Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
buenas prcticas en
el trato con vctimas
del terrorismo que
evite la victimizacin
secundaria
Director:
+PT-VJTEFMB$VFTUB"S[BNFOEJ
Autora:
(FNB7BSPOB.BSUOF[
Investigadores:
Enrique Echebura Odriozola
Virginia Mayordomo Rodrigo
IVAC-KREI
Junio de 2015
LEHENDAKARITZA PRESIDENCIA
Bakegintza eta Bizikidetzarako Secretaria General para la Paz
Idazkaritza Nagusia y la Convivencia
Biktimen eta Giza Eskubideen Zuzendaritza Direccin de Victimas y Derechos Humanos
Gua general de
buenas prcticas
en el trato con
vctimas del
terrorismo que evite
la victimizacin
secundaria
Director:
Jos Luis de la Cuesta Arzamendi
Autora:
Gema Varona Martnez
Investigadores:
Enrique Echebura Odriozola
Virginia Mayordomo Rodrigo
IVAC-KREI
LEHENDAKARITZA PRESIDENCIA
Bakegintza eta Bizikidetzarako Secretaria General para la Paz
Idazkaritza Nagusia y la Convivencia
Biktimen eta Giza Eskubideen Zuzendaritza Direccin de Victimas y Derechos Humanos
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
ndice
I. Introduccin. 7
1. Objetivos. 7
2. Estructura y metodologa. 8
III.{2VJOFTTPOWDUJNBTZRVTJHOJmDBTFS
vctima? 21
1. Concepto jurdico. 21
1.1. Inclusiones y exclusiones en la normativa general sobre vctimas. 21
1.2. Consideracin particular de la normativa espaola y vasca
HVSHFtFDVVREUHYtFWLPDVGHOWHUURULVPR 23
2. Concepto victimolgico: la integracin de sus dimensiones
objetivas y subjetivas. 24
2.1. Suceso traumtico. 24
2.2. Victimizacin indirecta, mltiple y oculta y sus dimensiones
objetivas y subjetivas. 26
2.3. Algunos efectos de la victimizacin terrorista. 29
3
3. La evitacin del trauma vicario en las personas que atienden a las
vctimas. 45
4. Evaluacin de la aplicacin de las guas. 45
4
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
5
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
&RQHVR TXH FDGD YH] VLHQWR PiV LQFRPRGLGDG DO FRQVWDWDU TXH HQ GLIHUHQWHV FRQWH[WRV GH
UHH[LyQVHWLHQGHDHTXLSDUDUODKXPDQL]DFLyQFRQHOWUDWRFiOLGRDFRJHGRUHQODVUHODFLRQHV
DVLVWHQFLDOHV+DEODUGHKXPDQL]DFLyQHQFDPELRHVPXFKRPiVFRPSURPHWHGRUUHFODPDOD
GLJQLGDGLQWUtQVHFDGHWRGRVHUKXPDQR\ORVGHUHFKRVTXHGHHOODVHGHULYDQ%HUPHMR
(OGHUHFKRDWHQHUGHUHFKRVSDUDUHWRPDUXQLPSRUWDQWHHQVD\RGH6WHIDQR5RGRWjFX\RWtWXOR
HYRFDXQDIUDVHGH+DQQDK$UHQGWTXHGDGHKHFKRVRPHWLGRDODKHJHPRQtDGHOPHUFDGR
FRQHOULHVJRSURJUHVLYRGHHOLPLQDUFXDOTXLHUIRUPDGHUHVSHWRSRUODSHUVRQD2UGLQH
I. Introduccin
1. Objetivos
El presente estudio tiene como fundamento jurdico la exigencia de la Directiva 2012/29/UE1 de un trato
HFD]PHQWHKXPDQRDODVYtFWLPDVSDUWLFXODUPHQWHHQGHOLWRVJUDYHV(QHOWtWXORGHGLFKDQRUPD\DVHUH-
coge la relevancia no solo de los GHUHFKRV, sino del apoyo. Consecuentemente con lo anterior, este estudio
se plantea como una investigacin accin con un objetivo general:
Colaborar con las personas en contacto con las vctimas del terrorismo2GHIRUPDHVSHFtFDHQ
OD&RPXQLGDG$XWyQRPDGHO3DtV9DVFR&$39VLVWHPDWL]DQGRSDXWDVGHEXHQDVSUiFWLFDVFRQ-
trastadas en su trato con ellas.
La consecucin de dicho objetivo general se relaciona con otros cuatro objetivos ms concretos:
Describir los estndares internacionales de buenas prcticas, derivados de la normativa en vigor,
incidiendo en las formas innovadoras de justicia, respecto de la atencin a las vctimas de infrac-
ciones penales.
Revisar el estado de la cuestin sobre la existencia y prctica de protocolos de buenas prcticas
en relacin con las vctimas de delitos, en general, y de terrorismo, en particular, en el mbito
comparado e interno.
5HFRSLODU\VLVWHPDWL]DUODVUHH[LRQHVGHSURIHVLRQDOHVHQSDUWLFXODUHQFRQWDFWRFRQYtFWLPDV
GHO WHUURULVPR HQ OD &$39 VREUH ORV HOHPHQWRV GHWHUPLQDQWHV SDUD XQ WUDWR D FRUWR PHGLR \
ODUJRSOD]RHPSiWLFRLQGLYLGXDOL]DGR\SHUVRQDOL]DGRTXHD\XGHHQHOSURFHVRGHUHSDUDFLyQ\
recuperacin victimal.
Elaborar con los resultados de los puntos anteriores una gua de actuacin general que, con las
debidas adaptaciones, pueda dirigirse a agentes pblicos y privados que se relacionen con las
vctimas del terrorismo.
Por tanto, la gua general puede constituir un punto de arranque para:
1) La elaboracin de programas individualizados, dirigidos a las vctimas, que cubran diferentes par-
FHODVGHDFWXDFLyQHQVDOXGYLYLHQGDHGXFDFLyQWUDEDMRSUHVWDFLRQHVVRFLDOHVUHODFLRQHVFR-
PXQLWDULDVFXOWXUDDGLVWLQWDVHVFDODVDGPLQLVWUDWLYDV
2) La elaboracin de agendas de accin, evaluacin y apoyo a los diversos profesionales y personas
que tratan con las vctimas del terrorismo.
Este texto no va destinado exclusivamente a servicios especializados de atencin a vctimas del terrorismo
o de vctimas de delitos violentos en general, a los que se les presupone el conocimiento de las buenas
prcticas en la materia, sino principalmente a servicios pblicos y agentes sociales que tangencialmente o
1 Directiva 2012/29/UE del Parlamento europeo y del Consejo de 25 de octubre de 2012 por la que se establecen normas mnimas sobre
los derechos, el apoyo y la proteccin de las vctimas de delitos, y por la que se sustituye la Decisin marco 2001/220/JAI del Consejo.
2 Si bien su contextualizacin es distinta, las referencias a las vctimas del terrorismo deben entenderse comprensivas de todas las
formas de terrorismo que se han conocido en nuestro mbito desde 1960, fundamentalmente ETA, pero tambin GAL, BVE, Triple A,
etctera. 3DUDGHQLUWHUURULVPRVHJXLPRVORVDUWtFXORV\GHOD'HFLVLyQ0DUFRGHOD8(GHGHMXQLRGHVREUHODOXFKDFRQWUD
el terrorismo.
7
puntualmente se relacionan con las vctimas del terrorismo o que, actuando para toda la poblacin, deben
considerar sus particularidades.
2. Estructura y metodologa
Dentro de un marco terico interdisciplinar victimolgico, y con una orientacin de investigacin accin, el
trabajo se estructura y se aborda a travs de cuatro ejes metodolgicos, integrando las dos perspectivas
PHQFLRQDGDVGHUHFKRVKXPDQRV\FXLGDGRFRQXQDYRFDFLyQLQWHUSURIHVLRQDO
Revisin de la bibliografa existente, particularmente sobre la normativa internacional y los proto-
colos ya existentes, as como los estudios empricos relativos a la justicia procedimental y terapu-
WLFDODFRQDQ]DLQVWLWXFLRQDOHLQWHULQVWLWXFLRQDO\ODEXHQDJREHUQDQ]D'HVGHHO'HUHFKRDTXt
consideraremos los estudios sobre el estatuto de las vctimas, si bien nuestro enfoque sobrepasa
el mbito del proceso penal. Desde el Trabajo Social y la Psicologa, tendremos en cuenta, de
forma panormica, la intervencin con vctimas, en diferentes fases, de cara a su recuperacin
FDStWXORV,,9
Utilizacin de extractos de entrevistas con vctimas del terrorismo en la CAPV, considerados como
ejemplos de su percepcin de la situacin o de buenas o malas prcticas. Estos extractos proce-
den de investigaciones anteriores del Instituto Vasco de Criminologa/Kriminologiaren Euskal Ins-
WLWXWXD,9$&.5(,UHDOL]DGDVHQWUHORVDxRV\3\SXHGHQLGHQWLFDUVHDOHQFRQWUDUVH
HQUHFXDGURVGHGLIHUHQWHFRORUFDStWXORV,,9,
Elaboracin, administracin y anlisis de un breve cuestionario para profesionales que tratan con
YtFWLPDVH[SHUWRV\PLHPEURVGHDVRFLDFLRQHVVROLFLWDQGRVXVSURSXHVWDVHQHVWDPDWHULDFD-
StWXOR9,
5HGDFFLyQ GH XQ GRFXPHQWR QDO EiVLFR DGDSWDEOH D GLIHUHQWHV DJHQWHV S~EOLFRV \ SULYDGRV4
FDStWXOR9,,
A lo largo del trabajo se subrayan, en letra negrilla, las ideas principales que lo sustentan. Finalmente, el estu-
GLRFRQFOX\HFRQXQDELEOLRJUDItD\XQRVDQH[RVTXHDPSOtDQRFODULFDQDOJXQRVDVSHFWRVGHOWH[WRSULQFLSDO
A continuacin detallamos los miembros del equipo investigador y el cronograma seguido para la redaccin
de esta gua.
)XHURQUHDOL]DGDVFRQYtFWLPDVGHOWHUURULVPRUHVLGHQWHVHQOD&$39RTXHWXYLHURQTXHPDUFKDUVHGHHOODGHOD&XHVWDHWDOGH
OD&XHVWDGHOD&XHVWDIXQGDPHQWDOPHQWHLQGLUHFWDVIDPLOLDUHVGHSHUVRQDVDVHVLQDGDV\PD\RULWDULDPHQWHGH(7$SHUR
tambin incluyen vctimas directas de amenazas, coacciones y lesiones, y vctimas, directas e indirectas, de otros grupos terroristas que
KDQDFWXDGRHQOD&$39%9(7ULSOH$*$/VLQLGHQWLFDUHWF/DVDEUHYLDWXUDVTXHLGHQWLFDQODSURFHGHQFLDGHORVH[WUDFWRVVRQ35
3UR\HFWR5HWRUQRHQGHOD&XHVWDHWDO((QWUHYLVWDVUHDOL]DGDVHQHQGHOD&XHVWD\5&\*'UHVSXHVWDVD
SUHJXQWDVDELHUWDVGHOFXHVWLRQDULR\H[WUDFWRVGHJUXSRVGHGLVFXVLyQUHDOL]DGRVHQHQGHOD&XHVWD
$OFRQJXUDUVHFRPRXQDLQYHVWLJDFLyQDFFLyQVHHVSHUDUHFLELUVXVVXJHUHQFLDVSDUDODPHMRUDGHODSURSXHVWDGHJXtDTXHFXDOTXLHU
lector, puede enviar a la siguiente direccin: gemmamaria.varona@ehu.es.
8
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
Equipo investigador
Gema Varona
Investigadora Investigadora doctora permanente
IVAC/KREI
Enrique Echebura
Catedrtico
Facultad de Psicologa
Asesores
Virginia Mayordomo
Profesora Agregada
Facultad de Derecho
Cronograma
1) Revisin del estado de la cuestin y trabajo
de campo
Junio-diciembre 2014
$JUDGHFHPRVD,QPDFXODGD,UDRODPLHPEURGHKRQRUGHO,9$&.5(,VXVFRPHQWDULRVDOLQIRUPHQDO
(VWD LQYHVWLJDFLyQ KD FRQWDGR FRQ OD QDQFLDFLyQ GH OD 'LUHFFLyQ GH 9tFWLPDV \ 'HUHFKRV +XPDQRV GHO
Gobierno Vasco.
9
II. Por qu una gua general de buenas
prcticas?
Las vctimas tenemos el derecho a salirnos del guin que las
instituciones han establecido para nosotros 35
1. Fundamento victimolgico
8QHQIRTXHLQWHJUDOGHFXLGDGR\GHGHUHFKRVKXPDQRVGHQWURGHODVWHQGHQFLDV
actuales de formas inclusivas de justicia para las vctimas
1.1.1. Derechos humanos y tica del cuidado
La evidencia emprica nos muestra que, aun quedando un largo camino por recorrer, la reciente positi-
YL]DFLyQGHORVGHUHFKRVGHODVYtFWLPDVUHVXOWDLQVXFLHQWHVLQRYDDFRPSDxDGDGHXQFDPELR
culturalFRQXQDSROtWLFDYLFWLPDOUHDOPHQWHFHQWUDGDHQODVYtFWLPDV\VXVFRQWH[WRV:HPPHUV5.
Ello ser imposible sin la dotacin de recursos adecuados y sin una concienciacin social, poltica y
profesional que incida en los conocimientos, actitudes y capacidades de las personas que se relacio-
nan con ellas. De ah la necesidad de combinar un enfoque de derechos humanos, desde el mbito
MXUtGLFR2+&+5con un enfoque de la tica del cuidado, desde la Psicologa y el
7UDEDMR6RFLDO(JXFKL6. Solo la amalgama de ambos permitir que ninguno de ellos quede vaco
de contenido.
La tica del cuidado LPSXOVDGD GHVGH HO IHPLQLVPR D QDOHV GHO VLJOR ;; *LOOLJDQ 7, dentro
del debate sobre el desarrollo moral, subraya la importancia de las relaciones humanas, la interde-
pendencia y la necesidad de otorgar una atencin especial a las personas que son particularmente
YXOQHUDEOHV(JXFKL8, sin minusvalorar su autonoma. Dicho debate supuso contraponer la tica
de la justicia, siguiendo las tesis de Kohlberg, a la tica del cuidado. Esta ltima se caracterizara por
tener en cuenta los elementos contextuales, adoptando el punto de vista del otro particular, con sus
peculiaridades, la intervencin de los sentimientos, la preocupacin por los detalles concretos de la
VLWXDFLyQDMX]JDU0DUtQVXUHGGHUHODFLRQHV/DUHVSRQVDELOLGDGKDFLDORVGHPiVQRVHEDVD
en los lmites del ejercicio de los propios derechos, sino en la responsabilidad por los dems. Eso supo-
ne una preocupacin por la posibilidad de omisin, de no ayudar cuando podramos hacerlo. No se trata
solo de contener la agresin, la falta de respuesta, no actuar cuando habra que hacerlo, es tambin un
SUREOHPD0DUtQ(QWHQGHPRVTXHDPEDVSHUVSHFWLYDVODpWLFDGHODMXVWLFLD\ODGHOFXLGDGR
son complementarias y no excluyentes.
/DpWLFDGHOFXLGDGRVXSRQHXQDFRPSDxDPLHQWR3ODQHOOD\FRQOOHYDXQDVHQVLELOLGDGFRQWH[WXDO
y una escucha y consideracin de los intereses de las personas ms afectadas. Las personas que atien-
den a otras en situacin vulnerable deben entender los efectos del trauma a lo largo de la vida porque
sus efectos a menudo resultan en mayores discriminaciones una exposicin continua al trauma y
al estrs crnico est relacionada con daos en el sistema lmbico, conectado con las emociones y la
PHPRULDDVtFRPRHOFyUWH[SUHIURQWDOUHODFLRQDGRFRQODSODQLFDFLyQ\ODWRPDGHGHFLVLRQHV-XQWR
5 A esta misma conclusin se ha llegado en estudios empricos sobre vctimas del terrorismo en nuestro contexto. Dentro de la lnea de
LQYHVWLJDFLyQGHVDUUROODGDSRUHO,9$&.5(,HQORV~OWLPRVGLH]DxRVYpDVHHOLQIRUPHSXEOLFDGRHQGHOD&XHVWD(QHVWRV
estudios se ha trabajado con fuentes directas e indirectas que han recogido encuestas a vctimas del terrorismo en el Pas Vasco.
6 Dentro de las Naciones Unidas se habla del tringulo de la educacin en derechos humanos, como concepto que combina el
FRQRFLPLHQWRWHyULFRFRQODVKDELOLGDGHV\DFWLWXGHVSUiFWLFDV)5$
6XXWLOL]DFLyQYDPiVDOOiGHOHQIRTXHIHPLQLVWD\GHODVHSDUDFLyQGHODVHVIHUDVS~EOLFD\SULYDGD&IU%HQKDELE\)DVFLROL
&IUODH[SUHVLyQGH7HG:DFKWHOGHFRPXQLGDGHVGHFXLGDGRHQDOXVLyQDODUHLQVHUFLyQGHLQIUDFWRUHV\ODUHFXSHUDFLyQGH
las vctimas en un enfoque restaurativo.
10
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
con cambios biolgicos, el trauma tambin cambia patrones cognitivos de la persona y su autoimagen
(JXFKL'HDFXHUGRFRQ6$0+6$XQSURJUDPDRUJDQL]DFLyQRVLVWHPDFRQVFLHQWHGH
los efectos de una situacin traumtica permite entender la extensin de su impacto y los posibles cami-
QRVSDUDODUHFXSHUDFLyQLGHQWLFDVLWXDFLRQHVGHWUDXPDHQODVYtFWLPDVGLUHFWDVHLQGLUHFWDVUHVSRQGH
con un conocimiento integrador respecto de las polticas, procedimientos y actuaciones concretas, y
busca activamente resistir la retraumatizacin.
&LWDQGRD5HLFK\7RUUDOED-RVp&DUORV%HUPHMRGLIHUHQFLDHQWUHHOFXLGDGRFRPSHWHQWH\HO
cuidado personal. Este ltimo requiere, adems del cuidado competente, el cuidado individual, el trato
afectivo, la sensibilidad la proximidad de orden tico y esto exige, adems de grandes dotes comu-
nicativas y conocimientos psicolgicos, un determinado talante moral, un HWKRV profesional. Dentro de
ODpWLFDGHOFXLGDGRVHKDEODFRQLQXHQFLD GHOD7HRORJtDGHOFXLGDGR UHODFLRQDO :DGD(Q
trminos victimolgicos este concepto tiene una estrecha vinculacin con el de atencin integral, su-
SHUDGRUDGHODDVLVWHQFLDSDWHUQDOLVWDVXSHUFLDORIUDJPHQWDULDFDUHQWHGHFRRUGLQDFLyQRFRQWLQXLGDG
2EOLJDFLRQHVGHODVRFLHGDG\EHQHFLRVSDUDODVYtFWLPDVGHODVIRUPDVLQFOXVLYDVGHMXVWLFLD
Partiendo del hecho de que es imposible prevenir todos los delitos, sin perjuicio de mejorar las prcticas
preventivas en un Estado social y democrtico de Derecho, las sociedades tienen la obligacin de
ayudar a aliviar los efectos del delito. Segn el Foro Europeo de Servicios de Vctimas, en su declara-
cin sobre sus derechos sociales: La consideracin, y el intento de mejorar, la situacin de las vctimas
VXSRQHPiVTXHXQDH[SUHVLyQGHVROLGDULGDGDOJRFRQVXVWDQFLDODOFRQWUDWRVRFLDO99$$
(QWRGRFDVRODPD\RUSDUWHGHORVWH[WRVQRUPDWLYRVPHQFLRQDGRVHQHOHStJUDIHGHHVWHFDStWXOR
hacen mencin a dicha solidaridad.
Las obligaciones de la sociedad y sus Estados hacia las vctimas no se cien exclusivamente a mejorar
su posicin procesal en la justicia penal, sino que incluyen la posibilidad de que estas sean escuchadas
en el diseo de las polticas victimales, como un agente ms dentro de la construccin del concepto de-
mocrtico de justicia en un Estado de Derecho. La exclusin de la venganza privada no tiene nada que
ver con la participacin de las vctimas, sin cuyos puntos de vista concretos ser imposible mejorar su
situacin porque no podrn entenderse sus verdaderos intereses con base en los derechos humanos.
'HVGHHVWDFRQVWDWDFLyQGHVGHQDOHVGHOVLJORSDVDGR\FRPLHQ]RVGHOSUHVHQWHVXUJHQPRGHORV\
programas de justicia ms inclusivos para con las vctimas9. La participacin es una parte fundamental
de la humanizacin que persigue el Derecho integral de cara a evitar la victimizacin secundaria consta-
tada en mltiples investigaciones victimolgicas y de la cual nos ocuparemos en el captulo IV.
El trmino Derecho comprensivo o integral (comprehensive law) fue utilizado por primera vez por la
SURIHVRUDHVWDGRXQLGHQVH6XVDQ'DLFRII:H[OHUD'HQWURGHOPLVPRVHHQFXHQWUDQGLIHUHQWHV
formas de justicia inclusiva para las vctimas, relacionadas entre s: restaurativa, procedimental, tera-
SpXWLFD:H[OHURULHQWDGDDORVSUREOHPDVFRPXQLWDULDRVRVWHQLEOH'H6DYRUQLQ10.
En la justicia procedimentalprocedural justiceVHHQIDWL]DHOVLJQLFDGRGHODMXVWLFLDFRPRSURFHVR
6HJ~QLQGLFDQ,JDUWXD2ODOGH\9DURQD
/RVVLJXLHQWHVSiUUDIRVUHFRJHQODVUHH[LRQHV\DUHHMDGDVHQ9DURQDE
10 Vid. diversas contribuciones sobre la relacin entre la justicia procedimental, transicional y restaurativa en el libro colectivo de Hayden
\YDQ:RUPHU(QHVWHDSDUWDGRQRVGHWHQHPRVHQODVIRUPDVGHMXVWLFLDLQFOXVLYDSDUDODVYtFWLPDVTXHPD\RUUHODFLyQSXHGHQ
tener con la presente gua. Por este motivo no lo haremos respecto de la justicia restaurativa. En todo caso, cfr. el volumen dedicado a la
MXVWLFLDUHVWDXUDWLYD\ODYLFWLPL]DFLyQWHUURULVWDHQ9DURQD\6ROHWR
11
$ODVSDUWHVOHVLPSRUWDQORVUHVXOWDGRVSHURVRQPHMRUDFHSWDGRVVLFRQVLGHUDQTXHODGHFLVLyQ
WRPDGDVHKDUHDOL]DGRFRQJDUDQWtDGHVXVGHUHFKRVHLQWHUHVHVHQWUHORVTXHVHLQFOX\HQHOVHU
HVFXFKDGRVDFWLYDPHQWHHLQIRUPDGRVGHIRUPDFODUDGHODEDVHGHODGHFLVLyQWRPDGD(VWHHV
HOVHQWLGRGHODH[SUHVLyQODGHFLVLyQVHWRPyGHIRUPDMXVWD
/DSURIHVLRQDOLGDGGHODMXVWLFLDFRQOOHYDWDPELpQXQWUDWRKXPDQRUHVSHWXRVRH[SUHVDGRFRPR
PHWUDWDURQMXVWDPHQWH/DSHUFHSFLyQGHODMXVWLFLDSURFHGLPHQWDORGHOHMHUFLFLRMXVWRGHODDXWR-
ULGDGJHQHUDFRQDQ]DHQODVQRUPDVHQODVLQVWLWXFLRQHVTXHODVLQWHUSUHWDQ\HQVXVGHFLVLRQHV
(QHOVLVWHPDSHQDOGLFKDVJDUDQWtDV\WUDWRKXPDQRGHEHQDVHJXUDUVHGHVGHHOFRQWDFWRFRQOD
SROLFtDKDVWDODHMHFXFLyQGHODSHQDHQVXFDVR/RVHVWXGLRVHPStULFRVPXHVWUDQVXVHIHFWRV
positivos respecto de la minoracin de la victimizacin y la reinsercin de los victimarios, as como
GHOLQFUHPHQWRGHODFRQDQ]DHQODVLQVWLWXFLRQHVS~EOLFDV3DUDORVRSHUDGRUHVMXUtGLFRVVXSRQH
un esfuerzo de capacitacin tcnica, concienciacin y formacin en inteligencia relacional y emo-
FLRQDOSHURWDPELpQOHVDSRUWDPD\RUVDWLVIDFFLyQSHUVRQDO\SURIHVLRQDO
8QHVWXGLRUHFLHQWHVREUHHOVLJQLFDGRGHODMXVWLFLDSURFHGLPHQWDOSDUDODVYtFWLPDVGHQWURGHOFRQ-
texto penal anglosajn, subraya que la percepcin de justicia de los individuos se relaciona con la per-
FHSFLyQGHQHXWUDOLGDGUHVSHWRHQWHQGLPLHQWRFODULGDGHVFXFKD\FRQVLGHUDFLyQGHVXVRSLQLRQHV\
QHFHVLGDGHV*ROG\%RZHQ
Por su parte, el trmino originario correspondiente a justicia teraputica es WKHUDSHXWLFDOMXULVSUXGHQFH.
Se trata de una perspectiva psicolgica y pedaggica sobre el impacto del Derecho sustantivo y proce-
sal en el equilibrio mental y la salud de las personas. El trmino procede del profesor de la Universidad
GH$UL]RQD'DYLG:H[OHUHQFRODERUDFLyQFRQ%UXFH:LQLFNSURIHVRUGHOD8QLYHUVLGDGGH0LDPL$P-
bos publicaron en 1991 una obra titulada (VVD\VLQ7KHUDSHXWLF-XULVSUXGHQFH.
(QODMXVWLFLDWHUDSpXWLFDVHLQFLGHHQODQHFHVLGDGGHQRDJUDYDUORVSUREOHPDVH[LVWHQWHVPHQWDOHV
HPRFLRQDOHV GH VDOXG DGLFWLYRV UHODFLRQDOHV GH SREUH]D /D LQWHUYHQFLyQ MXGLFLDO R GH RWUR WLSR
debe tratar de reducirlos o contenerlos mediante una perspectiva integrada, con un enfoque no adversa-
ULDOVLQRSDUWLFLSDWLYRDODKRUDGHGHQLUORVSUREOHPDVGHIRQGR\VXWUDWDPLHQWRRUHVSXHVWDFXHVWLyQ
que forma parte del inters pblico en la prevencin.
En cuanto a la justicia orientada a los problemas, los tribunales orientados a la resolucin de proble-
mas reivindican la autoridad judicial, pero no de forma distante o indiferente, sino comprometida con las
personas en un proceso de colaboracin para asegurar no solo un proceso adecuado, sino resultados
DGHFXDGRVLQIRUPDGRVSRUHOFRQRFLPLHQWRFLHQWtFRVRFLDO:LHQHU\%UDQN
Todas estas nuevas formas de justicia, que persiguen una humanizacin de su administracin mediante la in-
WHUGLVFLSOLQDULHGDGGHPDUFRVFRQFHSWXDOHVVREUHHO'HUHFKRGHEHQHQIUHQWDUVHDOUHWRGHVHUVLJQLFDWLYDV
en trminos de participacin y justicia social, y crticas con las desigualdades de poder que puedan darse.
No se trata de contraponer consenso versusFRQLFWRWHUDSLDversus garantas, o necesidades, emo-
FLRQHVHLQWHUHVHVVXEMHWLYRVversusGHUHFKRVREMHWLYRV\EDVDGRVHQODUDFLRQDOLGDG(QWRGRFDVR
parece pertinente la extensin del debate de manera compleja para evitar dualismos reductores y con-
templar la cotidianidad de los distintos servicios que se relacionan con las vctimas del terrorismo. Ello
implica gestionar emociones fuertes con un trato justo, garantista y humano.
12
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
6LPLOLWXGHV\SDUWLFXODULGDGHVGHODYLFWLPL]DFLyQWHUURULVWDUHVSHFWRGHRWUDVYtFWLPDV
Si en el apartado anterior hemos concluido que la sociedad y el Estado social y democrtico de Derecho
deben ocuparse de la fragilidad y la precariedad en relacin con la injusticia de haber sufrido un delito, esta
obligacin parece evidente respecto de la victimizacin terrorista. No obstante, conviene aclarar en qu
PHGLGDODYLFWLPL]DFLyQWHUURULVWDGLHUHGHRWUDVYLFWLPL]DFLRQHVJUDYHV\MXVWLFDXQWUDWDPLHQWRSDUWLFXODU
9LGODSiJLQDZHEGHODDVRFLDFLyQHQ(XVNDGLHQKWWSZZZGHUHFKRFRODERUDWLYRHV9pDVHHQDQH[RXQDSURSXHVWDGHSODQLFDFLyQ
y evaluacin para la colaboracin entre diferentes profesionales en polticas victimales.
&IUODWHRUtDGHODGHVFRQH[LyQRGHVYLQFXODFLyQPRUDOGH$OEHUW%DQGXUDTXHSHUPLWHQH[SOLFDUODDXWRMXVWLFDFLyQGHXQWUDWRQR
humano porque se obedece a otros intereses o no se tiene competencia o responsabilidad, o se sigue un protocolo.
13
FLyQGHMXVWLFLDGHUHFKRGHLQGHPQL]DFLyQGHUHFKRDODSURWHFFLyQGHODYLGDSULYDGD\IDPLOLDUGHUHFKRD
ODSURWHFFLyQGHODGLJQLGDG\GHODVHJXULGDGGHUHFKRDODLQIRUPDFLyQIRUPDFLyQHVSHFtFDGHSHUVRQDV
HQFDUJDGDVGHODDVLVWHQFLDDODVYtFWLPDVGHDFWRVWHUURULVWDVGHUHFKRDODYHUGDGGHUHFKRDODPHPRULD
y proteccin reforzada. En la disposicin adicional sexta de la Ley espaola 29/2011, de 22 de septiembre,
de reconocimiento y proteccin integral a las vctimas del terrorismo, se indica que el Gobierno apoyar e
impulsar la aprobacin de esta Carta. Segn el art. 67 del Reglamento 67/2013 por el que se aprueba el
Reglamento de la Ley 29/2011, de 22 de septiembre, de reconocimiento y proteccin integral a las vctimas
del terrorismo: En el plazo de un ao a partir de la entrada en vigor de este Reglamento, el Ministerio del
Interior, en colaboracin con las asociaciones ms representativas del colectivo de vctimas del terrorismo,
elaborar un borrador de Carta Europea de Derechos de las vctimas del terrorismo, que ser elevado a la
Comisin Europea, al efecto de que sirva como base para el estudio y la aprobacin de una Carta Europea
de Derechos de las Vctimas del Terrorismo.
6HJ~Q LQGLFD +LOO GHVGH XQD SHUVSHFWLYD FOtQLFD OD PXHUWH OHVLyQ DPHQD]D FRDFFLyQ HWF
sera una conducta similar en diferentes delitos, independientemente de la motivacin del autor o de otros
HOHPHQWRVLQX\HQWHV6LQHPEDUJRWDPELpQVHVHxDODTXHXWLOL]DUla violencia, eliminando o queriendo
DPHGUHQWDUDFRQFLXGDGDQRVSDUDFRQVHJXLUFLHUWRVQHVSROtWLFRVSXHGHRFDVLRQDUXQVXIULPLHQWR
adicional+HUHNHWDO0F'HYLWWHWDO(QRSLQLyQGH6KLFKRUFXDQGRVHWUDWDGHDWD-
ques indiscriminados que afectan a menores y civiles, la sociedad quiz se sienta ms compelida a apoyar
a las vctimas por considerarlas especialmente vulnerables. En todo caso, esa misma percepcin de vul-
nerabilidad, que rompe con los esquemas de vida normales de las vctimas, puede ocasionar sentimientos
GHLPSRWHQFLD\IDOWDGHFRQWUROGHVXVYLGDVTXHGLFXOWDQVXUHFXSHUDFLyQ+DEUtDTXHDxDGLUHQHOFDVR
del Pas Vasco, que determinados segmentos de la poblacin, aunque fueran minoritarios, consideraban
LQFOXVRDORVPHQRUHV\FLYLOHVGDxRVFRODWHUDOHVGHOFRQLFWR\QRYHUGDGHUDVYtFWLPDVRQRWXYLHURQOD
PLVPDFRQVLGHUDFLyQUHVSHFWRGHYtFWLPDVGLVWLQWDVGH(7$(QGHQLWLYDODVSHUVRQDVTXHDWLHQGHQDODV
vctimas deben ayudarlas en sus preguntas sobre por qu alguien ha querido provocarles tanto dao por
una causa poltica. Si bien puede explicarse como un sinsentido, ellas debern integrar esa vivencia en
sus vidas para poder recuperarse y las personas que les atienden deben actuar reconociendo la injusticia
VXIULGD\UHDUPDQGRHODSR\RGHODVRFLHGDG
14
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
La vulnerabilidad de las vctimas del terrorismo reside en que este tipo de delito es particularmente
grave por suponer un ataque totalitario contra el sistema democrtico13(VWHVLJQLFDGRSROtWLFRMXQWR
FRQODVPRGDOLGDGHVFRQTXHVHOOHYDDFDERKDUtDVXUJLUQHFHVLGDGHVFX\DUHOHYDQFLDMXVWLFDUtDXQWUDWD-
PLHQWRHVSHFtFRVLQSHUMXLFLRGHOGHEDWHVREUHTXpWLSRGHWUDWDPLHQWR14. La regulacin internacional e in-
terna han recogido esta idea, fundamentalmente tras el 11-S, pero solo en fechas recientes se ha estudiado
VXIXQGDPHQWRHPStULFR/HWVFKHUW\QRUPDWLYR$OEUHFKW\.LOFKOLQJVLQOOHJDUDFRQFOXVLRQHV
GHQLWLYDV VL ELHQ OD PD\RU SDUWH GH ORV HVWXGLRV FRQFOX\HQ FRQ SURSXHVWDV GH SROtWLFDV YLFWLPDOHV PiV
FHQWUDGDVHQGLFKDVQHFHVLGDGHV/\QFKHWDO
Como ya se ha indicado y se aludir de forma general en el epgrafe 2, en diferentes normas de las Nacio-
nes Unidas15, el Consejo de Europa y la Unin Europea se hace mencin al sufrimiento de las vctimas del
WHUURULVPR\VXVIDPLOLDUHV\DODREOLJDFLyQGHVROLGDULGDGTXHJHQHUD$OEUHFKW\.LOFKOLQJ
En el mbito de la Unin Europea16, en la Decisin marco 2002/475/JAI, sobre la lucha contra el terrorismo,
GHGHMXQLRGHVHUHFRJHHOFRQFHSWRGHYtFWLPDGLUHFWDHLQGLUHFWDIXQGDPHQWDOPHQWHIDPLOLDUHV
En lnea con la Decisin marco de 2002, en la Directiva 2012/29/UE, sobre derechos de las vctimas del
delito en general, se cataloga a las vctimas del terrorismo como vctimas vulnerables y, por tanto, requieren
una proteccin especial.
En el Consejo de Europa, en las Lneas directrices sobre la proteccin de las vctimas de actos terroristas,
GHGHPDU]RGHVHUHFRJHFRPRSUHPLVDODQHFHVLGDGGHDWHQFLyQHVSHFtFDHQORVSODQRVSURFHVDO
psicolgico y social, como lo hace ms tarde, con mencin concreta a las vctimas del terrorismo, la Reco-
PHQGDFLyQVREUH$VLVWHQFLDDODV9tFWLPDVGH'HOLWRV
Por su parte, en el Prembulo del Convenio n 196 del Consejo de Europa para la Prevencin del Terro-
ULVPRGHGHPD\RGHVHDUPDTXHORVPLHPEURVGHO&RQVHMRGH(XURSDVRQFRQVFLHQWHVGHOD
VLWXDFLyQSUHFDULDDODTXHGHEHQHQIUHQWDUVHODVYtFWLPDVGHOWHUURULVPR\SRUHOORUHDUPDQVXSURIXQGD
solidaridad con las vctimas del terrorismo y sus familias.
Por tanto, las normas internacionales de las que se ha hecho eco tambin nuestro Derecho interno- ya
UHFRJHQQRUPDVHVSHFtFDVHQHOWUDWRFRQYtFWLPDVGHOWHUURULVPR6LQHPEDUJRODFXHVWLyQVREUHODH[LV-
WHQFLDGHGLIHUHQFLDVTXHMXVWLTXHQXQWUDWDPLHQWRHVSHFtFRGHODVYtFWLPDVGHOWHUURULVPRVHHQFXHQWUD
en el debate pblico y poltico victimal, particularmente cuando algunos colectivos de vctimas de otros
GHOLWRVJUDYHVLQGLFDQTXHVHVLHQWHQGLVFULPLQDGRV(QWRGRFDVRXQDFRVDHVODUHJXODFLyQHVSHFtFDGH
un estatuto procesal y extraprocesal de las vctimas del terrorismo y otra su cumplimiento y percepcin de
XWLOLGDGSRUSDUWHGHODVSURSLDVYtFWLPDV/HWVFKHUW\5LMNHQ
En el plano acadmico victimolgico, se seala el alto nmero de vctimas indirectas y el mayor riesgo
de victimizacin secundaria que provoca la violencia terrorista. Suele distinguirse entre victimizaciones
15
individuales o de varias personas y victimizaciones en masa. Este criterio no pondra tanto el acento en el
VLJQLFDGRGHODFWRWHUURULVWD\ODQDWXUDOH]DGHODVQHFHVLGDGHVGHODVYtFWLPDV/HWVFKHUW6WDLJHU 3HP-
EHUWRQVLQRHQVXVFRQVHFXHQFLDV\HOFDUiFWHUPiVLQPHGLDWR\FROHFWLYRGHGLFKDVQHFHVLGDGHV17.
En un estudio europeo, publicado en 2008, se analiza en qu medida las vctimas del terrorismo tienen ne-
cesidades adicionales o ms profundas que otras vctimas y en qu medida dichas necesidades requieren
HVIXHU]RVDGLFLRQDOHVSDUDVHUFXELHUWDV$VtVHFRPSDUDQODVQHFHVLGDGHVMXUtGLFDV\SVLFRVRFLDOHVGHODV
YtFWLPDVGHOWHUURULVPRLGHQWLFDGDVHQGLYHUVRVWUDEDMRVHPStULFRVFRQODGHOUHVWRGHYtFWLPDVGHGHOLWRV
Se concluye que, en general, las necesidades son similares en vctimas de delitos graves, pero se aprecian
diferencias en el grado o las posibilidades de ejercer sus derechos para cubrir dichas necesidades, teniendo
PiVGLFXOWDGHVDOJXQDVYtFWLPDVGHOWHUURULVPR99$$18.
Si nos centramos en la CAPV, a la vista de los resultados de nuestros estudios con vctimas del terrorismo
GHOD&XHVWDSRGHPRVDUPDUTXHODVQHFHVLGDGHVGHODVYtFWLPDVGHOWHUURULVPR
DVRQGLVWLQWDVHQSDUWLFXODUDQWHXQDPD\RUYLFWLPL]DFLyQVHFXQGDULDSRUHODEDQGRQRVRFLDOHLQVWLWX-
cional sufrido,
EDOJXQDVYLFWLPL]DFLRQHVVRQPiVLQWHQVDVDQWHHODSR\RVRFLDOGHXQDPLQRUtDDORVGHOLWRVGHWHUURULVPR
o la falta de reconocimiento de su condicin de vctimas y
FUHTXLHUHQSRUWDQWRSROtWLFDVYLFWLPDOHVHVSHFtFDV
Adems, un estudio centrado en las vctimas del terrorismo tiene fundamento simplemente porque las vcti-
PDV\ORVSURFHVRVGHYLFWLPL]DFLyQKDQVLGRORVJUDQGHVROYLGDGRVHQODOLWHUDWXUDFLHQWtFDVREUHHOWHUUR-
ULVPR/\QFK\$UJRPDQL]\HVQHFHVDULRDUURMDUOX]VREUHHOORVSDUDGHVHFKDUSUHMXLFLRV\FUHHQFLDV
errneas respecto de la intervencin con vctimas.
2. Fundamento normativo
2.1. Normativa internacional general sobre vctimas y su recepcin interna
Son tres los documentos normativos fundamentales en esta materia19. Si bien tienen carcter general para
WRGR WLSRGH YtFWLPDV GH FXDOTXLHU GHOLWR SDUD ORV REMHWLYRV SURSXHVWRV HQ HO SUHVHQWH HVWXGLR UHVXOWDQ
PiVUHOHYDQWHVTXHODQRUPDWLYDLQWHUQDFLRQDOHVSHFtFDVREUHYtFWLPDVGHOWHUURULVPR(OORHVDVtSRUTXHOR
hacen con una mayor concrecin respecto del conjunto de obligaciones generadas para todos los servicios
en contacto con ellas.
17 Se observa una evolucin en la conceptualizacin de la vulnerabilidad victimal desde el punto de vista del infractor al de la vctima,
distinguiendo la Directiva 2012/29/UE entre vctimas per seSRUHMHPSORORVPHQRUHVRSRWHQFLDOPHQWHYXOQHUDEOHV6XELMDQD(Q
estas ltimas entraran las vctimas del terrorismo, de trata, de violencia de gnero, etc.
18 Sin embargo, no existen estudios empricos slidos que hayan comparado las necesidades de las vctimas del terrorismo respecto de
las de otras vctimas de delitos graves.
19 Toda la normativa internacional considerada como fundamento jurdico de la presente gua puede verse en anexo, donde se detallan
ODVQRUPDVHVSHFtFDVVREUHYtFWLPDVGHOWHUURULVPR
16
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
1) La Declaracin sobre los Principios Fundamentales de Justicia para las vctimas de delitos y
de abuso de poder, aprobada como Anexo de la Resolucin 40/34 por la Asamblea General de la
Organizacin de las Naciones Unidas, en 1985, y desarrollada en dos Manuales de 1999 de la misma
organizacin, actualmente en revisin. Existe un proyecto para convertir esta Declaracin en Convenio con
IXHU]DYLQFXODQWHXQDYH]UDWLFDGRSRUORV(VWDGRVVLELHQD~QQRKDORJUDGRHOFRQVHQVRLQWHUQDFLRQDO
necesario para su elaboracin y aprobacin.
Se trata de la norma ms importante y completa sobre los derechos de las vctimas de los delitos y de abuso del
poder. Aunque la Declaracin no constituye una norma jurdicamente vinculante, ha inspirado avances legisla-
tivos internacionales e internos respecto de los derechos de las vctimas y las obligaciones de las instituciones.
2) La Recomendacin Rec (2006) 8 del Comit de Ministros del Consejo de Europa sobre asistencia
a vctimas del delito, adoptada el 14 de junio de 2006. En esta Recomendacin se invita a los Estados
miembros a que su legislacin recoja el enfoque de derechos humanos para las vctimas del delito y abar-
que servicios relativos a la administracin de justicia, salud, seguridad social, vivienda, educacin y empleo,
entre otros. Tambin incide en la concienciacin social sobre los efectos de la victimizacin y en la necesi-
dad de promover la investigacin victimolgica.
3) La Directiva 2012/29/UE del Parlamento europeo y del Consejo de 25 de octubre de 2012 por la que
se establecen normas mnimas sobre los derechos, el apoyo y la proteccin de las vctimas de de-
litos, y por la que se sustituye la Decisin marco 2001/220/JAI del Consejo. Si bien se cie bsicamente a
los procesos penales, contiene normas que para su correcta aplicacin implican aspectos extraprocesales.
En particular, incide en el trato personalizado e individualizado a las vctimas, as como en la formacin de
todas las personas que traten con ellas. Los Estados tienen la obligacin de transponer la Directiva antes
del 16 de noviembre de 2015, de manera que, si no lo hacen en dicho plazo, los ciudadanos podran invo-
carla ante los tribunales.
La Resolucin del Consejo sobre un mapa para fortalecer los derechos y proteccin de las vctimas, en
SDUWLFXODUHQORVSURFHVRVSHQDOHVBudapest roadmapSUHYpODHODERUDFLyQGHRWUDVQRUPDVHXURSHDV
para facilitar la aplicacin de la Directiva. En esta Resolucin se incide en la necesidad de disear procedi-
mientos y estructuras para prevenir la victimizacin secundaria y reiterada.
(QHOOLEURGH(VWpYH]HWDOVHDUJXPHQWDTXHHOFRQWHQLGRGHORVGHUHFKRVQRHVHOELHQTXH
pretende proteger o proporcionar por medio de ellos, sino los deberes de los dems sujetos de respetar o
proporcionar este bien. Por tanto, los derechos estn vacos de contenido, son mera formalidad, si no se
relacionan con el deber de garantizarlos, de hacer posible su exigibilidad en cada contexto. En opinin de
'D]DHVWRHVORTXHKDVXFHGLGRFRQOD'LUHFWLYD8(VDOYRHQFDVRVPX\OLPLWDGRVDXQ
siendo posible la adopcin de medidas protectoras de sus derechos, su exigibilidad no es clara, es decir, no
HVWiQFODUDPHQWHHVWDEOHFLGDVODVJDUDQWtDVQHFHVDULDVORVGHEHUHVGHORVSRGHUHVHVWDWDOHVSDUDKDFHU
dichos derechos efectivos, sino que en demasiadas ocasiones quedan sometidas al arbitrio de aquellos.
Esta idea se relaciona con la cita introductoria de Ordine. No tanto en el sentido del mercado econmico
RQDQFLHURVLELHQREYLDPHQWHODSRVLWLYL]DFLyQGHGHWHUPLQDGRVGHUHFKRVSDUWLFXODUPHQWHORVVRFLDOHV
HFRQyPLFRV \ FXOWXUDOHV HQ FXDQWR D OD H[WHQVLyQ GH VXV WLWXODUHV R EHQHFLDULRV \ HO FRQWHQLGR GH ORV
mismos- depende en gran parte de la coyuntura presupuestaria, sino en el sentido de mercado meditico,
poltico o legislativo: es decir, la oferta y la demanda de los intereses ms visibles en estos espacios.
La Ley del Estatuto de la Vctima, aprobada por el pleno del Congreso de los Diputados el 16 de abril de
2015, supone la primera norma espaola que recoge de forma conjunta los derechos procesales y extra-
SURFHVDOHVGHODVYtFWLPDVGHGHOLWRV2UGHxDQD*yPH]&RORPHU&RQVWLWX\HHOLQVWUXPHQWRD
travs del cual se transpone la Directiva 2012/29/UE20'D]DWDPELpQFULWLFDTXHHQOD([SRVLFLyQ
de Motivos, ni mencione la necesidad de escuchar a las vctimas para evaluar su concreta situacin, los
daos causados por el delito y sus necesidades derivadas de ello. Cabe temer que la evaluacin individual
VHWUDGX]FDHQH[DPLQDUDODVYtFWLPDVHWLTXHWDUODV\SURWRFROL]DUODVUHVSXHVWDVVLQTXHODFUtWLFDVLJQL-
que negar en absoluto la importante utilidad de instrucciones y protocolos, siempre y cuando se respalden
con el convencimiento de los responsables de su aplicacin en la necesidad de llevarla a cabo y con la
IRUPDFLyQQHFHVDULDSDUDKDFHUOR0iVDGHODQWH'D]DLQGLFD(ODUWSUHYpODDSUREDFLyQGH
Protocolos de actuacin para la proteccin de las vctimas por el Gobierno, por medio del Ministerio del
,QWHULRU\ODV&RPXQLGDGHV$XWyQRPDV, esto es, desde arriba, cuando tenemos experiencias de muchos
aos, que demuestran que para la efectividad de cualquier protocolo, para lograr su viabilidad y efectiva
implementacin, es precisa la implicacin y la participacin, desde abajo, en su elaboracin, difusin y apli-
cacin, involucrando a quienes tienen conocimiento directo de las realidades a que habr de aplicarse y la
responsabilidad de aplicarlo.
20 Vase en anexo un cuadro comparativo sobre los derechos y obligaciones recogidos en la Directiva y la Ley de 2015.
17
Por otra parte, esta autora indica la necesidad de distinguir entre los destinatarios de los derechos
procesales, las ayudas econmicas y los servicios de atencin o apoyo informativo y psicosocial.
'HVGHXQDSHUVSHFWLYDGH7UDEDMR6RFLDO&DUDYDFDGLIHUHQFLDODVYtFWLPDVGHORVGHOLWRVFRPRVX-
MHWRVGHGHUHFKRV\FRPRVXMHWRVGHLQWHUYHQFLyQVRFLDO'HVGHXQDSHUVSHFWLYDPiVMXUtGLFD'D]D
aborda un enfoque de derechos humanos para evitar una visin asistencial, incidiendo en la teora del pen-
samiento complejo que fomente la percepcin de lo global, de la responsabilidad y la solidaridad.
El ejemplo canadiense resulta interesante ya que existe un Defensor del Pueblo o Ombudsman es-
SHFtFRSDUDODVYtFWLPDVHQHOiPELWRIHGHUDOKWWSZZZYLFWLPVUVWJFFD(VWDLQVWLWXFLyQYHODSRUOD
aplicacin de los principios recogidos en el &DQDGLDQ6WDWHPHQWRI%DVLF3ULQFLSOHVRI-XVWLFHIRU9LFWLPV
of Crime. En 1988, las autoridades federales y territoriales responsables en temas de justicia aprobaron
la Declaracin canadiense sobre las vctimas, con base en la Resolucin de las Naciones Unidas de
(VWD'HFODUDFLyQIXHPRGLFDGDHQ(QHOiPELWRIHGHUDOODSURSXHVWDGHXQHVWDWXWRSDUD
las vctimas en 2013 fue criticada por su falta de vinculacin jurdica que permitiera alegar los derechos
UHFRJLGRVGHLQIRUPDFLyQSURWHFFLyQSDUWLFLSDFLyQ\UHSDUDFLyQHQORVWULEXQDOHV3HUULQ
En los Estados Unidos, en la primera pgina de las Lneas directrices de asistencia a las vctimas y los
testigos del Fiscal General86'HSDUWPHQWRI-XVWLFHVHLQGLFDTXHHOXVRHQHOODVGHOWpUPLQR
GHEHUiQVKDOOLPSOLFDTXHGLFKDREOLJDFLyQHVYLQFXODQWHVLELHQSXHGHH[LVWLUXQDFLHUWDGLVFUHFLRQD-
lidad a la hora de interpretar cmo cumplir mejor las directrices. En contraste, el uso del trmino debe-
UtDQVKRXOGVXSRQHTXHVHHVSHUDTXHDFW~HQRSURSRUFLRQHQHOVHUYLFLRGHVFULWRDQRVHUTXHH[LVWD
XQDUD]yQSDUDQRKDFHUOR6LVHXWLOL]DODH[SUHVLyQSRGUiQmayHOSHUVRQDODOTXHYD\DGLULJLGD
esa directriz podr decidir si aplicarla o no y, en su caso, cmo hacerlo. Finalmente, se aclara que las
H[SUHVLRQHVVHOHVLQVWDRKDFHUHVIXHU]RVUD]RQDEOHVFRQVHUYDQVXVLJQLFDGRXVXDO
Por otra parte, en dichas lneas directrices se diferencia entre derechos y servicios, de manera que una
vctima puede tener acceso a determinados servicios pero a no a ciertos derechos exigibles ante los
WULEXQDOHV/D/H\GH'HUHFKRVGHODV9tFWLPDVGH'HOLWRV&ULPH9LFWLPV5LJKWV$FW CVRA- de 2006,
PRGLFDGDHQUHFRQRFHFLHUWRVGHUHFKRVDODVYtFWLPDVHQFDVRVSHQDOHVTXHSXHGHQVHULQYRFD-
dos en tribunales federales. Estos derechos deben diferenciarse de los servicios para las vctimas, reco-
JLGRVHQOD/H\GH'HUHFKRV\5HSDUDFLyQDODV9tFWLPDV9LFWLPV5LJKWVDQG5HVWLWXWLRQ$FW VRRA- de
TXHREOLJDDGHWHUPLQDGRVIXQFLRQDULRVDSURSRUFLRQDUFLHUWRVVHUYLFLRVDODVYtFWLPDVGHOGHOLWR
desde el comienzo de la investigacin penal. En todo caso, se percibe cierto solapamiento entre el con-
cepto de derechos y servicios y diferencias en el reconocimiento de quin es vctima.
'HQWURGHOSURFHVRGHHVSHFLFDFLyQGHORVGHUHFKRVKXPDQRV\HQUHODFLyQFRQHOFRQWH[WRGHFDGDSDtV
(VSDxDSRVHHXQDOHJLVODFLyQHVSHFtFDDYDQ]DGDHQPDWHULDGHYtFWLPDVGHOWHUURULVPRTXHOHVUHFRQRFH
XQDVHULHGHGHUHFKRV\H[SHFWDWLYDV9DURQDHWDODXQTXHTXHGDFDPLQRSRUUHFRUUHUHQFXDQWRD
la adecuacin de su contenido y su efectiva aplicacin. De forma general, pueden citarse:
$/D/H\GHGHVHSWLHPEUHGH5HFRQRFLPLHQWR\3URWHFFLyQ,QWHJUDODODV9tFWLPDVGHO
Terrorismo.
18
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
% (O 5HDO 'HFUHWR GH GH VHSWLHPEUH SRU HO TXH VH DSUXHED HO 5HJODPHQWR GH OD /H\
29/2011, de 22 de septiembre, de Reconocimiento y Proteccin Integral a las Vctimas del Terrorismo.
Segn su art. 1, la Ley 29/2011 tiene por objeto el reconocimiento de las vctimas del terrorismo
y el establecimiento de un marco de indemnizaciones, ayudas, prestaciones, garantas y conde-
FRUDFLRQHVFRQODQDOLGDGGHUHFRQRFHU\DWHQXDUHQODPHGLGDGHORSRVLEOHODVFRQVHFXHQFLDV
GHODDFFLyQWHUURULVWDHQODVYtFWLPDV\HQVXVIDPLOLDVRHQODVSHUVRQDVTXHKD\DQVXIULGRGDxRV
FRPRFRQVHFXHQFLDGHODDFFLyQWHUURULVWD5HVSHFWRGHORVYDORUHV\QDOLGDGGHODOH\GLFHVX
artculo 2:
1. Esta Ley se fundamenta en los valores de memoria, dignidad, justicia y verdad. Memoria, que
salvaguarde y mantenga vivo su reconocimiento social y poltico. Dignidad, simbolizando en las
YtFWLPDV OD GHIHQVD GHO (VWDGR GHPRFUiWLFR GH 'HUHFKR IUHQWH D OD DPHQD]D WHUURULVWD -XVWLFLD
SDUDUHVDUFLUDODVYtFWLPDVHYLWDUVLWXDFLRQHVGHGHVDPSDUR\FRQGHQDUDORVWHUURULVWDV9HUGDG
DOSRQHUGHPDQLHVWRODYLRODFLyQGHORVGHUHFKRVKXPDQRVTXHVXSRQHQODVDFFLRQHVWHUURULVWDV
3DUDHOFXPSOLPLHQWRGHHVWRVYDORUHVOD/H\DUWLFXODXQFRQMXQWRLQWHJUDOGHPHGLGDVTXHFR-
UUHVSRQGH LPSXOVDU H LPSODQWDU D OD$GPLQLVWUDFLyQ *HQHUDO GHO (VWDGR \ D ODV$GPLQLVWUDFLRQHV
3~EOLFDVFRPSHWHQWHVHQFDPLQDGDVDFRQVHJXLUORVVLJXLHQWHVQHVD5HFRQRFHU\SURPRYHUOD
dignidad y la memoria de las vctimas del terrorismo y asegurar la reparacin efectiva y la justicia
FRQODVPLVPDVE'RWDUGHXQDSURWHFFLyQLQWHJUDODODVYtFWLPDVGHOWHUURULVPRF5HVDUFLUDODV
YtFWLPDVPHGLDQWHODVLQGHPQL]DFLRQHV\D\XGDVSUHYLVWDVHQOD/H\GHORVGDxRVSHUVRQDOHV\
PDWHULDOHVVXIULGRVFRPRFRQVHFXHQFLDGHODDFFLyQWHUURULVWDG)RUWDOHFHUODVPHGLGDVGHDWHQ-
FLyQDODVYtFWLPDVGHOWHUURULVPRGRWDQGRDORVSRGHUHVS~EOLFRVGHLQVWUXPHQWRVHFDFHVHQHO
iPELWR GH OD SURWHFFLyQ VRFLDO ORV VHUYLFLRV VRFLDOHV \ VDQLWDULRV H 5HFRQRFHU ORV GHUHFKRV GH
ODVYtFWLPDVGHOWHUURULVPRH[LJLEOHVDQWHODV$GPLQLVWUDFLRQHV3~EOLFDV\DVtDVHJXUDUXQDFFHVR
UiSLGRWUDQVSDUHQWH\HFD]DORVVHUYLFLRVHVWDEOHFLGRVDOHIHFWRI(VWDEOHFHUPHFDQLVPRVGHH-
[LELOL]DFLyQ\FRRUGLQDFLyQHQHOFRQMXQWRGHWUiPLWHVDGPLQLVWUDWLYRVTXHVRQSUHFLVRVSDUDREWHQHU
ODVLQGHPQL]DFLRQHVD\XGDV\SUHVWDFLRQHVSUHYLVWDVHQOD/H\J(VWDEOHFHUXQPDUFRHVSHFtFR
en el tratamiento procesal de las vctimas, especialmente en los procesos en los que sean partes.
3URPRYHUODFRODERUDFLyQ\SDUWLFLSDFLyQGHODVHQWLGDGHVDVRFLDFLRQHV\RUJDQL]DFLRQHVTXHGHV-
GHODVRFLHGDGFLYLODFW~DQFRQWUDHOWHUURULVPRK5HFRQRFHU\DSR\DUDODVSHUVRQDVREMHWRGH
DPHQD]DV\FRDFFLRQHVGHORVJUXSRVWHUURULVWDV\GHVXHQWRUQR
Por su parte, en el mbito vasco, han de mencionarse como normas principales:
&/D/H\GHGHMXQLRGH5HFRQRFLPLHQWR\5HSDUDFLyQDODV9tFWLPDVGHO7HUURULVPR
'(O'HFUHWRGHGHQRYLHPEUHGH'HVDUUROORGHO6LVWHPDGH$VLVWHQFLD,QWHJUDODODV9tFWL-
mas del Terrorismo
La ley 4/2008 tienen como objeto el reconocimiento a las vctimas del terrorismo y el establecimiento de un
VLVWHPDGHSURWHFFLyQ\DVLVWHQFLDDODVSHUVRQDVTXHKD\DQVXIULGRODDFFLyQWHUURULVWDFRQHOQGHUHSDUDU
\DOLYLDUORVGDxRVGHWRGDtQGROHYLQFXODGRVDGLFKDDFFLyQDUW
En los art. 3 y siguientes de recogen cuatro derechos de las vctimas del terrorismo:
DDODMXVWLFLD
EDODGLJQLGDG
FDODUHSDUDFLyQ\
GDODSDUWLFLSDFLyQ
(QORVDUW\VLJXLHQWHVVHFRQJXUDQFRPRGHUHFKRVGHODVYtFWLPDV\GHODVRFLHGDG
HHOGHUHFKRDODYHUGDG\
IHOGHUHFKRDODPHPRULD
Finalmente, en el art. 9 se recogen como derechos de la ciudadana vasca, el derecho a la paz, la libertad
y la convivencia.
Los art. 10 y siguientes regulan un sistema de asistencia integral en forma de prestaciones y medidas
administrativas de reparacin. Todas ellas son compatibles con cualesquiera otras ayudas que los intere-
sados puedan recibir de otras administraciones, siempre que la suma de las mismas no suponga la supera-
FLyQGHOLPSRUWHGHOGDxRVREUHQDQFLDFLyQGHODDFWLYLGDGDVXEYHQFLRQDURXQDGXSOLFDFLyQGHOFRQWHQLGR
GHODFRQFUHWDPRGDOLGDGGHD\XGDTXHVHFRQFHGDDUW
19
En el art. 2 del Decreto 290/2010, de 9 de noviembre, de desarrollo del sistema de asistencia integral a las
vctimas del terrorismo del Gobierno Vasco se recogen los siguientes principios de actuacin:
1. La aplicacin del sistema de asistencia integral atender prioritariamente a los siguientes principios y
QDOLGDGHVGHFRQIRUPLGDGFRQHODUWtFXORGHOD/H\GHGHMXQLR
a. 3URFXUDUHQODPHGLGDGHORSRVLEOHODGHYROXFLyQDODYtFWLPDDODVLWXDFLyQDQWHULRUDODSURYR-
FDFLyQGHOGDxR
b. Favorecer el restablecimiento de la libertad, identidad, vida familiar, social y poltica de la vctima.
c. 3URPRYHUHOUHJUHVRGHODYtFWLPDDVXOXJDUGHUHVLGHQFLD\ODUHLQFRUSRUDFLyQDVXHPSOHRHQ
condiciones adecuadas o, en su caso, el cambio de residencia y una poltica favorable a su inte-
gracin laboral.
d. *DUDQWL]DUODDFFHVLELOLGDGDODVSUHVWDFLRQHVGHOVLVWHPDGHSURWHFFLyQ\DVLVWHQFLDFRQODPi[LPD
celeridad requerida por la situacin de la vctima.
e. $WHQGHUDORVGLVWLQWRViPELWRVTXHDIHFWDQDODYLGDFRWLGLDQDGHODYtFWLPDSDUDODFUHDFLyQGH
FRQGLFLRQHVGHELHQHVWDUTXHSDOLHQHOGDxRRFDVLRQDGRSRUHODFWRWHUURULVWDHQHVWRViPELWRV
/DLQVWUXFFLyQ\UHVROXFLyQGHORVSURFHGLPLHQWRVHVWDUiSUHVLGLGDSRUORVSULQFLSLRVVLJXLHQWHV
a. 3ULQFLSLRGHWUDWRIDYRUDEOHDODVYtFWLPDVWHQLHQGRHQFXHQWDODHVSHFLDOVLWXDFLyQGHYXOQHUDEL-
lidad y desigualdad en que puedan encontrarse, procurando que el procedimiento no d lugar a
nuevos procesos traumticos.
b. 3ULQFLSLRGHFHOHULGDGHYLWDQGRWUiPLWHVIRUPDOHVTXHDODUJXHQRGLFXOWHQHOUHFRQRFLPLHQWRGH
las ayudas o prestaciones. En este sentido, no se requerir aportacin documental al interesado
SDUDSUREDUKHFKRVQRWRULRVRFLUFXQVWDQFLDVFX\DDFUHGLWDFLyQFRQVWHHQORVDUFKLYRVRDQWHFH-
dentes de la administracin actuante.
c. 3ULQFLSLRGHLQPHGLDFLyQSDUDORFXDOVHSURFXUDUiTXHOD'LUHFFLyQGH$WHQFLyQDODV9tFWLPDVGHO
Terrorismo constituya el cauce preferente de relacin directa con las vctimas, de presentacin de
solicitudes y de intermediacin con las instituciones gestoras de las distintas prestaciones y ayu-
das, que contempla el presente Decreto.
d. 3ULQFLSLRGHFRODERUDFLyQLQWHULQVWLWXFLRQDO\OHDOWDGLQVWLWXFLRQDO
7DQWRODQRUPDWLYDHVSDxRODFRPRYDVFDVHJ~QVHSXVRGHUHOLHYHHQXQHVWXGLRDQWHULRUGHOD&XHVWD
UHFRJHQODQHFHVLGDGGHXQWUDWRSDUWLFLSDWLYRSHUVRQDOL]DGR\RLQGLYLGXDOL]DGRGHODVGLIHUHQWHV
administraciones que tratan con las vctimas del terrorismo.
(QGHQLWLYDGHORVDUJXPHQWRVH[SXHVWRVDORODUJRGHHVWHFDStWXORWDQWRGHFDUiFWHUYLFWLPROyJLFRFRPR
normativo, se deriva la pertinencia de elaborar una gua de buenas prcticas en el trato con vctimas del
WHUURULVPR6XREMHWLYRQDOHVODHYLWDFLyQGHODYLFWLPL]DFLyQVHFXQGDULD\ODDWHQFLyQDODVSDUWLFXODULGDGHV
de la victimizacin terrorista.
20
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
III. {2VJOFTTPOWDUJNBTZRVTJHOJmDB
ser vctima?
1LQJXQDYtFWLPDSXHGHVHUUHGXFLGDDVXVXIULPLHQWR$ULDV
Las vctimas del terrorismo son aquellas personas que han sufrido un delito de terrorismo22. El concepto de
vctima se ha convertido en un trmino valorativo y no meramente descriptivo. Quiz no pueda librarse de
VXRULJHQHWLPROyJLFR7DPDULW(QWRGRFDVRGHVGHXQSXQWRGHYLVWDFLHQWtFRVXXVRREHGHFHDO
intento de sistematizar el conocimiento y explicar la realidad compleja, partiendo de que ser vctima no es
una barrera entre seres humanos, sino, al contrario, afecta a la humanidad compartida por todos, incluso
por aquellos que pueden negarla23.
1. Concepto jurdico
,QFOXVLRQHV\H[FOXVLRQHVHQODQRUPDWLYDJHQHUDOVREUHYtFWLPDV
7UDGLFLRQDOPHQWHHQHO'HUHFKRSHQDOODYtFWLPDVHGHQHFRPRHOVXMHWRSDVLYRRODSHUVRQDVREUHTXLHQ
recae la accin criminal o sufre las consecuencias nocivas de dicha accin en s misma, en sus bienes o en
VXVGHUHFKRV(QODQRUPDWLYDHVSHFtFDVREUHGLVWLQWRVWLSRVGHYtFWLPDVVHHVWDEOHFHQORVUHTXLVLWRVSDUD
el reconocimiento de la condicin de vctima, de cara a la titularidad de ciertos derechos y/o prestaciones.
En el mbito penal y procesal se habla de un proceso de renacimiento de la vctima en la esfera de la
justicia penal. Algunos autores observan aqu el riesgo de un choque de derechos entre vctimas e infracto-
res, sin embargo, las colisiones entre derechos se producen independientemente de la intervencin de las
vctimas y suponen algo cotidiano en el mbito social y jurdico que debe resolverse conforme a la cultura y
las reglas de un Estado democrtico de Derecho.
$FRQWLQXDFLyQVHUHSURGXFHWH[WXDOPHQWHODGHQLFLyQGHYtFWLPDUHFRJLGDHQORVGRVWH[WRVQRUPDWLYRV
internacionales ms relevantes en la materia y en la Ley espaola del Estatuto de la vctima.
RESOLUCIN 40/34 DE 1985 de LA ASAMBLEA GENERAL DE LA ONU que aprueba la Declaracin
sobre los principios fundamentales de justicia para las vctimas de delitos y de abuso de poder:
$/DVYtFWLPDVGHGHOLWRV
6HHQWHQGHUiSRUYtFWLPDVODVSHUVRQDVTXHLQGLYLGXDORFROHFWLYDPHQWHKD\DQVXIULGRGDxRVLQ-
FOXVLYHOHVLRQHVItVLFDVRPHQWDOHVVXIULPLHQWRHPRFLRQDOSpUGLGDQDQFLHUDRPHQRVFDERVXVWDQFLDO
GHORVGHUHFKRVIXQGDPHQWDOHVFRPRFRQVHFXHQFLDGHDFFLRQHVXRPLVLRQHVTXHYLROHQODOHJLVODFLyQ
penal vigente en los Estados Miembros, incluida la que proscribe el abuso de poder.
3RGUiFRQVLGHUDUVHYtFWLPDDXQDSHUVRQDFRQDUUHJORDODSUHVHQWH'HFODUDFLyQLQGHSHQGLHQ-
WHPHQWHGHTXHVHLGHQWLTXHDSUHKHQGDHQMXLFLHRFRQGHQHDOSHUSHWUDGRUHLQGHSHQGLHQWHPHQWH
GHODUHODFLyQIDPLOLDUHQWUHHOSHUSHWUDGRU\ODYtFWLPD(QODH[SUHVLyQYtFWLPDVHLQFOX\HDGHPiV
en su caso, a los familiares o personas a cargo que tengan relacin inmediata con la vctima directa
21
\ D ODV SHUVRQDV TXH KD\DQ VXIULGR GDxRV DO LQWHUYHQLU SDUD DVLVWLU D OD YtFWLPD HQ SHOLJUR R SDUD
prevenir la victimizacin.
3. Las disposiciones de la presente Declaracin sern aplicables a todas las personas sin distincin al-
JXQD\DVHDGHUD]DFRORUVH[RHGDGLGLRPDUHOLJLyQQDFLRQDOLGDGRSLQLyQSROtWLFDRGHRWUDtQGROH
creencias o prcticas culturales, situacin econmica, nacimiento o situacin familiar, origen tnico o
social, o impedimento fsico.
DIRECTIVA 2012/29/UE, DE 25 DE OCTUBRE, por la que se establecen normas mnimas sobre los
derechos, el apoyo y la proteccin a las vctimas de los delitos:
&RQDUUHJORDODSUHVHQWH'LUHFWLYDVHHQWHQGHUiSRU
DYtFWLPD
LODSHUVRQDItVLFDTXHKD\DVXIULGRXQGDxRRSHUMXLFLRHQHVSHFLDOOHVLRQHVItVLFDVRPHQWDOHVGD-
xRVHPRFLRQDOHVRXQSHUMXLFLRHFRQyPLFRGLUHFWDPHQWHFDXVDGRSRUXQDLQIUDFFLyQSHQDO
LLORVIDPLOLDUHVGHXQDSHUVRQDFX\DPXHUWHKD\DVLGRGLUHFWDPHQWHFDXVDGDSRUXQGHOLWR\TXH
KD\DVXIULGRXQGDxRRSHUMXLFLRFRPRFRQVHFXHQFLDGHODPXHUWHGHGLFKDSHUVRQD
EIDPLOLDUHVHOFyQ\XJHODSHUVRQDTXHFRQYLYHFRQODYtFWLPD\PDQWLHQHFRQHOODXQDUHODFLyQSHU-
VRQDOtQWLPD\FRPSURPHWLGDHQXQKRJDUFRP~Q\GHPDQHUDHVWDEOH\FRQWLQXDORVIDPLOLDUHVHQOtQHD
GLUHFWDORVKHUPDQRV\KHUPDQDV\ODVSHUVRQDVDFDUJRGHODYtFWLPD
/RV(VWDGRVPLHPEURVSRGUiQHVWDEOHFHUSURFHGLPLHQWRV
DSDUDOLPLWDUHOQ~PHURGHIDPLOLDUHVTXHSXHGDQDFRJHUVHDORVGHUHFKRVHVWDEOHFLGRVHQODSUHVHQWH
'LUHFWLYDWHQLHQGRHQFXHQWDODVFLUFXQVWDQFLDVHVSHFtFDVGHFDGDFDVR\
ESRUORTXHUHVSHFWDDODSDUWDGROHWUDDLQFLVRLLSDUDGHWHUPLQDUTXpIDPLOLDUHVWLHQHQSULRULGDGHQ
UHODFLyQFRQHOHMHUFLFLRGHORVGHUHFKRVHVWDEOHFLGRVHQODSUHVHQWH'LUHFWLYD
6LELHQHQOD'LUHFWLYDVHHVSHFLFDQGHUHFKRVSDUDODVYtFWLPDVTXHGHQXQFLDQVHJ~QVXDUWtFXOR
Los Estados miembros garantizarn que el acceso a los servicios de apoyo a las vctimas no dependa de
que la vctima presente una denuncia formal por una infraccin penal ante una autoridad competente.
Ley del Estatuto de la vctima, aprobada por el Congreso el 16 de abril de 2015, norma por la que se
transpone la Directiva 2012/29/UE:
$UW/DVGLVSRVLFLRQHVGHHVWD/H\VHUiQDSOLFDEOHV
D&RPRYtFWLPDGLUHFWDDWRGDSHUVRQDItVLFDTXHKD\DVXIULGRXQGDxRRSHUMXLFLRVREUHVXSURSLDSHU-
VRQDRSDWULPRQLRHQHVSHFLDOOHVLRQHVItVLFDVRSVtTXLFDVGDxRVHPRFLRQDOHVRSHUMXLFLRVHFRQyPLFRV
directamente causados por la comisin de un delito.
E&RPRYtFWLPDLQGLUHFWDHQORVFDVRVGHPXHUWHRGHVDSDULFLyQGHXQDSHUVRQDTXHKD\DVLGRFDXVD-
GDGLUHFWDPHQWHSRUXQGHOLWRVDOYRTXHVHWUDWDUHGHORVUHVSRQVDEOHVGHORVKHFKRV
$VXFyQ\XJHQRVHSDUDGROHJDOPHQWHRGHKHFKR\DORVKLMRVGHODYtFWLPDRGHOFyQ\XJHQR
VHSDUDGROHJDOPHQWHRGHKHFKRTXHHQHOPRPHQWRGHODPXHUWHRGHVDSDULFLyQGHODYtFWLPD
FRQYLYLHUDQFRQHOORVDODSHUVRQDTXHKDVWDHOPRPHQWRGHODPXHUWHRGHVDSDULFLyQKXELHUDHV-
WDGRXQLGDDHOODSRUXQDDQiORJDUHODFLyQGHDIHFWLYLGDG\DORVKLMRVGHHVWDTXHHQHOPRPHQWR
GHODPXHUWHRGHVDSDULFLyQGHODYtFWLPDFRQYLYLHUDQFRQHOODDVXVSURJHQLWRUHV\SDULHQWHVHQ
lnea recta o colateral dentro del tercer grado que se encontraren bajo su guarda, personas sujetas
a su tutela o curatela o que se encontraren bajo su acogimiento familiar.
(QFDVRGHQRH[LVWLUORVDQWHULRUHVDORVGHPiVSDULHQWHVHQOtQHDUHFWD\DVXVKHUPDQRVFRQ
preferencia, entre ellos, del que ostentara la representacin legal de la vctima.
/DVGLVSRVLFLRQHVGHHVWD/H\QRVHUiQDSOLFDEOHVDWHUFHURVTXHKXELHUDQVXIULGRSHUMXLFLRVGHUL-
vados del delito.
El reconocimiento de la condicin de vctima resulta independiente de la nacionalidad y del estatuto admi-
nistrativo de la persona. No obstante, de esta ley se ha criticado, entre otras cuestiones, la exclusin de las
22
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
vctimas indirectas de otros delitos que no sean asesinatos o secuestros, sin perjuicio de que la legislacin
HVSHFtFDHQPDWHULDGHYtFWLPDVGHOWHUURULVPRSXHGDVHUPiVIDYRUDEOH
1.2. &RQVLGHUDFLyQSDUWLFXODUGHODQRUPDWLYDHVSDxROD\YDVFDHVSHFtFDVVREUHYtFWL-
mas del terrorismo
1RUPDWLYDHVSDxROD
(QODQRUPDWLYDHVSDxRODVHGLIHUHQFLDHQWUHGHVWLQDWDULRVJHQHUDOHVDUWGHOD/H\24 y titu-
laresGHORVGHUHFKRV\SUHVWDFLRQHVTXHUHJXODODOH\DUWHQFX\RDUWVHUHDOL]DQXQDVHULHGH
delimitaciones. El art. 5 alude a las personas amenazadas como objetos de especial atencin25.
6HJ~QVHGHWDOODHQODZHEGHO0LQLVWHULRGHO,QWHULRU26, pueden diferenciarse los requisitos que han de
reunirse para el reconocimiento de las ayudas y prestaciones ordinarias y la regulacin relativa a las
ayudas extraordinarias. Adems, dado su inters para la presente gua, mencionaremos el programa de
atencin domiciliaria.
1) Requisitos para el reconocimiento de las ayudas y prestaciones ordinarias:
&XDQGRHQYLUWXGGHVHQWHQFLDUPHVHOHVKXELHUHUHFRQRFLGRHOGHUHFKRDVHULQGHPQL]DGRVHQ
FRQFHSWRGHUHVSRQVDELOLGDGFLYLOSRUORVKHFKRV\GDxRVFRQWHPSODGRVHQODOH\
&XDQGRVLQPHGLDUWDOVHQWHQFLDVHKXELHVHQOOHYDGRDFDERODVRSRUWXQDVGLOLJHQFLDVMXGLFLDOHV
o incoado los procesos penales para el enjuiciamiento de los delitos. En estos casos, la condicin
GHYtFWLPDRGHUHFKRKDELHQWHODHQWLGDGGHORVGDxRVVXIULGRVODQDWXUDOH]DGHORVDFWRVRKHFKRV
FDXVDQWHV\ORVGHPiVUHTXLVLWRVOHJDOPHQWHH[LJLGRVSRGUiQDFUHGLWDUVHDQWHHOyUJDQRFRPSHWHQWH
GHOD$GPLQLVWUDFLyQ*HQHUDOGHO(VWDGRSRUFXDOTXLHUPHGLRGHSUXHEDDGPLVLEOHHQGHUHFKR
2) En cuanto a las ayudas extraordinarias y ayudas a personas amenazadas, siendo compatibles
con las ayudas ordinarias:
(O0LQLVWHULRGHO,QWHULRUSRGUiFRQFHGHUD\XGDVH[WUDRUGLQDULDVSDUDSDOLDUVLWXDFLRQHVGHQHFHVLGDG
SHUVRQDORIDPLOLDUSOHQDRLQVXFLHQWHPHQWHFXELHUWDVSRUHOUpJLPHQGHD\XGDVHLQGHPQL]DFLRQHV
RUGLQDULDVHQORVVLJXLHQWHVFDVRV
(QORVVXSXHVWRVGHGDxRVSHUVRQDOHVODVD\XGDVSRGUiQFXEULUQHFHVLGDGHVVRFLDOHVVDQLWDULDV
psicolgicas o educativas.
(QORVVXSXHVWRVGHGDxRVPDWHULDOHVODVD\XGDVSRGUiQFXEULUODDGDSWDFLyQRFDPELRGHYLYLHQGD
FXDQGRODVVHFXHODVGHODWHQWDGRWHUURULVWDDVtORH[LMDQDVtFRPRDTXHOODVRWUDVQHFHVLGDGHVSHU-
sonales o familiares derivadas de la accin terrorista.
3RGUiQVHUVROLFLWDGDVSRUODVYtFWLPDVRIDPLOLDUHVTXHFRQYLYDQFRQHOODVRELHQVHUSURPRYLGDVGH
RFLRSRUHO0LQLVWHULRGH,QWHULRUHQDWHQFLyQDODQHFHVLGDGGHWHFWDGD
Las personas que acrediten sufrir situaciones de amenazas o coacciones directas y reiteradas, pro-
FHGHQWHVGHRUJDQL]DFLRQHVWHUURULVWDVWHQGUiQGHUHFKRDSHUFLELUD\XGDVH[WUDRUGLQDULDVTXHIDFL-
liten el traslado de localidad, abandono de vivienda, gastos de escolarizacin y otros que guarden
UHODFLyQFRQGLFKDVLWXDFLyQ
)LQDOPHQWHFRPREHQHFLDULRVGHOSURJUDPDGHDWHQFLyQGRPLFLOLDULDDYtFWLPDVGHOWHUUR-
rismo, el folleto informativo del Ministerio del Interior indica lo siguiente:
23
El programa tiene como destinatarios al colectivo de vctimas del terrorismo y a sus familias. En
orden al establecimiento de una priorizacin en las visitas se tendrn en cuenta criterios tales
como el grado de invalidez permanente que sufra la persona o el de la necesidad econmica,
VRFLDORIDPLOLDUGHOLQGLYLGXR$VtODLQWHUYHQFLyQSRGUtDGDUSULRULGDGDORVVLJXLHQWHVFROHFWLYRV
)DPLOLDUHVGHIDOOHFLGRV
*UDQGHVLQYiOLGRVRLQFDSDFLWDGRVGHFDUiFWHUSHUPDQHQWH
2WUDVYtFWLPDVGLUHFWDVRIDPLOLDUHVFRQHVSHFLDOQHFHVLGDGVRFLDOHFRQyPLFDIDPLOLDURGH
otro tipo que aconseje la intervencin social.
6HLQFOXLUiDDTXHOODVYtFWLPDV\IDPLOLDUHVTXHVHHQFXDGUHQHQORVFDVRVDQWHULRUHV\TXHKD-
yan sido derivadas por cualquier otra institucin.
27 Adaptacin del concepto empleado por el Prof. Echebura en las lecciones del Posgrado de Vctimas de Experiencias Traumticas de
OD839(+8(QODDFWXDOLGDGGHVGHXQDSHUVSHFWLYDORVyFDHO&HQWUR6XSHULRUGH,QYHVWLJDFLRQHV&LHQWtFDVGHVDUUROODXQSUR\HFWR
de investigacin sobre el concepto de vctima y su sufrimiento, liderada por los investigadores Jos Antonio Zamora Zaragoza y Manuel
Reyes Mate Ruprez, en el que participa el IVAC/KREI.
24
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
25
Como subrayan Jos Antonio Zamora y Manuel Reyes Mate, para la consideracin social de vctima deben
darse dos reconocimientos:
DHOUHFRQRFLPLHQWRGHXQVXIULPLHQWRTXHSXHGHQRGDUVHVLPHGLDOHMDQtDItVLFDRHPSiWLFD
EHOUHFRQRFLPLHQWRGHVXFDUiFWHULQWROHUDEOH/DYtFWLPDYLVLELOL]DODLQMXVWLFLDGRQGHQRKD\MXVWLFDFLyQ\H[L-
JHUHFRQRFLPLHQWRHQODKXPDQLGDGFRPSDUWLGDQR~QLFDPHQWHHQODYLYHQFLDGHVXVXIULPLHQWR$ULDV
9LFWLPL]DFLyQLQGLUHFWDP~OWLSOH\RFXOWD\VXVGLPHQVLRQHVREMHWLYDV\VXEMHWLYDV
A lo largo de las pginas anteriores nos hemos referido a las vctimas directas o indirectas. As lo reconoce
la normativa aludida, si bien con un carcter restrictivo. A continuacin, aclararemos este concepto as como
otros que pueden resultar relevantes en los procesos de victimizacin y sus efectos.
Victimizacin indirecta28: la victimizacin indirecta es aquella que recae sobre las personas que tienen
una relacin estrecha con la vctima directa, es decir, tiene que haber un vnculo, que puede ser tanto
IDPLOLDUFRPRGHDQLGDGRODERUDOFRQODSHUVRQDGDPQLFDGD(QJHQHUDOODVOH\HVVXHOHQHVWDEOHFHU
como vctimas indirectas, a efectos de reparacin civil cuando fallece la vctima directa, a las parejas, hijos
\SDGUHVGHODYtFWLPDGLUHFWD7DPELpQODVSHUVRQDVTXHDWLHQGHQDODVYtFWLPDVSHUVRQDOVDQLWDULR\GH
HPHUJHQFLDVSROLFtDVPLHPEURVGHORVVHUYLFLRVGHDWHQFLyQDODVYtFWLPDVHWFpWHUDSXHGHQVXIULUYLFWL-
mizacin indirecta y, en delitos como el terrorismo, la sociedad en su conjunto puede considerarse como
vctimas indirectas en lo que se conoce como procesos de victimizacin difusa.
Fue como un tema tab, quiz para proteger ... nunca hemos
sabido el dolor que ha podido sentir ... cada uno lo hemos vivido
de diferente manera, no s por qu, si por la fuerza de cada
uno, de todos los hermanos, solo una tuvo problemas graves...,
de estar ms muerta que viva ... Cada mente es un mundo
... No tuvimos opcin de ir a un psiclogo y muchas veces no
decas nada por no hacer ms dao ... Despus de aos, salen
cosas ... cuando los expertos hablan de un plazo de meses para
recuperarse, no creo que sea as *'-
28 Estos trminos, as como el de victimizacin secundaria, han sido trabajados con los alumnos de Victimologa del grado en
Criminologa de la UPV/EHU del curso 2014-2015, bajo la direccin de su Profesora Gema Varona, y se recogen en el Diccionario en lnea
HQFRQVWUXFFLyQHQODSiJLQDZHEGHOD6RFLHGDG9DVFDGH9LFWLPRORJtDKWWSZZZVRFLHGDGYDVFDYLFWLPRORJLDRUJ
26
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
27
6REUHODHGXFDFLyQ\ODFLXGDGDQtD0DUWKD1XVVEDXPQRVDGYLHUWH/RVFLXGDGDQRVGHPRFUiWL-
cos responsables que cultivan su humanidad necesitan la habilidad de contemplarse no simplemente como
ciudadanos de alguna regin local o de un grupo, sino tambin y sobre todo, como seres humanos unidos
D WRGRV ORV GHPiV SRU OD]RV GH UHFRQRFLPLHQWR \ FXLGDGR concern 3HUR ORV FLXGDGDQRV QR SXHGHQ
UHH[LRQDU ELHQ VREUH OD VROD EDVH GHO UHFRQRFLPLHQWR IDFWXDO (V QHFHVDULD WDPELpQ OR TXH 1XVVEDXP
denomina la imaginacin narrativa, la capacidad de pensar cmo sera estar en el lugar de la otra persona
y comprender las emociones, deseos y anhelos que alguien as pudiera experimentar.
5HVXOWDWDPELpQLQWHUHVDQWHODSUREOHPDWL]DFLyQGHOFRQFHSWRGHQHFHVLGDGHVGHODVYtFWLPDV*RQ]iOH]
/DUUDXUL\HQFRQFUHWRGHODVYtFWLPDVGHWHUURULVPR3HPEHUWRQ6HJ~QVHKDLQGLFDGR
anteriormente, la mayor parte de dichas necesidades parecen haber sido recogidas en derechos, ms o
PHQRV SURJUDPiWLFRV (Q RSLQLyQ GH 6LPPRQGV OD GHPDQGD GH DWHQGHU ODV QHFHVLGDGHV GH ODV
vctimas puede resultar problemtica dentro de polticas sociales con restricciones presupuestarias.
28
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
la historia previa de las vctimas ya que la vivencia de otras situaciones traumticas o problemas de diversa
tQGROHSXHGHQDIHFWDUODVUHDFFLRQHVDQWHODYLFWLPL]DFLyQ(QHVWHVHQWLGRODVSHUVRQDVTXHWUD-
EDMDQFRQODVYtFWLPDVGHEHQD\XGDUODVDLGHQWLFDUORVHOHPHQWRVTXHSXHGHQIDFLOLWDUOHVHQIUHQWDUVHDOD
situacin y proporcionar informacin y ayuda a la propia red de apoyo de la vctima.
$OJXQRVHIHFWRVGHODYLFWLPL]DFLyQWHUURULVWD
29
o su vivienda o lugar de trabajo ha sido daado, o si la comunidad donde residen no les reconoce
FRPRYtFWLPDV1HULDDQG/LW]
FQRVHFXHQWDFRQUHFXUVRVGHDSR\RDOJXQDVPXMHUHVSHUVRQDVVLQSDUHMDRIDPLOLDGHRULJHQ
LQPLJUDQWHVLQWUDEDMRFRQSUREOHPDVGHVDOXGHWF1HULDHWDO0XOGRRQ\'RZQHV
/DVSHUVRQDVTXHWUDEDMDQFRQYtFWLPDVGHEHQSRGHULGHQWLFDUFXiQGRHVQHFHVDULDXQDGHULYDFLyQD
servicios que puedan apoyar en estos aspectos a las vctimas.
30
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
30 Desde el campo de la Victimologa, llama la atencin la ausencia de estudios internos sobre la recuperacin de las vctimas directas
e indirectas de los secuestros. En contraste, Mxico y, particularmente, Colombia son los pases latinoamericanos donde ms se est
investigando este tipo de victimizacin, segn puede observarse de la bibliografa citada.
31
IV. Qu es la victimizacin secundaria,
RV GBDUPSFT JOnVZFO FO FMMB Z QPS
qu debe prevenirse y repararse?
A nivel del Ayuntamiento muy mal, estoy muy dolida ... ni una
calle ... hasta le han hecho llorar a mi madre ... por mis padres,
un homenaje, nunca nada, nada La gente del pueblo es
cobarde, dicen que te apoyan, qu te van a apoyar? ...*'-
La victimizacin secundaria constituye una falta de entendimiento del sufrimiento, del impacto y las
consecuencias de la victimizacin primaria manifestada mediante una serie de conductas o actitudes.
Supone un dao aadido posterior al de la victimizacin primaria. El dao se debe principalmente a una
actitud negligente o a una falta de humanidad que hace que la vctima se sienta cuestionada, confundida
o agobiada por los trmites, o que reviva de forma innecesaria el suceso traumtico sufrido. Produce
VHQWLPLHQWRVGHVROHGDGLQFRPSUHQVLyQIDOWDGHD\XGD\GHVFRQDQ]DKDFLDODVLQVWLWXFLRQHV\DKRQGDR
prolonga en el tiempo los efectos de la victimizacin primaria.
32
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
(QHOFDVRGHOWHUURULVPR\HQUHIHUHQFLDDODMXVWLFLDSHQDOFRPR\DGHVWDFDPRVHQRWURHVWXGLR'HOD
&XHVWD %DFD GHWDOOD ODV SDUWLFXODULGDGHV GH OD YLFWLPL]DFLyQ VHFXQGDULD HQ HO FDVR GHO WHUURULVPR
GH(7$\TXHSRGUtDQH[WUDSRODUVHHQGHWHUPLQDGDVFRQGLFLRQHVDRWURVJUXSRVWHUURULVWDV6HUHHUHDOD
MXVWLFDFLyQSRUSDUWHGHOYLFWLPDULRGHVXDFFLyQPRVWUiQGRVHLQFOXVRRUJXOORVRRVDWLVIHFKRGHHOODEsta
SRVWXUDHVJHQHUDOPHQWHDSR\DGDSRUVXVSDUWLGDULRV\ODYtFWLPDQRSHUFLEHGHIRUPDFODUD\GHQLGDHO
UHSURFKHVRFLDOTXHVXHOHDFRPSDxDUDOUHVWRGHORVGHOLWRV\TXHHVFRQVXVWDQFLDOSRUHMHPSORDORVGHOL-
WRVVH[XDOHV(VSRUHOORTXHODVHJXQGDYLFWLPL]DFLyQFOiVLFDHQHOFDVRGHODVYtFWLPDVGHOWHUURULVPRVH
DFRPSDxDGHXQDxDGLGRHODJUHVRUQRVHFRQVLGHUDFXOSDEOHVLQRTXHFXOSDDODYtFWLPDGLUHFWDRLQGLUHF-
WDPHQWH\ODYtFWLPDSHUFLEHFODUDPHQWHTXHHVWDDSUHFLDFLyQHVFRPSDUWLGDSRURWUDVPXFKDVSHUVRQDV
3DUDODYtFWLPDGDUVHFXHQWDGHHVWR\PXFKDVYHFHVORSDOSDGHIRUPDFRQVLVWHQWHHQHODFWRGHOMXLFLR
GHODJUHVRUVXSRQHGHVFRQFLHUWR\DXPHQWRGHODVHQVDFLyQGHDEDQGRQR\GHIDOWDGHDSR\RVRFLDOTXH
como veremos, es uno de los factores ms importantes de proteccin ante los efectos psicolgicos del
DWHQWDGR
El concepto de victimizacin secundaria puede relacionarse con los conceptos de desvictimizacin, recupe-
UDFLyQ\UHVLOLHQFLDDPSOLDPHQWHHVWXGLDGRVHQODOODPDGD9LFWLPRORJtDSRVLWLYD5RQHO\7RUHQ
En ella se reclama una perspectiva nueva sobre las vctimas: en lugar de enfatizar sus riesgos y vulnera-
bilidades, se trata de apreciar sus potencialidades y contribuir a las posibilidades de crecimiento personal,
previniendo la gravedad del impacto y las consecuencias del delito, sin frivolizarlas y descontextualizarlas.
Los que estamos aqu hemos hecho lo que creamos que haba
que hacer, al margen de los costes Lo que nos ha pasado ha
sido algo desgraciado, pero tambin hay algo de orgullo, por
haber hecho las cosas que creamos tenamos que hacer, lo que
nuestra obligacin ciudadana nos dictaba 35
Para los procesos de recuperacin o resiliencia, desde una perspectiva analtica conductual en Victimologa
'LOOHQEXUJHUVHGHVWDFDODLPSRUWDQFLDGHOWLSRGHYLFWLPL]DFLyQODKLVWRULDSHUVRQDO\HOFRQWH[WR
en que se encuentran o las contingencias que tienen que afrontar las vctimas, lo que incluye sus redes de
33
apoyo. Por tanto, minimizar la victimizacin secundaria implica favorecer el contexto de recuperacin. En
WpUPLQRVWHUDSpXWLFRVUHFXSHUDUVHVLJQLFDSRGHUOOHYDUXQDYLGDORPiVQRUPDOSRVLEOHYHQFHURFRQWURODU
los sentimientos de impotencia, desesperanza y baja autoestima, conseguir ser personas autnomas y con
control de sus vidas, para lo cual resulta fundamental el reconocimiento social e institucional de la injusticia
VXIULGD(QHVWHVHQWLGR&iUGHQDV\$OEHUWtQUHFDOFDQHOWUDEDMRFRQODVXEMHWLYLGDG\FRWLGLDQLGDGGH
las vctimas para evitar la victimizacin secundaria.
Aunque se haya experimentado una cierta mejora, las vctimas del terrorismo en el Pas Vasco tienen
marcadas muchas expresiones y gestos de falta de reconocimiento, apoyo inadecuado, incomprensin, falta
de sensibilidad, indiferencia y/o rechazo, segn comprobamos en 2013 el estudio basado en cuestionarios a
IDPLOLDUHVGHSHUVRQDVDVHVLQDGDVSRUJUXSRVWHUURULVWDVHQHO3DtV9DVFRIXQGDPHQWDOPHQWH(7$GH
OD&XHVWD\GHOFXDOUHSURGXFLPRVORVVLJXLHQWHVJUiFRVLOXVWUDWLYRVGHODYLFWLPL]DFLyQVHFXQGDULD
por parte de diversos agentes.
34
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
35
36
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
37
38
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
39
&RQHVWH~OWLPRJUiFRFRPRIRUPDGHYLFWLPL]DFLyQVHFXQGDULDTXHQRVDIHFWDTXHUHPRVUHHMDUODIDOWD
de investigaciones universitarias que consideren el principio de participacin de las vctimas en su diseo
y elaboracin.
40
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
Probablemente sea el mbito de la violencia de gnero y domstica donde se han dado mayores avances,
a escala internacional e interna y en diferentes mbitos31, en protocolos de buenas prcticas dirigidos a pre-
venir e intervenir en los procesos de victimizacin. As, en nuestro pas existen diversos protocolos para la
implantacin de la orden de proteccin, para la coordinacin entre los rdenes jurisdiccionales penal y civil,
para la coordinacin de las fuerzas y cuerpos de seguridad, los rganos judiciales, los mdicos forenses,
ORVOHWUDGRVORVVFDOHVORVVHUYLFLRVVRFLDOHVHWFpWHUD32.
6HJ~QVHLQGLFDHQODSiJLQDZHEGHO3RUWDOGHOD$GPLQLVWUDFLyQGH-XVWLFLDODV2FLQDVGH$VLVWHQFLDDODV
Vctimas tienen protocolarizada su actuacin respecto de la violencia de gnero y/o domstica, las vctimas
GHWUiFR0LQLVWHULRGH-XVWLFLDODVSHUVRQDVDIHFWDGDVSRUORVFDVRVGHVXVWUDFFLyQGHUHFLpQQDFLGRV33,
sucesos con vctimas mltiples. Desde el Ministerio del Interior, siguiendo la normativa de la UE, tambin
se han elaborado protocolos de atencin a vctimas de delitos de odio en 2014, incluyendo un trptico infor-
mativo. Los protocolos de actuacin mencionados se centran particularmente en el apoyo psicolgico de la
vctima y en la coordinacin de diferentes profesionales.
Puede aludirse tambin a otros documentos generados desde la esfera privada de atencin a vctimas
de delitos, como el Declogo de Prevencin de Maltrato Institucional a la Infancia y Adolescencia, de la
Asociacin Vasca para la Ayuda a la Infancia Maltratada, que pone de relieve la responsabilidad personal
de las personas que tratan con menores en la prevencin de lo que, en parte, puede considerarse como
YLFWLPL]DFLyQ VHFXQGDULD HQ GLIHUHQWHV iPELWRV VDOXG MXVWLFLD PHGLRV GH FRPXQLFDFLyQ HWF (Q GLFKR
Declogo se dice: 3ROtWLFRVDVWpFQLFRV\DX[LOLDUHVPpGLFRV\SHUVRQDOGHHQIHUPHUtDGRFHQWHVSHUVR-
QDOGHDGPLQLVWUDFLyQ\VHUYLFLRVMXHFHVVFDOHV\DERJDGRVDVSHULRGLVWDV\SHUVRQDVPLHPEURVGHODV
21*GHEHQDVXPLUTXHHOSULPHUQLYHOGHUHVSRQVDELOLGDGHQODSUHYHQFLyQGHOPDOWUDWRLQVWLWXFLRQDOHV
DEVROXWDPHQWHSHUVRQDO
(Q HO iPELWR GH ORV PHGLRV GH FRPXQLFDFLyQ YpDVH ,QVWLWXWR 2FLDO GH 5DGLR \ 7HOHYLVLyQ &IU OD 5HVROXFLyQ GH
579(6REUHODFRQVWUXFFLyQPHGLiWLFDGHODVYtFWLPDVGHOWHUURULVPRYLG6iQFKH]'XDUWH9pDVHWDPELpQODLQLFLDWLYDGHO&HQWUR
Canadiense de Recursos para Vctimas del Delito, accesible en http://crcvc.ca/publications/if-the-media-calls/, que ofrece una gua titulada
Si los medios llaman. En 2013, el Programa de Apoyo a Vctimas del Ministerio chileno del Interior y Seguridad Pblica organiz un
Seminario Internacional titulado Victimizacin secundaria y medios de comunicacin. Desde un punto de vista ms tcnico, vid. El
Manual de 2011 SAFE-COMMS de Gestin de la Comunicacin de Crisis Terroristas es el resultado del proyecto del 7PM SAFE-COMMS,
QDQFLDGRSRUOD8QLyQ(XURSHDEDMRVX6pSWLPR3URJUDPD0DUFR30KWWSZZZVDIHFRPPVHX
32 En el mbito vasco pueden citarse, entre otros, el Protocolo de actuacin de la Ertzaintza en violencia de gnero dentro de la poltica
de Gestin de Calidad del Departamento de Seguridad y el Plan de Actuacin del Gobierno Vasco contra la violencia de gnero, centrado
en la atencin a las vctimas, la coordinacin de los servicios de atencin y la sensibilizacin ciudadana.
9pDQVHHQKWWSVZZZDGPLQLVWUDFLRQGHMXVWLFLDJREHVSDMSXEOLFRFLXGDGDQRVHUYLFLRVSDUDBWLYLFWLPDVSURWRFRORVBGHBDFWXDFLRQXWS
FB6%.[//0066]3\[%]&3RVJ]7G7]%J([1M$V]$YJZ%MF1Q$ZVY0%-/-T,X-JDG[:-KUJ,HYJ<*-$7*';$-
$5.Z*X[D&[5\BI,$[XM\T1FX'I$H6[13B)7JW]4&,10]\Z759)$3VT6MVGOG/G-46(Y88W46=4Q=/]=I-
48W64NK26([318W51'%-9N(]67=*670Z2'$ &IU HO 5HDO 'HFUHWR GH GH HQHUR SRU HO TXH VH DSUXHED HO 3URWRFROR
QDFLRQDOGHDFWXDFLyQPpGLFRIRUHQVH\GHSROLFtDFLHQWtFDHQVXFHVRVFRQYtFWLPDVP~OWLSOHVHQUHODFLyQFRQHOWUDWDPLHQWRGHORVUHVWRV
humanos y la informacin sobre los fallecidos. En el portal de la administracin de justicia se puede encontrar informacin sobre el apoyo
a las familias.
41
Yo me pona de mal humor con los homenajes porque no puede
haber diferencias entre las vctimas, muertos de primera y de
segunda, dependiendo de qu cargo o profesin tena. Es algo
que me desespera (
Finalmente tambin hemos revisado otros protocolos, que sin tener que ver con vctimas de delitos, en-
fatizan evitar la indiferencia, la frialdad, la frivolidad y el desconocimiento, subrayando la inadecuacin de
XWLOL]DUGHWHUPLQDGDVH[SUHVLRQHV$VRFLDFLyQ8PDPDQLWDVI
Cuando hablamos de protocolos, guas o manuales de buenas prcticas nos referimos a textos diferentes
a lo que se considera un estatuto o carta de derechos de las vctimas. Los primeros enfatizaran los es-
WiQGDUHVLQWHUQDFLRQDOHVGHDFWXDFLyQ\ODVREOLJDFLRQHVGHODVLQVWLWXFLRQHV\DJHQWHVTXHVHUHODFLRQDQ
FRQODVYtFWLPDV)5$LQFOX\HQGRDVSHFWRVUHIHULGRVDVXVDFWLWXGHV\FRPSHWHQFLDVPLHQWUDVTXH
los segundos tienen como destinatarios principales a las propias vctimas de forma que ellas mismas sean-
conscientes de sus derechos y puedan alegarlos ante las instituciones pertinentes34. En cierta manera, las
JXtDVSUHWHQGHQXQLPSRVLEOHFRGLFDUODHMHPSODULGDGGHORVSURIHVLRQDOHVHVGHFLUHOUHVSHWRSRUXQR
mismo y los dems en su mbito de trabajo o actuacin, pero ello resulta intil si no es antes una costumbre
RUJDQL]DFLRQDO\SHUVRQDOGHQWURGHXQDVRFLHGDGGHPRFUiWLFD*RPi
Ilustracin de la diferencia sealada en el prrafo anterior lo constituye, como estatuto o carta, la Carta
Europea de Derechos de las vctimas del terrorismo GH OD 1$97 1HWZRUN RI$VVRFLDWLRQV RI 9LFWLPV RI
7HUURULVPDODTXHKHPRVDOXGLGRHQHOFDStWXOR,,&RPRSURWRFRORGHEXHQDVSUiFWLFDVHQODDWHQFLyQ
tendramos las distintas guas de actuacin que la propia NAVT SXEOLFDHQVXSiJLQDZHESDUDVHUYLFLRVGH
emergencia, de asistencia pisco-social a las vctimas, para padres, colegios, medios de comunicacin, de
LQIRUPDFLyQSDUDODVSURSLDVYtFWLPDVHWF\TXHFRQVLGHUDPRVSDUDQXHVWUDSURSXHVWDHQHOFDStWXOR9,,
(Q HO iPELWR FRQFUHWR GH ODV YtFWLPDV GHO WHUURULVPR YpDVH /\QFK HW DO TXLHQHV UHFRJHQ ODV FRQFOXVLRQHV GH XQ WUDEDMR
emprico con vctimas del terrorismo en Espaa y otros pases.
42
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
1) El Manual de Justicia sobre el uso y aplicacin de los principios bsicos de justicia para vc-
timas de delito y abuso de poder, elaborado por las Naciones Unidas en 199935 y actualmente en
revisin.
2) Los derechos sociales de las vctimas del delito elaborados por el Foro Europeo de Servicios para
las Vctimas, fundado en 1990, en la actualidad (XURSHDQ)RUXPIRU9LFWLP6HUYLFHV.
El documento del Foro parte de la necesidad del reconocimiento por la sociedad: El delito puede ex-
SHULPHQWDUVH FRPR OD QHJDFLyQ GH OD FLXGDGDQtD SRU WDQWR WRGD D\XGD TXH VH RIUH]FD GHEH IDFLOLWDU HO
UHFRQRFLPLHQWRGHODYtFWLPDFRPRXQLQGLYLGXR\FRPRPLHPEURGHODVRFLHGDGS,QFOX\HODWRPDHQ
FRQVLGHUDFLyQGHODVQHFHVLGDGHVGHORVPHQRUHV\GHEHQDxDGLUVHRWUDVFRPRODVSHUVRQDVFRQGLYHUVL-
GDGIXQFLRQDO'LIHUHQFLDORVGHUHFKRVVHJ~QODVGLIHUHQWHVSDUFHODVVDOXGHGXFDFLyQHPSOHRYLYLHQGD
reparacin econmica, privacidad, servicios de apoyo psicolgico y social, mbito social, etc. considera-
GRVSDUDQXHVWUDSURSXHVWDHQHOFDStWXOR9,,
3) Manual para la aplicacin de la legislacin y las mejores prcticas para las vctimas del delito
en Europa de Victim Support Europe (2013)36. 9LFWLP6XSSRUW(XURSH es una red de organizaciones
de pases de Europa de apoyo a las vctimas cuyo objetivo es dar voz a las vctimas de los delitos
en Europa mediante el fortalecimiento de sus derechos y servicios, independientemente del lugar de
UHVLGHQFLDRFRPLVLyQGHOLFWLYDHLQGHSHQGLHQWHPHQWHGHODGHQXQFLD9LFWLP6XSSRUW'HPDQGDQOD
creacin de servicios de calidad37:
DJUDWXLWRV
EFRQGHQFLDOHV
FFHQWUDGRVHQODVYtFWLPDVHVGHFLUFX\RREMHWLYRSULQFLSDOVHDHOELHQHVWDUGHODYtFWLPD
GLQGHSHQGLHQWHV
HDFFHVLEOHVHQWRGD(XURSD38,
IGLVHxDGRVSDUDDWHQGHUODVQHFHVLGDGHVHVSHFtFDVGHODVYtFWLPDV\
JDWHQGLGRVSRUSHUVRQDOIRUPDGR\FXDOLFDGR
3XHGHGHVFDUJDUVHVXWUDGXFFLyQDOHVSDxROHQKWWSZZZSJMGIJREP[WHPDVIXHQWHV$SGI$SULQFLSLRVGHGLFLHPEUH
de 2013 tuvo lugar una reunin de expertos bajo el tema: 5HYLHZ RI WKH 812'& 'UDIW +DQGERRN DQG 7UDLQLQJ 0RGXOHV RQ -XVWLFH
IRU9LFWLPV, en el centro internacional de Naciones Unidas de Viena con el objeto de revisar el manual de las Naciones Unidas sobre
ODDSOLFDFLyQGHOD'HFODUDFLyQGH3DUDQDOHVGHVHSUHYpXQPDQXDOFRPSOHWDPHQWHQXHYRFRQXQLGDGHVGHIRUPDFLyQ
DQH[DV TXH UHHMH HO HVWDGR GHO FRQRFLPLHQWR YLFWLPROyJLFR \ SHUPLWD EHQHFLDUVH GH ODV PHMRUHV SUiFWLFDV GH WRGRV ORV SDtVHV (O
borrador de trabajo fue redactado por Marlene Young, expresidenta de la organizacin estadounidense NOVA. En el manual se explicar
por qu se producen situaciones de crisis y trauma como consecuencia de una victimizacin, los derechos de las vctimas en el sistema
penal, los sistemas de apoyo a las vctimas dentro y fuera del mismo, as como el papel del sistema educativo, de salud y tambin las
instituciones religiosas. Abordar las cuestiones de indemnizacin y reparacin, prevencin, justicia restaurativa, cooperacin internacional
y victimizacin indirecta.
$FFHVLEOHHQYHUVLyQLQJOHVDHQKWWSYLFWLPVXSSRUWHXURSHHXDFWLYHDSSZSFRQWHQWOHVBPI1HZ9HUVLRQ96(+DQGERRN
forImplementation.pdf.
3DUDORFXDOIRPHQWDQHOLQWHUFDPELRGHLQIRUPDFLyQH[SHULHQFLD\EXHQDVSUiFWLFDVHQWUHSDtVHVGH(XURSD&XHQWDFRQQDQFLDFLyQ
del Programa de Justicia Penal de la Unin Europea y son miembros ms de treinta organizaciones de ayuda a vctimas de diferentes
delitos. Sus aportaciones han sido consideradas en la elaboracin de la Directiva 2012/29/UE y en la actualidad reclama la creacin de un
RUJDQLVPRHVSHFtFRGHQWURGHOD8(TXHSXHGDVXSHUYLVDUWRGDVODVFXHVWLRQHVUHODFLRQDGDVFRQODVYtFWLPDVGHORVGHOLWRV
38 Sobre los derechos de las vctimas en cada pas de la UE, puede verse el portal de la UE: e-justice portal victims rights in
Member States.
43
Para esta organizacin, siguiendo la Resolucin de las Naciones Unidas, el concepto de vctima resulta in-
dependiente de la denuncia, del procesamiento o la condena del infractor, o de la relacin de la vctima con
l, e incluye a familiares y personas dependientes. Asimismo, se entiende que es necesaria una atencin
para las personas que han ayudado a la vctima, han intervenido en la prevencin delictiva o actan como
WHVWLJRV(QVX0DQLHVWRHacia una Unin de libertad, seguridad y justicia para las vctimas de
los delitosVHUHFODPDHQWUHRWUDVFXHVWLRQHVODDSOLFDFLyQGHOD'LUHFWLYD8(HODFFHVRHFLHQWH
a los servicios de apoyo mediante acuerdos de derivacin39ODFRRSHUDFLyQHQWUHLQVWLWXFLRQHVS~EOLFDV
\DVRFLDFLRQHVFRQHOREMHWRGHSULRUL]DUODVQHFHVLGDGHVGHODVYtFWLPDVODHYDOXDFLyQLQGLYLGXDOGHVXV
necesidades40\HOGHVDUUROORVRVWHQLGRGHHQFXHVWDVGHYLFWLPL]DFLyQHXURSHDV
4) Los estndares de programas de asistencia a las vctimas de EE. UU. (DeHart 2013) y el infor-
PHQDOVREUHODWUDQVIRUPDFLyQGHORVVHUYLFLRVSDUDYtFWLPDVHQ((8886'HSDUWPHQWRI
-XVWLFH
Segn estos documentos son seis los valores que guan la atencin a las vctimas:
D&RPSHWHQFLD
E,QWHJULGDG
F5HVSRQVDELOLGDGSURIHVLRQDO
G5HVSHWRSRUORVGHUHFKRV\GLJQLGDG
H3UHRFXSDFLyQSRUHOELHQHVWDUGHORVGHPiV
I5HVSRQVDELOLGDGVRFLDO
Estos valores, segn se indica, no son exclusivos de los servicios que atienden a las vctimas. Pueden
encontrarse en diversos cdigos deontolgicos profesionales41, pero s resulta particular la forma en que
se aplican en su actividad diaria con ellas.
/DFRPSHWHQFLDVHUHHUHDOUHFRQRFLPLHQWRGHVXVFDSDFLGDGHVHVSHFLDOL]DFLRQHV\OLPLWDFLRQHVFRPR
H[SHUWRVRIUHFLHQGR~QLFDPHQWHORVVHUYLFLRVSDUDORVTXHHVWiQFXDOLFDGRVPHGLDQWHODIRUPDFLyQ\OD
experiencia, que debe actualizarse. Ante la inexistencia de protocolos de actuacin o buenas prcticas
en determinadas cuestiones, deben seguir la mxima de precaucin para no ocasionar ms dao a las
vctimas, informando a estas de las razones de su proceder. Ser competente tambin implica utilizar de
forma adecuada los recursos existentes y tomar las medidas necesarias para evitar el trauma vicario.
$ODKRUDGHODIRUPDFLyQHVLPSUHVFLQGLEOHUHODFLRQDUGLIHUHQWHVVDEHUHV2ODOGH
DHOVDEHUEiVLFRFRPSHWHQFLDVFRJQLWLYDV
EHOVDEHUKDFHUFRPSHWHQFLDVSURFHGLPHQWDOHV\PHWRGROyJLFDVGRQGHODFRPXQLFDFLyQ\
ODFRQDQ]DMXHJDQXQSDSHOIXQGDPHQWDO\
FHOVDEHUVHUFRPSHWHQFLDVDFWLWXGLQDOHVD[LROyJLFDV\QRUPDWLYDVTXHLQFOX\HQHOFRQRFL-
PLHQWRGHORVSURSLRVOtPLWHV
39 Se puede interpretar que la Directiva 2012/29/UE obliga a todas las instituciones en contacto con las vctimas a derivarlas cuanto
DQWHV\GHIRUPDHFD]DVHUYLFLRVGHDSR\R
40 9LFWLP6XSSRUW trabaja para el desarrollo de un modelo europeo para la evaluacin individual de las necesidades de las vctimas.
9pDVHHOPDQLHVWRHVSHFtFRHPLWLGRFRQPRWLYRGHO'tD(XURSHRGHODV9tFWLPDVGHO7HUURULVPRHOGHPDU]RGHHQKWWS
YLFWLPVXSSRUWHXURSHHXQHZVHXURSHDQGD\RIUHPHPEUDQFHIRUYLFWLPVRIWHUURULVPUHPHPEHUVXSSRUWDFW
(QSDUWLFXODUUHVXOWDQGHODDGDSWDFLyQGHORVSULQFLSLRVpWLFRV\GHOFyGLJRGHFRQGXFWDGHOD$VRFLDFLyQ$PHULFDQDGH3VLFyORJRV
42 Cfr. el Cdigo europeo de buena conducta administrativa, aprobado por el Parlamento Europeo en 2001, dirigido a las instituciones
europeas. Recoge la necesidad de ese trato humano y digno. Cfr. las cartas de servicios elaboradas por distintas administraciones en
(VSDxDHQWUHHOODVODGHMXVWLFLD(QUHODFLyQHVSHFtFDFRQHOGHUHFKRGHLQIRUPDFLyQVHJ~QVHH[SOLFDGHIRUPDJHQHUDOSDUDWRGDVODV
DGPLQLVWUDFLRQHVHQODSiJLQDZHEGHO0LQLVWHULRGH(FRQRPtD\&RPSHWLWLYLGDGLa carta de servicios es el documento a travs del cual
ORVyUJDQRVRUJDQLVPRV\HQWLGDGHVGHOD$GPLQLVWUDFLyQ*HQHUDOGHO(VWDGRLQIRUPDQDORVFLXGDGDQRV\XVXDULRVVREUHORVVHUYLFLRVTXH
WLHQHQHQFRPHQGDGRVVREUHORVGHUHFKRVTXHOHVDVLVWHQ\VREUHORVFRPSURPLVRVGHFDOLGDGHQVXSUHVWDFLyQ(OGRFXPHQWRGHFDUWD
GHVHUYLFLRVFRQWHQGUiFRPRPtQLPR
/RVFRPSURPLVRVGHFDOLGDGHQHOVHUYLFLRTXHDVXPHODRUJDQL]DFLyQ\ORVLQGLFDGRUHVTXHKDQVLGRGHQLGRVSDUDODPHGLFLyQGHVXORJUR
-Las medidas de subsanacin, compensacin o reparacin establecidas en caso de incumplimiento de los compromisos.
(OGRFXPHQWRGLYXOJDWLYRPHGLDQWHHOFXDOODRUJDQL]DFLyQGDDFRQRFHUDVXVXVXDULRVODLQIRUPDFLyQPiVVLJQLFDWLYD\UHOHYDQWHSDUD
HOORVGHOD&DUWDGHVHUYLFLRV
44
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
servicios prestados. Son conscientes de las particularidades de las vctimas en el ejercicio de dichos
derechos y controlan sus posibles prejuicios. Estn comprometidos con los grupos ms vulnerables.
6RQFDSDFHVGHDFWXDUFRQH[LELOLGDGLQQRYDFLyQ\FRQVWDQFLDSDUDSURPRYHUXQDFFHVRMXVWR\ORV
EHQHFLRVGHOVHUYLFLRHQIUHQWiQGRVHDSRVLEOHVIUXVWUDFLRQHVREDUUHUDVPRWLYDFLRQDOHVRSUiFWLFDV
La misin ltima de los servicios es contribuir al bienestar de las personas atendidas y otras posibles
personas afectadas. Para entender las necesidades de las vctimas utilizan la empata y otras tcnicas
de entendimiento y relacin interpersonal. Adoptan una perspectiva integral de la persona en su contex-
WR\WUDEDMDQFRQRWUDVDJHQFLDV$QWHODH[LVWHQFLDGHFRQLFWRVUHVSRQGHQUHVSRQVDEOHPHQWHHYLWDQGR
o minimizando el dao. Son conscientes de las diferencias de poder existentes, incluyendo su propio
poder como autoridad o experto.
Son conscientes de su responsabilidad social para con la comunidad donde trabajan con un objetivo
de bsqueda de la justicia social y el bienestar comn. Aplican y difunden el conocimiento de su cono-
cimiento victimal para minimizar la victimizacin. Apoyan el desarrollo de normativa y polticas sociales
que favorezcan los intereses de las vctimas y de la sociedad en general.
45
La perspectiva fundamental es la de mejorar la calidad de vida de las vctimas del terrorismo. Supone una
actitud de escucha activa y receptiva para entender qu es lo que realmente necesitan o demandan y qu
es lo que valoran del servicio ofrecido en cada caso. Se trata de ofrecer una perspectiva diferente con fuen-
WHVGHFRQRFLPLHQWRGLYHUVDVFRQXQDUHH[LyQVREUHODPLVLyQGHOVHUYLFLR\ODVSHUVRQDVDODVTXHYDGHV-
WLQDGDHOLQGLYLGXRODIDPLOLDODVRFLHGDGFRQODSRVLELOLGDGGHFRODERUDFLyQHQHORIUHFLPLHQWRGHVHUYLFLRV
por las personas ms adecuadas, y con la utilizacin de herramientas nuevas o infrautilizadas. Supone una
nueva perspectiva sobre la victimizacin secundaria y sobre las posibilidades de su evitacin, minimizacin
\RUHSDUDFLyQ3RUHOORHQWRGRSURJUDPDSDUDODVYtFWLPDVKHPRVGHSUHJXQWDUQRV1(67$
(QTXpPHGLGDRSRUTXpODSHUVSHFWLYDTXHVHRIUHFHHVGLIHUHQWHDODH[LVWHQWH"(QXQHTXLOLEULRHQWUH
innovacin y conservacin, debe tomarse en cuanta la voz de las vctimas como generadoras de conoci-
miento, as como la de otros agentes implicados.
4XpHOHPHQWRVSRVLWLYRVLPSOLFD"
&yPRHVSRVLEOHVXDSOLFDFLyQFRQORVUHFXUVRVHFRQyPLFRVH[LVWHQWHV"
En el mbito anglosajn, se incide en que el reto de los servicios que atienden a las vctimas es llegar a
responder a sus necesidades diversas y cambiantes. Un enfoque de cuidado escalonado supone la provi-
VLyQGHDWHQFLyQGHXUJHQFLDLQPHGLDWDODLGHQWLFDFLyQGHSRVLEOHVQHFHVLGDGHVHODSR\RDPHGLR\ODUJR
plazo, la promocin del apoyo social y la intervencin y provisin de recursos para aquellas vctimas con
SUREOHPDVHVSHFtFRV99$$
46
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
Dentro del mbito del Pas Vasco tambin consideramos interesante reproducir el resumen de las ideas
principales tratadas durante el I Encuentro Interprofesional de la Sociedad Vasca de Victimologa45, orga-
nizado en colaboracin con el IVAC/KREI y titulado 4Xp HVSHUDQ ODV YtFWLPDV GH OD DGPLQLVWUDFLyQ GH
MXVWLFLD", celebrado en Donostia/San Sebastin el 13 de junio de 2014.
En l participaron 21 personas procedentes de diferentes disciplinas y mbitos de trabajo: victimlogos,
criminlogos, penalistas, periodistas, psiclogos, socilogos, terapeutas, trabajadores sociales, mediado-
res, personal del Servicio de Asistencia a la Vctima, personal del Ararteko/Defensora del Pueblo Vasco,
SROLFtDVPXQLFLSDOHVQDFLRQDOHVHUW]DLQDVVFDOHVMXHFHV\VHFUHWDULRVMXGLFLDOHV46.
43 Se realiza una traduccin y adaptacin propias, considerando las peculiaridades de la victimizacin terrorista.
&IU'DO\VREUHHOFXHVWLRQDPLHQWRGHODDGHFXDFLyQGHOXVRHQODLQYHVWLJDFLyQYLFWLPROyJLFDGHORVWpUPLQRVVDWLVIDFFLyQ\
derechos, en delitos graves y, en particular, de carcter sexual.
45 El principal objetivo de la SVV es impulsar el conocimiento victimolgico en los entornos profesionales y sociales. Vase en http://
ZZZVRFLHGDGYDVFDYLFWLPRORJLDRUJ
46 Debate, en forma de grupo de discusin, durante cuatro horas en el Centro Carlos Santamara, sede del IVAC/KREI. El debate
informal semiestructurado se articul a travs de un guin proyectado con un prezi, accesible en KWWSSUH]LFRPJEXI[TEQVS"XWPB
FDPSDLJQ VKDUH XWPBPHGLXP FRS\6HEXVFDEDLGHQWLFDUODVGLIHUHQFLDV\SXQWRVHQFRP~QDVtFRPRSRVLEOHVYtDVGHFRODERUDFLyQ
entre profesionales que tratan con vctimas de delitos en general.
47
El debate se construy sobre un hilo conductor de cuatro preguntas genricas que expondremos a conti-
nuacin, junto con algunas respuestas o comentarios ofrecidos47.
+HPRVSUHIHULGRVHJXLUHVWHIRUPDWRHQHOUHVXPHQSDUDGDUFXHQWDGHODSOXUDOLGDGGHODVUHVSXHVWDVRIUHFLHQGRQDOPHQWHXQD
conclusin general del Encuentro.
48
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
/DYtFWLPDSLGHMXVWLFLD\HVWDVRORVHSXHGHDUWLFXODUGHVGHODHVFXFKD(QHVWHVHQWLGRHOFOLPDFXOWXUDO
actual, tremendamente productivista, tambin se traslada a la administracin de justicia, e invisibiliza, por
ejemplo, la importancia de los tiempos y de los espacios de esa escucha, ms all de las previsiones
QRUPDWLYDV/RVWLHPSRVMXGLFLDOHV\ORVWLHPSRVGHODVYtFWLPDVVRQGLVWLQWRV
&XDQGRKHPRVHQWUHYLVWDGRDYtFWLPDVQRVGLFHQTXHORTXHTXLHUHQVRQJDUDQWtDVGHQRUHSHWLFLyQTXH
ORTXHHOODV\VXIDPLOLDKDQSDVDGRQRORYXHOYDQDSDVDURWURVHVGHFLUWLHQHQXQLQWHUpVOHJtWLPRHQOD
prevencin(OORSXHGHUHODFLRQDUVHFRQVXSDSHOHQODUHLQVHUFLyQ
/DVYtFWLPDVSLGHQQRVXIULUYLFWLPL]DFLyQVHFXQGDULD por parte de las personas que se relacionan con
HOODVWUDVHOGHOLWR
/RVmedios de comunicacinGHEHQUHVSHWDUODSULYDFLGDGHLQWLPLGDGGHODVYtFWLPDV
'HEHGLVWLQJXLUVHHQWUHPHGLRVGHFRPXQLFDFLyQDVtFRPRHQWUHHVSDFLRVRSURJUDPDV+D\PHGLRVTXH
VRQPiVUHVSHWXRVRVTXHRWURV2FXUUHWDPELpQTXHWRGRHOWUDEDMRGHUHVSHWR\GHUHH[LyQHQODVUHGDF-
FLRQHVQRVHYHDOQDO
7UDVHMHPSORVGHVDVWURVRVFUHRTXHSXHGHYHUVHXQDHYROXFLyQSRVLWLYDUHVSHFWRGHOWUDWDPLHQWRGHODV
YtFWLPDVGHWHUURULVPRGHJpQHURRGHYLROHQFLDVH[XDOHQORVPHGLRV
$QWHVPXFKDVGHHVDVYtFWLPDVHUDQLQYLVLEOHVSDUDORVPHGLRV
3HURVHVLJXHQGDQGRFDVRVGHYLFWLPL]DFLyQVHFXQGDULDSRUORVPHGLRV\QRSXHGHVHUTXHHOWUDWRGH-
SHQGDGHODFDGHQDRGHOSURIHVLRQDOTXHFXEUDHOWHPD
1RH[LVWHQFyGLJRVGHRQWROyJLFRVHVSHFtFRVSDUDVXFHVRVFRQFUHWRV
4XL]iHOWHUURULVPRHQHO3DtV9DVFRKDKHFKRTXHDTXtPXFKRVSHULRGLVWDVSURFXUHQXQWUDWRPiVKX-
mano. Han terminado conociendo el sufrimiento de esas personas y sus familias y escriben con respeto. Y
TXL]iHVWRVHKDWUDVODGDGRDRWUDVYtFWLPDV
2) Cmo puede valorarse la realidad interna, particularmente con las reformas penales en tramita-
cin (del Cdigo penal y el proyecto de Estatuto de la Vctima)?
/D WHQGHQFLD HQ ODV VXFHVLYDVUHIRUPDV SHQDOHV HV KDFLD XQDPD\RU SXQLFLyQ R XQ HQGXUHFLPLHQWR GH
las condiciones en la ejecucin de las penas, pero los estudios empricos nos dicen que ello no EHQHFLD
necesariamente a las vctimas
+D\PRGHORVQRUPDWLYRVTXHQRQRVDFRPSDxDQHQXQDE~VTXHGDGHDOWHUQDWLYDV
$GHPiVHVHHQGXUHFLPLHQWRDKRQGDHQODVGHVLJXDOGDGHV\VHFHEDHQFLHUWRVJUXSRVGHSHUVRQDV
(O$QWHSUR\HFWRGH(VWDWXWRSXHGHVXSRQHUXQDYDQFHDOWUDQVSRQHUOD'LUHFWLYDGHOD8(GHVREUH
GHUHFKRVGHODVYtFWLPDV(OSUREOHPDHVTXHHOSDSHOORDJXDQWDWRGRSHURODUHDOLGDGFRWLGLDQDQR
Faltan recursos
0XFKRV-X]JDGRVGH9LROHQFLDGH*pQHUROOHYDQDxRVFRODSVDGRV$GHPiVYHPRVFyPRVRQODVFRQGLFLR-
QHVHQODVTXHWLHQHQTXHHVSHUDVODVYtFWLPDVPXFKDVYHFHVFRQQLxRVHQVDODVTXHQRVRQDGHFXDGDV
Por qu no pararnos y pensar formas de actuacin? /DTXHMDSRUODTXHMDQRQRVYDDD\XGDU3RU
ello es importante la coordinacin para optimizar recursos
6LQHPEDUJRQRVLHPSUHHVDVtHQDOJXQRVFDVRVFRQFUHWRVDFWXDOHVSHURODOH\D~QFRQEXHQDVLQWHQ-
ciones, no permite la particularidad. No se puede dar una respuesta unitaria a todo
$XQ FRQ HO$QWHSUR\HFWR OD MXVWLFLD SHQDO VH KD FRQVWUXLGR QHXWUDOL]DQGR D ODV YtFWLPDV FRPR JXUDV
H[WUDxDVUHVSHFWRGHVXVREMHWLYRV\WRGDYtDHVDOyJLFDSHUPDQHFH(VSUHFLVRFDPELDUHOHQIRTXH\
cambiar prioridadesHQODIRUPDGHDFWXDFLyQGHORVGLVWLQWRVSURIHVLRQDOHVTXHVHUHODFLRQDQFRQHOODV
3) Qu tienen que ver la vctimas con el populismo punitivo? Qu otros actores sociales son rele-
vantes en este campo y cmo interactan?
0D\RU\PD\RUSXQLFLyQWUDHPiVYLROHQFLD
(QFLHUWDIRUPDHO'HUHFKRSHQDOYLJHQWHHVWiGHVHQIRFDGR
49
(VXQIHQyPHQRSRFRHVWXGLDGRHPStULFDPHQWHSHURFXDQGRVHKDKHFKRYHPRVTXHla sociedad y las
YtFWLPDVQRVRQWDQSXQLWLYDVFRPRVHFUHH\TXHHVWiQDIDYRUGHRWUDVDOWHUQDWLYDV
7DPELpQHVWiQLQWHUHVDGDVHQTXHVHGHVWLQHQUHFXUVRVSDUDVXUHFXSHUDFLyQDFRUWRPHGLR\ODUJRSOD]R\QR
HOPHURFDPELRGHXQDOH\HQSDSHOTXHHQFLHUWDVRFDVLRQHVTXL]iQLOOHJXHDDSOLFDUVHSRUGLIHUHQWHVPRWLYRV
6HPRGLFDQODVOH\HVVLQHVWXGLRVSUHYLRVSUHVXSXHVWDULRV\HPStULFRVYLFWLPROyJLFRVFULPLQROyJLFRV
(OSUREOHPDHVTXHVHKDFHXQuso poltico y meditico de ciertas emociones y de la desinformacin de
ORVFLXGDGDQRV
$OJXQRVUHSUHVHQWDQWHVGHDOJXQDVDVRFLDFLRQHVHVWiQPiVYLVLEOHVHQHOGHEDWHS~EOLFR\WHUPLQDQLQX-
\HQGRPiVHQORVSURFHVRVOHJLVODWLYRV'HEHPRVUHVSRQVDELOL]DUQRV\WUDWDUGHLQXLUHQHOORVSDUDURPSHU
GLVFXUVRVPDQLSXODGRUHVTXHHYLWDQODFRPSOHMLGDGGHORVWHPDVWUDWDGRV
+DFHIDOWDXQDYHUGDGHUDcultura de los derechos humanosGHVGHODHVFXHOD
6RQQHFHVDULRVPRGHORVGHLQWHUYHQFLyQGLVWLQWRVGRQGHWUDEDMDUFRQODVYtFWLPDV\VXFRQWH[WREs posi-
EOHLQWHUYHQLUQRGHVGHXQDOyJLFDSXQLWLYDVLQRUHFRQVWUXFWLYD
4) Con todo lo anterior, qu propuestas de actuacin colaborativa se podran trazar a corto, medio
y largo plazo?
3DUDFDPELDUGHOyJLFDQHFHVLWDPRVMXQWDUQRVPiVHVFXFKDUQRVPiVIRUPDUQRVPiVHQXQDHGX-
FDFLyQVLVWpPLFDLQWHUGLVFLSOLQDULDHLQWHUSURIHVLRQDO
6RQQHFHVDULRVcanales de comunicacin y coordinacin en algunas materias, a travs de protocolos
dirigidos a diferentes agentes, particularmente respecto del trabajo con las vctimas ms vulnerables. En
FRQFUHWRGHEHFRQHFWDUVHHOiPELWRWHUDSpXWLFRFRQHOMXGLFLDO
/RLPSRUWDQWHHVFUHDUDKRUDpequeos pasosSDUDTXHGHQIUXWRGHQWURGHYDULRVRPXFKRVDxRV
+D\TXHWUDEDMDUWDPELpQSDUDvisibilizar victimizaciones de las que no se hablaSRUHMHPSORFRQ
YtFWLPDVH[FOXLGDVVRFLDOPHQWH
Como conclusin generalSRGHPRVLQGLFDUTXHHVSUHFLVRVHJXLUUHH[LRQDQGRVREUHHOFRQFHSWRGHYtF-
timas en nuestra sociedad actual, as como sobre los distintos riesgos, impactos y respuestas relativos a
ORVGLIHUHQWHVSURFHVRVGHYLFWLPL]DFLyQ6HWUDWDHQGHQLWLYDGHFRQFHSWXDOL]DUHOWUDEDMRFRQODVYtFWLPDV
dentro de la cultura de los derechos humanos, indivisibles e interdependientes, sin caer en perspectivas
esencialistas y/o paternalistas, sino abiertas a un permanente cuestionamiento y colaboracin.
(YDOXDFLyQVREUHHOFXPSOLPLHQWRGHORVGHUHFKRVGHODVYtFWLPDVGHOWHUURULVPR
2.1.1. Sobre la valoracin del cumplimiento en la prctica de los derechos de las vctimas del
terrorismo, en relacin con los contextos en que viven las vctimas y los recursos existentes.
A. Derecho al reconocimiento de su condicin de vctima DUW'LUHFWLYD50, incluyendo la victimiza-
FLyQLQGLUHFWDRGHORVIDPLOLDUHVDUWDLL\E\'LUHFWLYD
48 Vase en anexo. Algunas de las personas expertas tambin son vctimas del terrorismo. Los mbitos de procedencia fueron la
Psicologa clnica, el Trabajo Social y las asociaciones de vctimas del terrorismo.
49 En una de las respuestas obtenidas participaron dos personas quienes, en caso de opinar de diferente forma, dejaron constancia de
ello y as se recoge en la presentacin de los resultados.
50 Vase, en general, el art. 2 de la Ley estatal 29/2011, de 22 de septiembre, de Reconocimiento y Proteccin Integral a las Vctimas
del Terrorismo. Sobre la titularidad de los derechos reconocidos, vanse los arts. 4 y 5 de dicha Ley y el art. 2. 2 de la ley vasca 4/2008 de
Reconocimiento y Reparacin a las Vctimas del Terrorismo.
50
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
Aqu encontramos dos polos de opiniones divergentes que van desde una valoracin alta de su cumpli-
miento a una valoracin baja, principalmente desde el mundo asociativo y la percepcin personal, en su
FDVRFRPRYtFWLPD$KRUDELHQHQDPERVSRORVVHLGHQWLFDQSRVLEOHVYtDVGHPHMRUD
-)DOWDHOUHFRQRFLPLHQWRHIHFWLYRSDUDDOJ~QWLSRGHYtFWLPDVFRPRVRQODVGHSHUVHFXFLyQDGHPiV
del error de considerar vctima a quien no lo es ..., y la gran carencia de la falta de consideracin del
OODPDGRVtQGURPHGHO1RUWHSDUDSROLFtDVYLFWLPL]DGRV7RGRHODUWtFXORFRPRPiVDSDUWDGRVGHOD
'LUHFWLYDFRQYHQGUtDSODVPDUORHQFRQFUHFLRQHVWDOYH]UHDOL]DQGRXQDHVSHFLHGHFDWiORJRDSDUWLU
GHUHODFLRQDUGHQLFLRQHVFRQFDVRVGHMDQGRDELHUWDODUHODFLyQTXHVHKLFLHUDSDUDQXHYDVLQWHU-
pretaciones y realidades.
-2WUDFRVDHVHOUHFRQRFLPLHQWRDODVYtFWLPDVLQGLUHFWDVTXHWRGDYtDVHSXHGHPHMRUDU2WURSUR-
EOHPDH[LVWHQWHHQODVRFLHGDGYDVFDSHURQRHQODHVSDxRODHVODWHQGHQFLDDPH]FODUYtFWLPDVGH
WHUURULVPRFRQRWURWLSRGHYtFWLPDVWRUWXUDHWFORTXHJHQHUDHQHOODVXQFODURPDOHVWDURDMXVWLFDU
ODH[LVWHQFLDGHOWHUURULVPRSRUXQFRQLFWRSROtWLFRQRUHVXHOWR
4XHD/H\UHFRQR]FDORVGHUHFKRVGHODVYtFWLPDVGHOWHUURULVPRQRVLJQLFDTXHSROtWLFDPHQWHVHHQ-
tiendan y se apliquen stos con la concienciacin y la efectividad necesarias. Hay que tener en cuenta, por
HMHPSORTXHVRODPHQWHVHHPSH]yDKDEODUGHGHUHFKRVGHODVYtFWLPDVGHOWHUURULVPRDSDUWLUGHORVDxRV
QRYHQWDGHOSDVDGRVLJOR<VREUHWRGRJUDFLDVDODSUHVLyQHMHUFLGDSRUDOJXQRVFROHFWLYRVGHYtFWLPDV
-ltimamente est costando mucho el reconocimiento. No hay criterios unitarios
(QQXHVWURFDVRVHKDGDGRHVWHUHFRQRFLPLHQWRVLQQLQJ~QWLSRGHSUREOHPD3HURQRVFRQVWDQRWURV
FDVRVHQORVTXHKDKDELGRPiVGLFXOWDGHV
(VLPSRUWDQWH\QHFHVDULDODFRODERUDFLyQ\FRRSHUDFLyQGHWRGDVODVDGPLQLVWUDFLRQHVS~EOLFDVSDUD
que se pongan todos los medios al servicio de las vctimas. Fundamental que reciban y dispongan de
DWHQFLyQSHUVRQDOL]DGDSDUDSRGHUKDFHUHIHFWLYRVWRGRVORVGHUHFKRV
51
1RVHUHFLEHGHPDQHUDVLVWHPiWLFDXQDLQIRUPDFLyQFRPSOHWDGHWRGRVORVGHUHFKRVTXHDVLVWHQDODV
YtFWLPDV$PXFKDVYtFWLPDVHVWDLQIRUPDFLyQQROHVOOHJD<PXFKDVGHHOODVQLVLTXLHUDVHSODQWHDQTXH
WHQJDQPXFKRVGHHVWRVGHUHFKRV(ODFFHVRDODLQIRUPDFLyQHVIXQGDPHQWDOSDUDSRGHUDFFHGHUGH
PDQHUDHIHFWLYDDORVGHUHFKRV+D\TXHWHQHUHQFXHQWDTXHKD\PXFKDVYtFWLPDVQRDVRFLDGDVTXH
HVWiQDLVODGDV+D\TXHKDFHUXQHVIXHU]RSRUOOHJDUDWRGDVHOODV
51 Vid. art. 3 de la ley vasca 4/2008 de Reconocimiento y Reparacin a las Vctimas del Terrorismo.
52 Vid. art. 5 de la ley vasca 4/2008 de Reconocimiento y Reparacin a las Vctimas del Terrorismo, as como su Ttulo III y el Reglamento
de desarrollo. Vanse tambin los Ttulos Segundo a Cuarto de la Ley estatal 29/2011, de 22 de septiembre, de Reconocimiento y
Proteccin Integral a las Vctimas del Terrorismo, as como su Reglamento de desarrollo.
53 Vase el Ttulo Quinto de la Ley estatal 29/2011, de 22 de septiembre, de Reconocimiento y Proteccin Integral a las Vctimas del
Terrorismo.
52
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
Existe unanimidad entre las personas encuestadas a valorar como medio-bajo el cumplimiento del de-
recho a la proteccin.
/DVYtFWLPDVTXHGDQDVXVXHUWH6LGHFLGHQDVRFLDUVHSXHGHQWHQHUPiVDSR\RVLGHMDQGHYLYLUHQOX-
JDUHVKRVWLOHVSXHGHQPHMRUDUVXYLGDVL'HSHQGHQGHHOODVPLVPDVVLHQGRQHFHVDULRXQHTXLOLEULR
HQWUHHOUHVSHWRDVXOLEUHGHWHUPLQDFLyQ\ODUHVSRQVDELOLGDGLQVWLWXFLRQDOSDUDDSR\DUODV\VHUYLUODV3RU
RWUDSDUWHODDFWLYLGDGLQVWLWXFLRQDOHVIXQGDPHQWDOPHQWHUHDFWLYDVLQHYROXFLRQDUKDFLDORSURDFWLYR
1RKD\SURVSHFWLYDVREUHODDFFLRQHVYLFWLPL]DGRUDVQLHQHODSR\RDODVYtFWLPDV6HYDLQVWLWXFLRQDO-
mente tras las demandas de las vctimas, adems de carecer de toda innovacin, entre otras cosas
SRUTXHVHLQYHVWLJDSRFRODUHDOLGDGYLFWLPROyJLFD/DVQHFHVLGDGHVHVSHFtFDVVHUHVSRQGHQWDPELpQ
SRUGHPDQGDVVLQODDFWLYLGDGSURSRVLWLYDTXHVHUtDGHVHDEOH
-Las vctimas siguen viviendo en un entorno social donde los terroristas son ensalzados, apoyados
y amparados por algunas instituciones ... y donde socialmente tienen apoyos importantes. Ninguna
institucin se preocupa de que los terroristas no se acerquen realmente a las vctimas del terrorismo.
+R\KD\YtFWLPDVTXHVLJXHQSDGHFLHQGRGLDULDPHQWHODSUR[LPLGDGGHORVDVHVLQRVGHVXVIDPLOLDUHV
7RGDYtDH[LVWHQSUREOHPDVHQHVWDPDWHULD&RPRGLJRDUULEDWRGDYtDKD\PXFKDVDFWLWXGHVTXHSURGX-
FHQXQDVHJXQGDYLFWLPL]DFLyQ&yPRVHVLHQWHQODVYtFWLPDVDQWHHVWDVDFWLWXGHVHVGLItFLOGHGHVFULELU
-En el mbito educativo creamos un programa pedagogico en donde antes de que entre en las aulas
FRQODVYtFWLPDVORVMRYHQHVHVWDQVHQVLELOL]DGRVFRQHOWHPDHYLWDQGRRFRQWULEX\HQGRDOGHUHFKRDOD
proteccin y para que no se den comentarios revictimizadores.
- 1RVRWURV QR KHPRV QHFHVLWDGR XQD SURWHFFLyQ HVSHFLDO SHUR WDPSRFR KHPRV WHQLGR LQIRUPDFLyQ
DFHUFDGHODH[LVWHQFLDGHPHGLGDVHVSHFtFDVHQHVWHiPELWR
F. Derecho a un trato profesional FRQ IRUPDFLyQ DGHFXDGD \ FRQFLHQFLDFLyQ VREUH ODV QHFHVLGDGHV
GHODVYtFWLPDVUHVSHWXRVRVHQVLEOHLPSDUFLDOHPSiWLFRLQGLYLGXDOL]DGRDUW\FRQVLGHUDQGR
'LUHFWLYD54FRRUGLQDGRDUW'LUHFWLYD\EDVDGRHQODHYDOXDFLyQHLQYHVWLJDFLyQDUW\'LUHFWLYD
Aqu la valoracin del cumplimiento de este derecho es de media baja y se apuntan las siguientes cuestiones:
/DVHQRUPHVFDUHQFLDVSURIHVLRQLVWDVVHFRPSHQVDQFRQODLPSOLFDFLyQSHUVRQDOSRUVHQVLELOL]DFLyQ
LQGLYLGXDO\JUXSDO3RUHMHPSORHQODVSROLFtDVDSHQDVVLKD\IRUPDFLyQYLFWLPROyJLFDSHURKD\XQD
gran solidaridad con la mayora de las vctimas ... La empata y consideracin depende de cada agente,
PiVTXHGHXQDGLQiPLFDLQVWLWXFLRQDOGLIHUHQFLDQGRODVGHFODUDFLRQHVSROtWLFDVRLQFOXVRODHPLVLyQGH
LQVWUXFFLRQHVIRUPDOHVFRQODSUiFWLFDSURIHVLRQDOFRQFUHWDVXEFXOWXUDSURIHVLRQDO/DFRRUGLQDFLyQ
UHDOIDOODHQWUHLQVWLWXFLRQHV\GHQWURGHFDGDLQVWLWXFLyQFDVRGHXQDYtFWLPDTXHUHFLEHDDJHQWHVGH
WUHVSROLFtDVGLIHUHQWHVDGHPiVGHOiPELWRMXGLFLDO'HELpUDPRVKDEODUPiVGHFRODERUDFLyQSHUR
HVRHVVRxDUWRGDYtDPiVDKRUD/DVFDUHQFLDVHQHYDOXDFLyQHLQYHVWLJDFLyQVRQHQRUPHV(QHVSHFLDO
SRUTXHKD\XQWHPRULQVWLWXFLRQDOJUDQGtVLPRMXQWRDLJQRUDQFLDHQODVLQVWLWXFLRQHV
-/DJXUDGHOWHUURULVWDHVSHFLDOPHQWHHQHO3DtV9DVFR\HQDOJXQRVVHFWRUHVLGHROyJLFRVGHODVRFLH-
GDGHVSDxRODWRGDYtDVLJXHSUHGRPLQDQGRVREUHODGHODVYtFWLPDV
-(OPD\RUSUREOHPDORYHPRVHQOD6HJXULGDG6RFLDO1RYHPRVLQWHUpV1LDSR\DQQLD\XGDQ<R
SHUVRQDOPHQWHKHYLYLGRXQDH[SHULHQFLDTXHQRVHODGHVHRDQDGLH$XQHQIHUPRFRQHVWUpVSRVW
WUDXPiWLFRQRVHOHSXHGHFDOLFDUGHYLROHQWR1RVWHQHPRVTXHDWHQHUDORTXHGLJDQHVRVVXSXHVWRV
profesionales, que no tienen ni idea de lo que supone ese sndrome? 1RWHQHPRVQDGDTXHKDFHU
53
Me gustara que hubiese autocrtica, memoria y justicia para
escribir la historia real de lo que ha sucedido 5&
2.1.2. Si cree que hay algn otro inters o necesidad de las vctimas del terrorismo, en cualquier
iPELWRTXHQRTXHGHUHHMDGRHQHOFDWiORJRDQWHULRUGHGHUHFKRVSRUIDYRUHVSHFLItTXHORD
continuacin
En relacin con esta pregunta abierta, se ha sealado lo siguiente:
/DFXHVWLyQHVWiHQODLQWHUSUHWDFLyQGHORVFRQFHSWRVSRUTXHHQSUHYHQFLyQRHQYHUGDG\
PHPRULDRHQODPLVPDMXVWLFLDUHVWDXUDWLYDSXHGHQFRPSUHQGHUVHPXFKRV\GLYHUVRVLQWHUHVHV
55 Vid. art. 7 y 8 de la ley vasca 4/2008 de Reconocimiento y Reparacin a las Vctimas del Terrorismo. Vase el Ttulo Sexto de la Ley
estatal 29/2011, de 22 de septiembre, de Reconocimiento y Proteccin Integral a las Vctimas del Terrorismo.
56 Vid. art. 6 de la ley vasca 4/2008 de Reconocimiento y Reparacin a las Vctimas del Terrorismo. Vase el Ttulo Sptimo de la Ley
estatal 29/2011, de 22 de septiembre, de Reconocimiento y Proteccin Integral a las Vctimas del Terrorismo, as como su Reglamento
de desarrollo.
54
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
\QHFHVLGDGHVGHODVYtFWLPDVLQFOX\HQGRDQWDJRQLVPRV\FRQWUDGLFFLRQHV3RUWDQWRVHWUDWDUtD
GHHVSHFLFDUORVFRQFHSWRV\FRQWHQLGRVSDUDOXHJRGRWDUORVDGHFXDGDPHQWHGHUHFXUVRVSODV-
PDUORVHQUHDOLGDGHV
6HUtDFRQYHQLHQWHTXHH[LVWLHUDXQSURWRFRORSDUDODDWHQFLyQLQWHJUDODODVYtFWLPDVHQHOTXHVHFRQ-
WHPSODUDODLQIRUPDFLyQVREUHWRGRVHVWRVGHUHFKRV\ODSRVLELOLGDGGHUHFLELUDVHVRUDPLHQWRHQGLYHUVRV
iPELWRVSRUHMHPSORHQHOiPELWRODERUDO(QQXHVWURFDVRFRQFUHWRODIDOWDGHLQIRUPDFLyQUHSHU-
cuti de forma decisiva y muy negativa ... La Ley de vctimas no contempla la posibilidad de retrotraer
HOSHULRGRGHH[FHGHQFLDSRUPRWLYRVGHWHUURULVPRFRPRVHFRQWHPSODHQORVFDVRVGHH[FHGHQFLDV
SRUPDWHUQLGDG2WURHMHPSORGHODIDOWDGHLQIRUPDFLyQHQQXHVWUDH[SHULHQFLDHVODXQLYHUVLGDGSRU
ORYLVWRSRUVHUYtFWLPDWHQtDGHUHFKRDUHGXFFLyQGHWDVDV<RQRORVDEtD\FXDQGRKLFHHOGRFWRUDGR
SDJXpODPDWUtFXOD\ODVWDVDVKDELWXDOHV$OQRFRQRFHUPLGHUHFKRQRSXGHHMHUFHUOR
$PtPHSUHFXSDTXHQRVHKDJDXQVHJXLPLHQWRSVLFROyJLFRPiVGHWDOODGRDQLYHOSUHYHQWLYRGHORV
KLMRVGHORVDGXOWRVDVHVLQDGRVRJUDYHPHQWHKHULGRVSDUDGHWHFWDUVXJUDGRGHHTXLOLEULRHPRFLRQDO
\FRQWUDUUHVWDUHQVXFDVRODVHPRFLRQHVQHJDWLYDVWDOHVFRPRRGLRGHVHRVGHYHQJDQ]DGLFXOWDGHV
GHHPSDWtDHWFRORVSUREOHPDVSVLFRSDWROyJLFRVDEXVRGHDOFRKROGHSUHVLyQHWF0HSDUHFHTXH
HVXQUHWRSHQGLHQWH\XQDREOLJDFLyQFRQWUDtGDFRQODVYtFWLPDV
'HEHLQVLVWLUVHHQHOGHUHFKRDTXHORVFUtPHQHVQRTXHGHQLPSXQHVHOGHUHFKRDODMXVWLFLD
$QXHVWURSDUHFHUVHUtDQHFHVDULRTXHODVYtFWLPDVVHGHGLTXHQH[FOXVLYDPHQWHDODVYtFWLPDVDVXV
QHFHVLGDGHV\FDUHQFLDV0LHQWUDVVLJDQVLHQGRXWLOL]DGDVSDUDQHVSROtWLFRVQRWHQGUiQHOUHFRQR-
FLPLHQWRGHODVRFLHGDGTXHODPD\RUtDPHUHFHQ
2.1.3. Cree que el catlogo de derechos, recogido en la pregunta 1, puede crear falsas expecta-
tivas en las vctimas del terrorismo? Si es as, cmo podran evitarse?
Recogemos las siguientes respuestas:
1R Vp YDORUDU VL VH JHQHUDQ IDOVDV H[SHFWDWLYDV 6HJXUDPHQWH GHVFRQR]FR PXFKRV GH ORV GH-
UHFKRVTXHUHDOPHQWHH[LVWHQ0HGDODVHQVDFLyQGHTXHIDOWDPXFKDLQIRUPDFLRQ6HUtDPX\EXHQR
DGHPiVGHHVDJXtDGHEXHQDVSUiFWLFDVKDFHURWUDJXtDSDUDODVYtFWLPDVTXHUHFRMDXQDUHODFLyQGH
WRGDVODVPHGLGDVH[LVWHQWHVGHDSR\RDODVYtFWLPDVHVGHFLUORVGHUHFKRV\WDPELpQHQTXpPHGLGDV
VHFRQFUHWDQHVWRVGHUHFKRV\GLIXQGLUOD
+D\VXFLHQWHHVFHSWLFLVPRHQODVYtFWLPDVGDQGRFRPRWRGRORTXHWLHQHGLIHUHQFLDVFRPRSDUD
FUHHUVHQDGD(VWiQHVWDPRVH[SHFWDQWHVHQODFRQFUHFLyQGHWDQWDGHFODUDFLyQ,UHPRVYLHQGR
SRUTXHRWUDRSFLyQTXHDGHPiVGHYHUSURSRQJDPRVQRHVWiVLHQGRDSOLFDGD(YLWDUXQDQXHYDIUXV-
tracin, para las vctimas que se ilusionen, pasa por una informacin veraz de los contenidos reales en
ODDSOLFDFLyQGHOD'LUHFWLYDDVtFRPRODFRODERUDFLyQFRQVWDQWHHQVXGHVDUUROOR
$OVHUHOFDWiORJRGHGHUHFKRVPX\DPSOLR\XQWDQWRDPELJXRSRUHVWDUIRUPXODGRHQWpUPLQRVPX\
JHQpULFRVSXHGHOHYDQWDUIDOVDVH[SHFWDWLYDVHQODVYtFWLPDV/RTXHVHWUDWDHVGHLQWHQWDURSHUDWLYL]DU-
ORVH[SOLFDUFODUDPHQWHVXFRQWHQLGR\GHWHUPLQDUHODOFDQFHGHHVRVFRQFHSWRVTXHSXHGHQUHVXOWDU
XQWDQWRUHWyULFRVHQVXIRUPXODFLyQ
&RQHOFXPSOLPLHQWRUHDOGHORTXHGLFHOD/H\/RTXHQRKD\HVYROXQWDGSROtWLFDHLQVWLWXFLRQDOGH
TXHOD/H\VHFXPSOD
&RQPiVLQIRUPDFLyQ
3DUDQRJHQHUDUIDOVDVH[SHFWDWLYDVHVLPSRUWDQWHTXHH[LVWD
Una buena coordinacin entre los agentes que asisten a las vctimas.
Informacin veraz.
6HJXLPLHQWRDGHFXDGR
(YDOXDFLyQ HVSHFtFD VREUH XQ WUDWR GLJQR HFLHQWH \ KXPDQR TXH HYLWH OD
victimizacin secundaria
2.2.1. Ms all de las previsiones normativas que, en todo caso, incluyen ya el derecho a un tra-
to digno, si nos centramos en el da a da de dicho trato por parte de las instituciones pblicas y
privadas, diferenciando el corto, medio y largo plazo, cules seran los elementos determinan-
tes y las prioridades para poder garantizar que dicho trato sea profesional (con formacin ade-
cuada y concienciacin sobre las necesidades de las vctimas), respetuoso, sensible, imparcial,
emptico, individualizado, coordinado y basado en la evaluacin e investigacin?
55
3ULPHURVHUtDHYLWDUWDQWDSROLWHTXHUtD\SDUWLGLVPRTXHQRVLJQLFDGHVLGHRORJL]DUDODVYtFWLPDVRD
las instituciones, ni aplicar una especie de tecnocracia en este mbito, sino promover la dignidad de
ODVYtFWLPDVHQVt\SRUVtPLVPDVHQVXGLYHUVLGDGDORODUJRGHWRGRWLHPSRFRUWRPHGLRRODUJR
Es una tarea a mantener constantemente, no solo en momentos puntuales, como la aparicin de la
SURSLD 'LUHFWLYD 7DO YH] VHUtD XQD EXHQD PHGLGD OD IRUPDFLyQ GH XQ FRPLVLRQDGR RUJDQL]DFLyQ
HQFDEH]DGDSRUXQDSHUVRQDGHSUHVWLJLR\DPSOLDDFHSWDFLyQ6HJXQGRVHUtDSUHYHHUXQDGRWDFLyQ
presupuestaria adecuada, que las declaraciones se plasmaran en recursos reales. Tercero establecer
grupos de trabajo de relacin constante, siempre con presencia de vctimas, que plasmasen en rea-
lidades los conceptos y las consideraciones formales. Cuarto sera realizar convenios con Universi-
GDGHV,QVWLWXWRV\)XQGDFLRQHVSDUDODVHYDOXDFLRQHVLQYHVWLJDFLRQHV\UHH[LRQHVTXHQRVKDJDQ
DYDQ]DUGHYLJHQFLDSOXULDQXDO\FRQGRWDFLRQHVVXVWDQWLYDV
0HSDUHFHTXHKD\TXHSUHVWDUDWHQFLyQDODVSHWLFLRQHVGHODVDVRFLDFLRQHVGHYtFWLPDV\HVSHFLDO-
PHQWHDODVGHODVYtFWLPDVLQGLYLGXDOHVTXHQRQHFHVDULDPHQWHVHYHQUHHMDGDVHQODVGHODVDVRFLD-
FLRQHVSDUDDWHQGHUDTXHOORTXHVHDDWHQGLEOH\H[SOLFDUORTXHQRVHSXHGHDWHQGHUFRQODVUD]RQHV
RSRUWXQDVGHXQDIRUPDHPSiWLFDHLQGLYLGXDOL]DGD
&UHRTXHHVLPSUHVFLQFLEOHXQDLQYHUVLyQPD\RUHQUHFXUVRVKXPDQRVTXHDPSOtHQODD\XGDDVLVWHQ-
FLDDFRPSDxDPLHQWRSVLFRVRFLDODODVYtFWLPDVFRQSHUVRQDOHVSHFLDOL]DGR0iVHTXLSRVPiVPHGLRV
\FRQPiVSURIHVLRQDOHV
-Formacin tica de los profesionales, no solamente tcnica. Y, por supuesto, el reconocimiento social.
3RU HMHPSOR ODV LQVWLWXFLRQHV IXQFLRQDQ FRUUHFWDPHQWH HQ OD DWHQFLyQ D YtFWLPDV GH PDOWUDWR SRUTXH
KD\XQUHFRQRFLPLHQWRVRFLDOGHTXHVRQYtFWLPDV1RRFXUUHORPLVPRFRQODVYtFWLPDVGHOWHUURULVPR
SRUTXHQRH[LVWHHVHUHFRQRFLPLHQWRVRFLDOHVSHFLDOPHQWHHQHO3DtV9DVFR
6HQFLOODPHQWHFRQYROXQWDGSROtWLFD<DKHFRPHQWDGRORTXHSDVDHQOD6HJXULGDG6RFLDO\HQORV
-X]JDGRVGHOR6RFLDO4XpKDFHPRV"/DPD\RUtDFDOODU\DJXDQWDU
-Creo que sera indispensable que las personas encargadas de tratar con las vctimas del terrorismo
UHFLEDQXQDIRUPDFLyQHVSHFtFD
(OHPHQWRVGHWHUPLQDQWHV\SULRULGDGHVSDUDJDUDQWL]DUXQWUDWRSURIHVLRQDOVHUtDQ
- 7UDWRKXPDQRYHUODPDVDOODGHVXFRQGLFLyQGHYtFWLPD
- Dejar prejuicios aparte.
- 3ULQFLSLRGHWUDWRGHLJXDOGDGDODVSHUVRQDVTXHKDQVXIULGRYXOQHUDFLRQHVGHGHUHFKRVKXPDQRV
- Construccin con las vctimas y no tanto para las vctimas.
- (VFXFKDUODGHPDQHUDHPSiWLFD
- $GDSWDUVHDODVQHFHVLGDGHVFDPELDQWHVTXHWLHQHQODVYtFWLPDVSDUDGDUUHVSXHVWD\WUDWRGLJQR
- 6HUUHVSHWXRVRD
2.2.2. Cmo cree que puede conjugarse o equilibrarse una intervencin proactiva o empode-
radora, que reconozca la autonoma a las vctimas y potencie sus propios recursos, con una
intervencin protectora y asistencial?
-Este equilibrio es perfectamente posible, mediante una intervencin que garantice una informacin
completa y adecuada, respetando que la persona sea luego la que tome las decisiones sobre su propia
vida. La informacin y el asesoramiento recaen en los profesionales. La toma de decisiones informada
en la vctima.
-Es una relacin dinmica, compleja, con tendencia al desequilibrio, favoreciendo la preponderancia
LQVWLWXFLRQDOTXHHVTXLHQSRVHHORVUHFXUVRVIXQGDPHQWDOPHQWH(OFDPELRKDFLDXQJRELHUQRDELHU-
WRTXHFRPSDUWHORVUHFXUVRVHVODPHMRURSFLyQSHURQRVHGDUi3RUWDQWRWHQHPRVTXHSURPRYHU
XQSDVRGHODVLQVWLWXFLRQHVSURWHFWRUDV\DVLVWHQFLDOHVDODVSUHVWDFLRQDOHV)HUQDQGR)DQWRYDD
SDUWLUGHFRQVWUXLUHVSDFLRVFRPXQHVHQWRUQRDODRUJDQL]DFLyQFRPLVLRQDGDDVtFRPRPDQWHQHUXQD
LQWHUORFXFLyQXLGD\FRQVWDQWHDOPiVDOWRQLYHO
&XDOTXLHUWLSRGHLQWHUYHQFLyQSVLFROyJLFDGHEHVHUGLUHFWLYDHQORVSULPHURVPRPHQWRVRFXDQGROR
VROLFLWDODYtFWLPD\HVWDURULHQWDGDDIDFLOLWDUODDXWRQRPtD\SRWHQFLDUODVIRUWDOH]DVGHODYtFWLPD8QD
LQWHUYHQFLyQSURORQJDGDRSDWHUQDOLVWDFRQWULEX\HDKDFHUDODVYtFWLPDVGHSHQGLHQWHV\DSHUSHWXDUVX
HVWDWXVGHYtFWLPD
-Dndoles voz, espacio y lugar en los futuros Institutos de la Memoria o Centros de vctimas que las
instituciones van a construir. Deben estar presentes en los rganos de direccin, gestin....se debe
guardar un porcentaje de esos rganos de decisin donde estn vctimas a ttulo individual. Y deberan
56
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
establecerse canales y protocolos peridicos de colaboracin con todas las asociaciones de vctimas
FRQUHSUHVHQWDFLyQHQWRGD(VSDxD
-La base de todo est en considerar a las vctimas del terrorismo como vctimas. Es decir, personas que
VXIUHQXQDWUHPHQGDLQMXVWLFLDTXHQRWLHQHQLQJXQDMXVWLFDFLyQ7RGDYtDKR\KD\TXLHQODVFRQVLGHUD
\DVtVHKDFHLQFOXVRGHVGHDOJXQDVLQVWLWXFLRQHVVRODPHQWHFRPRXQDSDUWHGHXQFRQLFWRFRQLJXDO
UHVSRQVDELOLGDGTXHODTXHWLHQHQVXVYHUGXJRV
0LH[SHULHQFLDPHGLFHTXHWRGRGHSHQGHGHFDGDYtFWLPD/DVKD\TXHQXQFDDFXGHQDQLQJ~QRU-
JDQLVPRQLSLGHQD\XGD2WUDVOODPDQWRGRVORVGtDV6HUtDQHFHVDULRXWLOL]DUODLQWHOLJHQFLDSROtWLFDOD
VHQVDWH]\ODEXHQD\FODUDLQIRUPDFLyQ
*HQHUDU HVSDFLRV GH VHJXULGDG SHGDJyJLFRV SURWHFWRUHV JHQHUDU FRQDQ]D HQ VXV FDSDFLGDGHV
HVWDUFHUFDPRVWUDUFHUFDQtDVHUUHVSHWXRVRD
2.2.3. Qu debera incluirse de forma indispensable en una Gua o Protocolo de buenas prcti-
cas para los profesionales y/o voluntarios que tratan con las vctimas del terrorismo?
Las respuestas obtenidas son las siguientes:
&ODULGDG\VHQFLOOH]HQODH[SRVLFLyQGHQWURGHODUHDOLGDG\ODXWLOLGDG3URPRYHUHOOHQJXDMHFHUFDQR
PiVTXHUHIHUHQFLDVQRUPDWLYDVTXHGHEHUtDQUHGXFLUVHDOPtQLPRLPSUHVFLQGLEOH([SRQHUPHQVDMHV
GHSHUVRQDVGHUHFRQRFLGRSUHVWLJLRHQHOFDPSRGHOD*XtDRGHO3URWRFRORUHDOL]DGRDGHPiVGHORV
GHODVYtFWLPDVUHODFLRQDGDVSRUVXSXHVWRDSR\DQGRODODERUDUHDOL]DUUHIRU]DQGRODIXQFLyQHQFRPHQ-
GDGD/DSDUWHVXVWDQFLDOGHOD*XtDR3URWRFRORHVODUHODFLRQDGDFRQVXFRPHWLGRWHQLHQGREXHQRV
HMHPSORVYJU812'&(VLQGLVSHQVDEOHTXHORVFRQWHQLGRVUHHUDQUHDOLGDGHVTXHDTXHOORTXH
VHH[SRQJDWHQJDSODVPDFLRQHVSUiFWLFDVFXDQWRPiVFRQFUHWDVPHMRUDYDODGDVSRUSURIHVLRQDOHVGHO
FDPSRHQFXHVWLyQ([SRQHUXQDOLVWDGHFRQWDFWRV\GHUHIHUHQFLDVTXHSXGLHUDQVHUGHXWLOLGDGSDUD
ODSURSLDODERURSDUDSURIXQGL]DUHQODVLQWHUYHQFLRQHV
-Cualquier profesional o voluntario que trabaje con vctimas debe ser equilibrado emocionalmente,
emptico, sin sesgos ideolgicos en el trato con las vctimas y debe tener una formacin profesional
DGHFXDGDVHJ~QVHDHOiPELWRHQHOTXHYD\DDWUDEDMDU
0HFDQLVPRVGHHVFXFKD\SDUWLFLSDFLyQGHODVPLVPDVYtFWLPDVHQODVJXtDVIRUPDFLyQHVSHFLDOL]DGD
GHFDUiFWHUFRQWLQXRVXSHUYLVLyQSDUDORVSURIHVLRQDOHV
4XHXQDYtFWLPDGHOWHUURULVPRHVXQVHUKXPDQRTXHVXIUHLQGHSHQGLHQWHPHQWHGHVXLGHRORJtDSROt-
WLFDSURIHVLyQFUHHQFLDVUHOLJLRVDVHWF(VWRTXHSDUHFHDOJRFRP~QPHQWHDFHSWDGRHQODSUiFWLFDQR
ORHVVHJ~QHOUHODWRGHPXFKDVYtFWLPDVGHOWHUURULVPR
,QIRUPDUVHELHQVREUHFDGDYtFWLPD&RQRFLPLHQWRH[KDXVWLYRGHVXVLWXDFLyQ\FLUFXQVWDQFLD4XH
a ser posible, les asista siempre el mismo profesional. No tiene sentido que cada vez que se va a una
UHYLVLyQ D OD 6HJXULGDG 6RFLDO WHQJDQ TXH FRQWDU GH QXHYR VX YLGD D RWUD SHUVRQD 4XH OHV GHQ XQ
PDUJHQGHFRQDQ]D\FUHGLELOLGDG1RHVWDQGLItFLOSDUDXQEXHQSURIHVLRQDOVDEHUFXiQGROHPLHQWHQ
3HUPLWLUDODYtFWLPDTXHYD\DDFRPSDxDGD+HPRVREVHUYDGRFRQJUDQGLVJXVWRTXHDSURYHFKiQGRVH
GHODVLWXDFLyQPHQWDOGHODYtFWLPDKDQWHQLGRODSHUYHUVLGDGGHOOHYDUODDVXWHUUHQR$TXtODVYtFWLPDV
HVWiQWRWDOPHQWHLQGHIHQVDV\QRYHPRVYROXQWDGSROtWLFD+HDFRPSDxDGRDPXFKDVYtFWLPDVDVXV
UHYLVLRQHV\GHERGHFLUTXHODVYLYHQFRQJUDQDQJXVWLD6LSUHJXQWiLVDVXVIDPLOLDVRVGLUiQTXHLQ-
variablemente, todas recaen. Lo cual tiene sentido cuando les tratan como delincuentes y mentirosos.
&RQWURODUODPDWHULDGHVOHJLWLPDFLyQGHODYLROHQFLDDFWLWXGGHQHXWUDOLGDGSRUSDUWHGHORVSURIHVLR-
QDOHV\RYROXQWDULRVDV
57
veces al servicio de intereses polticos. Las vctimas necesitan un trato individualizado para atender a sus
QHFHVLGDGHVHVSHFtIFDVSDUDQRLQVWDODUVHHQHOYLFWLPLVPR
-No se debe mezclar a las vctimas del terrorimo con las vctimas de la tortura ni del franquismo ni de la
JXHUUDFLYLO(QFDVRFRQWUDULRVHLQFXUUHHQXQDYLFWLPL]DFLyQVHFXQGDULD
1RKD\VROXFLRQHVJHQHUDOHVSDUDWRGDVODVYtFWLPDV/RVHQFXHQWURUHVWDXUDWLYRVSRUHMHPSORSXHGHQ
ser una solucin adecuada para algunas vctimas, pero no para la mayora. Hay que estudiar cul es la so-
OXFLyQPiVDGHFXDGDSDUDFDGDYtFWLPD\RWUDVQRUHTXLHUHQQLQJXQDVROXFLyQSRUTXHQRKD\XQSUREOHPD
HVSHFtFR(QWRGRFDVRWRGRKD\TXHKDFHUORFRQGLVFUHFLyQORTXHQRHTXLYDOHDVHFUHWLVPR
,QVLVWRHQHOWUDWRDODVYtFWLPDVHQOD6HJXULGDG6RFLDO\HQORV-X]JDGRVGHOR6RFLDO7LHQHIiFLOVROX-
FLyQ&UHRTXH\DHVKRUD
8QDSXQWHTXHPHSDUHFHPX\LPSRUWDQWHHVTXHWUDWpLVGHOFRQWLQHQWHGHODIRUPDGHSUHVHQWDFLyQGH
los documentos, de su esttica podemos decir. Colores, tipos de letra, infografa, maquetacin, etc., etc.,
VRQIXQGDPHQWDOHV+HSDUWLFLSDGRHQODHODERUDFLyQGHDOJXQDVJXtDVSURIHVLRQDOHV\SXHGRGHFLUTXH
EXHQRVFRQWHQLGRVKDQGHVPHUHFLGRDVtFRPRFRQWHQLGRVPHGLRFUHVKDQVLGRHQVDO]DGRV(QHOFDVRGH
ODVYtFWLPDVVROHPRVHQFRQWUDUDXWpQWLFRVODGULOORV
-/DFRQVLGHUDFLyQGHODVGHQRPLQDGDVYtFWLPDVGHYLROHQFLDGH PRWLYDFLyQSROtWLFDWHQLGDVHQFXHQWD
DSDUWLUGHODYtFWLPL]DFLyQWHUFLDULDODTXHVXIUHQODVYtFWLPDVDOFRQWHPSODUHODSR\RGHXQDSDUWH
GHODVRFLHGDGDORVYtFWLPDULRV\ODIULDGDGHLQGLIHUHQFLDGHSDUWHGHHVWDVRFLHGDGKDFtDVXFRQGLFLyQGH
YtFWLPDVHOSDSHOGHOSHUGyQHQHOELHQHVWDUHPRFLRQDOGHODVYtFWLPDV
58
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
+D\TXHKDFHUXQWUDEDMRGHJDQDUODFRQDQ]DODFUHGLELOLGDG
de las instituciones que ofrecen ayuda *'*
De las pginas anteriores constatamos un hecho: existen multitud de normas, protocolos, guas, etc. sobre
el trato victimolgicamente correcto hacia las vctimas de los delitos y, en particular, del terrorismo. Sin em-
bargo, las vctimas siguen relatando su percepcin de victimizacin secundaria. Evidentemente, sin entrar
en la incidencia de la vinculacin jurdica de dichos textos y su aplicacin como derechos alegables ante los
tribunales, algo falla. Las grietas entre lo proclamado o aconsejado en los textos y lo vivido por las vctimas
obedecen en gran parte a una cultura profesional u organizacional que considera a las vctimas como acto-
res secundarios. Tambin debe hablarse del uso poltico de un derecho victimal simblico que no atiende los
intereses legtimos de las vctimas del terrorismo, preocupado por la actualidad del momento ms que por
la realidad de la vivencia compleja y prolongada de la victimizacin terrorista. Junto a todo ello, tenemos la
victimizacin secundaria producida por otros agentes privados y la propia sociedad en su conjunto.
Las siguientes lneas recogen una serie de propuestas, a modo de resumen general y retomando los mejo-
res modelos citados anteriormente, que evidentemente sin ese cambio cultural y de perspectiva, no tendrn
valor alguno. No se trata de instrucciones, sino de principios generales, con base en la normativa y los
estudios existentes, que pueden adaptarse al contexto de cada institucin57. No estamos ante una gua
de buenas prcticas en la atencin psicolgica de las vctimas58, sino de una gua ms general para su
consideracin organizacional y profesional. Tampoco supone un protocolo como secuenciacin estandari-
zada y evaluada de los pasos a seguir desde el primer contacto con las vctimas. Quiz se relaciona ms,
HQFXHVWLRQHVHVSHFtFDVUHVSHFWRGHOWUDWRDODVYtFWLPDVFRQORVFyGLJRVGHRQWROyJLFRVGHORVGLVWLQWRV
colegios profesionales.
No pretende reunir minuciosamente los derechos procesales, de ayuda psicolgica o de reparacin econ-
mica de las vctimas del terrorismo, sino los deberes generales de las instituciones y de las agencias que se
relacionan con ellas respecto de una atencin humana y respetuosa, en un plano fundamentalmente tico
pero con respaldo normativo y emprico, tal y como se ha detallado en los captulos anteriores59. Adems,
no se cie al momento de la comisin delictiva, sino que tiene una dimensin longitudinal, reconociendo
&IU 1HVWD 5HVSHFWR GHO iPELWR SROLFLDO HQ SDUWLFXODU YDVFR GHVGH OD SHUVSHFWLYD SVLFROyJLFD JHQHUDO GH ORV GLVWLQWRV
WLSRVGHYLFWLPL]DFLyQYLG1DYDUURGHVGHXQHQIRTXHFULPLQROyJLFRYLG5HJLGRUVREUHYtFWLPDVGHYLROHQFLDGHJpQHUR\GHVGH
XQHQIRTXHYLFWLPROyJLFR+ROJDGR9pDVHHQWUHRWURVGRFXPHQWRVVREUHHOWUDWRDODVYtFWLPDVHOVHJXQGRHVWiQGDUEiVLFRGH
GHUHFKRVKXPDQRVSDUDODVSHUVRQDVTXHVHRFXSDQGHODDSOLFDFLyQGHODOH\$PQLVWtD,QWHUQDFLRQDO(QHOiPELWRGHODMXVWLFLD
penal en general, tnganse en cuenta los documentos generados en el Proyecto Europeo *RRG 3UDFWLFHV IRU 3URWHFWLQJ 9LFWLPV LQ
DQG RXWVLGH WKH FULPLQDO MXVWLFH SURFHVV /D 8QLYHUVLGDG GH 6HYLOOD SDUWLFLSy FRPR FREHQHFLDULD HQ HVWH SUR\HFWR HQ HO PDUFR GHO
Programa ISEC 2007-2013 3UHYHQWLRQRIDQGDJDLQVW&ULPHGHOD&RPLVLyQ(XURSHDFRRUGLQDGRSRUOD8QLYHUVLGDGGH0LOiQZZZ
SURWHFWLQJYLFWLPVHX6REUHODSHUVSHFWLYDGHODVYtFWLPDVHQODMXVWLFLDUHVWDXUDWLYDYLG8PEUHLW\*UHHQZRRG
6REUHODVYtFWLPDVGHOWHUURULVPRGHO0FRQODSDUWLFXODULGDGGHODYLFWLPL]DFLyQHQPDVDYLG=DSDUGLHO\%DODQ]DW3DUD
otro tipo de vctimas, un buen ejemplo de este tipo de guas, en el mbito de los menores vctimas de abusos sexuales en la esfera judicial,
VHSXHGHHQFRQWUDUHQ(FKHEXU~D\6XELMDQD6REUHPHQRUHVYtFWLPDVGHODYLROHQFLDGHJpQHURHQHOiPELWRIDPLOLDUYLG2UMXHOD
y Horno. Sobre atencin a vctimas de delitos violentos en general, adultos y menores, dentro y fuera de la administracin de justicia, vid.
&RUSRUDFLyQGH$VLVWHQFLD-XGLFLDOGHOD5HJLyQGH9DOSDUDtVR
(Q HVWH VHQWLGR VH FRUUHVSRQGHUtD FRQ OR TXH HO )RUR (XURSHR GH 6HUYLFLRV GH 9tFWLPDV (XURSHDQ )RUXP IRU 9LFWLP 6HUYLFHV
ha denominado derechos sociales de las vctimas, para diferenciarlos de los derechos procesales, aunque en su mbito se recojan
derechos civiles y polticos, como el derecho a la intimidad y a la privacidad o el acceso a la justicia.
59
que la victimizacin se extiende en el tiempo, aunque el primer contacto de las vctimas con las institucio-
QHVHVIXQGDPHQWDOSDUDJHQHUDUFRQDQ]DRGHVFRQDQ]D\D\XGDUODVHQVXSURFHVRGHUHFXSHUDFLyQ6H
trata de una perspectiva ms comprometedora pero, tambin, ms satisfactoria a medio y largo plazo para
los propios agentes en contacto con las vctimas del terrorismo, cuyo objetivo ltimo debe ser favorecer la
calidad de vida de estas, como conciudadanos. Implica, en todo caso, unos conocimientos concretos y una
actitud tica, mental y afectiva.
Como primera propuesta, este texto debe ser objeto de trabajo con las propias vctimas para incorporar sus
aportaciones y dar cauce as a su participacin. Adems no puede ser esttico, sino que debe actualizarse
y adecuarse a contextos futuros y diversos. Hemos cuidado que no se generen falsas expectativas en las
vctimas y, al mismo tiempo, hemos huido del paternalismo hacia ellas. Ambas cuestiones son posibles
porque insistimos en que ellas tienen parte de la llave de su propia recuperacin. No obstante esta nunca
ser posible ni justa en trminos de justicia social ya que no todas las vctimas cuentan con los mismos re-
cursos materiales, personales y emocionales si no existen servicios pblicos de apoyo que complementen
y conviertan los derechos bsicos recogidos en los textos, en realidades tangibles y siempre mejorables.
2. Los derechos de las vctimas son derechos humanos. Ello no implica una perspectiva de enfrentamiento
RFRQLFWRFRQORVGHODVSHUVRQDVDFXVDGDVSURFHVDGDVFRQGHQDGDV
3. En el ejercicio de estos derechos las vctimas podrn estar acompaadas para contar con mayor apoyo.
60
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
3. Las vctimas no son culpables ni han contribuido a su victimizacin. Una aseveracin en este sentido
legitima culturalmente la victimizacin.
6. Las vctimas tienen derecho a un trato competente, respetuoso, digno, humano y sensible a sus necesi-
GDGHVHVSHFtFDV
Los profesionales deben ser conscientes del impacto del terrorismo en las vctimas directas e indirectas y
GHVXVQHFHVLGDGHVLQPHGLDWDV\DODUJR\PHGLRSOD]RHQVXVGLIHUHQWHVSDUFHODVGHYLGDVDOXGHGXFD-
FLyQHPSOHRYLYLHQGD
7. Las vctimas del terrorismo no deben ser tratadas como un problema, sino como conciudadanos con los
que tenemos un compromiso de mejorar su calidad de vida, considerando sus puntos de vista y de forma
LQWHJUDO\QRSDUFHODGDHQVHFWRUHVYLYLHQGDWUDEDMRVDOXGHWFpWHUD
8. Las vctimas no siempre pueden verbalizar bien sus necesidades, derechos e intereses. A la situacin
traumtica, se une el desconocimiento. En todo caso, su situacin es fruto de la injusticia provocada por el
terrorismo y esa injusticia es una experiencia real que debe ser considerada para poder entenderlas, reco-
nocerlas y ayudarlas en su recuperacin y reparacin.
2EOLJDFLRQHVJHQHUDOHVGHODVLQVWLWXFLRQHV\ORVDJHQWHVVRFLDOHV
1. Proporcionar informacin comprensible sobre los recursos existentes y los procedimientos a seguir
para obtenerlos.
2. )DFLOLWDUHODFFHVRDODMXVWLFLDHQVXVGLIHUHQWHVyUGHQHVSHQDOFLYLOODERUDOFRQWHQFLRVRDGPLQLVWUDWLYR
incluyendo formas inclusivas para las vctimas como la justicia restaurativa, procedimental y teraputica,
con el respeto de los estndares internacionales.
3. Proteger frente a la revictimizacin, posibles represalias del infractor y su crculo, y frente a la victimiza-
FLyQVHFXQGDULDGHRWUDVSHUVRQDVRLQVWLWXFLRQHV/DSURWHFFLyQVHUHHUHQRVRORDODLQWHJULGDGItVLFD\OD
libertad de la vctima, sino tambin a su dignidad, vida privada y familiar.
4. Garantizar la atencin gratuita de emergencia y continuada. La atencin debe comprender aspectos ma-
teriales, econmicos, psicolgicos, sociales, sanitarios, legales y, en su caso, religiosos o espirituales. De-
EHQSUHYHUVHSURFHGLPLHQWRVVLPSOLFDGRV\iJLOHVHYDOXDGRVSHULyGLFDPHQWH\FRQSHUVRQDOGHELGDPHQWH
IRUPDGR \ UHFXUVRV VXFLHQWHV 'HEHQ FRQVLGHUDUVH GH IRUPD HVSHFtFD ODV QHFHVLGDGHV GH ORV JUXSRV
vulnerables, fomentando, en su caso, servicios de atencin especializados.
5. Posibilitar la participacin de las vctimas en la elaboracin de las normas y servicios que les afectan,
WDQWRHQODGHQLFLyQGHORVSUREOHPDVFRPRHQODDUWLFXODFLyQGHVXPDQHMR\SUHYHQFLyQ$GHPiVWRGD
accin pblica debe estar presidida por el principio de coordinacin, entre agencias pblicas y privadas, con
un enfoque multidisciplinar e interprofesional.
Esta participacin se realiza fundamentalmente a travs de las asociaciones, pero debe considerarse
que siempre habr vctimas que queden fuera de ellas y tienen derecho a ser odas por las instancias
pblicas y sociales.
Los gobiernos deben comprometerse a favorecer la accin de las asociaciones, as como a incentivar la
concienciacin pblica sobre este tipo de victimizacin.
61
6. Contribuir a la reparacin econmica, social y simblica. Respecto de la reparacin econmica deben prever-
se esquemas de compensacin estatal basados en los principios de solidaridad y subsidiaridad. La reparacin
medida en trminos econmicos es importante como forma de reconocimiento y solidaridad por la injusticia su-
frida pero su clculo no puede abarcar toda la complejidad del dao y las necesidades futuras de recuperacin.
La reparacin econmica no tiene sentido por s misma sin otras formas de reconocimiento y apoyo.
La reparacin social y simblica implica el trabajo por una memoria inclusiva con el uso de instrumentos
VLJQLFDWLYRVGHPHPRULDSDUDIXWXUDVJHQHUDFLRQHVVLQSHUGHUSURIXQGLGDGHQHODQiOLVLVFLHQWtFR&RQOD
debida preparacin, las vctimas pueden colaborar en la reparacin social y simblica al ofrecer sus testi-
monios en diversos contextos sociales, culturales y educativos.
7. Disear, ejecutar y evaluar polticas preventivas, de carcter primario, secundario y terciario enfocadas
en diferentes factores, que hagan ms difcil la repeticin de los hechos. Toda poltica victimal, incluyendo
ODVPHGLGDVSUHYHQWLYDVGHEHQIXQGDPHQWDUVHHQLQYHVWLJDFLRQHVYLFWLPROyJLFDVUHFLHQWHVHVSHFtFDV\
slidas, revisando el estado de la cuestin a escala internacional e interna.
La prevencin implica el conocimiento de la verdad. Para ello debe facilitarse el acceso a los diferentes
archivos y a la documentacin escrita y audiovisual relativa a este tipo de victimizaciones y promover inves-
tigaciones independientes al respecto.
Las vctimas no deben ser obligadas a sobrellevar la carga del perdn y la reconciliacin, cuestiones muy
complejas que incumben planos personales y sociales y a diversos actores, sin perjuicio de fomentar pro-
JUDPDV HQ HVWH VHQWLGR VLQ LQVWUXPHQWDOL]DUODV FRQ YDOLGH] FLHQWtFD VREUH VXV HIHFWRV SRVLWLYRV HQ OD
recuperacin victimal y el respeto de sus derechos.
8. Trato digno. Las investigaciones victimolgicas sobre la normativa a favor de los derechos de las vctimas
muestran que, aunque las previsiones legislativas y la creacin de servicios sean satisfactorias, su funcio-
QDPLHQWRHQODSUiFWLFDGHSHQGHUiQRVRORGHORVUHFXUVRVPDWHULDOHVVLQRGHODIRUPDFLyQHVSHFtFD\
fundamentalmente, de la actitud de las personas con las que deben relacionarse las vctimas cotidianamen-
te. La normativa internacional fomenta el papel del voluntariado formado y supervisado por profesionales.
Ambos, voluntarios y profesionales:
8.1. Deben desarrollar tcnicas de comunicacin con conocimientos y prctica sobre la escucha, la
empata y la asertividad. La escucha activa y receptiva requiere de tiempos y espacios adecuados.
8.2. Teniendo en cuenta el contexto de las vctimas en cada momento, debe fomentarse una actitud no
paternalista, sino empoderadora para que las vctimas desarrollen su autonoma y puedan seguir
con su vida en la mayor parte posible y con todos los apoyos necesarios.
8.3. Deben actuar desde una perspectiva integral, dentro de sus posibilidades. Las personas que tra-
EDMDQFRQYtFWLPDVGHOWHUURULVPRLQX\HQHQVXVYLGDV\SRUWDQWRGHEHQFRQRFHUHOFRQWH[WRHQ
HOTXHYLYHQODLPSRUWDQFLDGHODVUHODFLRQHVIDPLOLDUHVYHFLQDOHVVRFLDOHVHWFVLHOORUHVXOWD
relevante en su caso.
8.4. Los profesionales directivos y los cargos institucionales deben escuchar y apoyar a los profesiona-
les que tratan directamente con las vctimas.
8.5. Los servicios ofrecidos deben estar evaluados por las propias vctimas mediante un proceso sen-
cillo y que facilite no solo respuestas a preguntas cerradas, sino tambin a otras cuestiones no
preguntadas y de inters para las vctimas, as como la recogida de sus propias propuestas de
mejora o cambio. En la evaluacin interna y externa debe considerarse no solo la medicin de los
HOHPHQWRVWDQJLEOHVQ~PHURGHFDVRVWUDWDGRVHWFVLQRGHORVLQWDQJLEOHVWLHPSRHPSOHDGRHQ
HOGHVDUUROORGHUHODFLRQHVGHFDOLGDGTXHSURPXHYDQODFRQDQ]DHOHQWHQGLPLHQWR\HOHPSRGH-
UDPLHQWR
'HEHIRPHQWDUVHODFRRSHUDFLyQFRQODXQLYHUVLGDGPHGLDQWHIRUPDFLyQLQYHVWLJDFLyQHYDOXD-
FLyQH[WHUQDSUiFWLFDVHWF\RWURVDJHQWHVVRFLDOHV
8.7. Deben disearse estructuras organizacionales que favorezcan la escucha de vctimas y profesio-
QDOHV\ODUHH[LyQSDUDPHMRUDUHOVHUYLFLRSURSRUFLRQDGRDWRGDODVRFLHGDG(QGHQLWLYDORV
servicios o proyectos con vctimas del terrorismo tienen una gran responsabilidad social como
organizacin. Deben evitarse protocolos, prcticas institucionales y valores centrados en las ne-
cesidades de la institucin y no en los de las vctimas.
62
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
3.2. En particular sobre las obligaciones de los servicios especficos de aten cin
a las vctimas
1. Deben ser independientes y no discriminatorios.
'HEHQ FRQWDU FRQ UHFXUVRV VXFLHQWHV SDUD HO GHVHPSHxR GH VXV IXQFLRQHV LQFOX\HQGR OD IRUPDFLyQ
debida de sus profesionales y voluntarios.
'HEHQFRQWDUFRQXQDSODQLFDFLyQFRQWLQXDQRHSLVyGLFD
'HEHQGLVHxDUVHGHIRUPDTXHSXHGDUHFRJHUVHLQIRUPDFLyQDEOH\FRPSDUDEOHGHIRUPDVRVWHQLGDHQ
el tiempo, para su evaluacin.
5. Deben disearse con base en la investigacin victimolgica conociendo las necesidades cambiantes, los
IDFWRUHVTXHGLFXOWDQHODFFHVRDDOJXQDVYtFWLPDV\HOJUDGRHQTXHVHFXPSOHQODVSUHYLVLRQHVOHJDOHV
respecto de sus derechos y expectativas.
6. Deben poder detectar nuevas necesidades.
6. Deben poder coordinarse con otros servicios, pblicos y privados, de diferentes territorios y, en su caso,
pases, para una correcta derivacin o tratamiento de los casos.
7. Deben poder intervenir en el diseo de polticas victimales.
8. Los servicios electrnicos constituyen un complemento en la atencin a las vctimas, que nunca pueden
sustituir el trato personal.
9. Debe existir una agencia coordinadora de los diferentes servicios que asegure las acciones anteriores,
promueva iniciativas de concienciacin, formacin, investigacin e intervencin y difunda el conocimiento
en contacto con centros educativos y de investigacin.
'HEHSURPRYHUVHODFRQDQ]DGHODVYtFWLPDVHQHVWDDJHQFLDFRRUGLQDGRUD\HQORVVHUYLFLRVHVSHFt-
FRVHVFXFKDQGR\FRQVLGHUDQGRVXVFUtWLFDV\SURSXHVWDV\DVtFRPRODFRQDQ]DLQWHUDGPLQLVWUDWLYDH
interprofesional. Las reuniones interprofesionales no deben servir solo para debatir un caso concreto, sino
toda la visin de abordaje y actuacin de las instituciones concernidas. Para ello son necesarios mapas
conceptuales victimolgicos comunes, formacin conjunta, protocolos de actuacin compartidos y mecanis-
mos giles de transferencia de informacin.
$GPLQLVWUDFLyQGHMXVWLFLD
1. En sus diferentes mbitos de actuacin, los profesionales que trabajen en relacin con la administracin
de justicia, deben proteger a las vctimas y testigos y prevenir victimizaciones, siguiendo los estndares de
derechos humanos bsicos.
'HEHHYLWDUVHODYLFWLPL]DFLyQVHFXQGDULDFDXVDGDSRUHOSURSLRGLVHxRGHOHVSDFLRHQORVHGLFLRVGHOD
administracin de justicia.
3. Debe proporcionarse, cuanto antes, informacin sobre derechos, atencin y procedimientos, que debe
ser diseada de forma sencilla, comprensible y completa. Esto comprende las distintas resoluciones de los
WULEXQDOHVLQFOX\HQGRVLHVQHFHVDULRXQDDPSOLDFLyQGHODLQIRUPDFLyQGHIRUPDSHUVRQDOVREUHHOVLJQL-
cado y fundamento de dichas resoluciones.
4. Las vctimas podrn estar acompaadas en sus trmites con la administracin de justicia.
5. La reparacin econmica no puede reducirse o denegarse bajo el fundamento de que la vctima ha sido
condenada por un delito que no estaba relacionado con su victimizacin.
6. Deben fomentarse programas de justicia restaurativa y otras formas innovadoras de justicia inclusiva
para las vctimas, siguiendo estndares internacionales.
3ROLFtDVVFDOHVPpGLFRVIRUHQVHVMXHFHV\HOSHUVRQDOGHODDGPLQLVWUDFLyQGHMXVWLFLDHQJHQHUDOLQFOX-
\HQGRODDGPLQLVWUDFLyQSHQLWHQFLDULDGHEHQVHUFRQVFLHQWHVGHTXHH[LVWHXQULHVJRGHTXHFRQGHWHUPLQDGRV
usos o procedimientos, comportamientos, actitudes o desconocimiento hacia los procesos de victimizacin terro-
rista, puedan causar victimizacin secundaria que repercute negativamente en el proceso de recuperacin de las
YtFWLPDV\VRFDEDODFRQDQ]DGHHVWDVHQODVLQVWLWXFLRQHV3RUHOORGHEHQHVWDUGHELGDPHQWHIRUPDGRVHQHO
conocimiento victimolgico. Debe contarse con sus opiniones para disear su forma de actuacin en este campo
y deben facilitar las evaluaciones. Deben contar con servicios de apoyo para evitar, en su caso, el trauma vicario.
8. Debe fomentarse la cooperacin y coordinacin entre pases en inters de las vctimas y la justicia.
63
6HUYLFLRVGHVDOXGItVLFD\PHQWDO
1. La atencin a las vctimas del terrorismo debe estar presidida por el conocimiento de los efectos de la
victimizacin y el respeto a su dignidad para evitar la victimizacin secundaria.
2. Deben establecerse protocolos en cuanto a su atencin inicial y continua, con recogida de informacin
que permita la evaluacin de los servicios.
3. Debe proporcionarse acceso gratuito a los servicios de salud, sin tener que adelantar los costes del
tratamiento.
4. Las vctimas podrn estar acompaadas para sentirse ms seguras ante determinados trmites o actuaciones.
5. La administracin sanitara proporcionar informacin sobre ayudas y trmites de forma sencilla y gil.
/RV SURIHVLRQDOHV GH ORV VHUYLFLRV GH VDOXG GHEHQ FRQWDU FRQ IRUPDFLyQ VXFLHQWH SDUD LGHQWLFDU ORV
efectos y las necesidades de la vicitimizacin.
7. Las necesidades psicosociales son tan importantes como las necesidades fsicas. Debe darse un en-
foque de salud integral, establecindose redes de colaboracin interinstitucional e interprofesional, inclu-
\HQGR ORV VHUYLFLRV GH DWHQFLyQ HVSHFtFD D ODV YtFWLPDV S~EOLFRV \ SULYDGRV HYLWDQGR UHSHWLU WUiPLWHV
innecesarios y molestos para ellas.
'HEHQUHVSHWDUVHODFRQGHQFLDOLGDG\SULYDFLGDGHQUHODFLyQFRQORVGDWRVGHODVYtFWLPDV
9. Deben establecerse sistemas de apoyo para evitar el trauma vicario que puedan sufrir los profesionales
de la salud que atienden a vctimas.
(GXFDFLyQ
1. La Victimologa del desarrollo ha evidenciado el impacto en los nios de una victimizacin grave. Los colegios,
universidades y cualquier otro centro formativo deben ser lugares donde los menores y jvenes se sientan seguros
y acompaados y puedan expresar, si as lo desean, sus puntos de vista como vctimas, proporcionndoles apoyo
HQVXVSURFHVRVGHUHFXSHUDFLyQHQVXFDVRWUDEDMDQGRFRQORVVHUYLFLRVHVSHFtFRVGHDWHQFLyQDODVYtFWLPDV
2. Las personas que trabajan en centros educativos, colegios, Universidades, etc., deben prevenir cualquier
tipo de estigmatizacin, falta de respeto o violencia respecto de las vctimas.
3. Las personas que trabajan en centros educativos tienen la obligacin de prevenir cualquier tipo de vio-
lencia y radicalizacin en general, educando en los derechos humanos y posibilitando la escucha del testi-
monio de las vctimas del terrorismo dentro de programas educativos.
/DV8QLYHUVLGDGHV\RWURVFHQWURVGHLQYHVWLJDFLyQGHEHQDERUGDUGHIRUPDFLHQWtFDODYLFWLPL]DFLn
terrorista mediante la inversin en recursos para su estudio y la difusin y debate del conocimiento gene-
rado a escala interna e internacional.
5. Las Universidades y otros centros educativos deben fomentar la formacin sobre el conocimiento victi-
molgico en torno al terrorismo.
1. En trabajos con un riesgo victimal elevado deben fomentarse planes de prevencin, intervencin y repa-
racin de la victimizacin terrorista.
2. La victimizacin puede afectar la vida laboral de forma temporal o permanente y las entidades que em-
plean o han empleado a vctimas del terrorismo deben dar facilidades para su recuperacin y adaptacin.
3. Las instituciones pblicas deben facilitar su empleo y sensibilizar a la opinin pblica sobre su fundamen-
to solidario.
4. De forma particular, cuando la victimizacin se ha producido en el lugar de trabajo, la organizacin debe
mostrar su reconocimiento, apoyar a las vctimas y concienciar a los trabajadores sobre los efectos de la
victimizacin y las necesidades de las vctimas.
5. La Seguridad Social o las instituciones que deban reconocer pensiones o ayudas, atiendan a las vctimas
o gestionen sus expedientes deben estar debidamente informadas de los efectos de la victimizacin, en su
64
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
caso del trauma, para poder valorarlo de forma adecuada y profesionalmente competente, sin juzgar nunca
la vivencia subjetiva de la vctima, y pudiendo derivar, de forma gil, a otro tipo de servicios.
6. Debe evitarse el lenguaje burocrtico, protocolario y confuso, proporcionando una informacin clara, per-
sonal y respetuosa sobre los recursos disponibles, sus requisitos, sus trmites y sus resoluciones.
9LYLHQGD\VHUYLFLRVVRFLDOHV
1. Las personas que atiendan a las vctimas y ofrezcan informacin sobre ayudas y trmites deben tener
XQDIRUPDFLyQHVSHFtFDHLQWHULRUL]DUTXHODSHUFHSFLyQGHVHJXULGDGItVLFD\PHQWDOUHVXOWDLPSUHVFLQGLEOH
para la recuperacin de las vctimas que no deben sentirse juzgadas o cuestionadas.
'HEHQRIUHFHUXQDHVFXFKDDFWLYDSDUDLGHQWLFDUODVQHFHVLGDGHVGHODVYtFWLPDVGHOWHUURULVPR\SRGHU
ayudarlas realmente, derivndolas en su caso a otras instituciones, de forma gil y competente.
3. Deben ofrecerse servicios adecuados a las necesidades de cada vctima y su contexto: servicios domici-
liarios, ayudas en reparacin y cambios de vivienda, etc.
4. Debe recogerse informacin para poder evaluar la actuacin de estos servicios con las vctimas del
terrorismo.
&ROHJLRVSURIHVLRQDOHV\DVRFLDFLRQHVSURIHVLRQDOHV
Deben fomentar la formacin y difusin del conocimiento victimolgico, as como estndares de buenas
SUiFWLFDV\VHFFLRQHVHVSHFtFDVHQVXVFyGLJRVGHRQWROyJLFRV\SURWRFRORVGHDFWXDFLyQKDFLpQGRORVYLVL-
EOHVHQVXFDVRDWUDYpVGHVXVSiJLQDVZHEHLQFOX\HQGRHYDOXDFLRQHVH[WHUQDVVREUHVXFXPSOLPLHQWR
0HGLRVGHFRPXLFDFLyQ
1. La importante labor de informar a la sociedad y permitir un espritu crtico que contraste opiniones debe
conjugarse con la conciencia de que detrs de cada delito de terrorismo hay vctimas que sufren.
2. Los medios de comunicacin deben evitar la victimizacin secundaria que se produce cuando se dan
LQIRUPDFLRQHVVHVJDGDVRHVWHUHRWLSDGDVTXHHQVDO]DQDODSHUVRQDTXHKDFRPHWLGRHOGHOLWRRORMXVWL-
can, o cuando se convierte a las vctimas, sin informarlas de las consecuencias, en protagonistas efmeras
GHODQRWLFLDFXDQGRQRVHUHVSHWDQVXVGHUHFKRVSDUWLFXODUPHQWHDODGLJQLGDGDODLQWLPLGDGDODYLGD
SULYDGD\IDPLOLDUFXDQGRQRVHFRQWUDVWDQLQIRUPDFLRQHVFXDQGRVHODVSRQHHQSHOLJURFXDQGRVHXWL-
OL]DXQGHWHUPLQDGROHQJXDMHRFXDQGRVHUHLWHUDQODVLPiJHQHVGHFDUiFWHUPRUERVRRDODUPLVWDFRQVX
SHUPDQHQFLDHQHOHVSDFLRYLUWXDO
3. Los cdigos deontolgicos, las guas o manuales de actuacin, el control y la formacin y concienciacin
victimolgica de los periodistas en relacin con su rol actual en la cultura digital pueden paliar estos efectos.
Las consideraciones anteriores se relacionan con la tica periodstica y su responsabilidad en no crear
falsas alarmas sociales unidas a la utilizacin comercial del dolor y la construccin de chivos expiatorios.
,QVWDQFLDVUHOLJLRVDV\HVSLULWXDOHV
La victimizacin terrorista puede impactar en las creencias religiosas, en la cosmovisin vital en general de
las vctimas y en su visin de los seres humanos. Los representantes religiosos y de apoyo espiritual deben
ser conscientes de las necesidades de las vctimas del terrorismo, formndose para ello, siendo sensibles
de forma activa a su demanda de acompaamiento, de sus preocupaciones y pudiendo informar de los
recursos disponibles, incluyendo el apoyo voluntario de otros miembros de la comunidad.
65
3. Deben potenciar el reconocimiento social de las vctimas, en su caso, con actos de memoria participativa,
siguiendo estndares internacionales.
'HEHQUHFKD]DUHOWHUURULVPRHVGHFLUHOXVRRUJDQL]DGRGHODYLROHQFLDFRQQHVSROtWLFRV
'HEHQHYLWDUHOXVRGHODVYtFWLPDVSDUDVXSURSLRLQWHUpVSROtWLFR(OREMHWLYRJHQHUDOGHODLQWHUYHQFLyQ
FRQYtFWLPDVHVODKXPDQL]DFLyQQRVXLQVWUXPHQWDOL]DFLyQ(OORLPSOLFDHVFXFKDDFWLYDUHVDOWDQGRODLP-
SRUWDQFLDGHOFXiQGRFyPR\GyQGHVLQMX]JDU\FRPXQLFDQGRRWUDQVPLWLHQGRFRPSHWHQFLDVHJXULGDG
LQWHUpV\FRQDQ]D
6. Deben recoger informacin que permita evaluar sus polticas en este campo.
6RFLHGDGHQJHQHUDO
1. Las vctimas del terrorismo son seres humanos, conciudadanos, que sufren un dao injusto y merecen
el apoyo de la sociedad.
2. El reconocimiento del dao injustamente sufrido por las vctimas implica la consideracin de sus puntos
de vista como ciudadanos que han sufrido una victimizacin.
3. Las vctimas no pueden ser discriminadas.
4. Debe visibilizarse y valorarse el dao causado en la propia sociedad en trminos democrticos y ticos.
5. La sociedad debe concienciarse de su rol en la labor de reconocimiento y reparacin social y simblica a
las vctimas, as como de prevencin del terrorismo y de una futura reconciliacin.
66
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
3FGFSFODJBTCJCMJPHSmDBT
$GDPV0/-')RUG\:)'DLOH\3UHGLFWRUVRIKHOSVHHNLQJDPRQJ&RQQHFWLFXWDGXOWVDIWHU
September 11, 2001, $PHULFDQ-RXUQDORI3XEOLF+HDOWK 94, 9: 1596-1602.
$GGLQJWRQ/$6WXGHQWVIHDUDIWHU&ROXPELQH)LQGLQJVIURPDUDQGRPL]HGH[SHULPHQW-RXUQDORI
4XDQWLWDWLYH&ULPLQRORJ\ 19, 4: 367-387.
$GHVVN\56\6$)UHHGPDQ7UHDWLQJVXUYLYRUVRIDGYHUVLW\ZKLOHDGYHUVLW\FRQWLQXHV-RXUQDORI
$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD 10, 1-2: 443-454.
Aguirre Munarraiz, Mara. 2014. La victimizacin secundaria a lo largo del proceso penal: La necesidad de un cam-
ELRFXOWXUDO7UDEDMRQDOSUHVHQWDGRHQHO3RVJUDGRDVLVWHQFLDDYtFWLPDVGHH[SHULHQFLDVWUDXPiWLFDV839(+8
$KHUQ-6*DOHD+5HVQLFN\'9ODKRY7HOHYLVLRQZDWFKLQJDQGPHQWDOKHDOWKLQWKHJHQHUDO
SRSXODWLRQRI1HZ<RUN&LW\DIWHU6HSWHPEHU-RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD 9, 1-2:
109-124.
$OEUHFKW+- .LOFKOLQJ0Victims of Terrorism Policies Should Victims of Terrorism be Treated
Differently? En: $ :DU RQ 7HUURU" 7KH (XURSHDQ 6WDQFH RQ D 1HZ 7KUHDW &KDQJLQJ /DZV DQG +XPDQ
5LJKWV,PSOLFDWLRQVHGLWDGRSRU0:DGH $0DOMHYL. Dordrecht: Springer.
Aller Maisonnave, Germn. 2010. Paradigmas de la Criminologa contempornea. Ponencia presentada en
el Congreso de Derecho Penal del Bicentenario de la Argentina. Facultad de Derecho de la Universidad de
Buenos Aires, 23-25 de agosto, accesible en lnea.
Amnista Internacional. 2009. ,QWHUQDWLRQDOSROLFHVWDQGDUGVEDVLFKXPDQULJKWVVWDQGDUGVIRUODZHQ-
IRUFHPHQWRIFLDOV*LQHEUD*HQHYD&HQWUHIRUWKH'HPRFUDWLF&RQWURORI$UPHG)RUFHV'&$)
Amsel, L. V., Y. Neria, R. D. Marshall y E. Jung Suh. 2005. Training therapists to treat the psychological con-
sequences of terrorism: Disseminating psychotherapy research and researching psychotherapy dissemina-
tion, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD 10, 1-2: 633-647.
Arias Marn, Aln. 2012. Teora crtica y derechos humanos: Hacia un concepto crtico de vctima, Nmadas.
5HYLVWD&UtWLFDGH&LHQFLDV6RFLDOHV\-XUtGLFDV 34, 4: 1-30.
Asociacin Umamanitas, s. f. Gua para la atencin a la muerte perinatal y neonatal, accesible en http://
ZZZHOSDUWRHVQXHVWURHVVLWHVGHIDXOWILOHVUHFXUVRVGRFXPHQWVHSHQB\BXPDPDQLWDBBJXLDBSDUDBODB
DWHQFLRQBDBODBPXHUWHBSHULQDWDOB\BQHRQDWDOSGI
Baca, E., Cabanas, M. L. y Baca-Garca, E. 2003. El proyecto Fnix: un estudio sobre las vctimas del
terrorismo en Espaa. Resultados preliminares. En Las vctimas de la violencia, editado por E. Baca y M.
L. Cabanas. Madrid: Triacastela.
Baca, E., E. Baca-Garca, M. M. Prez-Rodrguez y M. L. Cabanas. 2004. Short- and long-term effects of
terrorist attacks in Spain, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD 9, 1-2: 157-170.
Baca, Enrique, Echebura, Enrique y Tamarit, Josep M. 2006. 0DQXDOGH9LFWLPRORJtD. Valencia: Tirant lo Blanch.
Ben-Gershon, B., A. Grinshpoon y A. M. Ponizovsky. 2005. Mental health services preparing for the psy-
chological consequences of terrorism, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD 10, 3-4: 743-753.
%HQKDELE6H\OD(ORWURJHQHUDOL]DGR\HORWURFRQFUHWR/DFRQWURYHUVLD.RKOEHUJ*LOOLJDQ\ODWHRUtDIHPL-
nista. En Teora feminista, teora crtica, editado por Seyla Benhabib y Cornella Drucilla. Valencia: Alfons el
Magnnim.
%HUJHU5$QHFRORJLFDOFRPPXQLW\EDVHGDSSURDFKIRUGHDOLQJZLWKWUDXPDWLFVWUHVV$FDVHRIWHUURU
attack on a kibbutz, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD 10, 1-2: 513-526.
Beristain Ipia, Antonio. 2000. 9LFWLPRORJtD1XHYHSDODEUDVFODYH. Valencia: Tirant lo Blanch.
Beristain Ipia, Antonio. 2004. 3URWDJRQLVPRGHODVYtFWLPDVGHKR\\PDxDQD(YROXFLyQHQHOFDPSRMXUt-
dico penal, prisional y tico9DOHQFLD7LUDQWOR%ODQFK
Beristain Ipia, Antonio. 2007. 9tFWLPDVGHOWHUURULVPR1XHYDMXVWLFLDVDQFLyQ\pWLFD. Valencia: Tirant lo Blanch.
Bermejo, Jos Carlos. 2014. Humanizar la asistencia sanitaria%LOEDR'HVFOpHGH%URXZHU
67
%URP'9RLFH5LJKWDIWHUWKHERPEZHQWRII-RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD 10,
3-4: 741-742.
Campbell, A., E. Cairns y J. Mallett. 2004. Northern Ireland: The psychological impact of The Troubles,
-RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD 9, 1-2: 175-184.
Caravaca Llamas, Carmen. 2015. Medios de asistencia y ayuda a las vctimas del delito en el ordenamien-
to espaol. Un nuevo enfoque de la Victimologa desde la perspectiva de la poltica social. Tesis doctoral
presentada en la Facultad de Trabajo Social de la Universidad de Murcia. Departamento de Sociologa y
Poltica social.
Crdenas, M.I y P. Albertn. 2004. Les dones amb les dones podem. Una proposta de prevenci de la vio-
OqQFLDGHJpQHUHGHVGHOH[SHULqQFLDVXEMHFWLYLWDWLUHODFLyHQWUHGRQHV,QIRUPHGLQYHVWLJDFLy. Barcelona:
Institut Catal de les Dones.
&DULR5REHUW$SSURFKHYLFWLPRORJLTXHGHVGURLWVGHVYLFWLPHVGLQIUDFWLRQ&DKLHUVGHODVpFXULWp 23: 14-24.
Carreras Espallardo, Juan Antonio, coord. 2011. 9tFWLPDV\PHGLRVGHFRPXQLFDFLyQUHH[LRQHVVREUHHO
tratamiento de la violencia. Talavera de la Reina: Editorial de Estudios Victimales.
&DVVHOO3DXO*\6WHYHQ-RIIHH7KHFULPHYLFWLPVH[SDQGLQJUROHLQDV\VWHPRISXEOLFSURVHFXWLRQ
$UHVSRQVHWRWKHFULWLFVRIWKH&ULPH9LFWLPV$FW1RUWKZHVWHUQ8QLYHUVLW\/DZ5HYLHZ 105, accesible en
KWWSZZZODZQRUWKZHVWHUQHGXODZUHYLHZFROORTX\/5&ROOQ&DVVHOO -RIIHHSGI
&KHPWRE & 0 )LQGLQJ WKH JLIW LQ WKH KRUURU7RZDUG GHYHORSLQJ D QDWLRQDO SV\FKRVRFLDO VHFXULW\
policy, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD10, 3-4: 721-727.
&RODURVVL/-+H\PDQ\03KLOOLSV6RFLDOZRUNHUVH[SHULHQFHVRIWKH:RUOG7UDGH&HQWHUGLVDVWHU
Stressors and their relationship to symptom types, &RPPXQLW\0HQWDO+HDOWK-RXUQDO 41, 2: 185-198.
Convery, Alison, s. f. No victims, no oppression: Feminist theory and the denial of victimhood. Comunicacin
SUHVHQWDGDHQOD&RQIHUHQFLDGHOD$XVWUDODVLDQ3ROLWLFDO6WXGLHV$VVRFLDWLRQ8QLYHUVLGDGGH1HZFDVWOH
Corporacin de Asistencia Judicial de la Regin de Valparaso. 2007. $WHQFLyQDYtFWLPDVGHGHOLWRVYLROHQ-
WRV5HH[LRQHVGHVGHODSUiFWLFD. Villa del Mar, Chile: Corporacin de Asistencia Judicial de
la Regin de Valparaso.
Cortina, Adela. 2013a. Qu es ser tico? (O3DtV, 15 de diciembre, p. 35. 2013b. Para qu sirve realmente
la tica? Barcelona: Paids.
Courtois, C. A. 2004. Complex trauma, complex reactions: assessment and treatment, 3V\FKRWKHUDS\7KH-
RU\5HVHDUFK3UDFWLFH
&XHYDV&DUORV$'DYLG)LQNHOKRU$QQH6KDWWXFN+HDWKHU7XUQHU\6KHUU\+DPE\&KLOGUHQVH[SRVXUH
WRYLROHQFHDQGWKHLQWHUVHFWLRQEHWZHHQGHOLQTXHQF\DQGYLFWLPL]DWLRQ-XYHQLOH-XVWLFH%XOOHWLQ October: 1-9.
Dalenberg, C. J. 2004. Maintaining the safe and effective therapeutic relationship in the context of distrust
and anger: Countertransference and complex trauma, 3V\FKRWKHUDS\7KHRU\5HVHDUFK3UDFWLFH7UDLQLQJ
41, 4: 438-447.
Daly, Kathleen. 2014. Reconceptualizing sexual victimization and justice. En 7KH,QWHUQDWLRQDO+DQGERRN
RI9LFWLPRORJ\, editado por Inge Vanfraechem, Antony Pemberton y Felix Ndahinda. Londres: Routledge.
Danieli, Y. 2004. Guide: Some principles of self-care, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD 10,
1-2: 663-665.
Danieli, Y., D. Brom y J. Sills. 2004. The Trauma of Terrorism: Contextual Considerations, -RXUQDORI$JJUHV-
sion, Maltreatment and Trauma 9, 1-2: 1-17.
'DYLGRZLW])DUNDV=\-+XWFKLVRQ+DOO5HOLJLRXVFDUHLQFRSLQJZLWKWHUURULVP-RXUQDORI$JJUHV-
sion, Maltreatment and Trauma 10, 1-2: 565-576.
Daza Bonachela, Mara del Mar. 2014a. Victimologa hoy, derecho victimal europeo y espaol y atencin a las
vctims de delitos en Espaa. Tesis doctoral defendida en la Facultad de Derecho de la Universidad de Granada.
Daza Bonachela, Mara del Mar. 2014b. Comentario al Proyecto de Ley del Estatuto de la Vctima del Delito,
Noticias jurdicas, diciembre, accesible en http://noticias.juridicas.com.
De la Cuesta Arzamendi, Jos Luis, Gema Varona Martnez, Virginia Victoria Mayordomo y Csar San
Juan. 2012. (VWXGLRH[SORUDWRULRVREUHOD3URSXHVWDGHXQGLVHxRGHXQSURJUDPDS~EOLFRGHUHSDUDFLyQ
68
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
TXHIDFLOLWHHOUHWRUQRGHORVIDPLOLDUHVGHSHUVRQDVDVHVLQDGDV\KHULGDVSRUODRUJDQL]DFLyQWHUURULVWD(7$
DVt FRPR GH ODV SHUVRQDV VHFXHVWUDGDV DJUHGLGDV FRDFFLRQDGDV DPHQD]DGDV \R TXH KD\DQ VXIULGR
GDxRVFDXVDGRVSRUGLFKDRUJDQL]DFLyQTXHPDQLHVWHQODYROXQWDGGHUHJUHVDUD(XVNDGL. Donostia/San
Sebastin: UPV/EHU.
De la Cuesta Arzamendi, Jos Luis, dir. 2013. Terrorismo e impunidad. Madrid: Dilex.
De la Cuesta Arzamendi, Jos Luis, dir. 2014. 9tFWLPDVGHOWHUURULVPRHQOD&$39'HVD]yQ\HVSHUDQ]DHQ
YtFWLPDVLQGLUHFWDVGHDVHVLQDWRV$xR. Donostia/San Sebastin: UPV-EHU.
De la Cuesta, Jos Luis y Gema Varona. 2015. Aportaciones profesionales de las personas formadas en
Criminologa en relacin con el Estatuto de las Vctimas. En /LEURKRPHQDMHDO3URIHVRU0DUFXV)HOVRQ.
Madrid: Dykinson.
DeHart, D. 2011. $FKLHYLQJH[FHOOHQFH0RGHOVWDQGDUGVIRUVHUYLQJYLFWLPVDQGVXUYLYRUVRIFULPH:DVK-
LQJWRQ'&8QLWHG6WDWHV'HSDUWPHQWRI-XVWLFH2IFHIRU9LFWLPVRI&ULPHDFFHVVLEOHHQKWWSVZZZQFMUV
JRYRYFBDUFKLYHVUHSRUWVFOHUJ\ZHOFRPHKWPO.
'HODKDQW\'($UHZHSUHSDUHGWRKDQGOHWKHPHQWDOKHDOWKFRQVHTXHQFHVRIWHUURULVP"7KH$PHUL-
FDQ-RXUQDORI3V\FKLDWU\ 164, 2: 189-191.
Delaplane, David y Anne Delaplane, s. f. 9LFWLPVRIFKLOGDEXVHGRPHVWLFYLROHQFHHOGHUDEXVHUDSHURE-
EHU\DVVDXOWDQGYLROHQWGHDWK. $PDQXDOIRUFOHUJ\DQGFRQJUHJDWLRQV6SHFLDOHGLWLRQIRUPLOLWDU\FKDS-
ODLQV7KHVSLULWXDOGLPHQVLRQLQYLFWLPVHUYLFHV. U. S. Department of Justice, accesible en KWWSVZZZQFMUV
JRYRYFBDUFKLYHVUHSRUWVFOHUJ\ZHOFRPHKWPO.
Department for Children, Schools and Families. 2009. /HDUQLQJWRJHWKHUWREHVDIH$WRRONLWWRKHOSFROOHJHV
FRQWULEXWHWRWKHSUHYHQWLRQRIYLROHQWH[WUHPLVPLondres: Department for Children, Schools and Families,
$VVRFLDWLRQRI&ROOHJHV\'HSDUWPHQWIRU%XVLQHVV,QQRYDWLRQ 6NLOOVDFFHVLEOHHQZZZELVJRYXN
De Savornin Lohman, Alexander F. 2011. Sustainable Justice. Justice as Support Agent to Sustainability of
Society. Comunicacin presentada en la Conferencia Canadiense sobre Mediacin Judicial, 16 de junio de
2011, Montreal, accesible en http://ssrn.com/abstract=1869488.
Dillenburger, Karola. 2007. A Behavior Analytic Perspective on Victimology, ,QWHUQDWLRQDO-RXUQDORI%HKDY-
LRUDO&RQVXOWDWLRQDQG7KHUDS\ 3, 3: 433-448.
'XURGLp % \ 6 :HVVHO\ 5HVLOLHQFH RU SDQLF" 7KH SXEOLF DQG WHUURULVW DWWDFN Lancet 360, 9349:
1901-1902.
Echebura, Enrique. 2004. 6XSHUDU XQ WUDXPD7UDWDPLHQWR GH ODV YtFWLPDV GH GHOLWRV YLROHQWRV. Madrid:
Pirmide.
Echebura, Enrique. 2007. Treatment guidelines for victims of terrorism: A comprehensive approach. En
7KHLQWHJUDWLRQDQGPDQDJHPHQWRIWUDXPDWL]HGSHRSOHDIWHUWHUURULVWDWWDFNVeditado por Bege. Amster-
GDP,263UHVV1DWR6FLHQFH6HULHV
Echebura, Enrique e Ignacio Subijana. 2008. Gua de buena prctica psicolgica en el tratamiento judicial
de los nios abusados sexualmente, ,QWHUQDWLRQDO-RXUQDORI&OLQLFDODQG+HDOWK3V\FKRORJ\8, 3: 733-749.
Eguchi, Leya. 2010. Homelessness, Human Rights and the Ethics of Care, accesible en lnea.
(QJGDKO%,QWHUQDWLRQDOQGLQJVRQWKHLPSDFWRIWHUURULVP-RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG
Trauma 9, 1-2: 265-276.
Eriksson, Susanne. 2012. 7KH6WRFNKROP&ULPLQRORJ\6\PSRVLXP 7KH9LFWLPRORJ\,VVXH$6XPPD-
U\DFFHVLEOHHQKWWSZZZFULPLQRORJ\V\PSRVLXPFRPGRZQORDGDDGG
Stockholm+Criminology+Symposium+2012+Summary.pdf.
Estvez Araujo, Jos A., ed. 2013. (OOLEURGHORVGHEHUHV/DVGHELOLGDGHVHLQVXFLHQFLDVGHODHVWUDWHJLD
GHORVGHUHFKRV. Madrid: Trotta.
European Forum for Victim Services, s.f. 7KHVRFLDOULJKWVRIYLFWLPVRIFULPH. European Forum for Victim
Services.
Fascioli, Ana. 2010. tica del cuidado y tica de la justicia en la teora moral de Carol Gilligan, 5HYLVWD$FWLR
2: 41-57.
Fernndez de Casadevante, Carlos. 2013. El estatuto jurdico de las vctimas del terrorismo en Europa.
0DGULG)XQGDFLyQGH9tFWLPDVGHO7HUURULVPR 'LOH[
69
Fernndez de Casadevante, Carlos y Virginia Mayordomo Rodrigo, eds. 2011.Cdigo de normas internacio-
nales relativas a las vctimas. Madrid: Tecnos.
)5$(XURSHDQ8QLRQ$JHQF\IRU)XQGDPHQWDO5LJKWV)XQGDPHQWDOULJKWVEDVHGSROLFHWUDLQLQJ$
manual for police trainers. Viena: FRA.
)5$(XURSHDQ8QLRQ$JHQF\IRU)XQGDPHQWDO5LJKWV9LFWLPVRIFULPHLQWKH(8WKHH[WHQWDQG
nature of support for victims. Viena: FRA.
)UDLGOLQ1-\%-5DELQ6RFLDOZRUNHUVFRQIURQWWHUURULVWYLFWLPV7KHLQWHUYHQWLRQVDQGWKHGLIFXO-
ties, 6RFLDO:RUNLQ+HDOWK&DUH 43, 2: 115-130.
Frankl, V. 1963. 0DQVVHDUFKIRUPHDQLQJ$QLQWURGXFWLRQRIORJRWKHUDS\1XHYD<RUN:DVKLQJWRQ6TXDUH
Press.
)UHGULFNVRQ%/007XJDGH&(:DXJK\*5/DUNLQ:KDWJRRGDUHSRVLWLYHHPRWLRQVLQ
FULVHV"$SURVSHFWLYHVWXG\RIUHVLOLHQFHDQGHPRWLRQVIROORZLQJWKHWHUURULVWDWWDFNVRQWKH8QLWHG6WDWHVRQ
September 11th 2001, -RXUQDORI3HUVRQDOLW\DQG6RFLDO3V\FKRORJ\ 84, 2: 365376.
)UH\G--,QWKHZDNHRIWHUURULVWDWWDFNKDWUHGPD\PDVNIHDU$QDO\VLVRI6RFLDO,VVXHVDQG3XEOLF
3ROLF\ 5-8.
)ULHGPDQ0-7RZDUGDSXEOLFPHQWDOKHDOWKDSSURDFKIRUVXUYLYRUVRIWHUURULVP-RXUQDORI$JJUHV-
sion, Maltreatment and Trauma 10, 1-2: 527-539.
Fundacin Pas Libre. 2011. Fenomenologa del secuestro en Colombia. Estadsticas y principales obst-
FXORVMXUtGLFRV\HPRFLRQDOHVHQODVYtFWLPDV/DH[SHULHQFLDGHORVGRV~OWLPRVDxRVBogot: Fundacin
Pas Libre.
Gabriel, R., L. Ferrando, E. S. Corton, et al. 2007. Psychopathological consequences after a terrorist attack:
$QHSLGHPLRORJLFDOVWXG\DPRQJYLFWLPVWKHJHQHUDOSRSXODWLRQDQGSROLFHRIFHUV(XURSHDQ3V\FKLDWU\
22: 339-346.
*DOLOL:HLVVWXE(\)%HQDUURFK7KHLPPHGLDWHSV\FKRORJLFDOFRQVHTXHQFHVRIWHUURUDWWDFNVLQ
children, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD9, 3-4: 323-334.
Gallardo, Miguel ngel. 2006. tica y deontologa policial, policiologa y metapoliciologa. Madrid:
Departamento de Filosofa del Derecho, Moral y Poltica II tica y Sociologa Facultad de Filosofa
Universidad Complutense de Madrid.
Gallego Snchez, Gemma. 2014. Proyecto de Ley del Estatuto de la vctima del delito, su participacin en
el proceso penal, (O'HUHFKR, 20.10.2014.
Gannon, M. y K. Mihorean. 2005. &ULPLQDO9LFWLPL]DWLRQLQ&DQDGD. Statistics Canada no. 85-002-
;3(9ROQR2WWDZD
*DQRU%7HUURULVPDVDVWUDWHJ\RISV\FKRORJLFDOZDUIDUH-RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG
Trauma 9, 1-2: 33-43.
Gilligan, Carol. 1982. ,Q D GLIIHUHQW YRLFH 3V\FKRORJLFDO WKHRU\ DQG ZRPHQV GHYHORSPHQW. Cambridge:
Harvard University Press.
*ROG/DJUDWWD(PLO\\3KLO%RZHQ7REHIDLU3URFHGXUDOIDLUQHVVLQFRXUWVCriminal Justice Alliance,
accesible en KWWSZZZMXVWLFHLQQRYDWLRQRUJVLWHVGHIDXOWOHVDWWDFKHG7R%H)DLU3URFHGX-
UDO)DLUQHVVLQ&RXUWVSGI.
Gom, Javier. 2009. (MHPSODULGDGS~EOLFD. Madrid: Taurus.
Gmez Colomer, Juan Luis, dir. 2014. Estatuto jurdico de la vctima del delito. Cizur: Aranzadi.
Gonzlez Vidosa, Fely. 1989. Derechos humanos y la vctima, (JX]NLORUH&XDGHUQRGHO,QVWLWXWR9DVFRGH
Criminologa 3: 107-114.
Green, B. L. 1993. Identifying survivors at risk: Trauma and stressors across events. En ,QWHUQDWLRQDOKDQG-
book of traumatic stress syndromeHGLWDGRSRU-3:LOVRQ\%5DSKDHO1HZ<RUN3OHQXP
*URHQKXLMVHQ06\/HWVFKHUW505HHFWLRQVRQWKHGHYHORSPHQWDQGOHJDOVWDWXVRIYLFWLPVULJKWV
instruments. En &RPSLODWLRQ RI LQWHUQDWLRQDO YLFWLPV ULJKWV LQVWUXPHQWV, editado por M.S. Groenhuijsen y
50/HWVFKHUW1LMPHJHQ:ROI/HJDO3XEOLVKHUV
70
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
+DOO0-$(1RUZRRG&6)XOOHUWRQ5*LIIRUG\5-8UVDQR7KHSV\FKRORJLFDOEXUGHQRIELR-
terrorism, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD 9, 1-2: 293-304.
+HEHU$QLWD*RRGYHUVXVEDG"9LFWLPVRIIHQGHUVDQGYLFWLPRIIHQGHUVLQ6ZHGLVKFULPHSROLF\Eu-
URSHDQ-RXUQDORI&ULPLQRORJ\ 11, 4: 410-428.
Heldring, M. y H. Kudler. 2005. The primary care health system as a core resource in response to terrorism,
-RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD 10, 1-2: 541-552.
Herek, G. M., J. R. Gillis y J. C. Cogan. 1999. Psychological sequelae of hate-crime victimization among
lesbian, gay and bisexual adults, -RXUQDORI&RQVXOWLQJDQG&OLQLFDO3V\FKRORJ\ 67, 6: 945-951.
Herek, G. M., J. R. Gillis, J. C. Cogan y E. K. Glunt. 1997. Hate crime victimization among lesbian, gay and
bisexual adults: Prevalence, psychological correlates and methodological issues, -RXUQDORI,QWHUSHUVRQDO
9LROHQFH 12, 2: 195-215.
Herrera Moreno, Myriam. 1996. /DKRUDGHODYtFWLPD&RPSHQGLRGH9LFWLPRORJtD. Madrid: Edersa.
Hill, James K. 2009. :RUNLQJZLWKYLFWLPVRIFULPH$PDQXDODSSO\LQJUHVHDUFKWRFOLQLFDOSUDFWLFH, 2 ed.
Departamento de Justicia de Canad.
Hillman, R. 1983. The psychopathology of being held hostage. En 3HUVSHFWLYHVRQWHUURULVP, editado por L.
)UHHGPDQ\<$OH[DQGHU:LOPLQJWRQ'(6FKRODUO\5HVRXUFHV,QF
Holgado Arin, Marta. 2014. Avanzando hacia un trato profesional y humano con las vctimas por parte del
SHUVRQDOGHOD(UW]DLQW]D8QDSURSXHVWDGHIRUPDFLyQDGDSWDGDDODGLUHFWLYD8(7UDEDMRQDO
presentado en el Posgrado asistencia a vctimas de experiencias traumticas. UPV/EHU.
Horan, D. A. 2006. $UHYLHZRIUHVRXUFHVIRU&DQDGLDQYLFWLPVRIWHUURULVP,QWHUQDOUHSRUW2WWDZD5H-
search and Statistics Division, Department of Justice Canada.
,QVWLWXWR 2FLDO GH 5DGLR \7HOHYLVLyQ 579( Mujer, violencia y medios de comunicacin. Madrid:
Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales y RTVE.
Jehel, L. and A. Brunet 2004. The long-term effects of terrorism in France, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDW-
ment and Trauma 9, 1-2: 193-200.
-RUGDQ.3URYLGLQJFULVLVFRXQVHOLQJWR1HZ<RUNHUVDIWHUWKHWHUURULVWDWWDFNRQWKH:RUOG7UDGH
Center, 7KH)DPLO\-RXUQDO&RXQVHOLQJDQG7KHUDS\IRU&RXSOHVDQG)DPLOLHV 10, 2: 139-144.
-RVKL37\'$2'RQQHOO&RQVHTXHQFHVRIFKLOGH[SRVXUHWRZDUDQGWHUURULVP&OLQLFDO&KLOGDQG
Family, 3V\FKRORJ\5HYLHZ 6, 4: 275-292.
.DSODQ6-'3HOFRYLW]\9)RUQDUL7KHWUHDWPHQWRIFKLOGUHQLPSDFWHGE\WKH:RUOG7UDGH&HQWHU
attack, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD10, 1-2: 455-466.
Khaled, N. 2004. Psychological effects of terrorist attacks in Algeria, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQW
and Trauma 9, 1-2: 201-212.
Kinzie, J. D. 2004. Some of the effects of terrorism on refugees, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG
Trauma 9, 3-4: 411-420.
.XW],\$%OHLFK0HQWDOKHDOWKLQWHUYHQWLRQVLQDJHQHUDOKRVSLWDOIROORZLQJWHUURULVWDWWDFNV7KH
Israeli experience, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD 10, 1-2: 425-437.
.XW],\5'HNHO)ROORZXSRIYLFWLPVRIRQHWHUURULVWDWWDFNLQ,VUDHO$6'376'DQGWKHSHUFHLYHG
threat of Iraqi missile attacks, 3HUVRQDOLW\DQG,QGLYLGXDO'LIIHUHQFHV 40, 8: 1579-1589.
Lahad, M. 2005. Terrorism: The community perspective, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD
10, 3-4: 667-679.
/DRU1=:LHQHU66SLUPDQ\/:ROPHU&RPPXQLW\PHQWDOKHDOWKLQHPHUJHQFLHVDQGPDVV
disasters: The Tel-Aviv model, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD 10, 3-4: 681-694.
Larrauri Pijoan, Elena. 1993. Victimologa: Quines son las vctimas? Cules sus derechos? Cules sus
necesidades? En 9LFWLPRORJtD3UHVHQWH\IXWXUR+DFLDXQVLVWHPDSHQDOGHDOWHUQDWLYDV, de Juan Bustos y
Elena Larrauri. Barcelona: PPU.
Lebel, U. y N. Ronel. 2005. Parental discourse and activism as a response to bereavement of fallen sons
and civilian terrorist victims, -RXUQDORI/RVVDQG7UDXPD 10, 4: 383-405.
71
Letschert, R. M., I. Staiger y A. Pemberton, eds. 2010. $VVLVWLQJYLFWLPVRIWHUURULVP7RZDUGVD(XURSHDQ
standard of justice. Dordrecht: Springer.
/HWVFKHUW5LDQQH\&5--5LMNHQ5LJKWVRIYLFWLPVRIFULPH7HQVLRQVEHWZHHQDQLQWHJUDWHGDS-
proach and a limited legal basis for harmonization, 1HZ-RXUQDORI(XURSHDQ&ULPLQDO/DZ 4, 3: 226-255.
/HYDQRQ7()ODPP2UHQ\*.DKQ+RIIPDQQ7KHQHHGIRUDFRQWLQXXPRIWUDXPDV:KRIHHGV
the birds"-RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD 10, 3-4: 729-740.
/HZLV.LUVWHQ6HFRQGDU\WUDXPD7KHSHUVRQDOLPSDFWRIZRUNLQJZLWKFULPLQDORIIHQGHUV3HUVSHF-
tives. $PHULFDQ3UREDWLRQDQG3DUROH$VVRFLDWLRQ: 50-63.
/H\PDQQ+\-/LQGHOO6RFLDOVXSSRUWDIWHUDUPHGUREEHU\LQWKHZRUNSODFH(Q7KH9LFWLPRORJ\
KDQGERRN 5HVHDUFK QGLQJV WUHDWPHQW DQG SXEOLF SROLF\, editado por E. Viano, 285-304. Nueva York:
Garland Publishing Inc.
Lynch, O., J. Argomaniz, A. Serrano, J. Carmel y R. Alonso. 2014. Best practice recommendations for sup-
porting victims of terrorism. En 9LFWLPVRIWHUURULVP$FRPSDUDWLYHDQGLQWHUGLVFLSOLQDU\VWXG\, editado por O.
Lynch y J. Argomaniz. Londres: Routledge.
0DONLQVRQ5665XELQ\(:LW]WXP7HUURUWUDXPDDQGEHUHDYHPHQWLPSOLFDWLRQVIRUWKHRU\DQG
therapy, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD10, 1-2: 467-477.
0DUtQ*ORULDeWLFDGHODMXVWLFLDpWLFDGHOFXLGDGR$VVHPEOHDGH'RQHVG(O[DFFHVLEOHHQOtQHD
Marsella, A. J. y F. M. Moghaddam. 2004. The origins and nature of terrorism: Foundations and issues,
-RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD 9, 1-2: 19-31.
McDevitt, J., J. Balboni, L. Garcia y J. Gu. 2001. Consequences for victims A comparison of bias- and non-bias-
motivated assaults. In &ULPHVRI+DWH6HOHFWHG5HDGLQJV, editado por P. Gerstenfeld y D. Grant. Londres: Sage.
Mercader Garca, Emilio Jos et al. 2013. 9LFWLPRORJtDHLQWHUYHQFLyQSROLFLDOFRQYtFWLPDVGHGHOLWRV9,,
-RUQDGDV1DFLRQDOHVGH9LFWLPRORJtD. Murcia: Iuris Universal.
0LNXOLQFHU09)ORULDQ\$:HOOHU$WWDFKPHQWVW\OHVFRSLQJVWUDWHJLHVDQGSRVWWUDXPDWLFSV\-
FKRORJLFDOGLVWUHVV7KHLPSDFWRIWKH*XOI:DULQ,VUDHO-RXUQDORI3HUVRQDOLW\DQG6RFLDO3V\FKRORJ\ 64,
5: 817-826.
Miller, A.M. y M. Heldring. 2004. Mental health and primary care in a time of terrorism: Psychological impact
of terrorist attacks, )DPLOLHV6\VWHPVDQG+HDOWK 22, 1: 7-30.
0LQLVWHULRGH-XVWLFLDVI*XtDSDUDODDWHQFLyQDODVYtFWLPDVGHWUiFR0DGULG0LQLVWHULRGH-XVWLFLD
Morillas, David Lorenzo, Patr, Rosa Mara y Aguilar Marta Mara. 2011. 9LFWLPRORJLD8QHVWXGLRVREUHOD
vctima y los procesos de victimizacin. Madrid: Dykinson.
0XOGRRQ2UOD7\&LDUD'RZQHV6RFLDOLGHQWLFDWLRQDQGSRVWWUDXPDWLFVWUHVVV\PSWRPVLQSRV
FRQLFW1RUWKHUQ,UHODQG%ULWLVK-RXUQDORI3V\FKLDWU\ 191: 146-149.
Naciones Unidas. 1999. 0DQXDOGH-XVWLFLDVREUHHOXVR\DSOLFDFLyQGHORVSULQFLSLRVEiVLFRVGHMXVWLFLD
para vctimas de delito y abuso de poder. Nueva York: Naciones Unidas.
Nader, K. y Y. Danieli. 2004. Cultural issues in terrorism and in response to terrorism, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ
Maltreatment and Trauma 9, 3-4: 399-410.
Navarro Olasagasti, Naiara. 2007. $VSHFWRVSVLFROyJLFRVEiVLFRVGHODDWHQFLyQDODVYtFWLPDVSRUSDUWHGH
ORV&XHUSRVGH6HJXULGDG. Bilbao: Arco.
Navarro, Jos Ramn. 2014. La posicin procesal de la vctima del delito en el Proyecto de Ley que regula
su estatuto, )XQGDFLyQ9tFWLPDVGHO7HUURULVPR 48: 22-25.
Navia, C. E. 2008. Afrontamiento familiar en situaciones de secuestro extorsivo econmico, 5HYLVWD/DWLQRD-
PHULFDQDGH3VLFRORJtD 40, 1: 59-72.
1HULD < 0HQWDO KHDOWK LQ WKH ZDNH RI WHUURULVP 0DNLQJ VHQVH RI PDVV FDVXDOW\ WUDXPD ,Q
0HQWDOKHDOWKLQWKHZDNHRIDWHUURULVWDWWDFNHGLWDGRSRU<1HULD50DUVKDOO\(6XVVHU1XHYD<RUN
Cambridge University Press.
Neria, Y. y B. T. Litz. 2004. Bereavement by traumatic means: The complex synergy of trauma and grief,
-RXUQDORI/RVVDQG7UDXPD 9, 1: 73-87.
72
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
Neria, Y., R. Gross, B. Litz et al. 2007. Prevalence and psychological correlates of complicated grief among
bereaved adults 2.5-3.5 Years after 9/11 Attacks, -RXUQDORI7UDXPDWLF6WUHVV 20, 3: 251-262.
Neria, Y., R. Gross, M. Olfson et al. 2006. Post-traumatic stress disorder in primary care one year after the
9/11 attacks, *HQHUDO+RVSLWDO3V\FKLDWU\ 28, 3: 213-222
NESTA. 2010. 3UDFWLFDOJXLGH5DGLFDOHIFLHQF\'LIIHUHQWEHWWHUORZHUFRVWSXEOLFVHUYLFHV. Londres: NESTA.
Nielsen, T. A., P. Stenstrom y R. Levin. 2006. Nightmare frequency as a function of age, gender, and Sep-
tember 11 2001: Findings from an Internet questionnaire, Dreaming 16, 3: 145-158.
Nolen-Hoeksema, S. y C. G. Davis. 1999. Thanks for sharing that: Ruminators and their social support
QHWZRUNV-RXUQDORI3HUVRQDOLW\DQG6RFLDO3V\FKRORJ\77, 4: 801-814.
1RUGDQJHU'&RSLQJZLWKORVVDQGEHUHDYHPHQWLQSRVWZDU7LJUD\(WKLRSLD7UDQVFXOWXUDO3V\FKLD-
try'HF
Nussbaum, Martha. 2001. (OFXOWLYRGHODKXPDQLGDGBarcelona: Andrs Bello.
2IFHIRU9LFWLPVRI&ULPH5HVSRQGLQJWRWHUURULVPYLFWLPV2NODKRPDFLW\DQGEH\RQG:DVKLQJWRQ
'&86'HSDUWPHQWRI-XVWLFH2IFHRI-XVWLFH3URJUDPV
2IFHIRU9LFWLPVRI&ULPH29&KDQGERRNIRUFRSLQJDIWHUWHUURULVP$JXLGHWRKHDOLQJDQGUHFRYHU\.
:DVKLQJWRQ'&86'HSDUWPHQWRI-XVWLFH2IFHRI-XVWLFH3URJUDPV
2IFHIRU9LFWLPVRI&ULPH$QWLWHUURULVPDQGHPHUJHQFHDVVLVWDQFHSURJUDPUHVSRQGLQJWRYLFWLPVRI
terrorism and mass violence crimes.:DVKLQJWRQ'&86'HSDUWPHQWRI-XVWLFH2IFHRI-XVWLFH3URJUDPV
2IFHIRU9LFWLPVRI&ULPH5HVSRQGLQJWR6HSWHPEHUYLFWLPV/HVVRQVOHDUQHGIURPWKH6WDWHV.
:DVKLQJWRQ'&86'HSDUWPHQWRI-XVWLFH2IFHRI-XVWLFH3URJUDPV
2FLQDGHODV1DFLRQHV8QLGDVVREUH'URJDV\'HOLQFXHQFLD7KHFULPLQDOMXVWLFHUHVSRQVHWRVXSSRUW
victims of acts of terrorism. Nueva York: UNODC.
2+&+52IFHRIWKH+LJK&RPPLVVLRQHUIRU+XPDQ5LJKWVLQFRRSHUDWLRQZLWKWKH,QWHUQDWLRQDO%DU$V-
VRFLDWLRQ3URIHVVLRQDOWUDLQLQJQ+XPDQULJKWVLQWKHDGPLQLVWUDWLRQRIMXVWLFH$PDQXDORQKXPDQ
ULJKWVIRUMXGJHVSURVHFXWRUVDQGODZ\HUV. Nueva York: Naciones Unidas.
2KWDQL7$,ZDQDPL..DVDLHWDO3RVWWUDXPDWLFVWUHVVGLVRUGHUV\PSWRPVLQYLFWLPVRI7RN\R
VXEZD\DWWDFN$\HDUIROORZXSVWXG\3V\FKLDWU\DQG&OLQLFDO1HXURVFLHQFHV 58, 6: 624-629.
Olalde Altarejos, Alberto. 2015. Estudio multidimensional de algunas prcticas de justicia restaurativa en el
3DtV9DVFRFRQOHQWHVGHWUDEDMRVRFLDO7HVLVSUHVHQWDGDHQOD)DFXOWDGGH7UDEDMR6RFLDO
de la Universidad de Murcia.
Ordeana Gezuraga, Ixusko. 2014. (OHVWDWXWRMXUtGLFRGHODYtFWLPDHQHOGHUHFKRMXULVGLFFLRQDOSHQDOHVSD-
xRO$QiOLVLVGHOHJHGDWD\OHJHIHUHQGDDSDUWLUGHODQRUPDWLYDHXURSHDHQODPDWHULD. Oati: IVAP.
Ordine, Nuccio. 2013. /DXWLOLGDGGHORLQ~WLO0DQLHVWR. Barcelona: Acantilado.
Orjuela Lpez, Liliana y Pepa Horno Goicoechea, coords., s f. 0DQXDOGHDWHQFLyQDQLxRV\QLxDVYtFWLPDV
de violencia de gnero en el mbito familiar. Madrid: Save the Children.
Pat-Horenczyk, R. 2004. Post-traumatic distress in Israeli adolescents exposed to ongoing terrorism: se-
OHFWHGQGLQJVIURPVFKRROEDVHGVFUHHQLQJVLQ-HUXVDOHPDQGQHDUE\VHWWOHPHQWV-RXUQDORI$JJUHVVLRQ
Maltreatment and Trauma 9, 3-4: 335-347.
Pease, Ken y Gloria Laycock. 1999. 5HYLFWLPLVDWLRQ5HGXFLQJWKHKHDWRQKRWYLFWLPVAustralian Institute of
&ULPLQRORJ\7UHQGV LVVXHVLQ&ULPHDQG&ULPLQDO-XVWLFH6\VWHP&DQEHUUD$XVWUDOLD
Pemberton, Antony. 2010. Needs of victims of terrorism. En $VVLVWLQJYLFWLPVRIWHUURULVP7RZDUGVD(XUR-
pean standard of justice, editado por R. M., Letschert, I. Staiger y A. Pemberton. Dordrecht: Springer.
Pereda, Noem y Tamarit, Josep M. 2013. 9LFWLPRORJLDWHyULFD\DSOLFDGD. Barcelona: Huydens.
Prez Rivas, Natalia. 2013. La vctima y el sistema de ejecucin penal en Espaa: referencia a su papel en
la ejecucin de la pena privativa de libertad. Tesis Doctoral. 2014. Los derechos de las vctimas en la Unin
Europea. Anlisis de la Directiva 2012/29/UE, Boletn CeDe UsC, accesible en lnea.
3HUULQ %HQMDPLQ 0RUH WKDQ ZRUGV (QKDQFLQJ WKH SURSRVHG &DQDGLDQ 9LFWLPV %LOO RI 5LJKWV %LOO
& 7UXH 1RUWK LQ &DQDGLDQ 3XEOLF 3ROLF\, accesible en KWWSZZZPDFGRQDOGODXULHUFDOHVSGI3HUULQ-
Commentary0619.pdf.
73
Pivar, I. L. y H. G. Prigerson 2004. Traumatic loss, complicated grief, and terrorism, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ
Maltreatment and Trauma 9, 1-2: 277-288.
Pfefferbaum, B. J., E. R. DeVoe, J. Stuber, M. Schiff, T. P. Kleinand y G. Fairbrother. 2004. Psychological
impact of terrorism on children and families in the United States, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG
Trauma 9, 3-4: 305-317.
Planella, Jordi. 2008. Educacin social, acompaamiento y vulnerabilidad: hacia una antropologa de la
convivencia, 5HYLVWD,EHURDPHULFDQDGH(GXFDFLyQ 46, 5: 1-14.
3RSH.HQQHWK6\0HOED-79DVTXH](WKLFV FULWLFDOWKLQNLQJ(Q(WKLFVLQSV\FKRWKHUDS\DQG
FRXQVHOLQJ$ SUDFWLFDO JXLGH, 4 ed. 6DQ )UDQFLVFR -RKQ :LOH\ 6RQV5DSKDHO % - 'XQVPRUH \ 6
:RRGLQJ7HUURUDQGWUDXPDLQ%DOL$XVWUDOLDVPHQWDOKHDOWKGLVDVWHUUHVSRQVH-RXUQDORI$JJUHV-
sion, Maltreatment and Trauma 9, 1-2: 245-256.
Regidor Mendiolea, Aranzazu. 2014. Protocolo de actuacin policial con victimas de violencia domstica
\GHJpQHUR$SOLFDQGROD'LUHFWLYD(XURSHD7UDEDMRGHQGHJUDGRSUHVHQWDGRHQHO*UDGRHQ
gestin de seguridad y emergencias. UPV/EHU.
Reissman, D. B., S. Spencer, T. L. Tanielian y B. D. Stein. 2005. Integrating behavioral aspects into community
preparedness and response systems, -RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD 10, 3-4: 707-720.
Reyes, G. y J. D. Elhai. 2004. Psychosocial interventions in the early phases of disasters, 3V\FKRWKHUDS\
7KHRU\5HVHDUFK3UDFWLFH7UDLQLQJ41, 4: 399-411.
5RQHO1DWWL\7\UD<DDUD7RUHQ3RVLWLYH9LFWLPRORJ\$Q,QQRYDWLRQRUPRUHRIWKHVDPH"7(0,'$:
171-180.
Ronen, T., G. Rahav y N. Appel. 2003. Adolescent stress responses to a single acute stress and to continu-
ous external stress: Terrorist attacks, -RXUQDORI/RVVDQG7UDXPD 8, 4: 261-282.
Rorie, Melissa, Bethany Backes y Jaspreet Chahal. 2014. Services por IPV victims: Encouraging stronger
research methods to produce more valid results, 1,--RXUQDO274, accesible en lnea.
Ross, G. 2004. Guide: Media Guidelines: From the Trauma Vortex to the Healing Vortex, -RXUQDORI$J-
gression, Maltreatment and Trauma 9, 3-4: 391-394.
Rubio Lara, Pedro ngel. 2008. La vctima en la funcin policial. Talavera de la Reina: Editorial de Estudios
Victimales.
6$0+6$ 6XEVWDQFH$EXVH DQG 0HQWDO +HDOWK 6HUYLFHV$GPLQLVWUDWLRQ 0HQWDO KHDOWK UHVSRQVH
WRPDVVYLROHQFHDQGWHUURULVP$WUDLQLQJPDQXDO. Rockville, MD: U.S. Department of Health and Human
Services.
6$0+6$6XEVWDQFH$EXVHDQG0HQWDO+HDOWK6HUYLFHV$GPLQLVWUDWLRQ6$0+6$VFRQFHSWRIWUDX-
PDDQGJXLGDQFHIRUDWUDXPDLQIRUPHGDSSURDFK. Rockville, MD: SAMHSA.
Snchez Duarte, Jos Manuel. 2014. La construccin meditica de las vctimas del terrorismo El caso espaol.
Tesis de doctorado. Facultad de Ciencias de la Comunicacin. Departamentos de Ciencias de la Comunicacin.
Sanz-Dez, Marina. 2004. La vctima ante el Derecho. La regulacin de la posicin jurdica de la vctima en
el Derecho internacional, en el Derecho europeo y en el Derecho positivo espaol, $'3&3 LVII: 219-308.
6FKOHQJHU:(3V\FKRORJLFDOLPSDFWRIWKH6HSWHPEHUWHUURULVWDWWDFNV6XPPDU\RIHPSLUL-
FDOQGLQJVLQDGXOWV-RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD 9, 1-2: 97-108.
Sederer, L. I., K. L. Ryan, K. B. Gill y J. F. Rubin. 2005. Challenges of urban mental health disaster planning,
-RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD, 10, 3-4: 695-706.
6KDPDL03HUVRQDOH[SHULHQFHLQSURIHVVLRQDOQDUUDWLYHV7KHUROHRIKHOSHUVIDPLOLHVLQWKHLUZRUN
ZLWKWHUURUYLFWLPV)DPLO\3URFHVV 44, 2: 203-215.
Shichor, D. 2007. Thinking about terrorism and its victims, 9LFWLPVDQG2IIHQGHUV 2, 3: 269-287.
Silver, R. C., M. Poulin, E. A. Holman, D. N. McIntosh, V. Gil-Rivas y J. Pizarro. 2004. Exploring the myths
RIFRSLQJZLWKDQDWLRQDOWUDXPD$ORQJLWXGLQDOVWXG\RIUHVSRQVHVWRWKH6HSWHPEHUth terrorist attacks,
-RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD9, 1-2: 129-141.
6LPPRQGV/:KDWYLFWLPVZDQW9LFWLPVXSSRUWDQREMHFWLYHRUUHODWLYHDSSURDFKWRYLFWLPVQHHGV
6RFLDO 3XEOLF3ROLF\5HYLHZ 3, 2: 11-29.
74
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
75
Volpe M. R. y S. Strobl. 2005. Restorative justice responses to postSeptember 11 hate crimes: Potential
and challenges, &RQLFW
99$$ 9LFWLPV RI7HUURULVP7RZDUGV (XURSHDQ 6WDQGDUGV IRU$VVLVWDQFH ([HFXWLYH 6XPPDU\ RI
WKH/LWHUDWXUH5HYLHZ(XURSHDQ)RUXPIRU5HVWRUDWLYH-XVWLFH,QWHUQDWLRQDO9LFWLPRORJ\,QVWLWXWH7LOEXUJ
Catholic University of Leuven, Centre for the Study of Terrorism and Political Violence y Victim Support the
Netherlands, accesible en KWWSZZZHXIRUXPUMRUJDVVHWVXSORDG'HV9LFW([HF6XPPDU\SGI.
:DFKWHO7HG'HQLQJUHVWRUDWLYHDFFHVLEOHHQKWWSZZZLLUSHGXSGI'HQLQJ5HVWRUDWLYHSGI
:DL]HU-$'RULQ(6WROOHU\5/DLUG&RPPXQLW\EDVHGLQWHUYHQWLRQVLQ1HZ<RUN&LW\DIWHU
$SURYLGHUVSHUVSHFWLYH-RXUQDORI$JJUHVVLRQ0DOWUHDWPHQWDQG7UDXPD 10, 1-2: 499-512.
:HLPDQQ*7KHWKHDWUHRIWHUURU7KHSV\FKRORJ\RIWHUURULVPDQGWKHPDVVPHGLD-RXUQDORI$J-
gression, Maltreatment and Trauma:HVVHO\6'RQWSDQLF6KRUWDQGORQJWHUP
SV\FKRORJLFDOUHDFWLRQVWRWKHQHZWHUURULVP7KHUROHRILQIRUPDWLRQDQGWKHDXWKRULWLHV-RXUQDORI0HQWDO
+HDOWK 8. 14, 1: 1-6.
:HPPHUV-R$QQH9LFWLPVLQWKHFULPLQDOMXVWLFHV\VWHP$VWXG\LQWRWKHWUHDWPHQWRIYLFWLPVDQGLWV
HIIHFWVRQWKHLUDWWLWXGHVDQGEHKDYLRXU$PVWHUGDP:2'&\.XJOHU
9LFWLPVULJKWVDUHKXPDQULJKWV7KHLPSRUWDQFHRIUHFRJQL]LQJYLFWLPVDVSHUVRQV7(0,'$: 71-84.
:H[OHU 'DYLG % 7KHUDSHXWLF -XULVSUXGHQFH DQG LWV$SSOLFDWLRQ WR &ULPLQDO -XVWLFH 5HVHDUFK DQG
Development, $UL]RQD/HJDO6WXGLHV'LVFXVVLRQ3DSHU 10-20: 94-107.
:H[OHU'DYLG%D)RUHZRUG$Q8QVKDFNOHG/DZ5HYLHZDQGLWV*URXQGEUHDNLQJ$QQXDO,VVXHRQ
7KHUDSHXWLF-XULVSUXGHQFHDQG&RPSUHKHQVLYHODZ3KRHQL[/DZ5HYLHZ 5, 4: 671-673.
:H[OHU'DYLGE1HZ:LQHLQ1HZ%RWWOHV7KH1HHGWR6NHWFKD7KHUDSHXWLF-XULVSUXGHQFH&RGHRI
Proposed Criminal Processes and Practices, $UL]RQD/HJDO6WXGLHV'LVFXVVLRQ3DSHU No. 12-16, accesible
en http://ssrn.com/abstract=2065454.
:LHQHU5LFKDUG/H(YH0%5$1.HGV3UREOHP6ROYLQJ&RXUWV6RFLDO6FLHQFHDQG/HJDO3HU-
spectives. Nueva York: Springer.
:LOVRQ07KHSV\FKRORJ\RIKRVWDJHWDNLQJ(Q7HUURULVWVYLFWLPVDQGVRFLHW\3V\FKRORJLFDOSHU-
spectives on terrorism and its consequencesHGLWDGRSRU$6LONH+RERNHQ1-:LOH\
<DP+ 7UXMDQR36HFXHVWURH[WRUVLYRHFRQyPLFRVLJQLFDGRVFRQVWUXLGRVSRUXQDSDUHMDVR-
breviviente, 3VLFRORJLD 6RFLHGDGH 26, 3: 779-791, accesible en KWWSZZZVFLHOREUSGISVRFYQ
a26v26n3.pdf.
<HK&-$&,QPDQ$%.LPH<2NXER$VLDQ$PHULFDQIDPLOLHVFROOHFWLYLVWLFFRSLQJVWUDWHJLHV
in response to 9/11, &XOWXUDO'LYHUVLW\DQG(WKQLF0LQRULW\3V\FKRORJ\ 12, 1: 134-148.
Zapardiel Fernndez, Ana y Syra Balanzat Alonso. 2009. Manual de intervencin psicolgica y social en
YtFWLPDVGHWHUURULVPRP. Madrid: Asociacin de Ayuda a las Vctimas del 11-M.
76
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
Anexos
1) Derechos: 1) Derechos:
Derecho al reconocimiento de su condicin de Derecho a la proteccin, informacin, apoyo,
YtFWLPDDUW'LUHFWLYDLQFOX\HQGRODYLFWLPL- asistencia y atencin, as como a la participacin
]DFLyQLQGLUHFWDRGHORVIDPLOLDUHVDUWDLL activa en el proceso penal y a recibir un trato res-
\E\'LUHFWLYD petuoso, profesional, individualizado y no discri-
minatorio desde su primer contacto con las auto-
'HUHFKRDODLQIRUPDFLyQHQWHQGHU\VHUHQ-
ridades o funciionarios, durante la actuacin de
WHQGLGRDUWV'LUHFWLYD
los servicios de asistencia y apoyo a las vctimas
Derecho al acceso a los servicios de apoyo y de justicia restaurativa, a lo largo de todo el pro-
SVLFROyJLFR MXUtGLFR VRFLDO VDQLWDULR HWF co penal y por un perodo de tiempo adecuado
independientemente de la presentacin de despus de su conclusin, con independencia de
XQDGHQXQFLDSHQDODUWV'LUHFWLYD que se conozca o no la identidad del infractor y
GHOUHVXOWDGRGHOSURFHVRDUW
Derecho al acceso a la justicia y la participa-
cin en el proceso penal, incluyendo la repara- Artculo 5. Derecho a la informacin desde el pri-
cin material y econmica y la justicia restau- mer contacto con las autoridades competentes.
UDWLYDDUWV'LUHFWLYD
1. Toda vctima tiene derecho, desde el primer
'HUHFKRDODSURWHFFLyQSUHYHQFLyQGHUHYLFWL- contacto con las au toridades y funcionarios, in-
mizaciones y represalias, evitacin de contac- cluyendo el momento previo a la presentacin de
to con el infractor, proteccin de su intimidad, la denuncia, a recibir, sin retrasos innecesarios,
HWFLQFOX\HQGRHOUHFRQRFLPLHQWRGHQHFHVL- informacin adaptada a sus circunstancias y con-
GDGHVHVSHFtFDVPHQRUHVHWFDUWV diciones personales y a la naturaleza del delito
'LUHFWLYD cometido y de los daos y perjuicios sufridos, so-
EUHORVVLJXLHQWHVH[WUHPRVN6HUYLFLRVGHMXVWL-
'HUHFKRDXQWUDWRSURIHVLRQDOFRQIRUPDFLyQ
cia restaurativa disponibles, en los casos en que
adecuada y concienciacin sobre las necesi-
sea legalmente posible.
GDGHVGHODVYtFWLPDVUHVSHWXRVRVHQVLEOH
LPSDUFLDOHPSiWLFRLQGLYLGXDOL]DGRDUW
\FRQVLGHUDQGR'LUHFWLYDFRRUGLQDGRDUW
'LUHFWLYD\EDVDGRHQODHYDOXDFLyQHLQ-
YHVWLJDFLyQDUW\'LUHFWLYD
Derecho a la prevencin de la victimizacin
SULPDULD\VHFXQGDULDDUW'LUHFWLYD
3DUD VX FRUUHFWD LQWHUSUHWDFLyQ GHQWUR GHO FRQWHQLGR GH HVWH WUDEDMR HVWH FXDGUR GHEH FRPSOHWDUVH FRQ OD QRUPDWLYD HVSHFtFD
internacional, espaola y vasca sobre vctimas del terrorismo.
77
2) Obligaciones de formacin y cooperacin: 2) Obligaciones de formacin y cooperacin:
$UWtFXOR\FRQVLGHUDQGR Artculo 30. Formacin en los principios de pro-
teccin de las vctimas.
Todos los funcionarios que intervengan en
procesos penales y que puedan entrar en 1. El Ministerio de Justicia, el Consejo General
contacto personal con vctimas deben poder del Poder Judicial, la Fiscala General del Estado
acceder a una formacin adecuada tanto ini- y las Comunidades Autnomas, en el mbito de
cial como permanente y a un nivel acorde con sus respectivas competencias, asegurarn una
VXFRQWDFWRFRQODVYtFWLPDVDQGHHVWDUHQ IRUPDFLyQJHQHUDO\HVSHFtFDUHODWLYDDODSUR-
FRQGLFLRQHVGHSRGHULGHQWLFDUDODVYtFWLPDV teccin de las vctimas en el proceso penal, en
y determinar sus necesidades y ocuparse de los cursos de formacin de Jueces y Magistrados,
ellas con respeto, profesionalidad y empata, Fiscales, Secretarios Judiciales, Fuerzas y Cuer-
de manera no discriminatoria. Las personas pos de Seguridad, Mdicos Forenses, personal al
con probabilidad de intervenir en la evalua- servicio de la Administracin de Justicia, personal
cin individual para determinar las necesida- GHODV2FLQDVGH$VLVWHQFLDDODV9tFWLPDV\HQ
des de proteccin especial de las vctimas, as su caso, funcionarios de la Administracin Gene-
como su necesidad de medidas de proteccin ral del Estado o de las Comunidades Autnomas
HVSHFLDOGHEHUiQUHFLELUIRUPDFLyQHVSHFtFD que desempeen funciones en esta materia.
sobre la forma de efectuar estas evaluacio-
En estos cursos de formacin se prestar particu-
nes. Los Estados miembros han de garantizar
lar atencin a las vctimas necesitadas de espe-
esa formacin para las fuerzas de polica y el
cial proteccin
personal judicial. Del mismo modo debe fo-
mentarse la formacin destinada a abogados, 2. Los Colegios de Abogados y de Procuradores
VFDOHV\MXHFHVDVtFRPRDORVSURIHVLRQDOHV impulsarn la formacin y sensibilizacin de sus
que proporcionen apoyo a las vctimas o los colegiados en los principios de proteccin de las
servicios de justicia reparadora. Este requisi- vctimas contenidos en esta Ley.
to debe incluir formacin sobre los servicios
Artculo 31. Protocolos de actuacin. El Gobierno
de apoyo especial a los que debe derivarse a
y las Comunidades Autnomas en el marco de
las vctimas o formacin especializada cuando
VXVFRPSHWHQFLDVFRQHOQGHKDFHUPiVHIHFWL-
sus actividades se proyecten sobre vctimas
va la proteccin de las vctimas y de sus derechos
con necesidades especiales, al igual que for-
reconocidos por esta Ley, aprobarn los Protoco-
macin psicolgica especial, segn convenga.
los que resulten necesarios para la proteccin de
Cuando proceda, esta formacin debe tener
las vctimas.
en cuenta la perspectiva de gnero. Las ac-
ciones de los Estados miembros deben com- Asimismo, los Colegios profesionales que inte-
plementarse con orientaciones, recomenda- gren a aquellos que, en su actividad profesional,
ciones e intercambio de mejores prcticas, de se relacionan y prestan servicios a las vctimas de
conformidad con el Plan de trabajo de Buda- delitos, promovern igualmente la elaboracin de
SHVWFRQVLGHUDQGR Protocolos de actuacin que orienten su actividad
hacia la proteccin de las vctimas.
Artculo 32. Cooperacin con profesionales y
evaluacin de la atencin a las vctimas. Los po-
deres pblicos fomentarn la cooperacin con
los colectivos profesionales especializados en
el trato, atencin y proteccin a las vctimas. Se
fomentar la participacin de estos colectivos en
los sistemas de evaluacin del funcionamiento de
las normas, medidas y dems instrumentos que
se adopten para la proteccin y asistencia a las
vctimas.
78
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
A. NACIONES UNIDAS
'HFODUDFLyQGH3ULQFLSLRV%iVLFRVGH-XVWLFLDSDUDODV9tFWLPDVGH'HOLWRV\GH$EXVRGHO3RGHU
Manual de Justicia para las Vctimas: sobre el uso y aplicacin de la Declaracin de las Naciones
8QLGDVGH3ULQFLSLRV%iVLFRVGH-XVWLFLDSDUDODV9tFWLPDVGH'HOLWRV\GH$EXVRGHO3RGHU
Gua para Autoridades para Aplicar la Declaracin de las Naciones Unidas de Principios Bsicos
GH-XVWLFLDSDUDODV9tFWLPDVGH'HOLWRV\GH$EXVRGHO3RGHU
3UR\HFWRGH&RQYHQLRVREUH-XVWLFLD\$SR\RD9tFWLPDVGH'HOLWR\$EXVRGH3RGHU
3ULQFLSLRV%iVLFRVVREUHHOXVRGHSURJUDPDVGHMXVWLFLDUHVWDXUDWLYDHQDVXQWRVSHQDOHV
0DQXDOGH3URJUDPDVGH-XVWLFLD5HVWDXUDWLYD
Directrices de Justicia para Nios Vctimas y Testigos de Delitos.
3ULQFLSLRV\'LUHFWULFHV%iVLFRVVREUHHO'HUHFKRGHODV9tFWLPDVGH9LRODFLRQHV0DQLHVWDVGH
las Normas Internacionales de los Derechos Humanos y de Violaciones Graves del Derecho In-
ternacional Humanitario a Interponer Recursos y Obtener Reparaciones, aprobados mediante la
Resolucin 60/147 de la Asamblea General de las NU, de 16 de diciembre de 2005.
Estatuto de Roma de 1999 del Tribunal Penal Internacional.
(VWXGLR VREUH HO 'HUHFKR D OD 9HUGDG ,QIRUPH GH OD 2FLQD GHO$OWR &RPLVLRQDGR GH ODV 1D-
FLRQHV 8QLGDV SDUD ORV 'HUHFKRV +XPDQRV (&1 GH GH HQHUR GH
,QIRUPHGHO6HFUHWDULR*HQHUDOGH1DFLRQHV8QLGDVVREUHODLPSXQLGDG(&1GHGH
IHEUHURGH
5HJODVGHSURFHGLPLHQWR\SUXHEDGHOD&RUWH3HQDO,QWHUQDFLRQDOGHGHVHSWLHPEUHGHSX-
blicadas mediante la Resolucin de 19 de septiembre de 2011, de la Secretara General Tcnica
GHO0LQLVWHULRGH$VXQWRV([WHULRUHV\GH&RRSHUDFLyQ62.
La respuesta de la justicia penal para apoyar a las vctimas de actos de terrorismo. Nueva York:
2FLQDGH1DFLRQHV8QLGDVVREUH'URJDV\'HOLQFXHQFLD
B. MBITO IBEROAMERICANO
Reglas de Brasilia sobre el acceso a la justicia para las personas vulnerables, aprobadas en la
Cumbre Judicial Iberoamericana de marzo de 2008.
*XtDVGH6DQWLDJRVREUHODSURWHFFLyQDYtFWLPDV\WHVWLJRVGRFXPHQWRDSUREDGRHQOD;9,$VDP-
blea General Ordinaria de la Asociacin Iberoamericana de Ministerios Pblicos en julio de 2008.
C. CONSEJO DE EUROPA63
Convenios
- Convenio nm. 116 sobre la compensacin a las vctimas de delitos violentos.
&RQYHQLRQGH3UHYHQFLyQGHO7HUURULVPR
79
Recomendaciones y Directrices del Comit de Ministros
5HFRPHQGDFLyQVREUHODSURWHFFLyQDWHVWLJRV\FRODERUDGRUHVFRQODMXVWLFLD
5HFRPHQGDFLyQVREUHPHGLDFLyQHQDVXQWRVSHQDOHV
5HFRPHQGDFLyQVREUHDVLVWHQFLDDODVYtFWLPDV\SUHYHQFLyQGHODYLFWLPL]DFLyQ
5HFRPHQGDFLyQVREUHODSRVLFLyQGHODYtFWLPDHQHOPDUFRGHO'HUHFKRSHQDO\SUR-
cesal.
5HFRPHQGDFLyQVREUHODSDUWLFLSDFLyQS~EOLFDHQODSROtWLFDFULPLQDO
'LUHFWULFHVVREUHODSURWHFFLyQDODVYtFWLPDVGHDFWRVWHUURULVWDV
5HFRPHQGDFLyQGHO&RPLWpGH0LQLVWURVVREUHODDVLVWHQFLDDODVYtFWLPDVGHORVGHOLWRV
5HFRPHQGDFLyQGHO&RPLWpGH0LQLVWURVGHO&RQVHMRGH(XURSDVREUHODV1RUPDVGH
Probation
- Directrices del Comit de Ministros del Consejo de Europa sobre Erradicacin de la Impunidad
SDUD9LRODFLRQHV*UDYHVGH'HUHFKRV+XPDQRV.
Resoluciones Ministeriales
5HVROXFLyQVREUHODSUHYHQFLyQGHODYLROHQFLDGLDULDHQ(XURSD
5HVROXFLyQQ~PVREUHODPLVLyQVRFLDOGHOVLVWHPDGHMXVWLFLDSHQDOMXVWLFLDUHVWDXUDWLYD
D. UNIN EUROPEA
Estndares y accin de la Unin Europea sobre Vctimas del Delito.
Decisin marco 2002/475/JAI, sobre la lucha contra el terrorismo, de 13 de junio de 2002.
Phare Horizontal Programme on Justice and Home Affairs. 2002. 5HLQIRUFHPHQW RI WKH 5XOH RI
/DZ)LQDO5HSRUWRQWKH)LUVW3DUWRIWKH3URMHFW. Bruselas: Comisin Europea.
,QIRUPHGHVREUHHOFXPSOLPLHQWRGHOD'HFLVLyQ0DUFR
'HFLVLyQ0DUFRGHO&RQVHMRVREUHODDSOLFDFLyQGHOSULQFLSLRGHUHFRQRFLPLHQWRPXWXR
Directiva del Consejo de 29 de abril de 2004 sobre la compensacin a las vctimas del delito.
Declaracin sobre la asistencia a las vctimas del terrorismo, aprobada en la Conferencia sobre los
Estndares para las Vctimas del Terrorismo, el 11 de marzo de 2008.
Programa de Estocolmo Una Europa abierta y segura que sirva y proteja al ciudadano, adoptado
por el Consejo Europeo en su sesin de los das 10 y 11 de diciembre de 2009.
Directiva 2011/36/UE, del Parlamento Europeo y del Consejo, de 5 de abril de 2011, relativa a la
prevencin y lucha contra la trata de seres humanos y a la proteccin de las vctimas y por la que
se sustituye la Decisin marco 2002/629/JAI del Consejo.
Directiva 2011/93/UE, del Parlamento Europeo y del Consejo, de 13 de diciembre de 2011, relativa a
la lucha contra los abusos sexuales y la explotacin sexual de los menores y la pornografa infantil.
Directiva 2012/29/UE del Parlamento Europeo y del Consejo, de 25 de octubre de 2012, por la que
se establecen normas mnimas sobre los derechos, el apoyo y la proteccin de las vctimas de
delitos, y por la que se sustituye la Decisin marco 2001/220/JAI del Consejo.
E. FORO EUROPEO DE SERVICIOS PARA LAS VCTIMAS (VICTIM SUPPORT EUROPE)64
Declaracin de los Derechos de las Vctimas en el Proceso Penal.
Declaracin de los Derechos Sociales de las Vctimas del Delito.
Declaracin de los Derechos de las Vctimas a Estndares de Servicio.
0DQLHVWR
64 Vid. http://victimsupporteurope.eu/.
80
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
Cuestionario Nr.
III. CUESTIONARIO PARA EXPERTOS SOBRE EL TRATO A LAS VCTIMAS DEL TERRORISMO, MI-
NIMIZADOR DE LA VICTIMIZACIN SECUNDARIA, EN RELACIN CON LA DIRECTIVA 2012/29/UE
POR LA QUE SE ESTABLECEN NORMAS MNIMAS SOBRE LOS DERECHOS, EL APOYO Y LA PRO-
TECCIN DE LAS VCTIMAS DE DELITOS, Y POR LA QUE SE SUSTITUYE LA DECISIN MARCO
2001/220/JAI DEL CONSEJO65
INTRODUCCIN
(O ,QVWLWXWR 9DVFR GH &ULPLQRORJtD.ULPLQRORJLDUHQ (XVNDO ,QVWLWXWXD 839(+8 HVWi GHVDUUROODQGR XQD
LQYHVWLJDFLyQFX\RUHVXOWDGRSUHYLVWRSDUDQDOHVGHHQHURGHVHUiODHODERUDFLyQGHXQDGua de
buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo. Podr adaptarse, posteriormente, a diferentes
FDPSRVGHDFWXDFLyQVDOXGYLYLHQGDHGXFDFLyQWUDEDMRSUHVWDFLRQHVVRFLDOHVUHODFLRQHVFRPXQLWDULDV
FXOWXUDPHGLRVGHFRPXQLFDFLyQHQGLVWLQWDVHVFDODVDGPLQLVWUDWLYDV(OREMHWLYRGHGLFKDGua es ayu-
dar a aminorar la victimizacin secundaria.
Dentro de la metodologa empleada, adems de la revisin y anlisis de proyectos similares en el mbito
LQWHUQR\FRPSDUDGRQRVJXVWDUtDUHFRSLODU\VLVWHPDWL]DUODVUHH[LRQHVGHSHUVRQDVTXHGHIRUPDSURIH-
sional y/o voluntaria, traten o hayan tratado con algunas vctimas del terrorismo.
Nuestro compromiso es que la GuaUHVXOWDQWHHQIRUPDGHWUtSWLFRVHHQYtHDODVSHUVRQDVTXHKD\DQ
UHVSRQGLGRQXHVWURFXHVWLRQDULRSDUDTXHSXHGDQUHDOL]DUODVDSRUWDFLRQHVRFRPHQWDULRVQDOHVTXHFRQ-
sideren pertinentes y trabajar, a medio y largo plazo, en su actualizacin y mejora.
El cuestionario consta de siete preguntas, distribuidas en tres apartados. Nos interesa su experiencia, sea
H[WHQVD R OLPLWDGD \ UHH[LRQHV VLHPSUH HQWHQGLHQGR TXH QXHVWUD LQYHVWLJDFLyQ SDUWH GH OD SOXUDOLGDG
complejidad y dinamismo de las victimizaciones terroristas. Por ello, el contraste de opiniones entre los
expertos participantes nos ayudar a acercarnos mejor a la realidad.
Una vez ms, el Instituto Vasco de Criminologa/Kriminologiaren Euskal Institutua le agradece profunda-
PHQWHVXFRODERUDFLyQ6XVRSLQLRQHVVHUiQWUDWDGDVDWtWXORLQGLYLGXDOGHIRUPDDQyQLPD\FRQGHQFLDO
3DUD FXDOTXLHU GXGD SXHGHQ GLULJLUVH D OD LQYHVWLJDGRUD *HPD 9DURQD 0DUWtQH] JHPPDPDULDYDURQD#
HKXHVDFX\DGLUHFFLyQGHFRUUHRHOHFWUyQLFRSXHGHQHQYLDUVXVUHVSXHVWDV
65 Si bien la Directiva se centra en la administracin de justicia, su articulado puede aplicarse a otros mbitos y, en general, a todos los
VHUYLFLRVS~EOLFRVRSULYDGRVGHVWLQDGRVDODVYtFWLPDVGHOWHUURULVPRXRWURGHOLWR
81
CUESTIONARIO
I. EVALUACIN SOBRE EL CUMPLIMIENTO DE LOS DERECHOS DE LAS VCTIMAS DEL TERRORISMO
3RUIDYRUPDUTXHXQD;HQODFDVLOODTXHGHQDPHMRUsu valoracin del cumplimiento en la prctica
de los derechos de las vctimas del terrorismo, en relacin con los contextos en que viven las vctimas,
los recursos existentes, etc.
Derecho al reconoci-
miento de su condi-
cin de vctima DUW
'LUHFWLYD66, incluyendo
la victimizacin indirec-
ta o de los familiares
DUWDLL\E
\
'LUHFWLYD
Derecho a la informa-
cin HQWHQGHU\VHU
HQWHQGLGR DUWV
'LUHFWLYD
Derecho al acceso
a los servicios de
apoyoSVLFROyJLFR
jurdico, social, sani-
WDULRHWF, indepen-
dientemente de la
presentacin de una
denuncia penal DUWV
'LUHFWLYD
Derecho al acceso a
la justicia67 y la parti-
cipacin en el proceso
penal, incluyendo la
reparacin material y
econmica68 y la justicia
UHVWDXUDWLYDDUWV
'LUHFWLYD
66 Vase, en general, el art. 2 de la Ley estatal 29/2011, de 22 de septiembre, de Reconocimiento y Proteccin Integral a las Vctimas del
Terrorismo. Sobre la titularidad de los derechos reconocidos, vanse los arts. 4 y 5 de dicha Ley y el art. 2. 2 de la ley vasca 4/2008 de
Reconocimiento y Reparacin a las Vctimas del Terrorismo.
67 Vid. art. 3 de la ley vasca 4/2008 de Reconocimiento y Reparacin a las Vctimas del Terrorismo.
68 Vid. art. 5 de la ley vasca 4/2008 de Reconocimiento y Reparacin a las Vctimas del Terrorismo, as como su Ttulo III y el Reglamento de
desarrollo. Vanse tambin los Ttulos Segundo a Cuarto de la Ley estatal 29/2011, de 22 de septiembre, de Reconocimiento y Proteccin
Integral a las Vctimas del Terrorismo, as como su Reglamento de desarrollo.
82
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
Derecho a la protec-
cin SUHYHQFLyQGH
revictimizaciones y
represalias, evitacin
de contacto con el
infractor, proteccin
GHVXLQWLPLGDGHWF
incluyendo el reconoci-
miento de necesidades
HVSHFtFDVPHQRUHV
HWFDUWV'L-
UHFWLYD69
Derecho a un trato
profesional FRQIRU-
macin adecuada y
concienciacin sobre
las necesidades de las
YtFWLPDVUHVSHWXRVR
sensible, imparcial,
emptico, individualiza-
GRDUW\FRQVL-
GHUDQGR'LUHFWLYD70
FRRUGLQDGRDUW
'LUHFWLYD\EDVDGRHQ
la evaluacin e inves-
WLJDFLyQDUW\
'LUHFWLYD
Derecho a la preven-
cin de la victimizacin
primaria y secundaria
DUW'LUHFWLYD
Derecho a la verdad y
a la memoria71
Derecho a la partici-
pacin en las polticas
victimales72
69 Vase el Ttulo Quinto de la Ley estatal 29/2011, de 22 de septiembre, de Reconocimiento y Proteccin Integral a las Vctimas del Terrorismo.
9LGDUWGHODOH\YDVFDGH5HFRQRFLPLHQWR\5HSDUDFLyQDODV9tFWLPDVGHO7HUURULVPR9pDQVHORVDUWGI\HO7tWXOR
Sptimo de la Ley estatal 29/2011, de 22 de septiembre, de Reconocimiento y Proteccin Integral a las Vctimas del Terrorismo.
71 Vid. art. 7 y 8 de la ley vasca 4/2008 de Reconocimiento y Reparacin a las Vctimas del Terrorismo. Vase el Ttulo Sexto de la Ley
estatal 29/2011, de 22 de septiembre, de Reconocimiento y Proteccin Integral a las Vctimas del Terrorismo.
72 Vid. art. 6 de la ley vasca 4/2008 de Reconocimiento y Reparacin a las Vctimas del Terrorismo. Vase el Ttulo Sptimo de la Ley
estatal 29/2011, de 22 de septiembre, de Reconocimiento y Proteccin Integral a las Vctimas del Terrorismo, as como su Reglamento de
desarrollo.
83
2. Si cree que hay algn otro inters o necesidad de las vctimas del terrorismo, en cualquier mbito,
TXHQRTXHGHUHHMDGRHQHOFDWiORJRDQWHULRUGHGHUHFKRVSRUIDYRUHVSHFLItTXHORDFRQWLQXDFLyQ
3. Cree que el catlogo de derechos, recogido en la pregunta 1, puede crear falsas expectativas en las
vctimas del terrorismo? Si es as, cmo podran evitarse?
II. EVALUACIACIN ESPECFICA SOBRE UN TRATO DIGNO (EFICIENTE Y HUMANO) QUE EVITE LA
VICTIMIZACIN SECUNDARIA
4. Ms all de las previsiones normativas -que, en todo caso, incluyen ya el derecho a un trato digno-, si
nos centramos en el da a da de dicho trato por parte de las instituciones pblicas y privadas, diferenciando
el corto, medio y largo plazo, cules seran los elementos determinantes y las prioridades para poder
garantizarTXHGLFKRWUDWRVHDSURIHVLRQDOFRQIRUPDFLyQDGHFXDGD\FRQFLHQFLDFLyQVREUHODVQHFHVLGD-
GHVGHODVYtFWLPDVUHVSHWXRVRVHQVLEOHLPSDUFLDOHPSiWLFRLQGLYLGXDOL]DGRFRRUGLQDGR\EDVDGRHQOD
evaluacin e investigacin?
5. Cmo cree que puede conjugarse o equilibrarse una intervencin proactiva o empoderadora, que
reconozca la autonoma a las vctimas y potencie sus propios recursos, con una intervencin protectora y
asistencial?
6. Qu debera incluirse de forma indispensable en una Gua o Protocolo de buenas prcticas para los
profesionales y/o voluntarios que tratan con las vctimas del terrorismo?
84
Gua general de buenas prcticas en el trato con vctimas del terrorismo que evite la victimizacin secundaria
85