rozstrzygn trwajce dziesiciolecia wtpliwoci
badaczy. Dotarem do ksig parafialnych katedry
w. Jana w Warszawie i w tomie z roku 1887 w ak-
cie numer 29 znalazem informacj, e Bolesaw
Stanisaw (w tej kolejnoci) Lesman, syn Jzefa
Lesmana ksigarza i Emmy z domu Sunderland,
urodzi si 10/22 stycznia 1877 r. wiadkami chrztu
byli rwnie Maurycy Nowicki i Teofil Nowa-
czyski. Akt zosta spisany 12 stycznia 1887 r.,
a wic gdy may Bolesaw mia ju dziesi lat. Te-
go samego dnia ochrzczono Jzefa Lesmana i za-
pisano do ksig parafialnych dane o urodzeniu je-
Ksigi parafii w. Jana w Warszawie 17

go dwch synw: wspomnianego

Bolesawa Stanisawa i jego brata
Kazimierza Antoniego. Dowiadu-
jemy si wic, jakie imiona nosi
brat poety (dotychczas znane byo
tylko pierwsze imi). Odtd wiemy
take, kiedy urodzi si Kazimierz
Lesman. Ot - i to jest ciekawost-
ka - urodzi si w tym samym roku
co Bolesaw, 12 grudnia 1877 r.
Naley przy okazji wyjani, e
w tym czasie - niemal do wybuchu
I wojny wiatowej - pisma urzdo-
we, a take gazety opatrywane by-
y dwiema datami: wedug rosyj-
skiego kalendarza (juliaskiego)
i wedug zachodnioeuropejskiego
(gregoriaskiego). Data wczeniej-
sza jest wedug kalendarza julia-
skiego, pniejsza - wedug gregoriaskiego. Tote
Syn Jzefa Lesmana
eby nie byo wtpliwoci, za dat urodzenia poety
i Emmy Sunderland byt
naley przyjmowa dzie 22 stycznia. bystrym, dobrze
Emm Lesmanow musiay wyczerpa czste po- rozwijajcym si dzieckiem.
rody - Kazimierz urodzi si 11 miesicy po Bole- Po latach Bolesaw
wspomina dziecistwo jako
sawie. Trzecie dziecko - crka Aleksandra - uro- radosny okres swego ycia.
dzio si w 1887 r. Dzieci byy wte, Emma za za- W rzeczywistoci beztroskie
chorowaa na grulic. Crka poety wspominaa, e szczcie zniszczyy rozwd
Jzef i Emma rozeszli si i wkrtce potem Emma rodzicw, mier matki
zmara. Dokadna data nie jest znana, najprawdo- i choroba rodzestwa.
podobniej stao si to okoo roku 1890.
Wolno jednak sdzi, e pocztkowo poycie J-
zefa i Emmy ukadao si dobrze. Jzef zajmowa
si ksigarstwem - a wic kontynuowa tradycj ro-
dzinn, Emma opiekowaa si dziemi, ktre, cho-
cia chorowite i wte, odznaczay si nieprzecitn
inteligencj i uzdolnieniami. Obaj bracia bardzo
szybko nauczyli si mwi, obaj mieli talent do wy-
najdowania ciekawych sw.
W warszawskim mieszkaniu pokoje ustawione
byy w amfiladzie. (W pniejszym yciu Bolesaw
zawsze bdzie wybiera mieszkania o takim uka-
18 KORZENIE

dzie.) Podogi lniy, w pokojach stay obowizko-

Przy ul. Nalewki 19
mieszka w 2. poi. XIX we w tamtej epoce palmy w donicach. Meble byy
stulecia Izaak Lesman. due i wygodne, pokoje przestronne i soneczne.
Bardzo moliwe, e chodzi Po latach we Wspomnieniu z Napoju cienistego
o ojca poety.
poeta tak opisa dom swego dziecistwa:
Przy niadaniu patrzyem w st, jak w pustyni,
nic, e na wielbdzie jad... Zbjc jestem...
A ojciec, jakby wiedzc, e wielbd go wyminie,
Czyta dziennik ze spokojem i szelestem...

Karafka nawietlaa haftem troistej tczy

Ws ojca - gzyms szafy - i rg serwety biaej [...]
Pierwsze dziesi lat ycia przyszego poety,
a take jego brata - niemal rwienika - przypady
na lata 80. XIX stulecia w Warszawie, miecie pa-
mitajcym sw minion wietno, a obecnie gn-
bionym przez zaborc. Warszawa bya wanym w-
zem komunikacyjnym. Tu przecinay si drogi pi-
Gomulicki - przewodnik
po Warszawie z czasw ciu linii kolei elaznych, std kursoway statki
dziecistwa Lemiana parowe do Pocka i Wocawka.
Z Przewodnika po Warszawie z roku 1881 autor-
stwa Wiktora Gomulickiego dowiedzie si mona,
Dawna Warszawa 19

e w okresie dziecistwa Bolesa-

wa Lesmana sprowadzano do
miasta woy na miso z Ukra-
iny, zboe na chleb z odlegych
guberni Cesarstwa, a nabia z Li-
twy"- Bruki w Warszawie byy na
og z kamienia polnego, chocia
na ulicach Senatorskiej, Miodo-
wej czy Elektoralnej by bruk e-
lazny, a na Krakowskim Przed-
mieciu i Nowym wiecie porfi-
rowy. Ulice owietlay latarnie
gazowe. W 1882 r. zaoono telefony, a rok pniej
Przy Placu Bankowym
rozpoczto budow kanalizacji wedug projektu in- (na Rymarskiej) miecia si
yniera Lindleya. ksigarnia dziadka poety.
Przewodnik Gomulickiego podawa take wan Bernarda Lesmana.
W okresie dziecistwa
wiadomo o dorokach warszawskich: maj t
Bolesawa firma upada.
osobliwo, e trudno si do nich dosta. Pp. wonice Odkupi j Micha Arct.
maj swe fantazje i upodobanie do t. z. janie pa-
nw, to jest tych, ktrzy dobrze pac. Innych trak-
tuj przez nog. Od kobiet trzymaj si z daleka,
wiedzc o ich oszczdnoci. W ogle trzeba im impo-
nowa".
Na razie Bolesaw nie mia do czynienia z doro-
karzami, zwanymi w Warszawie dryndziarzami lub
saat". Miejscem spotka dziatwy by Ogrd Sa-
ski. Tu matki lub nianie chodziy z niemowltami
w wzkach na spacery, tu mae dzieci dokazyway
pod czujnym okiem dorosych, ktrzy z kolei wy-
bierali si do pijalni wd lub teatrzykw ogrdko-
wych znajdujcych si w obrbie Ogrodu. W tam-
tych czasach Ogrd Saski by otoczony piknym
ogrodzeniem, mia wiksz powierzchni ni obec-
nie, a rolinno bya bujniejsza.
Mogoby si wydawa, e ycie mijao przyjem-
nie. To tylko pozr. Z kadym miesicem wadze
nasilay akcj rusyfikacyjn, mnoyy dziaania an-
typolskie. Genera-gubernatorzy traktowali ziemi
zaboru rosyjskiego jak teren okupowany i wyzy-
skiwali ludno znacznie bardziej ni w gbi Ce-
sarstwa.
20 KORZENIE

Ulica Marszakowska
w Warszawie. Pod
koniec XIX w.
Warszawa bya
nowoczesnym, szybko
rozwijajcym si
miastem europejskim,
penym ogrodw,
zabytkw przeszoci,
secesyjnych kamienic
i nie chcianych przez
warszawiakw
pomnikw:
Paskiewicza, Polakw
polegych w 1830 r.
za wierno swojemu

By moe zaostrzenie si sytuacji w Krlestwie,

a take perspektywa polepszenia sytuacji material-
nej zwizana z now prac skoniy Jzefa Lesma-
na do przeprowadzki do Kijowa, gdzie obj stano-
wisko dyrektora kasy emerytalnej i dosuy si ran-
gi rzeczywistego radcy stanu. Tam te po raz drugi
si oeni.
Z danych ogoszonych przez Woodymyra Wasy-
lenk wynika, e Bolesaw rozpocz nauk w gim-
nazjum kijowskim w 1886 r. Mia wic wtedy dzie-
wi lat. Ta wiadomo rzuca nowe wiato na fakt
ochrzczenia si Jzefa Lesmana oraz zapisania sy-
nw w ksigach parafialnych. Prawdopodobnie oj-
cu przyszego poety zaleao, aby syn figurowa
w ksigach gimnazjalnych w Kijowie jako katolik,
pierwsze lata w Warszawie 21

syn katolika - to znaczy, eby nie przeladowano

Jednym z bardziej
go jako yda. Prawdopodobnie take przejcie na reprezentacyjnych gmachw
katolicyzm zwizane byo z moliwoci (lub wrcz Warszawy byt ukoczony
z propozycj) pracy w kasie emerytalnej na kolei, w 1901 r. hotel Bristol.
gdzie ydw ortodoksyjnych nie zatrudniano. Albo Jego budow sfinansowao
konsorcjum utworzone przez
wic nieprawdziwa bya informacja z ksig para-
Ignacego Jana
fialnych o tym, i Jzef Lesman mieszka w Warsza- Paderewskiego.
wie, albo dokumenty znalezione przez Wasylenk Tu mia swoj pracowni
zawieray nieprawd. Wojciech Kossak,
a Paderewski wasny
O gbi przekona religijnych Jzefa Lesmana apartament.
moemy wtpi - wyranie za zmian wyznania
przemawiay tu wzgldy formalne i koniecznoci
yciowe. Co do samego Bolesawa - wiemy z wie-
lu jego wypowiedzi, artykuw i wierszy, e przyj
religi katolick jako wasn i mia do niej emo-
cjonalny stosunek. Z biegiem lat stworzy orygi-
nalny wiatopogld religijny zbliony bardziej do
deizmu.
Jedno jest pewne: Bolesaw urodzi si w Warsza-
wie i tu spdzi pierwsze osiem lat. Wynika to nie
tylko z dokumentw, ale i z danych dostarczonych
przez samego poet do hasa w Wielkiej encyklope-
dii powszechnej ilustrowanej.
ROZDZIA DRUGI 23

W NIEPOJTEJ ZIELONOCI

M
odo przyszy poeta spdzi w Kijowie. J-
zef Lesman przenis si tu z on i synami
Bolesawem i Kazimierzem, gdy otrzyma in-
tratn posad: stanowisko dyrektora kasy
emerytalnej przy Dyrekcji Poudniowo-Zachodniej Kolei
elaznej w Kijowie. Tu Emma urodzia w 1887 r. crk
Aleksandr.

Siedziba Dyrekcji Poudniowo-

-Zachodniej Kolei elaznej, gdzie
pracowa ojciec poety.
24 W NIEPOJTEJ ZIELONOCI

Kijw by wwczas prnie rozwijajcym si

miastem Cesarstwa Rosyjskiego, zamieszkanym
przez Rosjan, Ukraicw, Polakw, ydw, Niem-
cw i inne narodowoci. Jeszcze w 1863 r. miasto li-
czyo zaledwie 50 000 mieszkacw. W 1897 ju
247 000. W tym czasie powstao w Kijowie wiele
nowych gmachw, sklepw, zakadw usugowych
- wiadczyo to o rozwoju gospodarczym i dobro-
bycie ludnoci.
Miasto skadao si z trzech dzielnic: Starego
Kijowa, Peczerska i Padou, na ktrym w styczniu
odbywa si 20-dniowy jarmark. Gwn arteri
Kijowa by Kreszczatik biegncy a do Peczerska,
gdzie znajdoway si synna Peczerska awra
We wspomnieniach i grb Nestora. Wzdu Kreszczatiku cigny si
Xawerego Glinki, Jana eleganckie sklepy, banki, hotele, sowem tu skupia-
Brzechwy oraz Michaia o si cae ycie handlowe nie tylko Kijowa, ale ca-
Buchakowa Kijw byt ej Ukrainy.
miastem penym zieleni
i zabytkw architektury.
Zarwno mieszkacy, jak i przyjezdni zachwy-
U dou - widok z Gry cali si piknym pooeniem miasta - na wysokiej
Zamkowej. skarpie nad bkitnym Dnieprem. Stanisaw Tar-
Kijw - miasto wielu narodw 25

nowski, ktry odbyt w 1874 r. wycieczk po

kresach dawnej Rzeczypospolitej, pisa, e
miasto wyglda piknie, malowniczo, ory-
ginalnie bardzo". Szczeglne wraenie wy-
warty na nim urwiska i jary nad rzek oraz
niezliczone cerkwie. Najlepszy widok roz-
ciga si ze szczytu Gry Bajkowej lub G-
ry Batyjewskiej, skd podziwia mona pa-
noram miasta penego drzew i zieleni" -
jak wspomina Jan Brzechwa.
W miecie zachoway si ruiny Zotej Bra-
my, w parku Cesarskim wznosi si paac.
Mona byo take podziwia wspaniae cer-
kwie, zwaszcza sobr Sofijski oraz mona-
ster Michajowski.
Pikna perspektywa ze wzgrz i wystrj
gwnej ulicy kontrastoway z reszt mia-
sta. Stanisaw Tarnowski pisa: bruk,
gdzie jest, straszny, gdzie go nie ma, kurza-
wa jak najgrubsza mga, a po deszczu boto
bezdenne - chodniki z cegie nie z kamie-
nia". Na sklepach szyldy miay napisy w j-
zyku rosyjskim albo francuskim, co zna-
mionowao powiew europejskoci. Jednak-
e Elegantw, pa piknie ubranych, ad-
nych powozw, nie widzisz prawie wcale".
Polacy prowadzili tutaj sklepy spoyw-
cze, korzenne, a take trzy ksigarnie: Ma-
eckiego, Idzikowskiego i Koreywy. Polacy
byli take adwokatami i inynierami. Oko-
liczne dobra ziemskie w wikszoci przejli
ju Rosjanie, gdy wadze wprowadziy za-
kaz sprzeday ziemi Polakom. Jeli wic a
do I wojny wiatowej na Ukrainie byy pol-
skie dwory i majtki, to tylko dziki deter-
minacji Polakw i trzymaniu ojcowizny za
wszelk cen.
Bolesaw ksztaci si w II Gimnazjum Klasycz- W Kijowie yli obok siebie
przedstawiciele odmiennych
nym, ktre znajdowao si przy Bibikowskim bul- kultur i wyzna. Cerkwie
warze (dzi ulica Tarasa Szewczenki) w latach ssiadoway z kocioami
1886-1896. By dobrym uczniem. Mia znakomit i synagogami.
26 W NIEPOJTEJ ZIELONOCI

pami i wybitn inteligencj. Nauka wic wchodzi-

Budynek II Gimnazjum
Klasycznego, do ktrego a mu do gowy szybko, chocia nie przykada si
uczszcza Bolesaw Lemian zbytnio do wkuwania". By chopcem towarzy-
(widok wspczesny). skim i wesoym, przez kolegw bardzo lubianym.
Po szkole chodzi do ciastkarni lub do parku.
Mieszka z rodzin przy ulicy Zotobramskiej, po-
tem krtko przy Funduklejewskiej, przy ktrej
znajdowaa si kawiarnia Francois, do ktrej wst-
powao si na ciastka.
Przy ul. Zotobramskiej
Bolesaw mieszka z rodzin
W tym okresie Jzef Lesman rozsta si z on
w czasach gimnazjalnych i po jej rychej mierci oeni z Helen Dobrowolsk,
i studenckich. ktra dla dzieci Jzefa staa si kochajc matk.
Dom rodzinny w Kijowie 27

Aleksandra, siostra poety, po la-

tach odwdziczya si za trudy
wychowania trjki dzieci i po
mierci ojca zaja si starsz ju
i niedon Helen. Nigdy nie
wysza za m, ca mio prze-
laa na macoch.
Bolesaw - wedug relacji Jana
Brzechwy - owiadczy, e nie
uznaje lubu ojca z Helen. Nie
lubi jej, by moe nowy zwizek
ojca kojarzy mu si z utrat matki? Dopiero p-
Rodzina macochy poety,
niej, gdy dors, zrozumia ojca i pokocha macoch. Heleny Dobrowolskiej,
Jzef Lesman i Helena Dobrowolska stworzyli mieszkaa na Ukrainie
Bolesawowi i jego rodzestwu prawdziwy dom: cie- w Monastyryszczach
i Cebulowie. Bolesaw
py, zasobny. W domu Jzefa Lesmana duo czyta-
zapamita! pejza ukraiski
no, muzykowano, goszczono przedstawicieli miej- na cale ycie: bujne lasy,
scowej inteligencji. Wedug przyjaciela z awy szkol- urodzajn ziemi, step.
nej, poety Stanisawa Zieliskiego, dom Lesmana
by wybitnie polskim do-
mem, gdzie bywali ludzie in-
teligentni o pewnym pozio-
mie. Podkrelam, e by to
dom wybitnie polski, pozba-
wiony patyny polsko-rosyj-
skiej czy polsko-ydowskiej".
Wakacje Bolesaw z rodzi-
cami i rodzestwem spdza
pod Kijowem na wsi ukrai-
skiej, u rodziny swojej przy-
branej matki, w dworach
i domach polskich w Szamrajwce, Cebulowie, Mo-
W czasie wakacyjnych
nastyryszczach, Biaej Cerkwi. Zapewne pod uro- wdrwek Bolesaw
kiem Ukrainy, stepu i czarnoziemu, ich niezwykej podziwia! dawne siedziby
wegetacji, dojrzewa w nim osobliwy stosunek do kresowych magnatw
- Rzewuskich i Potockich.
przyrody, ktry potem stanie si jedn z najinten-
Bywa te w Biaej Cerkwi
sywniejszych pobudek pisarskich" - powiedzia Ka- (u gry), nalecej niegdy
zimierz Wierzyski 22 kwietnia 1939 r. na uroczy- do Branickich. Tu poznawa
stym zebraniu Polskiej Akademii Literatury. polsk histori i tradycje.
Bolesaw Lemian, mwic po latach o rdach
swej twrczoci i umiowaniu przyrody, widocz-
 W NIEPOJTEJ ZIELONOCI

nym w jego poezjach, stwierdzi: Ta niepojto

Bolesaw wspomina, jak
razem z pastuchem chodzi zielonoci to Ukraina, gdzie si wychowaem -
na pola i rozpala ogniska rzek mj rozmwca [wywiad przeprowadza
dla wasnej zabawy". Edward Boye - przyp. P..] z niezwykym oywie-
niem w oczach. - Humaszczyzna i Biaocer-
kiewszczyzna, Zofiwka i Szamrajwka. Byy tam
lasy Branickich, ach, drogi panie, co to za lasy! Le-
niczy, zwany stryjem Agatonem, hodowa w gbi
Sad w Biaej Cerkwi na puszczy krzewy najpikniejszych r, ktrych za-
ptnie Jana Stanisawskiego pach miesza si z woni ywicy".
Pierwsze utwory 31

W wierszu Wspomnienie z ki poeta przywoa

czas dziecistwa na Ukrainie:
Lubi wspomina te dziecice lata,
Gdym, zaniedbujc ca reszt wiata,
W znajome pole szed razem z pastuchem
Krw...
Chopcy na polu rozniecali ognisko, piekli
kartofle lub jedli chleb pokrojony w kostki
tpym kozikiem. Bolesaw przyglda si y-
ciu owadw, ab i ptakw, oglda z bliska
kwiaty i zboe. To w czasie wakacji na wsi
ukraiskiej przyszy poeta ukocha przyro-
d i traktowa j jak yw i blisk istot.
Talent poetycki objawi si u Bolesa-
wa wczenie - w III klasie gimnazjum.
Pierwsze wiersze ukazay si drukiem,
gdy poeta mia prawie dziewitnacie
lat. Byy to dwa utwory o wsplnym ty-
tule Sekstyny zamieszczone 14 grudnia
1895 r. w 50. numerze Wdrowca".
Pismo to swj okres wietnoci miao
ju wwczas za sob. W latach 80.
pod redakcj Artura Gruszeckiego
ukazyway si tu teksty Prusa, Dygasi-
skiego, Sygietyskiego. Stanisaw Witkiewicz ogo-
si w Wdrowcu" synny tekst Malarstwo i kryty- W tym numerze
ka u nas. W latach 90. pismo obniyo poziom i nie Wdrowca", tygodnika
odgrywao powaniejszej roli. artystyczno-literackiego
Jako pocztkujcy poeta Lemian (drukujcy i krajoznawczego, ukazaty si
Sekstyny - debiut poetycki
w Wdrowcu" jako Stanisaw Lesman) przeszed
19-letniego Lemiana. Poeta
okres przerafinowania i egzotyzmu", pisa sonety podpisa si drugim
doskonae formalnie, lecz pozbawione gbszej tre- imieniem: St. Lesman".
ci. Naladowa mistrzw: Sowackiego, Tetmajera,
Mickiewicza, parnasistw. Dopiero z czasem od-
kry wasny ton i styl. Zainspirowaa go twrczo
ludowa, pieni, podania, banie. Odkry, e jzyk
ma swoj histori i odmiany. Zacz szuka jzyka
i idei ludzi pierwotnych, nie zniszczonych przez cy-
wilizacj, i pragn jak oni zachwyca si wiatem
i wyraa go jzykiem oryginalnym, jdrnym, obra-
32 W NIEPOJTEJ ZIELONOCI

zowym, twrczym. Ta myl ley u pocztku poety-

ki Lemiana, jakiego znamy: zakochanego w sowie
i jego sile wyrazu.
We wczesnym okresie twrczoci publikowa
w Gosie", Tygodniku Md i Powieci", Blusz-
czu", a take w krakowskim yciu" - pimie mo-
dernistw. W 1898 r. rozpocz wspprac z Tygo-
dnikiem Ilustrowanym" i Przegldem Tygodnio-
wym". Kontakty literackie uatwi mu kuzyn, poeta
Antoni Lange, ktry przekaza kilka wierszy z yczli-
w rekomendacj redaktorom pism warszawskich.
Lange przekaza take wiersz Lemiana Sny do
Echa Muzycznego, Teatralnego i Artystycznego",
co spotkao si z niezadowoleniem modego poety,
Bolesaw w swej
modzieczej twrczoci ktry pragn, aby ten wiersz znalaz si na amach
wzorowa si na poezjach Ateneum". Przez Langego Lemian pozna Zenona
Kazimierza Przerwy- Przesmyckiego (Miriama), z ktrym korespondowa
-Tetmajera. Wczesne wiersze przez kilka lat, pniej wsppracowa z jego pismem
Lemiana nie s oryginalne.
Pisane w manierze
- Chimer", wreszcie zaprzyjani si serdecznie.
modopolskiej, pene Przesmycki by dla modego poety autorytetem
mgawicowych obrazw w sprawach literatury, sztuki.
i mao wyrazistej myli nie Miriam by bibliofilem i Lemian szuka dla niego
zyskay uznania powanych
krytykw.
w Kijowie rzadkich ksiek, biaych krukw. Pniej
Bolesaw przesya Miriamowi wiersze do oceny,
prosi o rad i wskazwki. W jednym z listw
z 1898 r. zwierzy si z wtpliwoci: [...] wiem i czu-
j, e mam talent, e jestem poet, bo posiadam pew-
L emianolog Marian n majtno duchow, w ktrej cigle mieszkam.
Pankowski w wydanej
Ale boj si, e talent mj jest ani bardzo wielki, ani
w 1967 r. monografii
stwierdzi, e modego bardzo may, e stoj o dziesi gw niej od Ko-
Bolesawa charakteryzoway
pycha i arogancja. Do tych
cech naley doda brak
poczucia wdzicznoci. Oto
bowiem, gdy Antoni Lange
umoliwi pocztkujcemu
poecie druk wierszy w Echu
Muzycznym, Teatralnym
i Artystycznym", Lemian,
zamiast podzikowa,
narzeka, e nie
wydrukowano tych wierszy
w Ateneum".
Lata studiw 33

nopnickiej i o tyle - wyej od Czesa-

wa Jankowskiego, sowem - gdzie
...Mistrzem
i autorytetem
pod Tetmajerem. Czy to warto?". Mi- literackim przez
riam przesa modemu poecie sowa dugie lata by} dla
Lemiana Miriam
zachty i nakoni do rzetelnej pracy. Przesmycki - poeta,
W 1896 r. Bolesaw rozpocz stu- tumacz, odkrywca
dia na Uniwersytecie w. Wodzimie- Norwida, redaktor
rza, zaoonym przez cara Mikoa- ycia", a pniej
Chimery".
ja I w 1842 r. Uniwersytet posiada % W pocztkowej fazie
wspania bibliotek: zdobycz zabor- twrczoci Bolesaw
cy - zbiory pochodziy z uniwersytetu w Wilnie zanadto podda si
i Liceum Krzemienieckiego. Teraz w Kijowie znaj- lansowanej przez niego
poetyce. Dopiero ok. 1910 r.
dowa si ksigozbir krla Stanisawa Augusta
znalaz swj wasny ton
i instrumenty astronomiczne niadeckiego. Le- i temat.
mian na prob Miriama przewertowa katalogi
polskich ksiek w bibliotece uniwersyteckiej i zna-
laz wiele interesujcych pozycji, midzy innymi
herbarz Paprockiego i komedie Czartoryskiego.
Pocztkowo Bolesaw zapisa si na Wydzia Hi-
storyczno-Filologiczny. Pod wpywem ojca zmieni
zdanie i po kilku dniach znalaz si na prawie. By ycie uniwersyteckie
Bolesawa upywao na
lubiany przez kolegw ze studiw. Towarzyski, planach literackich. Bra
uprzejmy, wesoy. Wyglda zabawnie: niski, z buj- udzia w pracach
n rud czupryn, w zawsze rozpitym szynelu stu- samoksztaceniowych
denckim. Znajomy z okresu kijowskiego, Xawery i utyskiwa na bied: Jestem
na drodze do noszenia
Glinka, wspomina po latach na amach paryskiej dziurawych butw, a zamiast
Kultury": posiada Lemian swoisty wdzik, ja- futra, podszywam paltot
ki czar niezwyky, ktry zjednywa mu ludzi, zda- zimowy wiatrem" - pisa
waoby si najbardziej obojtnych na tego rodzaju w licie do Miriama.
34
Mody poeta na portrecie
Michaa Daszkiewicza- Na egzaminie z ekonomii politycznej Bolesaw
-Czajkowskiego. Lemian star si z profesorem Pichn, Polakoerc i anty-
mia bujn rud czupryn semit. Lemian, wspaniale argumentujc, przeko-
i wsiki zaczesane do gry.
Mimo bardzo niskiego
wzrostu podoba si a raczej dyskusji rwnorzdnych partnerw inte-
kobietom.
Lemian czyta
sowniki, zgbiajc
etymologi
i zanikajce
znaczenia sw.
Uczy si mioci
do jzyka, ktrego
znawc i mistrzem
stanie si ju
wkrtce.
W NIEPOJTEJ ZIELONOCI
walory. Jednych rozbrajaa po prostu
jego niespotykana u ludzi dorosych
naiwno w podejciu do zwykych,
codziennych zjawisk ycia realnego.
Innych znowu zjednywa umiechem,
na dnie ktrego czaia si jaka do-
brotliwa ironia. Ale moim zdaniem
tajemnica czaru, ktrym promienio-
wa Lemian, tkwia w sposobie jego
mwienia, w tej skandujcej z lekka,
rytmicznej wymowie, tonacji jego
gosu, w metaforach i plastyce jego
okrele, trafiajcych zawsze w samo
sedno sprawy".
Micha Daszkiewicz-Czajkowski,
kolega ze studiw i autor portretu
Bolesawa, napisa, e Lemian po-
siada taki dar sowa, taki ogie gor-
cej wymowy i przekonywania, e
w dyskusji przeobraay one wprost przeciwnika".
na do swych idei profesora, ktry po egzaminie,
lektualnych, dzikowa Lemianowi i zapewnia go
o wielkiej przyjemnoci, z jak wymieni pogldy
z modym poet.
Lemian uczszcza na wy-
kady z filozofii profesora Iwa-
na Czepanowa, ktry by zwo-
lennikiem intuicjonizmu i kry-
tykowa - jak wczeniej David
Hume - prawomocno zwiz-
ku przyczynowo-skutkowego
w nauce i myleniu. Czepanow
gosi, e wiara w przyczyno-
wo hamuje rozwj twrczy
jednostki. Profesor, analizujc
dziea literackie, wskazywa na
cel twrczoci. Mody student
Ksztatowanie si wiatopogldu poety 35

bardzo gboko przej si ideami Czepanowa.

Niebawem, gdy pozna zblione pogldy Henri
Bergsona, stwierdzi, e ta filozofia (zwana filo-
zofi ycia) jest mu najblisza. Posuya ona za
podwalin wasnego, oryginalnego wiatopo-
gldu poety i porednio wywara wpyw na teo-
ri poezji.
Ju w 1898 r. Lemian doszed do wniosku,
e jego twrczo powinna nie tylko stwo-
rzy obraz, lecz i samo wraenie - nie tylko
trca w struny liry, lecz i wylgn w duszy
sam proces trcania".
Bardzo duo czyta. Gdy nie wystarcza mu
ksigozbir na uniwersytecie, szed do swego
znajomego, Leonarda Jankowskiego, ktry
mia olbrzymi bibliotek. Gromadzi w niej dziea
poezji ludowej, midzy innymi polskiej, rosyjskiej, Krakowskie ycie"
serbskiej. U Leonarda Jankowskiego Lemian prze- w nr. 43. z 1898 r.
czyta midzy innymi epos fiski Kalewala. uhonorowao Lemiana
Mody poeta po raz pierwszy uy swego pseudo- wyrnieniem w konkursie
poetyckim.
nimu w 1897 r., gdy 8 lipca w Bluszczu" ukaza si
jego sonet Kiedy do nieba jaki dwik wypynie...
W korespondencji uywa nazwiska i dopiero okoo
1910 r. zacz stosowa form pseudonimu. W p-
niejszej pracy notariusza (lata 20. i 30.) zawsze pod-
pisywa si prawdziwym nazwiskiem.
Pierwszym sukcesem literackim byo wyrnienie
przez krakowskie ycie" sonetu Pieniowa sodycz
Rocznica urodzin Adama
Mickiewicza staa si
pretekstem do wielu
uroczystoci powiconych
wieszczowi. Sprowadzono
zwoki poety na Wawel,
w Warszawie odsonito jego
pomnik, a w Kijowie
zorganizowano uroczyst
akademi, ktra stal si
okazj do improwizacji
poetyckiej Lemiana.
Na ilustracji - bilet wstpu
na uroczysto odsonicia
pomnika Mickiewicza.
36 W NIEPOJTEJ ZIELONOCI

z lasu si wylewa. Wprawdzie nagrod

Aleksander
Myszuga, znany gwn zdoby Kazimierz Przerwa-Tet-
wwczas majer, ale Bolesaw Lemian otrzyma
piewak, by wyrnienie razem z Or-Otem, Waca-
czstym gociem
wem Wolskim, Stanisawem Piekow-
w kijowskim
domu skim i Marianem Zbrowskim, co pod-
Lesmanw. nioso w modym poecie wiar we wa-
sne siy. Coraz bardziej nabiera prze-
konania, e jego drog yciow jest
praca literacka.
Jednoczenie uczestniczy w manife-
stacjach patriotycznych. Kazimierz
Wierzyski wymienia demonstracje
w latach 1895 i 1896. Micha Daszkie-
wicz-Czajkowski wspomina o udziale
W krgu modego poety w kijowskich uroczy-
kijowskich stociach zorganizowanych z okazji sprowadzenia
przyjaci modego poety zwok Adama Mickiewicza na Wawel. Lemian wy-
znaleli si literaci, malarze,
aktorzy, m.in.: Jan
stpi wtedy z okolicznociowym sonetem ku czci
Stanisawski z on (u dou) Mickiewicza. Naley przypuszcza, e byy to ra-
i Stanisawa Wysocka. czej uroczystoci 100. rocznicy urodzin wieszcza (24
grudnia 1898), a nie rok 1890, gdy
13-letni Bolesaw nie zostaby dopusz-
czony do powanych obchodw i nie
byby w stanie napisa sonetu. W roku
1898 byo to nie tylko moliwe, ale
i prawdopodobne. W tym czasie wy-
stpowa w rody na wieczorach arty-
stycznych tajnej organizacji Owia-
ta", zaoonej przez Jadwig Przybo-
rowsk. Spotkania odbyway si
w jej mieszkaniu.
Do przyjaci poety z tego okresu
zaliczaj si M a m e r t Wikszemski,
Maria Grossek-Korycka i malarz
Leon Kozowski. We wtorki bywa
u rodzicw Xawerego Glinki na wie-
czorkach artystyczno-towarzyskich.
Rodzice Lemiana take urzdzali
spotkania z artystami. Czsto artyci
przyjedajcy do Kijowa zatrzymy-
ycie literackie 37

wali si u pastwa Lesmanw. Do znajomych ro-

dzicw poety naleeli piewak Aleksander Myszu-
ga, moda wwczas piewaczka Janina Korole-
wicz-Waydowa i inni.
W 1898 r. Lemian pozna Grzegorza Stanisaw-
skiego, brata malarza Jana, przyszego ma aktor-
ki Stanisawy Wysockiej. Cyganeria kijowska na
bieco ledzia nowinki literackie. Idolami przyja-
ci poety byli symbolici: Rimbaud, Baudelaire,
Maeterlinck, a take Edgar Allan Poe, ktrego Le-
mian pitnacie lat pniej przyswoi polszczynie.
W korespondencji modego poety z Miriamem
czytamy, e Bolesaw nosi si z zamiarem wydania
drukiem tomu swych wierszy, poniewa czu, e
pierwszy okres jego twrczoci ju si koczy. Wi-
docznie Miriam musia odwie Lesmiana od tego
zamiaru, debiutancki tom ukaza si bowiem dopie-
ro w 1912 r. Miriam mia racj: dorobek poetycki
Bolesawa by jeszcze zbyt skromny i mao znacz-
cy, aby go prezentowa w zbiorze. Lemian mgby
si pniej wstydzi swych juweniliw.
Bolesaw zdawa sobie spraw, e jeszcze nie
znalaz waciwego tonu, e zanadto wpyw mody
i epoki cinie go i krpuje. W 1900 r. redakcja
Prawdy" odpisaa poecie, dlaczego nie moe wy-
drukowa jego wierszy: Gdy si pan pilniej za-
stanowi nad ustpem zakrelonym w Paskim
wierszu, acno Pan zrozumie, dlaczego Paskich
wierszy drukowa nie moemy. Same rymy,
zwaszcza gdy od nich jedynie zaley przypadkowa Ksiga sonetw - Antoni
tre utworu, nie stanowi poezji". Lange w swej antologii
Bolesny zawd, jakiego Bolesaw dozna od z 1899 r. zamieci sonet
Prawdy", wywoa z jednej strony ch ucieczki Bolesawa *** Od
zmierzchajcej pozoty,
w marzenie (snu nierealne plany podry z Odessy
promujc twrczo kuzyna.
na Rodos i do Konstantynopola), z drugiej rze-
czow ocen twrczoci: Nie zawsze to, co si
pisze, jest tym, co si pisze. Wszystko, com
w ostatnich czasach tworzy, ma ten tytu: tym-
czasem, cay Kijw jest nikczemn materializacj
tego ajdackiego i bolesnego zarazem sowa".
Sprbowa - z powodzeniem - prozy artystycznej:
40 W NIEPOJTEJ ZIELONOCI

Bolesaw zamieszka przy w Gosie" ukazaa si nowelka Ja uzdrowiony,

Funduklejewskiej, kiedy w ktrej widzimy zapowied pniejszych opowia-
opuci, na krtko, dom da z Klechd polskich.
rodzinny i usiowa y Poeta postanowi zmieni swoje ycie - podj
samodzielnie
decyzj o wyprowadzce z domu i samodzielnym
i samokrwawnie". W jednym
z listw do Miriama yciu. Po trzech miesicach powrci na Zoto-
z pocztku 1898 r. napisa: bramsk. Straci nadziej na szybk stabilizacj
Chciabym si Pana materialn, ale nie straci wiary w swoje posannic-
poradzi -- na jakie wiaty two poety.
mam si schroni przed tym
ndznym Kijowem, ktry mi Na ostatnie studenckie wakacje wyjecha razem
obrzyd [...]?". z bratem Kazimierzem do stryja Aleksandra. Peni
on funkcj inyniera III Oddziau Kolei Moskiew-

Na Ukrainie Bolesaw
z bratem Kazimierzem goci
w wiejskich siedzibach rodzin
Piotrowskich,
Dobrowolskich,
Sfaryczewskich i tam
w ogrodach i sadach przey
najszczliwsze lata swego
ycia.
Wakacje u stryja Aleksandra 41

sko-Windawsko-Rybiskiej w Nowoso-
kolnikach niedaleko Wielkich ukw,
przy trasie z Rygi do Moskwy. Bya to
niedua stacja kolejowa, wok ktrej
rozcigay si lasy i pola. Dom Aleksan-
dra sta niedaleko dworca, z okien wi-
da byo tory kolejowe, przejedajce
pocigi; z oddali z prawej strony - paro-
wozowni [,..]" - wspomina syn Alek-
sandra Jan Brzechwa.
Za domem by ogrd warzywny i sad
owocowy, za ktrym rosy lipy i klony,
gdzieniegdzie stare brzozy. Bolesaw, za-
chwycony przyrod, biega po ogrodzie,
zaglda do altanki na wzniesieniu i po-
dziwia ogromny gaz narzutowy, nazy-
wany przez wuja meteorytem. Lemiana
interesoway takie fenomeny natury.
Chtnie tam rozmawia na powane te-
maty ze stryjem. Aleksander interesowa si nauk, Bolesaw i Kazimierz czsto
zwaszcza histori staroytn i redniowieczn, zna jedzili na wakacje do
acin, a zagadki matematyczne traktowa jak wiet- Nowosokolnik. Dzieci stryja
n rozrywk. Bolesaw i Kazimierz byli ukochanymi Aleksandra - Halina i Jan
- przy gazie narzutowym.
bratankami Aleksandra, ktry dawa chopcom pe-
Bolesaw w Nowosokolnikach
n swobod. nauczy! pierwszych sw
Sielskie ycie skoczyo si niespodziewanie: za swego brata stryjecznego
udzia w nielegalnej demonstracji studentw mody Janka. Brzmiay one:
poeta zosta aresztowany. Grozio mu zesanie. Zo- Mama skpa".

sta oskarony o rozpowszechnianie wrd studen-

tw przestpczych proklamacji i antyrzdowej pro-
pagandy". Odsiedzia miesic w wizieniu na u-
kianwce. Dziki interwencji ojca zmniejszono
wyrok i wypuszczono Bolesawa, utrzymujc jedy-
nie dozr policyjny.
Bolesaw koczy studia, zdaje ostatnie egzaminy
(dyplom ukoczenia uniwersytetu nosi dat 31 lip-
ca 1901 r.). Znajomy ze studiw zaatwia mu prac
w Warszawie. Bolesawa interesuje raczej wsppra-
ca z Chimer" Miriama i moliwo spotkania
z literatami warszawskimi, ktrych pozna podczas
krtkiego pobytu w Warszawie.
ROZDZIA TRZECI 43

NOWE WIATY

P
o ukoczeniu studiw w Kijowie poeta przyjecha
do Warszawy i tu podj prac. Wkrtce pozna
niemal ca elit umysow, artystyczn i literack
miasta. Ju w 1903 r. - zgodnie z wczesnym zwy-
czajem kontynuowania studiw za granic - wyjecha do
Monachium, a nastpnie do Parya.

Pierwsze publikacje ksikowe

wierszy Lemiana to antologie:
Langego z 1899 r., Staffa z 1903 r,
(z prawej) i Krliskiego z 1908 r.
Utwory poety s gosem modego
pokolenia.
44 NOWE WIATY

Warszawa, do ktrej przyjecha w sierp-

niu 1901 r. mody poeta, to miasto jeszcze
konnych tramwajw i ju pierwszych auto-
mobilw, miasto, w ktrym dostrzegao si
wyranie rozwj gospodarczy i ucisk rosyj-
skiego zaborcy. Co krok spotykao si ko-
zackie patrole konne. Czuo si jednak, e
mieszkacy miasta nie pogodzili si z fak-
tem obcego panowania.
Lemian przyjeda z Kijowa do War-
szawy, teraz jednak mia tu zamieszka
na stae i podj prac. Dziki protekcji
ojca i pomocy kijowskich przyjaci uzy-
ska do intratn posad juryskonsulta,
a raczej pomocnika radcy prawnego na
Kolei Warszawsko-Wiedeskiej. Nudna
praca biurowa wkrtce stanie si zmor
modego prawnika. Niebawem Bolesaw;zrozumie,
.Bolesaw zetkn si ze
Stanisawem Przybyszewskim, e nie jest stworzony do papierkowej roboty, e
idolem modopolskiej mimo i uzyska dyplom, nie interesuje go prawo,
bohemy, w Warszawie, gdy a wybr tej drogi yciowej by pomyk. Ale c
gwiazda smutnego szatana" robi... Bolesaw mozolnie wypenia druki, for-
zaczynaa blakn. Po latach
opowiada, e Przybyszewski mularze, wertowa kodeksy. W wolnych za chwi-
zachca go do popenienia lach chodzi do kawiarni, w ktrych bywali litera-
samobjstwa, a nawet kupi ci, odwiedza ich, nawizywa nowe znajomoci.
mu rewolwer! Lemian - ku W tym czasie do Warszawy zjecha Stanisaw Przy-
aoci Przybysza
- samobjstwa nie popeni,
byszewski, sawny demon Modej Polski. Zamiesz-
a za pienidze ze sprzeday ka w redakcji Chimery" u Miriama, na Ksi-
rewolweru urzdzi cej. Lemian, ktry by bliskim wsppracowni-
z przyjacimi popijaw. kiem pisma i dla ktrego Przesmycki sta si naj-
wyszym autorytetem literackim, spotka u swego
mistrza szatana" z Krakowa i innych literatw
z krgu Chimery".
Do grona osb, ktre Bolesaw pozna w tym
okresie bliej nale Jan Lemaski i Maria Komor-
nicka, Artur Oppman, znany pod pseudonimem
Or-Ot, dobry znajomy Antoniego Langego Wacaw
Berent, Edward Soski, Stanisaw Korab-Brzozow-
ski, Xawery Dunikowski i Adam Ptawski.
Dla Lemiana Warszawa, do ktrej tak wyrywa
si z Kijowa, bya metropoli, centrum ycia kultu-
W krgu literackich przyjani 45

ralnego, penego wydarze artystycznych, cukierni

i nowinek literackich. Bractwo pisarzy spotykao
si u Stpka (Stpkowskiego) na Wierzbowej, albo
u Lija (Lijewskiego) obok kocioa w. Krzya,
w cukierni Starorypiskiego, zwanego Starorypem,
lub u Mcka, ktrego lokal spolszczono na kawiar-
ni Miki. Miecia si ona na rogu Nowego wiatu
i placu w. Aleksandra (czyli Trzech Krzyy).
Mwio si o literaturze, filozofii, czasem kto
przynis ulotk" - wspomina Wacaw Grubiski.
Zdarzao si, e opowiadano o rewizjach w miesz-
kaniu, o aresztowaniu przyjaci. Do kawiarni za-
chodzili Niemojewski, Strug, Reymont, niekiedy
Do bywalcw ulubionych
eromski. Tu przesiadywa dysponujcy czasem kawiarni Lemiana nalea
i (jeszcze) sporym majtkiem Franc Fiszer, zwany Stefan eromski. Lemian
w tej epoce z francuska Fransem. Siedzcy obok czu ogromny respekt przed
pisarzem i nigdy nie przeszed
potnego Fiszera malutki poeta sucha z uciech
z nim na ty".
anegdot kawiarnianego myliciela i kpiarza, ktry
z ironi mwi o swoich przyjacio-
ach. O krytyku Janie Lorentowi-
czu: Czyta! Sdzi, e w ten sposb
staje si inteligentniejszy. Wol Mi-
riama. Ten od dawna sprawdzi na
sobie, e inteligencji si nie naby-
wa". arty Fiszera byy dobrodusz-
ne i czsto oparte na paradoksie.
Nikt si nie obraa. Miriama nazy-
wa hipopotamem, o sobie mawia,
e jest Bogiem Ojcem. Wspomina
ku zdumieniu suchaczy, e trzy la-
ta wczeniej, z okazji wizyty cara,
zosta zaproszony na Zamek na przyjcie. Twier- Z Reymontem zetkn! si
dzi, e przyszed i po uroczystej fecie razem z ca- poeta w Warszawie, potem
ym eleganckim towarzystwem opuci Zamek, gdy w Paryu. Wedug niezbyt
nagle na nie spodziewajcych si niczego goci wiarygodnych informacji
Marii Ludwiki Mazurowej,
napad oddzia kozakw, ktrzy pobili balowi-
crki poety, Lemian
czw nahajkami. Czemu? - zapytali suchacze. - z rodzin i Reymont z on
Po to, eby nam si w gowie nie przewrcio - od- pojechali razem do Woch.
par Fiszer". Jednak w biografii autora
Lemian, suchajc facecji Fiszera, mia si per- Chopw nie ma o tym adnej
wzmianki.
licie, przysaniajc usta rk -jakby w zawstydz-
46
Franciszek Fiszer, przed
1 wojn nazywany Fransem,
po wojnie - Francem; filozof,
twrca anegdot, pieczeniarz.
W modoci zdarzyo mu si tw, na ktrym urzdzono turniej poetycki ku czci
wprost z Sielanki
w Warszawie pojecha na
dalszy cig hulanki do...
Wiednia. Byt dozgonnym
przyjacielem Lemiana. Ich
widok mg rozmieszy skiego Do duszy niewieciej, utworw Zdzisawa D-
najwikszego ponuraka.
Fiszer - ogromny jak
Gargantua, z wielk czarn
brod, a obok niego drobny,
niziutki Lemian. Trudno
byo o wikszy kontrast,
a jednak poeta i bon vivant
stanowili nieodczn par.
NOWE WIATY
niu. Oczy mu si miay, ramiona podrygi-
way, czasem - przy mieszniej szych histo-
riach - wrcz paka ze miechu.
Z kawiarni udawano si do mieszkania
ktrego z przyjaci, na przykad Or-Ota
czy Miriama, i ca noc dyskutowano o lite-
raturze, najnowszych tendencjach w sztuce,
a take o polityce. Jeli za towarzystwo roz-
chodzio si wczenie, a mody poeta czu si
w nastroju do pisania, wraca do mieszkania
przy ulicy Wsplnej, zasiada przy maym
biureczku i pisa wiersz. Po powrocie do
Warszawy napisa Ba, ktra ukazaa si
w Wdrowcu" w padzierniku, a w listopa-
dzie w Tygodniku Polskim" (1901, 32) wy-
drukowano dwa wiersze pod wsplnym tytu-
em Z dziennika, gdzie poeta pisa:
S inne wiaty, s niebieskie ki,
Gdzie si tajemnic rozchylaj pki...
15 listopada Lemian wzi udzia w balu litera-
kobiety. Kady z autorw startujcych w konkursie
mia napisa wiersz, w ktrym opiewa bdzie pik-
no, subtelno i czar kobiety. W jury zasiaday same
panie. Z powag wysuchay wiersza Ignacego Bali-
bickiego, Kazimierza Gliskiego, Kazimierza Las-
kowskiego, a nawet Henryka Sienkiewicza, ktry
napisa wiersz zatytuowany ***Ty sama kwiat. Le-
mian zgosi wiersz ***T sin gwiazd, co zna si
z jeziorem, wiersz modopolski, a zarazem o wyra-
nych nawizaniach do lirykw Mickiewicza. Zwyci-
y utwr Or-Ota, zgoszony poza konkursem. Szko-
da, e nasz poeta nie da choby drugiego wiersza
Z dziennika (Tygodnik Polski" 1901, 32):
Snem mi si staa, zotym snem,
I moj ju niezomnie!
Chocia nie kochasz - wszake wiem,
e noc przyjdziesz do mnie!...
Turniej ku czci kobiety 47

Zajcia i zabawy literackie prze-

szkadzay mu w pracy zawodowej,
cho Lemian powiedziaby raczej,
e to praca zawodowa przeszka-
dzaa mu w pisaniu. Niemal po mie-
sicu urzdowania" na posadzie
poprosi przeoonych o dwa tygo-
dnie urlopu, gdy chcia pojecha
do Kijowa, spotka si z rodzin
i przyjacimi. Pracodawca urzdzi
modemu poecie srog poajank
i odmwi zgody na wyjazd. Le-
mian z cikim sercem zabra si
ponownie do pracy. Wieczorami
jednak urzdza razem z Janem Le-
maskim u jego znajomych seanse
spirytystyczne. Donosi Miriamowi,
e wieczr uda si znakomicie. By-
y materializacje" (zatem duch"
si ukaza), a nawet szepty". W se-
ansie brali udzia take Bronisawa
i Stanisaw Ostrowscy, a wic mo-
da, utalentowana poetka i jej m,
znakomity rzebiarz, oraz Stanisaw
Sonimski, lekarz, pierwowzr dok-
tora Szumana z Lalki Prusa, intere-
sujcy si okultyzmem.
Lemianowi udao si pojecha do
Kijowa dopiero pod koniec roku, po witach Boe- Pod wzgldem graficznym
go Narodzenia. By tam tylko trzy dni, odwiedzi oj- Chimera" przewyszaa
ca i macoch, rodzestwo, spotka tam take Jana wszystkie pisma polskie
Stanisawskiego, malarza pejzayst. Snu chime- i wiele zagranicznych. Szat
graficzn przygotowywali
ryczne plany zaoenia w Kijowie filii pisma Miria-
wybitni plastycy: Jzef
ma, ale, jak to u Bolesawa bywao, to, o czym pisa Mehoffer, Franciszek
jak o fakcie realnym, byo tylko marzeniem. Siedlecki czy Edward Oku.
Z posady zosta zwolniony za nieudolno i mu- Powyej - okadka i winieta
sia szuka nowego zatrudnienia. Przenis si do wg projektu Okunia.
konkurencji: zosta pomocnikiem radcy prawnego
na Kolei Nadwilaskiej. Katorga urzdowania
rozpocza si od nowa, jednak konieczno zara-
biania bya wiksza ni niech poety do siedzenia
48
W prospekcie Chimery"
Miriam pisa: By tak mian bardzo eleganckiej czcionki Elzevir Type".
stranic, by wityni Przesmycki zaprosi do wsppracy najlepszych
szczerego, zbonego
i gorcego kultu dla sztuki
z absolutnych pyncej
siedlisk - pragnie
Chimera". Krytycy na og pedantyczny i ma za due wymagania, orzek:
z uznaniem wyraali si
o nowym pimie. Jest to
czysta witynia czystego
pikna", ocenia Antoni
Lange. Natomiast
pozytywista Piotr
Chmielowski zaatakowa
Miriama za publikacj...
Norwida! Uzna go za
gadatliwego w sposb
najnieznoniejszy, bo nudny".
NOWE WIATY
w biurze. Przez ponad rok pracowa
jako urzdnik na kolei, jednoczenie
ogasza wiersze w Wdrowcu"
i w Chimerze".
W cigu dwch pierwszych lat
istnienia Chimera" zdobya nie-
kwestionowane pierwsze miejsce
wrd pism literackich. Ukazywaa
si w nakadzie 2900 egzemplarzy,
drukowana bya na specjalnym pa-
pierze z fabryki Pilica", pocztko-
wo przez Towarzystwo Akcyjne Ar-
tystyczno-Wydawnicze, a od 1902 r.
w drukarni Orgelbranda. Miriam
szczegln wag przykada do sza-
ty graficznej. Dba o wysoki poziom
edytorski. Ukad typograficzny by
dzieem jego siostrzeca, Adama
Ptawskiego, Egzemplarze odbijano polsk od-
grafikw: Jzefa Mehoffera, Edwarda Okunia,
Franciszka Siedleckiego, Stanisawa Wyspiaskie-
go, Przekonywany przez drukarzy, e jest zanadto
Nie s to adne cuda ani arcydziea, tylko ele-
mentarna, pospolita, najzwyklejsza schludno
w robocie drukarskiej".
Przez Miriama przemawiaa skromno, Chime-
ra" pod wzgldem estetycznym przewyszaa bo-
wiem wszystkie dotychczasowe i pniejsze pisma
artystyczno-literackie. Rezultatem uznania dla war-
toci artystycznej Chimery" bya I nagroda na kra-
kowskiej wystawie zatytuowanej Polska Sztuka Sto-
sowana (1904 r.). Jan Lorentowicz kilka lat pniej
pisa, e czasopismo Miriama trafiao do salonw
jak najpikniejszy bibelot".
Miriam zaprosi do wsppracy najwybitniejszych
pisarzy. Ogasza utwory Berenta (Prchno), Ka-
sprowicza (Gincemu wiatu), Komornickiej, Lange-
go, Miciskiego, Przybyszewskiego, Staffa, erom-
Pismo Miriama 49

skiego, Zawistowskiej. Prezento-

wa tumaczenia d'Annunzia, Bau-
delaire'a, Mallarmego, Nietzsche-
go, Rimbauda, Verlaine'a.
Pismo zawierao czsto repro-
dukcje najwybitniejszych arcydzie
malarstwa i grafiki, na przykad
Drera, Gustave'a Moreau, Dan-
tego Gabriela Rossettiego. Miriam Ogrd zaklty.
lansowa take sztuk japosk
(drzeworyty).
Pocztkowo pismo miao by Tak mi mwili anioowie.
Co znaj prawd, skryt w Sowie,
miesicznikiem. Pniej Prze- Ze tam, gdzie, wiszc nad przestrzeni.
Brzegi wiecznoci si zieleni.
smycki, ktry bardzo dba o ja- Przedarszy czasu mde osony.
ko techniczn pisma i odrzuca Wzgrzami tsknot otoczony.
Zakwita ogrd niezbadany.
niedoskonale wydrukowane od- Zaczarowany, obkany.
Zaczarowany skonem zorzy,
bitki, spowolni cykl produkcyj- I obkany mg bezdroy I

ny. Przez pierwsze dwa lata uka-

zao si 18 numerw. W sumie do
1907 r. byo ich 30, w tym kilka
podwjnych.
Lemian zamieci! w Chime-
Wiec wizy skrzyde spromieniony,
Szedem w cudowne owe strony,
Po przez staych snw urwiska,
Przez dawnych bytw uroczyska,
I nieraz w dzikiej swej podry
Spotkaem widma bladych ry,
I mary lilij, co w przestworze

rze" dwa cykle wierszy, dwa po-

jedyncze wiersze i banie proz poetyck, ktrym
Ogrd zaklty - pierwszy
Miriam nada tytu Legendy tsknoty. W pocztko- wiersz Lemiana drukowany
wym okresie istnienia pisma pojawi si wiersz w Chimerze". Poeta
Ogrd zaklty (w numerze 2.), a w padzierniku dostosowa si do poetyki
1902 r, cykl Z ksigi przeczu. To niewiele, nie pisma i zamieszcza tu
utwory utrzymane w duchu
mona wic mwi o staej wsppracy poety parnasizmu. Lemian
z Chimer", chocia tak si przyjo. z Chimery" niewiele ma
Naley raczej mwi o wpywie rodowiska Chi- wsplnego z tym poet,
mery" na modego wwczas Bolesawa. Miriam by ktrego znamy z ki.
dla niego wielkim autorytetem w sprawach sztuki.
To wanie Przesmycki wymyli tytu i ukad pierw-
szego tomu poetyckiego Lemiana. To w pimie Mi-
riama poeta zetkn si ze sztuk Grabbego, ktr
bdzie reyserowa dziesi lat pniej w Teatrze Ar-
tystycznym. To w Chimerze" - i warto to podkre-
li, bo aden krytyk tego nie zauway - Lemian
przeczyta utwr mao znanego dzi pisarza Alberta
Girauda Upojenie ksiycem z cyklu Pierrot ksiy-
50 NOWE WIATY

W Chimerze" Lemian
cowy, co zapodnio wyobrani poety i kilka lat
ogosi utwr proz Legendy pniej przynioso cykl rosyjskich wierszy Lemiana
tsknoty, nawizujcy do Ksiycowe upojenie ogoszonych w 1907 r. w czaso-
legend redniowiecznych. pimie Wiesy".
Badacze rzadko zajmowali
W trakcie pobytu w Warszawie Bolesaw pozna
si analiz tego utworu,
penego symboli sw kuzynk Celin, a waciwie -jak jej nadano na
i archetypw. U gry chrzcie w kociele w. Barbary w Warszawie - Cze-
- ilustracja do Legend. saw Cypriann Sunderlandwn, crk Seweryna
Sunderlanda i Gustawy z domu Lesman.
Rodzina nazywaa j Celin. Urodzona w 1885 r.,
miaa siedemnacie lat, bya szatynk nisz od Bo-
lesawa o kilka centymetrw - moga liczy okoo
152 cm wzrostu. Jak wspomina Krystyna Brzechwa
- kuzynka obojga, z ktr rozmawiaem - w twarzy
Celiny szczeglnie zwracay uwag due, ciemne
oczy o wielkiej inteligencji. Lemian, ktry lubi y-
cie towarzyskie, zaprasza kuzynk do kawiarni (by-

Kuzynka Czesawa,
zwana Celin, bya
pierwsz mioci poety.
Bolesaw owiadczy si
jej, lecz nie zosta
przyjty. Celina poznaa
poet z malark
Zofi Chylisk.
Bolek i Celina 51

wa z ni w Miki i w Udziao-
wej), do teatrw. Wprowadzi
j w krg elity kulturalnej.
Przyjaciele nazywali ich z racji
niskiego wzrostu obojga -
par krasnoludkw". Nieba-
wem zayo przerodzia si
w romans. Celina staa si ad-
resatk wielu erotykw pisa-
nych w tym okresie, z ktrych
sporo weszo do Sadu rozstaj-
nego. W wierszu Usta i oczy
poeta pisa: Znam tyle twoich pieszczot!", i dalej: Martwa natura Celiny
Usta twe - na mych oczach! Co chcesz t pieszczot Sunderland. W Paryu Celina
studiowaa malarstwo. Tu
Powiedzie? Mw - lecz zmylnych nie odrywaj ust! poznaa dwie kobiety wane
w pniejszym yciu poety:
Jednak do prdko dla Lemiana i jego mioci
jego przysz on
przyszed czas prby. Celina wyjechaa do Parya i kochank.
na studia malarskie. Bolesaw zosta w Warszawie,
gdzie nadal pracowa na kolei jako pomocnik radcy
prawnego i od czasu do czasu ogasza wiersze
w czasopismach. Wyjazd kuzynki i niech do kie-
ratu pracy urzdniczej zmusiy Lemiana do podj-
cia decyzji. Czy chce marnie na ndznej posadce, Podania ludowe i legendy
o boginkach, dziwoonach
czy sprbuje niepewnej egzystencji artysty, poety
i poudnicach inspiroway
bez staego zatrudnienia? Wybiera drog poety, wyobrani poetyck
ptaka niebieskiego. Bolesawa Lemiana.
52
Pierwszym miastem, gdzie
duej przebywa Lemian moment, aby obejrze wystaw pejzay Moneta.
w czasie swej podry po
Europie, byo Monachium.
Mniej tu studiowa i zgbia Chimery".
literatur: raczej poznawa
ycie nocne, a take
odwiedza liczne kawiarnie
i piwiarnie.
NOWE WIATY
Porzuci nieciekaw prac i w ma-
ju 1903 r. wyjecha za granic w celu
uzupenienia edukacji, nabrania
wikszej ogady przez otarcie si"
w wiecie. Przez Wiede i Salzburg
(gdzie by tylko dwie godziny), kole-
j przez Linz dotar do Monachium.
Salzburg wyda mu si snem, Wie-
de przytoczy ogromem. Mona-
chium - to prawdziwy cud", pisa
do Miriama. Zamieszka u Adama
Ptawskiego, ktry przyjecha tu
na studia artystyczne. Poeta oglda
zbiory malarstwa w Starej Pinakote-
ce, gdzie podziwia Signorellego, da
Messin, portrety Halsa, Madonn
Tempi Rafaela, Widzenie w. Ber-
narda Perugina, synny otarz
Trzech Krli Rogera van der Wey-
den, Ukrzyowanie Giotta i wiele in-
nych wybitnych obrazw malarstwa
europejskiego. Mia szczcie trafi na odpowiedni
Dziea twrcy impresjonizmu tak zafascynoway Le-
miana, e chcia napisa artyku o Monecie dla
Bardzo interesowaa poet secesja monachijska:
architektura i sztuka dekoracyjna. Chon wrae-
nia wszystkimi zmysami. Odwiedza kawiarnie,
ulubion staa si Cafe Luitpold, o ktrej pisa, e
jest lepsza ni Udziaowa. Z upodobaniem spogl-
da na niemieckie dziewczta. W wierszowanym li-
cie z 15 lipca poeta pisa do Miriama:
Noc. W mncheskich ulicach cisza a rozpusta...
W stu si oto ksiycach elektryczno jarzy.
Teraz w parku Angielskim s nie jedne usta!...
[,..] Cisza! Kt jej nie czuje? O sodkie mczarnie!
[...] Dziewki nc piersiami, a kaw- kawiarnie!
Poeta mieszka razem z Ptawskim w pensjonacie
Gizela", czsto jednak wyjeda poza Monachium
Podr do Monachium 53

- zwiedzi Alpy bawarskie wzdu i wszerz", a na- W Monachium poeta

stpnie wynaj rower, na ktrym przemierza pik- pokn bakcyla sportu
ne okolice. Szosy s tu tak doskonae, e wskro rowerowego i sta si
gr si rowerem przejeda po rwnej jak deska dro- zapalonym cyklist.
dze" - pisa do Miriama.
W Monachium rozpocz prac nad nowel, ale
po kilku miesicach ca twrczo z okresu mona-
chijskiego odrzuci. Tu spotka Wacawa Berenta,
z ktrym jesieni pojecha do Parya. Starszy kolega
zaopiekowa si niezaradnym
Bolesawem, kupi mu nawet
ubranie, lakierki i kapelusz.
Lemian zamieszka w pen-
sjonacie Maison Roger" przy
ulicy Daubenton, uchodzcym
za prototyp pensjonatu z Ojca
Goriot Balzaka.
Do Parya przyjecha nie tylko
po to, aby studiowa literatur
francusk - jak twierdzi - ale
przede wszystkim w celu pozna-
nia nowych wiatw, rozszerze-
nia horyzontw, doznania wrae i odnalezienia Ce- W Paryu poeta pozna!
liny - jedynej kobiety, ktra go cenia i rozumiaa. literatur francusk, gwnie
Odnalaz j i nawiza przerwany romans. W listach wiersze symbolistw.
do przyjaci by jednak dyskretny i pisa tylko, e
podziwia mg w Ogrodzie Luksemburskim".
Zwizek z Celin kwit, chocia moda kuzynka
nie uwaaa ubogiego poety za idealnego kandyda-
54
W roku 1934
w wywiadzie dla Pionu"
poeta wspomina: Pary,
prcz wysokiego artyzmu
poezji symbolicznej, dat
mi jeszcze mg
w Ogrodzie
Luksemburskim".
Lemian przesiadywa na
awce w parku i chon
pikno przyrody, notowa
wraenia, ktre pniej
przetwarza w poezj.
Crka Wanda pisaa, e ojciec
potrafi w wierszu mae
rachityczne drzewko zamieni
w mocarny db lub kniej.
Wybrzee Sekwany
w Paryu. W stolicy Francji
Lemian poszukiwa lektur
nie tylko w ksigarniach, ale
take u bukinistw
rozkadajcych swoje kramy
wzdu nadbrzenych j marnie na ndznej walce z warunkami material-
bulwarw.
NOWE WIATY
ta na ma. Zapewne marzya o kim zamonym
i solidnym. Lemian, ktremu musieli pomaga fi-
nansowo przyjaciele i znajomi (Zenon i Marian
Przesmyccy, Wacaw Berent, Jan Lorentowicz),
a take rodzina, nie stanowi wymarzonej partii.
Gdy zoy Celinie propozycj maestwa - od-
mwia. Zostaa pann. Nie zerwaa jednak z uta-
lentowanym kuzynem i przez ponad dziesi lat
bya jego kochank, przyjacik i powiernic.
Poeta po rekuzie czu si rozgo-
ryczony. Zachciao si mej gowie
ni mio wrd poudnia" - za-
notowa w wierszu. Niedobrze wy-
gldaa take jego sytuacja finan-
sowa. Mieszkanie byo nie opaco-
ne, dochodw staych nie mia. Oj-
ciec Bolesawa przeszed w tym
czasie na emerytur i nie mg po-
mc finansowo synowi. Z doran
pomoc przyszed niezawodny Mi-
riam. Lemian korzysta z jego
wsparcia przez dugi czas. Ukazay si rwnie Le-
gendy tsknoty, wic honorarium pozwolio dwu-
dziestoszecioletniemu poecie przetrwa najtrud-
niejszy okres. W maju 1904 r. napisa w licie do
Przesmyckiego: ycie ucieka, najlepsze lata mija-
nymi. Musz co postanowi". Staa praca go
przeraaa, chcia otrzyma stypendium dla litera-
tw, ale rezygnowa i nie skada wnioskw.
Atak Brzozowskiego na Chimer" 55

W czerwcu przenis si do miasteczka Villeneuve

St. Georges pod Paryem w dolinie Sekwany, ktre-
go nazw spolszczy na Nowogrdek. Tu, zatopiony
w bujnej zieleni, spdzi najgortsze dni. W sierpniu
do Nowogrdka" przysza wiadomo o zoliwym
artykule Stanisawa Brzozowskiego w Gosie"
przeciwko Chimerze", Miriamowi i jego wsp-
pracownikom. Na niewybredny atak odpowie-
dziao kilku pisarzy zwizanych z Chimer" (Be-
rent, Artur Grski, Kasprowicz, Lemaski, Rey-
mont, Wyrzykowski i eromski) i ogosio w Ty-
godniku Ilustrowanym" protest. Lemian, zajty
Celin, protestu nie podpisa; stwierdzi, e forma
zbiorowych protestw zuya si i stawia
w lepszym wietle nie osob pokrzywdzon, ale
sygnatariuszy. Uwaa take, i od czasu, gdy re-
dakcj Gosu" obj Jan Wadysaw Dawid, rady-
Filozof kultury Stanisaw
ka o pogldach komunistycznych, jego pismo utra- Brzozowski zaatakowa
cio charakter literacki. program Chimery", jej
Poeta nie zaprzta sobie dugo gowy spraw redaktora Miriama
i wsppracownikw. Spord
atakw na Chimer", gdy pewnego dnia Celina
autorw pisma wymieni m.in.
przyprowadzia do jego mieszkania koleank ze Komornick i Lemiana.
studiw w Akademii Juliena, Zofi Wiesaw Chy- Pisarze wsppracujcy
lisk. Rwienica Celiny, Zofia, bya crk leka- z pismem zaprotestowali.
rza z omy, Wodzimierza Chyliskiego. Poczt- Bolesaw nie podpisa si pod
tym protestem.
kowo braa lekcje rysunku w kraju u Wojciecha Brzozowskiego i jego ksik
Gersona, nastpnie wyjechaa do Parya i kontynu- Legenda Modej Polski podda
owaa studia u Juliena, gdzie przestrzegano zasad miadcej krytyce recenzent
realizmu, dbano o precyzj rysunku, a impresjoni- Kultury Polskiej" w 1910 r.
Recenzja zostaa podpisana
stw uwaano za dziwakw. Studiowano gwnie inicjaem L". W 1910 r.
kompozycje figuralne. Zofia wolaa pejzae, ale Lemian pisa recenzje
dziki studiom nabraa umiejtnoci warsztato- w Kulturze Polskiej" i by
wych. Interesowaa si nowymi kierunkami w ma- moe to on skry si pod tym
kryptonimem.
larstwie, a Pary by centrum, w ktrym powstawa-
y nowe idee.
Bolesaw by oczarowany urod i wdzikiem Zo-
fii. Zawsze podobay mu si kobiety o poudniowej
urodzie. Dostrzeg inteligencj, elegancj, wrali-
wo modej malarki. Zofii rwnie przypad do
gustu niski, inteligentny poeta, zbyt ywo macha-
jcy rkoma, ale barwnie opowiadajcy njrozma-
58
Zofia Chyliska - ona
poety. Zdjcie z lat 20. Byli
maestwem przez 32 lata. si re i powoje. Okolice miasta porastay gaje,
To wanie Zofia uratowaa spomidzy ktrych wychylay si od czasu do cza-
rkopisy poety z poogi
wojennej. Bya utalentowan
malark, ale swoj twrczo
podporzdkowaa geniuszowi
Bolesawa.
Miasteczko
Concarneau
w Bretanii byo
miejscem rozkwitu
uczu modego poety
do Zofii Chyliskiej.
Spdzili tu dwa
miesice, a p roku
pniej wzili lub.
NOWE WIATY
itsze historyjki. Zaproponowa jej wyjazd do Bre-
tanii, a ona si zgodzia. Wyjechali na pocztku
wrzenia do Concarneau, miasta rybackiego z k-
pieliskiem nad zatok Oceanu Atlantyckiego. Ten
poudniowy zaktek Bretanii, zasonity od wi-
chrw pnocnych pwyspem Finistere, mia kli-
mat ciepy, niemal poudniowy", napisze pitnacie
lat pniej Stefan eromski, odwiedzajcy te stro-
ny. W czasie pobytu Lemiana i Zofii Chyliskiej
Concarneau liczyo nieco ponad 5000 mieszka-
cw. Centrum, pooone na wyspie poczonej
grobl z ldem, zajmowao Stare Miasto z zam-
kiem, kaplic Notre-Dame de Bonsecours i fortyfi-
kacjami z XVII w., zbudowanymi przez Vaubana.
Po cianach budynkw, sklepw i restauracji piy
su tajemnicze budowle megalityczne. Aleje i drogi
osaniay ywopoty. Wok rozcigay si pola
pszeniczne, a na wzgrzach stay wille wacicieli
posiadoci. Z drugiej strony wody oceanu, na kt-
rych unosiy si odzie rybakw i aglwki, spra-
wiay wraenie, e czowiek znajduje si na kocu
wiata, ale blisko yczliwych ludzi.
Mio do Zofii 59

Ju 2 wrzenia Lemian pisa do Miriama: Jest Polski malarz Wadysaw

tu po prostu czarodziejsko". Bardzo odpowiadao lewiski odda na obrazie
mu, e ceny s bajecznie" niskie. Niemniej prosi nieco egzotyczne pikno
0 przysanie 15 rubli. Bretonek i ich strojw.
Lemian, zawsze wraliwy
Listy i kartki do Miriama wyranie pokazuj
na urod kobiet, w Bretanii
rozwj uczu poety do Zofii, 6 wrzenia pisa: Sa- zajty by wycznie Zofi,
me cuda! Czary", a dwa dni pniej: Atlantyk mi sw przysz on. Tylko
zupenie oszoomi, zgupiaem i adnej myli nie w wierszach poeta pisa
mam w gowie". Ten Atlantyk - to oczywicie Zo- 0 innych dziewcztach:
fia Chyliska. Bolesaw nie przyzna si jeszcze do Sad szumi. Dziewki moje
rojnie i gromadnie
nowego romansu. Wyzna jedynie: Przyjechaem
W zachwyceniu na wielkie
tu z jedn b. adn malark, ale zachowuj si tak, wspinaj si drzewa
e uwaa mi za idiot". 1 rw krasne owoce,
Najwyraniej sd Zofii o poecie musia by bar- tryskajce zdradnie
Ogniem, ktry tej nocy tak
dziej przychylny, bo pozwalaa si adorowa i ule-
sennie dojrzewa!"
gaa wpywowi jego czaru. Czas w Bretanii pyn Sad (z tomu Sad rozstajny)
szybko i wkrtce trzeba byo wraca do Parya.
Wrzesie spdzony wsplnie utwierdzi Bolesawa
1 Zofi w swych uczuciach. Postanowili zamieszka
w Paryu razem.
ROZDZIA CZWARTY 61

MAESTWO

P
o powrocie z Concarneau Lemian przeprowadzi
si z mieszkania w Maison Roger" z okolic Jar-
din des Plantes do pracowni Zofii przy rue de
Chevreuse, a wic do VI dzielnicy, w pobliu bul-
waru Montparnasse. Bolesaw owiadczy si i tym razem
zosta przyjty.

Polscy artyci dopiero po

okresie spdzonym
w Paryu nabierali
wiatowej ogady. Lemian
bardzo lubi to miasto.
W latach 20. chcia tu
zamieszka z kochank
na stale.
62 MAESTWO

Dziki Zofii napisa wspaniae erotyki, ktre

Tymi ulicami poeta
chodzi! codziennie, weszy do pierwszego zbioru poezji. W wierszu
odwiedzajc znajomych, O zmierzchu pisa:
poszukujc doranego
zarobku. W pobliskich Sple stopy, przymknij oczy - i nazwij to cudem,
kawiarenkach spotyka! emy razem, dalecy od dziennego znoju
znajomych - Ostrowskich, Jake atwo zwia szczcie z takim oto trudem
Komornick, pniej Rozniecone w ciemnociach twojego pokoju.
Wieniaw-Dtugoszowskiego.
Szczcie istotnie atwo byo zwia, narzeczeni
znaleli si bowiem w bardzo trudnych warunkach
materialnych. Oboje oderwani od ycia, biedni ar-
tyci, przegryzali chleb pieszczot a pieszczoty chle-
bem, jak kiedy Lemian napisze w swym wierszu.
Chorowali z godu i gdyby nie pomoc znajomych,
nie przeyliby zimy. Mimo takiej cikiej sytuacji,
postanowili si pobra. W licie z pocztku roku
Bolesaw donis o tym Przesmyckiemu: kilka
sw o moim osobistym yciu, do ktrego przyzna
si Wam chc i musz. Nie chwycie si tylko za
gow! O e n i e m si!!".
Miesic miodowy modzi maonkowie spdzili
w Paryu. Przenieli si do nowego lokum przy bul-
warze Montparnasse 135 (Hotel des Etats-Unis).
W Paryu i w Bretanii 63

Tu Lemian napisa cykl

wierszy Oddalecy, druko-
wany najpierw w Chime-
rze" (w jej ostatnim nume-
rze), a nastpnie w Sadzie
rozstajnym. W sierpniu zno-
wu pojecha z Zofi do Bre-
tanii, do Concarneau, by
radosne chwile powtrzy
od pocztku". Uczucia do
ony wyrazi poeta w eroty-
kach - w jednym z nich na-
pisze: po wargach twoich
doni, ksztat czujc wio-
d". Pod wzgldem uczu
jest mu wspaniale. Brakuje jak zawsze pienidzy, co
Pejza Bretanii pdzla
trwoy go bardzo, gdy ona jest w ciy i we wrze- Celiny Sunderland. Rok po
niu urodzi dziecko. Z Concarneau przesa wiado- pierwszym pobycie
mo, e pracuje co dzie i ma dobry okres twr- w Bretanii Lemian z on
czy. Zawdziczam to przede wszystkim mojej o- pojecha tam ponownie.
W przyszoci Bolesaw
nie, ktra mi z upadkw moich wasnorcznie bdzie tskni do urokw
niemal podniosa". Lemianowi zabrako pienidzy tego regionu. Zachci sw
na opacenie pobytu nad morzem i dopiero przesy- kuzynk Celin, aby tu
ka Miriama Przesmyckiego pozwolia im wrci do przyjechaa. Celina spdzia
we Francji wiele lat, malujc
Parya. Poyczka z Kasy Literackiej - dziki po-
krajobrazy Bretanii,
parciu Miriama - zapewnia byt rodzinie w pierw- a nastpnie widoki Parya.
szym okresie po urodzeniu si crki, Marii Ludwi-
ki. Sam poeta znalaz sposb zarobkowania, naj
si jako murzyn piszcy anonimowo utwory i re-
cenzje, za ktre kto inny, mniej utalentowany, lecz
bogatszy, wchodzi do literatury lub krytyki literac-
kiej. Lemian ma nadziej, e przyjdzie jakie zba-
wienie, cho sam nie wiem jeszcze jakie. Ale przyj
musi koniecznie. Moe wygrana na loterii?"
Tymczasem do Lemiana dochodz wieci z kra-
ju, gdzie wybucha rewolucja. Ju w 1904 r. zrobio
si w Warszawie niebezpiecznie, z powodu wojny
rosyjsko-japoskiej i ogoszenia mobilizacji. Kra-
kowska Krytyka" nazwaa t wojn polsko-ja-
posk", gdy w rosyjskiej armii na Dalekim
Wschodzie znajdowao si wedug urzdowych spi-
Wydarzenia 1905 r. 65

sw 30% Polakw. 1 stycz-

nia 1905 r. Rosjanie pod-
dali Port Artur, w marcu
wojska carskie poniosy
klsk pod Mukdenem,
a 27 maja flota rosyjska
zostaa rozbita pod Cuszi-
m. We wrzeniu podpisa-
no w Portsmouth traktat
pokojowy, w ktrym Rosja
zrzeka si pretensji do Ko-
rei i Sachalinu oraz oddaa
kolej mandursk.
Osabiona wojn Rosja
moga - zdaniem polskich
politykw - pj na ustp-
stwa i zgodzi si na demokratyzacj w zaborze ro- W czasie pobytu Lemiana
syjskim. Nurt niepodlegociowy liczy, e jeli teraz w Paryu w Warszawie
wybuchnie powstanie, to jest szansa na odzyskanie wybucha rewolucja. Poeta
niepodlegoci, a przynajmniej autonomii. Ju z niepokojeni obserwowa jej
przebieg. W listach do Polski
w styczniu ogoszono strajk powszechny w Krle-
pyta o los znajomych
stwie Polskim. Stany fabryki w Warszawie, odzi, i przyjaci, ktrzy zostali
Pocku, miastach Staropolskiego Okrgu Przemyso- w kraju. Po wydarzeniach
wego, kopalnie Zagbia. Wadze ogosiy stan wy- 1905 r. trafili do wizienia
jtkowy. pisarze: Gustaw Daniowski,
Edward Soski, Antoni
Studenci zadali przywrcenia jzyka polskiego Lange, Wacaw Sieroszewski;
w szkoach i na uczelniach. W odwecie Rosjanie za- Andrzej Strug zosta
mknli szkoy wysze w Warszawie, na skutek cze- wydalony z Krlestwa.
go studenci musieli wyjecha do innych orodkw Lemian wrci do kraju,
kiedy fala represji opada.
uniwersyteckich - do Krakowa, Lwowa, a take do
Kijowa, Dorpatu i Zurichu.
Powstaa wtedy Organizacja Bojowa PPS zorga-
nizowana przez Jzefa Pisudskiego. Pierwsz akcj
zbrojn Organizacji by zamach na oberpolicmaj-
stra Nolkena. Dokona tego niepenoletni Stefan
Okrzeja. Zosta zapany i stracony.
W czerwcu 1905 r. arcybiskup Popiel wezwa ro-
botnikw do posuszestwa wobec wadz i powro-
tu do pracy. Take Bolesaw Prus w swej Kronice
tygodniowej w Tygodniku Ilustrowanym" stwier-
dza: Myliby si, ktoby sdzi, e niepokj, ktry
66 MAESTWO

ogarnia dzi ca Rosy,

W Pprawdzie rewolucja
zostaa stumiona, ale od
1905 r. w Krlestwie Polskim
istniaa wiksza swoboda,
przede wszystkim w sferze
kultury. Zlikwidowana
zostaa cenzura prewencyjna.
Pojawiy si nowe pisma ni Miki - eromski, Strug, Niemojewski, Soski.
- m.in. organ postpowej
demokracji Nowa Gazeta",
z ktr Lemian ludzie), gosz kult bezczynnoci, okaza si nie-
wsppracowa. U gry
- wiec przed gmachem
Filharmonii.
jest zwiastunem choro-
by i upadku. Kora p-
kajca na modym drze-
wie, nie tylko nie zapo-
wiada mierci, lecz prze-
ciwnie - jest dowodem
tem wikszych si i zdro-
wia, im pknicia s
liczniejsze i gbsze".
Car Mikoaj II do-
szed jednak do wnio-
sku, e pknicia s zbyt
gbokie i wyda manifest (konstytucj), w ktrym
zapowiada demokratyzacj ustroju i zniesienie
cenzury.
Nadzieje na odzyskanie niepodlegoci uaktyw-
niy ludzi pira, ktrzy wczyli si do konspiracji.
Najaktywniej dziaali koledzy Lemiana z kawiar-
Tak wic zarzut Stanisawa Brzozowskiego, e
autorzy Chimery" (a byli to w wikszoci ci sami
trafny. Wacaw Sieroszewski za sw dziaalno
niepodlegociow zosta w 1905 r. wtrcony do
wizienia.

Tak przedstawi!
wydarzenia roku
1905
przedwczenie
zmary wybitny
polski malarz
Witold
Wojtkiewicz.
Wygodzony
i zdeterminowany
tum domaga si
wolnoci.
Artyci wobec rewolucji 1905 r. 67

W literaturze wydarzenia 1905 r. znalazy odbi-

cie w bardzo wielu utworach: Edward Soski na-
pisa powie Przebudzenie, Andrzej Niemojewski
opowiadanie Ludzie rewolucji, Wadysaw Orkan
Pie o buncie, Antoni Lange - Pierwszy dzie
stworzenia, Leopold Staff - Gniew sprawie-
dliwy i mao dzi znany poemat Wiosna lu-
dw, Wacaw Berent opublikowa pod pseu-
donimem esej Idea w ruchu rewolucyjnym.
Rwnie artyci malarze poparli rewolucj.
Witold Wojtkiewicz, wybitny malarz modego >
pokolenia, stworzy cykl grafik o gorcych
dniach 1905 r.: Manifestacja uliczna, Ofiary
manifestacji, Jutrzenka swobody, gdzie sytuacja
polityczna pokazana zostaa w groteskowej
i karykaturalnej formie.
Take Lemian chcia wiedzie, jaka jest sy-
tuacja w Warszawie. W jednym z listw pyta,
co mwi si o wojnie i zamiarach powstaczych.
Lektura Zwolona dostarczaa mu bezporedniej
odpowiedzi na to, co si dzi dzieje". Tymcza-
sem jednak zajmowa si tumaczeniem literatury
francuskiej (przeoy midzy innymi utwory Pau- Jedno z najwybitniejszych
la Forta, Paula Verlaine'a), napisa take dramat - zdaniem Lemiana -
w jzyku rosyjskim oparty na wtkach ludowych. omwie filozofii
ywo interesowa si twrczoci kolegw po pi- Nietzschego. Pogldy zawarte
w rozprawie Berenta,
rze, bardzo podoba mu si szkic Berenta rda
a nastpnie przekady dziel
i ujcia nietzscheanizmu, w ktrym przyjaciel niemieckiego filozofa
przedstawi pogldy filozofa niemieckiego i jego wpyny na przekonanie
inspiracje. poety o istnieniu
Pary na mnie jeszcze nie wpyn. Dlatego te w spoeczestwie dwch
rywalizujcych grup: elit
pragn tu jeszcze czas jaki potrwa" - napisa w li- i motochu. Pod wpywem
cie do Miriama na pocztku 1906 r. Niestety, po- lektury Lemian w swoich
wikszona rodzina wymagaa staych dochodw, artykuach postulowa
a tych nie byo. Poycza pienidze gdzie si dao, wprowadzenie odrbnego
prawa dla jednostek
mimo to w maju chorowa z godu i wyczerpania. wybitnych i innego dla ludzi
Chcia ju wrci do kraju i pragn tylko spokoju, przecitnych.
cho odrobiny".
Jesieni 1906 r. rodzina poety przeniosa si do
mieszkania o kilka ulic dalej, na rue Vavin 47. Bole-
saw zwleka z powrotem do kraju, gdzie trwao

W 1905 r. na ulicach
Warszawy czstym widokiem
byty rosyjskie patrole konne.
Jan Lorentowicz,
kierownik literacki
Nowej Gazety",
z ktr przez lata
poeta wsppracowa.
Wizyty u Lorentowicza
zamieniay si
w dyskusje o filozofii, sztuce,
literaturze. Dziki
Lorentowiczowi Lemian
otrzyma zamwienie na
przekad opowiada
Edgara Allana Poego.
MAESTWO
wrzenie rewolucyjne. Mnoyy si rozruchy, napady
na rosyjskich funkcjonariuszy. Gazety donosiy:
niewiadomi ludzie usiowali zburzy most kolejowy
[...]" Fala rewolucji obja Biaostockie, Kieleckie,
Lubelskie. Z prasy dowiadywano si, e wykryto fa-
bryk bomb, odbya si demonstracja, dokonano za-
machu. Narastaa atmosfera zagroe-
nia. Strom nakazano w Warszawie
zamyka bramy ju o godzinie 18. Poli-
cja otrzymaa rozkaz strzelania do ka-
dego, kto jej si wyda podejrzany.
A podejrzanym mg by nawet poeta
w pelerynie i kapeluszu.
Powrt by jednak kuszcy z uwagi
na obecno w Warszawie rodziny, na
ktrej pomoc poeta stale liczy, tym
bardziej, e pomoc tak otrzymywa,
a take z powodu uruchomienia nowego pisma,
Nowej Gazety", w ktrej dziaem literackim kiero-
wa znajomy Lemiana, Jan Lorentowicz, bdcy
w bardzo dobrych ukadach z Miriamem i jego kr-
giem. Przez zoliwych zwany by sub-Miriamem",
Powrt do Warszawy 69

poniewa Przesmycki by dla niego wyroczni. Le-

mian liczy po cichu, e otrzyma ciekaw propozy-
cj wsppracy i e wypadki w kraju uspokoj si.
Wybra si z rodzin w drog powrotn, ale przez
Szwajcari. Zatrzyma si w Gene-
wie, robi z on wycieczki w gry.
Jak na ubogiego poet Lemian
do duo podrowa. Pniej po-
jedzie jeszcze z on do Woch.
Do Warszawy Lemian wrci
pod koniec 1906 r. Z on i crecz-
k zamieszka u ojca i macochy. Tu
mia zapewniony dach nad gow,
wikt, opiek nad Lusi - jak nazy-
wano crk. Sam nawizywa kon-
takty, posya swe utwory redakto-
rom, spotyka si z dawno nie wi-
dzianymi przyjacimi.
Opowiada im o pobycie w Pary-
u, sucha wieci o tym, co dziao
si w Warszawie podczas jego nie-
obecnoci. Z przyjemnoci zacho-
dzi do kawiarni, a raczej Pierwszej
Warszawskiej Mleczarni Udziao-
wej", ktra zajmowaa parter caej
kamienicy od strony Alej Jerozolim-
skich i wychodzia na Nowy wiat.
Waciciele reklamowali swj przy-
bytek jako najbardziej uczszczany
zakad w Warszawie". (W tym cza-
sie oczywicie bardziej uczszczany", cho z mniej-
Udziaowa
sz przyjemnoci, by zakad karny, gdzie odsiady- - najpopularniejsza
wa wyrok Antoni Lange za nieprawomyln publi- kawiarnia literatw przed
kacj). Udziaowa a do I wojny bya najwaniej- I wojn. Przychodzili tu
eromski, Berent, Miriam,
szym salonem literackim Warszawy, podobnie jak
Lemaski, znani aktorzy,
Ziemiaska w okresie midzywojennym. malarze. Niemal codziennie
Mona tu byo zje, wypi, przeczyta pras zachodzili tu Lemian
i przede wszystkim - rozmawia, dyskutowa, two- z Fiszerem. Dyskutowali
rzy projekty, rzuca pomysy, ustala gied lite- o metafizyce, o poezji,
o yciu. W trakcie rozmw
rack. Wiele pism tu wanie miao swe nieoficjal- rodziy si pomysy literackie.
ne redakcje. Czym kusia Udziaowa? Przecie
70 MAESTWO

obok bya Nadwidrzaska, a nieco dalej inne

kawiarnie... Tu literat i zwyky mieszczuch
mia wyborowy nabia", bufet cukierniczy"
oraz piwnic zaopatrzon". Mg zje prze-
kski zimne i gorce, pogra w bilard, posu-
cha orkiestry (bezpatnie). Kierownictwo
sprowadzao 15 dziennikw polskich (w tym
ze Lwowa, Krakowa, Poznania i Wilna), 20
tygodnikw, 16 dziennikw obcych (5 francu-
skich, 4 niemieckie i tyle samo rosyjskich,
2 angielskie i 1 woski) oraz 15 tygodnikw
zagranicznych. Sala moga pomieci 200 osb.
Wadzio z Udziaowej,
czyli Wadysaw Grzelak,
ciany zdobiy pejzae pdzla Apoloniusza K-
roznosi gazety. Po latach dzierskiego. Byy te malowida przedstawiajce
pracowa w wydawnictwie gwnie rusaki, schnce w seledynowym wietle
Mortkowicza i skada m.in. nad bagienkami..." - wspomina Stanisaw Mia-
Napj cienisty.
szewski, poeta ceniony bardzo przez Lemiana.
Oprcz Miaszewskiego i Lemiana staymi bywal-
cami Udziaowej byli artyci, ktrzy dzi s chlub
literatury czy malarstwa. Przychodzili tu midzy
innymi Tadeusz Miciski, Adolf Nowaczyski,
Jan Lemaski, Edward Soski, Artur Grski,
Wadysaw Reymont, ktry wprawdzie stwierdzi,
e kawiarnia - to wolna trybuna dla wszelkiego
cywilizowanego analfabetyzmu", jednake i on tu

W trakcie dyskusji Fiszer

uywa paradoksu, aby
pognbi rozmwc. Na
przykad w czasie rozmowy
z ichtiologiem na temat
rodziny, do ktrej naley
led. Fiszer wyjani
zdumionym suchaczom, e
ryba ta naley do rodziny
zaksek. Tylko w dyskusjach
z Bolesawem uywa
powanych argumentw.
Wiersze rosyjskie 71

przychodzi i bra udzia w rozmowach Lemiana

z Francem Fiszerem. To o Reymoncie Fiszer mia
powiedzie kiedy, e w metafizyce z autora Cho-
pw zupeny Boryna".
Bywali tutaj take Henryk Kuna, Franciszek
murko, tu Stefan eromski pozna przysz on,
Ann Zawadzk. Zachodzili modzi aktorzy - Ste-
fan Jaracz, Kazimierz Junosza-Stpowski, Janusz
Orliski. Tu Bolesaw Lemian pozna Kazimierza
Wroczyskiego, zawsze penego inicjatywy, z kt-
rym pniej zaoy Teatr Artystyczny.
Po biesiadach w Udziaowej Lemian odwiedza
Or-Ota w jego domu na Lesznie i tam - zdarzao si - Konstantin Balmont,
do witu dyskutowa o filozofii. przyjaciel Lemiana, rosyjski
W tym okresie zwiza si poeta z kilkoma cza- poeta, z ktrym Bolesaw
sopismami rosyjskimi. Jeszcze w Paryu pozna zaoy si, e napisze wiersze
po rosyjsku. Lemian napisa
Konstantina Balmonta i Dmitrija Merekowskiego
i Balmont skontaktowa
i dziki rekomendacji Balmonta skontaktowa si poet z symbolistami
z czasopismem Zootoje Runo". W numerze listo- rosyjskimi, m.in. Walerijem
padowo-grudniowym w 1906 r. ukazay si wiersze Briusowem i Andriejem
Lemiana napisane po rosyjsku i oparte na wt- Bieym.

kach ludowych Pieni Wasylisy Priemudroj. Nie

by to pierwszy utwr, jaki Bolesaw stworzy w j-
zyku rosyjskim, wczeniej napisa dramat (niestety
zaginiony).
W marcu 1907 r. nazwisko Lemiana figuruje na
licie staych wsppracownikw moskiewskiego
miesicznika Pierewa", redagowanego przez Sier-
gieja Sokoowa. Sokow nie przyj cyklu wierszy
unnoje pochmielje, tote Bolesaw, zachcony li-
stem rekomendacyjnym Balmonta do Walerija
Briusowa, napisa list do redaktora Wiesw".
Briusow zaaprobowa utwory polskiego poety
i wybra do 10. numeru Wiesw" 7 utworw Le-
miana z 10 przesanych. Oprcz twrczoci
List Lemiana do Briusowa z prob o druk cy- Baudelaire'a najywiej
klu pochodzi z pocztku czerwca. Lemian przeby- inspirowa poet symbolizm
wa wtedy w Iy w domu ciotki Gustawy. W do- rosyjski. Utwory Andrieja
Bieego byy bliskie ideom
mu Sunderlandw bya take Celina. Poeta po- wyznawanym przez
nownie nawiza romans ze sw kuzynk, romans Lemiana, gwnie z powodu
przerwany maestwem Bolesawa. Poeta zama ich muzycznoci.
72
Lemian jest autorem
dwch cykli wierszy
rosyjskich, ktre powstay
w latach 1906-1907 i byy
ogoszone przez czasopisma
rosyjskie Wiesy" i Zototoje
Runo". Istniej dwa
przekady polskie tych
wierszy. Na zdjciu
pierwodruk polskiego
przekadu wierszy pira
Mariana Pankowskiego.
Autorem drugiego
spolszczenia by Jerzy
Ficowski. Lemian napisa
te cykl Wolny ywyje oraz
dramat, ktry zagin,
podobnie jak pozostae
wiersze rosyjskie. Jeeli
odnalazyby si, byaby to w nastpnych latach nie znajdujemy utworw poety
sensacja. Wielbiciele poety
czekaj na publikacj
nieznanych dotd utworw:
suchowiska, bajki, prozy
artystycznej.
MAESTWO
przysig maesk w do szczeglnym momen-
cie: gdy Zofia bya w ciy - wkrtce przysza
na wiat druga crka poety, Wanda, ulubienica
Lemiana. Trzeba powiedzie wyranie: Bole-
saw nie zachowa si przyzwoicie wobec ony.
Czy uczucie ju zdyo zblakn? Czy wsplne
ycie z Zofi w domu ojca poety okazao si za
mao romantyczne? Czy moe Bolesaw uwaa,
e sam fakt oddalenia si od ony usprawiedliwia
go, poniewa Zofia o niczym nie wie? Nie potrafi-
my odpowiedzie na te pytania. Faktem jest, e
mieszkacy Iy widywali Lemiana i Celin Sun-
derandwn przytulonych do siebie, a to na ce
przy domu, a to w ciszy polnego zaktka, wreszcie
ukrytych w zakamarkach zamkowego wzgrza.
Poeta, piszc w tym czasie erotyki, wiele z nich
odnosi do realnych zdarze, a przede wszystkim -
do prawdziwych uczu:
Spiesz si, dziewcz, spragnione pieszczoty
bezkresnej! [...]
Twj kochanek ci czeka od dnia swych narodzin [...]
W sierpniu powrci do Warszawy i w kolejnym
licie do Briusowa, w ktrym nazwa Wiesy" jed-
nym z najgbszych i oddanych sztuce pism w Eu-
ropie, przedstawia nierealne plany wyjazdu do
Moskwy, gdzie chcia wystawi swj dramat rosyj-
ski.
Redaktor Wiesw" zaproponowa Lemianowi
sta wspprac z pismem, na co poeta przysta
z przyjemnoci. Nie miao to jednak wikszego
znaczenia dla drogi poetyckiej Lemiana, poniewa
w Wiesach", ktre ukazyway si do roku 1909.
O tym wanym pimie rosyjskich symbolistw Ste-
fan eromski napisa, e jest ono w rodzaju Chi-
mery, ze wszystkimi jej wadami".
Zarzuca mu wtrno wobec tendencji zachod-
nich. Zabawne to zjawisko, to powtarzanie si ty-
pw literackich, mody literackiej, szablonw,
upodoba i rozgosw. Jakie to wszystko jest nud-
Koniec Chimery" 73

ne. nudne jak modne skarpetki, kapelusze, krawaty

i parasolki" - pisa eromski. Lemian mia wida
odmienny pogld, bo podobiestwo do innych
pism symbolistycznych uwaa za gwarancj wyso-
kiej jakoci Wiesw".
W listopadzie widzimy nazwisko Lemiana obok
Boka, Bieego, Balmonta i Bunina - a wic symboli-
stw rosyjskich - w pimie Pierewa", gdzie poeta
zamieci wiersz Wolny ywyje. Na ten zatem okres
naley chyba datowa take prby przekadw na
polski wierszy Konstantina Balmonta, o ktrych
wiemy, e Lemian je stworzy. Jakie byy przyczyny
zakoczenia wsppracy z Rosjanami - nie wie-
my. Nie doszo do animozji
osobistych, gdy w 1914 r.
poeta spotka si z Briuso- Ksika Jana
wem i wpisa mu do notatni- Lorentowicza
ka wiersz ***Gdybym spotka podsumowaa epok.
O Lemianie napisa
ciebie znowu..., Balmonta na- bardzo przychylnie:
tomiast widzia jeszcze we ..Zajmoway go
Francji i w 1927 r. w Warsza- zawsze i wycznie
wie. Zamierza opublikowa gosy duszy i pod
tym wzgldem
przekady wierszy Balmonta
pozosta sobie
razem z wasnym szkicem na wierny".
temat jego twrczoci. Czy by
to kolejny nierealny pomys
wzity na serio przez publicyst
pisma Apolon"? W pimie tym
bowiem znale mona notatk,
e polski poeta Bolesaw Le-
mian znany i w rosyjskiej literaturze przygotowuje
przekad wierszy K. Balmonta..."
W grudniu 1907 r. ukaza si ostatni numer Chi-
mery". Miriam od 1903 r. boryka si z finansami,
przez co pismo ukazywao si nieregularnie. Mimo
to czsto przesya Lemianowi przekazy pienine.
Tym razem pismo miao przesta istnie. W ostat-
nim numerze znajdujemy cykl Oddalecy, przesany
przez Lemiana jeszcze z Parya, i wiersz Tarcza.
Pocztkowo wsppracownicy udzili si, e nie-
bawem sytuacja ulegnie poprawie i Chimera" uka-
74
Bolesaw Lemian po
powrocie z Francji
wsppracowa z Now sad. Niestety grulica garda czynia szybkie post-
Gazet" redagowan przez
Aleksandra Kraushara.
Szkice i recenzje ukazyway
si take w Prawdzie"
i Kulturze Polskiej".
Lemian pisa duo
i ciekawie. Na amach prasy
przedstawia pogldy
spoeczne, teorie filozoficzne,
pisa o koncepcji poezji
i sztuki teatralnej.
MAESTWO
e si znowu, lecz kopoty wydawnicze byy tak
due, a publiczno tak niewyrobiona, e Mi-
riam nie reaktywowa pisma.
Jan Lorentowicz w Nowej Gazecie" po-
wici temu artyku-nekrolog". Wspomnia
te yczliwie o Lemianie: co kady zeszyt
Chimery poezje jego doskonaliy si w for-
mie, szlachetniay w nastroju, schodziy
w gb, daway coraz pikniejszy wyraz jego
metafizycznym refleksjom".
Kilka lat pniej krytyk Antoni Potocki
stwierdzi, e Chimera" bya sztandarem
wojujcego kocioa poezyi, nie zniywszy
si nigdy, przechodzc w czystoci i wyborze
wszystko, co kiedykolwiek jako pismo
suby swe oddawao literaturze".
Tak wic, gdy Lemian nawizywa
wspprac z jednym pismem, inne upadao.
Bywao tak, i wsppraca okazywaa si jed-
norazowa - na przykad z redakcj Ludz-
koci" i jej dodatkiem literackim. ycie za-
wodowe poety dalekie byo od stabilizacji,
tak potrzebnej w sytuacji, gdy rodzina si
powikszya.
Rwnie ycie rodzinne nie wolne byo
od trosk, a nawet nieszcz. Wkrtce po narodzi-
nach Wandy choroba dotkna brata poety Kazi-
mierza. On take ukoczy prawo i mia obj po-
py i Kazimierz zmar jako mody czowiek. By
niemal rwnie utalentowany jak brat i umar, za-
nim osign peni swych moliwoci, zanim obja-
wi wiatu swe zdolnoci.
Moe to si wyda dziwne, ale Bolesaw nie
wspomnia o mierci brata ani w adnym z zacho-
wanych listw, ani nie powici mu osobnego wier-
sza. Nie wiemy wic, czy bardzo przey t tragedi,
czy skrywa przeycia, czy rozpacza. A moe - pa-
mitajmy, e Bolesaw by czowiekiem przesdnym
- uzna to wydarzenie za kar za romans z Celin?
Po mierci brata Lemian sta si czuym mem
mier brata 75

i ojcem. Z ca pewnoci ba si, aby jego

rodziny, ony i crek, nie dotkna choroba.
By moe pod wpywem choroby i mierci
brata zdecydowa si wyjecha z rodzin do
Woch, aby w poudniowym socu nabray
si. Tak kuracj bdzie stosowa i w przy-
szoci.
Dopiero u kresu swego ycia Lemian na-
pisa trzy wiersze, w ktrych odnis si do
faktu mierci swych najbliszych. W wierszu
Ubstwo pisa:
Kade zmaro inaczej mierci strasznie
wasn!...
Ciao matki i ojca, i siostry, i brata...
Wiersz Do siostry z tomu Napj cienisty
opisuje mier Aleksandry, ktra zmara
w 1921 r. w wieku trzydziestu czterech lat.
W utworze ***Bg mnie opuci... poeta wspomnia
fakt mierci ojca (tak sw mier przeoczy, e idc
B rat poety nie doy
trzydziestki. Zmar na
do dom - w grb si stoczy"), siostry i brata. grulic, podobnie jak matka
W tomie Napj cienisty jest take wiersz Wspo- i siostra. Wedug przekazw
mnienie powicony dziecistwu poety. Symbolem rodzinnych Kazimierz take
mia zdolnoci literackie.
radosnego czasu i trwania by zegar, ktry wydzwa- To zdjcie, zamieszczone
nia godziny w sonecznych pokojach. w Szkicach literackich
Lemiana. podpisane zostao
Ten sam zegar w innych miastach bi niemielej... bdnie jako zdjcie Bolesawa
I dusza si potkna o nieogldne ciao - z okresu paryskiego.
I kolejno umiera zaczli...

W wierszu Do siostry
z Napoju cienistego poeta
wrci! pamici do tragicznej
chwili mierci ukochanej
siostry:
Spaa w trumnie snem
wasnym, tak cicho, po
bosku,
Nie wiem, czy wszystkich
naraz pozbawiona trosk?
W mierci taka zdrobniaa,
niby lalka z wosku...
Kocham ten ubouchny, ten
zbolay wosk!"
ROZDZIA PITY 77

ERUPCJA TALENTU

Z
Francji Bolesaw wrci dojrzalszy, uksztato-
wany jako poeta. W kraju zabiega o rodki
utrzymania, wsppracowa z pismami literacki-
mi, w ktrych drukowa wiersze, pisa recenzje,
a take wiksze artykuy prasowe.

Lemian, Miriam, Oppman,

Lemaski przychodzili do Jana
Lorentowicza mieszkajcego
na Mariensztacie koo baru Pod
Retmanem na dugie nocne
rodakw rozmowy".
"8
Pismo Wite" zwizane
byo z ruchem
niepodlegociowym
Pisudskiego. Publikowali tu
m.in.: Lange, Orkan,
eromski i Lemaski.
W numerze z czerwca 1908 r.
ukaza si pierwodruk cyklu
wierszy Bolesawa Lemiana
Anioowie.
Niegdy powag i groz pomienni
Stuli si dzisiaj wspomnieniem i echem,
Wymysem ptakw, obokw umiechem,
Ci niezastpni i ci niezamienni
Dla gnunych bogw s strami ziemi.
Dla zakochanych wzorem lub przysig.
Dla dzieci ~ dzienni, tucz bardziej pis;kiu
A dla poetw przyrwnali potg.
Dla zmarych lili, wyknit mul pleni
A dla rycerzy bojowem elazem,
A il!u upionych zaledwo snem we nie,
A dla mnie niczem i wszystkiem zarazem
Za dla rusaek, zrodzonych wd janie,
S zaniedban w niebiosach wspbani...
ERUPCJA TALENTU
Pierwsza poowa roku 1908 stanowi zagadk
w yciu Lemiana. Do czerwca nie wyda adnego
tekstu, nie wiadomo te, co robi przez kilka pierw-
szych miesicy roku. Naley przypuszcza, e wtedy
wanie odby podr do Woch, o ktrej po latach
wspomina w licie do Jaroslava Kvapila: Zwiedzi-
em [...] Wochy (Neapol, Sorrento, Amalfi, Pom-
peje, Rzym, Wenecja)".
Crka poety wspominaa, e Lemian zwiedza
take Salerno i Positano. Przypuszczalnie podziwia
widoki, ktre zachwycaj zwaszcza z krtej gr-
skiej drogi pooonej midzy Sorrento a Amalfi,
z Salerno uda si do Paestum i tam oglda doryc-
kie witynie powicone Herze i Atenie, a z Sor-
rento popyn na modne ju wwczas Capri, gdzie
dwa i trzy lata wczeniej mieszka Leopold Staff.
Przez dugie lata badacze Lemiana uwaali, e
cykl wierszy Anioowie, ktry znalaz si w pierw-
szym tomie poezji Lemiana, mia swj pierwodruk
na amach Nowej Gazety" 24 grudnia 1908 r. Dzi-
ki moim ustaleniom wiadomo obecnie, e dat pier-
wodruku naley cofn o ponad p ro-
ku. Lemian ogosi cykl Anioowie
w czasopimie spoeczno-politycznym
i artystyczno-literackim" Wite" w ze-
szycie 9., to jest 1 czerwca 1908 r. Czaso-
pismo to ukazywao si pierwszego
i pitnastego kadego miesica. Publiko-
wali tu znakomici pisarze: eromski
ogosi tu swego Bandosa, Ignacy Matu-
szewski pisa o Sowackim, z pismem
wsppracowali Zofia Rygier-Nakow-
ska, Gustaw Daniowski, Wadysaw Or-
kan, Antoni Lange. Mimo doborowego
zestawu nazwisk Wite" ukazywa si
zaledwie kilka miesicy - od lutego do
czerwca. Niebawem jego czytelnikw
przej Sfinks" nawizujcy do stylu
Chimery". Ciekawostk moe by re-
cenzja, ktra ukazaa si w Witeziu",
dotyczca polskiego tumaczenia Przy-
Wite" i Sfinks" 79

gd Sherlocka Holmesa. Redakcja zarzucaa

twrcy powieci, e stworzy ksik niemo-
raln, gdy dzieci, naladujc historie z po-
wieci, bawi si w ajentw i zbrodniarzy,
ledz, szpieguj [...] Tak z wolna w umy-
sach dziecinnych zaciera si obrzydzenie do
rzemiosa szpiegowskiego [...]"
Lemian, liczcy na dusz wspprac,
musia by zawiedziony upadkiem pisma,
zwaszcza e do grona wspautorw naleeli
przyjaciele z Udziaowej, w wikszoci sym-
patycy tej samej orientacji politycznej - PPS-
-Frakcji Rewolucyjnej Pisudskiego. Poeta -
mimo nie zaangaowania si w sprawy poli-
tyczne - obraca si w krgu ludzi zwizanych
z ide niepodlegociow. Po likwidacji Wi-
tezia" grono literatw si rozeszo - jedni
podjli wspprac ze Sfinksem" Wadysa-
wa Bukowiskiego, inni - w tym Lemian - nawi- - t o upadku Chimery" jej
zali blisze kontakty z dodatkiem literackim Nowej ambitny program
Gazety" redagowanym przez Lorentowicza. Tu kontynuowa Sfinks". Mia
pierwszym wierszem poety by utwr Dwa krzye, jednak gorsz szat graficzn.
Nazwisko Lemiana pojawio
w ktrym Lemian odda jzykiem poezji sw sytua-
si na amach tego pisma
cj yciow: tylko w numerze z lutego
1910 r., gdy ukaza si list
Gdym zdoby wieniec szczcia i chway -
otwarty pisarzy w sprawie
Dwie mnie dziewczyny umioway. sprowadzenia szcztkw
Jedna mwia, e blem kocha... Juliusza Sowackiego
Weselem - druga, bo wicej pocha. i pochowania go w Tatrach.

W Nowej Gazecie" raz jeszcze drukowa poeta

Aniow, w nieco odmiennej redakcji ni w Wite-
ziu". Niebawem bdzie stale drukowa swe wiersze
w dodatku Literatura i Sztuka". W padzierniku
wraz ze 194 pisarzami podpisa Deklaracj auto-
rw" zredagowan przez Lorentowicza, eromskie-
go, Miriama i Lemaskiego. Dotyczya ona prze-
strzegania przez wydawcw praw autorskich. Pisarze
domagali si poszanowania wartoci intelektualnej
i gwarancji wysokoci nakadw i honorariw. Przy-
czyn zamieszania w tej sprawie bya nieprzyjemna
przygoda eromskiego, ktrego wydawcy nielegal-
Deklaracja autorw" 81

nie, ponad umow, dodrukowali wiele egzemplarzy

Skandal z nielegalnym
poczytnej powieci Duma o hetmanie, z czego autor dodrukiem Dumy o hetmanie
nie mia adnych korzyci finansowych. Jan Loren- eromskiego (29 tys.
towicz opisa w Nowej Gazecie" histori naduy egzemplarzy zamiast
wydawcw. Artyku ten poruszy pisarzy, ktrzy ustalonych 2 tys.) pokaza
dobitnie, e pisarze byli wobec
ogosili sw deklaracj. wydawcw bezsilni.
Nie wszyscy jednak pisarze zaaprobowali jej Deklaracja, pod ktr
tre. Nie podpisali jej na przykad Prus, Sienkie- podpisali si wybitni pisarze
wicz, Orzeszkowa; by moe dlatego, e ich stosun- i krytycy, wywoaa oburzenie
wydawcw. W konsekwencji
ki z wydawcami ukaday si dobrze. Nie podpisali w celu ochrony praw pisarzy
rwnie Stanisaw Brzozowski i Zofia Nakowska. powoano Towarzystwo
Wydaje si do znamienne, e Lemian, ktry nie Literatw i Dziennikarzy
wyda dotd adnej ksiki, a publikowa jedynie Polskich. Prace nad prawem
autorskim rozpoczto dopiero
w prasie, podpisa deklaracj niejako na wyrost.
po odzyskaniu niepodlegoci.
By bowiem czowiekiem, ktry zawsze dba o swo- Zajmowali si tym m.in.
je interesy. Miriam Przesmycki i Jan
W tym czasie poeta posa do Kijowa swoje wier- Brzechwa. Cigle jednak
dochodzio do naduy ze
sze znane z Chimery" (midzy innymi Step, Kaba-
strony wydawcw, o czym
a) i tam ukazay si w Noworoczniku literackim au- wiadcz artykuy Tadeusza
torw polskich i ukraiskich. Jaki czas pniej na- Boya-eleskiego.
pisze nawet recenzj z tej publikacji - o sobie
jednak milczc. W recenzji tej stwierdzi, e dwa
jzyki pokrewne z atwoci mogce wpywa na
siebie wzajem zespoliy si tu w chr jeden". Doda-
wa take, i celem wydawnictwa jest spokrewnie-
nie si dwu bratnich narodw". Spord autorw
polskich wskazywa na zalety wierszy Mamerta
Wikszemskiego, Cezarego Popawskiego i Xawere-
go Glinki, a wic przyjaci z Kijowa.
Ze wspomnie Xawerego Glinki dowiadujemy
si, e w tym czasie Lemian bra udzia w partiach
pokera, ktre odbyway si w pokoju redakcyjnym
sekretarza redakcji Nowej Gazety" Jerzego Bocz-
kowskiego, pniejszego zaoyciela i dyrektora ka-
baretu Qui Pro Quo". Grao si tanio, ale za to
z namitnoci. Musz tu podkreli, e Lemian
czu wielki pocig do hazardu i gra nawet tak nie-
winna jak byy te groszowe partie pokera - spra-
wiaa mu wielk uciech".
Nie brakowao dokona literackich w roku 1909.
W kwietniu ukaza si wspaniay wiersz Zmory wio-
82
Fiszer mwi, e w Polsce
nie bdzie porzdku, jeli nie
rozstrzela si 750 tys.
szubrawcw. Na wtpliwoci
rozmwcy, czy w Polsce jest
tylu szubrawcw, odrzek:
Nic nie szkodzi. W razie
czego dobierzemy
z uczciwych".
Do przyjaci Lemiana,
oprcz Fiszera i Miriama,
zalicza si Artur Oppman,
znany jako Or-Ot.
ERUPCJA TALENTU
senne, nastpnie Wieczory i szkice powicone sztuce
teatralnej drukowane w Kurierze Warszawskim".
W tym czasie Lemian stworzy wasn, oryginaln
koncepcj teatru. Zaoenia i idee wyoy w cigu
najbliszych lat, a dwa lata pniej, w 1911 r., spr-
buje praktycznej realizacji swoich teorii.
Ju teraz zamierza w praktyce tworzy dla sceny
- po obejrzeniu wystpw kabaretu Arnolda Szyf-
mana Momus", postanowi dla niego napisa
skecz czy wikszy utwr. Wspomnia o tym znajo-
my z Udziaowej, Leon Choromaski, jeden z auto-
rw tego kabaretu. Lemian zdradzi mu w Udzia-
owej pomys tekstu. Mia powiedzie: Utwory,
ktre si piewa lub recytuje w Momusie zazwy-
czaj wywouj jeden, dwa lub trzy wybuchy mie-
chu". On mia inne ambicje: Mj utwr wywoa
eksplozj i kanonad miechw do rozpuku". Mia
podobno nie jeden pomys, a dwadziecia. Jednak
Choromaski daremnie czeka przez kilka miesicy
na obiecany tekst. Lemian niczego dla Momusa"
nie napisa. A szkoda.
Lata 1910-1914 to w twrczoci Lemiana nie-
sychanie bujny okres. W tym czasie krystalizuj si
jego pogldy filozoficzne i estetyczne - dotyczce
zarwno zagadnie istoty poezji i prozy, jej roli
i sposobw tworzenia, jak rwnie pogldw na
istot i realizacj sztuki teatralnej. Przygotowa
i ogosi wreszcie debiutancki tom Sad rozstajny,
publikowa szkice filozoficzne i literackie, recenzje,
napisa poemat dramatyczny czy - jak go nazwa -
dramat mimiczny" Pierrot i Kolombina, reysero-
wa w Teatrze. Mona powiedzie, e dugo groma-
dzona energia twrcza, nie mogca dotd znale
ujcia, w tych latach niczym wulkan wyrzucia
z wntrza duszy poety wiele dzie, dodajmy: dojrza-
ych, majcych waciw tre i form. To z tego
okresu pochodz take banie fantastyczne Klechdy
sezamowe i Przygody Sindbada eglarza.
Dziki staej wsppracy z Now Gazet"
i Prawd" Lemian osign wreszcie stabilizacj
finansow. Ukazay si jego byskotliwe recenzje
Krystalizacja wiatopogldu poetyckiego 83

,, Sennych owadw
nieprzytomna wrzawa
Umacnia pustk i podsyca
gusz [...]"
Wieczr z tomu ka

Obserwacja drobnych
szczegw, opisy pr dnia
to czste motywy wierszy
Lemiana. Nikt jak on nie
umia odda nastroju
upalnego dnia czy wraenia
ciszy.

utworw Miciskiego, Platona, Maeterlincka oraz

recenzja Ludzi Odrodzenia Chdowskiego, w kt-
rej Lemian przedstawi wasn wizj ludzkoci,
podzielonej na przecitn wikszo i zoo-
n z jednostek wybitnych mniejszo. Da tu take
wyraz swojej koncepcji regresu (w owym czasie re-
wolucyjnej), ktra gosia, e ludzie z dawnych
epok - tu z renesansu - byli zdolniejsi, bardziej
utalentowani ni ludzie wspczeni. O swoich po-
gldach na ycie spoeczne szerzej pisa w szkicu
Znaczenie porednictwa w metafizyce ycia zbioro-
wego. W Prawdzie" ogosi te swj wiatopogld
poetycki, swoje artystyczne credo Rytm jako wia-
topogld. Odrzuci w nim niedopowiedzenia i nie-
okrelono motyww symbolizmu, zachowujc
poznawcz funkcje poezji. Pod wpywem Bergso-
na, ktrego prace O bezporednich danych wiado-
moci i Ewolucja twrcza wpyny na pogldy filo- Recenzja o ksice
Chdowskiego w trakcie
zoficzne poety, Lemian gosi, e poezja dociera do pisania zmienia si w gboki
nieznanych sfer bytu, do samej rzeczywistoci, po- esej o odrodzeniu. Poeta
zbawionej zason intelektu ludzkiego. Dziki ryt- wyrazi w nim tsknot za
mowi poezja moe dostosowa si do rytmu natu- epok, w ktrej dominujc
warstw spoeczn byy
ry. Rytm wiersza oddaje prawdziwy rytm istnienia,
jednostki wybitne.
z tego wzgldu poezja musi by rytmiczna. Le-
mian podkrela znaczenie elementw formalnych
wiersza: rytmu, rymu, metafory. To one docieraj
do wiecznie zmiennej (przeniknitej wichrem ycio-
wym) rzeczywistoci. Poeta musi take dba o do-
84 ERUPCJA TALENTU

br sw. Sowa, pojcia faszuj

Henri Bergson
by ulubionym obraz rzeczywistoci i utrudniaj
filozofem poety. dotarcie do niej. Konieczne jest
Lemian rozwin sowotwrstwo, tworzenie metafor
twrczo jego - odkrywczych, pokazujcych nie-
koncepcje
znane zwizki midzy rzeczami,
i stworzy wasny
system wane jest odwieanie jzyka przez
estetyczny stosowanie neologizmw lub archa-
oparty na izmw. Poeta jako jednostka wybit-
zasadach na nie powinien uywa sw pospo-
bergsonizmu.
litych, banalnych, powinien kreowa
swj oryginalny jzyk, ktry im dal-
szy bdzie od banalnej codziennej
prozy, tym lepiej. Aby dotrze do te-
go, co jest jeszcze ywe, trzeba si
przedrze przez cale zoa i pogorzelisko doszczt-
nie zuytych a osaczajcych nas zewszd fraze-
sw". Sowotwrstwo pozwala adekwatnie przed-
stawi zmienn rzeczywisto i bogactwo jej form.
Sam stosowa w swych utworach wiele metafor
i wyrae w skrcie poetyckim oddajcych dozna-
nia metafizyczne, na przykad: We wsi naszej nie-
ziemskie bywaj wieczory", Oto pragn odgadn
bieg ycia strumieni", Gdy umr, siostry moje, za-
gacie blask soca" i wiele innych.
Swoj koncepcj poezji, w ktrej akcentowa jej
formalne aspekty - uzasadniajc to argumentami
metafizycznymi - wyprzedzi inne teorie, na przy-
kad formalistw rosyjskich czy idee Henri Bre-
monda, popularne w okresie midzywojennym
i pniej. Na polskim gruncie myl Lemiana po-
przedzia zblione ideowo rozwaania teoretyczne
Ewolucja twrcza Bergsona
to ksika, ktr Lemian Witkacego.
czyta z najwiksz Pragn zwrci uwag na artykuy i recenzje Le-
przyjemnoci/Zwykle czyta miana drukowane w czasopismach. W szkicu
w ku, lec. Potem ywo
O potrzebie pracy kulturalnej poeta wezwa inteli-
dyskutowa na temat
przeczytanych lektur gencj do podjcia wysikw zmierzajcych do po-
z przyjacimi. dwignicia kultury. Sytuacj w kulturze ocenia
jako z i gron dla przyszoci narodu. Stwier-
dza, e u nas panuje kawiarnia, handel i nieuc-
two", e kto moe ucieka za granic, aby tam
Koncepcja poezji 85

Lemian stworzy
ok. 1910 r. oryginaln
koncepcj poezji, w ktrej
gwn rol odgrywa wiat
pierwotnych instynktw,
emocji, wiat legend
i obyczajw istniejcych
jeszcze wwczas na polskiej
wsi. Ale t witalistyczn
i mitotwrcz ludowo
traktowa jako wyobraniowe
to i jzykowe rdo swej
filozofii istnienia i poetyckiej
kreacji. Poezja Lemiana
miaa wiele wsplnych cech
z malarstwem Witolda
Wojtkiewicza, ktrego obrazy
utrzymane byy w stylu
groteskowo-fantastycznym,
znale rodowisko kulturalne, ycie umysowe, przesycone nostalgi
i pesymizmem. Tem akcji
biblioteki i muzea". Dziwnie brzmi te sowa pisa-
dramatw ukazanych postaci
ne w pierwszym dziesicioleciu XX w., poniewa najczciej byy wie i ka.
taki apel mgby zosta napisany rwnie dobrze
w latach 70., 80., czy 90. Przyczyny - zdaniem
Lemiana - tkwiy w tym, e elita intelektualna
jest bierna, nie bierze spraw kultury w swoje r-
ce. Nastpowa take zalew polskiej kultury
przez kultur obc - rosyjsk, ktra coraz swo-
bodniej przenika do literatury naszej, a wic
i do ycia". Wpyw mentalnoci rosyjskiej by-
by dla nas zgubny - ostrzega poeta. W recenzji
ksiki Wadysawa Jabonowskiego Dookoa
Sfinksa Lemian pisa midzy innymi, e nard
rosyjski wlecze do zguby inne narody. Dusza
rosyjska niszczy dla samego niszczenia, nic nie
budujc, nie znajc adnych umiarw, ad-
nych kompromisw [...]"
Take elita intelektualna - zdaniem Lemiana -
jest w Rosji przesiknita nihilizmem, co wida nie
W 'rd lektur Lemiana
tylko w yciu, sztuce, ale take w krytyce literac-
znalazy si Pieni ludowe
kiej. Nihilizm, zaprzeczenie, doprowadzenie do celtyckie, germaskie,
szau i rozpusty, objy myl krytyczn w Rosji". romaskie, w przekadzie
Poeta nie tylko surowo i bez pobaania ocenia po- Edwarda Porbowicza.
staw inteligencji rosyjskiej, ale take pragn, by
 ERUPCJA TALENTU

polska kultura nie wpada w ten

sam obd dekadencji. Lemian
mia nadziej, e hasa goszone
przez witalistw (wyznawcw fi-
lozofii ycia, a wic take zwolen-
nikw Bergsona) - to jest denie
do czynu, wysiek przeciwstawie-
nia si pesymizmowi - zostan
w Polsce przyjte i uznane za ha-
sa nadchodzcej epoki.
Fakt, e negatywnie odnis si
do inteligencji rosyjskiej, nie wy-
nika z jego niechci do kultury Rosjan, lecz wyni-
Piszc ballad Gad, poeta
zainspirowa si ka z gbokiego zrozumienia jej innoci wobec
redniowieczn ballad Smok kultury polskiej i z realnego wwczas niebezpie-
zamieszczon w Pieniach czestwa rusyfikacji narodu polskiego. Sam poeta
ludowych w przekadzie
bardzo interesowa si poezj rosyjsk, pisa prze-
Porbowicza. Lemian
odrzuci! redniowieczny cie po rosyjsku i tumaczy poetw rosyjskich.
sztafa i przywoa archetyp Niemniej nie chcia, aby Polacy pisali i yli jak
mioci zwierzcej, mioci- Rosjanie.
-trucizny, uczucia Ewidentna wymowa antyrosyjska tekstu Le-
wykraczajcego poza gatunek
ludzki. Podobne motywy
miana spowodowaa, e w edycji pism poety
obecne byy take z 1959 r. ta recenzja nie moga si ukaza. Tak
w twrczoci Franza von wic w PRL zabronione byo to, co dopucia do
Stcka czy Pilar Coomonte. druku cenzura carska - wszak recenzja Lemiana
ukazaa si w Prawdzie" 19 lutego 1910 r. Tekst

Kawiarnia U Lijewskiego.
Tu powstao wiele pomysw
kabaretowych i anegdot,
ktre kryy potem po caej
Warszawie.
Przeciw mentalnoci rosyjskiej 87

pominity przez wydawc Szkicw literackich ogo-

O Warszawie z tego okresu
siem na amach Twrczoci" w 12. numerze Stanisaw Przybyszewski
z 1995 r. powiedzia: Jest wstrtna
Take w lutym 1910 r. Lemian wzi udzia i obrzydliwa". Opuci) wic
w akcji zorganizowanej przez Stefana eromskiego, miasto i wyjecha do
Torunia. Jan Lorentowicz
ktry ogosi list otwarty dotyczcy sprowadzenia uwaa, e Warszawa to
zwok Juliusza Sowackiego. Poniewa biskup kra- miasto najmniej artystyczne
kowski nie zgodzi si na zoenie prochw wiesz- w Europie". Mimo to
cza na Wawelu (stao si to dopiero w 1927 r.), nie- pozosta tu nawet w latach
I wojny wiatowej, gdy
ktrzy pisarze zaproponowali, aby koci Juliusza
Rosjanie ostrzeliwali jego
Sowackiego przestay by koci niezgody w naro- mieszkanie. W rzeczywistoci
dzie" i aby prochy twrcy Kordiana spoczy... Warszawa dawaa si lubi
w Tatrach. Za takim pomysem opowiadali si mi- i wielu pisarzy, np. Prus, nie
dzy innymi Sienkiewicz, Stanisaw Witkiewicz i Ta- wyobraao sobie ycia
w innym miecie.
deusz Miciski.
Inni pisarze poparli pomys i uchwalili, e Sowac-
ki spocznie w skaach Kocielca nad Czarnym Sta-
wem. A gdy nadejdzie dzie wolny, dzie godny je-
go niepodlegej, krlewskiej harfy, przeniesiemy go
z tej grnej pieczary, my lub potomni, do mauzo-
leum Krakowa czy do mauzoleum Warszawy". List
ogosiy Kurier Poranny" (6 lutego), ktrego redak-
tor usun sowo niepodlega" oraz nazwy miast,

.Lemian by cenionym
poet, zanim jeszcze wyda
pierwszy tom wierszy. Jego
nazwisko trafio nawet do
encyklopedii, chocia poeta
nie mia na swym koncie
adnej ksiki. Jest to
ewenement w historii
literatury. Sprawiy to nie
dokonania literackie, lecz
ukady towarzyskie.
W Kulturze"
Rzymowskiego i Johna poeta
zamieszcza! recenzje spektakli
teatralnych oraz utworw
Staffa i Tetmajera. Wsppraca
skoczya si nieoczekiwanie
pod koniec 1910 r.
ERUPCJA TALENTU
nastpnie - w penym brzmieniu Nowa Reforma"
i Sfinks".
Pod odezw podpisao si okoo 60 pisarzy
i uczonych, midzy innymi Aleksander Brckner,
Artur Grski, Jan Kasprowicz, Maria Konopnic-
ka, Antoni Lange, Jan Lemaski, Bolesaw Le-
mian, Zofia Rygier-Nakowska, Wadysaw Or-
kan, Eliza Orzeszkowa, Ferdynand Ruszczyc, Wa-
caw Sieroszewski, Ludwik Solski, Leopold Staff,
Andrzej Strug, Wacaw Szymanowski, Edward
Wittig, Stanisaw Wyrzykowski, Mariusz Zaruski,
Aleksander Zelwerowicz i Stefan eromski.
Przeciwnikiem pomysu by Jan Gwalbert Pawli-
kowski, ktry we lwowskim Lamusie" zaleca wy-
mierzy autorom pomysu 25 kijw w krakowskim
Barbakanie i ubolewa, e tak absurdalny pomys
poparli ludzie wybitni, nie tylko dekadenci".
W 1910 r. Bolesaw Lemian podj wspprac
z Kultur Polsk" stworzon przez Aleksandra
witochowskiego, gdzie pisa recenzje. Po napi-
saniu 5 tekstw w cigu roku poeta wicej recenzji
dla tego pisma nie zrobi - chocia istnieje jeden
tekst niepewnego autorstwa, by moe Lemiana.
Poeta napisa dla miesicznika Kultura" entuzja-
styczn recenzj tomu Ptakom niebieskim Staffa,
napisa szkic o najnowszych dokonaniach Kazi-
mierza Przerwy-Tetmajera, swe-
go mistrza w dziedzinie poezji
w latach modoci. Kolejne re-
cenzje dotyczyy przedstawie
teatralnych Kltwy Wyspia-
skiego, Wielkiego Fryderyka No-
waczyskiego oraz Snu srebrne-
go Salomei Sowackiego. Warto
o tym przypomnie, gdy i te utwory Lemiana ja-
ko krytyka nie znalazy si w zbiorze pism esei-
styczno-recenzyjnych poety, lecz na amach
Twrczoci". Entuzjazm dla dokona twrczych
Tetmajera czy Staffa szed w parze z krytyk spo-
sobu realizacji dramatw. Lemian by zwolenni-
kiem odnowy teatralnej. Jego myl sza ku insceni-
Lemiana wizja teatru 89

zacji, wizji reyserskiej, ktrej

poddaj si aktorzy, scenograf,
K
Wroczyski, jeden ze
kompozytor. Wedug Lemiana wspzatoycieli
autorem dziea teatralnego jest Teatru Artystycznego.
reyser. Ta myl wspbrzmi Dba o finanse
i razem z Lemianem
z wczesnymi pogldami refor- zajmowa si
matora teatru Edwarda Gordona koncepcj
Craiga i Wsiewooda Meyerhol- artystyczn. Dziki
da. W Polsce teatry zreformowa- niemu niektre
przedstawienia
ne, oparte na pracy reysera i ze- nawizyway do
spou, powstay dopiero w okre- nowoczesnego teatru
sie midzywojennym. Stworzyli Maxa Reinhardta.
je Schiller i Osterwa. Lemian
uwaa, e sztuka teatralna nie jest mieszanin in-
nych sztuk", ale now, samodzieln caoci stwo-
rzon przez reysera i zesp. Jej zadaniem jest
wprowadzi widza w odpowiedni nastrj, pozwala-
jcy na poddanie si przeyciom metafizycznym.
Celowi temu miao suy maksymalne odrealnie-
nie scenografii.
Po teoretycznym rozwaeniu koncepcji i napisa-
niu Pierrota i Kolombiny Lemian postanowi zrea-
lizowa swoj wizj nowoczesnego teatru, tworzc
wasn scen.
W Udziaowej zapali do swego pomysu Kazi-
mierza Wroczyskiego, modego literata, autora
kilku sztuk napisanych w Heidelbergu. Bolesaw li-
czy, e przedsibiorczo Wroczyskiego przyda
si przy zaatwianiu lokalu, funduszy i w pracy or-
ganizacyjnej. By on bowiem czowiekiem czynu Wincenty Drabik
zawsze i wszdzie szukajcym ujcia dla swej ener- - genialny scenograf.
gii" - wspomina Wroczyskiego Wadysaw Grze- W czasie gdy Lemian
zaproponowa mu
lak, pikolak z Udziaowej.
wspprac z Teatrem
Do udziau w naradach przy kawiarnianym stoli- Artystycznym, nie by jeszcze
ku zaproszony zosta jako jedyny praktyk sztuki tak znany jak pniej. Poeta
teatralnej aktor i reyser Janusz Orliski, a take przeczuwa jednak jego
malarz i scenograf mao wwczas znany, lecz bar- talent. Dziki
dowiadczeniom zdobytym
dzo zdolny, Wincenty Drabik. W okresie midzy- w tym teatrze Drabik sta si
wojennym zrobi wielk karier. Drugim scenogra- najwybitniejszym
fem zosta Adam Ptawski, ktrego gustowi este- scenografem dwudziestolecia
tycznemu Lemian ufa od dawna. midzywojennego.
90 ERUPCJA TALENTU

Jedyn rzecz, ktr posiadalimy,

Edward Gordon Craig (na
zdjciu z Leonem Schillerem)
stworzy) now teori teatru. ry z kolei Lemian nazywa jarmarczn bud. Ju na
Gtosi, e teatr nowoczesny pocztku dziaalnoci sceny zarysoway si rnice
powinien by oparty na
rytmie i sugerowa widzom
akcj poprzez wszystkie
elementy spektaklu - myl
reysera, gr aktorw, i naturalistycznej.
dekoracje, muzyk,
stylizowany ukad gestw.
tworzc teatr - byt program. [...]
Chcielimy przeszczepi teatr stylizo-
wany. .." - pisa po latach Wroczyski.
Lemian z zapaem rozprawia o zao-
eniach ich teatru. Mg rozprawia
godzinami, zwaszcza o teatrze styliza-
cyjnym. Zna dobrze teatr rosyjski
[...]" Interesoway go dokonania Te-
atru Artystycznego Stanisawskiego
i Meyerholda. Wroczyski orientowa si w realiza-
cjach Komedii Francuskiej i teatru Reinhardta, kt-
w rozumieniu celw i sposobw inscenizacji Teatru
Artystycznego. Lemian i Drabik byli zwolennikami
stylizacji, Wroczyski i Orliski - sztuki realistycznej
Na pocztku pracy z aktorami Lemian podj
si referatu o stylizacji, wyjani aktorom zaoenia
swojej koncepcji teatru. Mwi take o metodach
pracy, co spodobao si aktorom, ktrzy nie sysze-
li o ideach Craiga i Lemiana.
Najtrudniej byo przekona aktorw do koncep-
cji teatru stylizowanego oraz uoy ambitny, a za-
razem przycigajcy publiczno repertuar. Nie
byo natomiast problemu z lokalem. Nowy teatr

Ta,
Tak rysownik widzia
objcie dyrekcji Teatru
Artystycznego przez
Lemiana i jego
wsppracownikw:
Kazimierz Zalewski (dyrektor
Teatru Maego) spada, aktor
Janusz Orliski pomaga
wznie Teatr Artystyczny
w gr, cay ciar
(koncepcja, reyseria, dobr
repertuaru) spada na
drobnego Lemiana, ktrego
wspiera Kazimierz
Wroczyski.
Teatr Artystyczny 91

na czas wakacji zaj siedzib Teatru

Maego w Filharmonii. W kwestii re-
pertuaru doradzali kierownikom no-
wego teatru Miriam Przesmycki,
a take Jan Lorentowicz. Lemian,
pragnc, by pierwsza realizacja poka-
zaa Warszawie co nowego, wybra
sztuk Christiana Dietricha Grabbe-
go art, satyra, ironia i gbsze zna-
czenie, ktr w tumaczeniu Berenta
drukowaa kilka lat wczeniej Chi-
mera". Tytu sztuki niemieckiego ro-
mantyka nie by zbyt chwytliwy dla
potencjalnych odbiorcw, ale sztuka
podobaa si zarwno pozostaym
twrcom teatru, jak i aktorom.
Do realizacji przedstawienia potrzebne
byy pienidze na kostiumy, dekoracje,
gae aktorskie itp. Do spki dopuszczono kuzyna lVliriam otrzyma od
Wroczyskiego, Karola Bergera, handlowca, ktry Lemiana darmowy bilet
da 1000 rubli. Drugie tyle poyczy Wroczyski. Le- na przedstawienia Teatru
mian, ktry twierdzi, e pienidze zaatwi, nie da Artystycznego.
nic. Po pewnym czasie Miriam przeznaczy na po-
trzeby teatru swoje honorarium za przekad sztuki
Maeterlincka, ktr wystawiono w Krakowie.
W kwietniu ogoszono w Nowej Gazecie", a na-
stpnie w innych pismach, powstanie Teatru Arty-
stycznego pod dyrekcj Bolesawa Lemiana, Kazi-
mierza Wroczyskiego i Janusza Orliskiego. Po
raz pierwszy w Warszawie powzito inicjatyw stwo-
rzenia teatru artystycznego prowadzonego ze wia-
domoci celw i tendencji" - pisano. Do 14 maja
trway prby. Lemian okaza si znakomitym rey-
serem i nawet Janusz Orliski, dowiadczony aktor
i reyser, poddawa si jego sugestiom. Niestety,
brak wystarczajcych rodkw finansowych sprawi,
e dekoracje nie byy takie, o jakich marzy Lemian.
Mimo to sztuka Grabbego miaa najwiksze powo-
dzenie ze wszystkich inscenizacji.
Recenzje byy na og bardzo dobre. Tadeusz Na-
lepiski w Kurierze Warszawskim" napisa: To, co
92 ERUPCJA TALENTU

widzimy w Teatrze Artystycznym [...] wiadczy, e

Zdjcie z przedstawienia
Scapin-matacz w reyserii Warszaw sta na wysiek prawdziwie artystyczny
Lemiana. Stary przekad - w kierunku utworzenia na scenie stylu dla niepo-
Franciszka Ruszkowskiego spolicie literackiego utworu". Chwalono gr (Mi-
(tumaczenie Boya- skiego w roli Diaba i Wadysawa Zieliskiego jako
-eleskiego ukazao si
Mollfelsa. Sfinks" ocenia: Reyseria pomysowa,
dopiero w 1912 r.), brak
finansw i tradycyjna gra umiejtnie zharmonizowana stylizacja dekoracji
aktorw przyczyniy si do i wykonania, pomimo drobnych usterek [...] daa wi-
fiaska spektaklu. dowisko niezwykle interesujce".
Tylko Wacaw Grubiski w Kurierze Poran-
nym" twierdzi, e na scenie panowa chaos i uzna
przedstawienie za niezrozumiae.
24 maja odbya si premiera sztuki Moliera Sca-
pin-matacz (dzi znamy j w wietnym przekadzie
Boya jako Szelmostwa Skapena). Reyser chcia,
aby inscenizacja do zudzenia przypominaa teatr
z XVII w. z arystokracj siedzc blisko sceny,
z aktorami czekajcymi na sw kolej. Brak pieni-
dzy spowodowa, e przedstawienie wygldao jak
widowisko teatrzyku szkolnego. Nie byo hrabiw,
jedynie aktorzy na awkach czekali na swoj kolej.
Sztuk grano tylko 6 razy, co przy ponad 20 przed-
stawieniach artu byo sabym wynikiem. Mimo to
Tygodnik Ilustrowany" stwierdzi, e publiczno
bawia si doskonale, przygldajc si zabawnym
matactwom sprytnego sugi, Scapina".
Odejcie Lemiana z Teatru 93

Nastpnie grano Doywocie i Gro-

miwoj Arystofanesa. Pierwsze dwie
sztuki reyserowa Lemian, Doy-
wocie - Wroczyski, Gromiwoj rw-
nie on, lecz przy udziale Lemiana.
Doywocie krytyka ocenia jako naj-
sabsze przedstawienie Teatru Arty-
stycznego. Sfinks" pisa, e publicz-
no nie chce uwierzy, e na Molie-
rze i Fredrze mona si bawi i mia
nie gorzej, cho troch inaczej, ni na
farsach i operetkach".
Po Gromiwoi Gazeta Warszawska" gosia, e
Sala Teatru Artystycznego
Teatr Artystyczny jest nie tylko potrzebny, ale Bolesawa Lemiana miaa
wrcz niezbdny w Warszawie. Pojawiy si jednak by miejscem eksperymentu
gosy, e reyserw cechuje przerost ambicji", e w dziedzinie sztuki teatralnej.
Lemian pragn wznie na
nie licz si z gustami publicznoci.
wyyny sztuk reysersk,
Teatr Lemiana i Wroczyskiego jako placwka a do dziaa teatralnych
prywatna nie otrzymywa dotacji, musia zarobi wczy nie tylko aktorw,
na siebie, co wicej: jedn szst dochodw odda- scenografw czy muzykw,
wa na Teatry Rzdowe, tote dyrekcja zmuszona lecz take widzw. Prba si
nie powioda. Poeta podj
bya wprowadzi lejszy repertuar. ten wysiek raz jeszcze
Na pocztku lipca Lemian podj si reyserii w odzi, ale nie udao mu si
Kobiety i pajaca, sztuki opartej na powieci Pier- trafi do panteonu twrcw
re'a Louysa, jednak ju po tygodniu zrezygnowa odnowy teatru polskiego.
Jego ladem poszli Osterwa,
z tej pracy. Reyseri przej Wroczyski. By mo-
Schiller i inni reyserzy.
e wtedy doszo do konfliktu midzy nim a Le- O wkadzie Lemiana
mianem, bo poeta ju niczego wicej nie wyrey- w rozwj teatru zapomniano.
serowa w tym teatrze. Repertuar take coraz bar-
dziej odchodzi od zaoe pocztkowych. Jesieni
Lemian ogosi w prasie, e nic go ju z tym te-
atrem nie wie.
Zaj si przygotowywaniem tomu poezji, stwo-
rzy cykle wierszy Pieni mimowolne i Poematy za-
zdrosne, a nastpnie zawar ustn umow z wy-
dawc Jakubem Mortkowiczem na napisanie tomu
poezji, bajek arabskich, ksiki oryginalnej dla
dzieci i na przekad Dyla Sowizdrzaa. Poeta wzi
od wydawcy spor zaliczk na napisanie zamwio-
nych dzie i w grudniu 1911 r. wyjecha z rodzin
do Parya.
ROZDZIA SZSTY 95

KAWIARNIE PARYA
I GAJE PROWANSJI

W
Paryu rodzina Lemiana zamieszkaa po-
nownie przy ulicy Vavin, o kilka krokw od
mieszkania, ktre wynajmowa w czasie
pierwszego pobytu w stolicy Francji. Poeta
najwyraniej lubi wraca do znajomych miejsc. Czu si
wtedy pewniej. Mia te nadziej, e ycie potoczy si tak
samo jak dawniej.

Paryska kawiarnia
La Rotonde bya na
pocztku XX w.
ulubionym miejscem
spotka artystw
i literatw. Na zdjciu
obok - widok dzisiejszy.
96
W,czasie drugiego pobytu
Lemiana w Paryu w stolicy
Francji byli: eromski,
Sieroszewski, Wieniawa-
-Dugoszowski, Andrzej
Strug, Stanisaw Ostrowski,
Antoni Lange, ktrzy
zaoyli Towarzystwo nie widz, bo nie mam czasu. Pisz tak duo, em
Artystw Polskich w Paryu, nigdy tyle nie pisa". Przygotowywa debiutancki
wan organizacj tom wierszy, mia ju wikszo materiau. W Pary-
reprezentujc i wspierajc
pisarzy i plastykw polskich
yjcych w Paryu. wejd do Sadu rozstajnego, a kilka do ki. Tu po-
W siedzibie Towarzystwa
organizowano odczyty,
wystawy malarstwa, wieczory
poetyckie.
KAWIARNIE PARYA...
Ulic Vavin zamieszkiwali ludzie
stateczni, co na Montparnassie, dziel-
nicy na poy wiejskiej, byo rzadko-
ci. W domach zbudowanych nie tak
dawno (na pocztku wieku) mieszkali
profesorowie uniwersytetu, literaci,
dziennikarze oraz artyci Szkoy
Sztuk Piknych. Sporo byo przyby-
szw z Anglii i Polski. W dzielnicy,
w ktrej mieszka poeta, zwanej dziel-
nic angielsk, spotka mona byo
take zakonnice, jezuitw z trjgra-
niastymi nakryciami gowy.
Montparnasse w czasie obecnego
pobytu Lemiana szybko si zmie-
nia. Wprawdzie istniay jeszcze sa-
dy i winnice, ale w 1911 r. wytyczo-
no bulwar Raspail. Tam ulokowaa
si kawiarnia Dme. Z drugiej stro-
ny kwartau, u zbiegu bulwarw
Saint-Michel i Montparnasse, nadal
przeywaa okres prosperity Close-
rie des Lilas. Kiedy bywali tu Verlaine, Strind-
berg, Oscar Wilde, Jean Moreas, ktry udziela
modym poetom rad w rodzaju: Opierajcie si na
zasadach, to wreszcie si ugn".
Pocztkowo Lemian nie udziela si towarzy-
sko. W Paryu teraz mgy i deszcze. Z nikim si tu
u napisa Zielon Godzin, wiele wierszy, ktre
wstaa farsa sceniczna Bajka o zotym grzebyku,
ktr bez powodzenia chcia poeta wystawi naj-
pierw w Paryu, pniej w Warszawie. Stworzy
take dramat mimiczny Skrzypek Optany i inten-
sywnie pracowa nad zamwionymi przez Mortko-
wicza bajkami dla dzieci.
Pisa je czciowo z myl o wasnych crkach,
a czciowo dla osobistej przyjemnoci. Powstay ar-
Banie wschodnie 97

Dziki umowie
z Mortkowiczem,
ktry zamwi
u Lemiana banie
wschodnie,
powstay jedne
z najpikniejszych
bajek w polskiej
literaturze
- Klechdy
sezamowe
i Przygody
Sindbada eglarza.

cy dziea literatury baniowej: Przygody Sindbada

eglarza i troch pniej Klechdy sezamowe. Przy
pisaniu Sindbada Lemian odszed daleko od pier-
wowzoru arabskiego, co mona sprawdzi, siga-
jc do wielotomowej edycji Ksigi tysica i jednej
nocy. Wprowadzi midzy innymi przezabawn
posta wuja Tarabuka, poety-grafomana. Opra-
cowujc Klechdy sezamowe, korzysta z istniej-
cych wyborw i adaptacji bani wschodnich,
a take z francuskiego przekadu Gallanda
(i by moe Mardrusa). Oczywiste jest, e moty-
wy i historie Tysica i jednej nocy poeta zna
wczeniej, czego dowodem s jego utwory oparte na
wtkach tych opowieci, jak Sidi Numan, Nieznana
Okadka pierwszego
podr Sindbada eglarza oraz zaginiony poemat wydania Klechd sezamowych
Pari-Banu. Mona przypuszcza, e zna te banie
ju w dziecistwie. Prawdopodobne jest take, e na
nowo zetkn si z edycj opowieci wschodnich jesz-
cze w Warszawie przed wyjazdem, poniewa wtedy
uzgodni z Mortkowiczem, e napisze banie orien-
talne. Warto take przypomnie, e w tym samym
okresie inny pisarz, Kornel Makuszyski, pracowa
nad swoj wersj Awantur arabskich, ktre ukazay
si nakadem Gebethnera i Wolffa" w 1913 r. By
moe obaj autorzy zainspirowali si jak edycj ba-
ni Tysica i jednej nocy z tamtego czasu.
98
De
Debiut poetycki Lemiana
nastpi do pno. Przygotowywa te drugi tom, ktry mia si sta
Rwienik poety, Leopold
Staff, wyda pierwszy tom
11 lat wczeniej. Sad
rozstajny Lemiana ukaza si
u schyku epoki modernizmu.
Poeta niepotrzebnie wczy
do zbioru symbolistyczne,
epatujce egzotyk wiersze
z Chimery". Rwnoczenie
jest tu wiele bardzo dobrych
utworw zapowiadajcych
dojrza twrczo stwierdzi, e usun z tomu cykle Pod stra wieczo-
Bolesawa, m.in. Usta i oczy,
Zmory wiosenne,
O zmierzchu, W poudnie.
KAWIARNIE PARYA...
Lemian, przygotowujc tom wierszy do druku
(w wikszoci zoony ju u wydawcy), mia proble-
my z doborem i ukadem wierszy, a przede wszyst-
kim z tytuem. Radzi si w tej kwestii Miriama Prze-
smyckiego, ktry nadal by dla Bolesawa najwik-
szym autorytetem literackim. Kopoty poety s do
zabawne i pokazuj, jak czsto Lemian by
nieporadny nie tylko w sprawach yciowych,
ale i artystycznych. Jego wasne propozycje by-
y pretensjonalne i mog budzi miech. Po-
niewa gwnym (a moe i jedynym) terytorium
mojej twrczoci jest natura, a wic ziemia, tedy
chciaem da tytu: Wieci z poblia". Inne
pomysy Lemiana to: Harfa widzca, Kwiaty
widzce, Wrtnia rozwarta, Harfa w parowie,
Czaty soneczne, wreszcie Znj zwierciadlany.
Byy i inne pomysy, choby Zasiew przy-
drony i Rana zagroda. Pojawi si take tytu
Sad na rozstajach, Sad rozstajny, ale poeta nie
by do tego przekonany. Zdaje mi si, e najle-
piej da nazw: Zagon chabrowy".
Mczy si z ukadem i tytuem do lutego 1912 r.
Miriam poradzi poecie, aby wybra Sad rozstajny.
I tak zostao.
Jednoczenie Lemian zacz pisa Klechdy pol-
skie, nazwane przez siebie osobliwymi nowelami".
dalszym tej caoci rozwojem mimo nowych ryt-
mw i obrazw oraz odmiennej nieco treci".
W styczniu bya gotowa poowa nowego tomu
(w jej pierwotnej wersji).
W tym czasie pojawiy si charakterystyczne dla
Lemiana wtpliwoci co do wartoci jego pracy. Po
uwagach Miriama, ktry radzi usun z Sadu roz-
stajnego kilka mniej udanych cykli, a take zmniej-
szy liczb wierszy z cyklu Anioowie, Bolesaw
rw i W pobliu soca. Nie wiem, czy pierwszy tom
jest tym, czym go uczyni chciaem".
Intensywna praca pozwolia poecie skrystalizo-
wa pogldy na cel swej twrczoci. Lemian wy-
Potga wyobrani 99

zwala si z gorsetu poezji spod znaku symbolizmu

Pikno polskiej przyrody
i dochodzi do wasnej, niepowtarzalnej idei, do i motywy ludowe s wyrane
wasnych wiatw poetyckich. Zapragnem w twrczoci Lemiana.
wej w wiat - w natur - w kwiaty - w jeziora - Poeta by wraliwy na polski
w soce - w gwiazdy, wej tak nieodparcie, abym pejza i nawet za granic
opisywa polsk wie
mia prawo wymawia sowa powysze bez uzasad-
z Lubelszczyzny i ziemi
nie ideowych [...]" Co ciekawe, t natur, ten las, radomskiej.
ktry wesp z tob zieleniejc si, dyszy", te g- Impresjonistyczne opisy
stwy zieleni", te spltane zielonoci zwoje", o kt- sadw, lk i lasw
rych poeta pisa w Zielonej Godzinie - Lemian znajdujemy m.in. w wierszach
W poudnie, Wieczory
znalaz w ogrdku z kilkoma marnymi drzewami.
(z tomu Sad rozstajny),
W jego wyobrani na wp zesche drzewa wyra- Odjazd, Wieczr i Wiosna
stay w wiekowe dby a trawniki pene byy kwia- (z tomu ka).
tw, na ktrych dray krople rosy" - wspominaa Powyej - Sad w Chrzesnem
modsza crka poety, Wanda. Do ogrdka jedzi Wadysawa
Podkowiskiego.
po poudniu i tam pisa wiersze do tomu Sad roz-
stajny i ki, ktr chcia opublikowa wkrtce.
W licie do Miriama Lemian wyzna, e jego ro-
zumienie poezji jest dalekie od koncepcji symboli-
100
Zdje mi si, em skona
umylnie i oy,
Przemieniony w szum leny
albo w szelest ki,
Co ycia nie pojmuje bez
wiecznej rozki
Z drzewem, z ktrego
powsta - z kwiatem, co go
stworzy.
Le na wznak na ce...
L.Lemian po wydaniu Sadu
rozstajnego kontynuowa
wspprac z oficyn
Mortkowicza, mimo e
w listach krytycznie ocenia
postaw wydawcy.
KAWIARNIE PARYA...
zmu: Znuyy mnie pojciowe
i pogldowe traktowania rze-
czy, ktre od dawna w poezji
naszej przestay by sob.
Kwiat nie jest kwiatem, lecz
dajmy na to tsknot autora
do kochanki. Db nie jest d-
bem, lecz przypumy, pre-
niem si nadczowieka ku so-
cu". Poeta dy do maksy-
malnej realnoci swojej twr-
czoci, bez wiatopogldowego
porednictwa. Zapragnem, aby we mnie znw
wszystko piewao, kwito i wypeniao si woni".
O rozwoju poety wiadczy jego wyznanie z po-
cztku 1912 r., e niektre utwory z Sadu rozstajne-
go czyta jak nie swoje.
W marcu zaczy si problemy Lemiana z wy-
dawc. Poeta chcia, aby jego debiutancki tom mia
objto 200-220 stron, gdy rzekomo krytyka na-
sza i publiczno patrzy na mae tomiki pogardliwie
[...]" Najprawdopodobniej Lemian spodziewa si
wyszego honorarium za obszerniejszy tom wier-
szy. Mortkowicz ograniczy jednak objto do 187
stron. Lemian wzywa Miriama: uchrocie mnie
od jego oszczdnoci i skpstwa".
Mortkowicz nie ustpi i za tom Lemiana zapa-
ci - wedug sw poety - 100 rubli. Bolesaw skary
si, e jest to honorarium dane waciwie dla op-
dzenia si od autora i dla zaatwienia formalnoci,
aby by w p o r z d k u " . Midzy wydawc a auto-
rem nie byo takiego stosunku, jaki czy twrc
i mecenasa, za jakiego pragn uchodzi Mortko-
wicz. Lemian pisa do Miriama: Czuj, e si
z Mortkowiczem jeszcze przed wyjciem mego tomu
pokc".
Sprawy finansowe midzy Mortkowiczem a pisa-
rzami czsto nie ukaday si po myli twrcw,
czego dowodem satyra na Mecenasa Petroniusza-
-Wydawc, ktr kilka lat pniej napisa Leon
Choromaski:
Wydawca Mortkowicz 101

[...] Z twarzyczk nieco wymoka, jakby wci

kpan w socie.
Troska si, jak uszczliwi literatw polskich
krocie [...]
Myli o nich z ciep trosk, myli wytwornie
a dumnie:
Jeli maj by obdarci, to nie gdzie indziej,
lecz - u mnie"

Zawsze go ogromnie lubiem, dowody skadaem

szczere:
Co rok za moje utwory on wyjeda na Riwier [...]

Ta nie najwyszego lotu satyra oddawaa niezbyt

dobr atmosfer i niepochlebn opini rodowiska
literackiego o Mortkowiczu, skdind zasuonym
wydawcy literatury polskiej i albumw o sztuce
Pienidzy nie starczyo na dugo i Lemian tra-
dycyjnie zwraca si do wszystkich znajomych
o pomoc. Powrt do Warszawy w tej chwili i po- U gry - Jakub
nowne zajcie si dziennikarstwem, ktre egzysten- Mortkowicz, na pniu siedzi
cji na domiar zego nie zapewnia, byoby ruin zu- Stefan eromski.
 102 KAWIARNIE PARYA...

pen ducha". Mimo braku rodkw

marzy o wyjedzie do Bretanii. Liczy
na wsparcie ze strony znajomych. Ak-
tualna wydaje si opinia o poecie ma-
larza zwizanego z Chimer", ktry
kilka lat wczeniej powiedzia, e Le-
mian chce ca sw bied na dru-
gich zwali".
Lemian zdaje sobie spraw z nie-
pewnej sytuacji finansowej. Odczuwa
take wyranie tragizm przemijania,
Da upywu czasu. Ten niespena 35-letni mczyzna wy-
Dachy Parya na ptnie
Celiny Sunderland (u gry) znaje: Ostatecznie czas ucieka, upywa, przemija.
i na przedwojennej Wykrcam si mu, jak umiem. Ale przyjdzie chwila,
pocztwce. Artystka bya kiedy bd zmuszony powiedzie sobie: do, bo ju
w tym czasie pod wpywem wszystko przemino bezpowrotnie. A wanie ta
fowistw, zwaszcza Andre
Deraina, malujcego gwnie
bezpowrotno przeraa najbardziej". Poeta znajdu-
miejskie pejzae. W 1911 r. je remedium na przemijanie: jest nim rytm wiersza,
Pary ttni yciem, ktry sprawia, e sowa rozkoysane nim nie gin, bo
modernizowa si melodia zawsze moe powrci, na tym polega jej
w zawrotnym tempie. Oto jak
pisa o tym w licie do
niemiertelno. Rytm bowiem dobiegajc nawet
Ortwina Leopold Staff: Nie koca posiada zdolno ponownego poczynania si
poznaem wprost Parya. w sobie. Fakt yciowy jest bezpowrotny i niepowta-
Podwoi si ruch, gorczka, rzalny i na tym polega jego tragizm".
krzyk, dym [...] Cae miasto
Myli te, ujte w ramy studium poetyckiego, uj-
czu benzyn. Z pocztku
mylaem, e umr z astmy, rzay wiato dzienne w maju 1915 r. Z pewnoci
wprost oddycha nie mona jednak idea, ktr poeta pniej wyrazi, powstaa
byo [...]" wiosn 1912 r.
Duy wpyw na popraw nastroju
miaa ona autora Zielonej Godziny.
Krzepia go swym optymizmem i wiar
w jego talent, a gdy pisa, zmuszaa go
.. do zjedzenia trzech soczystych befszty-
kw" -jak wspominaa crka Wanda.
Take ycie towarzyskie cieszyo Le-
miana. Mg wymienia pogldy, su-
cha nowin z dziedziny literatury i ma-
larstwa, artowa, wymyla anegdoty.
Czsto przesiadywa w dorokarskiej
knajpce przy Campagne Premiere, ulicy cigncej
si po drugiej stronie bulwaru Montparnasse.
r

Towarzystwo Artystw Polskich w Paryu 103

Oprcz Lemiana zachodzili tu Broni-

sawa i Stanisaw Ostrowscy, Antoni
Lange, Tadeusz Pruszkowski, malarz,
pniejszy rektor Akademii, uroczy
czowiek i bohater wielu anegdot. Du-
sz towarzystwa by Wieniawa-Dugo-
szowski. Przychodzi z on, piewacz-
k, Stefani Calvas. Uwaa si wtedy
za poet. Jeszcze nie odczu fantazji ka-
waleryjskiej, ale ju z fantazj icie
uask podrywa ony swych przyja-
ci, midzy innymi Pruszkowskiego.
Inn polsk kawiarni bya Montpar-
nasse, zwana przez francuskich studen-
tw -jak i caa dzielnica - Mont Parnasse, co miao
swe uzasadnienie. Wreszcie literaci i artyci przenie-
C czasopismo Zoty Rg"
reklamowao si jako
li si do lokalu La Rotonde. Polscy twrcy zaoyli najtaszy tygodnik
w Paryu Towarzystwo Artystw Polskich. Jego sie- ilustrowany. Od 1912 r.
dziba miecia si przy Avenue Denfert-Rochereau, kierownikiem literackim
pisma by Wacaw Grubiski.
w pobliu Obserwatorium.
W 1913 r. Lemian ogosi tu
W tym czasie pismo Zoty Rg" oznajmiao szkic Wpyw Wilde'a na
swym czytelnikom: Pary jest naprawd jedyn wspczesno.
w swoim rodzaju katedr Sztuki, gdzie -jak powiada
zdaje si Oscar Wilde - chrzci si artystw nadajc
im wielkie imiona".
Lemian zachodzi we wtorki na spotkania, ktre
urzdza w Closerie des Lilas Paul Fort, nazywany
wwczas Ksiciem poetw". Podj si take prze-
kadw wierszy tego poety. Ciekawostk jest fakt, e
do tej kawiarni literackiej przychodzili take Trocki
i Lenin, a z malarzy Picasso, Vlaminck, Braue,
Leger, Modigliani, Derain. Z pewnoci Bolesaw
widywa ich siedzcych przy stolikach i popijajcych
wino lub absynt. Widzia chyba ich obrazy. Z pew-
noci jego ona Zofia ledzia nowiny artystyczne
i inspirowaa si twrczoci Deraina i innych mala-
rzy. Jesieni 1913 r. wystawia na Salonie Jesiennym
w Paryu 3 akwarele z cyklu Mio. Prace kupio
angielskie towarzystwo mionikw sztuki.
W poowie roku maonkowie z crkami przenieli
si do nowego mieszkania przy Grand Chaumiere,
104 KAWIARNIE PARYA...

List Antoniego Langego

do Lemiana z 29 wrzenia
1912 r. Wynika z niego, e
Sad rozstajny ukaza si we
wrzeniu 1912 r., a nie -jak
twierdzi! Jacek Trznadel
- pod koniec tego roku.
Korespondencja Lemiana,
w porwnaniu np.
z korespondencj Staffa czy
Tuwima, jest do uboga.
Wiele listw ulego
zniszczeniu. Brak listw
poety do ony i crek,
a take listw od Dory, ony,
innych pisarzy. Znamy tylko
3 listy poety do Teodory
Lebenthal (w edycji
ksikowej zostay
ocenzurowane).
ktre wynajli z oszczdnoci. By to waciwie may
pokj na pierwszym pitrze. Tylko dziki zamio-
waniu do porzdku i talentom uroczej maonki Le-
miana mg on odgrywa jednoczenie rol i sypial-
ni, i pokoju dziecinnego, i pralni, i pracowni malar-
skiej, [...] i wreszcie najgocinniejszego pod socem
salonu literackiego" - wspomina Xawery Glinka.
Wedug jego sw nastrj w domu Lemianw by
pogodny i oderwany od spraw codziennej troski".
Gdy ukaza si wreszcie debiutancki tom poety,
nastrj nieco si pogorszy. Prawda", z ktr Le-
mian wsppracowa do poprzedniego roku, teraz
Gosy krytyki 105

w recenzji jego wierszy bya skpa w pochwaach,

a surowa w zarzutach. Recenzent pisa o misternym
widzeniu, o wraeniu wizji sennej, ale mia uczucie
prni, przez ktr tylko przelatuj obrazy [...]",
czego dowodem miaa by Nieznana podr
Sindbada eglarza. Krytyk pisa: Z ducha
i kultury [poezja Lemiana - przyp. P..] jest
francuska i nosi na sobie pitno i odbicie wpy-
ww ojczyzny Baudelaire'a i Verlaine'a". Uwa-
a, i cykl Oddalecy zosta zainspirowany
utworami Baudelaire'a.
Ocena kocowa bya niepochlebna. Lemia-
na charakteryzowa miao Zadowolenie ze
swego bogactwa i zastoju".
Eustachy Czekalski twierdzi, e Lemian
jest Poawiaczem rzadkoci", e cechuje go
przerafinowanie, jego poezja ma w sobie
co z malarskich przepychw wenecjaskich
mistrzw [...]" By moe krytyk, wiedzc
o tym, e poeta wsppracowa z Chime-
r", ocenia raczej program tego pisma ni
wiersze Lemiana, gdy nie wspomina
0 nowych tonach w jego twrczoci.
Rwnie Antoni Potocki w syntezie Polska lite-
ratura wspczesna (1912 r.) oceni, e rzetelnej Pozytywn recenzj
pracy ducha s wyrazem poezye Bolesawa Lemia- debiutanckiego tomu poezji
na, poety moe znw nazbyt, a do dziwactwa, za- Lemiana zamiecio mato
zdrosnego o wasny ton przey". znane pismo Echo
Literacko-Artystyczne".
Waciwie tylko recenzja w Echu Literacko-Ar-
Pisywali tu Jan Lorentowicz,
tystycznym", ktrej badacze chyba nie zauwayli, Tadeusz Miciski, Jan
bo nie omawiali jej w swych pracach o Lemianie, Lemaski, Gabriela
oddaa sprawiedliwo twrczoci poety-debiutan- Zapolska, a take modzi
ta: Lemiana trzeba zaliczy do szczerych arty- - Juliusz Kaden-Bandrowski,
Piotr Choynowski, Maria
stw i wykwintnych estetw w wyrazie sztuki szu- Dbrowska.
kajcych przede wszystkim pikna. Bardzo piewne
1 bardzo poetyczne s utwory w zbiorze niniejszym,
a czerpie je artysta nie z przey pospolitoci, lecz
z krainy snu". Krytyk nie zauway tendencji anty-
estetycznych, ale trzeba stwierdzi, e w Sadzie nie-
wiele ich jest w porwnaniu na przykad z k.
Recenzent konkluduje: ujrzany wiat jest ogrom-
106
Po przyjedzie Lemiana do
Warszawy na pogrzeb ojca,
poet zaskoczyy nastroje
antyydowskie w miecie.
Organizowano bojkot
sklepw ydowskich.
Lemian ba si, aby
atmosfera wrogoci wobec
ydw nie dotkna i jego. O zmierzchu, Zmory wiosenne.
O przyczynach wzrostu
niechci do ydw w 1912 r.
Marian Kukie pisa:
Pogromy w Rosji i na Biaej
Rusi wywoay now fal snym stylem i neologizmami, e nikt nie chcia
napywow ydw do przyj ich do druku. Moe uda si je odnale?
Krlestwa; a by to element
cakowicie obcy, czciowo
zrusyfikowany. Narastaa
liczba ydw, dochodzc do by rdem do poznania duszy rosyjskiej". Le-
15 procent ludnoci".
W wyborach do Dumy
ydzi-Litwacy popierali
socjaldemokratw, co
irytowao endecj.
KAWIARNIE PARYA...
nie i niespodzianie pikny [...]" i moe dostarczy
prawdziwie piknych wrae [...]"
Lemian, ktry wczeniej para si krytyk, teraz
poczu, co to znaczy by autorem ocenianym - i to
nie zawsze pochlebnie. Z dzisiej-
szej perspektywy musimy za-
uway, e tom Sad rozstajny ma
w sobie jeszcze duo modo-
polszczyzny. Najczstszym so-
wem wystpujcym w wierszach
' jest sowo sen". Dostrzec mo-
na wpywy Staffa (Wieczorem, W socu, Przyjd
jutro...), Sowackiego (Klska czy Nieznana podr
Sindbada eglarza, gdzie pobrzmiewaj echa poe-
matu W Szwajcarii). Pojawia si motyw wany
w nastpnych tomach: mio czowieka do natury
i uczucie przyrody do czowieka. S wspaniae ero-
tyki i wiersze metafizyczne Usta i oczy, W poudnie,
Zniechcony obojtnoci krytyki Bolesaw rzu-
ci si w wir pracy. Zaj si tumaczeniami. Przeo-
y wiersze Szewczenki, ale tak przeadowa wa-
Pragn tumaczy utwory Satykowa-Szczedri-
na, pisarza i satyryka rosyjskiego, ktre miayby
mian w licie do eromskiego pisa, e w utworach
Satykowa wida technik represji wadz carskich.
Pisarz rosyjski mia pokaza wiele podoci niemal
bezcelowej - podoci dla podoci - gnbienia dla
gnbienia - i tej caej struktury bezadu i niewoli,
z ktr i my zwizani jestemy".
Do realizacji pomysu nie doszo. By moe na-
wa twrczoci wasnej albo brak reakcji erom-
skiego wpyny na to, e Lemian nie przetuma-
czy utworw Michaia Szczedrina.
Ze wspomnie osb zwizanych z poet wiado-
mo, e w Paryu Lemian duo czyta, midzy innymi
Villiers de 1'Isle-Adama, Sully Prudhomme'a (laure-
ata Nagrody Nobla). Ubstwia Verlaine'a. Recyto-
mier ojca 107

wa ich wiersze, a akcent mia podobno wietny. W i e m , co znaczy rozka

Wiemy take, e wystpi na wieczorze poezji w To- z ciaem wasnym na wieki
warzystwie Artystw Polskich. I ta ciemno ostatniej
Wtedy przysza nieoczekiwana wiadomo. niedoli -
W Warszawie zmar ojciec poety, Jzef Lesman. Po- Wiem, co trumna, gdy syszy,
jak wbijane brzmi wieki!
eta pospiesznie powrci do kraju. Tu dowiedzia si To - nie boli, nie boli, nie
od siostry, macochy i ciotki Gustawy, e ojciec wra- boli!...
ca do domu od Gustawy i zmar na atak serca. Po- Jeno trzeba raz jeden mocno
dobno szed z paczk butw dla Bolesawa, le si zamkn powieki
I uoy si na wznak
poczu i wstpi do apteki przy Nowym wiecie, e-
powoli...
by si napi wody. Tam umar.
W pobliu cmentarza
Jzefa Lesmana pochowano na Powzkach. Na
pycie grobu widnieje data mierci 28 grudnia
1912 r. mier ojca zbiega si z wydaniem Przy-
gd Sindbada eglarza. W innym czasie poeta cie-
szyby si z powodzenia ksiki. Teraz - wstrz-
nity utrat ojca - czu si zobowizany do zaa-
twienia wszystkich formalnoci, przeprowadzenia
postpowania spadkowego. By odpowiedzialny
nie tylko za sw rodzin, ale take za siostr i ma-
coch. Szuka wic po caych dniach staej posady,
ktrej nie cierpia, ale ktra staa si nagle koniecz-
noci. Na razie wrczy Mortkowiczowi gotowe
Klechdy sezamowe, a nastpnie prbowa wystawi
sw fars napisan w Paryu. Niestety - Stanisaw
Rabski odrzuci j jako zbyt frywolna.
108
W,czasie pobytu Lemiana
w Prowansji powstay
Klechdy sezamowe, a take
przekady opowiada
fantastycznych
amerykaskiego pisarza
Edgara Allana Poego.
Lemian, opisujc
w przedmowie ycie autora
Kruka, stwierdzi, e poeta
nie moe znale dla siebie
s t a n o w i s k a " w adnym
ustroju i w adnym
spoeczestwie. Po latach
podobn myl wyrazi
w wierszu Poeta.
KAWIARNIE PARYA...
Atmosfera w Warszawie bya dla Lemiana bar-
dzo przykra. Ogoszono bowiem bojkot sklepw
ydowskich zainicjowany przez stronnictwo Ro-
mana Dmowskiego. Narodowi demokraci uwa-
ali, e napyw z gbi Cesarstwa ydw rosyj-
skich, tak zwanych Litwakw, szkodzi intere-
som Polakw.
Wacaw Berent ju w 1912 r. pisa o atmos-
ferze wszechstronnie przykrej". Zofia Nakow-
ska w styczniu 1913 r. mwia o dzikich igrzy-
skach antysemickich". Bolesaw Lemian w li-
cie do Miriama, ktry by w Paryu, donosi:
Kwestia ydowska napenia cae miasto nie-
nawici. O innych za to kwestiach nie mwi
si i nie myli wcale". Poeta mia na myli lite-
ratur, ktra obecnie jest w zupenym po-
habieniu" - jak powiedzia Wroczyskiemu,
kiedy spotka go w redakcji Nowej Gazety".
W lutym opublikowa wiersz Po mierci,
ktry trafi dopiero do Napoju cienistego. Pod-
j prac recenzenta w dodatku do Nowej Gazety",
gdzie pisa midzy innymi o wierszach Bronisawy
Ostrowskiej. Gwnie jednak zaj si tekstami ese-
istycznymi publikowanymi w Tygodniku Polskim",
Zotym Rogu", Przegldzie Krytyki Artystycznej
i Literackiej". Ogosi Rozmylania o powieci pol-
skiej, Wpyw Wilde'a na wspczesno, Teatr i pras
oraz Kilka sw o teatrze. Pracowa nad wierszami
do drugiego tomu - ukazay si midzy innymi Re.
Jan Lorentowicz zamwi u poety przekad Opo-
wieci nadzwyczajnych Poego wraz ze sowem
wstpnym. Ukazay si one w Bibliotece Artystycz-
no-Literackiej Muzy" w 2 tomach. Przekad utwo-
rw Poego ukaza si pod koniec 1913 r. W stycz-
niowym numerze Echa Literacko-Artystycznego"
z 1914 r. pojawia si recenzja tej ksiki. Recenzja ta
nie bya nigdzie prezentowana i omawiana. W niniej-
szej biografii cytuj j jako pierwszy. Nieznany kry-
tyk o inicjaach L.P. pisa tam: Tumaczenie p. Le-
miana jest zawsze staranne i inteligentne, a bardzo
czsto poetyczne i pikne, nie ustpuje w niczym po-
Prowansja 109

mnikowemu tumaczeniu francu-

skiemu, dokonanemu przez Bau-
delaire'a [...] Wrd licznego ju
zbioru wydawnictw Biblioteki
Muzy ten Lemianowski prze-
kad Poego bdzie pozycj wyjt-
kowo cenn". *
Gdy ukazaa si recenzja, Le-
mian z on i crkami by ju za
granic. Za honorarium autor-
skie i prawdopodobnie nalene
pienidze ze spadku poeta wyru-
szy w kolejn podr. Bilet na
pocig drugiej klasy z Warszawy
do Cannes kosztowa go 54 ru-
ble. Lemian wynaj pod Can-
nes will Silvy-Philomene" za
okoo 500 frankw.
Kraina, w ktrej przebywam,
jest po prostu czarodziejska.
Mieszkamy za miastem, we wsi,
na wzgrzach - wrd lasw eukaliptusowych i pi-
niowych, w ogrodzie mimozowym, w willi osobnej,
c annes, Nicea (na
fotografiach u gry) i Monte
zoonej z 3 pokojw i kuchni" - pisa w licie. Za- Carlo nciy poet
chwyca si przyrod, wonnym powietrzem. Tak oywionym ruchem,
wonnego powietrza jeszczem nigdy nie zazna. Ma wielonarodowym tumem,
yciem kawiarnianym.
si wraenie, e si kwiaty co chwila oddechem po- Bolesaw chtnie przebywa
chania". wrd ludzi, wymienia
W tym poudniowym krajobrazie, pod socem pogldy, dowiadywa si
Lazurowego Wybrzea, Lemian znalaz polsk 0 nowinkach naukowych
1 literackich.
ziemi, polskie tematy, historie dotyczce ludu pol-
skiego. W swych baniach chcia pocztkowo
przedstawi historie pozbawione elementu zabo-
bonnego i diabelskiego. W trakcie pracy te moty-
wy jednak si pojawiy. Pierwotnie te poeta mia
zamiar jedne klechdy napisa proz, inne wier-
szem. By moe owocem tego zamiaru s ballady
z ki lub Pieni kalekujce.
Lemian chcia opowiedzie wasnymi sowami
bajki, ktre sam sysza w dziecistwie, a take
rozwin pewnego rodzaju zaborczo artystycz-
112
W i e l e z opowieci
wykorzystanych w cyklu
Klechd polskich Lemian
usysza od ony, inne mu si pokaza sposb mylenia czowieka pier-
pozna, czytajc dzieo wotnego oraz przedstawi rwnorzdno wiata
Oskara Kolberga. U gry
- ilustracja Bohdana Butenki
do Jana Tajemnika.
i Mortkowicz nie
zdecydowa si na druk
nowych bani Lesmiana.
Po raz pierwszy ukazay si uznaniem wydawcy. Rozalony poeta pisa Miria-
w Londynie w 1956 r.
KAWIARNIE PARYA...
n", to znaczy uzna, e materia do klechd pocho-
dzi bdzie z caego obszaru dawnej Rzeczypospoli-
tej od morza do morza". Chcia zagarn Litw
i Ukrain".
W kwietniu 1914 r. Mortkowicz zada zmian
w jednej z bani - w Wiedmie. Mia bowiem za-
miar reklamowa klechdy Lemiana jako utwory
dla dzieci. Poeta oponowa, tumaczc, e chce pi-
sa dla czytelnikw dorosych, tak jak to czynili
Gogol, Poe czy Hoffmann. Nie zgadza si te na
adne zmiany w tekcie. Stworzyem, jak mi si
zdaje, proz cenn i do cna wasn, nie liczc si
z nikim i niczym". Wiosn mia ju cztery banie.
Jan Tajemnik oparty by na legendzie omyskiej,
opowiedzianej mu przez on. Lemian wczy
wtki i motywy z folkloru ukraiskiego, podobnie
jak w Podlasiaku. Poeta by zadowolony, e udao
i zawiatw. W trakcie pracy opiera si na klech-
dach opracowanych przez Kazimierza Wycickie-
go, czyta Chodk, Kolberga, rozprawy ludo-
znawcze w Wile" i dzieo Antoniego Marcin-
kowskiego Lud ukraiski. Mimo woonego wysi-
ku dzieo Lemiana nie spotkao si z nalenym
mowi: Gdybym mia choby 75 rb renty miesicz-
nej - ju bybym niezaleny i ju bym potrafi
przykrci pyska takiemu jak on opiekunowi
sztuki. Rozzuchwala si on coraz bardziej [...]"
Poniewa umowa zawarta midzy Lemianem
a Mortkowiczem nie zostaa spisana, nie wiemy,
po czyjej stronie bya racja, i czy poeta dosta ho-
norarium za Klechdy polskie. Lemian pisa, e
Mortkowicz sowo swe dzieli na u s t n e i p i -
m i e n n e. Ustnego nigdy nie spenia, uwaajc to
za zbyteczno. Pimiennemu, w razie monoci,
nadaje tre dowoln". Wyranie wida, e wy-
dawca nie zrealizowa jakiego punktu umowy,
chocia moliwe jest take, i Bolesaw w rozmo-
wie z Mortkowiczem niewaciwie zrozumia jego
W przededniu wojny 113

sowa lub swe nadzieje bra za rzeczywisto

- potem mia pretensje, e yczenia nie zosta-
y spenione. Naley zada pytanie: skoro
wsppraca z Mortkowiczem ukadaa si le,
to dlaczego Lemian kontynuowa j i wyda
u niego k i Napj cienisty1]
Poeta zamierza tworzy dalsze opowieci do
drugiego tomu Klechd polskich. W edycji po-
miertnej Klechd ukazao si 5 utworw, a za
ycia poety tylko Bialocha. W sumie znamy 11
utworw proz Bolesawa Lemiana, z ktrych
Legendy tsknoty drukowane byy w Chime-
rze", a Bialocha i Legenda o onierzu Polskim
w Myli Polskiej".
Lemian w Prowansji nie samym tworze-
niem si zajmowa. Chodzi na spacery po oko-
licy. Miejsce, w ktrym mieszka z rodzin, po-
oone byo na wysokim zboczu, nad urwiskiem.
W dali bkitniao morze. W dole leao miasto
i port. Lemian prbowa szczcia w kasynie, by
w Monte Carlo, gdzie chcia zdoby fortun. Wy- -Lemiana fascynowaa
atmosfera panujca
bra si na dusz wypraw do Mediolanu. w Monte Carlo. Poeta lubi!
Rajski pejza i wspaniay klimat pozwalay za- hazard i bardzo czsto grywa
pomnie o doczesnych kopotach. Jednak nad Eu- w tutejszym kasynie (u gry).
rop zbieray si chmury. Mo-
carstwa zbroiy si, narastaa
atmosfera zagroenia wojen-
nego. 28 czerwca zgin w Sa-
rajewie austriacki nastpca
tronu, arcyksi Franciszek
Ferdynand. Austriacy oskar-
yli o morderstwo rzd Serbii,
ktrej z odsiecz dyplomatycz-
n pospieszya Rosja. Sytuacja
zrobia si niebezpieczna i Le-
mian postanowi wraca do
Warszawy. Pocigiem przez
Wiede, toncy w czarnych
flagach na znak aoby po na-
stpcy tronu, poeta z rodzin
wrci do domu.
 SPOWIED.
Przyszedem na wiat, poprzedzon aob,
I ziemia, trwonie splamiona jej cieniem,
Bya mi jeno pomiertnem wspomnieniem
Dnia, ktry donie zaama nad sob,
/ rad bywaem, e nikt mi nie broni
Noc a przez sen caowa tych doni.

Na moje bdne przybycie w te wiaty

Nie zbudowano nad strumieniem chaty,
Nie ogrodzono jej potem, co zv chrsty
Ujmuje ciszy nalen mu poa,
Aby w tej ciszy, mimo burz dopusty,
Mona si byo i siebie dowoa.
I nie zastaem przed chatna anie
Dumy, na moje wybiegej spotkanie,
Aby mi z wiecem obwieci na czole,
Ile tcz w spichrzu, a soca w stodole
Na skarb dla mego uzbierano ducha?
Wic, gdy mnie pustka zaskoczya gucha,
Stanem, brzozy owiany szelestem,
Wiedzc, czem byem,nie wiedzc, czem jestem.

I jem wwczas i w ki i w sioa,

I trawom ludzkie nadawa przezwiska
I tak po ludzku przezywane zioa
Zrywa dla duszy, co w kwiaty si, wciska,
Aby szvj smutek pobarwi ich pyem
I upodobni si do nich, bo czasem
Bg mi si zdawa kwiecia dnym Lasem,
Nie jeden przeto Las taki wyniem
1 mym marzeniom, by uszy zatraty,
Kurne iv tym Lesie budowaem chaty,

Wiersz Spowied, podobnie Myl Polska" wydawanym

jak ka, ukaza si w pimie przez Mortkowicza.
ROZDZIA SIDMY 115

WOJNA I MIO

P
ierwsze lata wojny poeta spdzi w Warszawie,
gdzie pisa dla niepodlegociowego pisma Myl
Polska". W roku 1916 przenis si do odzi,
gdzie peni funkcj kierownika literackiego Te-
atru Miejskiego. Rok pniej
pozna wielk mio swoje-
go ycia - Dor Lebenthal.

Mi. Mieszkacy Warszawy przyjli

wiadomo o wybuchu I wojny
wiatowej z niedowierzaniem.
Dodatki nadzwyczajne
z informacj o wojnie rozeszy
si byskawicznie.
116
Strzelcy Pisudskiego
wkraczaj do Kielc.
Polscy onierze spotkali si wiza si Komitet Obywatelski, ktrego celem by-
z chodnym przyjciem
mieszkacw. U gry - wizja
artystyczna Stanisawa
Kaczora-Batowskiego, u dou
- fotografia archiwalna.
WOJNA I MIO
W sierpniu 1914 r. wybucha I wojna wiatowa.
W Warszawie ju 31 lipca ogoszono mobilizacj.
Ludno miasta oblegaa banki i kasy oszczdnoci
i wycofywaa swoje wkady. 2 sierpnia banki zawie-
siy wypaty. Ulicami miasta szy gromady rezerwi-
stw ubranych jeszcze po cywilnemu. 3 sierpnia za-
a pomoc ludnoci w czasie wojny. Na czele
Komitetu stan ksi Zdzisaw Lubomirski.
Tygodnik Ilustrowany" wypuci 8 sierpnia do-
datek nadzwyczajny, w ktrym mona byo przeczy-
ta: Wojna. Z brutalnoci krzy-
ack rzucony w wiat, odbi si
ten wyraz rozgonym, szerokim
echem wrd wszystkich ludw
Europy". Autor artykuu redak-
cyjnego, Zdzisaw Dbicki, przy-
pomnia jednoczenie zasad Na-
poleona III o prawie narodw do
samostanowienia.
Na ulicach Warszawy ludzie
mwili: To jest tylko lokalny
zatarg, wojna europejska byaby
w czasach dzisiejszych zjawi-
skiem tak potwornym, e zatarg
W okupowanej Warszawie 117

ten musi by za wszelk cen zlo-

kalizowany" - wspomina! Stani-
saw Dzikowski. Jednoczenie
warstwy wyksztacone, inteligen-
cja, pisarze, adwokaci warszaw-
scy, widzc, e wojna bdzie
miaa zasig co najmniej euro-
pejski, mieli nadziej, i stanie
si przepowiadan przez Mickie-
wicza wojn powszechn o wol-
no ludw. Narastaa nadzieja,
e Polska na tej wojnie moe zy-
ska autonomi, a moe i nie-
podlego...
W sierpniu rodzina Lemiana
spotkaa si u ciotki Gustawy
w mieszkaniu przy ulicy Chmiel-
nej. By stryj Aleksander z on
Michalin, crk Halin i synem
Jankiem (pniejszym Janem Brzechw), by syn
Przy ul. Czackiego
Gustawy i Seweryna Sunderlandw Rudolf z on. w Warszawie mieszkali
Rozmawiano o wojnie i nastrj by raczej minoro- krewni poety, ktrych
wy" - wspominaa Halina Korecka. Rudolf Sunder- odwiedzi w przededniu
wybuchu wojny. W czasie
land, urodzony w 1882 r., dosta wezwanie do woj-
wojny Lemian pracowa
ska. Lemian, kilka lat starszy od swego kuzyna, nie dorywczo, pisa artykuy
przejmowa si wojn. Nie podlega mobilizacji o... poezji, tworzy
- prawdopodobnie uzyska zwolnienie. Adorowa najwspanialsze wiersze (m.in.
on Rudolfa, dowcipkowa. Jego dowcipy nie robiy cykl ka), prowadzi teatr
i przey romans swego ycia.
zamierzonego wraenia, gdy Lol (on kuzyna)
bola zb. Zamiast ple gupstwa, przynisby mi
troch spirytusu na ten zb, bo duej nie wytrzy-
mam" - powiedziaa Lola. Bolesaw zerwa si i wy-
biegi z domu. Niebawem wrci, dwigajc 5-litrow
butl denaturatu. Widok drobnej osoby Lemiana
z t ogromn butl by tak groteskowy, e nawet
znkana Lola wybuchna miechem. mielimy si
wszyscy, zapominajc na chwil o grozie wojny".
Niebawem Aleksander z rodzin wyjecha w gb
Rosji, do ugaska, a nastpnie do Kazania. Gu-
stawa z Sewerynem pocztkowo zostali w Warsza-
wie, a gdy ycie w miecie stao si bardzo cikie,
118
Powieciopisarz Wacaw
Sieroszewski. W modoci jek, za maso 2 ruble. Bogatsi zaczli sprzedawa
zesany na Syberi, w czasie
I wojny zosta uanem. By dziennego uytku podroay o 50%.
najstarszym kawalerzyst.
U dou - orzeek legionowy
z 1914 r.
WOJNA I MIO
przenieli si do domu w Iy. Mieli tam rwnie
sad i troch ziemi. Fabryka fajansu spalia si
w 1903 r. i zostaa zlikwidowana. Sunderlandowie
traktowali dom w Iy jako mieszkanie letnie. Tam
atwiej byo znie braki zaopatrzenia, gdy sad do-
starcza wieych owocw.
Lemian z rodzin zosta w Warszawie. Znosi
wraz z innymi mieszkacami ciary ycia w czasie
okupacji - najpierw rosyjskiej, potem niemieckiej.
Rosjanie wywozili z miasta co si dao. Z samych
azienek wywdrowao 900 olbrzymich pak. Nie
ocalay nawet obrazy w plafonach ciennych umiesz-
czone, odrywano okucia brzowe z drzwi, ozdoby
z kominkw" - wspomina wiadek tych wydarze.
Rosy ceny ywnoci. Za funt chleba trzeba byo
paci 45 kopiejek, za funt misa 1 rubel 20 kopie-
dziea sztuki, aby kupi jedzenie. Przedmioty co-
Do Warszawy napywaa ludno z miejscowoci
pooonych blisko frontu. Mieszkacy Warszawy
z kolei opuszczali miasto. Rosjanie wywieli na
Wschd poddanych niemieckich i austriackich.
Wprowadzono cenzur wojenn, ktra miaa za-
pobiec informowaniu wroga o rzeczywistej sytuacji
na froncie i nie dopuci do paniki.
Komitet Obywatelski zorganizowa wasne skle-
py z ywnoci. W ten sposb prbowano walczy
z narastajc droyzn. Ograniczenia ywnoci
i opau staway si jednak coraz dotkliwsze. Na po-
cztku padziernika zredukowano owietlenie ulic.
11 padziernika Warszawa przeya pierwsze bom-
bardowanie. Zofia Nakowska zapisaa w dzienni-
ku 14 padziernika: Bj trwa gdzie tu pod War-
szaw, od strony Mokotowa".
Uczeni, filozofowie i pisarze w zalenoci od naro-
dowoci rnie oceniali Wielk Wojn. Warto przy-
pomnie, e na przykad Freud przey do dugi
okres euforii patriotycznej i autentycznie by dumny
z osigni wojsk austriackich i udziau swych synw
w wojnie. Wielu uczonych niemieckich jednoznacz-
Marzenia o wolnej Polsce 119

nie poparo wojenne kroki swego kraju i oburzao si

na gosy potpienia metod stosowanych przez armi
niemieck. Romain Rolland jako jeden z niewielu
zaapelowa o pokj. Henri Bergson na amach Le
Figaro" nazwa t wojn wojn ducha z materi",
wojn mierci przeciw yciu.
Polacy byli w specyficznej sytuacji. Nie majc
wasnego pastwa, teoretycznie nie mieli interesu
w tej wojnie. Uczeni obliczaj jednak, e do armii
pastw zaborczych wcielono - do rosyjskiej: 1,2 mi-
liona ludzi, do austriackiej: 1,4 miliona, do niemiec-
kiej: 800 tysicy. Stworzono take polskie formacje
Bolesaw Lemian dziki
wojskowe, z ktrych najsynniejszymi byy Legiony utworom napisanym w czasie
Jzefa Pisudskiego. Powstaa take tajna Polska I wojny wiatowej, zwaszcza
Organizacja Wojskowa. Wielu intelektualistw cyklom ka i W malinowym
chrniaku, wszed do historii
z zaboru rosyjskiego niechtnie patrzyo na wsp-
literatury polskiej. Anatol
prac z Austriakami. Krytyczne wobec koncepcji Stern napisa o nim: Ten
Pisudskiego byy na przykad Nakowska i D- poeta nie tylko widzia to,
browska. Popierali lub brali udzia w walkach Le- czego nie widzieli inni, lecz
gionw midzy innymi eromski, Edward Soski, nada rwnie tak
intensywno swojej wizji
Juliusz uawski, Wacaw Sieroszewski, ktry twrczej, jak potrafili
wstpi do uanw, nawet chory Stanisaw Witkie- nadawa jej tylko najwiksi".
wicz wspiera Pisudskiego radami.
Bolesaw Lemian na dwa lata przed wybuchem
wojny rozwaa w licie do Stefana eromskiego
kwesti wyboru midzy Rosj i Austri. Musimy
si gboko nad owym wyborem zastanowi
i doj wreszcie do przekonania, i wybr w nie po-
winien pa ani na jedn, ani na drug stron. Liczy
moemy jeno na ide samodzieln, wycznie nasz,
w nas samych zrodzon. Poza sob szuka nadziei,
oparcia lub dziaania na przyczepk nie wolno".
Maksymalistyczne pogldy poety stawiay go w rz-
dzie tych, ktrzy marz o wolnej Polsce, ktra
powstanie bez wzgldu na sytuacj zewntrzn. Na-
ley przypuszcza, e Lemian nie by zwolennikiem
lojalistw ani idei Pisudskiego - przynajmniej do
czasu kryzysu przysigowego", gdy Komendant
odmwi dalszej wsppracy z Niemcami.
W tym okresie poet najbardziej zajmoway bie-
ce sprawy yciowe: gdzie zarobi, gdzie kupi yw-
120
Jakub Mortkowicz byt
wydawc wszystkich tomw
poetyckich Lemiana, a take
utworw Dbrowskiej, Staffa
i Tuwima. W czasie I wojny
wiatowej redagowa
niepodlegociow Myl nie odkupi od Wacawa Orowskiego. Przed woj-
Polsk". W latach 20. podj
si edycji dzie wszystkich
Stefana eromskiego. Jeeli
dzi znamy Snobizm i postp
czy Na probostwie
w Wyszkowie, to dziki
Mortkowiczowi, bo po
wojnie nie wydano tych
utworw. Firma
Mortkowicza zasyna te
piknymi albumami
malarstwa. Maria
Dbrowska napisaa o nim:
By zabkanym w sfer
kupieck wdrowcem
z innego wiata". Wydawca
w 1931 r. popeni
samobjstwo. Jego ostatnie
sowa brzmiay: Nie byem
kupcem i nie kocz jak
kupiec. Chciaem ujarzmi
kapita, niestety, kapita mnie
ujarzmi".
WOJNA I MIO
no, opa itp. Przez p roku nic nie znalaz. W ta-
kim okresie mizerii finansowej poeta spotka si
w Warszawie z Walerijem Briusowem, ktry by ko-
respondentem wojennym. Lemian wpisa mu do no-
tesu wiersz al ogoszony w Bluszczu" w 1912 r.,
a znany z Sadu rozstajnego jako *** Gdybym spotka
ciebie znowu pierwszy raz.
Lemian w cigu dwch lat spdzonych w wojen-
nej Warszawie przeprowadza si trzykrotnie. Wte-
dy o lokal byo stosunkowo atwo. Co druga war-
szawska kamienica ozdobiona bya niebiesk kart-
k z napisem Do wynajcia". I tak: z Nowego
wiatu Lesmianowie przenieli si na ulic Foksal,
stamtd na Pikn, wreszcie na urawi.
Wiosn 1915 r. udao si Bolesawowi znale
miejsce staej wsppracy. Z pomoc przyszed ten
sam Jakub Mortkowicz, o ktrym tyle zego Le-
mian pisa. Mortkowicz zaprosi Lemiana do
wsppracy z pismem Myl Polska", ktre wa-
n wyszy 3 numery i teraz Mortkowicz postanowi
wznowi dziaalno pisma, chocia ukrywa fakt,
e zosta wydawc i redaktorem. Oficjalnie pismo
nadal redagowa Orowski. Lemian zosta najbli-
szym wsppracownikiem Myli Polskiej". Tu
ogasza swoje wiersze, midzy innymi cykl ka
czy wiersz Spowied. Tutaj pod pseudonimem Fe-
licjan (albo Florian) Kostrzycki pisywa felietony,
w tym artobliwy Poradnik dla recenzentw literac-
kich. Tu ogosi swoje szkice U rde rytmu czy
Teatry warszawskie, tu wreszcie -jako Jerzy Ziem-
boowski - opublikowa Legend o onierzu Pol-
skim, w ktrej ukaza sytuacj polskiego onierza
w czasie wojny. Szata na nim obca i obcy sztan-
dar w doni". Nie kazano mu broni Ojczyzny, ka-
zano mu natomiast spali chat wasn, e wro-
gom moim na przeszkodzie stana" - mwi o-
nierz. I chocia zgrzeszy, to jedynie on walczy
i przelewa krew za wrogw, dlatego moe wypo-
wiedzie jedno yczenie. onierz prosi, aby mowa
polska na Sdzie Ostatecznym zabrzmiaa nie-
Myl Polska" 121

wzbronnie i rozgonie", aby przemawia-

no wwczas tylko po polsku.
Z proz t wie si tematycznie wiersz
onierz. By moe powsta w tym samym
czasie, co Legenda o onierzu Polskim.
Jest bardzo prawdopodobne, e Mortko-
wicz nie przyj do druku wiersza, gdy
w czasie wojny wiersz ten mgby wzbu-
dzi niech czytelnikw. By moe sam
poeta nie zdecydowa si na druk wiersza.
Ogoszony w ce, wywoa kontrowersje.
Jeden z prokuratorw chcia nawet wyto-
czy Lemianowi proces o blunierstwo.
Na szczcie dziki znajomociom poety
udao si spraw zaagodzi.
Z Myl Polsk" Lemian wsppraco-
wa do pocztku 1916 r. Oprcz niego pi-
sali tu Jan Kasprowicz, Stefan eromski,
Wadysaw Tatarkiewicz, Ludwik Krzywicki, Stani-
^jbiorowe dowiadczenie
saw Thugutt, Stefania Sempoowska i inni. Sekreta- wojenne poeta przedstawi!
rzem redakcji by Witold Gieyski (do poowy w formie symbolicznej
1916 r.). Jako miejsce wydania podawano Warsza- w opowiadaniu Legenda
w, Krakw i Pozna. Gieyski w swych wspo- o onierzu Polskim: Idzie
onierz borem lasem. Szata
mnieniach pisa o kopotach z cenzur, najpierw ro- na nim obca i obcy sztandar
syjsk, potem niemieck. Cenzor rosyjski bra od w doni. Bronic tego
sztuki: niebezpieczny artyku polityczny kosztowa sztandaru ran w boku naby
20 rubli, dzia literacki przechodzi bezpatnie. Cen- chwalebnie". Wielu Polakw
walczyo na frontach I wojny
zor niemiecki [...] by na staej pensji miesicznej". w mundurach obcych armii.
W lipcu 1915 r. wadze zawiesiy ruch na trasie Proci onierze modlili si
Kolei Warszawsko-Wiedeskiej i rozpoczy ewa- 0 klsk zaborcw
kuacj urzdw. 5 sierpnia Niemcy zdobyli Warsza- 1 o powstanie silnej Polski.
w. Wysadzono mosty na Wile. Nowy okupant
utworzy Generalne Gubernatorstwo i wprowadzi
drakoskie przepisy. Rozwizano Komitet Obywa-
telski, zakazano pochodw i zebra ulicznych, na-
stpnie wprowadzono kartki na chleb i mk. Przy-
sugiwao p funta chleba na osob.
Jednake ycie kulturalne kwito. W teatrach wy-
stawiano zakazane dotd dramaty, pokazano Noc
listopadow, Dziady. Ponownie otworzono Uniwer-
sytet i Politechnik.
122
Uciekajcy przed
Niemcami Rosjanie wysadzili
w Warszawie m.in. most
Kierbedzia (u gry) i Nowy
Most.
W latach I wojny
wiatowej mieszkacom
odzi, pooonej z dala od
linii frontu, doskwieray gd
i brak opalu.
WOJNA I MIO
We wrzeniu Zarzd Miasta, po-
woujc si na fakt, i stoeczno
Warszawy nigdy nie zostaa skaso-
wana, postanowi wznowi w uy-
ciu urzdowym przynalene War-
szawie miano miasta stoecznego".
W 1915 r. Mortkowicz wydruko-
wa drugie wydanie Przygd Sindba-
da eglarza, co wiadczyo nie tylko
o poczytnoci ksiki, ale i o do-
brych stosunkach Lemiana z wy-
dawc. Poeta dziki honorarium mia zapewniony
na jaki czas w miar przyzwoity poziom ycia.
Jednake z kadym dniem okupacji niemieckiej
warunki bytowe pogarszay si. W stolicy panowa
gd. Kartkowy chleb by gliniasty i czarny, wkrtce
zaczto wyrabia go z mki zmieszanej z mczk
z kasztanw. Powszechnie jadano do chleba marmo-
lad z marchwi.
Niebawem okupant zacz rekwirowa wyroby
z miedzi i mosidzu. Zdejmowano na potrzeby woj-
ska dzwony z kociow, niszczono sie telefonicz-
n i wykorzystywano drut z przewodw, wreszcie
nakazano oddawa pod kar grzywny srebrne
sztuce stoowe.
Lemian postanowi opuci War-
szaw. Mia nadziej, e ycie na
prowincji okae si atwiejsze, a dzia-
ania okupanta bd mniej dotkliwe.
Nadarzaa si znakomita okazja.
Dyrektor dzkiego Teatru Polskie-
go Oskar Szeffer sprowadzi do o-
dzi na stanowisko kierownika arty-
stycznego Janusza Orliskiego. Ten,
pamitajc wspprac z Lemianem
z czasw Teatru Artystycznego, zaproponowa poe-
cie miejsce w zespole jako kierownika literackiego.
Lemian si zgodzi.
Poeta wraz z on i crkami zamieszka przy uli-
cy Piotrkowskiej. Pokoje byy due, ale pozbawione
mebli, wic niemale hula po nich wiatr. Brakowa-
Teatr Polski w odzi 123

to opau, byo zimno. Zofia zakrztna

si i urzdzia w miar moliwoci dz-
kie mieszkanie.
Lemiana powitano w odzi jako wy-
twornego i cenionego poet" i doskona-
ego znawc teatru". W komunikacie wy-
sanym do prasy poeta napisa: Teatr
Polski zapatrzony uwanie w przeszo
i w przyszo sztuki scenicznej pragnie
by tymczasem teatrem poszukiwa i za-
stanowie artystycznych, pen zapau
szko dla siebie i przybytkiem zadumy
dla innych".
Jako kierownik literacki Lemian wybra intere-
W dzkim Teatrze
sujce sztuki z klasyki dramatu: Salome Wilde'a, Polskim Lemian pracowa
Na dnie Gorkiego, Nor Ibsena, Rewizora Gogola. jako kierownik literacki
Premierowe przedstawienie sigao do dowiad- w sezonie 1916/17.
cze Teatru Artystycznego - byo to stylizowane
jak w Warszawie wystawienie Gromiwoi Arystofa-
nesa. Reyserowa Janusz Orliski, ktry do tekstu
Arystofanesa doczy Epos nasz Norwida. Muzy-
k skomponowa Aleksander Tansman. Celem
dyrekcji teatru byo odwieenie teatralnych wra-
e publicznoci i odnowienie podstaw sztuki ak-
torskiej, zarwno przez odpowiedni repertuar, jak
i gr aktorw". Wanie gr aktorw i ubstwo de-
koracji krytykowali recenzenci po wystawieniu
Gromiwoi. Zarzucano Lemianowi niepolski reper-
tuar, brak sztuk Mickiewicza, Sowackiego, Wy-
spiaskiego.
Lemian wzi pod uwag wypowiedzi krytykw
i dorzuci do repertuaru wszystkie zakazane dotd
dramaty" - to jest Legion i Wyzwolenie Wyspia-
skiego, ktre grano na uroczystym przedstawieniu
z okazji proklamacji Krlestwa Polskiego.
Julian Tuwim odwiedzi
Poeta pragn zrealizowa idee, ktrych nie uda- w odzi Lemiana i dal do
o mu si wcieli w ycie kilka lat wczeniej. Rey- oceny zbir wierszy.
serowa Salome, Ksidza Marka Sowackiego, ma- Lemian, nie czytajc (!),
stwierdzi, e prawdziwa
o znan sztuk Rachilde Handlarz soca. Przy
poezja to co innego.
Salome dekoracje wykonaa Celina Sunderlandw-
na. Prawdopodobnie poeta zaangaowa j do pra-
124 WOJNA I MIO

cy w teatrze. Pniej pracowaa przy dekoracjach

do sztuki Zeyera.
Praca Lemiana w odzi nie przyniosa spodzie-
wanych efektw. Krytycy byli przeciwni jego ide-
om inscenizacyjnym. d nie nadawaa si do ro-
li centrum reformy teatru. W 1917 r. ju nie rey-
serowa. By zniechcony krytyk prasy.
2 kwietnia Janusz Orliski zmar na zapalenie
puc. Mia czterdzieci pi lat. Lemian pozosta
w teatrze do koca sezonu, a nastpnie zrezygno-
wa z pracy.
Latem bez ony i crek, za to w towarzystwie Celi-
ny, wyjecha do ciotki Gustawy do Iy. Miasto byo
L Lato 1917 r. poeta spdzi zniszczone po bitwie sprzed dwch lat. Dom Sunder-
w Iy, u ciotki Gustawy.
landw ocala. Tu w ogrodzie poeta czsto przesia-
W pierwszych latach XX w.
byo to mae miasteczko
polsko-ydowskie, znane
z wyrobw garncarskich.
Wspczenie Ia synie jako
miejsce, gdzie narodzia si
mio Bolesawa Lemiana
do kuzynki Celiny,
a nastpnie do Teodory
Lebenthal. Mieszkacy
miasta chtnie pokazuj
maliniak, wzgrze zamkowe
i altan przy domu
Sunderlandw.
Spotkanie z Dor 125

W ielka mio poety,

Teodora Lebenthal, na
obrazie namalowanym przez
Celin. Lemian tak opisa
sw kochank:
Kto calowa! twe piersi,
jak ja, po kryjomu?
Czy jest wrd twoich
pieszczot cho jedna
pieszczota,
Ktrej, prcz mnie, nie
daa nigdy i nikomu?"

dywa w altance. Spacerowa take po wzgrzu zam-

kowym i patrzy na okoliczne pola i lasy, i dalej na
agodne wzniesienia Gr witokrzyskich. Zamek
zbudowany przez biskupw krakowskich w XII w.,
a wedug legendy przez z krlow, mia pono kry
tajemnicze lochy. W czasie, gdy poeta by w Iy, na
wzgrzu zamkowym rosy lipy i kasztanowce. Dzi
wzgrze porastaj tylko krzaki. Poeta lubi te w-
drowa polami pod miasteczkiem, wwozami
w Kluskowym Borku. Flirtowa z Celin i nie spo-
dziewa si, e ju wkrtce przeyje wielk mio, e
spotka kobiet, o ktrej marzy.
Latem 1917 r. do Celiny przyjechaa jej przyjaci-
ka z Parya, lekarka Teodora Jadwiga Lebenthal.
Bya rwienic Celiny. W Paryu ukoczya Sorbo-
n i tam wysza za Jzefa Stefana Szpera, chirurga.
Maestwo ze Szperem nie trwao dugo. Po
rozwodzie Dora podja prac w szpitalu w. aza-
rza. Szper oeni si niebawem po raz drugi z Mari
Beylin, z ktr mia syna. Jednoczenie zosta ko-
chankiem Zofii Nakowskiej. Nakowsk fascyno- J zef Szper - lekarz chirurg,
waa Pikno oblicza" Szpera, jego oczy. Nie wie, m Dory Lebenthal, z ktr
e jest mi potrzebny jak oddech. Rozumiem teraz si rozwid. By jeszcze
kobiety, ktre czepiaj si ng, ktre za cen jedne- dwukrotnie onaty. W latach
I wojny mia romans
go widzenia znios kade ponienie" - pisaa Na-
z Zofi Nakowsk.
kowska w lipcu 1914 r. Najwyraniej Teodora nie
chciaa znosi ponienia i wybraa ycie kobiety wol-
nej. Przyjechaa do Iy, eby odpocz, odetchn
czystym powietrzem. Spotkaa niskiego, blisko czter-
126
C erotykw, zwaszcza tych z cyklu W malinowym
melina Sunderland
malowaa portrety, pejzae
i martwe natury. Pozostawaa
pod wyranym wpywem
fowistw. Niestety, wikszo
obrazw zagina. Pozostay
jedynie ich fotograficzne
reprodukcje.
WOJNA I MIO
dziestoletniego mczyzn z duym no-
sem, wskimi ustami i wyran ysin.
Patrzy na ni przenikliwymi oczyma.
Spodoba jej si, a oczarowa, gdy mwi:
barwnie, ciekawie i inteligentnie.
Bolesawowi Dora spodobaa si od
pierwszego wejrzenia. Bya pikn kobie-
t. Miaa kasztanowe wosy. Kolor wo-
sw poeta opisze pniej w wierszu jako
hartowan w niekochaniu mied". Gdy
umiechaa si, robiy jej si doeczki na
policzkach. Umiech zachwyci poet.
Zakocha si i Celina, ona, cay wiat,
wszystko, oprcz Dory, przestao dla nie-
go istnie.
Staa si jego muz, adresatk wielu
chrniaku. Na marginesie naley zauway, e Le-
mian - nawizujc do Mickiewicza - pisa chr-
niak" i taka forma jest w pierwodruku.
Maliniak istnia naprawd. Rs na tyach domu
Sunderlandw. Dzi mona zobaczy jego resztki.
Tam - zapodziani po gowy" - poeta i Dora zry-
wali maliny i wyznali sobie mio.
I nie wiem, jak si stao, w ktrym okamgnieniu,
e dotkna mi warg spoconego czoa,
Porwaem twe donie - oddaa w skupieniu,
A chrniak malinowy trwa wci dookoa.
Teodora w drobnym poecie znalaza wyrafino-
wanego kochanka. By czuy, kochajcy, zgadujcy
yczenia, ona - zwinna w pieszczocie" - zawadn-
a bez reszty sercem poety. Z niecierpliwoci oboje
wymykali si z domu, szli na ki lub pod wie
zamkow i cieszyli si bliskoci kochanej osoby.
Spieszno nam do ez szczcia, do tchw na-
szych woni, / Chcemy pieszczot prbowa, pozna-
wa swe ciaa" - pisa Bolesaw w wierszu. I woa:
Ile w doniach twych pieczy, mioci i cudu,
Kocham je, kocham za to, e pikne, e twoje.
W malinowym chrniaku Ul

W wierszach z tego okresu najczciej poja-

wiajcym si sowem byo sowo pieszczota".
Erotyki Lemiana nale do najpikniejszych
utworw miosnych polskiej poezji. Realnoci
przewyszaj sonety odeskie Mickiewicza,
trafnoci obrazowania - wiersze Tetmajera.
Przykadem moe by ten fragment:
Kto w chwili pocaunkw nie zagrza swej doni
Na twych bioder nawrzaej dz przegicinie,
Nie potrafi okreli upoje tej woni,
Co z ciebie, jako z ry, snem potartej, pynie.
W domu ciotki Gustawy kochankowie nie
byli jednak sami. Przebywaa tu Celina - praw-
dopodobnie troch zazdrosna, dwie suce
- ciekawe i podgldajce zakochanych. Take
ssiedzi interesowali si przebiegiem romansu.
Bolesaw z trudem znajdowa samotne ustronia.
Maliniak opisany przez
Najczciej wic przychodzi do pokoju zajmowane- poet znajdowa si
go przez Dor i tam caowa i pieci ukochan. w ogrodzie za domem
Prawdopodobnie postanowi wwczas rozwie Sunderlandw. Do dzi
si z on. Wrci do Warszawy i... nic nie powie- znajduje si tam altanka,
a po drewnianych supach
dzia o swej mioci. ona zajta bya wystaw pnie si dzikie wino.
swych prac w Zachcie", gdzie pokazaa Zuzann Duszno byo od malin"
i dwch starcw, Zwiastowanie, Zdjcie z Krzya, - pisa poeta. Romans
portret w. Franciszka z Asyu i pejza Nad brze- z Dor na trwae wszed
do literatury.
giem morza.
Cz z tych obrazw powstaa w Cannes. Re-
cenzje byy zrnicowane. wiat" napisa bardzo
pochlebnie, e obrazy p. Z. Lemianowej s naj-
szlachetniejszym objawem indywidualizmu krytycz-
nego a zasobnego w due rodki ekspresji" oraz e
malarka patrzy na wiat okiem jasnym, zamyka
swoje wraenia w barwy subtelne, piknie zharmo-
nizowane". Natomiast Tygodnik Ilustrowany",
z ktrym niegdy poeta wsppracowa, pisa: Je-
eli wojn zna wszdzie i coraz dotkliwiej w kadej
dziedzinie [...] to zna j take i w osabionym wy-
siku twrczym plastykw polskich". Mizeri wo-
jenn tumaczy krytyk fakt, e dopuszczono na wy-
staw gwasze i akwarele Zofii Lemianowej. P. Le-
Wystawa obrazw Zofii 129

mianowa niewtpliwie w wdrw-

kach swoich po Europie widziaa
wiele. Umiaa patrze, ale nie
umiaa zapamita rzeczy widzia-
nych. Spltay si one pod jej rk
w chaos barw i linii, a spoza tego
chaosu nie wyjrzaa ani na chwil
jej wasna indywidualno arty-
styczna".
W Warszawie poeta napisa pio-
senk dla teatrzyku Mira", pono-
wi wspprac z Myl Polsk", gdzie w zeszycie
1-2 z wiosny 1918 r. zamieci 7 wierszy. W kwietniu
W sierpniu 1917 r. ona
poety wystawia swoje obrazy
odpowiedzia eromskiemu na jego projekt Akade- w warszawskiej Zachcie".
mii Literatury. Zaleao mu gwnie na wyposaeniu Zofia nie zrobia kariery jako
tej instytucji w odpowiednie kapitay" pochodzce malarka. W Hrubieszowie
i w Zamociu zajmowaa si
z podatkw ze sprzeday ksiek, umw autorskich, domem. Malowaa
loterii. Pisa take o koniecznoci poprawy prawa sporadycznie. Dzi wida
autorskiego. Oczywicie widzia siebie w Akademii, wyranie, e miaa
mimo skromnego jeszcze dorobku, i troska si, by niewtpliwy talent
plastyczny.
nie ubiegli go p-literaci". Sprawa powstania Aka-
demii odwlekaa si i powrcia jako temat dyskusji
pod koniec lat 20.
Poeta jeszcze nie zrezygnowa z myli o rozwo-
dzie. W realizacji przeszkadza fakt, e ona zostaa- J~rzykadem wnikliwej
by bez rodkw do ycia. Lemian, dziki poparciu obserwacji zwykego
krewnych ony i znajomociom, otrzyma posad strumienia jest fragment
pomocnika w kancelarii adwokackiej w Warszawie. wiersza W polu z tomu ka:
[-]
Strumie na olep ku socu
si pali,
W liciu, co trafi na krzywy
prd fali,
Wirujc, pynie szafirowa
tka.

Nadbrzena trawa, zwisajc,

potrca
O swe odbicie zsiwia
koczyn,
Do ktrej limak, pczniejc
z gorca,
Przysklepi muszl swem
ciaem i lin".
sierpniu 1918 r. poeta notariusza w Hrubieszowie.
Byt dobrym szefem dla
swoich pracownikw.
ROZDZIA SMY 131

POETA NOTARIUSZEM

P
od koniec wojny wzrosa szansa na odzyskanie
przez Polsk niepodlegoci. W spoeczestwach
pastw zaborczych narastao niezadowolenie, co
w lutym 1917 r. doprowadzio w Rosji do rewolu-
cji. Jesieni tego roku Niemcy zgodzili si na powoanie
w Krlestwie Polskim Rady Regencyjnej, w styczniu
1918 r. premier Wielkiej Brytanii mwi ju o koniecznoci
odbudowania niepodlegego pastwa polskiego, a prezy-
dent Stanw Zjednoczonych
Wilson stwierdzi, e Polska
powinna uzyska niepodle-
go i dostp do morza.

Jesie 1918 r. przyniosa wreszcie

upragnion wolno. Pod koniec
okupacji niemieckiej wadza Niemcw
bya raczej symboliczna. W listopadzie
1918 r. posterunki rozbrajali studenci,
a nawet uczniowie.
132
Wiersze Tuwima, ktre
Lemian le oceni w odzi, stowali polscy parlamentarzyci w Wiedniu i Berli-
ukazay si w tomie Czyhanie
na Boga. Lemian spotka!
Tuwima w kawiarni
Szwajcarskiej i uzna,
e wiersze s znakomite.
POETA NOTARIUSZEM
Jednoczenie wyrane byy tendencje przeciwne
deniom Polakw. Internowano legionistw, a ko-
mendanta Jzefa Pisudskiego osadzono w Magde-
burgu. W Rosji dokona si zamach stanu - wadz
przejli bolszewicy. Ju w grudniu 1917 r. Lenin za-
proponowa pastwom centralnym zawarcie pokoju.
Rokowania odbyway si w Brzeciu Litewskim.
Strony polskiej nie dopuszczono do negocjacji, za-
proszono natomiast Ukraicw. Niemcy zawary
odrbny ukad z Ukrain. Przeprowadzono lini
demarkacyjn, oddajc Ukrainie Tomaszw Lubel-
ski, Zamo, Hrubieszw, Chem, Bia Podlask,
Brze, Pisk, Kowel, Rwne, Krzemieniec. Do
Ukrainy wczono wic ziemi chemsk, Woy,
Podole i cz wschodniej Maopolski.
Wiadomo o pokoju brzeskim wywoaa w Pol-
sce ogromne poruszenie, demonstracje, a nawet
strajki. Rada Regencyjna ogosia manifest, w kt-
rym owiadczya, e treci traktatu nie uznaje. Prote-
nie. Legionici, ktrzy rok wczeniej nie posuchali
wezwania Pisudskiego i nie odmwili zoenia przy-
sigi na wierno cesarzom, teraz dezerterowali.
Bolesaw Lemian wydawa si obojtny na te
dramatyczne wydarzenia. Czyta projekt stworze-
nia Akademii Literatury ogoszony przez erom-
skiego, gdzie autor Urody ycia przedstawi trzy ar-
gumenty za powoaniem tej instytucji:
1) sprawa czystoci i piknoci jzyka, tak bez-
bronnego a ciko dowiadczonego nawa prze-
ladowa, jak polski.
2) sprawa rozszerzenia kultury literackiej na
warstwy szerokie inteligencji i ludu.
3) sprawa instancji i obrony twrczoci wolnej".
Te wzgldy nie interesoway Lemiana. Jemu
chodzio o to, aby Akademia staa si instytucj
zasobn w rodki materialne, aby pacia akade-
mikom pensje i eby nie weszli do niej ludzie nie
majcy nic wsplnego z literatur.
W lutym spotka si w kawiarni Szwajcarskiej
z Julianem Tuwimem, ktry mia wkrtce ogosi
Przede wszystkim mio 133

swj pierwszy tom wierszy. Teraz czyta

przy kawiarnianym stoliku korekt. Le-
mian przeczyta wiersze z tomu Czyhanie
na Boga - te same, ktre da mu Tuwim do
oceny w odzi, a ktrych Lemianowi nie
chciao si przeczyta - i uzna, e s bardzo
dobre. Pniej, w poowie czerwca, odwie-
dzi Tuwima razem z Feliksem Przysieckim.
Dyskutowali o poezji.
W tym okresie Lemian mia gow zaj-
t sw mioci. Codziennie przesiadywa
u Dory, w jej mieszkaniu przy Marszakow-
skiej. By wspgospodarzem wydawanych
u niej przyj towarzyskich. Latem znowu
wyjecha z ni do Iy, aby - tak jak kiedy
z Zofi w Bretanii - cieszy si mioci
w tym samym miejscu, w ktrym kochankowie wy- Dom Kuriera Porannego"
znali sobie uczucia. Jednake rzadko si zdarza, w Warszawie, gdzie
aby powrt w to samo miejsce odwiey dawne mieszkaa Dora Lebenthal.
wraenia i namitnoci. Tu przebywa poeta, gdy
przyjeda do niej
Tym razem w domu ciotki Gustawy i wuja Sewe-
z Hrubieszowa, a pniej
ryna by mody kuzyn Lemiana, Jan Lesman (p- z Zamocia. Z Kurierem"
niej znany jako Jan Brzechwa). Chcia flirtowa poeta nawiza wspprac
z Dor, ktr uzna za kobiet pikn i umiejc si w latach 30.
podoba. Dora, pewna uczu Bolesawa, nie zgodzia
si na romans z kuzynem poety. Sama propozycja

V-/kolice Dworca
Kolei Warszawsko-
-Wiedeskiej poeta
pozna doskonale, gdy
mieszka u Dory. Jej
mieszkanie ssiadowao
z dworcem.
134
^jycie w maym miasteczku
oddalonym od Warszawy
byo dla Lemiana nie do
zniesienia. Tskni do Dory,
chcia spotyka si bya synekur, ktr otrzymywali czsto ludzie nie
z przyjacimi.
W Hrubieszowie czul si jak
na wygnaniu. Dzi .nie ma ju
domu, w ktrym y i tworzy ministra uzyskiwali wybitni pisarze, artyci - mo-
poeta. Nie ma rwnie
tablicy upamitniajcej pobyt
Lemiana w tym miecie.
POETA NOTARIUSZEM
Jana wzburzya Lemiana. Poeta
widocznie nie by pewien staoci
uczu Dory, myla, e Brze-
chwa si jej podoba, gdy natura
obdarzya go wysokim wzro-
stem. Bolesaw nie umia ukry
zazdroci i podejrzliwoci. Mi-
dzy nim a Dor wybuchy
sprzeczki - prdko zaegnane.
Lemian cigle nosi si z za-
miarem rozwodu z on i po-
lubienia Dory. Ciotka Gusta-
wa, gdy dowiedziaa si o za-
mysach poety, robia mu wy-
rzuty, e chce zostawi Zofi
i crki, nie szczdzia te kryty-
ki Teodorze, i rozbija zgodne
maestwo poety. Tak jak po-
zostali krewni, i przede wszyst-
kim Zofia, ciotka liczya na to,
e burza zmysw wkrtce minie i Lemian wrci
na ono rodziny.
W roku 1918 poeta czyni starania, aby uzyska
nominacj na notariusza. W tym czasie rejentura
zwizani z zawodem prawnika. W okresie midzy-
wojennym stanowiska notariusza, radcy czy nawet
na powiedzie, e w uznaniu zasug, chocia rzad-
ko okazywali si dobrymi urzdnikami pastwo-
wymi. W roku 1918 dopiero budowano admini-
stracj pastwow. Organizacj sdownictwa zaj-
mowa si Eugeniusz miarowski, ktry w czasie
I wojny bra udzia w pracach polskich sdw oby-
watelskich.
Dziki zabiegom rodziny ony poety i - by mo-
e - wuja Seweryna Sunderlanda, ktry w tym cza-
sie by rejentem w Zwoleniu, wreszcie dziki popar-
ciu Eugeniusza miarowskiego, Lemian otrzyma
nominacj na notariusza przy wydziale hipotecz-
nym sdu pokoju w Hrubieszowie. 25 sierpnia
Na posadzie w Hrubieszowie 135

Hrubieszw

Hrubieszw
zamieszkiwaa ludno
prawosawna, ydowska
i katolicka. Nie dochodzio
do konfliktw na tle
religijnym.
1918 r. Bolesaw zoy przysig i na pocztku
wrzenia wyjecha do Hrubieszowa.
Hrubieszw, mae miasteczko na Lubelszczy-
nie, pooone nad rzek Huczw, dopywem Bu-
gu, w latach I wojny znalazo si pod okupacj
austriack. Po pokoju brzeskim przypado Ukrai-
nie. Fakt, e w tym miecie organizowano polskie
sdownictwo i administracj, naley przypisa de-
terminacji polskich elit politycznych, ktre nie
uznay traktatu z Brzecia i dyy do odbudowy
pastwa w granicach jak najbardziej zblionych
do przedrozbiorowych. W tych warunkach na
wszystkich stanowiskach potrzebni byli raczej lu-
dzie energiczni ni marzyciele i poeci.
Lemian z ca pewnoci nie by dobrym kan-
dydatem na notariusza. Wprawdzie jego nazwisko
\^erkiew hrubieszowska
(w brzmieniu waciwym: Lesman) rozpoczyna list - widok dzisiejszy
miejscowych notariuszy po czasach wojny, to on
sam traktowa posad jako rdo dochodw, a nie
obowizkw i z przyjemnoci zajmowa si
wszystkim, tylko nie prac. Ju 9 wrzenia poprosi
o miesiczny urlop. Wyjecha - do Warszawy, do
Dory - 19 wrzenia. Gdy urlop si skoczy, a Le-
miana jeszcze nie byo, jego zastpca Wojciech
Czajkowski, ktry w czasie nieobecnoci pryncypa-
a zajmowa si kancelari, napisa do prezesa sdu:
Rejenta nie ma, urlop skoczony, prosz o dyspo-
zycje". Poeta wrci dwa dni po terminie - 17 pa-
dziernika. Cztery dni pniej znowu wyjecha do
138
Wikszo pisarzy ziemnych pl. Pachnia wsi, a ka wdzieraa mu
zauwayo donioso si w sam bok wielk zatok, woni skoszonego
odzyskania niepodlegoci,
chocia niektrzy,
oszoomieni dekretem
z listopada 1916 r., nie
zareagowali na listopad
waciwy". Tadeusz Peiper
napisa w 1918 r.:
Przeywamy epok tony w mroku, gdzieniegdzie rozjanionym lamp
nieporwnywaln z adn naftow. Dopiero w okresie midzywojennym zro-
inn w historii Polski - nic
w naszych dziejach nie da si
zestawi z faktem zniesienia
rozbiorw [...]" Nie znamy
adnej wypowiedzi Lemiana
komentujcej fakt
odzyskania niepodlegoci.
POETA NOTARIUSZEM
Warszawy w sprawie osobistej". I tak bdzie odtd
zawsze: kilka, kilkanacie dni w Hrubieszowie i ty-
godnie, miesice w Warszawie. W roku 1918 by na
urlopie 81 dni, a wic urzdowa z przerwami okoo
miesica.
Hrubieszw by wtedy, jak i dzi, maym prowin-
cjonalnym miasteczkiem, zaniedbanym, cichym, ale
piknie pooonym wrd lasw i yznych czarno-
siana podchodzc pod same okna naszego domu" -
wspominaa starsza crka poety.
W miecie nie byo jeszcze brukowanych ulic.
Grzzo si w bocie, a w zauku, zwanym Kozac-
kim Rogiem, mia si nawet utopi Kozak. Ulice
biono nawierzchni brukow, postawiono nowo-
czesne, nawizujce do polskiej architektury klasy-
cystycznej, budynki magistratu, szkoy powszech-
nej, starostwa.
Lemian z on i crkami zamieszka w domu
Konstantego Dobrzaskiego przy ulicy Kiliskie-
go 2, przy krzywce z drog na Saw-
cin. Dom by murowany, od strony ulicy
schowany za wzniesieniem, od podwrza
i rzeki wyniosy. Mieszkanie Lemianw
i kancelaria notariusza znajdoway si
na I pitrze. Prowadziy tam drewniane
schody do sieni, a nastpnie dugi kory-
tarz. W gbi znajdowaa si jadalnia, po
prawej kuchnia, po lewej kancelaria i ga-
binet poety. Zofia rwnie miaa osobny
pokj na pracowni. Warunki - jak wi-
da - byy znone, tym bardziej, e przy-
roda niemal wchodzia do domu.
W ogrodzie naprzeciwko rosy winie,
czeremcha i bzy. Wiosn musiao tu by
bardzo przyjemnie. Za sadem pyna
Huczwa. Naley aowa, e w 1970 r.
wczesna Miejska Rada Narodowa pro-
Niepodlego 139

szona o tablic pamitkow ku czci

poety, wydaa... nakaz rozbirki do-
mu, mimo i nadawa si do uytku.
W tamtych latach tpiono wasno
prywatn. W miejsce domu, gdzie
przez cztery lata mieszka i tworzy
wielki poeta, zbudowano betonowe
bloki. Nie ma wic ladu po obecnoci
Lemiana w Hrubieszowie.
Z dokumentw wynika, e Lemian
by w Warszawie w dniach odzyskania
niepodlegoci. Warto przypomnie, e
ju 7 padziernika Rada Regencyjna
ogosia ordzie, w ktrym oznajmia
utworzenie niepodlegego pastwa,
obejmujcego wszystkie ziemie polskie,
z dostpem do morza". 20 padziernika
w Warszawie obchodzono wito nie-
podlegoci Polski. Tego dnia nie ukaza-
a si prasa, nie kursoway tramwaje. Domy przy-
Symbolem odzyskania
strojone biao-czerwonymi flagami radoway miesz- niepodlegoci by Jzef
kacw stolicy. Ulicami szy pochody wojska, Soko- Pisudski, chocia
a, skautw i studentw. Trzy dni pniej powsta niepodlego staa si faktem
rzd Jzefa Swieyskiego, ktry przetrwa do 4 li- dziki wysikom wielu
Polakw. Poeta mia wielki
stopada, kiedy ju byo wiadomo, e Niemcy opusz- szacunek dla Pisudskiego.
cz Warszaw. 8 listopada Maria Dbrowska zano- W latach 30., gdy wielu
towaa w dzienniku: Jaka wielka cisza zalega po- pisarzy (m.in. Boy,
rd ludzi. Wszak teraz kade sowo, ktre si po- Nakowska, Sonimski,
Strug) wystpowao przeciw
wie, bdzie miao - musi mie - wag czynu, a kady Marszakowi, Lemian
czyn - przewrotu". nawiza znajomo
Dwa dni pniej pisaa: Dzi przyjecha Pisud- z pisudczykami
ski. Teraz doprawdy caa w nim nadzieja. Dzi to i wsppracowa z pismami
redagowanymi przez jego
dla niego czas prby".
zwolennikw: Kultur",
Nie wiemy, jak Lemian ocenia wypadki z listo- Gazet Polsk" i Pionem".
pada 1918 r., jak przyj fakt odzyskania przez Pol-
sk niepodlegoci i opuszczenia kraju przez wojska
okupacyjne. Nie mamy, niestety, adnej relacji na
ten temat. Zastanawiajce jest take, i pisarze
i poeci prawie nie zareagowali adnym utworem na
fakt bez precedensu, na moment wyczekiwany
przez pi pokole. Jedynie w kabarecie Mira"
140
Leopolda Staffa,
wsppracownika Chimery",
Lemian pozna dopiero
w 1918 r. Spotykali si
w Dolinie Szwajcarskiej
i rozmawiali o poezji. Pniej
zetknli si w latach 30.,
podczas wyborw do Polskiej
Akademii Literatury.
J_A>
A>lina Szwajcarska
bya miejscem zabaw
mieszkacw
Warszawy. Tu
odbyway si spektakle
teatrw ogrdkowych,
a zim czynne byo
lodowisko.
POETA NOTARIUSZEM
wystawiono rewi Wiwat wolno. Jake to mao
w porwnaniu z mas utworw, ktrymi powitano
Akt 5 listopada. Daria Nacz stwierdzia: poeci
zwiedzeni faszywym Listopadem, nie zareago-
wali na prawdziwy". I tylko w pamitnikach moe-
my znale lady refleksji i atmosfery tamtych dni.
Jdrzej Moraczewski, pierwszy premier odrodzonej
Polski, pisa: Niepodobna odda tego upojenia,
tego szau radoci, jaki ludno polsk w tym mo-
mencie ogarn". Natomiast Zofia Nakowska ju
13 listopada wyrazia powane wtpliwoci: Pol-
ska, szalona i radosna z odzyskanej wolnoci, ley
dzi midzy Rosj bolszewick i zrewolucjonizowa-
nymi, socjaldemokratycznymi Niemcami. Ogrom-
ne, tak ciko okupione zwycistwo partii Pisud-
skiego wydaje mi si ju teraz zakrelone na krtk
met".
Lemian w tym czasie urzdza przyjcia
w mieszkaniu Dory, na ktre przychodzili Franc
Fiszer, Jan Brzechwa i inni koledzy literaci, a take
znajomi Dory - lekarze. Pisa te i przygotowywa
drugi tom wierszy. Wikszo tomu bya ju goto-
wa (midzy innymi ka, Ko, Odjazd, Wieczr,
Tcza, Re, Wspomnienie i cz wierszy z cyklu
W malinowym chrniaku). W tym czasie poeta na-
wiza blisz znajomo z Leopoldem Staffem,
Poeta z prowincji 141

z ktrym od czasu do czasu spotyka si w Dolinie

Szwajcarskiej. Rwnie z modymi poetami by
w dobrych stosunkach. Warto wiedzie, e w ka-
wiarni poetw Pod Picadorem, otwartej 29 listopa-
da, recytowano wiersz Lemiana Sidi-Numan.
Nie jest prawd, e Lemian
yjcy dugi czas na prowincji
straci kontakt ze rodowiskiem
literackim i e to oddalenie
wpyno na rzadk obecno
poety na amach czasopism lite-
rackich. Lemian bardzo czsto
bywa w Warszawie i stara si
utrzymywa stosunki z dawny-
mi przyjacimi, jak i z mody-
mi, midzy innymi z Tuwimem.
To raczej modzi - pniejsi
skamandryci - i to nie od razu,
a dopiero po pojawieniu si -
ki zerwali kontakt z poet, a nawet niewybrednie Niedostpna ludzkim
go atakowali. Najwyraniej dostrzegli znakomito oczom, e nikt po niej si nie
poezji, jej odkrycia, gbi i urod - i poczuli si za- bka,
groeni przez ogromny talent poety. W swym bezpieczu
W tych momentach, kiedy przebywa w Hrubie- szmaragdowym rozkwitaa
w bezmiar ka.
szowie, Lemian po pracy czsto spacerowa po -
Ballada bezludna
kach sawciskich, maszerowa niemal do wsi Bo-
horodycy, do lasu i na pola. Lubi te pj nad rzek
i patrze na mienic si w socu wod. Wiktor Zin
opowiada, e rejent Lesman - jak go nazywano
w miasteczku - czsto przyglda si kwiatom, a raz
nawet podszed do pnia starej wierzby lecej nad
Huczw i zacz do niej mwi.
Po spacerze zamyka si w swym pokoju i pisa
- czsto w nocy. Modsza crka poety, Wanda,
wspominaa, e ojciec, gdy pisa, najpierw nuci
melodi z bardzo mocno zaznaczonym rytmem.
Pniej przychodziy sowa". Gdy wiersz czy poe-
mat zosta napisany, poeta pracowa nad wyko-
czeniem wiersza, nad nadaniem mu ostatecznej
formy. Dlatego wiele utworw Lemiana ma kilka
wariantw.
142
Przesmycki zosta
pierwszym ministrem kultury
i sztuki w niepodlegej Polsce.
Emil Zegadowicz,
pracownik Ministerstwa
Kultury i Sztuki za czasw
Miriama, tak go opisa:
Olbrzym zwalisty, nogi,
rce due - siwa brdka
i ws po lewej stronie ty
od cygar; niegdy ysy, pors
z latami w kunsztown
i precyzyjn poyczk".
Uwag zwracay przede
wszystkim ywe, pomienne,
entuzjastyczne oczy koloru
przymionej stali". Przez
dugie lata Miriam pracowa
nad edycj utworw
Norwida. Zapowiadana przez
niego publikacja dzie tego
poety dugo nie pojawiaa si
na rynku. Z tego powodu na
Miriama spada lawina
krytyki, pomwie
i docinkw. Dopiero w latach
30. ukazay si pierwsze
tomy. Edycji nie dokoczono
z powodu wybuchu wojny.
W.latach 20.
zmaro wiele
osb z rodziny
poety: siostra, wuj
Seweryn,
stryj Aleksander
(na fotografii).
POETA NOTARIUSZEM
Lemian nie lubi Hrubieszowa,
maego ydowskiego miasteczka,
niemal na kracu wiata. Ju w ma-
ju 1919 r. stara si o przeniesienie
do Sandomierza. W licie do Miria-
ma pisa: wilgotne i malaryczne po-
wietrze Hrubieszowa wpywa wprost
rujnujco na moje puca. Miaem ju
krwotok, a teraz nieustannie gorcz-
kuj. Powiatowy doktor tutejszy wzbra-
nia mi stanowczo dalszego pobytu w Hru-
bieszowie, ktry jego zdaniem moe mi raz na za-
wsze przyku do ka".
W tym okresie Miriam by ministrem kultury
i sztuki, tote Lemian poprosi go w licie o popar-
cie u ministra sprawiedliwoci Leona Supiskiego
wniosku o przeniesienie do Sandomierza, gdzie
klimat jest wspaniay, grski".
Lemian nie otrzyma notariatu w Sandomierzu,
tote pogodzi si z mieszkaniem w Hrubieszowie.
Czy powoywanie si na wzgldy zdrowotne byo
tylko pretekstem do otrzymania posady w innym
miecie? Nie, poeta rzeczywicie cierpia na puca.
Pamitajmy, e jego brat i matka umarli na gruli-
c. Sam miewa krwotoki. Jego ona - by moe
z powodu niedoywienia - rwnie czsto
chorowaa na puca. Faktem jednak
jest, e bardzo czsto z Hrubieszo-
wa wyjeda (do Warszawy) i e
wwczas by zdrowy. W 1919 r.
przebywa na urlopie 98 dni,
w roku 1920 - od 26 kwietnia
do 12 maja, latem cay czerwiec,
nastpnie z powodu ewakuacji
w czasie wojny polsko-radziec-
kiej - od sierpnia do 19 padzier-
nika i od 29 listopada do 31 stycz-
nia roku nastpnego.
Bywa wtedy w Warszawie u Do-
ry i Celiny, spotyka si z Janem Brze-
chw, ktremu odradzi publikacj wier-
Midzy Hrubieszowem a Warszaw 143

szy przywiezionych z Rosji. Radzi je

spali i zacz pisa od nowa" - wspo-
mina Brzechwa.
Na przyjciach u Dory w jej piknym
mieszkaniu przy Marszakowskiej 148
Lemian dawa upust swym pasjom ku-
linarnym - nie tylko wymyla niezwy-
kle przepisy, ale take wciela je w czyn
- na przykad zrobi synny warkocz"
z trzech gatunkw mis.
Kady z biesiadnikw mia obok
swego nakrycia - a dekoracja stou by-
a bardzo elegancka - kartk-wizytw-
k przygotowan przez Jana Brzechw.
Na kartce widnia okolicznociowy
wierszyk. O Dorze kuzyn Bolesawa
napisa:
We wszystkim tak dokadna,
e wnet si poapiesz.
Ma jedna zawsze racj, C elina (z lewej) z siostr
prcz niej - czasem papie. Mari Fidler i znajomym
Taczy jak Terpsy-chora, na spacerze
a pije jak zdrowa.
Na zo wszystkim lekarzom
niech mnie boli gowa.

W roku 1920 poeta jeszcze prawdopodobnie

chcia si rozwie z Zofi, ktrej okazywa wyra-
nie lekcewaenie. Nie powiedzia onie, e ma ko-
go i pragnie rozwodu. Lawirowa midzy on
a kochank. W rejenturze kaza prowadzi sprawy
swym zastpcom i wyrywa si do Warszawy, do
kochanki, ktr pyta w wierszu: Zmieniona po
rozce? O, nie, nie zmieniona!". W Znikomku na-
pisze o swym bohaterze, i tak jak on sam dwie
naraz kocha dziewczyny".
W tym czasie inne wydarzenia przesoniy proble-
my rodzinne. Do Warszawy zbliaa si nawaa bol-
szewicka. Wojska Tuchaczewskiego zastosoway
manewr okrajcy stolic. Powoana 1 lipca Rada
Obrony Pastwa ogosia mobilizacj. Zgosio si
146 POETA NOTARIUSZEM

W maju 1920 r. wojska

polskie wkroczyy do Kijowa.
Ofensywa okazaa si
krtkotrwaym sukcesem.
Wkrtce zarzdzono odwrt.

A,Artyci i pisarze wzili

udzia w akcji
propagandowej majcej na
celu wzniecenie ducha walki
w spoeczestwie. Malarze
(np. Bartomiejczyk,
Mackiewicz, Skoczyas)
projektowali plakaty, pisarze
przesyali korespondencje
z frontu (m.in. eromski,
Kaden-Bandrowski,
Irzykowski, Grzymaa-
-Siedlecki, Makuszyski).
wielu ochotnikw, rwnie spord literatw, mi-
dzy innymi Jarosaw Iwaszkiewicz. Powoano Cen-
tralny Komitet Propagandy, ktrego pre-
zesem zosta Edward Soski. CKP groma-
dzi aktorw, malarzy i pisarzy, ktrzy
swoim talentem wspierali wysiek wojenny.
Do pracy w CKP zgosili si midzy innymi
Ludwik Solski, Arnold Szyfman, Adam
Grzymaa-Siedlecki, Or-Ot, Leopold Staff,
Andrzej Strug, Zofia Nakowska, Miriam,
Karol Szymanowski, Juliusz Osterwa,
Wadysaw Skoczya, Maja Berezowska.
Plastycy malowali artystyczne plakaty mo-
bilizujce ludno Warszawy, Ferdynand
Ruszczyc, Stefan eromski, Karol Irzy-
kowski, Kornel Makuszyski byli kore-
spondentami wojennymi. Waciwie nie by-
o osoby znaczcej w wiecie artystyczno-li-
terackim, ktra nie wspieraaby wojska
w lipcu i sierpniu roku 1920.
ka 147

Lemiana skierowa do
l^/ka - najwaniejszy
sekcji literackiej prezes CKP tom poetycki
Soski. Sekcji przewodni- w dorobku Lemiana.
czy Stefan Krzywoszewski. Ukaza si w czasie
Nie wiemy nic o dziaalnoci wojny polsko-
-radzieckiej na
poety w CKP, wiemy jedynie, brzydkim papierze.
e wtedy wanie ukazaa si Herminia Naglerowa
jego ka i zebrani w siedzibie wspominaa: Dla
Komitetu przy ulicy Oklnik mnie zakoczenie
I wojny wiatowej
(wrd nich Soski, Stanisaw i odzyskanie
Ostrowski, Wacaw Grubiski, wolnoci czy si
Osterwa) uznali, e tom Le- wanie - z k
miana jest najwikszym wyda- Lemiana". Dzi
oceniany przez badaczy
rzeniem w poezji polskiej tego
za jedno z najwybitniejszych
okresu". dzie literatury polskiej.
ka ukazaa si najprawdopodobniej w lipcu Kuzyn autora ki, Jan
1920 r. W kadym razie 3. numer Nowego Prze- Lesman, wspomina: Kiedy
ukazaa si ka, a waciwie
gldu Literatury i Sztuki", redagowany przez Be-
dopiero pierwsze odbitki
renta, Staffa, Kocielskiego i eromskiego, odnoto- korektorskie, przyjechaem
wa fakt ukazania si ki w dziale Ksiki nade- z oddziau wojskowego do
sane". Pismo oznaczone byo jako numer Warszawy, wiozem dorok
sierpniowo-wrzeniowy, zatem tomik Lemiana jakie materiay
propagandowe, sam staem
musia ukaza si przed sierpniem. Zastanawiajce na stopniu i czytaem wiersze
jest, dlaczego Nowy Przegld" nie zamieci ad- Lemiana. Po drodze
nej recenzji. spotkaem Tuwima, spyta
Przychyln recenzj zamieci wiat". Ukazaa mnie: co tam masz?
Pokazaem mu odbitk ki.
si w listopadzie, kiedy opado napicie zwizane Stan na drugim stopniu
z obron Warszawy, po sukcesie ofensywy znad doroki i zacz czyta.
Wieprza i odepchniciu Rosjan za Niemen. Recen- W ten sposb dojechalimy
zent wiata", Eustachy Czekalski, pisa: W ja- na Dworzec Brzeski".
snych oczach poety przejrzaa si ziele k pol-
skich. Oczarowaa ona serce i wprowadzia dusz
w wiat bajkowej uudy". Krytyk zauway, e poe-
ta nie uywa atwej frazeologii, e lubi mocowa
si ze sownictwem. Czsto wykazuje i w tej dziedzi-
nie twrczo. Ksztatuje nowotwory sowne i gra
niemi wprawn rk artysty". Podkreli pikno
ballad, zwaszcza Wini i Maku. Lemianowska
ka bogata jest przyton w przedziwne rytmy.
Poeta wprawn rk wirtuoza wie sowa w takie
kadencje, jakie tylko zechce".
Listy do Dory 149

ka oddaje nastrj szczliwej mioci, g-

bokiego uczucia do przyrody, ktra jest pikna,
fascynujca, lecz take dzika i niebezpieczna.
Poeta pokaza relacje midzy czowiekiem
a przyrod traktowan jak podmiot czujcy
i kochajcy czowieka. Zawarte w tomie ballady
wpyny na poezj polsk - midzy innymi na
Zegadowicza. Oddziaywanie poezji okazao si
due i dugotrwae, zwaszcza w pokoleniu poe-
tw debiutujcych w latach 20. i 30., jak Mi-
osz, Ciesielczuk, Sebya, a nawet Przybo.
Poeta nawiza kontakt z modymi, chocia
pomniejszymi literatami. Cz skamandrytw
lekcewaya go. Lemian zwiza si z mao zna-
czcymi pismami - Ponow" i Czartakiem",
o ktrym Skamander" napisa, e manjactwo, ,, Skamander" nie
nieuctwo i bezczelno drapuje si w autorytet". drukowa w latach 20.
Do smutku spowodowanego niedocenieniem wierszy Lemiana.
przez ludzi pira (bo c znacz pozytywne recenzje Redaktorzy pisma
skrytykowali te
Ostapa Ortwina, Karola Irzykowskiego czy Eusta-
konkurencyjnego
chego Czekalskiego, skoro Skamander" drukujcy Czartaka": Pierwszy numer
przyjaci, na przykad Tuwima - zwalcza go zaja- Czartaka cile biorc
dle?) doszy kopoty osobiste. Dora, zmczona nie- naley po prostu wymia [.,.]
wystarczyoby przytoczenie
zdecydowaniem Bolesawa, wyjechaa do Parya.
paru zda
Lemian le do niej list za listem. Jak mi tskno prasowiaskiego
do twoich pieszczot, do zapachu nek, do so- Lemiana, penych
dziuchnych usteczek" - pisze. Nazywa j w licie wszelakich bkitnide,
rusaeczk". Znw fantazjuje: mam przeczucie, szczkaczw-brzkaczw
i czerwi zwilgotniaym
e jesieni ju na stae bdziemy w Paryu. Jak my- pyskiem czynnych [.,.]
lisz? Bdzie tam lepiej ni w Hrubieszowie". Niestety przychodz na myl
Listy do Dory (ocalay jedynie trzy) ogoszone sowa rosyjskiego poety, e
w tomie Utwory rozproszone. Listy przez Jacka wszystko to byoby
zabawne, gdyby nie byo
Trznadla zostay ocenzurowane. Oto wycity frag-
takie smutne".
ment: Cauj, li i wcham nki twoje i pupuch-
n, i kdzierzawk - tskni i kocham bez granic".
W nastpnym licie, z 26 grudnia 1921 r., Bole-
saw pisa: drcz si znw zazdroci, mwia, e
chcesz wyj za m - nie rb nigdy takich artw,
bo potem rozpaczam". Prosi kochank o uzyskanie
zgody od pisarzy francuskich, midzy innymi Ana-
tole'a France'a i Romain Rollanda, na polskie tu-
150 POETA NOTARIUSZEM

maczenia ich dziel. Widocznie

Os
' stp Ortwin
o ce Lemiana
napisa, e tom ten
przynosi z sob
now, nieznan
dotd w literaturze
nie tylko naszej
form obcowania
z przyrod [...]"
Lemian pokaza
intensywno
pierwotnej przyrody
oraz ycie ludzi
niemal nieskaonych
cywilizacj - bez
adnej idealizacji ludu.
Przyroda jest przedstawiona
jak ywa istota, ktra nie z druku.
tylko budzi uczucia
podmiotu lirycznego, ale
sama tskni za czowiekiem.
chcia przeoy utwory tych pisa-
rzy i w ten sposb zdoby pozycj.
Na zakoczenie listu napisa: y-
cz Tobie i sobie na Nowy Rok no-
wych triumfw yciowych, ustale-
nia si za granic i mioci bezgra-
nicznej, takiej jak zawsze, mioci
i nowych krajw. Zlizuj brudziki
z Twoich nek wonnych i z k-
dzierzawki miciuchnej, lini Two-
je usteczka i piersiczki, wcham i li-
Twoj pupuchn i czekam na
list". I tu fragment zosta przez edytora usunity
Trzeci list wiadczy o niepokoju poety. Czy Dora
spotkaa kogo, kto jej si bardziej spodoba? Moe
ju go nie kocha? Pomyl, jak ja si tu czuj bez
wiadomoci o Tobie, o moim szczciu jedynym,
ktre tak daleko odjechao".
Dora nie wysza za m, wrcia i mio do poe-
ty odya. Przestaa ju mie nadziej, e polubi
Bolesawa, wic stworzya mu drugi dom w War-
szawie.

W latach 20.
Lemian czsto
spdza urlopy
w Zakopanem.
W 1922 r.
znalaz si
w stolicy Tatr
razem
z Edwardem
Kozikowskim
i Emilem
Zegadowiczem.
Notariusz powiatowy w Zamociu 151

Tymczasem poeta otrzyma} stanowisko

notariusza powiatowego w Zamociu. Za-
mieszka z rodzin w Domu Centralnym,
eleganckiej kamienicy, na I pitrze. Otrzy-
ma wysokie pobory, miasto byo adniejsze
i bardziej rozwinite ni Hrubieszw. Ma-
rzy jednak, aby otrzyma stanowisko kon-
sula w Jugosawii albo zamieszka na Lazu-
rowym Wybrzeu.
Lato spdzi z on, Zegadowiczem
i Kozikowskim w Zakopanem, gdzie spo-
tka si z Witkacym i oglda jego ksig
osobliwoci". Po powrocie wpad znw
w stary system pracy. Sam podpisywa go-
towe dokumenty i natychmiast wyjeda
do Warszawy. Znalaz te wymwk - po-
dobno maso warszawskie byo lepsze od zamoj- Zakopanem Lemian
skiego. Dopiero pod duszym czasie ona odkrya odwiedzi Witkacego.
na tym warszawskim" male etykietk firmy z Za- Uznawa jego wiedz,
mocia. intelekt, ale nie odpowiadaa
mu demoniczna osobowo
W roku 1923 otrzyma stanowisko notariusza
autora Tumom Mzgowicza.
przy Wydziale Hipotecznym Sdu Okrgowego, Z Witkacym czya
tak wic przez pewien czas prowadzi dwa notaria- Lemiana obawa przed
ty. Faktycznie obowizki penili jego zastpcy, a on zmor szarego czowieka",
pobiera bardzo wysok pensj i bra odpowiedzial- przed upadkiem elit
i buntem mas". Rwnie
no za podejmowane przez nich czynnoci. wyznawany przez nich
Lemianowie mogli sobie pozwoli na gosposi, formalizm zbliy obu
urzdzali czasem herbatki. Lemian na swj koszt artystw.
zamawia drugie niadania dla swoich pracowni-
kw - mia ich dziesicioro. By dobrym zwierzch-
nikiem, penym galanterii wobec pa. Z prezesem
sdu Romualdem Jakiewiczem rozmawia o poe-
zji, czytywa Dekamerona.
W tym okresie mao pisa, zajty Dor i prac
w Zamociu. W Warszawie przesiadywa w kawiar-
niach, gwnie w Ziemiaskiej, Nadwidrzaskiej
czy u Bachusa. W roku 1925 wyjecha z on za
granic do Monte Carlo, gdzie cudnie i tanio [...]
Gram, ale nie wygrywam" i Przegraem ju okoo
1000 frankw. Zreszt jest cudownie i bardzo so-
necznie". Pniej wygra, opaci z tego pensjonat
f
Okres prosperity 155

i kupi onie sukni. Jestem pe-

wien, e w kocu wygram du su-
m i podam si niezwocznie do
dymisji". Latem za wyjecha do
Alassio, na woskiej Riwierze. Za
granic dowiedzia si o odkry-
ciach uczonego rosyjskiego Woro-
nowa, ktry zajmowa si odma-
dzaniem ludzi przez aplikowanie
pacjentom mapich gruczow.
Rezultaty - nieomylne. Genialny
to czowiek - szkoda, e Moskal, a nie Polak, nie
JX.ancelaria notarialna
mamy ani jednego wielkiego biologa". Lemiana miecia si
Latem 1926 r. lekarz stwierdzi u poety grulic w gmachu sdu, czyli
puc. Chorob, na ktr zmarli matka, brat i siostra. dawnym paacu Zamoyskich.
Poeta stara si teraz dobrze odywia, suca go-
towaa jego ulubione potrawy, a on z rodzin wyje-
da czsto do Zakopanego, eby leczy puca.
Finansowo prosperowa znakomicie, otrzymy- W i o s k a Riwiera skusia
wa okoo 2000 zotych, sta go byo na kupno zie- poet, ktry w 1925 r. spdzi
tu urlop. We wspomnieniach
mi pod budow domu na warszawskim Mokoto- Zygfryda Krauzego
wie, na wyjazd do Karlsbadu, na ycie na wysokim o Lemianie czytamy, e
poziomie i... czste wyjazdy do Warszawy, zabawy Bolesaw zajmuje [w Alassio]
w kawiarniach. Okres powodzenia trwa ponad adne mieszkanie z widokiem
na morze. Czar poudnia
dziesi lat. Lemian zyska uznanie wrd miesz-
kojco wpywa na nastrj
kacw Zamocia, zaprzyjani si z notariuszami, poety. Lubi Wochw, ich
z profesorem gimnazjum Adamem Szczerbowskim, bezporednio, ywo, nawet
pniejszym autorem pierwszej monografii powi- ich haaliwo go nie razi".
conej twrcy Sadu rozstajnego
i ki. Z pewnoci poeta
odoy spore oszczdnoci,
mimo i utrzymywa 6 osb
(sw rodzin, suc Felikso-
w i jej crk).
Niespodziewana kontrola
latem 1929 r. ujawnia, e pod-
czas czstych nieobecnoci no-
tariusza, jego zastpca, Wady-
saw Adamowicz, przywasz-
czy sobie znaczn sum pie-
nidzy. Kasa bya pusta...
ROZDZIA DZIEWITY 157

WYBR DO AKADEMII

prawa spaty manka spowodowanego kradzie

S w kancelarii cigna si latami. Poeta podejmo-

wa wspprac z wieloma pismami, aby mc
zwrci pienidze. Szuka te pomocy u wpywo-
wych przyjaci. Wybr do Akademii Literatury otworzy
mu drzwi do zamknitych dotd redakcji, na przykad
Wiadomoci Literackich".

U, lica Marszakowska
w latach 30.

W 1929 r. odby si
w Zamociu zjazd
powicony twrczoci cie osob zaufania publicznego. Umowy zawiera-
Szymona Szymonowica.
Poeta wzi w nim udzia. wierane przez dwie strony. Lemian przey wic
Pniej, jako delegat
warszawskiego oddziau
Zwizku Zawodowego
Literatw Polskich, pojecha
do Krakowa na uroczystoci
rocznicowe ku czci
Stanisawa Wyspiaskiego.
WYBR DO AKADEMII
Defraudacja pienidzy w kancelarii notarialnej
bya czym niewyobraalnym. Notariusz by prze-
ne u rejenta byy pewniejsze ni umowy zwyke za-
szok, gdy naduyto jego zaufania. Od tej pory
straci wiar w ludzi.
Mona wyranie stwierdzi, e wczeniej poeta
zanadto wierzy swym wsppracownikom. Podpi-
sywa dokumenty urzdowe, nie czytajc ich, bra
odpowiedzialno - w tym karn - za prawido-
wo zawieranych umw i spenianych przez jego
pracownikw obowizkw. Okazao si, e wyko-
rzystano niech poety do pracy biurowej i czste
wyjazdy do kochanki. Zastpca notariusza, tak
zwany dependent, Wadysaw Adamowicz, przez
duszy czas przywaszcza sobie pienidze z kasy
notarialnej, odprowadzajc do Urzdu Skarbowe-
go minimalne kwoty. Kontrola wykazaa, e nie
Defraudacja w kancelarii notarialnej 159

zostay wniesione opaty skarbowe, komunalne,

brakowao pienidzy za tak zwan taks notarial-
W 1929 r. w kasie
kancelarii Lemiana zabrako
n. Adamowicz zdefraudowa okoo 20 000 zo- ogromnej sumy pienidzy.
tych. Dopiero teraz mieszkacy Zamocia dowie- Okazao si, e pienidze
ukrad zastpca notariusza.
dzieli si, skd bra pienidze na wystawny tryb y-
Lemian jako szef kancelarii
cia, zabawy, hulanki. y ponad stan. Ze swojej by wedug prawa
pensji u notariusza nie mgby sobie na to pozwo- odpowiedzialny za to
li. Okazao si, e rabowa kas notariatu. naduycie. Bolesaw poycza
pienidze od znajomych,
Pojawiy si gosy, e Lemian take bra pieni-
pniej od lichwiarzy (na
dze z kasy i wyjeda za nie za granic - do Mon- procent). Z mao znanego
te Carlo czy Juan les Pins. Wsppracownice Le- listu poety do radcy Popoffa
miana w kancelarii zaprzeczay tym pogoskom. wiadomo, e Lemian
Uwaay, e by czowiekiem uczciwym, ktry ni- nakoni Dor, by wzia
poyczk z odsetkami 5%
gdy by nie przywaszczy sobie tych pienidzy. Po- miesicznie. Sam yrowa
mwieniom powyszym przecz take wysokie za- weksle. Wskutek
robki Lemiana, ktry mg pozwoli sobie ze swej niewypacalnoci poecie
pensji na kilka wyjazdw zagranicznych. grozia licytacja.
160
Kazimierz Wierzyski by
jedynym skamandryt, ktry
pomg Lemianowi w aferze Sowackiego, sowniki itd.
defraudacji, a potem przyj
go do wsppracy ze swym
pismem Kultur".
W 1938 r., po mierci
Lemiana, zaj jego miejsce sawa Cara. Dora sprzedaa sw posiado w Ma-
w Akademii. W gosowaniu
zwyciy kontrkandydatw: mniejszego lokum na ulic Widok, blisko dawnego
Juliana Tuwima, Wacawa
Grubiskiego i Jana
Parandowskieao.
WYBR DO AKADEMII
Adamowicz zwrci poow zabra-
nej kwoty - okoo 10 000 zotych -
a nastpnie uciek. Wyjecha z Zamo-
cia i zamieszka w okolicach Chema.
Lemian - odpowiedzialny przed
prawem za wszystkie zobowizania
kancelarii - musia spaci cay dug.
Okazao si jednak, e nie by w stanie
zwrci nalenej kwoty. Co wicej -
mimo pomocy przyjaci, poyczek
J na wysoki procent, dug nie zosta
t i spacony ani w roku 1930, ani w na-
stpnym, a na pocztku 1932 wyso-
ko nalenoci wynosia ju 40 000
zotych, gdy doszy zalegoci podat-
kowe. Lemian zalega z opat po-
datkw obrotowego i dochodowego
na kwot 18 000 zotych. Komornik
zaj jedn pit dochodw Bolesawa
i chcia zabra bibliotek poety, za-
wierajc wspaniae dziea literackie, midzy inny-
mi Baudelaire'a, Verlaine'a, poetw rosyjskich,
Lemian uruchomi wszystkie moliwe kontakty
rodzinne, znajomoci, stosunki, aeby odroczono
spat dugu. Interweniowano te u ministra Stani-
wie i mieszkanie w Warszawie. Przeniosa si do
Dworca Kolei Warszawsko-Wiedeskiej. Przyja-
ciel z Zamocia Zygfryd Krauze udzieli poecie po-
yczki pod zastaw ziemi na Mokotowie, tak wic
poeta nie zosta bez wsparcia. Warto zauway, e
nie sprzeda ziemi ani mieszkania. Liczy prawdo-
podobnie, e poyczki spaci i zachowa wasno
ziemi na Mokotowie, a ofiar Dory najwyraniej
traktowa jak spraw naturaln. Umia czerpa
z jej dobroci.
Do Kazimierza Wierzyskiego pisa tak, jakby
zosta pozostawiony wasnemu losowi: Gin - za
kilka miesicy chyba ju zgin absolutnie". Prosi
Niezasuone laury 161

0 interwencj w ministerstwie: Sowem niech Pan

pomyli i niech Pan ratuje, bo nie mam za co do
Warszawy pojecha, nic osobicie zrobi nie mog,
a gin nie chc - moe si jeszcze uda wyratowa -
moe cud przyjdzie - moe mj plac sprzedam".
Wierzyski pomg i interweniowa u Igna-
cego Matuszewskiego. Za Lemiana porczy
prezes sdu w Zamociu Romuald Jakiewicz
1 notariusz Zygfryd Krauze. Zdarzy si cud
i w drugim notariacie by wakat, tote prezes Ja-
kiewicz, znajc sytuacj poety, zaoferowa mu na
p roku prowadzenie take tego notariatu. Le-
mian zatem przez p roku otrzymywa podwjn
pensj rejenta.
Ministerstwo nie wszczo sprawy dyscyplinar- Mi, Limo skandalu
z defraudacj Lemian
nej wobec poety - ani wobec dependenta Adamo- otrzyma! odznaczenie. Na
wicza. Lemianowi zezwolono paci nalenoci pewno dosta Medal
w ratach. Do szybko sytuacja poety unormowa- 10-lecia Odzyskania
a si, mimo to Lemian nadal bdzie mwi o kl- Niepodlegoci,
a w leksykonach
sce finansowej. Znalaz te nowy pretekst do wy- autoryzowanych przez poet
jazdw do Warszawy: moe uda si poyczy pie- znajdujemy informacj, e
nidze lub zmniejszy dug. Lemian prdko po- udekorowano go Orderem
wrci do dawnego zwyczaju i znowu wyjeda Polonia Restituta (na
fotografiach). Tak sam
z Zamocia, sprawy kancelarii powierzajc swym informacj umiecia ona
zastpcom, Wadysawowi Szymborskiemu, Jano- poety w nekrologu po mierci
wi Janiszewskiemu, Eugeniuszowi Ostrowickiemu. Bolesawa.
Nie mona wic powiedzie, aby wycign wnio-
ski z katastrofy i tylko uczciwoci swoich pracow-
nikw zawdzicza fakt, e nie powtrzya si hi-
storia i nie byo drugiej defraudacji.
Jako ironi losu naley potraktowa od-
znaczenie poety, po odkryciu kradziey
z kasy notarialnej, Medalem Dziesicio-
lecia Odzyskania Niepodlegoci,
przyznawanym od 1928 r. za niena-
gann sub pastwow i inne za-
sugi. Lemian by wielkim poet,
ale urzdnikiem pastwowym - bezna-
dziejnym.
Pracownica w kancelarii, Zofia Wiktoro-
wiczowa, opisaa zdarzenie z biura, ktre wiad-
162
Poeta uwielbia) kobiety, byt
urodzonym uwodzicielem.
Od razu przechodzi z nimi
na ty", gdy z ich mami mina ich urodziwa, bardzo wysoka i mocno
pozostawa na pan". zbudowana niewiasta. Niski i saby jak skrzat pol-
Na zdjciu z lewej - Helena
Wiewirska, pierwsza
w Polsce kobieta-adwokat,
z prawej - stomatolog doktor
Zofia Pohoska.
WYBR DO AKADEMII
czyo o stosunku poety do pracy
rejenta. Dwoje ludzi pobierao si
i przyszli z rodzicami spisa umo-
w darowizny - modzi otrzymy-
wali ziemi jako wiano. Panny
modej nie interesowa zapis, lecz
ukochany. Zalecaa si do niego
demonstracyjnie. Nie widziaa
otoczenia wok siebie, parskaa
gonym zmysowym miechem,
zasaniaa domi oczy, przytula-
a si jakby zawstydzona, do pie-
ca w kcie, paaa mioci i -
dz, a ukochany jej tym samym
odpaca". Lemian, siedzc przy
biurku, wpatrywa si w t scen
i bbni palcami o blat, i cicho
pogwizdywa. Nikogo nie widzia,
wpatrzony tylko w dziewczyn,
zafascynowany jej pierwotn
zmysowoci. By moe w tym
samym momencie poeta wpad na
pomys ktrego z wierszy.
Lemian by wielbicielem kobiet, z wieloma flir-
towa. Kiedy przechadza si po Zamociu z przy-
jacielem. Jak wspomina Wodzimierz Sobodnik,
ny albo jak jeden z jego ludziekow poeta obejrza
si za ni i z arem powiedzia do przyjaciela: Ja
bym j zgwaci".
ona przymykaa oczy na fascynacje Bolesawa,
wiedziaa, e rodz si z nich wspaniae wiersze.
Tolerowaa wyjazdy do Warszawy, do Dory, tak
jak wczeniejsze kontakty z Celin. Celina w latach
20. zamieszkaa w Paryu i tam prowadzia cyga-
skie ycie towarzyskie. Lemian po cichu marzy
o wyjedzie z kraju, gdzie przytaczay go kopoty
finansowe i bola brak odbioru wrd czytelnikw.
Mg jedynie liczy na przyja z Miriamem,
Francem Fiszerem, na Dor - to dziki niej spaci
Wielbiciel kobiet 163

swe dugi - i na on, ktra

Poeta Jzef Czechowicz
stworzya poecie dom i zado- odwiedzi Lemiana
walaa si rol gospodyni, pani w Zamociu i oddal hod
domu, mimo niewtpliwego wielkiemu poecie. Uzna
talentu artystycznego. Nadal go za wielkiego artyst.
W jednym z listw
malowaa, ale nie bya ceniona napisa o ce: Wiersze
wrd mieszkacw Zamocia. te wydaj mi si teraz
Interesowaa si tacem, a ya najpikniejszymi z tych,
cicho na prowincji, z rezygna- ktre poznaem [...]"
Czechowicz widzia
cj znoszc eskapady ma. w nich [...] pomie
Jedyna zabawna historia, ja- mioci do wiata, do
ka spotkaa Zofi w Zamociu, , ziemskiego istnienia, do
to zdarzenie z zamojskim o- wszystkiego, co bytuje".
Zaproponowa Bolesawowi
buziakiem. Ot w okresie prosperity Lemian nie czonkostwo w Oddziale
tylko fundowa swoim pracownikom posiki, ale Lubelskim Zwizku
te by hojny dla biednych, nawet dla miejscowego Zawodowego Literatw
obszarpaca i troch kloszarda, Jasia K. Kiedy na Polskich. Lemian nie przyj
propozycji, bo nalea ju do
imieniny pani rejentowej, 15 maja, Jasio przynis
Oddziau Warszawskiego.
Zofii olbrzymi bukiet r. Zaskoczona pani Le- Pewnego razu Czechowicz
mianowa spytaa, skd wzi te re. Na to Jasio, umwi si z Lemianem
caujc j szarmancko w rk, odrzek: Z wa- w kawiarni. Gdy autor ki
snych ogrodw, z wasnych ogrodw, Pani Sdzi- przyszed do lokalu, zasta
modszego koleg
no". Wkrtce okazao si, e ukrad je w miejskim zaczytanego w pimie
parku. ydowskim Nasz Przegld".
Lemian nawet po skandalu z Adamowiczem Lemian niechtnie
w kancelarii bywa rzadko i zupenie nie intereso- przyznawa si do swego
pochodzenia i Czechowicz
wa si obowizkami notariusza. We wstpie do wytkn mu to w dyskretny
londyskiego wydania Klechd polskich Bronisaw sposb.
Przyuski napisa, e pozna Lemiana w roku 1931
w jego kancelarii w Zamociu, gdzie zaatwia
spraw spadkow. Wychodzc zaczlimy rozma-
wia o poezji. Bya godzina 5 po
poudniu. Skoczylimy rozmo-
w rano. Wyszedem z jego do-
mu, gdy soce wysoko stao na Antoni Lange, kuzyn
niebie". Te sowa doskonale Lemiana, tumacz
charakteryzuj osob poety. i poeta, uczestnik ruchu
Przyszed do niego klient, a Bo- niepodlegociowego,
redaktor Pobudki"
lesaw w rozmowie przerzuca i Astrei", zmar
si na ulubion dziedzin - poe- w ndzy i zapomnieniu
zj - i zaprasza swego rozmw- w 1929 r.
164 WYBR DO AKADEMII

W Zamociu
Lemian przyjani!
si z kierownikiem
gimnazjum Adamem
Szczerbowskim.
Przesiadywali
w Ogrodzie
Przyrodniczym
i dyskutowali
o poezji,
przeszczepach
wosw, o metodach
odmadzania,
o przyrodzie.

c do domu, aby do witu prowadzi dyskusje

o literaturze. Takie rozmowy odbywa dawniej
z Or-Otem, Janem Lorentowiczem, Berentem, tu
w Zamociu jedynie z Adamem Szczerbowskim.
W Warszawie najlepszy kontakt mia z Fisze-
rem, Kazimierzem Bleszyskim, wreszcie z Ka-
zimierzem Wierzyskim, ktry zaprosi poet
do wsppracy z Kultur". W 1932 r. Le-
mian ogosi tu wiele swych wierszy, wracajc
na amy prasy literackiej. Jednoczenie stale
wsppracowa z Gazet Polsk" redagowa-
n przez Bogusawa Miedziskiego, byego
szefa Wydziau II Ministerstwa Spraw Woj-
skowych. Dziaem literackim kierowa tu Kaden-
-Bandrowski. Tak wic Lemian zwiza si z pra-
s pisudczykowsk. Wiadomoci Literackie"
Pierwsza ksika
powicona ce Lemiana (w latach 30. krytyczne wobec wadz) nie druko-
zostaa napisana przez way Lemiana a do koca 1933 r., tj. do wyboru
przyjaciela poety, Adama poety do Polskiej Akademii Literatury. Nie za-
Szczerbowskiego. mieszczay te artykuw o jego twrczoci, a
wreszcie Wojciech Wyganowski napisa list, doma-
gajc si szkicu krytycznego na temat twrczoci
wybitnego poety. Artyku taki ukaza si: napisa
go Stefan Napierski, jednake pomin on cako-
wicie fakt ukazania si ki i pisa tylko na temat
Sadu rozstajnego.
Nagroda Modych 165

Wczeniej, w roku 1925, Wiadomoci Literac-

kie" ogosiy plebiscyt: Kogo wybralibymy do
akademii literatury polskiej?". Wyniki konkursu
byy nastpujce: 1. miejsce zdoby Stefan erom-
ski (865 gosw), 2. Wadysaw Stanisaw Reymont
(864), 3. Jan Kasprowicz i Wacaw Sieroszewski
(830 gosy). Dalej znaleli si Staff, Przybyszewski,
Przerwa-Tetmajer, Boy, Strug i inni. Wrd zwy-
cizcw dominowali pisarze starszego pokolenia
z duym dorobkiem. Modzi poeci, w tym skaman-
dryci, znaleli si na dalekich miejscach (Lecho
na 35., Iwaszkiewicz na 36., Tuwim na 44., Wie-
rzyski na 71.).
Bolesaw Lemian, wwczas autor Sadu rozstaj-
Mieczysaw Grydzewski,
nego, przekadu opowiada Poego, bajek dla dzie- naczelny redaktor
ci i wspaniaej ki, zdoby 17 punktw i zaj 90. Wiadomoci Literackich",
miejsce razem z Jerzym Hulewiczem, Leo Belmon- lansowa poezj
tem i Stanisawem Pigoniem. Znalaz si tu za j- skamandrytw
- nowoczesn, miejsk,
zykoznawc Stanisawem Szoberem i wyprzedzi poetyk codziennoci.
o jedno miejsce Mari Skodowsk-Curie. Lemian - z jego
W styczniu 1931 r. poeta otrzyma honorow tradycjonalizmem
Nagrod Modych przyznan przez redakcj Echa wersyfikacyjnym,
umiowaniem Natury,
Tygodnia". Modzi poeci dostrzegli w twrczoci
filozofi, nie pasowa do
Lemiana bliskie wasnej wraliwoci przesanie hu- profilu pisma. Wiadomoci
manistyczne, fascynacj natur, zmysowoci, Literackie" nie wydrukoway
wreszcie nuty katastroficzne w najnowszych wier- ani jednego wiersza Lemiana
przez 9 lat od pocztku
szach. Lucjan Andre na amach Echa Tygodnia"
swego istnienia! Grydzewski
napisa, e poezja Lemiana ma przed sob przy- opublikowa kilka utworw
szo: Jego ka bdzie miaa swoj literatur Lemiana po wyborze poety
(kto wie, czy nie rwn literaturze) Krla Du- do Polskiej Akademii
cha". Krytyk zauway wpyw jzyka Lemiana na Literatury.
twrczo Tuwima i Zegadowicza.
Take w styczniu 1931 r. Wiadomoci Literac-
kie" ogosiy wyniki kolejnego plebiscytu na akade-
mikw literatury. Tym razem uczestnikw plebiscy-
tu byo wicej, co wiadczy o poczytnoci pisma.
Zwyciy Tadeusz Boy-eleski (13 557 gosw).
Na drugim miejscu znalaz si Leopold Staff
(13 502 gosy), za nim Juliusz Kaden-Bandrowski
(13191), Wacaw Berent, Wacaw Sieroszewski,
Andrzej Strug i inni.
166 WYBR DO AKADEMII
Plebiscyty Wiadomoci Literackich" 167

bitniejszego pisarza stulecia Bole-

saw Lemian zaj 23. miejsce
i zdoby 849 punktw, a wic miej-
sce jest wysze ni w 1931 r., ale
gosw oddano mniej. A
Projekt stworzenia Akademii Li-
teratury zgosi w 1918 r. Stefan e-
romski (Lemian przesa autorowi
swoje uwagi), ponownie o potrzebie
powoania tej instytucji eromski
pisa na amach Wiadomoci Lite-
rackich" w 1924 r. Nie chodzio mu
o haftowane fraki" ani o rozdaw-
nictwo paszportw do niemiertel-
noci", ale o pomoc pisarzom, zao-
enie biblioteki literackiej, sprowa-
dzenie zbiorw z Raperswilu, spro-
wadzenie zwok Sowackiego, wyja-
nienie sprawy Brzozowskiego (czy
by agentem carskiej ochrany, czy
nie). eromski widzia w Akademii
Wadysawa Witwickiego, Aleksan-
dra Brcknera, Kasprowicza, Staf-
fa, Miriama, Boya, Langego, Wittli-
na, Pawlikowsk-Jasnorzewsk.
Wczeniej, w 1920 r., na Wszechzwizkowym
W 1932 r. poeta nawiza
wspprac z poznaskim
Zjedzie Literatw Polskich pisarze opowiedzieli si Dwutygodnikiem
za utworzeniem Akademii Literatury Polskiej im. Literackim" redagowanym
przez Stanisawa Witolda
Stefana eromskiego. Statut instytucji opracowano
Balickiego. Lemian posa
w 1922 r. i... sprawa umara mierci naturaln. Do- Balickiemu m.in. rkopisy
piero po przewrocie majowym Kaden-Bandrowski Akteona i Pejzau
zainteresowa ni prezydenta Mocickiego. Wadze wspczesnego. Balicki nie
zaday listy 21 kandydatw. W latach 1928-1933 odesa maszynopisw,
stwierdzajc, e rkopisw tej
na amach prasy ukazao si wiele artykuw - mi- rangi si nie oddaje.
dzy innymi Kadena i Irzykowskiego. Irzykowski pi- Dwutygodnik", wydawany
sa: Zadanie dla Akademii Literatury jest: nie eby od 1931 r., skoczy si na
wyda brakujce u Adalberga polskie przysowia 6. numerze.
pornograficzne (czego chce Boy-eleski), lecz: eby
po palcach dawa plagiatorom, nie pozwala na im-
porty z zagranicy bez zbadania jakoci towaru [,..]
pilnowa cigoci zagadnie i dyskusji literackiej".
168
Projektodawc Akademii
Literatury byt eromski.
Niestety, zmar przed jej
powoaniem. Protektorem
PAL zosta marszaek
Pisudski. Po jego mierci t
rol przej Rydz-migy, zamieszczonych w Gazecie Polskiej".
ktry jednak ju w 1936 r.
przesta popiera
akademikw. Boy-eleski W artykule 1. uchway czytamy: Pragnc zapewni
powiedzia kiedy: przedtem
byem wymylany
indywidualnie, a teraz take
jako Akademia".
WYBR DO AKADEMII
Kaden uwaa, e celem PAL jest ochrona naj-
wyszych walorw literatury wspczesnej, popar-
cie dla twrczoci, zabezpieczenie pucizny literac-
kiej twrcw, poprawa stanu nauczania jzyka pol-
skiego. Kaden napisa na ten temat cykl artykuw
Wreszcie Uchwa Rady Ministrw z 29 wrzenia
1933 r. powoano Polsk Akademi Literatury.
literaturze polskiej nalene stanowisko w yciu naro-
du, odpowiednie do jej wielkich zasug w podtrzy-
mywaniu ducha narodowego w czasach walki o nie-
podlego oraz wywyszy j jako narzdzie, po-
przez ktre wypowiada si dusza narodu w najbar-
dziej idealnych pierwiastkach, jak rwnie umoliwi
pisarzom polskim oddziaywanie na spoeczestwo
w kierunku wzmoenia poczucia pastwowoci pol-
skiej oraz wspprac z rzdem nad budow wietnej
przyszoci pastwa polskiego, ustanawia si Polsk
Akademi Literatury".
Polska Akademia Literatury 169

Telegram Lemiana do
Miriama, w ktrym poeta
przyjmuje wybr do
Akademii.

Akademia miaa liczy 15 czonkw. Minister

Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego
mianowa 7: Kadena, Berenta, Choynowskiego,
Nakowsk, Miriama, Sieroszewskiego i Staffa.
Akademicy mianowani wybrali pozostaych. Ka-
den ceni Lemiana, w wywiadzie dla Gazety Za- K ^arykatura sugeruje, e
mojskiej" nazwa go wielkim poet", take Mi- z Lemiana bdzie p
akademika, bo zajmuje tylko
riam, Berent i Sieroszewski znali i cenili poet od
poow fotela. Wida, e
lat. Tak wic Bolesaw Lemian znalaz si na licie wspczeni nie cenili poezji
akademikw. Pierwsza lista (wydrukowana pomy- Lemiana, nie dostrzegali jej
kowo przez wiat") wymieniaa nazwisko Kazi- wielkoci.
miery Iakowiczwny. Okazao si jed-
nak, e poetka nie przyja nominacji,
tumaczc odmow nawaem pracy jako
sekretarki marszaka Pisudskiego. Tak
wic lista wybranych akademikw bya
nastpujca: Karol Irzykowski, Tadeusz
Boy-eleski, Juliusz Kleiner, Bolesaw
Lemian, Karol Hubert Rostworowski,
Jerzy Szaniawski, Stanisaw Zieliski.
Oczywicie, gdyby Akademia powsta-
a kilka lat wczeniej (przed afer brze-
sk) i gdyby bya ona instytucj nie-
zalen od rzdu, jej autorytet byby
nieporwnywalnie wikszy. Uwikana
w doran polityk, wywoaa reakcje
mao przychylne. Andrzej Strug odm-
wi przyjcia czonkostwa. Inni pisarze
tak bardzo chcieli zosta akademikami,
e gdy nie otrzymali nominacji - utwo-
172
Prezes Polskiej Akademii
Literatury, Wacaw wielkich pisarzy, ktrzy nie doczekali powstania
Sieroszewski, na fotografii
i w karykaturze
WYBR DO AKADEMII
rzyli Akademi Niezalen. W 1935 r. w plebiscy-
cie Wiadomoci Literackich" zwyciy Julian
Tuwim, za nim byli Antoni Sonimski i Andrzej
Strug. W latach nastpnych kilku laureatw tego
plebiscytu weszo do PAL - midzy innymi Goetel
i Wierzyski.
Najwicej emocji budzi skad instytucji. Pytano,
czy nie powinno si znale miejsce dla wito-
chowskiego, Struga, Makuszyskiego, dopomina-
no si o Tuwima, Brcknera - a nawet chorego
Kazimierza Przerw-Tetmajera.
Lemian bezporednio od Kadena wiedzia, e
Akademia powstanie, uwaa, e obecno w niej
Miriama jest koniecznoci, o swojej kan-
dydaturze sdzi, e jest oczywista. Tym-
czasem Miriam zosta mianowany i to
midzy innymi on swym gosem sprawi,
e Lemian zosta wybrany. Na wie
o wyborze poeta odpisa Miriamowi: Za-
wiadomcie Prezydium, e wybr przyj-
em, deklaracj wysaem".
Prezesem Akademii zosta Sieroszew-
ski, zastpc Staff, a sekretarzem Kaden,
ktry de facto kierowa pracami PAL.
Z tego powodu Maria Dbrowska bya
przeciwna Akademii. Pisaa w Dzienniku:
powstaa Akademia Literatury, dzieo
Kadena, a wic w zarodku skaone mo-
ralnie".
8 listopada 1933 r. odbyo si pierwsze
uroczyste posiedzenie PAL - jeszcze nie
w siedzibie Akademii, lecz w paacu Ra-
dy Ministrw. Prezes Sieroszewski wymieni tych
Akademii: eromskiego, Kasprowicza, Reymonta,
Miciskiego, Langego i innych.
Minister Wacaw Jdrzejewicz, honorowy czo-
nek PAL, stwierdzi, e akademicy reprezentuj nie
tylko pastwo i wasny talent, ale i myl obywatel-
sk, i najlepsz wol do wielkiej pracy. Nastpnie
przemawia Berent, ktry mwi o Towarzystwie
Akademik Lemian 173

Przyjaci Nauk. Niestety, by niedysponowany

Z biegiem lat rola PAL
i mia chrypk, wic nie by dobrze syszany. Dao malaa, m.in. po skandalu
to pretekst Sonimskiemu do napisania fraszki: z plagiatem, ktrego dopuci
si Wincenty Rzymowski, za
Nie jeden stary jeszcze do dzi dnia pamita co zosta skoniony do
Otwarcie Akademii i mow Berenta, rezygnacji ze stanowiska,
Jak nas mczy, jak drczy, sika, chrzka, chlipa, Pisarz tumaczy, e przepisa
A jak ywe kamienie nas prchnem przysypa. tekst Bertranda Russella
bezwiednie, mylc, e s to
Dopiero po wyborze Lemiana na akademika jego wasne notatki. Wolne
miejsce zaj Kornel
Wiadomoci Literackie" i Skamander" zaczy Makuszyski. Do obnienia
drukowa utwory poety. Lemian w tym czasie pi- autorytetu Akademii
sa bardzo duo i do szybko zebra materia na przyczynia si rwnie
dwa tomy wierszy. Poeta chcia pracowa w PAL, dziaalno Goetla
goszcego niemal
bra udzia w dyskusjach, mie wpyw na przyzna-
faszystowskie hasa. Mimo to
wanie nagrd (Nagroda dla Modych dawaa lau- akademicy uwaali, e PAL
reatowi 3000 z). Dodatkowy fakt przemawiajcy jest potrzebna. Irena
za udziaem w pracach PAL stanowiy diety - 100 Krzywicka wspominaa:
zotych za dzie (w miesicu byy 3 posiedzenia, Wszyscy czonkowie
Akademii, ktrych znaam,
a wic akademik otrzymywa 300 zotych miesicz- byli bardzo dumni z tego, e
nie). Lemian mia te nowy i prawdziwy pretekst s w tej instytucji".
do czstych wyjazdw z Zamocia.
174
W czasie obrad Akademii
Lemian rzadko zabiera
gos. Podczas gosowania
zajmowa na ogl stanowisko
konserwatywne. Interesoway
go gwnie uposaenia
akademikw. Wybr
Lemiana spotka si
z negatywn ocen
rodowiska literackiego.
Zarzucano mu skromny
dorobek, oceniano go jako
epigona modernizmu, nie
zauwaano oryginalnoci.
Podobne zarzuty stawiano
Miriamowi, Berentowi,
Sieroszewskiemu. Ci, ktrych
nie wybrano do Akademii,
najbardziej krytykowali sam
ide utworzenia tej instytucji.
Na zdjciu poeta pierwszy
z prawej w 2. rzdzie.
WYBR DO AKADEMII
W wywiadzie dla pisma modzieowego Nasza
Myl" wyzna: Obcuj z papierami w kancelarii
notarialnej, ktra odrywa mnie nieustannie od pra-
cy literackiej, tak i tylko czasem udaje mi si
ukra troch czasu dla siebie. Pobyt w rodowisku
prowincjonalnym jest po prostu mk dla mnie [...]
Ratunkiem jest cudowny ogrd zoologiczny, gdzie
co dzie przesiaduj".
Poeta by przekonany o wanej roli Akademii:
Akademia moe wpywa na rozwj sztuki przez
podniesienie twrczoci, czy to przez nagradzanie
najwybitniejszych utworw czy przez podnoszenie
poziomu jzyka".
Tymczasem prace Akademii paraliowa regula-
min nie pozwalajcy na adne miae pomysy
i brak funduszy, wreszcie ogromna ktliwo
czonkw PAL. Urzdzano odczyty, dwa uroczy-
ste posiedzenia poczone z przyjciem w bufecie
(zwanym przez Kadena schabami"), na ktre wa-
liy tumy, podczas gdy na zebrania dyskusyjne
przychodzio dziesiciokrotnie mniej osb z ze-
wntrz.
Akademicy 175

Akademia przyznaa nagrod modym

pisarzom, midzy innymi Michaowi Cho-
romaskiemu za Zazdro i medycyn,
a pniej Jzefowi obodowskiemu i Je-
rzemu Andrzejewskiemu (po mierci Le-
miana). Lemian gosowa na Miosza
i Truchanowskiego.
Konflikty w PAL byy due. Irzykow-
ski nie znosi Boya - z wzajemnoci, Boy
nawizujc do opinii Irzykowskiego, za-
wsze mwi bezosobowo: kto tu przed
chwil powiedzia", powiedziano tutaj".
Kaden nie uznawa faszystowskich pogl-
dw Goetla, Szaniawski nieustannie mil-
cza i marzy o spotkaniach z crk Le-
miana Wand, ktra zagia na pisarza
parol. Lemian siedzia przycupnity i te milcza, ijmier Marszaka staa si
bo nie o takiej Akademii myla. Zabiega jedynie wyran cezur: koczya si
o dodatkowe dochody. epoka, w ktrej za los
Dosta notariat, nie majc - jak sam mwi - pastwa odpowiadaa
jednostka, a spoeczestwo
dobrego pojcia ani o tej pracy ani o prawie. P- bawio si w kawiarniach.
niej, gdy ju by w Akademii Literatury, rzuca si W pogrzebie uczestniczyli
na prawo i lewo, aby dosta synekur, ale bra si m.in. akademicy. Lemian
do tego tak niezrcznie, e nic nie dosta. Z prak- szed w jednym szeregu
z Irzykowskim.
tycznoci zostaa mu chciwo..." - pisa o Le-
mianie Irzykowski.
Gdy zmar marszaek Pisudski, twrca
pastwa odrodzonego i mecenas Akademii,
czonkowie PAL uczestniczyli w uroczysto-
ciach pogrzebowych w katedrze i pniej
szli w kondukcie za trumn. Lemian szed
z Irzykowskim i mwi mu z ubolewaniem,
e s w Polsce ludzie zarabiajcy po 15 000
zotych, gdy akademicy nie maj nawet ty-
sica.
Nie mona powiedzie, e PAL bya in-
stytucj niepotrzebn. Organizowaa Waka-
cyjny Instytut Sztuki - odczyty dla nauczy-
cieli, ktre prowadzili midzy innymi Wit-
kacy, Boy i Nakowska, fundowaa stypen-
dia i nagrody, rozpocza edycj dzie Prusa,
Marzenia o Warszawie 177

wydawaa rocznik, w ktrym publikowaa przem-

W latach kryzysu
wienia akademikw (Berenta Onegdaj, Kadena z kancelarii Lemiana
O powoaniu pisarza, Boya Pocztki Modej Polski, odeszo wielu pracownikw.
Lemiana Traktat o poezji).
Praca w PAL i wyjazdy do Dory sprawiy, e
poeta w 1933 r. by nieobecny w pracy w Zamociu
- 128, w roku nastpnym 167 dni, a w 1936 - 173
dni. Przesiadywa w warszawskich kawiarniach
z crk Wand, z Czajk, Fiszerem i innymi znajo-
mymi, a wieczorami przygotowywa tomik poezji.
Wreszcie postanowi zdoby posad notariusza
w stolicy. Wystosowa pismo do ministra sprawie-
dliwoci o przeniesienie go na stanowisko notariu-
sza do Warszawy. Motywowa to nastpujco:
1) Mam dwie crki, ktre ksztac si w War-
szawie i trudno mi utrzymywa dwa domy.
2) Jestem bardzo chory na serce i musz by pod
nieustann opiek doktora w Warszawie, poniewa
w Zamociu nie ma doktorw odpowiednich.
180 WYBR DO AKADEMII

3) Jako czonek Polskiej Akademii Li-

teratury zwizany jestem z Warszaw,
nieustanne za podre kolej coraz bar-
dziej pogarszaj moj chorob sercow".
Pierwszy argument byt prawdziwy. Le-
mian wynaj mieszkanie przy ulicy
niadeckich i przez pewien czas mia
dwa, a nawet trzy domy, jeli liczy gar-
sonier u Dory. By take chory na serce.
W 1932 r. mia dwa zaway, po ktrych
bardzo si postarza i osab. Chodzi
bardzo powoli i co chwila przystawa.
Nie mia ju tej energii co dawniej. Ko-
poty w kancelarii pogarszay jeszcze jego
chorob. Popad wtedy take w rodzaj
manii przeladowczej, czy moe raczej
nerwicy, i zewszd spodziewa si zagro-
enia i katastrofy. Oczywicie w Zamo-
ciu byli dobrzy lekarze. W Warszawie
za stale chodzi do jednego doktora, do doktor
Dom, w ktrym y
z rodzin i zmar Bolesaw Teodory Lebenthal.
Lemian. Kamienica zostaa Argument, e czsto podruje, nie mia znacze-
zbudowana w 1927 r. nia, poecie-akademikowi przysugiwa bowiem
Naleaa do fabrykanta
zwrot kosztw przejazdu. Ministerstwo nie wyrazi-
kotw Pospnego.
Lemianowie mieszkali na o zgody na prob Lemiana, tote poeta w sierp-
IV pitrze. niu 1935 r. zoy dymisj.

Mazowiecka bya
jedn z njruchliwszych
ulic Warszawy.
Znajdowaa si tu
kawiarnia Ziemiaska,
Wydawnictwo
Mortkowicza,
wydawnictwo Rj",
salon sztuki
Garliskiego,
antykwariat Wildera
i Abe Gutnajera.
Napj cienisty 181

Przenis si do stolicy i zamieszka

z rodzin przy Marszakowskiej 17.
W Warszawie prowadzi oywione ycie
towarzyskie. Chodzi - najczciej z cr-
k Wand - na przyjcia do ambasad
i do Zamku, do prezydenta, na koncer-
ty, sporo czasu spdza w Ziemiaskiej,
SiM i innych modnych kawiarniach.
Przygotowa take kolejny tom wier-
szy. Pocztkowo mia nosi tytu Dziej-
ba lena i zawiera poematy i utwory
dramatyczne, midzy innymi Zdziczenie
obyczajw pomiertnych, poemat balla-
dowy Magdaleniec i drobne wiersze, na
przykad Trupigi. W czasie pracy nad
tomem poeta zmieni zawarto zbioru
i nada nowy tytu - Napj cienisty. Po-
min wspomniane poematy i Zdzicze-
nie obyczajw oraz utwr tytuowy
dawnego tomu, w zamian za to da wie-
le wierszy i poematw: Dziewczyn, Po-
wie o rozumnej dziewczynie, Znikomka,
Alcabona i inne. Znalazy si tu wiersze
autobiograficzne: Poeta, Wspomnienie,
przejmujce wiersze Do siostry i Ubstwo,
powicone zmarej matce, siostrze, zmar-
emu ojcu i bratu.
Poeta zebra! tu wiersze z lat 1909-1911,
lat 20. a po najnowsze utwory z lat
1932-1936. Charakter wierszy jest rno-
rodny - od ballad w stylu tych z ki po
utwory humorystyczne w rodzaju poema-
tu Dwaj Macieje. S wiersze modopolskie i egzy- W tomiku Napj cienisty,
stencjalistyczne, goszce potrzeb mioci blinie- ostatnim wydanym za ycia
go w chwili cierpienia i mierci i wyraajce prze- poety, wikszo utworw
konanie, e czowiek jest samotny w takich chwi- wyraa smutek i trwog
istnienia. Nawet w erotykach
lach. Napj cienisty jest piknym zbiorem wierszy,
dominuje motyw samotnoci.
penym nowych pomysw i gbokich idei filozo- U dou - dedykacja poety dla
ficznych. Ostapa Ortwina.
Lemian ugruntowa tym zbiorem sw pozycj
wybitnego poety.
ROZDZIA DZIESITY 183

OSTATNI ROK

O
statni rok ycia poety przynis wiele goryczy.
Z racji pochodzenia poeta i jego crka stali si
obiektem napaci prawicowych krytykw.
Ogromnym ciosem bya mier Franca Fiszera.
Poeta przey go tylko o p roku.

W latach 30. rol

Ziemiaskiej stopniowo
przejmoway nowe
kawiarnie: [PS (Instytut
Propagandy Sztuki)
i SiM (Sztuka i Moda,
z prawej). Wrd goci
widywano tu Lemiana,
czsto z crk Duni
i z jej adoratorem
Jerzym Szaniawskim.
184
Os Ostatnie wiersze poety
wyraaj idee, ktre pniej
sformuuj Albert Camus w Kurierze Warszawskim" ukazaa si recenzja Na-
(u gry) i Jean-Paul Sartre
(u dou) - o samotnoci zwaa poezj z ostatniego tomu Lemiana na
czowieka wobec mierci, wskro nowoczesn", msk i dojrza". Szczegl-
o trwodze istnienia,
o potrzebie solidarnoci
z drugim czowiekiem.
OSTATNI ROK
Rok 1937, ostatni rok ycia, poeta rozpocz pu-
blikacj w Gazecie Polskiej" wiersza Szczcie,
ktry pniej znalaz si w Dziejbie lenej. By mo-
e jako czowiek przesdny pragn zapewni sobie
powodzenie, wic na swj pierwszy tytu wiersza
w Nowym Roku wybra sowo-zaklcie. Jednake
wymowa wiersza nie bya optymistyczna. Poeta py-
ta w nim przecie:
Szczcie przyszo. Czemu nam tak smutno,
e przed jego blaskiem uchodzimy w cie?...
Utwr ten, utrzymany w nastroju elegijnym, wy-
raa lk i nadziej poety. Zapowiada te filozofi
egzystencjalizmu, podobnie jak utwory z Napoju
cienistego, wydanego rok wczeniej.
Nowy rok - tak znamienny dla Lemiana - rozpo-
cz si dla niego bardzo dobrze. Ju 5 stycznia
poju cienistego pira Zuzanny Rabskiej. Autorka na-
nie mie musiay by dla poety sowa, okrelajce go
jako jednego z tych, ktrzy podaj wspczesnym
zote klucze otwierajce bramy czarodziejstwa, kt-
rzy si i urokiem swej poezji ukazuj tajemnicze
i cudowne wiaty, rozcigajce si poza granicami
rzeczywistoci i odsaniajce to, co jest wyszym od
czowieka w samym czowieku". Dla dzisiejszego
czytelnika tej recenzji styl wypowiedzi Zuzanny Rab-
skiej brzmi pretensjonalnie. Jest to jednak wiadec-
two epoki: tak si jeszcze wtedy pisao.
W styczniu modsza crka poety, 30-letnia Wan-
da, zarczya si z 23-letnim studentem filozofii,
a zarazem pocztkujcym literatem, Alfredem a-
szowskim. Alfred, przyjemny i jasnowosy mo-
dzieniec" -jak go okrelia Zofia Nakowska - uro-
dzi si w Tarnowie w 1914 r. w rodzinie Alfreda
i Wandy z domu Moes. Po nauce w cieszyskim
gimnazjum przyjecha na studia do Warszawy. Tu
podj wspprac z pismami o orientacji prawico-
wej: Prosto z mostu", ABC", Kuni Mo-
Alfred aszowski 185

dych", Dziennikiem Ludo-

W a n d a Lemianwn,
wym". W 1937 r. podj te crka poety. W 1937 r.
wspprac z Pionem", czaso- bya aktork.
pismem literackim na wysokim Wystpowaa w Teatrze
Kameralnym,
poziomie, wspzawodnicz-
a nastpnie
cym z Wiadomociami Lite- w Narodowym. Tu
rackimi" w ksztatowaniu opi- przed wojn wyjechaa
nii i gustw artystycznych. za granic.
Z Lemianem aszowski ze-
tkn si w 1935 r. w Akade-
mii Literatury, pniej odwie-
dzi poet w domu, bra udzia
w rozmowach o poezji. Wreszcie pozna Wand,
ktrej bardzo si spodoba. Lemian o Alfredzie
wyraa si pochlebnie. Powiedzia, e chopiec
jest mody, ale na pewno bd z niego ludzie. Na-
prawd bardzo inteligentny. Co dzie pod wieczr
przychodzi".
Wanda zakochaa si. Inni modzi ludzie dla niej
nie istnieli. Wreszcie w styczniu si zarczyli. Tym-
czasem w literackich krgach towarzyskich wiado-
mo byo, e mody aszowski jest bliskim przyja-
cielem Stefanii Podhorskiej-Okow, redaktorki
Bluszczu", majcej wwczas pidziesit trzy lata.
W domu Lemianw panowao przewiadczenie, Alfred aszowski,
e w literat przychodzi do crki w powanych za- narzeczony Wandy
miarach matrymonialnych" - wspomina Edward Lemianwny, niedoszy zi
Kozikowski. Co wicej: w kwietniu mwio si Lemiana, by czonkiem
ONR. W poowie 1937 r.
o bliskim lubie aszowskiego z Lemianwn. w drastyczny sposb zerwa
Sam aszowski mwi o tym Zofii Nakowskiej. z Wand, a rwnoczenie
Mimo to nie zakoczy romansu z pani Stefani. zaproponowa jej, by zostaa
W marcu Lemian wpad na jeden ze swoich fan- jego kochank. Scysja
z aszowskim miaa
tastycznych pomysw. Postanowi wydawa pismo
bezporedni wpyw na
dla modziey. Omawia t spraw z Wacawem pogorszenie stanu zdrowia
Grubiskim, udao mu si nawet zdoby 30 000 zo- poety. Po wojnie aszowski
tych (tak w kadym razie owiadczy Makuszy- dziaa w PAX. Jego
nazwisko znalazo si na
skiemu). 12 marca zaproponowa Makuszyskiemu
kontrlicie protestujcym
spk. We trzech, razem z Grubiskim, mieli zdo- przeciwko treci Listu 34"
by fundusze: brak tego rodzaju pisma - moemy z roku 1964 (listu
nie obawia si konkurencji [...] Obliczyem, e intelektualistw w sprawie
trzeba mie 100 000 z - a wic brak jeszcze 70 000. wolnoci sowa).
Waciciel
Ziemiaskiej Karol
Albrecht szczeglnymi
wzgldami darzy
Lemiana (na ilustracji
w lewym grnym rogu,
2. od gry), dajc mu
swoje wyroby do
degustacji.

Bolesaw czsto
przesiadywa
w kawiarni z crk
Wand. W otoczeniu
kobiet rozprawia
z oywieniem, mia
si, opowiada
anegdoty. Czasem
zamyla si i mwi
o poezji.
,, Szlak haby" Fiszera (wg okrelenia
Hanny Mortkowicz-Olczakowej) cign si od
Oazy, przez Ziemiask, Wrble do Simona.

W.latach 20. modna

bya Astoria, pniej
Ziemiaska,
a w poowie lat 30.
IPS i SiM.
188
J\.ornel Makuszyski, autor
Awantur arabskich, Szatana
z VII klasy i felietonw,
zosta wybrany do PAL
w miejsce Rzymowskiego.
Lemian zoy mu
propozycj wydawania pisma
dla modziey, co okazao si,
oczywicie, kolejn mrzonk.
kwietniu 1937 r. zmar
Franciszek Fiszer (na
zdjciu). Po jego mierci
Lemian bardzo si postarza,
straci ochot na
opowiadanie dowcipw.
Z niepokojem myla, co si
stanie z on i crkami, kiedy
go zabraknie.
OSTATNI ROK
Czy moecie znale tak sum?". Bya to
jeszcze jedna mrzonka, jedna z tych, ktry-
mi przez lata udzi siebie i swoich bliskich.
Z zamiaru nic nie wyszo. Poeta musia
znale inny sposb dodatkowego zarob-
kowania. W czerwcu udao mu si otrzy-
ma posad w radio. Wsppraca z Gaze-
t Polsk" i Kurierem Warszawskim" tak-
e przynosia dochody.
Lemian by w tym czasie zaabsorbowa-
ny kwestiami materialnymi, co zauway
kolega z PAL, Karol Irzykowski. W rozmowie
z Irzykowskim na temat projektu poszerzenia Aka-
demii do 21 czonkw Lemian oczywicie ubole-
wa (nad tym), e jeeli liczba bdzie powikszona,
to znowu ga nie bdzie - jego ten punkt gwnie
obchodzi".
Niespodziewanie 9 kwietnia poet spotka ogrom-
ny cios. Umar jego wieloletni przyjaciel Franciszek
(Franc) Fiszer, z ktrym by najbardziej zyty, z kt-
rym tak wiele godzin przesiedzia w SiM, IPS czy
Ziemiaskiej, tak duo przeprowadzi dyskusji o me-
tafizyce i poezji. Z Franiem znali si od blisko
czterdziestu lat. Na pocztku wieku obaj byli bywal-
cami Udziaowej i u Mcka. Pniej spdzili wiele
uroczych wieczorw u Dory w jej mieszkaniu przy
Marszakowskiej.
Na pogrzebie Lemian paka. Bez Frania ycie
w Warszawie musiao si zmieni radykalnie. Fiszer
zosta pochowany na Cmentarzu Wojskowym
w kwaterze dowborczykw, w grobie rodzinnym
Kurcyuszw, z ktrymi by spokrewniony. Na ka-
miennej pycie, w miejscu, gdzie wypisuje si zawd
zmarego, wyryto sowo: myliciel".
Po stracie przyjaciela poeta poczu si bardzo sa-
motny. Sta si nerwowy i rozdraniony. Mia jed-
nak nadziej, e przynajmniej crka znajdzie odpo-
wiedniego kandydata na ma. Wiele wskazywao,
e wkrtce Wanda wyjdzie za Alfreda.
Tymczasem w czerwcu 1937 r. narzeczony Wan-
dy, ktry wstpi do faszyzujcej i antysemickiej
mier Fiszera 189

organizacji Obz Narodowo-Radykalny, wystpi

w PEN-Clubie z ostrym przemwieniem przeciwko
pisarzom pochodzenia ydowskiego oraz reprezen-
tujcym pogldy liberalno-lewicowe. Szczeglnie
obelywie wypowiedzia si o Tadeuszu Boyu-e-
leskim i Antonim Sonimskim. Zarzd PEN-Clu-
bu potpi faszyzujce wystpienie aszowskiego
i skreli go z listy czonkw. Zofia Nakowska
okrelia modego literata sowami: gupi i mdry
jednoczenie, czy te po prostu taki cynik?".
Zachowanie Alfreda byo bd co bd dwu- .Lata 30. to dla Lemiana
znaczne: wystpowa przeciw ydom, a skada wi- okres depresji i pogorszenia
zyty towarzyskie poecie pochodzenia ydowskiego si stanu zdrowia. Nastrj
i mia si eni z jego crk tak, jakby kwestia po- smutku i przygnbienia
widoczny jest w wielu
chodzenia nie odgrywaa dla niego adnej roli.
utworach z tego okresu.
Wreszcie doszo do rozmowy aszowskiego z na- Wiersz W smutku przywouje
rzeczon, w ktrej wyjani swj stosunek do niej. pami o najbliszych - ojcu,
Jakie byo zdziwienie Lemianwny - relacjonuje matce, bracie.
190
Lemian udzielajcy
wywiadu. W 1934 r. w 34.
numerze Pionu" ukaza si
wywiad poety z cyklu Dialogi
akademickie pt. W niepojtej
zielonoci. Poeta, nawizujc
do filozofii Husserla
i Cassirera, mwi: Filozofia
dosza do nowego
jzykoznawstwa. Zaczynamy
mwi o sowie jako
0 ejdos, symbolu i micie".
Przypomnia, e w modoci
fascynowaa go twrczo ostatnich miesicy sprawiy, e poeta le si czu
Edgara Alana Poego
i Charlesa Baudelaire'a.
Nigdy nie lubiem artystw
bez pejzau, dajcych tylko
ideowe ujcie wiata.
Cechowao mnie i cechuje
ostre widzenie przedmiotw
i barw. Pragn ujmowa
przyrod jako rzecz sam
w sobie" - to nawizanie do
filozofii Kanta. Poeta zna
dobrze filozofi Platona,
Spinozy, Hume'a, Fichtego,
Vica, Nietzschego
i, oczywicie, Bergsona.
OSTATNI ROK
Kozikowski - gdy pewnego dnia zabiegajcy o jej
wzgldy modzian owiadczy, e oeni si z ni nie
moe, bo ona jest pochodzenia ydowskiego, a po-
niewa sam naley do ONR, nie widzi powodw,
aby ama zasady obowizujce czonkw tej organi-
zacji. Proponuje jej przeto romans. Lemianwna,
zaskoczona tego rodzaju obrotem sprawy, powt-
rzya rodzicom, co usyszaa od modego czowieka".
Kilka dni pniej aszowski ponownie odwiedzi
dom poety. Powiedzia wwczas Lemianowi: Wia-
domo panu, e nale do ONR-u. eni si z pann,
ktrej ojciec jest pochodzenia ydowskiego? Pan wi-
docznie nie dostrzega rzeczywistoci". Po takim or-
dynarnym zachowaniu Lemian doskoczy do wyso-
kiego modego czowieka i mimo duej rnicy
wzrostu wymierzy mu siarczysty policzek. Nastp-
nie wyrzuci aszowskiego z domu.
Zerwane zarczyny i skandal, wreszcie gwatow-
na scena z niedoszym ziciem tak poruszyy poet,
e musia si pooy do ka. Stan zdrowia Le-
miana od dawna nie by dobry. W 1932 r. mia
dwa ataki serca. Osabiony organizm i wydarzenia
i coraz gorzej znosi stresy. Sta si nerwowy.
Szczeglnie przygnbiay go nastroje antysemickie
w spoeczestwie. Pod koniec lat 30. wystpienia
i niewybredne ataki kierowano na grup pisarzy
pochodzenia ydowskiego, ktrzy dyli do asymi-
lacji. Nie atakowano na og ortodoksyjnych y-
dw, yjcych w odrbnym wiecie. Lemian, kt-
ry z racji wyznania i przekona czu si Polakiem
(da temu wyraz w okresie I wojny wiatowej
i w roku 1920), by atakowany, podobnie jak Tu-
wim i Sonimski, jeszcze w latach 20. Stanisaw
Piekowski na amach Gazety Warszawskiej"
w 1922 r. zarzuca poecie cynizm, materializm,
brud talmudyczny, wszystkojedno i owo lessma-
nowskie [! ] rozcierwienie od padow a do wy-
yn". Absurdy wypisywane przez Piekowskiego
byy jednak marginesem polskiego ycia kultural-
nego. W latach 30. przykad Niemiec pobudzi
Zerwane zarczyny 191

mniej wybitnych krytykw do zajadlejszych wyst-

pie. W atakach antysemickich specjalizowao si
pismo Prosto z mostu". Nawet wsppracujcy
z nim Gaczyski napisa wtedy tekst, w ktrym
poetw pochodzenia ydowskiego okreli sowa-
mi: czciciele towaru, machlojki, forsy, koszernego
ksiyca".
Lemian, ktry nie uznawa oceniania ludzi we-
dug kategorii zbiorowych (wyznania, pochodzenia,
klasy spoecznej), le przyjmowa tego typu wypo-
wiedzi. Niestety, po mierci marszaka Pisudskiego
nasiliy si wystpienia szowinistyczne. Na Uniwer-
sytecie Warszawskim powsta podzia na awki
Jan Parandowski spotka
aryjskie" i semickie". Oczywicie studenci pocho- Lemiana w kawiarni i zosta
dzenia ydowskiego nie respektowali tego podziau, przez poet zaskoczony
co prowadzio do bjek ze studentami nacjonalista- rozwaaniami na temat ycia
mi. Taka bjka zdarzya si midzy innymi na wy- pomiertnego. W tym czasie
Lemian pisa Zdziczenie
kadzie profesora Kotarbiskiego. Kurier War- obyczajw pomiertnych
szawski" donosi wwczas o rannych studentach i tematyka eschatologiczna
obu zwalczajcych si grup. bardzo go poruszaa.
W takiej atmosferze ktrego dnia spotka Le- Podobne zdarzenie opisa Jan
Kott.W czasie wojny Jan
miana w Ziemiaskiej Mieczysaw Jastrun. Ma- Parandowski powici
leki, o wielkiej wyrazistej gowie, ruchliwy, zaska- Bolesawowi Lemianowi
kujcy nagym zestawieniem sw i wyobrae [...]" pikne wspomnienie.
Lemian wola rozmawia o poezji, a nie o polityce.
Mwili wic o ulubionych poetach rnych epok:
Sowackim, Boku, Norwidzie. Jednake
Jastrun przejty groz dziejcych si
i nadcigajcych wypadkw politycz-
nych" pragn porozmawia o sy-
tuacji politycznej. Lemian niewie-
le z tego rozumia, rozkada bez-
radnie rce [...]"
Zoty Wawrzyn
W tym czasie poeta, jakby chcc Akademicki - tak odznak
odgrodzi si od wiata, duo pisa. wrczaa Akademia
W prasie ukazyway si wiersze, fe- w uznaniu wybitnych zasug
lietony o teatrze historycznym, na polu literatury i sztuki.
Za medal i dyplom trzeba
o dawnych anegdotach. Wsppra-
byo zapaci. Z tego
ca z radiem przyniosa owoc w po- wzgldu np. Witkacy i Zofia
staci suchowiska Zegar. Lemian , '
Stryjeska odmwili
przygotowywa take kolejny tom przyjcia wyrnienia.
192 OSTATNI ROK

wierszy. Rwnie krytycy nie zapomnieli - pisali

o nim midzy innymi Hieronim Michalski, Ludwik
Fryde, Karol Wiktor Zawodziski. Wznowiono
te po siedemnastu latach k.
15 sierpnia ukaza si ostatni wiersz poety opu-
blikowany za jego ycia. Nosi tytu Krajobraz utra-
cony. Pyta w nim:
Czemu obc mi wiosk z zwykych lip gromad
Wspominam, jak dostpn niegdy tajemnic [...]
I czemu czuj w piersi zdawiony pacz boy
Na myl, e nie zaszumi tamtych pl powiewy [...]?

Trzy dni pniej Lemian

opublikowa w Kurierze
Warszawskim" ostatni swj
szkic (o Herodocie). W pa-
dzierniku i na pocztku listo-
pada przygotowywa tekst na
uroczyste posiedzenie Pol-
skiej Akademii Literatury.
Miao si ono odby 8 listo-
pada. Poeta mia na nim wy-
gosi esej o roli poezji. Opu-
blikowano go pod dwoma
tytuami: Traktat o poezji
i Z rozmyla o poezji.
Na pocztku listopada
w rozmowie z Hermini Na-
glerow Lemian powiedzia:
Jeszcze mam co do zrobie-
nia zanim mnie lekarze wyl
na tamten wiat. I w ogle
tamten wiat jest tutaj, nie
tam, wic tak czy inaczej - tu-
taj trzeba zosta".
5 listopada w poudnie poe-
ta wraz ze starsz crk Mari Ludwik uda si do
Wiersz ten, napisany
ksigarni Idzikowskiego. Stara si zapewni crce
specjalnie do wypisw
szkolnych Mwi wieki, nie sta prac. Modsza crka ju pracowaa - bya ak-
znalaz si w adnym tork w Teatrze Kameralnym. Niestety pracy dla
z tomw poezji Lemiana. Marii Ludwiki nie udao si zdoby.
Akteona. Wiersz
w Kurier/e
"
194
w, poezji Lemiana
ostatnich lat czsto pojawia
si temat ycia po mierci,
choby w wierszu Nad ranem:
Jak to? Wic musim umrze
tak samo jak inni?
Jak ci - choby
z przeciwka?... Pomdlmy
si za nich..."
OSTATNI ROK
Bolesaw powanie przej
si niepowodzeniem. Czu si
le, moe zdawa sobie spraw,
e wkrtce umrze? Co ww-
czas stanie si z on i crka-
mi? Jak dadz sobie rad
w zowrogim wiecie?
Po obiedzie Lemian pooy
si w sypialni na tapczanie i za-
sn. ona z Wand i kuchark
Feliksow byy w kuchni. Ma-
ria Ludwika siedziaa w pokoju
stoowym. Raptem zapalio si
wiato w sypialni. Sycha byo
mocno zmieniony gos poety pytajcego: Jest tam
kto?". To jego ostatnie sowa. Nie wiadomo, czy by-
y skierowane do bliskich, gdy w chwili ataku przy-
zywa ich, czy do zbliajcej si mierci. Pniej ju
tylko jcza z blu. Mia atak serca. O godzinie 19.30
zmar. Wok tapczanu zebray si Zofia i jej crki,
Feliksow z crk Fel i bratow, a take sprztacz-
ka. Lemian ju pi lat wczeniej -jakby w przeczu-
ciu - opisa podobn scen:
Po co tyle wiec nade mn, tyle twarzy?
Ciau memu nic ju zego si nie zdarzy.
Wszyscy stoj, a ja jeden tylko le -
al nieszczery, a umiera trzeba szczerze.
Le wanie, zapatrzony w wiecw licie,
Uroczycie - wiekuicie - osobicie. [...]
Tak mi ciko zaznajamia si z mogi,
Tak si nie chce by czym innym, ni si byo!
Wieczorem wiadomo o mierci Bolesawa Le-
miana podao radio. Nastpnego dnia, w sobot
6 listopada prasa zamiecia nekrologi: Bluszcz",
Z ostatniej chwili: Zgon Bolesawa Lemiana.
Dn. 5 listopada zmar w wieku lat 58 .p. Bolesaw
Lemian, znakomity poeta-liryk, czonek Polskiej
mier poety 195

Modo zmary malarz

Witold Wojtkiewicz, autor
Rozstania (z lewej), Medytacji
oraz szkicu Pesymici, byl wg
stw Boya-eleskiego
wielkim poet, ktry
wypowiada si rodkami
doskonale malarskimi". Mia
przeczucie rychej mierci.
Wyraa w swych obrazach
samotno czowieka,
cierpienie, bezsi,
niemono porozumienia.
Dziea Wojtkiewicza
przywodz na myl motywy
z pnej twrczoci
Lemiana, zwaszcza
z Napoju cienistego.

Akademii Literatury. [...] Jego ostatnie poezje

wiadczyy o bogactwie wewntrznym, z ktrego
mg dugo jeszcze czerpa, przeduajc wyjtko-
wo jednolit lini swojej twrczoci".
Wacaw Grubiski w Kurierze Warszawskim"
napisa midzy innymi: Umar Bolesaw Lemian.
Niespodzianie, przedwczenie zeszed z tego wiata
poeta znakomity, artysta wielkiej miary, czowiek
zacny. Przed rokiem wyda ostatni tom swoich
przedziwnych poezji, obecnie przygotowywa now
ksik, i, oto, ku przeraeniu tych, ktrzy go ota-
czali, jest porwany z grona ywych i przeniesiony
w niemiertelno. Midzy nami pozostaje w swo-
W a c a w Grubiski, krytyk
im dziele jako nie gasnca gwiazda liryki polskiej". teatralny i literacki, bardzo
Nastpnego dnia informacj, e 5 listopada zmar wysoko oceni twrczo
nagle na aneuryzm serca twrca Sadu rozstajnego Lemiana. Nazwa! poet
szczerym artyst". Uwaa
podaa Gazeta Polska". Wiadomoci Literackie"
zarazem, e jego poezj
zamieciy nekrolog dopiero 21 listopada. Skada si najlepiej charakteryzuje
on tyko z jednego zdania: .p. Bolesaw Lemian program Chimery", co byo
by jednym z tych niezwykych poetw, ktrzy w ca- sdem nietrafnym,
kowitym oderwaniu od rzeczywistoci, w zapatrze- zwaywszy dalszy rozwj
poety.
niu gbokim w nurt spraw odwiecznych, umiej
znale form jedyn i najtrafniejsz dla swych wzlo-
tw natchnionych".
196
Podczas pogrzebu
przemawiali Miriam i Roman
Kotoniecki. Uroczystoci i ciko ju przedtem caym bogactwem swojej wy-
aobne odbyy si obrani". Maria Dbrowska w Dziennikach napisa-
9 listopada o godz. 11.00
w kociele w, Karola
Boromeusza na Powzkach.
Nastpnie zwoki tolik, i ona Polka i katoliczka (a propos, ten brzy-
odprowadzono na miejsce
pochwku w grobie siostry dowski w osobistym wyznaniu zapisa takie sowa:
poety, znajdujcym si
w pobliu Alei Zasuonych.
OSTATNI ROK
Z powodu mierci
poety odwoano do-
roczne uroczyste posie-
dzenie Polskiej Akade-
mii Literatury. Pisarze,
nawet ci, z ktrymi Le-
mian nie by zwizany,
odnotowali zgon poety
i swoje wraenia z tym
faktem zwizane. Zofia
Nakowska zanotowa-
a: mier naga Le-
miana zrobia na mnie
straszne wraenie". Ka-
rol Irzykowski w nekrologu stwierdzi: mier mia
lekk, ale mona powiedzie - cierpia na ni dugo
a: Umar Lemian. Rzd nie moe go pochowa,
bo yd - cho ju urodzony jako chrzecijanin i ka-
dal mia pikn on). Paskudne czasy". Jan Paran-
Tak dugo oswajae si ze mierci, tak natrtnie j
podgldae, tyle godzin z tego wiata powicie
na szpiegowanie tamtego, e w kocu wylizgne
si nam z rk, ktre pewnego dnia, zamiast twej
drobnej chrzstkowej doni, pochwyciy samo po-
wietrze - i ciebie ju nie byo".
Rodzina staraa si o pochwek pastwowy
w Alei Zasuonych, naleny Lemianowi jako
czonkowi Polskiej Akademii Literatury, odzna-
czonemu orderem Polonia Restituta. Wysiki te nie
day rezultatu, prawdopodobnie z powodu pocho-
dzenia poety. Nie jest to rzadki przykad braku na-
leytego stosunku wadz do najwybitniejszych Po-
lakw. Ostatecznie poeta zosta pochowany we
wtorek 9 listopada na Cmentarzu Powzkowskim
w kwaterze 171 -111-25, w grobie rodzinnym (tu
spoczywa rwnie siostra Bolesawa, Aleksandra
Lesmanwna).
Pogrzeb 197

Uroczystoci aobne odbyy si

w kociele w. Aleksandra na placu
Trzech Krzyy. Std kondukt aob-
ny uda si na cmentarz. W karawa-
nie razem z trumn jechaa tylko
Teodora Lebenthal, ktra wskoczya
do niego, nie dopuszczajc rodziny.
ona i crki szy za karawanem ra-
zem z reszt rodziny i przyjacimi
poety.
Nad grobem Lemiana przema-
wia ogromnie wzruszony Zenon
Przesmycki Miriam, wspominajc
czterdziestoletni przyja z Bolesa-
wem. Zebrani wysuchali te piknej
mowy Romana Koonieckiego, wy-
goszonej w imieniu warszawskiego
oddziau Zwizku Zawodowego Li-
teratw Polskich. Kooniecki powie-
dzia midzy innymi: yciem swym
speni prac nie bdc w adnej proporcji do si
Tuwim, chocia ceni poezj
pojedynczego czowieka: speni prac caego po- Lemiana i byt proszony
kolenia w Polsce. By u nas - prawie sam jeden - o zabranie gosu na pogrzebie
zamknit w sobie epok, ktra w poezji zachod- poety, nie wygosi mowy,
gdy, jak twierdzi, nie byby
nioeuropejskiej zwie si epok symbolizmu". Sw
w stanie pokona wzruszenia.
mow Kooniecki zakoczy sowami: Zbaw, Pa-
nie, dusz tego czowieka, gdy on tak mio-
wa poezj, a przecie poezja - to Ty".
Na wie o mierci poety i wieloletniego
mieszkaca Zamocia zorganizowano w tym
miecie wieczr powicony jego twrczoci.
Odczyt wygosi znawca jego dziea i przyja-
ciel, Adam Szczerbowski. W poznaskiej
Kulturze" Hieronim Michalski zamieci
esej powicony poezji twrcy Napoju cieni-
stego. Krytyk porwna Lemiana z Poem,
Baudelairem, Mallarmem i Norwidem i stwierdzi, 15 grudnia 1937 r. Polskie
e twrczo poety nie ma adnych analogii, jest Radio nadao wieczr
literacki powicony
oryginalna, jest zjawiskiem wyjtkowym nie tylko Bolesawowi Lemianowi.
naszej, ale w ogle wiatowej literatury". Krytyk Audycj przygotowa Julian
zauway: Odszed czowiek... spnion chwa Tuwim.
Nad trumn poety 199

odbierze jedynie poeta". Prze-

Bolesiaw
powiednia si spenia... Lemian
28 listopada, w niedziel spoczywa na
w poudnie odbya si w Te- Powzkach
atrze Narodowym uroczysta razem ze swoj
siostr
akademia ku czci poety, zor- Aleksandr.
ganizowana przez Polsk Aka- Dzi grb poety
demi Literatury, PEN-Club jest mocno
Polski, Towarzystwo Litera- zniszczony
i wymaga
tw i Dziennikarzy oraz Zwi- konserwacji.
zek Zawodowy Literatw Pol-
skich. Przybyli najwybitniejsi
pisarze, poeci i krytycy, czon-
kowie tych organizacji. Byli
przedstawiciele Ministerstwa
Wyzna Religijnych i Owiece-
nia Publicznego, ktremu pod-
legaa kultura, byli aktorzy.
Sowo wstpne wygosi Jaro-
saw Iwaszkiewicz, ktry scha-
rakteryzowa zdobycze i zna-
czenie poezji Lemiana. Fakt,
e gos zabra wanie Iwaszkiewicz, ktry kiedy
na amach Skamandra" szydzi z wierszy poety,
wiadczy nie tyle o bliskoci poetyk obu twrcw,
co raczej o znaczeniu w yciu literackim grupy
Skamandra i Wiadomoci Literackich".
Po wystpieniu Iwaszkiewicza odbya si cz
artystyczna, w ktrej wybitni aktorzy (Stefan Ja-
racz, Maria Wierciska i Marian Wyrzykowski),
recytowali wiersze Bolesawa Lemiana.
Lemian nie doy wojny z jej bestialstwem
i przeladowaniem ludzi za ich religi, narodo-
wo, pogldy polityczne. Nie widzia gett, obo-
zw mierci, okupacji Polski przez obce wojska.
Umar, zanim Europa wpada w sza zabijania.
W jego twrczoci mier bya smutnym kresem
jednej formy istnienia i pocztkiem innej - bardziej Pierwsza ksika
omawiajca twrczo poety.
samotnej. Poezja Lemiana z kadym rokiem po Szczerbowski zwrci uwag
jego mierci stawaa si coraz blisza nowym czy- na wschodnie motywy
telnikom, dowiadczonym przez Histori. w poezji Lemiana.
ROZDZIA JEDENASTY 201

POMIERTNE LOSY

P
oeta pozostawi rodzin bez rodkw do ycia.
Mimo to dziki Zofii w 1938 r. ukaza si po-
miertny tom Lemiana Dziejba lena. ona pra-
gna, aby twrczo ma ya i docieraa do
czytelnikw, nawet jeli
Bolesaw ju tego nie do-
czeka.

Ostatni zbir wierszy

Dziejba lena obejmowa
utwory z rnych okresw
twrczoci: od 1918 r.,
przez lata 30. Dziejba
ukazaa si w rocznic
mierci poety.
202 POMIERTNE LOSY

W marcu 1938 r. Zofia z crkami

i suc przeniosy si z mieszkania
przy Marszakowskiej do domu przy
Grnolskiej 3. Ulica Grnolska
miaa dwa oblicza - fragment rozci-
gajcy si na skarpie, nad gimnazjum
im. Stefana Batorego, niedaleko ulicy
Profesorskiej - to bya kolonia do-
mw i willi, zamieszkana przez uczo-
nych, artystw i pisarzy. W kamieni-
cy przy osiedlu willowym mieszka
Wacaw Berent. Dolny fragment uli-
cy - bliej Czerniakowskiej i Wisy -
nalea do dzielnicy biednego Powi-
la, robotnikw i wiatka podziemnego. Zofia za-
Po mierci Bolesawa ona
poety z crkami przeniosa mieszkaa w domu w pobliu rzeki. wiadczy to
si do mieszkania przy o jej niewielkich dochodach, skoro opucia gw-
ul. Grnolskiej. n ulic Warszawy i przeniosa si do dzielnicy
ubogich.
Tutaj wraz z przyjacimi poety, midzy innymi
z Alfredem Tomem, przygotowaa do druku
ostatni tom wierszy ma. Nadaa mu tytu wy-
brany przez niego: Dziejba lena. Tomik ten, uo-
ony z wierszy znalezionych w papierach poety,
ukaza si w rocznic mierci Lemiana. Nie zna-
lazy si tu niestety wspomniane przez poet kil-
ka lat wczeniej poematy Magdaleniec i Zdzicze-
nie obyczajw pomiertnych. Prawdopodobnie
Alfred Tom nakoni Zofi do usunicia tego
utworu jako zbyt drastycznego. W wywiadzie dla
Czasu" z marca 1938 r. Zofia Lemianowa wy-
mienia w zawartoci tomu nie tylko Zdzicze-
nie..., ale i Skrzypka optanego. Prcz dwch
J u po mierci Lemiana
wikszych poematw damy tam wiele niedrukowa-
w Okolicy Poetw" ukaza nych wierszy [...] Z ukadem ksiki wiele mamy
si artyku Stanisawa kopotu, sama nie daabym rady. Pomagaj mi
Czernika, w ktrym oceniano przyjaciele ma. Ten sam wiersz, na przykad, po-
twrczo poety pod ktem
siada kilka redakcji - trudno uzgodni, ktra
pochodzenia autora Napoju
cienistego i polskoci jego z nich najlepsza, ktra najblisza by bya autoro-
wierszy. wi? Czsto musimy si ucieka do wrae czysto
zewntrznych - wybieramy wiersz najmniej krelo-
Dziejba lena 203

ny, zdaje si, e ju skoczony. Chocia kt to

moe wiedzie, e wanie pierwsza redakcja nie
jest lepsza od ostatniej".
Zofia pragna wyda take Klechdy polskie, po-
niewa jest w nich nowy sposb operowania so-
wem i konstrukcj" i wiele w nich ciekawych opi-
sw przyrody". Przez wiele lat Klechdy znajdoway
si u Mortkowicza. Dopiero po mierci wydawcy
Lemian odzyska rkopis - niestety, pognieciony
i bez kilku kartek. Prawdopodobnie z powodu bra-
kw w tekcie Zofia Lemianowa nie zdecydowaa
si na druk Klechd. By moe zamierzaa opubliko-
wa Skrzypka optanego, Klechdy polskie i Zdzicze-
nie obyczajw pomiertnych w kolejnym tomie - na
v J d y Kazimierz Wierzyski
przykad w nastpnym roku? zosta wybrany do PAL na
Dziejba lena ukazaa si w nakadzie 1200 egzem- miejsce Lemiana, wygosi
plarzy. Dochody z jej sprzeday nie byy wielkie, mow ku czci poety.
W druku ukazaa si ona
a wydatki rosy. Ani Zofia, ani Maria Ludwika nie
w roku 1939, na krtko
miay staego zajcia. Nic dziwnego, e wkrtce do przed wybuchem wojny.
domu wdowy i jej crek zawitao ubstwo. Poczt- Lemian umar, lecz chwaa
kowo staray si dawa sobie jako rad, lecz w ko- jego jeszcze si nie narodzia
cu Zofia, doprowadzona do rozpaczy, napisaa list - przewidywa Wierzyski.
- Poeta ten bdzie wraca
do prezydenta Mocickiego z prob o przyznanie jej
i w przyszoci znajdzie
emerytury. Oto ten list: suchaczw wdziczniejszych,
Powoujc si na poparcie niej podpisanych ni mia za ycia. [...]
pp. Czonkw Akademii Literatury, pozwalam so- W pimiennictwie polskim
bie zwrci si do p. Prezydenta RP z prob dzieli bdzie saw
najlepszych lirykw, a na
o przyznanie mi emerytury z funduszw bdcych szczytowych wzniesieniach
w dyspozycji. Upowaniaj mnie do tego kroku doczy do plejady
zasugi mego ma na polu literatury. Dodaj, e niemiertelnych".
m mj w modoci przyjmowa ywy udzia
w pracy niepodlegociowej, skutkiem czego wi-
ziony by w Kijowie [...] w wizieniu politycznym
przez p roku. Wywodz si rwnie z rodziny,
ktra odznaczaa si zawsze gorcym patrioty-
zmem, a ktrej czonkowie brali udziaw walkach
o niepodlego. Pozwol sobie tu wymieni Lu-
dwika Godlewskiego, dziada mego, ktry zgin
w czasie Powstania na Cytadeli, Adama Chyli-
skiego, mego dziada, onierza napoleoskiego
z Legii Nadwilaskiej, ktry odby ca kampani
204
Za ukrywanie ydw
grozia Polakom kara
mierci. Mimo to wielu
Polakw ukrywao osoby
pochodzenia ydowskiego.
Byli jednak i tacy, ktrzy
zdradzali Niemcom, gdzie
ukrywaj si ydzi. Celina, nicy domu przy Rakowieckiej. Mniej troszczyy si
obawiajc si donosu,
opucia I. Dora pozostaa podobnie dotd znajduj si - o ile nie zostay
i nadal pracowaa w szpitalu.
POMIERTNE LOSY
Napoleona, ranny pod Saragoss, dwa
razy brany do niewoli przez Anglikw,
zaliczany do Korpusu Weteranw, cale
ycie powici Polsce.
Nie posiadajc adnych rodkw do
ycia ani moliwoci zarobkowania, po-
zostaje mi tylko prosi Pana Prezydenta
0 yczliwe odniesienie si do mojej pro-
by i udzielenie mi emerytury, bo w innej
drodze niczego uzyska nie mog.
Zofia z Chyliskich Lemianowa,
Wdowa po p. Bolesawie Lemianie,
czonku Akademii Literatury [...]"
Prob poparli dawni koledzy i przyja-
ciele poety z PAL. List odesano z Kance-
larii gowy pastwa do sekretariatu Pol-
skiej Akademii Literatury - sowem: od-
sunito podjcie czysto ludzkiej decyzji
1 przekazano spraw innej instytucji.
Wkrtce Zofia uzyskaa wsparcie.
Rozpocza take pertraktacje z Janin Mortko-
wiczow w sprawie wydania Wyboru poezji Lemia-
na. Wojna pokrzyowaa te plany.
Okupacj Zofia i Maria Ludwika spdziy
w Warszawie. Gdy wybucho powstanie warszaw-
skie, zakopay spucizn po wielkim poecie w piw-
o dobytek, wane byy rkopisy Lemiana. Prawdo-
zniszczone - w piwnicy domu. Odkrywc czeka nie
lada przeycie.
Reszt rkopisw poety zabray ze sob na tu-
aczk. Zofia i starsza crka przeszy obz w Prusz-
kowie, skd zostay wywiezione do obozu koncen-
tracyjnego w Mauthausen w Austrii. Tu zetkny
si z dawn pracownic kancelarii Lemiana z Za-
mocia, Bronisaw Kisielew. Wspominaa ona, e
onierze niemieccy przywitali je sowami: Wyleci-
cie kominem". Wedug danych historykw przez
obz w Mauthausen przeszo okoo 335 000 wi-
niw, a zgino okoo 123 000 osb. Transport
Czasy wojny 205

z Pruszkowa zosta skierowany do pracy niewolni-

czej w fabrykach koo Linzu. Zofia z crk dostay
si do fabryki amunicji.
Niemcy nie zdyli speni swojej groby. Woj-
ska amerykaskie wyzwoliy obz. Przez Austri
przebiegaa granica midzy terenami okupowany-
mi przez aliantw i obszarem zajtym przez Ro-
sjan. Gdyby Zofia chciaa wrci do Polski, nie
miaaby z tym problemu. Wybraa jednak tuacz-
k. Przez Rzym i Pary wid szlak wdrwki ony
i crki poety. Wreszcie w 1946 r. trafiy do Londy-
nu, gdzie postaray si o wznowienie ki i Trakta-
tu o poezji. Ksika ukazaa si nakadem wydaw-
nictwa Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, ktre pu-
blikowao w Anglii poezje Mickiewicza, listy So-
W Jerozolimie w 1944 r.
wackiego, nowele Prusa, wiersze Baliskiego ukazay si Przygody
i Wierzyskiego. Ksieczka Lemiana wysza Sindbada eglarza. Ksika
w roku 1947. W tym czasie Zofii nie byo ju towarzyszya polskim
dzieciom, ktre razem
w Londynie. Opucia wraz z crk Europ i przez
z armi generaa Andersa
Wyspy Kanaryjskie i rwnik popyna niezbyt wydostay si z ZSRR.
bezpiecznym statkiem do Argentyny.
Zamieszkay na przedmieciu Buenos Aires, odle-
gego od centrum o ptorej godziny.
Zamieszkay przy ulicy Fernando Fa-
Zofia
dez. Domy w tej okolicy przypominay Lemianowa
nieco budowle mauretaskie. Przybyy ocalia
wiosn (to znaczy jesieni na pkuli z zawieruchy
pnocnej). Nie miay pienidzy i zwr- wojennej
wikszo
ciy si o pomoc do rodziny - do Jana utworw poety.
Brzechwy, Celiny Sunderland, Haliny Po wojnie
Koreckiej. W licie Maria Ludwika pi- wydala
saa: Wiosna ma si ku kocowi, nie- w jednym
tomie k
znane egzotyczne drzewa kwitn, ptaki
i Traktat
egzotyczne piewaj, a do czsto pa- o poezji - mow
da deszcz i bywa chodno. napisan na
O prac trudno (uczciw), za to raj dla prostytu- uroczyste posiedzenie
tek. Rolinno niesychanie bujna, drzewa zasypa- Polskiej Akademii Literatury.
Mowy tej poeta nie zdy
ne kwiatami.
ju wygosi.
Miasto olbrzymie, ulice cign si czsto po kil-
kanacie kilometrw. Sklepy wspaniae pene cu-
downych materii [...]"
Powojenne losy rodziny 207

List ten, udostpniony przez pani Krystyn

Brzechw, ukazuje si po raz pierwszy.
Wkrtce Maria Ludwika wysza za m. Ona
z mem i matk zostay w Argentynie. Zofia zmar-
a w Buenos Aires 6 czerwca 1964 r.
Modsza crka, Wanda, jeszcze przed wojn wy-
jechaa za granic, gdzie wysza za m. Usiowaa
zrobi karier aktorsk, ale nie bardzo jej si to
udao. Znalaza si Kanadzie, pniej w Wielkiej
Brytanii.
W czasie wojny jej m, major Hills, zosta ofice-
rem cznikowym midzy sztabem brytyjskim
xrka poety, Maria
a Wojskiem Polskim na Wschodzie i stacjonowa Ludwika Mazurowa,
w Jerozolimie. Podczas tego pobytu nakadem po wojnie zamieszkaa
Szkolnej Biblioteczki Na Wschodzie jako tom 61. w Argentynie.
ukazay si Przygody Sindbada eglarza. Dziki te-
mu dzieci uchodcw polskich mogy pozna pik-
ne banie Lemiana. Po wojnie Wanda rozwioda
si z mem, ktry naduywa alkoholu. Jej crka,
Gillian Hills, odziedziczya po matce talent aktor-
ski i wystpowaa w telewizji, ale rwnie wielkiej
kariery nie zrobia.
A co si stao z niedoszym ziciem Lemiana,
narzeczonym Wandy - Alfredem aszowskim?
W 1939 r. zgosi si na ochotnika do wojska i od-
by kampani wrzeniow, pniej - jak sam poda-
wa - dziaa w podziemiu kulturalnym, co kwestio-
nuj niektrzy historycy. Po wojnie zwiza si
z PAX Bolesawa Piaseckiego i wsppracowa
z Kierunkami" i pismem Dzi i Jutro". Wyda
kilka powieci, midzy innymi Noc mediolask -
o yciu w. Augustyna.
W roku 1966 na amach Tygodnika Powszech- Wnuczka poety Gillian
nego" opublikowa wspomnienie o Bolesawie Le- Hills marzya o karierze
mianie, w ktrym przedstawi pogldy twrcy aktorskiej. Talent
Napoju cienistego na rol poezji. O swoich zwiz- odziedziczya po matce,
Wandzie.
kach z crk poety nie napisa ani sowa, chocia
byby to interesujcy materia. Wspomnienie uka-
zao si w formie ksikowej w zbiorze esejw Li-
teratura i styl ycia w 1985 r. aszowski zmar
w roku 1996.
208
przy Rynku w Iy,
w ktrym mieszkaa w czasie a zosta. Musiaa mie wiadomo, e prdzej czy
wojny Dora Lebenthal.
Tu take zmara w styczniu ucieka.
1942 r. Cmentarz, na ktrym
zostaa pochowana,
zlikwidowano. Nie ma wic
grobu ukochanej poety.
POMIERTNE LOSY
Jaki by los Celiny i Dory - adresatek
wielu erotykw Lemiana? Celina wrcia
z Parya w latach 30. i zamieszkaa
w Warszawie. W czasie wojny w mieszka-
nie trafiy bomby. Spony obrazy i pa-
mitki malarki. W obawie przed za-
mkniciem w getcie Celina wraz z Dor
wyjechay do Iy. Celina mieszkaa w do-
mu rodzinnym, Dora zamieszkaa przy
rynku w domu Jzefy Waysowej, nauczy-
cielki niemieckiego. Jej m zosta aresz-
towany i pani Waysowa zmuszona bya
wynaj jeden pokj, aby mc si utrzy-
ma. Dora pracowaa w ieckim szpitalu.
W wolnych chwilach chodzia na wzgrze
zamkowe wspomina dawne lata.
Gdy Niemcy przystpili do tworzenia
getta w Iy, Celina wyjechaa z mia-
steczka i ukrywaa si na wsi pod I.
Po wojnie zamieszkaa w odzi. Dora postanowi-
pniej zostanie zamordowana. Nie miaa siy
Na przeomie 1941 i 1942 r. zarazia si w szpitalu
tyfusem. Lec chora w ku, patrzya na fotografi
Bolesawa. Zmara w styczniu 1942 r. w wieku pi-
dziesiciu siedmiu lat. Jej gospodyni spalia listy Le-
miana do Teodory, uwaajc je za bezwartociowe
miecie.
Celina po wojnie wrcia po raz ostatni do Iy
i razem z bratem sprzedaa dom Sunderlandw.
Zmara rok pniej, 24 padziernika 1956 r.,
o czym gosi akt zgonu nr 1-2 187-1913. Miaa sie-
demdziesit jeden lat. Zadziwiajcy jest zbieg tych
wydarze - Celina zmara wtedy, gdy jej kuzyn,
Bolesaw, po latach przemilczania, powraca w glo-
rii najwybitniejszego poety XX w.
Znawcy literatury ju przed wojn uznali wiel-
ko poezji Lemiana. Tak ocenia go przyjaciel
Adam Szczerbowski. Kazimierz Czachowski pisa:
Obok Staffa wysuwa si na czoo rwienych mu
Celina i Dora 209

Celina zmara w roku

1956. Dom Sunderlandw
i sady dostay si w obce
rce.

lirykw, wyprzedza za ich niezwyk na owe czasy

konkretyzacj poetyckiego widzenia i obrazowa-
nia". Leopold Staff we wstpie do powojennego
wyboru wierszy Lemiana pisa: wiat swj przed-
stawi Lemian w penych olniewajcego czaru ob-
razach. Do palety pieni polskiej doda barwy nowe
i wietne. Na firmamencie naszej poezji jest gwiaz-
d urzekajcej piknoci".
Tymon Terlecki wyzna: ka upoia nas,
oszoomia nateniem ywotnoci, moc witaln,
jak przyrodnicz, elementarn, pierwotn si ist-
nienia". Jan Lecho, ktry dopiero w latach 50.
przeczyta Dziejb, uzna, e twrczo Lemiana
bya prawdziw poezj, co si nie kadej poezji
zdarza, a najrzadziej tej szumnej i grnolotnej".
Stanisaw Ciesielczuk, ktry wiele czerpa z doko-
na poety, napisa w licie: Wiersze te
[z ki - przyp. P..] wydaj si
teraz najpikniejszymi z tych, co
dotd poznaem [...]" Ciesielczuk Klechdy
widzia w poezji Lemiana po- i Przygody
mie mioci do wiata, do ziem- Sindbada
skiego istnienia, do wszystkiego, cc w wydaniu
Czytelnika"
bytuje". ukazay si bez
Jzef Wittlin w 1964 r. stwierdzi, wiedzy i zgody
e Lemian i Staff stanowi najdo- ony poety,
ktra nie
niolejsze osignicia w polskiej poe- otrzymaa za
zji i nazwa ich hetmanami poezji to wydanie
polskiej". nalenego
Naturalnie dorobek Lemiana spo- honorarium.
tyka si z wielk krytyk. Zarzucano
210 POMIERTNE LOSY

mu udziwnianie jzyka, lubowanie si w maka-

brze itd. Wielu krytykw, czsto zwizanych
z krgami nacjonalistycznymi (przed wojn) lub
komunistycznymi (po wojnie) oceniao jego
twrczo jako przejaw literatury niskiej, pluga-
wej (ydowskiej) albo relikt epoki minionej, prze-
ytek Modej Polski. Oto w Okolicy Poetw"
Stanisaw Czernik pisa: Na czele waciwego
kondominium poetyckiego polsko-ydowskie-
go stoi Bolesaw Lemian, ktry uzyska prawo
swojszczyzny w okresie przedwojennym". Dalej
krytyk dowodzi", e sowotwrstwo poety nie
wynika z pasji ani z umiowania jzyka, raczej
z jego niezrozumienia".
Klechdy polskie z 1959 r.
Nawet wielki poeta Tadeusz Gajcy pisa w 1943 r.:
Poezja dwudziestolecia bya w trzech czwartych
twrczoci psychicznie obc tej ziemi i duszy
czowieka tej ziemi. W twrczoci poetw takich
jak Tuwim, Sonimski, Lemian czytam ow cig
trosk o poprawno, polsk poprawno we-
wntrzn".
Stanisaw Lam w swych wspomnieniach noto-
wa: Znamiona rasy, silnie uzewntrznionej, nie-
miao, banalno i szablonowo w stosunkach
z ludmi - jake to wszystko gino sprzed oczu,
kiedy si otwarto karty ksiki Lemiana. Nic tu
nie razio obcym pochodzeniem..." Tak wic wy-
ranie wida, e krytykom i pisarzom, czsto
o znanych nazwiskach i znacznym dorobku, trud-
no byo wyzwoli si z mylenia kategoriami raso-
wymi czy etnicznymi w ocenie poezji Bolesawa
Lemiana.
W okresie stalinowskim cenzura zakazaa druku
poezji Lemiana. Wtedy w literaturze pisano o wy-
Dopiero po 1956 r. nasta
sprzyjajcy czas dla konaniu planu produkcyjnego i o budowie Huty Le-
twrczoci Bolesawa nina. Przez kilka lat w Polsce nie pisano o Lemia-
Lemiana. Wydano poezje nie. Ukazay si jedynie bajki dla dzieci. Opubliko-
zebrane, utwory proz,
wa je Czytelnik" - jednake z naruszeniem praw
wikszo szkicw i listw.
Do dzi nie wydano autorskich. Nie zapacono honorariw rodzinie.
wszystkich dzie poety. W czasach odwily zaczto pisa o twrczoci
Lemiana, ale zrazu krytycznie. Jastrun napisa:
Glosy krytyki 211

Twrczo Lemiana jest ksig zamknit,

nalec do historii literatury, ale ksig
byszczc wszystkimi fantastycznymi barwa-
mi poezji". Adam Wayk zarzuca poecie
masochizm, sadyzm, nekrofili, fetyszyzm".
Po 1956 r. zaczto drukowa wiersze Le-
miana, zaczo si autentyczne zainteresowa-
nie poet. Wydano wikszo jego esejw i re-
cenzji, potem listw. Badacze dostrzegli
w twrczoci poety wiele idei bliskich filozofii
egzystencjalizmu, pisano o zwizkach wiato-
pogldu poety z filozofi Bergsona. Powoli
odkrywano nowe utwory Lemiana, pisano
o jego debiucie, pracy w teatrze. Zmieniao
si te podejcie innych twrcw do poezji
autora ki. Upyw czasu spowodowa, e
awangardy XX w. i gone kierunki w litera-
turze staway si powoli przeszoci, okazywao
JVoniec lat 60. i lata 70. to
si, jak ubogie intelektualnie byy ich idee, jak nie okres intensywnych bada
oddaj ducha nowych dziesicioleci. nad twrczoci poety.
A poezja Bolesawa Lemiana zyskiwaa nowych W zbiorowym wydaniu
Studiw o Lemianie pod
wiernych czytelnikw. Uwana lektura pozwalaa
redakcj Janusza
odkry w niej pikno jzyka, gbi myli, humani- Stawiskiego i Michaa
styczne przesanie i to, co decyduje o wanoci lite- Gowiskiego zamiecili
ratury - wywouje uczucia metafizyczne. swoje teksty najwybitniejsi
Czesaw Miosz przyzna si, e w modoci uwa- znawcy epoki modernizmu:
Maria Podraza-
a Lemiana za poet starowieckiego. Po latach -Kwiatkowska, Jan Boski,
wyzna bd i pisa, e jest jednym z najwybitniej- Roman Zimand. Spord
szych lirykw polskich. innych ksiek o Lemianie
Wiktor Weintraub uwaa ju w latach 60., e na uwag zasuguj: Zawiat
przedstawiony Michaa
Lemian jest chyba najwikszym w poezji polskiej
Gowiskiego, Czowiek
piewc zmysowej ekstazy miosnej", a opisy przy- i wiat w poezji Bolesawa
rody i ich precyzja sprawia, e odznaczaj si one Lemiana Cezarego
wielk si ewokacyjn". Rowiskiego i rozdzia
o poecie w ksice Stanisawa
Pod koniec XX w., w roku 1996, Stanisaw Lem,
Borzyma Bergson
wzywajc do rewizji historii literatury, ktra doma- a przemiany wiatopogldowe
ga si nowych ocen, napisa: Z pewnoci moemy w Polsce.
powiedzie, e w XX wieku mielimy jednego wiel-
kiego poet: Bolesawa Lemiana".
Miejmy nadziej, e ju nigdy w naszej historii
nie bdzie si ocenia znaczenia poety jego pocho-
 Twrczo poety
spopularyzowali artyci
estrady i aktorzy. Ewa
Demarczyk (u gry z lewej)
piewaa piosenk do tekstu
Zmr wiosennych. Marek
Grechuta w duecie
z Krystyn Jand dali
wasn interpretacj ieckich
erotykw Lemiana.
Powstay piosenki do wierszy
Krajobraz ksiycowy
i Matysek. Teatr Telewizji
zaprezentowa bajki dla
dzieci z Krzysztofem
Kowalewskim, Barbar
Wrzesisk i Ann Dymn.
W 1987 r. odbya si
telewizyjna premiera
Zdziczenia obyczajw
pomiertnych.
Renesans poezji Lemiana 213

dzeniem czy pogldami politycznymi, ale uwzgld-

nia si bdzie pikno jzyka, urok metafor, wyra-
zisto opisw, oryginalno filozoficzn i inne ce-
chy utworu. Propagowaniu jego ycia i jego twr-
czoci chce suy niniejsza ksika. Myl, e czy-
telnicy powinni pamita, e Lemian kocha nie
tylko jzyk polski i polsk kultur, ale kocha pol-
sk ziemi i pragn ukaza jej - dzi ju czsto za-
nike - pikno. Lemian czu si Polakiem, dlatego
spolszczy swe nazwisko, a kuzynowi Janowi wy-
myli pseudonim Brzechwa; pragn, aby Polacy
zdobywali uznanie na wiecie we wszystkich dzie-
dzinach: literaturze, nauce, sztuce.
Jego crka Wanda na amach emigracyjnych
Wiadomoci" tak scharakteryzowaa swego ojca:
Nikt nie kocha wicej prawdziwiej i silniej ni mj Dzi twrczo Bolesawa
ojciec tej wiernej polskiej ziemi, tych pl ze zotym Lemiana dziki przekadom
zboem w gorce letnie popoudnie i tego wiatru od jest znana i ceniona na
skoszonej trawy". wiecie. W Stanach
Zjednoczonych znajduj si
ycie Lemiana pene byo sukcesw i poraek,
nieznane utwory poety oraz
zamonoci i dostatku, a take niedostatku i go- rkopisy dzie, ktre znamy.
dowania. Obfituje w zagadki, tajemnice i sprzecz-
ne relacje. Na odkrycie czeka jeszcze wiele utwo-
rw poety. Tak wic Lemian nie jest poet, o kt-
rym napisano wszystko. Przeciwnie - czekamy na
nieznane utwory i traktujemy go jak yjcego pisa-
rza, ktry jeszcze moe nas zaskoczy.
ROZDZIA DWUNASTY 215

MAA
ANTOLOGIA TEKSTW

Antologia, skromna z uwagi na szczupo miej-

sca, zawiera teksty odzwierciedlajce ewolucj
twrcz Bolesawa Lemiana. Znalazy si tutaj
zarwno wiersze i wypowiedzi samego poety, jak
i opinie o nim i jego dokonaniach pira wsp-
czesnych mu twrcw. Wybrane zostay utwory
znaczce w biografii poety: debiut, pierwsze
recenzje, teksty mniej znane oraz mowa pogrze-
bowa nad jego grobem.
216 ROZDZIA DWUNASTY

DEBIUT POETYCKI

Bolesaw Lemian zadebiutowa w 50. numerze warszawskiego tygodnika Wdrowiec"

(1863-1906) z 2(14) grudnia 1895 r. Oba utwory, opatrzone wsplnym tytuem Seksty-
ny, poeta podpisa St. Lesman". Wiersze podajemy wedug pierwodruku.

Sekstyny

Cudny umiech namitnie w usta ci calowa!...

Wietrzyk chwyci go w locie, otuli ramieniem,
W poszeptach harmonijnych razem z nim falowa!
I na ry ten umiech zoy z lekkim dreniem!...
Ra, mylc, e czary do niebios j nios,
Rozczulona pakaa perami i ros...

Po bkicie twych oczu chmurki ez przemkny!...

Wietrzyk skrzydem powiewnem srebrne chmurki trca
I koysze je cicho, by we nie spoczy,
I znw skada na ry, co czekaa drca...
A ra, syszc dwiczne tsknych smutkw echa,
Zachwycona - o! dziwy! - ra si umiecha!...
Maa antologia tekstw 217

A Aleksander Gierymski,
Plac Maksymiliana w Monachium w nocy,
1890 r.

PRZYSTANEK MONACHIUM

Wierszowany list Lemiana do Zenona Przesmyckiego z 15 lipca 1903 r.

Noc. W mncheskich ulicach cisza a rozpusta...

W stu si oto ksiycach elektryczno jarzy.
Teraz w parku Angielskim s niejedne usta!...
Adamczyk* w swej izdebce o rytnictwie marzy...
Cisza! Kt jej nie czuje? O sodkie mczarnie!
O! schadzki, szepty, pene ziszcze i miray.
Dziewki nc piersiami, a kaw - kawiarnie!
O rytnictwie Adamczyk w swej izdebce marzy...

Adamczyku, zbd troski! Rozjanij swe lice!

Dobry drukarz, gdy trzcionkiem rozmaicie wada!
Prno woam, w mncheskie zwabiajc ulice!
Ju z duchem Gutenberga nasz Adamczyk gada!
B.L.

*Adam Ptawski
218 ROZDZIA DWUNASTY

RECENZENT mo, i ta ostatnia stwarza zazwyczaj wielomw-

no zasadnicz popart zasadniczym gestem.
Recenzja utworw Kazimierza Przerwy- Dalek od takiej zasadniczoci, od dialekty-
-Tetmajera (Poezyj serii VI, Melancholii, ki i od oglnikowych wynurze bya i jest do-
Maryny z Hrubego i Na skalnym Podha- td twrczo Tetmajera. Powiedziabym, i
lu,), ogoszona przez Bolesawa Lemiana w caej poezji polskiej poromantycznej - jego
na lamach Kultury Polskiej" Aleksandra poezja jest najbardziej intime, najbardziej z du-
witochowskiego w 2. numerze z 1910 r., sz samego autora zwizana, najcilej tej du-
oraz recenzja tomu Leopolda Staffa szy pokrewna, w niej tylko i dla niej poczta,
Ptakom niebieskim z Kultury Polskiej" o niej zamylona. [...]
(1910, 9). Przedruk z Twrczoci" Utwory Na Skalnym Podhalu przejd do lu-
1987, 5. Teksty recenzji poda do druku Je- du, wrc do gr, rozpanosz si tam na szczy-
rzy Starnawski. tach, rozpiewaj si po gniazdach orlich. Tet-
majer, tworzc je, przeywa chwile dziwne
Kazimierzowi Tetmajerowi winna jest Moda a uroczyste, prowadzi dusz swoj ku szczytom
Polska wdziczno dozgonn: on pierwszy nowym, niewiadomym, napenia pier tchem,
w czasach zupenego zobojtnienia spoecze- ktry si coraz bardziej nata, rozrasta, a
stwa dla poezji i zupenej niewiary w jej przy- wybuchnie pieni nieznan, dzieem niespo-
szo, rozciekawil to spoeczestwo, oczarowa, dzianym. Bo jeli kto dzisiaj, to moe on wa-
zmusi je do uczczenia modej pieni, pokona nie, wczc si pagrami", wzgrzami,
ozibo i ospao bezmylnego tumu czytelni- rwniami" - zdolny zaj na w szczyt niedo-
kw, przeama te lody skuwajce nawczas zie- skoczony, gdzie si epopej chopsk tworzy.
mi polsk tak wszechwadnie, e ogucha na Nie jest ni Maryna z Hrubego. To wci jesz-
wszelki piew, na wszelki dzwon, ktry ze zbyt cze powie i tylko powie. Pikna, wieym
wysoka lub ze zbyt daleka, wbrew uznanym po- grskim wichrem przewiana, miejscami krzep-
wagom romantyzmu i wbrew niechciom wcze- ka, a zawsze plastyczna, w kwiatach wonnych,
snej pobaliwej", ale nie dowierzajcej krytyki w mgach grskich, w blaskach sonecznych
- zadzwoni. atwiej byo Tetmajerowi, anieli pogrona, ale w zasadach swych artystycz-
innym poetom, pieniami swymi zazoci si nych wci jeszcze powieci pozostajca. [...]
w szarej, zatchej mgle owych czasw, zbudzi W Marynie z Hrubego mczy nas nieco, do-
osowiae serca suchaczy, zagrza je socem, za- kucza narzecze gralskie, ktre trzeba zna do-
rzuci kwiatami wonnymi, orzewi ros, zanie- brze, aeby co chwila tym lub owym nieznanym
pokoi szeptem miosnym, pokusi snem sowem nie przeszkadzao. Wyzby si autor te-
0 ksztatach cielesnych... [...] Tetmajer upaja go narzecza w poemacie pt. Jak Janosik taczy
1 zachwyca od razu, bez przysposobie i bez z cesarzow. Tu bowiem na tle owego narzecza
przygotowa, bez uprzednich porozumie i uka- stworzy jzyk wasny, nadajcy poematowi
dw mylowych, bez domylnych pomrugiwa charakter jakowej byliny" polskiej. Sza ta-
w stron panujcych na razie pogldw lub nie neczny, humor zawadiacki, rozmach i rozpd -
mniej panujcych ideaw oglnoludzkich, ktre a wszystko to ujte w zoty piercie epickiej
si zazwyczaj do oglnikowych redukuj i pusto- krzepkoci, w zuchwa okrelono linii i gra-
sz samo wntrze utworu, ogaacajc go z barw, nic. Moe z tego wanie rda, z tej wanie po-
z promieni, z woni, z szelestw - z tego wszyst- budki, w powyszym poemacie zatajonej, po-
kiego, czym yje i y chce sowo poety, niecht- wstanie dzieo nastpne Tetmajera, temu boha-
ne wszelkim przymusom deklamacyjnym w imi terowi, Janosikowi, powicone. Jest to przecie
wybranej z wolnej lub niewolnej woli idei, pomi- bohater, zda si, najdroszy sercu poety, piewa
Maa antologia tekstw 219

ju o nim nieraz, jakby wiadomie zaprawiajc Czytajc jego utwory, nie zapomina si ni-
ducha do stworzenia o nim dziea wikszego. gdy o tym, e si c z y t a k s i k . Takie jest
bowiem wiadome zaoenie samego autora:
Poeta [Staff] przemawia w swej ksidze do stworzy nie wiat, nie ycie samo, lecz p i k -
tych, dla ktrych ycie jest pikn przygod, n ksig, przy ktrej czytaniu m y l i si
niebezpieczestwo - rozrywk ducha, cierpienie 0 wiecie i o yciu. Przypomina on nam, e ist-
- turniejem umylnym i chepliwym, za rado nieje wito i warto samej k s i g i - war-
- zasad, z gry powzit, wiedz, o ktrej nie to, ktr w pewnych okresach historii ju od-
wolno zapomnie bezkarnie. Do tych wreszcie czuwano jako istot samoistn i samodzieln.
ptakw, ktre swe gniazda buduj z dala od Gdybym si nie ba nieporozumie sownych,
wiata, w krainie czystej idei, poddanej nam, bo to bym nazwa w tajemniczy urok samej ksi-
przez nas samych stworzonej, a wic pozwalaj- gi - urokiem scholastycznym. Ten sam urok
cej na zupen swobod wyboru, ukadu, sdu ma dla wierzcych dobry modlitewnik. [,..] Jest
i opanowania. Orzeczenie gra tu rol waniejsz w tych wierszach ad osobliwy i osobliwy po-
od podmiotu. Obraz jest - tumaczem myli. wab zagospodarowania si i zadomowienia
Std skonno do dydaktyzmu, przewietlone- w duchu wasnym, ktrego od burz niespodzia-
go z tkliwej wiary w dobrotliwo wybranej nych strzee i osania zota nagroda starannych
idei. Std te dziwnie drobiazgowo, na odcie- 1 pracowitych znacze. ad bowiem i pracowi-
niach spragnionej szczegw myli osnuta ale- to wprowadza Staff do poezji, jako dwa nie-
goryczno, ktra si amie czstokro na strofy, odczne czynniki prawdziwej i gbokiej kultu-
na oddzielne wiersze, uciekajc si do innych na- ry. Tote daleki jest on od przesdw, od zda
pomknie obrazowych, aby je poczy w cao utartych, od mimowolnych powrotw do
jednym ukrytym domysem. zmurszaej tradycji, ktra dotd panuje w lite-
Jeli poprzez ten sen pikny, sen ideowy, uda raturze naszej ujmujc jej wieego powietrza
si poecie swoj wdk zocist wyowi z ycia i uszczuplajc miao jej wysikw uwico-
jak rzecz, jaki przedmiot konkretny, to, dech nych zakresem miejscowych potrzeb i wyzna
z radoci tamujc, nadaje tym zdobyczom war- ideowych. Chtnie i bez alu za niepowrotn
to osobliw, znaczenie skarbw czarownych, przeszoci wkroczyby on na wszelk now
niby klejnotom rzadkim i drogocennym. Upaja drog, ktra otworzyaby si przed jego ocza-
go niemal sama nazwa, samo wyliczenie tych mi. Tymczasem w tej krainie, w ktrej przeby-
klejnotw. Z umiechem zwyciskim na spra- wa, cierpliwie i dokadnie przesuwa w doniach
gnionych ustach - wymienia nam kolejno - ze- zwiewn tcz wedug porzdku barw uoo-
psuty zegar, strych, zardzewiae stare klucze, nych idei, o ktrych duch skdci lub znikd
chleb razowy, marki pocztowe, wz, konie i gra- zasysze moe. Z Ruskinowsk niemal su-
bie, gumna, cepy i kosy, ostrzone u brusaka. miennoci, w ktrej tkwi sodycz nieuniknio-
Melancholia jego pena jest wtedy nieodpartego nej rezygnacji, wnika on w najmniejsze swych
powabu, jak oczy chorych, ktre przez zamkni- idei szczegy i odcienie, rozjaniajc duchowi
te okna spogldaj na soce dalekie. [...] swemu ich warto twrcz i yciow. Najpik-
.. Jest on typem nowym wrd naszych poe- niejsze w powyszym zbiorze wiersze - to Brze-
tw. Nie nadaje i nie narzuca swej twrczoci mi godzin, O lasce przebaczenia, Wrd ruin,
znaczenia cudu aski boej, witych oszoo- Mczennicy i Elegia konajcej jesieni. Szczegl-
mie lub tajemniczych, mimowolnych obja- niej ta ostatnia czaruje melodyjnoci barw
wie. Sztuka jest dla niego czynem rozumnej i sw niespodzianym zestawieniem. [...]
woli, prac ducha, rzemiosem wyzwolonym, W tym wierszu barwa sw tak si z rytmem
piknem opanowanym. samym spokrewnia, e staa si niemal ko-
220
nieczn, jak mimowolno echa, wywoanego
rzeczywistymi dwikami natchnionej orkie-
stry. Dlatego te ten wiersz przemawia i do
oczu, i do pamici, bo oczy najlepiej i najduej
pamita potrafi.
Nie mog tu jeszcze pomin wiersza pt.
Odkrywca zotych wiatw - powiconego pa-
mici Pawa Verlaine'a. Tyle w nim ku uprosz-
czonym wytwornie obrazom dcej melan-
cholii [...] I w Staffie kryje si taki odkrywca
zotych wiatw, dla ktrego winem jest wszel-
ka dobra wie z krainy mylenia ludzkiego.
SAD ROZSTAJNY
Jest to pierwszy przedruk recenzji tomu
Lemiana Sad rozstajny. Tekst wedug
pierwodruku: Echo Literacko-Artystycz-
ne", 1912, 3. Zachowano pisowni pierwo-
druku.
Lemiana trzeba zaliczy do szczerych arty-
stw i wykwintnych estetw w wyrazie sztuki
J a n Stanisawski,
Sdna wiosn, 1884 r.
ROZDZIA DWUNASTY
szukajcych przede wszystkim pikna. Bardzo
piewne i bardzo poetyczne s utwory w zbio-
rze niniejszym, a czerpie je artysta nie z przey
pospolitoci, lecz z krainy snu. To, co opowia-
da jest:
Ba, co si sama z siebie bez koca wy-
snuwa..." Ba o Wieczorze, o Ry - o Nocy
zimowej - przez ktr sen kroczy" - o tem,
jak poudnia ar zawzity widomie drga i ma-
mi" - jak obok porusza si senny" -jak staw
posrebrnia" i widzi inaczej ni my, jak ksi-
yc wschodzi za borem".
I poeta zdaje si sam widzie wszystko ina-
czej ni my" - jakby czary widziada w stawie
odbite. I std - ujrzany wiat jest ogromnie
i niespodzianie pikny, czy w Nieznanej podr-
y Sindbada eglarza - czy w cyklu Anioowie -
czy w pniejszych - Oddalecy i Poematy za-
zdrosne - gdzie najsilniejszy wiersz zbioru Tar-
cza. - Wiersz Lemiana, pomimo, e wobec
dzisiejszego poziomu formy i rymu nie daje nic
nowego, jest bez kwestji pikny. Ksika mio-
nikom poezji moe dostarczy prawdziwie
piknych wrae i nastroi.
S.S.
Maa antologia tekstw 221

Henri-Jules-Ferdinand
Bellery-Desfontaines, Modo,
1899 r.

KA

Tekst wiersza rozpoczynajcego cykl erotykw W malinowym chrniaku wedug

ki, Warszawa 1920 r., wydanie Jakuba Mortkowicza. W obu wydaniach ki poeta
uy sowa chrniak" z ".

W malinowym chrniaku, przed ciekawych wzrokiem

Zapodziani po gowy, przez dugie godziny
Zrywalimy przybye tej nocy maliny.
Palce miaa naolep skrwawione ich sokiem.

Bk zonik hucza basem, jakby straszy kwiaty.

Rdzawe guzy na socu wygrzewa li chory,
Zachmaniaych pajczyn skrzyy si wisiory,
I szed tyem na grzbiecie jaki uk kosmaty.

Duszno byo od malin, ktre, szepcc, rwaa,

A szept nasz tylko wwczas nacicha w ich woni,
Gdym wargami wygarnia z podanej mi doni
Owoce, przepojone woni twego ciaa.

I stay si maliny narzdziem pieszczoty

Tej pierwszej, tej zdziwionej, ktra w caym niebie
Nie zna innych upoje, oprcz samej siebie,
I chce si wci powtarza dla wasnej dziwoty.

I nie wiem, jak si stao, w ktrem okamgnieniu,

e dotkna mi warg spoconego czoa,
Porwaem twoje donie - oddaa w skupieniu,
A chrniak malinowy trwa wci dookoa.
222 ROZDZIA DWUNASTY

ka
Miriamowi
I
Czy pamitasz, jak gow wynurzye z boru,
Aby nazwa mnie k pewnego wieczoru?
Zawoana po imieniu
Raz przejrzaam si w strumieniu -
I odtd poznam siebie wrd reszty przestworu.

Przyszy do mnie motyle, utrudzone lotem,

Przyszy pszczoy z kadzidem i myrr i zotem,
Przysza sama Nieskoczono.
By popatrze w m zielono, -
Popatrzya i odej nie chciaa z powrotem...

Kto caowa mak w zbou - nie zazna niedoli!

Trawa z ziemi wyrwana pachnie, lecz nie boli...
Kocham stopy twoje bose,
e deptay kruch ros,
Rozrniajc na olep chabry od kkoli.

Nieche sen twj wdrowny zieleni poprzedz!

We kwiaty w jedn rk, a w drug we miedz,
Po kwiaty na rozstaju,
Zwilyj miedz w tym ruczaju,
Co wie o mnie, e traw brzeg jego nawiedz.

Ju soce mimochodem do rowu napywa,

Skrzy si opuch kosmaty i bujna pokrzywa, -
Jeno pomyl, e ci wolno
Kocha tk i mysz poln
I przepirk, co z guchym trzepotem si zrywa!

Idzie mio po kwiatach - wadzi o twe ciao,

Zwaaj, by ci przed czasem w socu nie zemdlao.
W mojej rosie, w moim znoju
Podostatkiem masz napoju
Dla wargi, przecionej purpur dojrza.

Cie twej gowy do moich przyblka si cieni.

Wiem, e w oczach nie zdzierysz tej wszystkiej zieleni,
A co w oku si nie zmieci,
To si w duszy rozszeleci!
Jeszcze dusza ci nieraz ywcem si odmieni.
Maa antologia tekstw 223

Parna ziemia przez kwiaty ar dzienny wydycha.

Uschy motyl zesztywniat wrd jaskrw kielicha, -
Oczarujmy si nawzajem,
Zaskoczeni nagym Majem, -
Maj si chyli ku nocy i mio nacicha...

Tekst wedug ki z 1920 r.

NAPJ CIENISTY

Pierwsza wersja wiersza Spojrzysto, nie ogoszona przez poet w Napoju cienistym.
Pierwodruk w kalendarzyku zebra Koa Mionikw Ksiki w Zamociu na rok 1929.
Tekst wedug: Zygmunta Klukowskiego Ze wspomnie o Lesmianie ogoszonych midzy
innymi w tomie Wspomnie o Bolesawie Lemianie, Lublin 1966.
Nieco zmienion wersj Lemian chcia opublikowa w poznaskim Dwutygodniku
Literackim". Wersj ostateczn ogosi w Gazecie Polskiej" 8 wrzenia 1932 r. i w tomie
Napj cienisty.

Zapomnianych rusaek dwadziecia tysicy

Wynurzyo si z wody, by istnie mniej wicej...
Gromada obarczonych warkoczami bytw
Garnie si do zdrobniaych na fali bkitw.
Prawdziwe s ich ciaa, westchnienia i dreszcze,
Ale to - wodna prawda, a s inne jeszcze...
Przeywaj sw prawd, a woda spojrzysta
Po ciaach spywa w przyszo, widn jej do ista.
Niepokoi cia tumy to spojrzenie wody,
Ofiaruj spojrzeniu tre swojej urody.
Ale to nie spojrzenie, lecz wanie spojrzysto.
Co przenika wiat cay, snujc oczywisto.

Jacek Malczewski, Zaaskotany,

224
Faksymile podpisu poety
0 ROLI JEDNOSTKI
Wypowied Bolesawa Lemiana na la-
mach krakowskiego Czasu" na temat
ogoszony przez redakcj: Wpyw epoki
1 rodowiska na indywidualno". Tekst
wedug pierwodruku: Czas" z 14 maja
1935 r.
Bolesaw Lemian, Czonek Akademii Lite-
ratury:
Zdaniem mojem rodowisko jest zbiorem
pewnych banalnych idei, zasad i pogldw,
ktre tworz mod tzw. szarego czowieka.
Wszake jednostka twrcza wpywom otocze-
nia nie podlega. Istnieje te inna moda - na
wyynach" (tamta bya dla ogu): s to przy-
jte w danym okresie idee filozoficzne, pogldy
na sztuk itp., ktre tworz barw danej epoki.
Wpywom tak pojtej epoki podlega jednostka
twrcza.
Warto jednostki mierzy si treci, ktr w adnej proporcji do si pojedynczego czowie-
ona tworzy, wbrew wszelkim wpywom i ktr
wnosi do ycia, jako zdobycz now, dotychczas
nieznan".
OSTATNIE POEGNANIE
Roman Kooniecki Nad trumn poety -
mowa wygoszona podczas pogrzebu Bole-
sawa Lemiana 9 listopada 1937 r. na
cmentarzu powzkowskim. Tekst ukaza
si w Pionie" 18 listopada 1937 r. w nu-
merze 46.
ROZDZIA DWUNASTY
Wszyscy, ktrzy wierzymy w to, co prawd
jest nieomyln: e w kadym yciu ludzkim
dwie rzeczy s najwaniejsze i e zowi si one
marzenie i chleb - stojc nad trumn dzisiejsz,
nad trumn Bolesawa Lemiana, dajemy tu
wiadectwo, emy zacignli wobec Niego nie
spacony nigdy dug wdzicznoci. Bo czy
mona nie by wdzicznym temu, kto wiecznie
godnym sercom pozwala! zazna smaku chle-
ba najcudowniejszego, chleba, co si pomnaa
do woli i wystarcza dla wszystkich? On marze-
niom - niby ptakom najrzadszym - horyzonty
szerokie zakrela, obdarza je sytnoci praw-
dziwego chleba, a chleb powszedni zaprawia
woniami marze.
W osobie Bolesawa Lemiana odszed od
nas poeta wielki i wyjtkowy. Bo tylko poeta
wielki i wyjtkowy moe - tak jak on - anielsko
wiat lekceway, a zarazem tak zmysowo go
kocha. Tylko poeta wielki i wyjtkowy umie
fakty najprostsze przeobraa w nieprawdopo-
dobne przygody Sindbada eglarza, chwile naj-
krtsze zmienia w fantastyczne klechdy seza-
mowe, uczy najlichszych prostaczkw i malucz-
kich religijnej wiary i tajemnicy istnienia. Dzi,
gdy odszed - bosko niedotrudzony i przedziw-
nie nadpeny, stajemy si ubosi o jeden klucz
magiczny, ktry - ilekro tego chcielimy -
otwiera nam sidme niebiosa i zaludnia nasz
samotno wieloci wiatw i prni.
yciem swym speni prac, nie bdc
ka: speni prac caego pokolenia w Polsce. By
u nas - prawie sam jeden - zamknit w sobie
epok, ktra w poezji zachodnioeuropejskiej
zwie si epok symbolizmu. Prawie sam jeden -
Eol poezji polskiej w przedproe biecego wie-
ku - napeni kraj nasz wiatrami rdziemno-
morza, w olimpijskiej gonitwie poetw dorw-
na rekordzistom kultur zachodnich i sta si
w rodzimej sztuce ambasadorem Europy. Sym-
bolicznie wieloznaczna, po mistrzowsku uwar-
stwiona poezja Bolesawa Lemiana stanowia
zagadkow symbioz latyskiego i sowia-
szczyzny. Tej wanie chemii duchowej przypi-
Maa antologia tekstw 225

sa trzeba niezwyk si wizji i filozoficzn chy pospolitego czarnoziemu i gwiazdostanw

wieloplanowo Jego wspaniaej liryki. najdalszych. Twrczo Jego nie znaa granic
Wiersze autora Napoju cienistego - to take midzy realnoci i nierealnoci, ujarzmia ty-
hojny dar, zoony poetom z obu modszych raski dualizm marzenia i jawy. y w Nim in-
od Niego generacji. Gdyby nie ta wirtuozow- stynkt wadczy potny, bez ktrego nie spo-
ska i bogata twrczo, bdca wietn, nieza- sb panowa chimerom, bez ktrego trudno
stpion szko nowatorstwa i wyrafinowa- byoby rozkazywa w dziecicym, rajskim pa-
nych technik artystycznych - wszyscy poeci stwie Jawrzonw, Znikomkw, Migoniw
polscy, ktrzy dzi przeywaj swe apogeum, i nigrobkw. Poeta miary Bolesawa Lemia-
byliby dla odbiorcw obcy i nieczytelni. On ich na rzdzi w nim przede wszystkim szczerozo-
wywiczy w wiernoci dla siebie samych, cho- tym berem swego fantazjotwrstwa. Jest tam
by za cen kltwy niezrozumialstwa. - On tak- krlem, lecz i kapanem - bo wanie wszelkie
e uczy czytelnikw, ile rozkoszy da moe fikcje wymagaj zawsze njzawilszej liturgii.
lektura wierszy pytyjsko mdrych i z pozoru Nikt owej liturgii tak dobrze, jak Zmary poeta
pytyjsko zawiych. By wic zarwno mistrzem nie zna.
poetw, jak i tych, ktrzy sny poetw pragn Skoro w imieniu warszawskiego oddziau
sobie tumaczy. Zwizku Zawodowego Literatw Polskich
Na ce swej zasia kwiaty, jakich przedtem przyszo mi egna trumn Czcigodnego Kole-
nie spotykao si w adnych bajkach, zioa gi - pragn w tym poegnaniu powtrzy sowa
o barwach niemoliwych i mocach niewiary- cudzoziemskiego twrcy, ktry modli si ongi:
godnych. W Jego sadzie rozstajnym krzyowa- Zbaw, Panie, dusz tego czowieka, gdy on
y si cieki zewszd i znikd, snuy si zapa- tak miowa poezj, a przecie poezja - to Ty!"

Edward Oku, winieta czasopisma Chimera"

226
BIBLIOGRAFIA
Utwory Bolesawa Lemiana:
1. Poezje
Sad rozstajny, Warszawa 1912, 1922
ka, Warszawa 1920, 1937
Napj cienisty, Warszawa 1936
Dziej ha lena, Warszawa 1938
Poezje zebrane, opra. A. Piotrowski, Warsza-
wa 1957 - zawieraj teksty z 4 ww tomw.
Utwory rozproszone. Listy, opra. J. Trznadel,
Warszawa 1962 (Z pism...).
Poezje (Z pism Bolesawa Lemiana), opra.
J. Trznadel, Warszawa 1965 - zawieraj te
same utwory co Poezje zebrane z 1957 r.;
brzmienie tekstw zmienione w stosunku
do pierwodrukw.
Poezje zebrane, oprac. S. Madyda, Toru
1993 - zawieraj wiersze z tomw oraz
utwory rozproszone po czasopismach od
1895 r. oraz fragment Zdziczenia obyczajw
pomiertnych; w wydaniach z 1997 i 2000 r.
Zdziczenie... (w caoci).
Poezje, opra. J. Trznadel, Warszawa 1994 -
utwory z tomw i utwory rozproszone oraz
Zdziczenie... (w caoci).
Wiersze rosyjskie: Wiersze rosyjskie, prze.
M. Pankowski, Londyn 1961; przedruk
Utwory rozproszone. Listy oraz Poezje
zebrane, 1993 r.
Inne tumaczenia: Pochmiel ksiycowy, prze.
J. Ficowski, Warszawa 1987 - zawiera
Pieni Przenajmdrszej Bazylianny i Poch-
miel ksiycowy.
W 1926 w Zamociu ukaza si bibliofilski
druk Ballad Lemiana zawierajcy 3 wier-
sze. Nakad wycofano, ocalao kilka egzem-
plarzy. Reprint ukaza si w 1993 r.
2. Proza
Przygody Sindbada eglarza, Warszawa 1912,
1936
Klechdy sezamowe 1913
Klechdy polskie, opra. B. Przyuski, Londyn 1956;
opra. A. Podsiad, Warszawa 1959 i nast.
ANEKS
Tekst wg poprawionego wydania londy-
skiego: Krakw 1999.
3. Dramaty
Skrzypek Optany, opra. R. Stone, Warszawa
1985, zawiera utwory: Pierrot i Kolombina
i Skrzypek Optany.
Zdziczenie obyczajw pomiertnych w: Poezje,
1994 r.; wydanie samoistne: Warszawa 1998.
4. Tumaczenia
E. A. Poe, Opowieci nadzwyczajne, Warszawa
1913 (w nastpnych edycjach take
tumaczenia S. Wyrzykowskiego), inne
wydanie (przek. tylko B. Lemiana) E. A.
Poe Maska mierci szkaratnej. Warszawa
1992 i nast.
5. Eseje, recenzje
Traktat o poezji w: Rocznik Polskiej
Akademii Literatury" 1937-1938, Warsza-
wa 1939, przedruk: Traktat o poezji i ka,
Londyn 1947 oraz Poezje zebrane, Warsza-
wa 1957.
Szkice literackie (Z pism...), oprac. J. Trznadel,
Warszawa 1959.
O dramacie mimicznym w: Dialog" 1984, 1,
tame pierwodruk Skrzypka Optanego
Wybr esejw: Autokomentarze - Lemian,
Witkacy, Schulz, Gombrowicz, Warszawa
1995.
Cztery nieznane recenzje z Kultury Polskiej":
Twrczo" 1987,5-podaje J. Starnawski.
Nieznana recenzja z ksiki Dookoa Sfinksa.
Studia o yciu i twrczoci narodu rosyj-
skiego W. Jabonowskiego w: Twrczo"
1995,12 - poda P. opuszaski.
Recenzje z odczytw A. Lichtenbergera
zl910r. w: P. opuszaski, Nieznane
oblicze Bolesawa Lemiana, Magazyn
Literacki" 2000, 6-7.
6. Listy
Listy Teatru Polskiego" 1960/61, 40.
ANEKS
Utwory rozproszone. Listy, Warszawa 1962.
Poezja" 1967, 12 - opra. J. Trznadel.
Uzupenienie ocenzurowanych listw do Dory
w: Przegld Artystyczno-Literacki" 1998,
7-8 w artykule P. opuszaskiego Lemian
i kobiety.
^Waniejsze opracowania:
Lorentowicz J., Moda Polska, Warszawa
1908.
Galiski A., Poezja Polski Odrodzonej. Obraz
twrczoci poetyckiej doby wspczesnej,
d 1931.
Szczerbowski A., Brzegiem szau w niepojeto
zielonoci. Warszawa 1934.
Czachowski K., Obraz wspczesnej literatury
polskiej 1884-1933, t. II, Lww 1934.
Szczerbowski A, Bolesaw Lemian,
Warszawa 1938.
Kazimierz Wierzyski o Bolesawie Lemianie,
w: Wiadomoci Literackie" 1939, 20,
przedruk w: Rocznik PAL" Warszawa
1939 oraz K. Wierzyski Szkice i portrety
literackie, Warszawa 1990.
Trznadel J., Twrczo Lemiana, Warszawa
1964.
Jastrzbski Z., Biografia Lemiana notariusza
w: Przegld Lubelski" 1965, 1.
Wspomnienia o Bolesawie Lemianie, opra.
Z. Jastrzbski, Lublin 1966.
Poezja" 1967, 12, numer powicony
Lemianowi.
Studia o Lemianie, red. M. Gowiski i J. Sa-
wiski, Warszawa 1971.
Ratajczak D., Teatr Artystyczny Bolesawa
Lemiana, Wrocaw 1979.
227
Gowiski M., Zawiat przedstawiony, Warsza-
wa 1981, wyd. II zmienione Krakw 1998.
Rowiski C, Czowiek i wiat w poezji
Lemiana, Warszawa 1982.
Akcent" 1982, 1, numer powicony
Lemianowi.
Borzym S., Lemian: wiatopogld poety,
w: tego: Bergson a przemiany wiato-
pogldowe w Polsce, Wrocaw 1984.
Bednarczyk A., Taka cisza w ogrodzie. Ieckie
mioci Lemiana, Warszawa 1992.
opuszaski P., Bolesaw Lemian - estetyk
zapomniany w: Sztuka i Filozofia" 1993,
7.
opuszaski P., Niebo bez przyszoci
w: ycie Ekstra", dodatek do ycie
Warszawy" z 21 I 1994.
Nycz R, Bolesawa Lemiana poezja
nowoczesna w Lektury polonistyczne.
Dwudziestolecie midzywojenne. Druga
wojna wiatowa, t. I, Krakw 1997.
opuszaski P., wiat wedug Lemiana
w: Cogito", 1988, 7.
opuszaski P., Lemian i kobiety w: Przegld
Artystyczno-Literacki" 1988, 7-8.
Lewandowski W., Wstp do Klechd polskich,
Krakw 1999.
Pankowski M., Lemian, czyli bunt poety
przeciw granicom, Lublin 1999.
opuszaski P., Poeta i pienidze w: Mwi
Wieki" 2000, 2.
Poezje Bolesawa Lemiana - interpretacje,
red. B. Stelmaszczyk i T. Cielak, Krakw
2000.
Twrczo Bolesawa Lemiana. Studia
i szkice, red. B. Stelmaszczyk i T. Cielak,
Krakw 2000.
228
SPIS ILUSTRACJI
Spis skrtw: ADM - Archiwum
Dokumentacji Mechanicznej, BN - wyd. 10 V 1918, w. K. Brzechwy, fot.
Biblioteka Narodowa, CAF - Centralna
Agencja Fotograficzna, CAW - Centralne
Archiwum Wojskowe, ML - Muzeum
Literatury w Warszawie, MNK - Muzeum
Narodowe w Krakowie, MNW - Muzeum
Narodowe w Warszawie, MNWr -
Muzeum Narodowe we Wrocawiu.
Rozdzia I
s. 4 W. Podkowiski, Ulica Nowy wiat
w Warszawie - latem, olej na ptnie, 1892,
MNW.
s. 5 T. Cielewski, Warszawa, Ratusz, pocz-
twka ze zbiorw dr. H. Racka.
s. 6g. Warszawa, ul. Franciszkaska, pocz-
twka ze zbiorw dr. H. Racka.
s. 6d. Zawiadczenie o uznaniu S. Sunderlanda
za weterana powstania 1863 r., w. K.
Brzechwy, fot. M. anowiecki.
s. 7g. A. Eisenbaum, Kosy" 1877, 631, s. 69.
s. 7d Encyklopedia powszechna, Warszawa
1859-1868, fot. M. Machay.
s. 8 S. Dbicki, Do chederu, MNK, fot.
M. Studnicki.
s. 9g. L. Horowitz, Portret Leopolda Kronen-
berga, olej na ptnie, MNW, fot. E. Ga-
wryszewska.
s. 9d. Warszawa, synagoga na Tomackiem,
repr. za: A. Stelik, Album widokw
Warszawy, Warszawa 1907.
s. 10g. A. Lange, 1906, Wiadomoci Lite-
rackie" 1929, 20.
s.10d. S. Staszic, popiersie z grobu na Bielanach
w Warszawie, fot. J. Kolbuszewski.
s. 11 Ia, ruiny zamku i fragment starej
zabudowy, fot. K. Iowski.
s. 12g. Ia, dawna fabryka fajansu i dom
Sunderlandw, fot. K. Iowski.
s. 12. Ia, tablica na domu Sunderlandw
upamitniajca pobyty Lemiana, fot.
K. Iowski.
s. 12d. Talerz fajansowy z girland, fabryka
L. Sunderlanda w Iy, repr. za: Z. Hunter,
ANEKS
Ila fabryk fajansu synna, Warszawa
1993.
s. 13g. Legitymacja notarialna S. Sunderlanda,
M. anowiecki.
s. 13d. A. Leman, w. K. Brzechwy, fot.
M. anowiecki.
s. 14g. Warszawa, katedra w. Jana, repr. za: A.
Stelik, Album widokw Warszawy.
s. 14d. Akt chrztu J. Lesmana, Archiwum
Pastwowe w Warszawie, fot. M. Machay.
s. 15 Akt chrztu B. Lemiana, Archiwum
Pastwowe w Warszawie, fot. M. Machay.
s. 16 Akt chrztu K. Lesmana, Archiwum
Pastwowe w Warszawie, fot. M. Machay.
s. 17 B. Lemian jako dziecko, repr. za:
Wspomnienia o Bolesawie Lemianie,
opra. Z. Jastrzbski, Lublin 1966.
s. 18g. Warszawa, ul. Nalewki, pocztwka, ok.
1910-1915, Muzeum Historyczne m. st.
Warszawy.
s. 18d. W. Gomulicki, Przewodnik po Warsza-
wie i okolicy z planem miasta, Lww b.d.,
str. tytuowa, ZNO.
s. 19 Warszawa, pl. Bankowy, repr. za:
Warszawa na starej fotografii, Warszawa
1960, Muzeum Historyczne m. st.
Warszawy, fot. M. Machay.
s. 20 Warszawa, ul. Marszakowska, repr. za:
Warszawa na starej fotografii.
s. 21 T. Cielewski, Warszawa, hotel Bristol,
akwarela, pocztwka ze zbiorw dr.
H. Racka.
Rozdzia II
s. 22g. Dniepr, repr. za: Widy Kijewa,
Sztokholm b.d., fot. S. Tarasw.
s. 22d. Kijw, Pad, repr. za: Widy Kijewa,
fot. S. Tarasw.
s. 23 Kijw, budynek Dyrekcji Poudniowo-
-Zachodniej Kolei elaznej, fot. S. Tarasw,
s. 24 Kijw, widok z Gry Zamkowej, fot.
S. Tarasw,
s. 25g. Kijw, cerkiew w. Andrzeja, fot.
S. Tarasw.
s. 25d. Kijw, koci w. Mikoaja, fot.
S. Tarasw.
ANEKS
s. 26g. Kijw, II Gimnazjum Klasyczne, fot.
S. Tarasw.
s. 26d. Kijw, ul. Zotobramska, fot. S. Ta-
rasw.
s. 27g. N. Oda, Monastyryszcze, repr. za: N.
Orda, Album widokw, Warszawa 1876,
fot. S. Tarasw.
s. 27d. N. Orda, Biaa Cerkiew, repr, za: N.
Orda, Album widokw, fot. S. Tarasw.
s. 28g. J. Rapacki, Sofiwka, Tygodnik
Ilustrowany" 1905, t. II, s. 608.
s. 28d. J. Stanisawski, Bodiaki pod soce,
MNW, fot. T. towska-Huszcza.
s. 29g. Diesna, fot. S. Tarasw.
s. 29d. Pirogowo, fot. S. Tarasw.
s. 30g. J. Malczewski, Wspomnienie modoci,
olej na ptnie, 1890, MNW, fot.
T. towska-Huszcza.
s. 30d. J. Stanisawami, Sad w Biaej Cerkwi,
repr. za: D. Szelest, Lwowska Galeria
Obrazw. Malarstwo polskie, Warszawa
1990, Lwowska Galeria Obrazw, fot.
J. Myszkowski.
s. 31 Wdrowiec", XII 1895, 1. str., ZNO, fot.
M. anowiecki.
s. 32g. K. Przerwa-Tetmajer, atelier T. Aliena
w Krakowie, ZNO, fot. P. Cesarz.
s. 32d. Echo Muzyczne, Teatralne i Arty-
styczne" 1897, 5, winieta, Ksinica
Miejska w Toruniu.
s. 33g. K. Sichulski, Z. Przesmycki Miriam,
rysunek, owek na papierze, repr. za:
Sztuki pikne, 1931, ZNO.
s. 33d. Kijw, Uniwersytet w. Wodzimierza,
repr. za: Widy Kijewa, fot. S. Tarasw.
s. 34g. M. Daszkiewicz-Czajkowski, Bolesaw
Lemian, ML, fot. M. Machay.
s. 34d. S. B. Linde, Sownik jzyka polskiego,
karta tytuowa I tomu, Lww 1854, ZNO,
fot. M. anowiecki.
s. 35g. T. Axentowicz, ycie" 1898, 25,
okadka, MNK.
s. 35d. Bilet na odsonicie pomnika A. Mic-
kiewicza w Warszawie, wl. M. Bara-
nowskiej.
s. 36g. A. Myszuga, Echo Muzyczne, Tea-
tralne i Artystyczne", 1897, 45, Ksinica
Miejska w Toruniu.
229
s. 36d. J. Stanisawami z on, repr. za:
S. Kozakowska, Malarze Modej Polski,
Krakw 1995.
s. 37g. S. Wyspiaski, A. Lange, repr. za:
Stanisaw Wyspiaski. Dziea malarskie,
1925, fot. M. anowiecki.
s.37d Ksiga sonetw, wybrat i uoy!
A. Lange, Warszawa 1899, str. tytuowa,
BN.
s. 38g. Kijw, most na Dnieprze, repr. za: Widy
Kijewa, fot. S. Tarasw,
s. 38d. Kijw, panorama miasta, repr. za: Widy
Kijewa, fot. S. Tarasw.
s. 39g. Kijw, wizienie na ukianwce, repr.
za: Widy Kijewa, fot. S. Tarasw,
s. 39d. Kijw, ul. Kreszczatik, repr. za: Widy
Kijewa, fot. S. Tarasw,
s. 40g. Kijw, ul. Funduklejewska, repr. za:
Widy Kijewa, fot. S. Tarasw,
s. 40d. H. Szczygliski, Zagroda wiejska, olej
na ptnie, 1914, w. prywatna, fot.
J. Kozina, repr. za: S. Kozakowska,
Malarze Modej Polski.
s. 41 H. i J. Lesmanowie, Sokolniki 1904, w.
K. Brzechwy, fot. M. anowiecki.
Rozdzia III
s. 42 J. Pankiewicz, Rynek Starego Miasta
noc, MNP, 1892, fot. A. Cielawski.
s. 43 L. Staff, Najmodsza pie polska, Lww
1903, okadka, ZNO.
s. 44 S. Przybyszewski, MNK, repr. za:
S. Krzysztofowicz-Kozakowska, Sztuka
Modej Polski.
s. 45g. S. eromski, ok. 1910, w. M. erom-
skiej, fot. M. anowiecki.
s. 45d. D. Kotowski, Portret Wadysawa
Reymonta, pastel, ML, fot. M. Machay.
s. 46 J. Nagrski, Franc Fiszer, ML, fot. M.
anowiecki.
s. 47g. E. Oku, Chimera" 1902, okadka,
MNK.
s. 47d. E. Oku, Chimera", okadka, MNK.
s. 48 Chimera" 1901, z. 7-8, okadka, ZNO,
fot. M. anowiecki.
s. 49 B. Lemian, Ogrd zaklty, Chimera"
1901, 2, ZNO, fot. M. anowiecki.
230
s. 50g. Ilustracja do Legend tsknoty,
Chimera" 1904, 20-21, fot. M. ano-
wiecki.
s. 50d. Odpis skrcony aktu urodzenia Cz.
Sunderland, 10 VI 1885, w. K. Brzechwy,
fot. M. anowiecki.
s. 51g. C. Sunderland, Martwa natura, w.
K. Brzechwy, fot. M. anowiecki.
s. 5Id. J. Malczewski, Boginka w dziewan-
nach, olej na ptnie, 1888, Muzeum UJ
w Krakowie, fot. J. Kozina, repr. za:
S. Krzysztofowicz-Kozakowska, Sztuka
Modej Polski.
s. 52 W. Trojanowski, Plac Maksymiliana
w Monachium noc, olej na ptnie, 1890,
Lwowska Galeria Obrazw.
s. 53g. J. Beraud, Pawilon rowerowy w Lasku
Buloskim, ok. 1900, Muzeum L'ile-de-
-France, repr. za: F. Deleonche, Historia
Europy, Warszawa 1994.
s. 53d. J. Czajkowski, Przed ksigarni w Pa-
ryu, MNP, pracownia fot. MNP.
s. 54g. J. Pankiewicz, Ogrd Luksemburski,
MNK, fot. M. Studnicki.
s. 54d. J. Pankiewicz, Wybrzee Sekwany,
MNK, fot. M. Studnicki.
s. 55 S. Brzozowski, repr. za: S. Brzozowski,
Stanisaw Wyspiaski, Stanisaww 1912.
s. 56g. Pointe-du-Raz, East News, fot. C. Ja-
worski.
s. 56d. Cte de Granit Ros, East News/All
Over, fot. B. Kirchhof.
s. 57g. Belle ile, East News/Sipa Image.
s. 57d. Miasteczko bretoskie, East News/Sipa
Image, fot. B. Jaubert.
s. 58g. Z. Lemianowa, 15 IX 1928, repr. za:
Wspomnienia o Bolesawie Lemianie.
s. 58d. J. Pankiewicz, Port w Concarneau,
1898, MNK, fot. M. Studnicki.
s. 59 W. lewiski, Dwie Bretonki z koszem
jabek, olej na ptnie, ok. 1897, MNW, fot.
T. towska-Huszcza.
Rozdzia IV
s. 60 A. Karpiski, Ulica paryska, olej na
tekturze, 1911, MNK.
s. 61 L. de Laveaux, Plac Opery w Paryu, olej
ANEKS
na ptnie, 1893, MNW, fot. T. towska-
-Huszcza.
s. 62 Rue de Fosses St-Jacques, pocztwka,
ML, fot. M. Machay.
s. 63 C. Sunderland, Pejza z Bretanii, olej, w.
K. Brzechwy, fot. M. anowiecki.
s. 64 List B. Lemiana do W. Berenta z 1905 r.,
BN, fot. M. Machay.
s. 65 Pochd narodowy z 5 XI (przy wejciu na
pl. w. Aleksandra), Tygodnik Ilustro-
wany" 1905, 44, fot. J. Raczyski.
s. 66g. Wiec przed Filharmoni w Warszawie
w pierwszym dniu po ogoszeniu manifestu,
1905, Tygodnik Ilustrowany" 1905, 44,
fot. Dobrzaski.
s. 66d. W. Wojtkiewicz, Pochd, MNK.
s. 67 W. Berent, rda i ujcia nietzschea-
nizmu, Warszawa 1905, str. tytuowa, ZNO,
fot. M. anowiecki.
s. 68g. S. Masowski, Wiosna roku 1905,
MNW, repr. za: Polakw portret wasny,
red. M. Rostworowski, Warszawa 1986.
s. 68d. J. Lorentowicz, repr. za: Z. Nakowska,
Dzienniki 1909-1917, Warszawa 1976.
s. 69g. Warszawa, kawiarnia Udziaowa na rogu
pl. Teatralnego i Nowego wiatu, przed
1914, repr. za: Z. Nakowska, Dzienniki
1909-1917.
s. 69d. Warszawa, wntrze Udziaowej, repr.
za: A. Stelik, Album widokw Warszawy.
s. 70g. J. Zaruba, Wadzio z Udziaowej",
rysunek, repr. za: J. Zaruba, Patrzc na
Warszaw, Warszawa 1959.
s. 70d. S. Lentz, Dyskusja, olej na ptnie, ok.
1913, MNW, fot. T. towska-Huszcza.
s. 71g. K. D. Balmont, Wiadomoci Lite-
rackie" 1926, 31.
s. 7Id. A. Biey, 1899, repr. za: Encyklopedia
symbolizmu, Warszawa 1992.
s. 72 B. Lemian, Wiersze rosyjskie, Londyn
1961, prze. M. Pankowski, okadka, ZNO,
fot. M. anowiecki.
s. 73g. J. Lorentowicz, Moda Polska, Warsza-
wa-Lww 1909, okadka, ZNO, fot.
M. anowiecki.
s. 73d. J. Lorentowicz, Moda Polska, Warsza-
wa 1908, okadka, ZNO, fot. M. a-
nowiecki.
ANEKS
s. 74g. Prawda" 1910, ZNO, fot. P. Cesarz.
s. 74d. Sztuka" 1910, ZNO, fot. P. Cesarz.
s. 75g. K. Lesman, repr. za: Z pism Bolesawa
Lemiana. Szkice literackie, opr. J. Trzna-
del, Warszawa 1959.
s. 75d. L. Wyczkowski, Zamordowana Alina,
olej, repr. za: Album sztuki polskiej i obcej,
Warszawa 1909.
Rozdzia V
s. 76 B. Kopczyski, Rynek Starego Miasta,
rg Krzywego Koa, akwarela, Muzeum
Historyczne m. st. Warszawy, fot.
M. Machay.
s. 77 Mariensztat, repr. za: Warszawa na starej
fotografii.
s. 78g. Wite" z 1 VI 1908, z. 9, ZNO, fot.
M. anowiecki.
s. 78d. B. Lemian, Anioowie, wiersz opubli-
kowany w Witeziu" 1 VI 1908, ZNO, fot.
M. anowiecki.
s. 79 Sfinks" XI 1908, z. XI, okadka, ZNO,
fot. M. anowiecki.
s. 80 Deklaracja autorw, Nowa Gazeta", 6 X
1908, Biblioteka Uniwersytetu Warszaw-
skiego.
s. 81 B. Lemian, repr. za: Wiedza o Polsce.
Historia literatury polskiej, opra. J. Loren-
towicz, Warszawa b.d.
s. 82g. F. Fiszer, Tygodnik Ilustrowany" 1929,
21.
s. 82d. A. Oppman (Or-Ot), fot. Brzozowski,
Wiadomoci Literackie" 1926, 26.
s. 83g. S. Masowski, Ule, akwarela, 1924,
Muzeum lskie w Katowicach, fot.
J. Myk.
s. 83d. K. Chdowski, Rzym. Ludzie
Odrodzenia, Lww 1909, okadka, ZNO.
s. 84g. H. Bergson, La conscience, Paris 1912,
okadka, ZNO.
s. 84d. H. Bergson, Ewolucyja twrcza, prze.
F. Znaniecki, Warszawa 1913, okadka,
ZNO.
s. 85g. W. Wojtkiewicz, Swaty {Ceremonie IV),
tempera na ptnie, 1908, Muzeum
Grnolskie w Bytomiu.
s. 85d. E. Porbowicz, Pieni ludowe, celty-
231
ckie, germaskie, romaskie, Warszawa
1910, okadka, ZNO.
s. 86g. J.M. Szancer, ilustracja do pieni Smok,
repr. za: E. Porbowicz, Pieni ludowe,
Warszawa 1959, BN.
s. 86d U Lijewskiego, repr. za: W. Bar-
toszewicz, Pirkiem o Warszawie, War-
szawa 1987.
s. 87 Warszawa, ul. Marszakowska, pocz-
twka ze zbiorw dr. H. Racka.
s88g Antologia wspczesnych poetw
polskich, uoy K. Krliski, Lww 1908,
str. tytuowa, BN, fot. M. Machay.
s. 88d. Kultura Polska" 1910, 6, winieta,
ZNO.
s. 89g. K. Wroczyski, rysunek, repr. za: E. Ko-
zikowski, d i piro, d 1972.
s. 89d. W. Drabik, Pologne Litteraire" 15 XII
1933.
s. 90g. L. Schiller i E. G. Craig, Wiadomoci"
1955, 44.
s. 90d. W. Krassowski, Zmiana dyrekcji w Tea-
trze Maym, karykatura, repr. za: D. Ra-
tajczak, Teatr Artystyczny Bolesawa Le-
miana, Wrocaw 1979.
s. 91 Bilet wolnego wejcia do Teatru
Artystycznego, awers i rewers, repr. za:
D. Ratajczak, Teatr Artystyczny Bolesawa
Lemiana.
s. 92 Scapin-matacz Moliera na scenie Teatru
Artystycznego, Tygodnik Ilustrowany"
1911, 23.
s. 93 Sala Teatru Artystycznego, repr. za:
D. Ratajczak, Teatr Artystyczny Bolesawa
Lemiana.
Rozdzia VI
s. 94 Okolice NTmes, Pont-du-Gard, East
News/AGE-Fotostock.
s. 95 Pary, kawiarnia La Rotonde, fot. M. a-
nowiecki.
s. 96 Pary, most Aleksandra III, fot. Z. Zie-
liski.
s. 97g. B. Dulac, ilustracja do Klechd
sezamowych B. Lemiana, repr. za: B.
Lemian, Klechdy sezamowe, Warszawa-
-Krakw 1913, ZNO, fot. M. anowiecki.
232
s. 97d. B. Lemian, Klechdy sezamowe,
Warszawa-Krakw 1913, wyd. J. Mort-
kowicz, str. tytuowa, ZNO, fot. M. ano-
wiecki.
s. 98 B. Lemian, Sad rozstajny, Warszawa
1912, okadka, ZNO, fot. M. anowiecki.
s. 99 W. Podkowiski, Sad w Chrzesnem,
MNP, fot. pracownia fot. MNP.
s. 100g. Wiosna w sadzie, fot. M. Machay.
s. 100d. Piecz oficyny J. Mortkowicza.
s. 101 J. Mortkowicz i S. eromski na wy-
cieczce, w. M. eromskiej.
s. 102g. C. Sunderland, Pary, w. K. Brzechwy.
s. 102d. Pary, panorama Montmartru, pocz-
twka, ZNO.
s. 103 Plakat reklamujcy tygodnik Zoty
Rg", Muzeum Plakatu w Wilanowie.
s. 104 List A. Langego do B. Lemiana (awers
i rewers), 1912, BN, fot. M. Machay.
s. 105 Echo Literacko-Artystyczne" 1913, 1,
ZNO, fot. P. Cesarz.
s. 106 Gazeta Poranna 2 Grosze", 26 IX 1912.
s. 107 W. Pruszkowski, Eloe, MNWr., fot. E.
Witecki.
s. 108 E. A. Poe, Opowieci nadzwyczajne,
prze. B. Lemian, Warszawa-Lww 1913,
str. tytuowa, ZNO, fot. M. anowiecki.
s. 109g. Nicea, Promenad des Anglais,
Tygodnik Ilustrowany" 1925, 7.
s. 109d. Nicea, chr Piknych Angielek",
Tygodnik Ilustrowany" 1925, 7.
s. 110g. Prowansja, gaj oliwny, East News/
Agence Top, fot. J. Guillot.
s. 11 Od. Miasteczko w Prowansji, East News/
Sipa Press, fot. M. Ginies.
s. U l g . Prowansja, East News/Rapho, fot.
H. Silvester.
s. 11 Id. Prowansja, pole lawendy, East News/
Sipa Image, fot. B. Jaubert.
s. 112g. B. Butenko, ilustracja do opowiadania
B. Lemiana Jan Tajemnik, repr. za: Diabli
wiedz co, Warszawa 1972.
s. 112d. B. Lemian, Klechdy polskie, Londyn
1956, str. tytuowa, ZNO.
s. 113g. Monte Carlo, kasyno, fot. B. Ra-
nowicz.
s. 113d. Monte Carlo, fot. B. Ranowicz.
ANEKS
Rozdzia VII
s. 114 B. Lemian, Spowied, Myl Polska"
1915, z. 3.
s. 115 Dodatek nadzwyczajny, repr. za: W. Bar-
toszewicz, Pirkiem o Warszawie.
s. 116g. S. Kaczor-Batowski, Wejcie strzelcw
do Kielc w sierpniu 1914 r., MNK, repr. za:
A. i A. Garliccy, Jzef Pisudski, Warszawa
1993.
s. 1 ld. Wejcie 1. Kompanii Kadrowej do
Kielc, repr. za: Kronika dziejw Polski,
Krakw 1995.
s. 117 Warszawa, ul. Czackiego, repr. za:
Warszawa na starej fotografii.
s. 118g. W. Sieroszewski jako legionista, BN.
s. 118d. Orzeek legionowy, broszka wydana
przez Centralne Biuro Wywiadowacze NKN,
1914, Muzeum Historyczne we Wrocawiu,
Arsena Miejski, fot. M. anowiecki.
s. 119 B. Lemian, lata 20., ML.
s. 120 J. Mortkowicz, ADM.
s. 121 Chrystus pocieszajcy onierza, pocz-
twka z czasw I wojny wiatowej, dar
prof. J. Chumiskiego.
s. 122g. Warszawa, most Kierbedzia w chwili
wybuchu.
s. 122d. d, tragarze ydowscy w ocze-
kiwaniu na prac, pocztwka nak. A. J.
Ostrowskiego, ok. 1915, w. M. Sosenki.
s. 123g. d, gmach Teatru Polskiego,
Tygodnik Ilustrowany" 1911, 19.
s. 123d. St. I. Witkiewicz, Julian Tuwim, ML,
fot. M. anowiecki.
s. 124g. Ia, widok z targowiska na wzgrze
zamkowe, fotografia archiwalna, 1930,
ADM.
s. 124d. Ia, panorama miasta, fot. K. Iowski.
s. 125g. C. Sunderland, Dora Lebenthal, 1917,
repr. za: A. Bednarczyk, Taka cisza w ogro-
dzie, Warszawa 1992.
s. 125d. J. Szper, repr. za: Z. Nakowska,
Dzienniki 1909-1917, Warszawa 1976.
s. 126 C. Sunderland, fotografia archiwalna,
lata 20.-30., w. K. Brzechwy.
s. 127 Maliny, fot. A. Grzegorczyk.
s. 128 Artyku Wystawa Zofji Lemianowej,
wiat" 1917, 34.
ANEKS
s. 129g. Warszawa, gmach Zachty", repr. za:
A. Stelik, Album widokw Warszawy.
s. 129d. J. Chemoski, Wiosna - Potok, olej
na ptnie, 1902, MNW, fot. T. towska-
-Huszcza.
Rozdzia VIII
s. 130 Lemian ze swoimi wsppracownikami
z kancelarii w Zamociu, Muzeum
Zamojskie w Zamociu.
s. 131 Rozbrajanie Niemcw na ulicach
Warszawy, 10 XI 1918, fot. S. Wolski, repr.
2a Warszawa wczoraj i dzi, pod red.
S. Sempoowskiej, Warszawa 1938.
s. 132 J. Tuwim, Czyhanie na Boga, Warszawa
1918, okadka, ZNO.
s. 133g. Warszawa, dom Kuriera Porannego"
przy ul. Marszakowskiej, repr. za: Warsza-
wa na starej fotografii.
s. 133d. Warszawa, ul. Marszakowska koo
Dworca Kolei Warszawsko-Wiedeskiej,
ADM.
s. 134g. Hrubieszw, ul. S. Staszica, pocz-
twka, w. M. Sosenki.
s. 134d. Hrubieszw, dworzec kolejowy,
pocztwka, w. M. Sosenki.
s. 135g. Hrubieszw, pocztwka, w. M. So-
senki.
s. 135d. Hrubieszw, cerkiew, fot. P. opu-
szaski.
s. 136g. Hrubieszw, rzeka Huczwa,
pocztwka, w. M. Sosenki.
s. 136d. Hrubieszw, ul. Mostowa, pocztwka,
w. M. Sosenki.
s. 137g.d. Hrubieszw, stara zabudowa, fot.
P. Maciuk.
s. 138 Wolno, pocztwka, w. M. Bara-
nowskiej.
s. 139 Jzef Pisudski na Kasztance, akwarela,
repr. za: H. Mocicki, J. Cynarski, Historia
najnowsza.
s. 140g. L. Staff, ADM.
s. 140d. Warszawa, Dolina Szwajcarska, repr.
za: A. Stelik, Album widokw Warszawy.
s. 141 ka, fot. M. Machay.
s. 142g. W. Daszewski, Z. Przesmycki Miriam,
ML, fot. M. Machay.
233
142d. A. Lesman, 1924, w. K. Brzechwy,
fot. M. anowiecki.
143 Cz. Sunderland z siostr W. Fidler i zna-
jomym, w. K. Brzechwy, fot. M. ano-
wiecki.
144g.l. M. Tuchaczewski, fotogazetka w 45.
rocznic armii radzieckiej, CAF.
144g.p. Do broni! Ojczyzna was wzywa!,
plakat, Muzeum Plakatu w Wilanowie, fot.
M. anowiecki.
144d. Grupa objazdowa teatru wojskowego,
1920, CAW.
145g. Legitymacja legionowa S. erom-
skiego, ML.
145d.l. J. Iwaszkiewicz w mundurze szere-
gowca, repr. za: J. Iwaszkiewicz, Ksika
moich wspomnie, Warszawa 1975.
145d.p. Grupa literatw onierzy Armii
Ochotniczej, ADM.
146g. Wkroczenie wojsk polskich do
Kijowa, CAW.
146d. K. Mackiewicz, Nam twierdz bdzie
kady prg, Muzeum Niepodlegoci
w Warszawie, fot. M. anowiecki.
147 B. Lemian, ka, Warszawa 1920,
okadka, ZNO, fot. M. anowiecki.
148g. Z. Pronaszko, Portret Emila Zega-
dowicza, olej na desce, 1927, Muzeum
lskie w Katowicach, fot. J. Myk.
148d.l. J. N. Miller, fot. Brzozowski,
Wiadomoci Literackie" 1926, 17.
148d.p. Czartak", okadka, BN.
149 Skamander" 1936, 5, okadka.
150g. F. Pautsch, Ostap Ortwin, rysunek,
Wiadomoci Literackie" 1927, 9.
150d. L. Wyczkowski, U wrt Chaubi-
skiego, 1905, MNK.
151 St. I. Witkiewicz, Autoportret, pastel,
1938, Muzeum lskie w Katowicach.
152g. Zamo, ratusz i Rynek, repr. za:
Renesans w Polsce, Warszawa 1987.
152d. Zamo, ratusz, fot. M. Machay.
153g. Zamo, Dom Centralny, fot. H. Szkutnik.
153d.l. Zamo, Dom Centralny, fot. M. Ma-
chay.
153d.p. Zamo, tablica pamitkowa na
Domu Centralnym ku czci B. Lemiana,
fot. H. Szkutnik.
234
s. 154 Dokument z kancelarii notarialnej
B. Lemiana w Zamociu, z jego podpisem
i pieczci, Muzeum Zamojskie w Zamo-
ciu, fot. M. Machay.
s. 155g. Zamo, fragment budynku sdu, fot.
M. Machay,
s. 155d. Alassio, Tcza" 1931, 43.
Rozdzia IX
s. 156 F. Topolski, Zodiak Polskiej Akademii
Literatury, rysunek, Wiadomoci Lite-
rackie" 1934, 52-53.
s. 157 Warszawa, ul. Marszakowska, 1937,
Instytut Sztuki PAN, fot. Poddbski.
s. 158 Uczestnicy zjazdu naukowego ku czci
Sz. Szymonowica, Zamo 1929, Muzeum
Zamojskie w Zamociu.
s. 159 Weksel z 1930 r. wydany przez B. Les-
mana, awers i rewers, ML, fot. M. Machay.
s. 160 K. Wierzyski, ADM.
s. 161 Order Odrodzenia Polski, Polonia
Restituta, ML, fot. M. Machay.
s. 162 B. Lemian z H. Wiewirsk i Z. Po-
hosk, ok. 1925, repr. za: B. Lemian.
Utwory rozproszone. Listy.
s. 163g. J. Czechowicz, ADM.
s. 163d. E. Gowacki, Antoni Lange, rysunek,
Wiadomoci Literackie" 1929, 20.
s. 164g. B. Lemian z A. Szczerbowskim
w Ogrodzie Przyrodniczym w Zamociu,
repr. za: Wspomnienia o Bolesawie Le-
mianie.
s. 164d. A. Szczerbowski, Brzegiem szau
w niepojto zielonoci, Warszawa 1934, s. 181g. B. Lemian, Napj cienisty, Warszawa
str. tytuowa,
s. 165 W. Daszewski, Mieczysaw Grydzewski,
rysunek, ML, fot. M. Machay.
s. 166 Ankieta Wiadomoci Literackich",
Wiadomoci Literackie" 1931, 3.
s. 167 List B. Lemiana do S.W. Balickiego, 27
VII 1932, ML, fot. M. Machay.
s. 168 Inauguracja prac PAL, ADM.
s. 169g. Telegram B. Lemiana do Z. Prze-
smyckiego, 26 XI 1933, BN, fot. M. Ma-
chay.
s. 169 E. Gowacki, Bolesaw Lemian jako
akademik.
ANEKS
s. 170g.l. K. Irzykowski, wiatowid" 1934,21.
s. 170g.p. W. Daszewski, Ferdynand Goetel,
rysunek, Wiadomoci Literackie" 1928,43.
s. 170. P. Choynowski, Pologne Litteraire"
1935, 113-114.
s. 170d. K. H. Rostworowski, ADM.
s. 171g.l. Z. Nakowska, ADM.
s. 171g.p. St. I. Witkiewicz, Tadeusz Boy-e-
leski, 1928, Muzeum Pomorza rod-
kowego w Supsku, fot. R. Brym, L. Su-
rowiec, KAW.
s. 17 Id. J. Kaden-Bandrowski, karykatura, Wia-
domoci Literackie" 1932, 53.
s. 172g. W. Sieroszewski, Pologne Litteraire"
1933, 100-101.
s. 172d. A. Wasilewski, Wacaw Sieroszewski
z palm akademick, Wrble na Dachu"
1933, 45.
s. 173 Posiedzenie PAL, ADM.
s. 174 Uroczysto inauguracji PAL, archiwum
P. opuszaskiego.
s. 175g. Wiadomoci Literackie" 1935, 21
z 26 V.
s. 175d. Trumna J. Pisudskiego na lawecie,
Pologne Litteraire" 1935, 106-110.
s. 176 B. Lemian, rkopis wiersza Trupigi.
s. 177 Zgoszenie o wystpieniu z pracy, ML,
fot. M. Machay.
s. 178-179 B. Lemian, rkopis wiersza Pejza
wspczesny, ML, fot. M. Machay.
s. 180g. Warszawa, dom Lemiana przy ul.
Marszakowskiej 17, fot. P. opuszaski.
s. 180d. Warszawa, ul. Mazowiecka, repr. za:
Warszawa na starej fotografii.
1936, okadka, ZNO, fot. M. anowiecki.
s. 18Id. Dedykacja B. Lemiana dla O. Ortwi-
na na egzemplarzu Napoju cienistego,
ZNO, fot. M. anowiecki.
Rozdzia X
s. 182 B. Lemian, fot. W. Kirchner, ADM.
s. 183 Warszawa, wntrze kawiarni SiM przy
ul. Krlewskiej 11, 1936, repr. za:
W. Herbaczyski, W dawnych cukierniach
i kawiarniach warszawskich, Warszawa
1988.
ANEKS
s. 184g. A. Camus, repr. za: Pisarze wiata:
sownik encyklopedyczny, Warszawa
1995.
s. 184d. J.-P. Sartre, East News.
s. 185g. W. Lemianwna, repr. za: Wspom-
nienia o Bolesawie Lemianie.
s. 185d. A. aszowski, Pion" 1938, 33.
s. 186g.l. K. Albrecht, repr. za: J. Szwajcer, Ze
wspomnie karykaturzysty, Wrocaw 1960.
s. 186g.p. J. Szwajcer, Bywalcy Ziemiaskiej,
karykatura, wiat" 1957, 13.
s. 186d. B. Lemian z crk Duni w kawiarni,
1937, ADM.
s. 187g. J. Zaruba, Franc Fiszer, karykatura,
Nowiny Literackie" 1948, 13-14.
s. 187d. T. Niesioowski, W kawiarni, MNW,
fot. T. towska-Huszcza.
s. 188g. K. Makuszyski, repr. za: M. Orlicz,
Polski teatr wspczesny, Warszawa 1935.
s. 188d. F. Fiszer, Wiadomoci Literackie"
1937, 18.
s. 189 B. Lemian, rkopis wiersza W smutku,
ML, fot. M. Machay.
s. 190 B. Lemian udziela wywiadu w Maej
Ziemiaskiej, repr. za: Wspomnienia o Bo-
lesawie Lemianie.
s. 191g. J. Parandowski, Dom Literatury w War-
szawie, fot. D. omaczewska.
s. 191d. Zoty Wawrzyn Akademicki, ML, fot.
M. Machay.
s. 192 B. Lemian, wiersz Dziwoona, repr. za:
J. Balicki, S. Maykowski, Mwi wieki, cz.
II, Lww 1934.
s. 193 B. Lemian, fragment rkopisu wiersza
Akteon, ML, fot. M. Machay.
s. 194 J. Mierzej ewski, Pogrzeb, MNWr, fot.
E. Witecki.
s. 195g. W. Wojtkiewicz, Rozstanie, 1908,
MNP, fot. pracownia fot. MNP.
s. 195d. W. Grubiski, wiatowid" 1939, 25.
s. 196 Pogrzeb B. Lemiana, 1937, ADM.
s. 197g. J. Tuwim, archiwum Wydawnictwa.
s. 197d. Radioodbiornik Pionier", fot. M. a-
nowiecki.
s. 198 Pion" z 18 XI 1937 z mow R. Koo-
nieckiego Nad trumn poety, ZNO.
s. 199g. Grb B. Lemiana na Powzkach
w Warszawie, fot. P. opuszaski.
235
s. 199d. A. Szczerbowski, Bolesaw Lemian,
Warszawa-Zamo 1938, okadka, ZNO.
Rozdzia XI
s. 200 T. Dworak, Dziejba Lesmanw, artyku
z Prosto z mostu", ZNO, fot. M. Machay.
s. 201 B. Lemian, Dziejba lena, Warszawa
1938, str. tytuowa, ZNO.
s. 202g. Warszawa, ul. Grnolska, repr. za:
A. Janowski, Warszawa, Warszawa 1986.
s. 202d. Okolica Poetw", ZNO.
s. 203 K. Wierzyski, O Bolesawie Lemianie,
Warszawa 1939, okadka, ZNO.
s. 204 Obwieszczenie o wprowadzeniu kary
mierci za udzielanie pomocy ydom,
ydowski Instytut Historyczny.
s. 205g. B. Lemian, Przygody Sindbada
eglarza, Jerozolima 1944, okadka, ZNO.
s. 205d. B. Lemian, ka i Traktat o poezji,
Londyn 1947, okadka, fot. P. opuszaski.
s. 206 List M. L. Lemianwny do H. Ko-
reckiej, w. K. Brzechwy, fot. M. ano-
wiecki.
s. 207g. M. L. Mazurowa, 1958, repr. za:
Wspomnienia o Bolesawie Lemianie.
s. 207d. G. Hills, repr. za: Wspomnienia
o Bolesawie Lemianie.
s. 208 Ia, dom, w ktrym zmara T. Le-
benthal, fot. P. opuszaski,
s. 209g. Odpis skrcony aktu zgonu C. Sun-
derland, 24 X 1956, w. K. Brzechwy, fot.
M. anowiecki.
s. 209. B. Lemian, Klechdy sezamowe,
Warszawa 1950, okadka, ZNO.
s. 209d. B. Lemian, Przygody Sindbada
eglarza, Warszawa 1950, okadka, ZNO.
s. 210g. B. Lemian, Klechdy polskie,
Warszawa 1959, okadka, ZNO.
s. 21 Od. B. Lemian, Poezje, Warszawa 1957,
str. tytuowa, ZNO.
s. 211 Studia o Lemianie, red. J. Sawiski,
M. Gowiski, Warszawa 1971, okadka,
s. 212g.l. E. Demarczyk, ADM, fot. R. Okoski.
s. 212g.p. M. Grechuta, ADM, fot. R. Okoski.
s. 212d. K. Janda, ADM, fot. R. Okoski.
s. 213g. B. Lemian, Stichi, Moskwa 1971,
okadka, ZNO.
236 ANEKS

s. 213d. B. Lemian, Die Abenteuer Sindbads MNK, fot. M. Studnicki.

des Seefahrers, Leipzig 1993, okadka, BN.
Maa antologia tekstw
s. 214 J. Mehoffer, Muza, 1897, MNP.
s. 215 Ilustracja do Legend tsknoty,
Chimera" 1904, 20-21, fot. M. ano-
wiecki.
s. 216 Re, fot. M. Machay.
s. 217 A. Gierymski, Plac Maksymiliana
w Monachium w nocy, olej na ptnie,
1890, MNW, fot. T. towska-Huszcza.
s. 220 J. Stanisawami, Sad na wiosn, olej na
desce, 1884, dar F. Jasieskiego z 1820 r.,
s. 221 H. Bellery-Desfontaines, Modo, 1899,
MNP, repr. za: Galeria Rogaliska
Edwarda Raczyskiego.
s. 223 J. Malczewski, Zaaskotany (z cyklu
Rusaki), olej na ptnie, 1888, Muzeum
Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie,
fot. J. Kozina, repr. za: S. Krzysztofowicz-
-Kozakowska, Sztuka Modej Polski.
s. 224 Faksymile podpisu Lemiana.
s. 225 E. Oku, winieta Chimery", repr. za:
repr. za: S. Krzysztofowicz-Kozakowska,
Sztuka Modej Polski.
4. str. okadki: Ia, altana za domem Sunder-
landw, fot. J. Kubalski/Agencja Gazeta.

INDEKS NAZWISK Biey Andriej 71, 73

Beszyski Kazimierz 164
Adalberg Samuel 167 Bok Aleksandr A. 73, 191
Adamowicz Wadysaw 155, 158, 159, 160, Boski Jan 211
161, 163 Boczkowski Jerzy 81
Agaton, leniczy 30 Borzym Stanisaw 211
Albrecht Karol 186 Boye Edward 30
Anders Wadysaw 205 Braniccy 27, 30
Andre Lucjan 165 Braque Georges 103
Andrzejewski Jerzy 175 Bremond Henri 84
Arct Micha 19 Briusow Walerij J. 71, 71, 72, 73, 120
Arystofanes 93, 123 Brckner Aleksander 88, 167, 172
Augustyn, w. 207 Brzechwa Jan (Jan Lesman) 10, 13, 15, 24, 25,
27, 41, 41, 81, 117, 133, 134, 140, 142,
Balicki Stanisaw Witold 167 143, 147, 205, 213
Baliski Ignacy 46, 205 Brzechwa Krystyna 50, 207
Balmont Konstantin D. 71, 7/, 73 Brzozowski Stanisaw 55, 55, 66, 81, 167
Balzac Honore de 53, 171 Brzozowski Stanisaw, Korab 44
Bartomiejczyk Edmund 146 Bukowiski Wadysaw 79
Batowski-Kaczor Stanisaw 116 Buhakow Michai A. 24
Baudelaire Charles 10, 37, 49, 71, 105, 109, Bunin Iwan A. 73
160, 190, 197 Butenko Bohdan 112
Bellery-Desfontaines Henri-Jules-Ferdinand 221
Belmont Leo 165 Calvas Stefania 103
Berent Wacaw 44, 48, 53, 54, 55, 64, 67, 69, Camus Albert 184
91, 108, 147, 156, 164, 165, 169, 172, 173, Car Stanisaw 160
174, 177, 202 Cassirer Ernst 190
Berezowska Maja (Maria) 146 Chdowski Kazimierz 83, 83
Berger Karol 91 Chmielowski Piotr 48
Bergson Henri 35, 83, 84, 86, 119, 190, 211 Chodko Ignacy 112
Bernard Emile 56 Choromaski Leon 81, 100
Beylin Maria 125 Choromaski Micha 175
ANEKS 237

Choynowski Piotr 105, 156, 169, 170 France Anatole 149

Chyliski Adam 203 Franciszek Ferdynand 113
Chyliski Wodzimierz 55 Fredro Aleksander 93
Ciesielczuk Stanisaw 149, 209 Freud Sigismund 118
Coomonte Pilar 86 Fryde Ludwik 192
Craig Edward Gordon 89, 90, 90
Czachowski Kazimierz 208 Gajcy Tadeusz 210
Czajka-Stachowicz Izabela 177 Galland Antoine 97
Czajkowski Wojciech 135 Gaczyski Konstanty Ildefons 191
Czartoryski Adam Kazimierz 33 Garliski Czesaw 180
Czechowicz Jzef 163 Gauguin Paul 56
Czekalski Eustachy 105, 147, 149 Gerson Wojciech 55
Czepanow Iwan 34, 35 Gieyski Witold 121
Czernik Stanisaw 202, 210 Gierymski Aleksander 217
Giotto di Bondone 52
D'Annunzio Gabriele 49 Giraud Albert 49
Daniowski Gustaw 65, 78 Glinka Xawery 24, 33, 36, 81, 104
Daszkiewicz-Czajkowski Micha 34, 34, 36 Gliski Kazimierz 46
Dawid Jan Wadysaw 55 Glcksberg Natan 7
Dbrowska Maria 105, 119, 120, 139, 152, Gowiski Micha 211
172, 196 Godlewski Ludwik 203
Demarczyk Ewa 212 Goetel Ferdynand 170, 172, 173, 175
Derain Andre 102, 103, 110 Gogh Vincent van 110
Dbicki Zdzisaw 46, 116 Gogol Nikoaj W. 112, 123
Dugoszowski Bolesaw, Wieniawa 62, 96, 103 Gomulicki Wiktor 18, 18, 19
Dmowski Roman 108 Grki Maksym 123
Dobrowolscy 40 Grski Artur 55, 70, 88
Dobrowolska Helena, 2. ona Jzefa, macocha Grski Klemens 16
poety, p. Lesman Helena Grabbe Christian Dietrich 49, 91
Dobrzaski Konstanty 138 Grechuta Marek 212
Drabik Wincenty 89, 89, 90 Grossek-Korycka Maria 36
Dunikowski Xawery 44 Grubiski Wacaw 45, 92, 103, 147, 160, 185,
Durer Albrecht 49 195, 195
Dygasiski Adolf 31 Gruszecki Artur 9, 31
Dymna Anna 212 Grydzewski Mieczysaw 165
Dzikowski 117 Grzelak Wadysaw 70, 89
Gutnajer Abe 180
Eisenbaum Antoni, pradziadek poety 7, 7, 9
Hals Frans 52
Fela, crka kucharki 194 Hills Gillian, crka Wandy Lemianwny 207,
Feliksowa, kucharka 155, 194 207
Fenelon Francois de Salignac de la Mothe 9 Hills, m Wandy Lemianwny 207
Fichte Johann 190 Hoffmann Ernst Theodor Amadeus 112
Ficowski Jerzy 72 Hoffmanowa Klementyna z Taskich 12
Fidler Maria 143 Hulewicz Jerzy 165
Fiszer Franciszek 45, 46, 69, 70, 71, 82, 140, Hume David 34, 190
162, 164, 177, 183, 187, 188, 188 Hunter Archibald 10
Fort Paul 67, 103 Husserl Edmund 190
238 ANEKS

Ibsen Henrik 123 Krauze Zygfryd 755, 160, 161

Idzikowski Leon 25, 39 Kronenberg Gabriel 7
Idzikowski, firma ksigarska 192 Kronenberg Leopold 7, 9
Iakowiczwna Kazimiera 169 Kronenberg Samuel 7
Iowajski Dmitrij 13 Kronenbergowie 9
Irzykowski Karol 146, 146, 149, 156, 167, 169, Krliski Kazimierz (wa. Jan Denes) 43
170, 171, 175, 175, 188, 196 Krzywicka Irena 173
Iwaszkiewicz Jarosaw 145, 146, 165, 199 Krzywicki Ludwik 121
Krzywoszewski Stefan 147
Jabonowski Wadysaw 85 Kukie Marian 106
Janda Krystyna 212 Kuna Henryk 71
Janiszewski Jan 161 Kurcyusze 188
Jankowski Czesaw 33 Kvapil Jaroslav 15, 78
Jankowski Leonard 35
Jaracz Stefan 71, 199 Lam Stanisaw 210
Jastrun Mieczysaw 191, 210 Lange Antoni, kuzyn poety 10, 32, 32, 37, 43,
Jastrzbski Zdzisaw 15 44, 48, 48, 65, 67, 69, 78, 78, 88, 96, 103,
Ja K., kloszard 163 104, 163, 167, 172
Jakiewicz Romuald 151, 161 Laskowski Kazimierz 46
Jdrzejewicz Wacaw 156, 172 Lebenthal Teodora Jadwiga 104, 115, 124,
Jdrzejewski Janusz 756 125, 725, 126, 127, 133, 133, 134, 134,
John Aleksander 88 135, 140, 143, 149, 150, 151, 759, 160,
Julien (wa. Julian) Rodolphe 55 162, 177, 180, 188, 197, 204, 208, 208
Lecho Jan 165, 166, 209
Kaden-Bandrowski Juliusz 105, 146, 156, 164, Leger Ferdinand 103
165, 167,168,169,170, 171,172,174,177 Lem Stanisaw 211
Kasprowicz Jan 48, 55, 88, 121, 165, 167, Lemaski Jan 44, 47, 55, 69, 70, 77, 78, 79,
172 88, 705
Kdzierski Apoloniusz 70 Lenin Wodzimierz I. 103, 132
Kirchner Wodzimierz 182 Lesman (Lessmann) Bernard, dziadek poety 7,
Kisielew Bronisawa 204 8, 9, 9, 10, 19
Kleiner Juliusz 156, 169 Lesman Aleksander, syn Bernarda, stryj poety
Klukowski Zygmunt 223 9, 10, 13, 13, 40, 41, 41, 117, 142
Kolberg Oskar 112, 112 Lesman Aleksandra, crka Jzefa, siostra poety
Kooniecki Roman 196, 197, 198, 224 17, 23, 27, 75, 196, 799
Komornicka Maria 44, 48, 55, 62 Lesman Antoni, syn Bernarda, stryj poety 9
Konopnicka Maria 32, 88 Lesman Emma z d. Sunderland, crka Rudolfa,
Korecka Halina 117, 205, 206 1. ona Jzefa, matka poety 10, 11, 16, 17,
Koreywo Bolesaw 25 77, 23
Korolewicz-Waydowa Janina 37 Lesman Halina, crka Aleksandra, kuzynka
Kossak Wojciech 21 poety 41, 117
Kocielski Wadysaw 147 Lesman Helena z d. Dobrowolska 26, 27
Kotarbiski Tadeusz 191 Lesman Izaak p. Lesman Jzef
Kott Jan 191 Lesman Jan, syn Aleksandra, kuzyn poety,
Kowalewski Krzysztof 212 p. Brzechwa Jan
Kozikowski Edward 145, 150, 151, 185, 190 Lesman Jzef, syn Bernarda, ojciec poety 8,
Kozowski Leon 36 10, 11,74, 16, 17, 77,75,20,21,23,26,27,
Kraushar Aleksander 74 27, 107
ANEKS
Lesman Kazimierz Antoni, brat poety 9, 13,
14, 16, 17, 23, 40, 40, 41 41, 1A, 75
Lesman Maria z d. Sunderland, wnuczka
Seweryna, ona Jana 10
Lesman Michalina, ona Aleksandra, stryjenka
poety 9, 117
Lesman Regina z d. Eisenbaum, ona Ber-
narda, babka poety 9
Lesmanowie 7, 10, 36, 37
Lessmann Mojesz 7
Lemianowa Zofia Wiesawa z d. Chyliska,
ona poety 50, 55, 58, 55, 59, 59, 61, 62,
63, 72, 103, 110, 123, 127, 128, 129, 133,
134, 138, 143, 163, 194, 201, 202, 203,
204, 205, 205, 207
Lemianwna Maria Ludwika, crka poety,
p. Maria Ludwika Mazurowa
Lemianwna Wanda, crka poety 54, 72, 74,
99, 102, 141, 175, 177, 181, 183, 184,
185, 185, 186, 188, 189, 190, 194, 207,
207, 213
Lewental Salomon 7
Lijewski Ignacy 45
Lindley Heerlein William 19
Lorentowicz Jan 45, 48, 54, 68, 68, 73, 74, 77,
79, 81, 87, 91, 105, 108, 164
Louys Pierre 93
Lubomirski Zdzisaw 116
aszowska Wanda z d. Moes 184
aszowski Alfred ojciec 184
aszowski Alfred syn, narzeczony Wandy
Lemianwny 184, 185, 185, 188, 189,
190, 207
obodowski Jzef 175
Mackiewicz Konstanty 146
Maeterlinck Maurice 37, 83, 91
Majmonides 9
Makuszyski Kornel 97, 146, 146, 172, 173,
185
Malczewski Jacek 223
Mallarme Stephane 49, 197
Maecki, ksigarz 25
Marcinkowski Antoni 112
Mardrus Josephe Charles 97
Matisse Henn 110
Matuszewski Ignacy 78, 161
239
Mazurowa Maria Ludwika, crka poety 45, 63,
69, 192, 194, 203, 204, 206, 207, 207
Mehoffer Jzef 47, 48, 214
Merekowski Dmitrij S. 71
Messina Antonello da 52
Meyerhold Wsiewood 89, 90
Michalski Hieronim 192, 197
Miciski Tadeusz 48, 70, 83, 87, 105, 172
Mickiewicz Adam 31, 35, 36, 46, 117, 123,
126, 127, 205
Miedziski Bogusaw 164
Mikoaj I, car Rosji 33
Mikoaj II, car Rosji 66
Miller Jan Nepomucen 148
Miaszewski Stanisaw 70
Miosz Czesaw 149, 175, 211
Modigliani Amadeo 103
Molier 92, 93, 171
Monet Claude 52, 110
Montaigne Michel 171
Moraczewski Jdrzej 140
Morand Bernard 152
Moreas Jean 96
Moreau Gustave 49
Mortkowicz Jakub 70, 93, 96, 97, 97, 100, 100,
101, 101, 107, 112, 112, 113, 114, 120,
120, 121, 122, 180, 203, 221
Mortkowicz-Olczakowa Hanna 187
Mortkowiczowa Janina 204
Mocicki Ignacy 167, 203
Mucke Karol 45
Myszuga Aleksander 36, 37
Naglerowa Herminia 145, 147, 192
Nalepiski Tadeusz 91
Nacz Daria 140
Nakowska Zofia 78, 81, 88, 118, 119, 125,
125, 139, 140, 146, 156, 169, 170, 171,
175, 184, 185, 189, 196
Napierski Stefan 164
Napoleon I Bonaparte 204
Niemojewski Andrzej 45, 66, 67
Nietzsche Friedrich 49, 67, 190
Nolken Karl 65
Norwid Cyprian Kamil 33, 48, 123, 142, 191,
197
Nowaczyski Adolf 70, 88
Nowaczyski Teofil 11, 16
240 ANEKS

Nowicki Maurycy 11,16 Porbowicz Edward 85, 86

Pospny, fabrykant kotw 180
Okrzeja Stefan 65 Potoccy 27
Oku Edward 47, 46 Potocki Antoni 74, 105
Oppman Artur (Or-Ot) 36, 44, 46, 71, 76, 77, Potocki Stanisaw Szczsny 27
82, 146, 164 Potter James 10
Orgelbrand Maurycy 7 Potter Mateusz 10
Orgelbrand Samuel 7, 48 Ptawski Adam 44, 48, 52, 89, 217
Orkan Wadysaw 67, 78, 78, 88 Proust Marcel 56
Orliski Janusz 71, 89, 90, 90, 91, 92, 122, Prus Bolesaw (wac. Aleksander Gowacki)
123, 124 31, 47, 65, 81, 87, 175, 205
Orowski Wacaw 120 Pruszkowski Tadeusz 103
Ortwin Ostap (wac. Oskar Katzenellenbogen) Przesmycki Marian 54, 77
102, 149, 150, 181 Przesmycki Zenon, Miriam 32, 33, 33, 37, 40,
Orzeszkowa Eliza 81, 88 41, 44, 45, 46, 47, 48, 48, 49, 52, 53, 53,
Osterwa Juliusz 89, 93, 146, 147 55, 55, 59, 62, 63, 67, 68, 69, 69, 73, 74,
Ostrowicki Eugeniusz 161 79, 81, 82, 91, 91, 98, 99, 100, 108, 112,
Ostrowska Bronisawa 47, 62, 103, 108 142, 142, 146, 156, 162, 167, 169, 169,
Ostrowski Stanisaw 47, 62, 96, 103, 147 172, 174, 196, 197, 217, 222
Przyborowska Jadwiga 36
Paderewski Ignacy Jan 21 Przybo Julian 149
Pankowski Marian 32, 72 Przybyszewski Stanisaw 44, 44, 48, 87, 165
Paprocki Bartosz 33 Przyuski Bronisaw 163
Parandowski Jan 160, 191, 196 Przysiecki Feliks 133
Pascal Blaise 171
Paskiewicz Iwan F. 20 Rabska Zuzanna 184
Pawlikowska-Jasnorzewska Maria 167 Rabski Stanisaw 107
Pawlikowski Jan Gwalbert 88 Rachilde (wac. Margeritte Eymery-Valett)
Peiper Tadeusz 138 123
Perugino (wac. Pietro Vanucci) 52 Rafael Santi 52
Piasecki Bolesaw 207 Reinhardt Max 89, 90
Picasso Pablo 103 Renoir Auguste 110
Pichno, profespr 34 Reymont Wadysaw Stanisaw 45, 45, 55, 70,
Piekowski Stanisaw 36, 190 71, 165, 172
Pigo Stanisaw 165 Rimbaud Arthur 37, 49
Pisudski Jzef 65, 78, 79, 116, 119, 132, 139, Rolland Romain 119, 149
139, 140, 168, 169, 170, 171, 175, 175, 191 Rossetti Dante Gabriel 49
Piotrowscy 40 Rostworowski Karol Hubert 156, 169, 170
Platon 83, 190 Rousseau Henri, zw. Celnikiem 5
Podhorska-Okow Stefania 185 Rowiski Cezary 211
Podkowiski Wadysaw 99 Rubinstein Maksymilian 7
Podraza-Kwiatkowska Maria 211 Rusinek Micha 156
Poe Edgar Allan 37, 68, 108, 108, 109, 112, Russell Bertrand 173
165, 190, 197 Ruszczyc Ferdynand 88, 146
Pohoska Zofia 162 Ruszkowski Franciszek 92
Popiel Chociak Teofil Wincenty 65 Rydz-migy Edward 168, 170
Popawski Cezary 81 Rzewuscy 27
Popoff Eugeniusz 159 Rzymowski Wincenty 88, 156, 173
ANEKS 241

Satykow-Szczedrin Michai J. 106 125, 125, 126, 126, 127, 143, 162, 204,
Sartre Jean-Paul 184 205, 208, 209
Schiller Leon 89, 90, 93 Sunderland Fineas (Filip), syn Lewina Seliga,
Sebya Wadysaw 149 11
Sempoowska Stefania 121 Sunderland Gustawa Zofia z d. Lesman, crka
Sfaryczewscy 40 Bernarda, ona Seweryna, ciotka poety 10,
Siedlecki Adam, Grzymaa- 146, 146, 50, 71, 107, 117, 124, 124, 127, 133, 134
Siedlecki Franciszek 47, 48 Sunderland Leokadia, ona Rudolfa 117
Sienkiewicz Henryk 46, 81, 87 Sunderland Lewin Selig, pradziadek poety 6, 8,
Sieroszewski Wacaw 65, 66, 88, 96, 118, 119, 10, 10, 11, 12
156, 165, 169, 172, 172, 174 Sunderland Maria z d. Wohl, ona Rudolfa 11
Signorelli Luca 52 Sunderland Rudolf, syn Lewina Seliga 11
Skodowska-Curie Maria 165 Sunderland Rudolf, syn Seweryna, kuzyn
Skoczya Wadysaw 146, 146 poety 117
Sawiski Janusz 211 Sunderland Seweryn, syn Rudolfa, wuj poety
Sobodnik Wodzimierz 162 6, 10, 11, 13, 13, 50, 117, 133, 134, 142
Sonimski Antoni 139, 166, 172, 173, 189, Sunderlandowie 10, 12, 13, 118, 124, 124, 126,
190, 210 127, 208, 209
Sonimski Stanisaw 47 Supiski Leon 142
Soski Edward 44, 65, 66, 67, 70, 119, 146, Sygietyski Antoni 31
147 Szaniawski Jerzy 156, 169, 175, 183
Sowacki Juliusz 31, 78, 79, 87, 88, 106, 123, Szczerbowski Adam 155, 164, 164, 197, 199,
160, 167, 191, 205 208
Sokow Siergiej 71 Szeffer Oskar 122
Solski Ludwik 88, 146 Szewczenko Taras 106
Spinoza Baruch 190 Szober Stanisaw 165
Staff Leopold 43, 48, 67, 78, 88, 88, 98, 102, Szper Jzef Stefan 125, 125
104, 106, 120, 140, 140, 146, 147, 156, Szyfman Arnold 82, 146
165, 167, 169, 172, 209, 219, 220 Szymanowski Karol 146
Stanisaw August Poniatowski 33 Szymanowski Wacaw 88
Stanisawski Grzegorz 37 Szymborski Wadysaw 161
Stanisawski Jan 30, 36, 37, 47, 90, 220 Szymonowie Szymon 158
Starnawski Jerzy 218
Starorypiski Czesaw 45 Slewiski Wadysaw 56, 59
Staszic Stanisaw 10, 10 miarowski Eugeniusz 134
Stendhal (wac. Henri Beyle) 171 niadecki Jan 33
Stern Anatol 119 wieyski Jzef 139
Stpkowski Antoni 45 witochowski Aleksander 88, 172
Stpowski Kazimierz, Junosza 71 wiszczowski Ferdynand 9
Strinberg August 96
Strug Andrzej (wac. Tadeusz Gaecki) 45, 65, Tansman Aleksander 123
66, 88, 96, 139, 146, 165, 169, 172 Tarnowski Stanisaw 25
Stryj eska Zofia 191 Tatarkiewicz Wadysaw 121
Sttick Franz von 86 Terlecki Tymon 209
Sully Prudhomme 106 Tetmajer Kazimierz, Przerwa 31, 32, 33, 36,
Sunderland Czesawa Cyprianna, crka 88, 88, 127, 165, 172, 218
Seweryna, kuzynka poety 50, 50, 51, 51, Thugutt Stanisaw 121
53, 54, 55, 71, 72, 74, 102, 123, 124, 124, Tom Alfred 202
242 ANEKS

Trembecki Stanisaw 28 Woronow Siergiej 155

Trocki Lew D. 103 Wycicki Kazimierz 112
Truchanowski Kazimierz 175 Wroczyski Kazimierz 71, 89, 89, 90, 90, 91,
Trznadel Jacek 15, 104, 149 93, 108
Tuchaczewski Michai N. 143, 144 Wrzesiska Barbara 212
Tuwim Julian 104, 120, 123, 132, 132, 133, Wyganowski Wojciech 164
141, 147, 149, 160, 165, 166, 172, 190, Wyrzykowski Marian 199
797, 210 Wyrzykowski Stanisaw 55, 88
Wysocka Stanisawa 36, 37
Vauban Sebastien Le Prestre de 58 Wyspiaski Stanisaw 48, 88, 123, 158
Verlaine Paul 49, 67, 96, 105, 106, 160, 220
Vico Giambattista 190 Zalewski Kazimierz 90
Villiers de 1'Isle-Adam Auguste de 106 Zamoyski Jan 152
Vlaminck Maurice de 103 Zapolska Gabriela 105
Zaruski Mariusz 88
Wasylenko Woodymyr 20, 21 Zawadzka Anna 71
Waysowa Jzefa 208 Zawistowska Kazimiera 48
Wayk Adam 211 Zawistowski Wadysaw 156
Weintraub Wiktor 211 Zawodziski Karol Wiktor 192
Weyden Roger van der 52 Zbrowski Marian 36
Wierciska Maria 199 Zegadowicz Emil 142, 148, 149, 750, 151,
Wierzyski Kazimierz 5, 27, 36, 160, 160, 164, 165
165, 166, 172, 203, 205 Zelwerowicz Aleksander 88
Wiewirska Helena 162 Zeyer Julius 124
Wikszemski Mamert 36, 81 Zieliski Stanisaw 27, 169
Wiktorowiczowa Zofia 161 Zieliski Tadeusz 156
Wilde Oscar 96, 103, 103, 108, 123 Zieliski Wadysaw 92
Wilder, antykwariusz 180 Zimand Roman 277
Wilson Thomas Woodrow 131 Zin Wiktor 141
Witkiewicz Stanisaw 31, 87, 119
Witkiewicz Stanisaw Ignacy, Witkacy 84, 151, eleski Tadeusz, Boy 81, 92, 139, 156, 165,
151, 175, 191 167, 168, 169, 777, 175, 177, 189, 195
Wittig Edward 88 eromski Stefan 45, 45, 48, 55, 56, 58, 66, 69,
Wittlin Jzef 167, 209 71, 72, 73, 78, 78, 79, 81, 87, 88, 96, 101,
Witwicki Wadysaw 167 106, 119, 120, 121, 129, 132, 145, 146,
Wohl Ignacy 11 146, 147, 165, 167, 168, 172
Wojtkiewicz Witold 66, 67, 85, 195 murko Franciszek 71
Wolski Wacaw 36 uawski Juliusz 119
ANEKS 243

Autor i Wydawnictwo skadaj serdeczne podzikowania osobom, bez ktrych yczliwoci

i pomocy ta ksika nie mogaby zaistnie w swoim ostatecznym ksztacie, w szczeglnoci:
p. Iwonie Grzybowskiej z Biblioteki Narodowej w Warszawie, p. Hannie Czerwiskiej z Ksinicy
Miejskiej w Toruniu, p. Mieczysawowi Dobkowskiemu, dyr. Muzeum Grnolskiego w Bytomiu,
p. Ewie Falkowskiej z East News, p. Joannie Galas z Muzeum Narodowego w Warszawie, p. Marii
Kurpik z Muzeum Plakatu w Wilanowie, p. Annie Studnickiej z Muzeum Narodowego
w Krakowie, p. dyr. Andrzejowi Urbaskiemu; i p. Henrykowi Szkutnikowi z Muzeum
Zamojskiego w Zamociu, p. Urszuli Wieczorek z Archiwum Dokumentacji Mechanicznej
w Warszawie, Archiwum Pastwowemu m. st. Warszawy, Bibliotece Raczyskich w Poznaniu,
Muzeum Historycznemu m. st. Warszawy, Muzeum Literatury w Warszawie, p. Magorzacie
Baranowskiej, p. Krystynie Brzechwie, p." prof. Michaowi Gowiskiemu, p- Konradowi
Iowskiemu, p. Bartomiejowi Ranowiczowi, p. Marii Sokoowskiej, p. Siergiejowi Tarasowowi.
 SPIS TRECI

I KORZENIE 5 VII WOJNA I MIO 115

II W NIEPOJTEJ ZIELONOCI 23 VIII POETA NOTARIUSZEM 131
III NOWE WIATY 43 IX WYBR DO AKADEMII 157
IV MAESTWO 61 X OSTATNI ROK 183
V ERUPCJA TALENTU 77 XI POMIERTNE LOSY 201
VI KAWIARNIE PARYA I GAJE XII MAA ANTOLOGIA TEKSTW 215
PROWANSJI 95 ANEKS 226
 Copyright by Wydawnictwo Dolnolskie p. z o.o., Wrocaw 2000

Recenzent Korekta
Prof. Micha Gowiski Janina Gerard-Gierut

Wydawnictwo Dolnolskie p. z o.o.

Redaktor ul. Stranicza 1-3
Daria Demidowicz-Domanasiewicz 50-206 Wrocaw

Redaktor graficzny Druk i oprawa

Ryszard Puchaa Prasowe Zakady Graficzne p. z o.o.,
Wrocaw
amanie aneksu
Natalia Wielgowska ISBN 83-7023-810-6