WSTP DO ZBRODNI I KARY

I. FIODOR DOSTOJEWSKI DROGA YCIOWA

Ur. si 30 padziernika 1821 r. w Moskwie. Ojciec Micha Andriejewicz
Dostojewski (ordynator szpitala wojskowego; ponury, niezrwnowaony), matka
Maria Fiodorowna z domu Nieczajew (wraliwa, kochaa muzyk, czytaa poezje
rosyjsk). Kontrast tych natur niewtpliwie zaway na psychice Fiodora. Matka
uczya go czyta, rol elementarza penia Biblia. W pamici chopca g. utkwi historia
o Hiobie. Istotna role w ksztatowaniu artystycznej wraliwoci odegray rwnie
powieci pisarki angielskiej Ann Radcliff (sceneria redniowiecznych zamkw,
fantastyka, nastrojowo, sensacyjno intrygi, racjonalizm w rozwizywaniu zagadek
fabuy). W 1827 r. Dostojewski otrzymuje tytu asesora kolegialnego, nadajcy mu
prawa szlacheckie i upowaniajcy do nabywania posiadoci ziemskich ( kupi potem
wie Darowuje i Czeremoszn).
Nauka: najpierw (wraz z bratem Michaem) w pensjonatach Francuza
Soucharda i Leopolda Czermaka, potem (po mierci matki 1837 r.) Szkoa
Inynierska w Petersburgu ( nie interesuje go, woli czyta: Puszkina, Lermontowa,
Gogola, Scotta, Hoffmana, G.Sand, Schillera, Szekspira. Wtedy powstaj tragedie
historyczne Maria Stuart i Borys Godunow, ktre si jednak nie zachoway).
W 1839 r. umiera ojciec Fiodora (zamordowany przez chopw wsi
Czeremoszna; bya to zemsta na panu za okruciestwo i samowol w postpowaniu z
wiejskimi kobietami). W 1841 Dostojewski otrzymuje stopie inyniera polowego,
przez dwa lata kontynuuje jeszcze nauk jako ekstern. W 1844 r. rozstaje si z
wyuczonym zawodem. Rok pniej koczy pierwsz powie Biednych ludzi, ktra
staje si sensacja w lit. rodowisku Petersburga. Wiosn 1847 r. nawizuje kontakt z
kkiem Michaa Butaszewicza-Pietraszewskiego (stidiowali dziea francuskiego
socjalisty Charlesa Fouriera, wieszczcego nastanie szczliwej ery w dziejach
ludzkoci). Rok pniej zostaje czonkiem grupy poety Sergiusza Durowa, z ktrej
wyania si tajne stowarzyszenie Mikoaja Spieszniewa stawiajce sobie za cel
dokonanie w Rosji zbrojnego przewrotu. Kontakty Dostojewskiego z pietraszewcami
spowodoway, e zosta aresztowany (jak 34 innych). Znalaz si w najstraszniejszym z
rosyjskich wizie Aleksiejewskim Rawelinie twierdzy w. w. Piotra i Pawa w
Petersburgu. Wyrok mier przez rozstrzelanie (wraz z 21 innymi). W ostatnim
momencie, tu przed oddaniem strzaw konny jedziec przywiz decyzje cara o

1
zmianie wyroku na katorg. Dostojewski spdzi 4 lata w Omsku nad Irtyszem
( martwy dom). W 1854r.,po zakoczeniu okresu omskiego, znalaz si w sidmym
syberyjskim batalionie w Semipaatysku( ma prawo do samodzielnego mieszkania;
pisze, czyta, poznaje proz autobiograficzn Lwa Tostoja, przyjani si z wysokim
urzdnikiem-baronem Aleksandrem Wrangelem). Dziki zabiegom Wrangla
Dostojewski awansuje na oficera. W 1857 r. eni si z Mari Dmitrjewn (wdowa po
Aleksandrze Isajewie). W 1859 r. otrzymuje dymisj z armii. Wraca do Petersburga
(tu zastaje zmiany, m.in. zagodzenie cenzury przez Aleksandra II-syna Mikoaja I
zmarego w 1855 r.). W 1861 zniesienie poddastwa chopw. Dostojewski wraz z
bratem wydaje czasopismo Wriemia (1861-1863). Tu ukazuj si Wspomnienia z
domu umarych. Potem wydaj drugie czasopismo Epocha (1864-1865).
W 1862 r. Dostojewski wyjeda na dwa miesice za granic (Niemcy, Wochy,
Pary, Londyn). Potwierdzaj si jego przewiadczenia o Zachodzie jako duchowym
cmentarzu. W Londynie poznaje: Aleksandra Hercena (Najwybitniejszy rosyjski
emigrant polityczny) i Michaa Bakunina (przywdca powstania w Pradze w 1848 i
rok pniej w Drenie; echem tej znajomoci bd pewne cechy Mikoaja Stawrogina
w Biesach). W 1863 znw przebywa za granic wraz z Apolinari Susow. Opanowuje
go szalestwo hazardu. W 1864 umiera ona Fiodora Maria, potem brat Micha.
Chcc spaci dugi brata w 1865 podpisuje z Fiodorem Steowskim kontrakt, m.in.
na dostarczenie w okrelonym czasie powieci inaczej paci kar. Na miesic przed
terminem mwi o tym przyjacioom, odrzuca ich propozycj wsplnego napisania
powieci, godzi si jednak na wspprac stenografa. Dzieki temu w jego yciu
pojawia si Anna Grigorjewna. Powstaje powie znana potem pt. Gracz. w ten sam
sposb ukoczona zostaje Zbrodnia i kara. W 1867 pisarz eni si z Ann. Jednak
rodzina pisarza jest do niej wrogo nastawiona, wic wyjedaj (w tym czasie znowu
opanowuje go sza hazardu). Wrcili w 1871. W 1868 Anna rodzi crk Sonie, ktra po
3 miesicach umiera. W 1869 na wiat przychodzi crka Lubow. Literacki plon
zagranicznego pobytu Dostojewskiego to Idiota, Wieczny m i pocztek Biesw.
W 1871 na wiat przychodzi ich synek Fiedia. Nowym znajomym Fiodora jest
redaktor prorzdowego miesicznika Micha Katkow. W l. 1873-1874 pisarz jest
redaktorem miesicznika Gradanin. Od 1872 Dostojewscy letnie wakacje spdzaj w
Starej Russie. Tu powstaj Modzik i Bracia Karamazow. Zdrowie pisarza
systematycznie si pogarsza. W 1877 jest nominowany na czonka Akademii Nauk. W
1878 po ataku epilepsji umiera jego trzymiesiczny synek Aleksy (Fiodor czuje si

2
wspwinny bo to jego choroba spowodowaa tragedi). Wkrtce potem, za namow
ony, jedzie wraz z najwikszym filozofem Rosji Wodzimierzem Soowjowem do
Pustelni Opty miejsce kultu dla prawosawnych. W 1880 w Moskwie Dostojewski
wygasza mow o Puszkinie, z okazji odsonicia pomnika poety. Fiodor Dostojewski
umiera 28 stycznia 1881 roku.

II. ZARYS TWRCZOCI: OD BIEDNYCH LUDZI DO NOTATEK Z PODZIEMIA.

1. Biedni ludzie zacz w 1844, skoczy w 1845 r.; symbioza tradycji lit. i
osobistych dowiadcze yciowych (zna rodowisko petersburskich biednych
ludzi); bohaterowie m.in: Makar Diewuszkin- drobny urzdnik, student Pokrowski i
jego ojciec; Diewuszkin czyta Puszkina i Gogola; powie ta w tradycji jest czona z
proz Gogola, dokadniej z poetyk szkoy naturalnej (g. opis ycia najniszych
warstw spo.); odrzucenie psychologicznej syntezy na rzecz analizy; Biedni ludzie to
powie w listach.

2. Sobowtr nowela powstaa w drugiej po. 1845 i 1846 r., znana w drugiej redakcji
z 1866 r. ; wpyw Gogola (bohater-urzednik, temat rozdwojenia jani u Gogola w
Nos lub Pamietnik wariata); opis patologii psychicznej sprowokowanej spoeczn
egzystencj bohatera; g. boh. Jakub Pietrowicz Goladkin (radca tytularny,
chorobliwy kompleks utraty miejsca w spoeczestwie doprowadzi go do halucynacji,
w ktrej zobaczy swe bliniacze ja); Goladkin drugi to kopia pierwszego, z ta
rnic, i przebiego i sualczo drugiego to cech wykradziona pierwszemu,
ktry zdemaskowany i obnaony, ponosi klsk; nieszczcie Goladkina tkwi w tym,
e nie wytrzyma presji rodowiska, nie sprosta wymogom prawomylnoci; w noweli
wyst. po raz pierwszy char. motyw prozy Dostojewskiego obraz Petersburga; w 1846
r. powst. te opowiadanie Pan Procharczyn, o urzdniku-ndzarzu, u ktrego po
mierci znaleziono ogromn sum pienidzy.

3. Gospodyni nowela; powst. na przeomie1846-1847; odejcie od tematyki

urzdniczej w stron tradycji romantycznej; nosi pitno eksperymentu bdc syntez
fizjologii z romantyczn tajemniczoci.

3
4. Biae noce podtytu: powie sentymentalna; zawieraj sporo elementw
autobiograficznych historia Marzyciela, ktry nie mogc znie szarzyzny ycia
ucieka w wiat miray; ucieczka koczy si porak albowiem ukochana Marzyciela
opuszcza go; Biae noce to potpienie bezsensu yciowej wegetacji oraz konstatacja
utopijnoci schillerowskiego marzycielstwa.

5. Nietoczka Niezwanowa niedokoczona powie opub. w 1849 r.; oprcz

dramatycznych losw tytuowej bohaterki utwr zawiera watki autobiograficzne
(posta Jefimowa); epizody przypominajce powieci George Sand i Eugene Suego;
wyst. te motyw artysty sprzeniewierzajcego si swemu posannictwu; w tym samym
roku powst. tez opowiadanie May bohater subtelne studium psychiki dziecicej.

6. Sen wujaszka i Wie Stiepaczykowo i jej mieszkacy pub. w 1859 r.; powieci
komiczne.
7. Skrzywdzeni i ponieni pub. 1861 r.
8. Wspomnienia z domu umarych podsumowanie lat omskich; drukowana w
Russkij mir, potem w Wriemia w 1861 i 1862. Jest to encyklopedia problemw,
sytuacji i postaci, do ktrych Dostojewski lat dojrzaych bdzie si odwoywa. To nie
jest pamitnik fikcja ssiaduje z autentyzmem. G. bohaterami s kryminalici, na
ich przykadzie autor docieka przyczyn popychajcych czowieka do zbrodni. Odrzuca
determinizm rodowiskowy, przekonany, e zbrodnia stanowi efekt tajemniczych
mechanizmw psychiki.

9. Notatki z podziemia 1864 r.; z jednej strony rozrachunek z socjalistycznym

epizodem modoci autora (polemika z powieci Mikoaja Czernyszewskiego Co
robi?), z drugiej sformuowanie ideowych generaliw, ktre zdominuj jego dojrza
twrczo. S prologiem do jego wielkich powieci. Polemika z determinizmem
historycznym, z przewiadczeniem o nieuchronnoci dziejowego rozwoju niezalenie
od woli czowieka. Skadaj si z 2 czci: Podziemie (spowied, autocharakterystyka
boh.-paradoksalisty) i Z powodu mokrego niegu (weryfikacja jego pogldw). Boh.
odizolowa si od wiata, zamkn si w swym psychicznym podziemiu.
Najwybitniejsza w pimiennictwie wiatowym krytyka mylenia utopijnego.

4
10. Gracz 1866; char. autobiograficzny (perypetie uczuciowe zwizane z Apolinari
Susow-w powieci Polin); po raz pierwszy zamanifestowana antypatia do
Polakw. :-(

III. ZBRODNIA I KARA

Geneza. Powst. w l. 1865-1866; opubl. po raz pierwszy w czasopimie Russkij

wiestnik (autor by zmuszony przeredagowywa i skraca niektre partie tekstu,
zaciera lady nihilizmu); naw. do Notatek z podziemia, ktre pomagaj zrozumie
genez idei Raskolnikowa i jego klsk.
Obraz Petersburga. Akcja powieci usytuowana zostaa w rejonie rynku Siennego,
w dzielnicy rzemielnikw, ubogich mieszczan i lumpenproletariatu. Petersburg jest
tu miastem cuchncych knajp, wskich zaukw itp. Ale jest on take miastem-
syntez, miastem pwariatw. wczesna stolica bya projektowana przez
cudzoziemcw. Mosty, parki itd. byy projektowane na wzr zachodnioeuropejski.
Mao mia wic wsplnego Petersburg z pachncymi Rusi grodami jak np.
Moskwa. Problem Petersburga ma wic dwa wymiary: filozoficzny(jako symbol
procesw historycznych) i fizjologiczny(rodowisko ksztatujce czowieka).
Pedantyczny dokumentalizm topograficzny i spoeczny.
Prosty rachunek. G. boh. 23-letni, byy student wydziau prawa uniwersytetu
petersburskiego, Rodion Romanowicz Raskolnikow, jest czowiekiem zbuntowanym
przeciwko porzdkowi wiata. Potpia go za niezgodno z rozumem. Logika
doprowadza Raskolnikowa do zanegowania norm moralnych, poniewa s sprzeczne
z elementarnym rachunkiem i nie obowizuj wszystkich (Jedna mier w zamian
za sto ywotw przecie to prosty rachunek!). Dostojewski bada zo bdce nie
rezultatem zdeklarowanego amoralizmu, aleznacznie czciej-humanistycznego
uwraliwienia na zo.
Dwie kategorie ludzi. Pierwsza to ludzie-materia, ktrzy zachowuj wiat i
pomnaaj go liczebnie. Druga to ludzie pchajcy wiat naprzd. Raskolnikow zalicza
si, w swoim mniemaniu, do tej drugiej kat., co upowania go do nieliczenia si z
moralnym kodeksem wikszoci.
Z powodu pewnej ksiki. Raskolnikow przyznaje, e swj artyku napisa z
powodu pewnej ksiki.Wedug najnow. ustale bya to ksika Thomasa Quinceya
(problem psychologii zbrodniarza). Idea Raskolnikowa nie ogranicza si jednak do

5
jednego rda. Myli podobne do jego s zawarte w: Maxa Stirnera Jedyny i jego
wasno (manifest filozofii egocentryzmu) oraz Napoleona III Bonaparte Historia
Juliusza Cezara.
Drca kreatura czy Napoleon? Raskolnikow chcia odp. na pyt. Czy jestem
drc kreatur, czy te mam prawo?.Pyt. to byo jednak le postawione. Nie by ani
kreatur ani Napoleonem. Konsekwencj tej alternatywy musiaoby by
wartociowanie czowieka w wymiarze jego historycznej doniosoci i dokonujcego
si rzekomego postpu.
Dwaj ludzie w jednym. Historia Raskolnikowa dwa etapy:
teoretyczny(przesanki altruistyczne i napoleoskie) i praktyczny(wspczucie dla
cierpicych blinich jako samookamywanie). Przelana krew granica midzy
altruist a zabjc.
Klska rozumu. Po zrealizowaniu planu Raskolnikow przekona si, e nie jest
Nad- czowiekiem. Zbrodnia zatoczya szerszy krg, liczba ofiar wzrosa. Dostrzega
niedo-rzeczno swej zbrodni, do ktrej doprowadzia go wiara w rozum. Autorytet
rozumu zosta podwaony. Okazao si, e rezultaty, a nie cele musz by kryterium
oceny danej teorii.
Sonia Marmieadowa. Sonia symbolizuje pozytywny idea Dostojewskiego. To
prawda wiary, przeciwiestwo prawdy rozumu reprezentowanej przez
Raskolnikowa.
ywe ycie. G. konflikt powieci rozgrywa si w dwch planach: I- Raskolnikow
kontra Sonia; II- antynomia zbrodniczej idei i ywego ycia(zaprzeczenie spekulacji
i teoretyzowania). Refleksja i kult myli wyobcowuj czowieka ze spoecznoci,
pozbawiaj moralnej intuicji, prowadz do rozpadu i degradacji osobowoci.
Swidrygajow. Idea w dziele Dostojewskiego jest zawsze personifikowana, gboko
przeyta w indywidualnej wiadomoci, wszechstronnie teoretycznie rozwaana i
praktycznie zweryfikowana. Jej nosiciel bywa zwykle inwigilowany przez system
luster uwydatniajcych dominujc cech jej wyraziciela, a ujawnion dopiero w jej
praktycznych konsekwencjach. Takim odbiciem Raskolnikowa jest cynik i nihilista
Arkadiusz Swidrygajow. czy ich zakwestionowanie norm etycznych, ktre
niezalenie od motywacji i piknych teoretycznych uzasadnie zawsze przynosi jeden
skutek: duchow pustk i zbrodni. Swidrygajow popeni samobjstwo. mier ta
jest wynikiem rozpaczy, przeraenia i odrazy od ycia. Raskolnikow te o tym myla,
ale si nie zdecydowa.

6
uyn i Lebieziatnikow. Mog by postaciami sobowtrowymi wobec
Raskolnikowa i jego idei. uyn- ma snobistyczny pocig do postpu, wyznaje
wiatopogld naukowy, dochodzi do tego samego wniosku co Rodion, e myle
naley wycznie o sobie.
Psychologia zbrodni. Motyw opisu przey przestpcy znamy z Wspomnie z
domu umarych. Tak samo jak tam, tak i tu zbrodnia jest wynikiem zbiegu
okolicznoci i skutkiem dziwnego wew. przymusu. Jest to jakby cig specjalnie przez
kogo wyreyserowanych zdarze, jakby kto go wzi za rk i powlk za sob.
Zmartwychwstanie. Mki sumienia, duchowy zamt, przeraenie i odraza do
samego siebie doprowadzaj go niemal do utraty zmysw. Te cierpienia s kar za
zbrodnie, ale rwnie szans odrodzenia. Cierpienie i bl s nieodczne od rozlegej
wiadomoci i gbokiego serca to dawao mu szans ratunku. Jednak proces jego
duchowej odnowy jest tajemnic, bo to zjawisko niewyraalne w sowach, widoczne
porednio tylko w gestach, dramatycznie zmiennych nastrojach, nad ktrymi sam
bohater nie potrafi zapanowa. Zmartwychwstanie nie jest metafor z jez. religii.
Chodzi o uniwersaln intuicj etyczn zbudowan na poszanowaniu podmiotowoci
czowieka.
Zbrodnia i kara udowadnia, e zabijanie jest zawsze zabijaniem dla siebie, nie
dla innych, przypomina, e rozgrzeszanie rodkw rzekomo szlachetnymi celami jest
jednym z najbardziej kamliwych i niebezpiecznych wybiegw pseudohumanizmu,
gdy kryterium wszelkiego humanizmu musi by poszanowanie autonomii ludzkiej
osoby (nie zabijaj!).

IV. OD IDIOTY DO NOWEL FANTASTYCZNYCH

IDIOTA. Publ. w 1868 r. Tytuowy idiota to ksi Lew Myszkin (okrelany jako
ksi Chrystus). Myszkin nie jest Chrystusem, jest przecitnym czowiekiem.
Posta ubogiego ksicia to synteza wielu elementw. Myszkin jest syntetycznym
piknem doskonaym. Mimo, e pozbawiony boskich atrybutw, osign boski
prawie stopie moralnej doskonaoci, posiad te zdolno przenikania w dusze
innych ludzi. Posta ta naw. take do char. dla Rosji kultu tzw. jurodiwych czyli
gupich w Chrystusie jednostek, ktre tracc zwyky ziemski rozum uzyskuj wyszy
etap wtajemniczenia w prawd Chrystusow. Jednak ksi, po przebyciu kuracji
psychiatrycznej, teraz jest normalny:-). Etykietk idioty posuguj si ci, ktrzy za

7
idiotyzm poczytuj altruizm i szlachetno. Idiota jest pierwsz powieci, w ktrej
nastpio zderzenie ideau z brutaln rzeczywistoci.
BIESY. Opubl. w l. 1871-1872 w miesiczniku Russkij wiestnik. Powie to
artystyczna dokumentacja przemyle nad spraw zabjstwa studenta moskiewskiej
akademii rolniczej-Iwana Iwanowa. Mordu dokonaa 5-osobowa grupa kierowana
przez Sergiusza Nieczajewa, zaoyciela organizacji Zemsta Ludu. Jej program
formuowa Katechizm rewolucjonisty. Za cel podst. uznano zniszczenie istniejcego
systemu spo-polit. Informacje o odkryciu trupa opublik gazeta Russkije
wiedomosti 7 listopada 1869 r.
Piotr Wierchowieski g. z biesw; jego pierwowzorem by Nieczajew; cel finalny
przygotowywanej przez pitk rewolty przedstawia Szygalew-
szygalewszczyzna(celem tym jest despotyzm totalny-idea rwnoci bezwzgldnej dla
wikszoci i specjalnych przywilejw dla elity. By stado byo posuszne naley wytpi
lady indywidualnoci i talentu). Stiepan Wierchowieski (ojciec Piotra); Szatow
ofiara; reprezentant myli Dostojewskiego; Mikoaj Stawrogin zniszczony przez
etyczny relatywizm, przykad jak przerost wiadomoci i refleksji niszczy moraln
intuicj czowieka; Kirow chce uwolni czowieka od Boga, jego droga to realizacja
idei Czowieka-Boga przeciwstawionego Bogu-Czowiekowi; zabija si, ale nikt na
serio nie bierze jego misji.
MODZIK. Opubl. w 1875 r.; pracujc nad tym, polemizowa z Tostojem, z tradycj
eposu prezentujcego przedstawicieli starych rodw szlacheckich. Powie dotyczy
kryzysu wartoci rosyjskiego bohatera naszych czasw, jego rozdwojenia. Boh.
Andriej Wiersiow podruje po Europie, by wreszcie przekona si, e poszukiwany
idea znajduje si tylko w Rosji, tylko ona yje nie dla siebie, lecz dla innych. Powie
ma form zapiskw nielubnego syna Andrieja Arkadiusza Dogorukiego, tytu.
Modzika.
BRACIA KARAMAZOW. Opubl. w l. 1879-1880 w Russkij wiestnik. Fiodor
Pawowicz Karamazow ojciec (lubienik i bazen), mia z dwiema onami 3
synw:Dymitra (najstarszy, zwany Miti, natura o skrajnych namitnociach),
redniego Iwana (wybitny intelektualista) i najmodszego Alosz (mnich, od starca
Zosimy otrzyma polecenie opuszczenia monasteru i przebywania w normalnym
wiecie). Czwartego, lokaja Smierdiakowa, spodzi z niedorozwinit Lizawiet
Smierdiaszcz. Kulminacyjny pkt. powieci to ksiga pita Pro i contra. Iwan dzieli
si z modszym bratem swymi mylami na temat wiata, nie pojmuje ycia, w ktrym

8
krluje niesprawiedliwo i cierpienie. Jest to te polemika z tradycyjn teodyce.
Druga kulminacja ksigi pitej to Legenda o Wielkim inkwizytorze(XVI w.,
Hiszpania, czas najwikszego inkwizycyjnego terroru, na ziemi zstpuje Chrystus,
Inkwizytor wtrca go do wizienia, monolog Inkwizytora skierowany do milczcego
winia) krytyka katolicyzmu, Dostojewski potpia go za zdrad Chrystusa, za
podporzdkowanie tego co boskie temu co carskie.
NOWELE FANTASTYCZNE. Bobok (1873), Potulna (1876; znana te jako
agodna), Sen miesznego czowieka (1877), opublikowane w Dzienniku pisarza.

V. DOSTOJEWSKI PUBLICYSTA

Dziennik pisarza-ukazywa si 1873 r. jako miesiczny dodatek do tygodnika

Gradanin, za jako samodzielne wydawnictwo w l. 1876, 1877, 1880, 1881; podst.
boh. Dziennika pisarza jest Rosja, jej miejsce w Europie teraz i w przyszoci; ten sam
temat przywieca Zimowym uwagom o wraeniach z lata opub. w Wriemia w
1863. Publicystyczn spucizn Dostojewskiego uzupeniaj szkice pod wsplnym tyt.
Kroniki petersburskie (w gazecie Sankt-Pietierburgskije Wiedomosti z 1847) i
artykuy w czasopimie Wriemia z 1861. W Rosji XIX istniay dwa nurty ideowe:
sowianofilski (akcentuje odmienno Rosji na tle Europy, krytykuje europeizacj
Rosji przez Piotra Wielkiego, wg nich europeizacja to dominacja racjonalizmu) oraz
okcydentalistyczny (uznawali jednolito Rosji i Europy). Dostojewski pocztkowo
pragn zaj stanowisko kompromisowe, ale w kocu tendencje sowianofilskie
zaczy dominowa.
Oprcz Rosji podst. tematem publicystyki Dostojewskiego l. 70-tych jest prosty lud
rosyjski.
Jednak Dostojewski-pisarz i Dostojewski-publicysta to czsto dwa wzajemnie
wykluczajce si gosy, bo wyklucza si szyderstwo z marze o harmonijnej i
bezkonfliktowej wsplnocie z postaw publicysty przekonywajcego siebie i innych, e
wsplnota tak staje si coraz blisz rzeczywistoci w Rosji drugiej po. XIX w.

VI. FIODOR DOSTOJEWSKI ARTYSTA SOWA

Dostojewskiego oskarano o nadmierne zainteresowanie psychicznymi dewiacjami.

Klasyczny XIX-wieczny realizm za norm uznawa bowiem kreowanie wiata

9
przedstawionego w zgodzie ze zdrowym rozsdkiem i potocznym dowiadczeniem.
Realizm Dostojewskiego okrela si dzi mianem fantastycznego(chodzi o
fantastyczne, czyli skrajne warstwy rzeczywistoci).
Dostojewski zerwa z tradycjami powieci rodzinnej i odszed od epicko-ewolucyjnej
prezentacji bohatera.
Swoisto psychologizmu: boh. jest jakby zawsze nienormalny, optany, odchodzcy
od zmysw; s to stany na granicy, ktra jednak nigdy nie jest przekraczana;
wyrafinowany char. przey, np. udrka i cierpienie przechodzi w rozkosz.
Bachtin uwaa Dostojewskiego za twrc powieci polifonicznej (dopuszczenie do
gosu postaci reprezentujcych odmienne od autorskiego stanowisko; technika
wiatopogldowego kontrapunktu).

VII. FIODOR DOSTOJEWSKI I LITERATURA WIATOWA

Nalea do ulubionych autorw Friedricha Nietzschego, a Freud w zachowaniach jego

bohaterw dostrzega potwierdzenie swych odkry. Pierwsza inscenizacja Zbrodni i
kary zrealizowana zostaa w Rosji ju w rok po opublikowaniu powieci, a w Paryu w
1888 r. Potem w Niemczech, Austrii, Woszech, Anglii, Ameryce

ZBRODNIA I KARA

Cz I

Pierwsze zdania powieci przywouj obraz Petersburga i posta gwnego bohatera

Rodiona Romanowicza Raskolnikowa: Na pocztku lipca, w dzie nadzwyczajnie
upalny, przed wieczorem wyszed na miasto ze swego ndznego, sublokatorskiego
pokoiku, odnajmowanego przy uliczce S-kiej, pewien mody czowiek i wolnym
krokiem, jakby niezdecydowanie, skierowa si w stron mostu K-go.
Raskolnikow kieruje swe kroki do Alony Iwanownej, starej lichwiarki, ktra
przyjmuje pod zastaw rne przedmioty w zamian za pienidze. Jej klientami s
gwnie ubodzy studenci, ktrym brakuje pienidzy na ycie i opacenie czynszu.

10
Raskolnikow przynosi tu nawet ostatnie pamitki rodzinne, do ktrych nale srebrny
zegarek ojca i piercionek Duni. Rodion dochodzi do wniosku, e stara lichwiarka
eruje w ten sposb na biednych studentach i bogaci si. Uwaa, taka sytuacja jest
niesprawiedliwa. Wtedy rodzi si w nim straszna myl o zgadzeniu starej. Podczas
jednej z wizyt uwanie przyglda si mieszkaniu, stara si zapamita jak najwicej
szczegw - rozmieszczenie pokojw i przedmiotw znajdujcych si w mieszkaniu.
W jego gowie rodzi si pewien plan. Po opuszczeniu mieszkania starej lichwiarki
Raskolnikow zachowuje si jak kto, kogo optay koszmary. Prowadzi ze sob
wewntrzn walk.

Po wyjciu z domu staruszki Raskolnikow udaje si do szynku, by napi si piwa. Tu

zostaje zaczepiony przez Marmieodowa, ktry zaczyna mu opowiada o swoim yciu.
Z rozmowy dowiadujemy si, e Marmieadow i jego rodzina cierpi bied i gd.
Sonia, crka Marmieadowa zarabia na rodzin trudnic si prostytucj (posiada tzw.
t kart), a on sam jest alkoholikiem. ona Marmieadowa, Katarzyna Iwanowa,
jest chora na grulic.

Raskolnikow otrzymuje list od matki. Donosi ona, e Dunia, siostra Raskolnikowa -

po wczeniejszych upokorzeniach, jakie j spotkay w domu Swidrygajoww (Dunia
pracowaa tam jako guwernantka) zamierza wyj za m za Piotra Pietrowicza
uyna. W licie znajduje si rwnie zapowied ich przyjazdu do Petersburga.

Raskolnikow rozmyla o licie i dochodzi do wniosku, e decyzja o tak rychym

maestwie siostry zostaa podjta zbyt pochopnie, domyla si rwnie, e z jego
powodu. Mczyzna dojrzewa do podjcia decyzji o popenienia zbrodni i coraz
bardziej si w tej myli upewnia.

Raskolnikow ma koszmarny sen. ni mu si pewne wydarzenie, ktrego by

wiadkiem jeszcze jako dziecko. W wizji sennej na nowo widzi i przeywa mier
zabiedzonej szkapy, ktr w brutalny sposb zabija Mikoka. Dzieje si to na ulicy, na
oczach rozbawionego tumu gapiw. Przedstawiona scena szokuje swoim realizmem

Raskolnikow podsuchuje w szynku rozmow studenta z oficerem; mczyni z odraz

wyraaj si o starej lichwiarce. S przekonani, e powinna ona umrze, gdy bogaci

11
si kosztem biedakw, swj majtek po mierci zamierza przekaza na klasztor.
Student tumaczy towarzyszowi, i zabjstwo starej lichwiarki przyniosoby korzyci
caemu spoeczestwu, ktremu za zrabowane pienidze mona by pomc. Oficer
podziela to stanowisko i dodaje, e taki czyn, dokonany w imi dobra ludzkoci, nie
powinien wywoa wyrzutw sumienia. Raskolnikow, przysuchujcy si tej
rozmowie, zgadza si z przedstawionymi argumentami. Widzi, e w swych planach nie
jest odosobniony, e s ludzie, ktrzy podzielaj jego pogldy.

W drodze powrotnej do domu dowiaduje si przypadkowo z rozmowy siostry staraj

lichwiarki, Lizawiety, z kupcami. Kobieta mwi, e nastpnego dnia rano bdzie poza
domem, a wic jej siostra, Alona, bdzie w mieszkaniu sama.

Nastpnego dnia Rodion budzi si wypoczty, peen chci do dziaania i z silnym

postanowieniem zrealizowania swych planw. Ze swej starej koszuli robi ptl, na
ktrej zamierza umieci siekier. Starannie pakuje podrbk papieronicy, ktr
obieca zanie Alonie. Siekier poycza od stra, skorzystawszy z jego czasowej
nieobecnoci. Jak dotd nie spotyka adnych przeszkd na drodze do zrealizowania
swego zamierzenia.

Po dojciu do domu puka do drzwi mieszkania lichwiarki. Alona Iwanowna jest

bardzo nieufna, a Rodion zaczyna si przez kilka chwil waha, czy nie odstpi od
swojego planu. W kocu jednak decyduje si dokoczy to, o czym tak dugo myla.
Zabija Alon siekier - w peni wiadomie i z premedytacj. Szybko odnajduje skrytk
z biuteri i pienidzmi. Jego ruchy zdradzaj zdenerwowanie. Niespodziewanie do
domu wraca Lizawieta, nieco wczeniej ni zamierzaa. Dostrzega lec w kauy
krwi siostr. Na jej twarzy maluje si bolesne przeraenie. Zaskoczony t sytuacj
Raskolnikow, chcc unikn kopotw, pozbywa si niewygodnego wiadka i zabija
Lizawiet. Po tym nieplanowanym morderstwie postanawia czym prdzej opuci
miejsce zbrodni. Chcc zatrze lady starannie wyciera swoje rce oraz siekier. Nagle
dociera do niego z klatki schodowej odgos czyich krokw. Popiesznie zamyka
mieszkanie, nie robi jednak tego dostatecznie dokadnie i dwaj mczyni, znajdujcy
si na zewntrz, domylaj si, e kto niepowoany jest w mieszkaniu Alony.
Postanawiaj to sprawdzi i zbiegaj na d, by powiadomi o tym stranika. Rodion,
korzystajc z chwilowego zamieszania, wybiega z mieszkania i ukrywa si w innym,

12
chwilowo opuszczonym przez pokojowych malarzy. Czeka na odpowiedni moment i
niepostrzeenie wymyka si z kamienicy. Kluczc po miecie wraca do siebie.

Raskolnikow po dokonaniu zbrodni znajduje si w malignie, prbuje zatrze lady.

Niespodziewanie dostaje wezwanie na policj. Na komisariacie dowiaduje si, e
wacicielka mieszkania, ktre Raskolnikow wynajmuje, da od niego zapacenia
zalegego czynszu. W pewnym momencie policjanci przypadkowo zaczynaj
rozmawia o dokonanym morderstwie. Raskolnikow, syszc ich rozmow, mdleje.

Raskolnikow w obawie przed rewizj postanawia lepiej ukry upy i wyrusza na

miasto w celu odnalezienia stosownej kryjwki. Wreszcie j znajduje na
przypadkowym podwrzu, a skarb chowa pod kamieniem. Odwiedza swego
przyjaciela Razumichina. Ten, dowiedziawszy si o trudnym pooeniu przyjaciela,
proponuje mu prac przy tumaczeniu tekstu. Jednake Raskolnikow kategorycznie
odmawia. Wychodzi od przyjaciela i wczy si noc bez celu ulicami Petersburga.
Omal nie wpada pod koa doroki, za co dorokarz bije go batem. Od przypadkowych
przechodniw otrzymuje jamun w wysokoci 20 kopiejek i, mimo e potrzebuje
pienidzy, wyrzuca je do rzeki Newy. Wraca wreszcie do domu i traci przytomno.

Cz II

Po dokonaniu zbrodni Raskolnikow zaczyna chorowa. Dostaje od matki 35 rubli. Za

cz tych pienidzy Razumichin kupuje mu ubranie. Chory jest pod sta obserwacj
lekarza Zosimowa, ktry odwiedza go bardzo regularnie. Pewnego dnia ich rozmowa
schodzi na temat zbrodni.

Do Raskolnikowa przychodzi Piotr Pietrowicz uyn, wychodz na jaw kolejne

informacje dotyczce ledztwa. Raskolnikow nie kryje swej niechci do uyna.
Dowiadujemy si, e do morderstwa przyzna si malarz pokojowy Mikoaj.

Raskolnikow wychodzi z domu. Nadal jest chory i ma obkacze, a nawet samobjcze

myli. Zdaje sobie spraw z tego, jak bardzo jest uwikany i zastanawia si, jak to
wszystko zakoczy. Wstpuje do gospody Paac Krysztaowy i zaczyna przeglda
gazet. Przysiada si do niego Zamietow, ktry jest sekretarzem na komisariacie.

13
Mczyni zaczynaj rozmawia o zbrodni. Raskolnikow prowokacyjnie pyta
Zamietowa:
A co by byo, gdybym to ja zamordowa t star i Lizawiet?
Zamietowowi to stwierdzenie odbiera gos. Nie dowierza, jest skonny uwaa, e
Raskolnikow zwariowa.

Raskolnikow, opuszczajc knajp, wpada na Razumichina. Po tym spotkaniu udaje

si na most, gdzie jest wiadkiem prby samobjstwa pewnej kobiety, ktra w gecie
rozpaczy skacze do rzeki, ale zostaje uratowana. Raskolnikow niewiadomie kluczy
wok domu starej lichwiarki. Wchodzi nawet do rodka pod pretekstem wynajcia
mieszkania.

Marmieodow dostaje si pod koa powozu i wkrtce potem umiera. Przypadkowo

nieopodal miejsca tego zdarzenia przebywa Raskolnikow, ktry udziela rodzinie
zmarego finansowej pomocy (oddaje im wszystkie pienidze, ktre otrzyma od
matki). W tym tragicznym momencie poznaje crk Marmieadowa Soni i czuje, e w
jego yciu ma miejsce jaki przeom: Dosy! orzek stanowczo i uroczycie precz
zudzenia, urojone obawy i majaki!... ycie istnieje! Czy nie yem przed chwil?
Moje ycie nie skoczyo si wraz ze mierci starej! Wieczny odpoczynek jej i
dosy tego! Rozpoczyna si okres panowania rozsdku i wiata... woli... i siy...
Teraz zobaczymy! doda, jakby wyzywajc jakie ciemne moce. A jednak byem
ju zdecydowany y na takim maym skrawku ziemi!

Raskolnikow wpada z krtk wizyt do Razumichina, ktry urzdza przyjcie w

swoim nowym mieszkaniu. Przyjaciel, zaniepokojony nie najlepszym stanem zdrowia
Raskolnikowa, odprowadza go do domu. Tu okazuje si, e od duszego czasu czekaj
na Raskolnikowa matka i siostra. Raskolnikow traci ponownie przytomno. Zostaje
wezwany lekarz.

Cz III

Po oprzytomnieniu Raskolnikow rozmawia ze swoj rodzin. Obie kobiety s

przeraone stanem jego zdrowia i zachowaniem. Rodion nie okazuje bowiem radoci
wynikajcego z faktu ich przybycia. Przychodz nastpnego dnia. Raskolnikow jest ju

14
zdrowszy i inaczej odnosi si do swoich bliskich. Kobiety pokazuj mu list od uyna,
ktry bardziej przypomina pismo urzdowe ni korespondencj prywatn. Rodion nie
ukrywa swej niechci do narzeczonego Duni i stara si przekona j, by nie popeniaa
bdu i nie wychodzia za m za uyna. Ponadto uyn w swoim licie yczy sobie,
by na kolacji nie byo Raskolnikowa.

Raskolnikow wraz z Razumichinem udaj si na komisariat w celu odzyskania

zastawu (s to cenne pamitki rodzinne). Tu Raskolnikow wdaje si w dyskusj z
sdzi ledczym Porfirym Pietrowiczem na temat swojego artykuu O zbrodni
zamieszczonego w Wiadomociach Periodycznych . Raskolnikow w tyme artykule
wykada swoj teori na temat wyszoci jednych ludzi nad drugimi, przy czym ci
pierwsi to grupa jednostek wybitnych, nie podlegajca adnym ograniczeniom i
zasadom.

Po opuszczeniu komisariatu Raskolnikow bka si po miecie. Nieznany

przechodzie wypowiada sowo morderca skierowane pod adresem Rodiona. Epizod
ten rozstraja nerwy Rodiona, mczyzna wraca do domu i zasypia. Z sennych
majacze wybudza go przybycie Swidrygajowa.

Cz IV

Swidrygajow skada Raskolnikowowi propozycj: 10 tysicy rubli w zamian za

zerwanie zarczyn Duni z uynem. Rodion odmawia przyjcia pienidzy, jest
bowiem przekonany o nieczystych zamiarach Swidrygajowa wzgldem jego siostry.

Pulcheria Aleksandrowa, matka Raskolnikowa, urzdza kolacj, w ktrej uczestnicz:

Dunia, Raskolnikow, Razumichin oraz uyn. Ten ostatni czuje si uraony w swojej
dumie, gdy uprzednio zastrzeg, e nie bdzie siedzia przy jednym stole z
Raskolnikowem. Kae Duni wybiera: on albo brat. Podczas tej wizyty obnaa swj
prawdziwy charakter. W swej zapalczywoci i pewnoci siebie obraa kobiety i
Raskolnikowa. Zarczyny zostaj zerwane.

Raskolnikow odwiedza Soni, rozmawiaj o jej sytuacji. Raskolnikow prosi j, by

przeczytaa mu opowie o wskrzeszeniu azarza. Sonia bardzo przejtym gosem

15
spenia jego prob, a Rodia sucha jej z wielk uwag.

Raskolnikow udaje si na komisariat w celu poddania si przesuchaniu. Sdzia

ledczy Porfiry Pietrowicz, przekonany o winie Raskolnikowa, nie stawia mu na razie
adnych zarzutw, czekajc, a zbrodniarz sam si zdemaskuje. Sprawa przybiera
nieoczekiwany dla wszystkich obrt, przybywa Mikoaj, malarz, ktry przyznaje si do
zabicia staruchy i jej siostry, cho w istocie nie on jest sprawc.

Cz V

uyn, ochonwszy po wydarzeniach z poprzedniego wieczoru, zorientowa si w

swoim trudnym pooeniu. Usiuje wszystko odkrci i zatrze niemie wraenie,
jakie wywar na Duni i jej matce. Knuje pewn intryg. Zaprasza Soni do siebie i
wrcza jej 10 rubli, a 100 rubli podrzuca ukradkiem do jej kieszeni. Caej tej scenie
przyglda si wsplokator uyna Liebieziatnikow.

W tym samym czasie w mieszkaniu Marmieadowych odbywa si stypa po zmarym.

Pojawia si uyn i oskara Soni o kradzie 100 rubli. Oburzona Katarzyna Iwanowa
zaciekle broni niewinnoci swej pasierbicy . Jednak znalezione w kieszeni dziewczyny
pienidze s niezbitym dowodem wiadczcym o jej winie. Lebieziatnikow, ktry
wczeniej by wiadkiem knucia tej intrygi, demaskuje uyna, dowodzc, e jest on
nikczemnym oszustem. Zarwno on, jak i Raskolnikow staj w obronie Soni i
udowadniaj jej niewinno.

Raskolnikow przyznaje si przed Soni do popenienia zbrodni. Jest to przejmujce

wyznanie, przypominajce spowied. Wbrew swoim oczekiwaniom modzieniec nie
zostaje potpiony. Niestety rozmowa modych zostaje podsuchana przez ssiada Soni
- Swidrygajowa.

Niespodziewanie zjawia si Lebieziatnikow i przynosi nieciekawe wieci dotyczce

zachowania i stanu zdrowia Katarzyny Iwanownej. Powzia zamiar, e od tej pory
bdzie razem z dziemi chodzi po ulicach i ebra, by w ten sposb zdoby pienidze
na utrzymanie. Kae dzieciom piewa, gra, taczy i recytowa wierszyki. Wyglda

16
przy tym i zachowuje si jak obkana, czsto kaszle, a nagle pada na ulic i dostaje
krwotoku. Zostaje zabrana do mieszkania Soni i tu umiera.

Cz VI

Raskolnikow yje na granicy obdu, traci pami, kry bez celu po miecie. Nie daje
mu spokoju osoba Swidrygajowa. Rodionowi wydaje si, i cakiem susznie, e
Swidrygajow zna prawd o zbrodni, jednoczenie nie wtpi, e ma on nadal jakie
zamiary wzgldem jego siostry. Tote Raskolnikow usiuje porozmawia ze
Swidrygajowem, ten jednak cigle jest zajty przygotowaniami do pogrzebu
Katarzyny Iwanowny.

Widok zmarej Katarzyny Iwanowny, lecej w trumnie, wywiera na Rodionie dziwne

wraenie przykre, a zarazem mistyczne. Tymczasem Swidrygajow bacznie
obserwuje Raskolnikowa, kiedy przypadkiem nawet pyta:
Dlaczego jest pan taki jaki nieswj?
Rzeczywicie Raskolnikowowi jest niezwykle ciko, jego zachowanie moe wzbudzi
zainteresowanie kadego i zdemaskowa go. Nawet u Razumichina budz si pewne
podejrzenia, przyjaciel Rodiona zaczyna kojarzy niektre fakty.

Raskolnikow czuje si psychicznie wyczerpany, wszystko go mczy. Szuka samotnoci,

miejsc odludnych, ale im odludniejsze byo to miejsce, tym silniej odczuwa czyj
obecno, nie tyle straszn, co dokuczliw. Ucieka zatem, kryjc si w tumie ludzi,
gdy le mu jest z samym sob. Jednoczenie z przeraeniem myli o swoich bliskich,
o matce i Duni. Lka si o ich przyszo. Boi si potpienia z ich strony. Zdaje sobie
spraw z tego, e zawid najblisze mu osoby, zaprzepaci nadzieje w nim
pokadane. Matka i Dunia kochaj go bezgranicznie i z powiceniem; wspieraj go
finansowo, mimo e same wiele nie maj. Dla niego znosz wszelkie trudy i
upokorzenia. Dunia jest nawet gotowa zrezygnowa ze swego osobistego szczcia po
to tylko, by uatwi ycie bratu. Jest to przykad ofiarnej mioci matki i siostry.
Podobn mioci darzy Raskolnikowa Sonia i, mimo e cierpi, nie poddaje si.

Raskonikow zachowuje si bardzo podejrzanie, pi w rnych miejscach, np. w

krzakach, a po przebudzeniu nie pamita, jak si tu znalaz. Znw pogra si w

17
malignie. Nie uczestniczy w pogrzebie Katarzyny Iwanowny, gdy zbyt pno si
budzi. Czuje si usprawiedliwiony. Raskolnikowa odwiedza Razumichin, ktry nie
kryje swojego zaniepokojenia stanem zdrowia przyjaciela. Czuje si odpowiedzialny
za Rodiona i za jego rodzin, dlatego chce zna prawd. Widzc, e sytuacja go
przerasta, grozi, e zacznie pi. Raskolnikow odwodzi go od tego zamiaru przywoujc
osob swojej siostry i matki. Prosi, by by dla nich oparciem w kadej chwili.
Razumichin podejrzewa nawet, e Raskolnikow jest politycznym spiskowcem w
przeddzie jakiego decydujcego kroku i przestaje dry temat. Razumichin
informuje Raskolnikowa, e Dunia dostaa od kogo list. Informacja ta niepokoi
bardzo Raskolnikowa. Razumichin wychodzi, a Raskolnikow postanawia niezwocznie
dowiedzie si czego wicej o tym tajemniczym licie.

Raskolnikowa przepenia uczucie nienawici. Odzyskuje pewn rwnowag

umysow. Chce wyjani spraw ze Swidrygajowem i sprawdzi, czy jego
dotychczasowe podejrzenia co do niego s suszne. Wychodzc z pokoju
niespodziewanie wpada na Porfirego i wraca z gociem do pokoju. Zapada niezrczne
milczenie, ktre przerywa Porfiry. Obu mczyznom sytuacja ta niezwykle ciy.
Porfiremu trudno jest przedstawi wprost cel wizyty. Dla sdziego ledczego jest to
ostatnia szansa na potwierdzenie jego przypuszcze. Przeprasza Raskolnikowa, e
niesusznie posdzi go o morderstwo, nie majc adnych dowodw. Niemniej jest
przekonany i pewny, e to wanie Raskolnikow zabi. Nastpnie przedstawia mu ca
wersj wydarze dotyczcych dochodzenia, kadc nacisk na jej psychologiczny
aspekt. Uwiadamia Raskolnikowowi, e wielokrotnie zdradzi siebie swoim
zachowaniem. Sugeruje mu, aby dla dobra ledztwa i dla samego siebie przyzna si
do winy. Darzy Raskolnikowa sympati, a wizyta ma charakter bardziej prywatny ni
urzdowy. Chce mu pomc: Cae to psychologiczne dochodzenie zniszcz, wszystkie
podejrzenia w stosunku do pana sprowadz do zera, tak e paskie morderstwo
bdzie wygldao na co w rodzaju chwilowego obdu, bo midzy nami mwic, to
naprawd by obd. Jestem uczciwym czowiekiem i dotrzymuj sowa.

Raskolnikow jest zbyt dumny, nie chce niczyjej aski. Porfiry uderza w czuy punkt
Rodiona, mwic:
Wykombinowa pan sobie teori i wstyd panu, e go zawioda.

18
Radzi, by Raskolnikow nie ucieka przed cierpieniem, ktrego i tak nie uniknie.
Stwierdza, e
cierpienie to take dobra rzecz,
gdy
w cierpieniu jest pewna idea.
Po wyjciu Porfiry jest jakby przygnbiony i zrezygnowany.

Chwil potem Raskolnikow opuszcza swj pokj i udaje si na poszukiwania

Swidrygajowa. Spotyka go w triaktierni. Swidrygajow boi si mierci i unika rozmw
na ten temat. Rzdz nim namitnoci, nigdy nie kry si z tym, e kocha uwodzi i
wykorzystywa kobiety, jest niepoprawnym erotomanem. Na swym sumieniu ma
nawet gwat nieletniej dziewczynki. Raskolnikow prowokuje go do zwierze.
Swidrygajow zdradza, e wanie zarczy si z pewn szesnastolatk. Obdarowawszy
j kosztownym prezentem usysza od niej, e nie da kosztownoci, ale by jej
przyszy m j szanowa. Swidrygajowa uderzaj te sowa wypowiedziane przez tak
mod dziewczyn. Swidrygaow zostaje przyjty, gdy uchodzi za dobr parti, jest
bogaty, nikt w tym wielkim miecie nie zna go i jego prawdziwej przeszoci.
Mczyzna czuje si osaczony, czuje, e Raskolikow chce wydoby z niego jak
najwicej informacji, tote prbuje zakoczy rozmow, pozby si go. Czyni to take
dlatego, e jest umwiony z Duni, ktrej chce wyjawi prawd o jej bracie.

Swidrygajowowi w kocu udaje si pozby Raskolnikowa i zwabi Duni do siebie.

Mczyzna podstpem zwabia dziewczyn do swego pokoju i zamyka drzwi na klucz.
Dunia po zorientowaniu si, w jakim jest pooeniu, prosi o wypuszczenie, a gdy to nie
skutkuje, w gecie rozpaczy celuje do Swidrygajowa z rewolweru, ktry niegdy
ofiarowaa jej Maria Pietrowna. Kobieta rani Swidrygajowa w praw skro.
Swidrygajow cay czas jest przekonany, e uda mu si uwie Duni. Ta jednak nie
daje mu adnej nadziei, kategorycznie stwierdza, e nigdy go nie pokocha. Sowa te
rani Swidrygajowa. Oddaje on bez sowa klucz Duni.

Po spotkaniu z Duni Swidrygajow odwiedza Soni. Wrcza jej 3 tys. rubli i

informuje o swoim wyjedzie do Ameryki. Odwiedza rwnie swoj narzeczon,
ktrej oddaje reszt swoich pienidzy. Bka si w ulewie po ulicach Petersburga, a
reszt nocy spdza w jakim lichym hotelu. Przeladuj go senne koszmary, widzi w

19
trumnie pikn posta dziewczynki. W pewnej chwili do jego uszu dobiega gos
paczcego dziecka. Budzi si i wychodzi na korytarz. Tam dostrzega picioletnie
przemoczone i przestraszone dziecko, ktre zabiera do pokoju i otula kodr. Zaczyna
majaczy, bo oto ta niewinna istota zaczyna si do niego lubienie umiecha. Rano
Swidrygajow opuszcza hotel i popenia samobjstwo na jednej z petersburskich ulic,
strzelajc sobie w gow.

W tym samym czasie wieczorem Raskonikow odwiedza matk i egna si z ni,

mwic, e bdzie musia na duej wyjecha. Nie wyjawia matce prawdy o zbrodni, ta
jednak ma jakie przeczucia. Po powrocie do swego pokoju zastaje Duni, ktra
niemal cay dzie czekaa na niego. Dunia, znajca ju ca prawd, prbuje wpyn
na decyzj brata. Podobnie jak Sonia uwaa, e Raskolnikow powinien pj na
komisariat i przyzna si do winy. Raskolnikow daje Duni portret jego zmarej
narzeczonej i mwi: Najwaniejsze jest to, e teraz wszystko zaczn od nowa, teraz
bdzie przeom!

Pod koniec powieci akcja zdecydowanie przyspiesza. Raskolnikow idzie do Soni.

Dostaje od niej cyprysowy krzyyk symbol cierpienia. Nastpnie udaje si na plac
Sienny, gdzie gromadzi si najwicej ludzi, tu: Klkn porodku placu, pokoni si,
pocaowa brudn ziemi z upojeniem i radoci. Wsta, pokoni si raz jeszcze.
- Ludziska kochani, on idzie do Jerozolimy, egna si z dziemi i z ojczyzn, caemu
wiatu si kania, stoeczne miasto Sankt-Petersburgi jego grunt cauje!

Nastpnie Raskolnikow udaje si na komisariat policji. Tam przeywa jeszcze chwile

wahania, czy si przyzna. Prbuje si nawet wycofa, ale dostrzegszy w bramie
posta Soni wraca i przyznaje si do popenienia zbrodni: To ja zabiem wtedy
siekier i obrabowaem star lichwiark i jej siostr.

Sowa te wywouj ogromne poruszenie na komisariacie. Raskolnikow powtarza swoje

zeznanie.

Epilog

Podczas procesu Raskolnikow dokadnie potwierdza swoje zeznania, bardzo

20
szczegowo zdaje relacj z przebiegu zbrodni. W jego sprawie wypowiadaj si liczni
wiadkowie: doktor Zosimow, dawni koledzy, gospodyni, suca. Ich zeznania
przedstawiaj Raskolnikowa w korzystnym wietle i sprzyjaj przekonaniu, e nie jest
on pospolitym morderc, rozbjnikiem i rabusiem.

Zeznania Razumichina i przedstawione przez niego dowody wskazuj, e

Raskolnikow podczas swych studiw na uniwersytecie przez p roku wspiera
materialnie pewnego ubogiego koleg, suchotnika. Gdy za ten umar, pielgnowa
jego sparaliowanego i starego ojca, a nastpnie umieci go w szpitalu, a po jego
mierci urzdzi mu pogrzeb. Rwnie dawna gospodyni Raskolnikowa, matka jego
zmarej narzeczonej, wdowa Zarnicyna, zeznaa, e gdy mieszkali jeszcze w innym
domu, przy Piciu Rogach, Raskolnikow w czasie poaru w nocy wynis z poncego
mieszkania dwoje maych dzieci i sam si przy tym poparzy.

Oskarony Raskolnikow zapytany o motywy zbrodni, wyzna, e powodem byo jego

ze pooenie materialne, ndza i bezradno oraz ch zabezpieczenia sobie
pierwszych krokw kariery. Na pytanie za, co skonio go do zgoszenia si z
samooskareniem, odpowiedzia po prostu, e szczera skrucha. Po uwzgldnieniu
wszystkich okolicznoci agodzcych Raskolnikow zosta skazany na osiem lat
cikich robt.

Jeszcze na pocztku trwania procesu rozchorowuje si matka Raskolnikowa. Objawy

wskazuj na chorob psychiczn. Dunia i Razumichin ukrywaj przed ni prawd o
Raskolnikowie. Instynkt macierzyski podpowiada jej jednak, e z jej synem dzieje
si co zego. Bardzo prawdopodobne, e znaa ca prawd z przypadkowo
zasyszanych noc majacze Duni. Nigdy si jednak do tego nie przyznaa. Bywao, e
caymi dniami potrafia milcze, innym znowu razem w histerycznym podnieceniu
opowiadaa o swoim synu, o planach, nadziejach i o przyszoci.

Raskolnikow zostaje zesany na Syberi, do miasta pooonego nad rzek Irtysz. Tu

znajduje si twierdza, a w niej wizienie. W lad z Raskolnikowem wyrusza Sonia.

Dunia wychodzi za m za Razumichina. lub by cichy i smutny. Wrd goci obecni

byli m.in. sdzia ledczy Porfiry oraz doktor Zosimow. Choroba matki pogbia si i

21
wkrtce potem Pulcheria Aleksandrowna umiera. Modzi snuj plany, by za kilka lat
przeprowadzi si na Syberi. Tymczasem o losie brata dowiaduj si z listw od Soni.
Donosi ona, e Raskolnikow jest cigle ponury i milczcy, i e nawet nie interesuje si
wiadomociami z ich listw. Wiadomo o mierci matki nie robi na nim adnego
wraenia.

Warunki, w jakich Raskolnikow odbywa kar, s bardzo skromne. Mieszka w

obskurnej i ciasnej celi wraz z innymi winiami. pi na pryczy, ubrany jest w ciep
odzie, przystosowan do warunkw, ma na sobie kajdany. Raskolnikow nie skary
si na nic, traktuje swj los z obojtnoci i nie zaamuje si.

A jednak Raskolnikow wstydzi si swego wygldu i warunkw, w jakich przyszo mu

y. Czuje si uraony w swojej dumie. Wstydzi si nawet przed Soni, ktr traktuje
pogardliwie i brutalnie. Nie dostrzega jej powicenia. Nie zdaje sobie nawet sprawy z
tego, e dziki niej cieszy si wzgldami wadz i czsto wyznacza si mu lejsze prace.
Wsptowarzysze jego doli nie lubi go, w kocu zaczli go nawet nienawidzi. Gardz
nim, wymiewaj si z niego i szydz, mwic:
- Te, janie panie!
Podczas rekolekcji wielkopostnych miao miejsce pewne zajcie, podczas ktrego
wspwiniowie rzucili si na Raskolnikowa ze sowami: -Ty bezboniku! W Boga
nie wierzysz! krzyczeli. Ukatrupi ci trzeba!

Pewnego dnia Raskolnikow zapada na cik chorob. W tym czasie nie widuje si z
Soni, ta jednak regularnie przychodzi na podwrze, po to tylko, by popatrze na
szpitalne okna. Podczas jednych z takich odwiedzin Raskolnikow dostrzega j z
okna i jaki bl przeszywa mu serce. Sonia jednak przestaje go odwiedza, a
Raskolnikow uwiadamia sobie, e za ni tskni. Wyzdrowiawszy, dowiaduje si, e
Sonia zachorowaa. Tym razem to Rodion niepokoi si o stan jej zdrowia i dowiaduje
si o ni. Serce bije mu mocno i bolenie. Sonia uspokaja go w licie i zapewnia, e ju
czuje si lepiej i e wkrtce si spotkaj. Do spotkania dochodzi wczesnym rankiem
nad brzegiem rzeki, gdzie Raskolnikow przyby pracowa. Scena ta jest niezwykle
wzruszajca.
Chcieli co powiedzie, lecz sowa wizy im w gardle. zy stany im w oczach.
Obydwoje byli bladzi i wychudli, ale w ich chorych i bladych twarzach janiaa ju

22
zorza nowej przyszoci, zmartwychwstania ku nowemu yciu. Wskrzesia ich
mio, ich serca kryy niewyczerpane rda ycia dla nich obojga.
Postanowili cierpliwie czeka. Mieli przed sob jeszcze siedem lat niewysowionej
mki i bezgranicznego szczcia! Ale on zmartwychwsta i wiedzia o tym, czu to
caym swym odnowionym jestestwem, a ona ona ya przecie tylko jego yciem!

23