Vous êtes sur la page 1sur 104

As aves da Caatinga -

uma anlise histrica


do conhecimento Comit Brasileiro
Comit
Jos Fernando
Jos
Brasileiro de
Fernando Pacheco
de Registros
Pacheco
Registros Ornitolgicos
Ornitolgicos

189

cap13.pmd 189 9/12/2003, 14:28


Fbio Olmos
Bacurauzinho-da-caatinga

INTRODUO
Examinando-se as cartas que ocorrem num bioma, numa provncia,
geogrficas do Brasil em que enfim em qualquer regio delimitada por
estejam assinaladas os roteiros algum parmetro geogrfico, ecolgico ou
dos principais naturalistas e poltico. A partir desse conjunto inicial,
colecionadores de material outros aspectos acessrios, mas no menos
interessantes a uma anlise biogeogrfica,
zoolgico, verifica-se,
podem ser acrescentados. O regime de
desde logo, que o Nordeste foi
permanncia das espcies componentes de
sistematicamente evitado....
uma avifauna (p.ex.: residentes o ano inteiro,
Manuscrito de Rodolpho von Ihering visitantes sazonais ou ocasionais) exige a
(1883-1939)
avaliao de dados levantados minima-
mente por cerca de um ano.
Existem diversas maneiras de avaliar
O que aparentemente pode ser
a avifauna de um bioma. As mais
interpretado como elementar, primrio ou
elementares podem procurar estabelecer o
bsico pode encerrar complexidades no
conjunto principal das espcies ocorrentes,
aparentes. Dificuldades de identificao,
as espcies endmicas, as quase endmicas
falhas, polmicas e dissenses na inter-
e as mais caractersticas, a distribuio geral
pretao dos dados primrios podem
das espcies pelo bioma e a associao
entremear o processo do conhecimento
destas com os principais hbitats existentes.
dessas informaes. Bolsistas de iniciao
Em etapas posteriores se pode buscar um
cientfica, estudantes em geral da
refinamento dessa avaliao, integrar dados
ornitologia, podem, hoje, com orientao
de outras reas do conhecimento relativas
adequada, acessar uma grande quantidade
ao bioma ou s espcies componentes e
de fontes de informao (melhor
por fim analisar aspectos biogeogrficos
depuradas) que permite traar um quadro
dessa avifauna.
bastante abrangente da avifauna que
O mais elementar dos estudos de ocorre em vrias regies do Brasil. Essa
uma avifauna aquele que busca determinar relativa facilidade atual contrasta com as
quais so as espcies que a constituem. dificuldades de acesso informao e a
Uma relao sumria e descritiva das aves escassez de obras sintticas do passado.

190

cap13.pmd 190 9/12/2003, 14:28


Naturalmente, quanto mais recuar ao Em compasso com a prpria histria
passado maior ser esse contraste. de ocupao e colonizao, no
verdadeiro que as anlises de surpreendente que a avifauna da Mata
composio da avifauna procedidas Atlntica tenha sido a primeira a ser
recentemente esbarram na dificuldade de explorada no Brasil. Com a abertura dos
comparar seus resultados com a portos s naes amigas, em janeiro de
composio original, entendendo esta 1808, diversas expedies de viajantes-
como aquela existente antes dos principais naturalistas estrangeiros iniciaram suas
processos de degradao ambiental. No investigaes cientficas, realizadas num
existem trabalhos faunsticos repre- primeiro esforo justamente pelas regies
sentativos para muitas localidades litorneas (Pinto 1979). O Rio de Janeiro e
brasileiras que tenham sido executados h So Paulo foram, por toda a fase pioneira,
mais de 100 anos. Quando existem, esses os Estados mais trabalhados. Os estados
dados podem ser dificilmente comparveis da Bahia e do Rio de Janeiro, mesmo antes
devido incompatibilidade dos mtodos desse ciclo de expedies, contriburam
empregados. como principais centros exportadores de
material de histria natural da Amrica do
Essas dificuldades aliadas ao Sul (Berlioz 1959).
processo dificultoso de resgate e
O sculo XIX fora encerrado sem
reinterpretao das informaes histricas
deixar bem delineado o que seria uma
impediram algumas comparaes
avifauna prpria da Caatinga. A maior
desejveis entre a composio do presente
parte do conhecimento das aves
e do passado, embora em alguns casos
nordestinas estava concentrada na Mata
essas fossem viveis em certa medida.
Atlntica, sobretudo nas numerosssimas
No Brasil, a distribuio geogrfica menes em aberto (sem meno de
das aves comeou a ser estabelecida com localidade especfica) para a Bahia ou nos
o acmulo de informaes advindas dos notveis resultados do Prncipe Maximiliano
inmeros trabalhos faunsticos pioneiros. de Wied-Neuwied para este mesmo Estado.
Os primeiros catlogos de distribuio das Uma combinao de certos registros
aves brasileiras foram produzidos por resgatados do perodo do Brasil-Holands,
Burmeister (1855-56), Pelzeln (1868-71), daqueles reunidos pelo naturalista britnico
Goeldi (1894-1900), Ihering & Ihering William Forbes (1881) e de material
(1907) e Snethlage (1914). O mais taxidermizado de origem comercial
importante autor da matria na primeira proveniente de Pernambuco e Cear,
metade do sculo XX, responsvel pelo divulgados especialmente no Catalogue of
delineamento essencial da distribuio e da birds of British Museum (27 volumes,
taxonomia das aves na regio neotropical, 1874-1898), completava quase tudo o que
foi incontestavelmente C. E. Hellmayr, se podia reunir da composio da avifauna
atravs especialmente do seu monumental nordestina.
Catalogue of Birds of the Americas, At a estruturao significativa das
publicado em 15 volumes entre 1918-1949 colees ornitolgicas dos principais
(Haffer 1974: 29). Foram marcos museus brasileiros no incio do sculo XX,
importantssimos da ornitologia brasileira a grande maioria dos dados sobre a
neste aspecto, os Catlogos de Aves do avifauna brasileira esteve dependente da
Brasil de Olivrio Pinto (1938, 1944), utis atividade de naturalistas estrangeiros. Estas
at hoje. Utilizando-se de dados colees aqui sediadas no Museu Nacional
precipuamente levantados at a dcada de do Rio de Janeiro (MNRJ) e Museu Paulista
1950, destaca-se, como obra referencial (MZUSP) promoveram, atravs das muitas
sinttica, a lista de espcies da Amrica do expedies a diversos pontos do pas,
Sul, com nfase na distribuio, de Meyer incluindo-se as primeiras investigaes
de Schauensee (1966). cientficas brasileiras ao interior rido

191

cap13.pmd 191 9/12/2003, 14:28


Zig Koch
Arara-azul-de-lear

nordestino, um gradativo e melhor colecionadores; mas, sobretudo, contribuir


conhecimento da distribuio das aves no reconhecimento das relevncias e
brasileiras. Entretanto, apenas as importncia relativa das vrias iniciativas de
colees seriadas do Museu Paulista, hoje estudo naturalstico no processo secular de
Museu de Zoologia da Universidade de inventrio qualitativo da avifauna da
So Paulo (MZUSP), serviram efetiva- Caatinga: dos primrdios da colonizao
mente ao propsito de um melhor ao final da dcada de 1950.
conhecimento da distribuio, devido planejado aqui, em suma,
divulgao, em seu tempo, das loca- aprofundar questes histricas de
lidades de coleta, atravs das obras e dos interesse da ornitologia do bioma da
numerosos artigos de Olivrio Pinto Caatinga, em especial a discusso dos
(apud Pinto 1945, Nomura 1984). tpicos que interferem no processo
Pretende-se neste estudo demons- compilatrio dos registros de ocorrncia
trar que o desenvolvimento do conhe- e no estabelecimento das distribuies
cimento elementar da avifauna da geogrficas. E como objetivo secundrio,
Caatinga tardou quando comparado a discutir os contextos associados s
outros biomas brasileiros, mas foi diversas iniciativas pioneiras de explorao
complexo e repleto de personagens; que e reconhecimento da avifauna, de maneira
esteve muitas vezes margem dos avanos a permitir a criao de uma base slida
experimentados pela ornitologia brasileira, que fundamente as futuras anlises
mesmo que de forma recorrente tenha regionais de carter biogeogrfico,
despertado o interesse de naturalistas e faunstico e conservacionista.

192

cap13.pmd 192 9/12/2003, 14:28


MATERIAL E MTODOS

Tornar o simples complicado fcil; b) Foram relacionados e descritos os


difcil mesmo tornar simples o principais resultados ornitolgicos das
complicado... expedies Caatinga empreendidas
Charles Mingus (1922-1979) pelos naturalistas durante o grande
ciclo das expedies cientficas;
c) Foram levantados e reunidos os
Tratando-se de um ensaio que
principais resultados das iniciativas de
pretende abordar o processo cumulativo
pesquisa fundamentadas, sobretudo,
do conhecimento qualitativo da avifauna
em coleta de exemplares, efetuadas at
vinculada ao bioma Caatinga, o mtodo 1958, que sucederam o grande ciclo
primordial utilizado foi a abrangente e complementaram o conhecimento
pesquisa bibliogrfica e seu estudo crtico. da avifauna;
Para este estudo, o bioma Caatinga d) Foi avaliado o papel dessas trs
foi delimitado a partir das informaes diferentes etapas de reconhecimento
encontradas nas obras de Andrade-Lima no estabelecimento de uma avifauna
(1982), EMBRAPA (1993), IBGE (1993) e endmica ou caracterstica do bioma
Sampaio (1995). A Caatinga, dessa Caatinga.
maneira, compreende uma rea apro-
O ano de 1958 foi estabelecido como
ximada de 734.478km2, incluindo partes
data limite para apreciao das iniciativas
dos estados do Piau, Cear, Rio Grande
apresentadas neste estudo, porque encerra
do Norte, Paraba, Pernambuco, Alagoas,
o perodo principal da atividade coletora de
Sergipe, Bahia e Minas Gerais. Assim, esse
espcimes da avifauna no bioma.
bioma dominado por um dos poucos
Foi conferida especial ateno
tipos de vegetao cuja distribuio est
descrio de novos txons realizada a partir
totalmente restrita ao Brasil (Ferri 1980).
de material ornitolgico coletado na rea
Adicionalmente, as reas de de influncia da Caatinga.
transio entre a Caatinga e o Cerrado
Uma compilao suplementar dos
(apud IBGE 1993), presentes na drenagem
registros disponveis na literatura, de 1958
do rio So Francisco, no norte de Minas
at dezembro de 2000, para espcies
Gerais (Pirapora como limite meridional),
coletadas ou observadas em algum setor
noroeste da Bahia, sul do Piau e leste do
da Caatinga, foi procedida com o propsito
Maranho foram igualmente consideradas
de subsidiar eventuais e futuras com-
no presente estudo; conquanto, a avifauna
paraes com o perodo aqui investigado.
da Caatinga (mesmo a endmica) se
Registros das poucas espcies associadas
extende at essas pores.
exclusivamente aos enclaves de ambientes
De forma detalhada, a fim de reunir de exceo (brejo nordestino, campo
subsdios acerca das numerosas iniciativas rupestre, cerrado) no foram consideradas
pioneiras de inventrio e seus impactos no na produo da lista geral de aves da
avano do conhecimento, foram utilizados Caatinga, mas encontram-se citados no
os seguintes procedimentos de pesquisa corpo do trabalho com a devida ressalva
bibliogrfica: quando julgados relevantes.
a) Foram recuperadas, nas obras dos Uma lista geral (Anexo 1) foi con-
cronistas e missionrios (e respectivas cebida de maneira a fornecer os primeiros
fontes de apoio), as informaes registros estaduais de cada espcie; isto ,
acerca da avifauna que poderiam ser os primeiros registros de aves nesses
associadas ao bioma Caatinga; estados em ambiente sob o domnio da

193

cap13.pmd 193 9/12/2003, 14:28


Caatinga. A Bahia foi o nico estado a ser e todo o conhecimento reunido, era uma
subdivido em trs regies distintas. Esta mera amostragem dos pssaros mais
subdiviso (nordeste, regio centro- notveis por sua plumagem, canto e
ocidental e sudeste da Bahia) corresponde hbitos, no dizer dos cronistas. No mximo
aos padres gerais verificveis de possvel conjecturar, atravs de um penoso
distribuio das aves na Caatinga. A resgate de informaes, sobre a avifauna do
experincia acumulada do autor sobre a Nordeste dos primeiros sculos de
avifauna da Caatinga, resultante da colonizao. Mesmo que o registro mais
participao em diversas expedies recuado da palavra tupi caatinga seja
cientficas realizadas ao interior do datado de 1584 (Cunha 1978, 1982), por
Nordeste, teve utilidade em eventuais juzos ter sido utilizado em uma das narrativas do
de valor e/ou consideraes marginais missionrio Ferno Cardim (a rigor
acerca de dados presentes na bibliografia. publicado 263 longos anos aps), apenas
na segunda metade do sculo XIX uma
aproximao biogeogrfica foi iniciada.
Isso no impediu que algumas aves
A AVIFAUNA DA CAATINGA ANTES tpicas da Caatinga fossem descritas ainda
DA ABERTURA DOS PORTOS no sculo XVIII (Rhea americana, Cariama
cristata, Nystalus maculatus e Icterus
jamacaii) e que algumas associaes entre
At o advento da abertura dos
certas aves e os sertes nordestinos fossem
portos s naes amigas, medida
feitas pelos cronistas pioneiros. Tambm
coincidente com a chegada de D. Joo VI
concorreu para isso, uma invaso
e a corte portuguesa ao Brasil, em 1808, o
prematura do litoral por certos elementos
Brasil era por vezes referido como terra
(qui privativos) da avifauna do interior
ignota, tal o grau de desconhecimento do
mais seco, motivados pela maior estreiteza
seu territrio. A abertura dos portos, e a
da faixa litornea de Mata Atlntica mida
permisso para que viajantes estrangeiros
no Nordeste e o desmatamento
aqui aportassem, possibilitou que o
generalizado provocado pelo ciclo da cana-
conhecimento cientfico de nossas riquezas
de-acar, iniciado ainda no sculo XVI
naturais experimentasse um crescimento
(Sick & Teixeira 1979, Coimbra-Filho &
fabuloso naquele sculo. At aquela
Cmara 1996). No pode ser esquecido,
ocasio, o conhecimento de nossa
ainda, o intenso comrcio de aves para
natureza se baseava primordialmente no
cativeiro e alimentao realizado entre o
livro Historia Naturalis Brasiliae, de 1648
serto e o litoral.
(Marcgrave 1942), derivado da experincia
dos holandeses no Nordeste, onde o No sculo XVI e comeo do XVII, as
astrnomo Georg Marcgrave (1610-1644) informaes sobre uma fauna privativa do
foi figura de relevo. Antes da abertura dos interior do Brasil sequer haviam sido
portos, o conhecimento sobre nossas aves, esboadas. As regies brasileiras melhor
com exceo daquelas descritas por conhecidas, inclusive do ponto de vista
Linnaeus e seguidores com base nos faunstico, compreendiam a ilha de So
relatos de Marcgrave, era pequeno, difuso Luiz e imediaes, as faixas litorneas entre
e proveniente de material levado Europa a Paraba e o Recncavo Baiano e entre a
como pea extica por navegantes. Tudo baa de Guanabara e o litoral de Santos
que se sabia a respeito da provenincia (Pinto 1979, Paiva 1986, 1995, Nomura
dessas peles era Brasil, quando no era 1996a, 1996b).
Amrica ou Novo Mundo. O relato da avifauna autctone por
At a dcada de 1820, a associao vrios cronistas e missionrios que
de um grupo de aves com o bioma da residiram no litoral oriental do Nordeste ou
Caatinga era impensada, pois mal se apenas o visitaram durante os trs
conheciam as aves que ocorriam no Brasil, primeiros sculos da colonizao (p.ex.,

194

cap13.pmd 194 9/12/2003, 14:28


Anchieta, Gandavo, Souza, Cardim e naturalistas do Renascimento e o dos
Brando) teve impacto quase nulo sobre a homens cultos seus contemporneos.
zoologia formal (Pinto 1979). Retrato disso Considerando este contexto temporal, no
que dentre todas as obras desse longo qual esses cronistas pioneiros viveram, fcil
perodo, apenas Marcgrave, e, em muito entender como suas observaes podem
menor escala, seu colega Piso, tiveram suas parecer aos olhos do cientista moderno,
obras consultadas por Linnaeus e pouco precisas, infantis, fantasiosas, cheias
seguidores para a descrio formal das de credulidade e impregnadas de erros
espcies animais e vegetais (veja Tabelas elementares. No se poderia esperar muito
1, 2 e 3). Este ltimo publicou, de homens sem uma formao de
possivelmente, o primeiro tratado de naturalista, que mesmo na Europa veio a
medicina tropical (Piso 1948), se ocupando desenvolver-se, em suas vrias disciplinas,
tambm de animais e plantas. apenas no sculo XVII. Eram todos,
rigorosamente, apenas observadores
Os escritos quinhentistas ou
esforados, uns mais talentosos em seus
seiscentistas do ciclo de cronistas e
depoimentos que outros. Com efeito, a
missionrios que de alguma maneira
prpria disciplina zoolgica dava seus
trataram da histria natural do Nordeste
primeiros passos na Europa no sculo XVI,
brasileiro foram omitidos pelos naturalistas
com Conrad Gesner, Pierre Belon e Ulisses
europeus, em verdade, porque no se
Aldrovandi, esse ltimo, fundador do
tornaram conhecidos em seu tempo ou
termo ornitologia (Stresemann 1975).
porque no reuniam descries capazes de
serem aproveitadas. Melhor razo Essas fontes, em suma, so
apresenta Cascudo (1956) quando lembra relevantes na medida em que, mantidas as
que os naturalistas do conde de Nassau limitaes e na ausncia de registros de
escreveram em latim, a lngua culta da maior exatido, fornecem indcios ou
poca, enquanto diversos dos cronistas dos evidncias de ocorrncias pretritas de
primeiros sculos o fizeram em portugus. animais e plantas em nosso pas. Logo,
Embora Mello-Leito (1937) os defenda tornam-se mais importantes no Nordeste,
relatando que estes traziam descries de considerando que essa a regio brasileira
exatido igual ou maior aquelas que, secularmente, mais sofreu em termos
encontradas em Marcgrave (Marcgrave de descaracterizao ambiental (Coimbra-
1942), preciso ceder aos argumentos de Filho & Cmara 1996).
Pinto (1979: 24) quando se manifesta sobre
o pouco aproveitamento das contribuies
zoolgicas de Gabriel Soares de Souza, que PIONEIROS
via de regra correspondia ao quadro
As poucas citaes sobre a avifauna
encontrado nos outros relatos similares de
do clebre catequista Padre Joseph de
seu perodo. Os trs argumentos
Anchieta inseridas em sua Carta (cf. Leite
enumerados por Pinto (1979) para
1954-1960), preciosa sobre outros
demonstrar o quo inaproveitveis eram as
aspectos, foram tidas por Pinto (1979),
descries, que seriam em verdade meras
como essencialmente perfunctrias.
referncias, repletas de confuses e erros
Garcia (1922: 863) j afirmara que sua
foram: a) referncia vaga ou incompleta
Epstola carece de requisitos essenciais
que permite apenas uma aproximao, b)
para ser arrolada entre depoimentos
referncia impregnada de imprecises que
cientficos. Em sua maioria, tais citaes
permite uma identificao problemtica e
parecem estar associadas com o litoral da
c) de todo impraticvel qualquer tentativa
antiga Capitania de So Vicente (= So
de identificao.
Paulo), de onde a escreveu e datou (31 de
Paiva (1986) destacou que no havia maio de 1560), contudo, a meno de
muita distncia entre os nveis de certos animais, como o peixe-boi marinho,
conhecimentos biolgicos dos grandes atesta sua experincia anterior no litoral do

195

cap13.pmd 195 9/12/2003, 14:28


Esprito Santo e Bahia. Curiosamente, hemas, que seriam aves de pernas
menciona o avestruz americano, que grandes, que pastariam ervas, seno em
seria a nossa ema, Rhea americana, campinas desimpedidas de matos e
prpria dos campos do interior (portanto, arvoredos, e cujas penas seriam
Cerrado e Caatinga). oportuno lembrar aproveitadas nos chapus e gorros dos
que naquela poca os indgenas do litoral militares (j em 1570!). Gandavo, parece
j usavam penas de ema, segundo contara, ser o primeiro a usar ema em lugar de
em 1578, Jean de Lry (Lry 1941). avestruz ou nhandu (tupi) (Pinto 1979).
Possivelmente as conseguiam por troca O autor da enciclopdica obra
com as tribos vizinhas do interior ou em Notcia do Brasil ou Tratado Descriptivo
incurses ao serto. Portanto, isto no do Brazil em 1587, o fazendeiro portugus,
serviria como evidncia de que as emas mais tarde Capito-Mor e Governador,
ocorreriam no litoral percorrido por Gabriel Soares de Souza, radicado na
Anchieta ou mesmo que o Padre tenha Bahia, foi o mais abrangente dos escritores
percorrido o serto. Pinto (1979) lamentou do sculo XVI que se ocuparam com a
que Anchieta tenha concedido s aves um descrio da natureza brasileira. Oferecida
lugar muito secundrio dentre seus pelo autor ao rei Filipe II da Espanha, em
exemplos de citao da fauna (apenas dez 1587, foi publicada de forma completa,
menes no total), assinalando que, porm sem autoria, em Lisboa, apenas em
algumas vezes, ele participara da 1825. A autoria de Souza foi estabelecida
credulidade de seus contemporneos, ao somente em 1851 pelo famoso historiador
acreditar que os beija-flores alimentam- Francisco Adolfo de Varnhagen e a partir
se s de orvalho. da outras edies vieram a lume (p. ex.:
O cronista portugus Pero de Souza 1971). Diferentemente dos demais
Magalhes Gandavo, autor do que seria a autores de sua poca, ele no se ocupou
primeira Histria do Brasil, publicada em apenas dos animais de interesse imediato
Lisboa em 1576, concedeu bastante aos ndios e colonos, ou daqueles grandes
espao aos assuntos de Histria Natural, e notveis, mas, tambm, das imundcias,
mas foi breve com relao s aves (Pinto assim consideradas as espcies de menor
1979: 23). Apenas cerca de 15 castas de importncia, como insetos e anfbios (Paiva
aves foram mencionadas em suas duas 1986, 1995). Proprietrio de terras e senhor
obras, sobretudo geogrficas (Gandavo de engenhos durante dezessete anos no
1980). Segundo consta, ele teria Recncavo Baiano (chegara em 1567), ele
percorrido, por no mais de cinco anos o inseriu em sua obra doze captulos
litoral das capitanias de Itamarac, Bahia, dedicados ao mundo alado, comeando
Ilhus, Porto Seguro, Esprito Santo, Rio por um intitulado Sumrio das aves que
de Janeiro e So Vicente e, pelo menos se criam na terra da Bahia de Todos os
numa das suas descries, menciona Santos, quase todos acompanhados dos
papagaios de nome anapuru que criam- respectivos nomes tupis. Para o
se muito longe pelo serto adentro. ornitologista, frisa Pinto (1979),
Poderia estar se referindo apenas aos infelizmente, h bem pouca coisa
papagaios Amazona aestiva, por que aproveitvel nessa contribuio,
afirmou que se tornariam mansos, parecendo que Souza, melhor gegrafo e
domsticos e se acomodariam botnico do que zoologista (...) se valera
conversao da gente. Mas h con- apenas da lembrana, cometendo
trovrsias sobre a identidade dos flagrantes erros e confuses. Nesse sentido,
psitacdeos assim denominados, inclusive verificvel que apenas cerca de 20% das
uma, que defende ser o anapuru uma oitenta aves por ele mencionadas e
espcie extinta precocemente da Mata laconicamente descritas puderam ser
Atlntica pela invaso europia (Dean identificadas ao nvel de espcie, muitas
1996: 67). Mencionam tambm as quando possvel por analogia com os

196

cap13.pmd 196 9/12/2003, 14:28


nomes vulgares fornecidos. Em sua apesar dos defeitos e incorrees
maioria, fizeram parte deste grupo de inevitveis, mostraram-se ordinariamente
identificveis, as aves de ampla muito mais completas e pormenorizadas,
distribuio ou privativas do litoral a ponto de nos permitirem determinar-lhes
florestado do Recncavo Baiano. De geralmente o sentido, ainda quando se
interesse para a presente compilao do haja omitido o nome daquilo a que se
conhecimento sobre as aves da Caatinga, aplicam.
apenas a meno mais uma vez das Ao todo, so descritas ou men-
emas ou nhandus (Rhea americana), cionadas cerca de 35 espcies. O fato de
acompanhada da observao de que os que Cardim fora reitor do Colgio da Bahia,
ndios aproveitavam suas penas para fazer pelo menos de 1590 a 1595, sugere como
rodas de penachos, usadas durante suas proveniente dessa capitania em particular
festas. ou do Nordeste em geral a maior parte
Neiva (1929) considerou o livro de de suas observaes naturalsticas (Pinto
Souza como o marco inicial da zoologia e 1979). Menes merecedoras de crdito ao
botnica no Brasil, por julg-lo certamente macuco, araponga, mutum e quereiu,
a mais copiosa das resenhas de Histria Cotinga maculata, atestam um contato
Natural do sculo XVI. estreito com a avifauna primeva da Mata
Entretanto, o Padre Leornardo do Atlntica baiana. So dignos de meno, a
Valle preparara a maior soma de nomes presena inquietante do guigrajuba
de animais e de produtos animais, antes (Guaruba guarouba) e a do anapuru,
do magistral Gabriel Soares de Souza, dentre o rol de aves tratadas por Cardim.
relacionando 351 nomes de vrios grupos Do primeiro, ele informa que muito
zoolgicos, acompanhados de algumas estimados, por se trazerem de duzentas ou
caractersticas que permitem identificar as trezentas lguas, e do segundo papagaio,
espcies envolvidas (Papavero & Teixeira formoso de cores variadas vermelho,
1999). Em termos numricos, Souza verde, amarelo, preto, azul, pardo, cor de
supera o Padre Leornardo do Valle em rosmaninho. Sobre este ltimo, veja os
poucas espcies. A identificao das breves comentrios, cinco pargrafos atrs,
espcies presentes no manuscrito datado onde est registrada a meno de Gandavo
de 1585 (do qual existem trs cpias, ao intrigante (e mesmo?) anapuru.
incluindo uma na Biblioteca Nacional do
Cardim outro escritor a mencionar
Rio de Janeiro) [ainda] ser realizada em
a ema, com o nome de nhandugoau,
um prometido Dicionrio Histrico dos
destacando sua abundncia e dando uma
Animais do Brasil (Papavero & Teixeira
boa indicao de procedncia para um
1999).
legtimo representante da Caatinga: mas
O Padre Ferno Cardim, da
no ando seno pelo serto dentro.
Companhia de Jesus, autor, dentre outras
obras, dos Tratados da Terra e Gente do Contudo, em se tratando de raridade
Brasil, chegou Bahia em 1584, residindo da Caatinga a mais instigante das aves
e percorrendo as mesmas capitanias que descritas por Cardim a araruna,
Gandavo (Pinto 1979, Cardim 1980). etimologicamente arara-preta:
O Tratado fora anonimamente publicado he todo preto espargido de verde, que lhe
em ingls por um famoso colecionador d muita graa, e quando lhe d o sol fica
londrino em 1625, porque havia sido to resplandescente que he para folgar de
pilhado, em 1598, pelo pirata ingls Francis ver; os ps tem amarellos, e o bico e os
Cook. Pinto (1979: 15) ressalta elogiosa- olhos vermelhos; so de grande estima,
mente que: por sua formosura, por serem raros, por
as aves referidas por Cardim so em no criarem seno muito dentro pelo
nmero mais restrito do que as de Gabriel serto e de suas penas fazem seus
Soares; em compensao, as descries, diademas, e esmaltes

197

cap13.pmd 197 9/12/2003, 14:28


No se pode negar a grande Maranho: Claude dAbbeville, Yves
possibilidade de Cardim estar descrevendo dEvreaux e Frei Cristovo de Lisboa (Souza
(com alguns defeitos inevitveis de que e Brando, tratados anteriormente, foram
falou Pinto) a arara-azul-de-lear, Ano- os outros dois). Esses trs missionrios da
dorhynchus leari, uma das poucas ordem dos capuchinhos, baseados na Ilha
espcies endmicas da Caatinga. Esta seria de So Luiz, a julgar por seus relatos e pelo
a mais antiga e desavisada das menes a conjunto das aves mencionadas, no
essa arara. Cardim tem a seu favor a chegaram a conhecer a Caatinga (Pinto
proximidade entre o mdio curso do rio 1979, Oren 1990, Nomura 1996c).
Vaza Barris, Bahia, ptria verificada destas Em se tratando de zoologia, a melhor
araras (Sick et al. 1987), e a cidade de contribuio das trs, a de Cristovo de
Salvador, centro de suas observaes. A Lisboa, foi a nica no publicada em seu
nica outra possibilidade de associao tempo, pois, depois de recuperada nos anos
(porm improvvel) seria com a arara-azul- 1930, aps ficar por muito tempo perdida,
grande, Anodorhynchus hyacinthinus, que veio a ser impressa pela primeira vez apenas
ocorre bem mais distante de Salvador (no em 1967, melhor dito 340 anos depois de
cerrado do oeste da Bahia) e que, escrita (Paiva 1986, 1995, Oren 1990). A
diferentemente de A. leari, no possui a feitura desse cdice de rvores e animais,
plumagem azul-esverdeada ou espargida entre 1624 e 1627, antecede em duas
de verde. dcadas a publicao do clebre livro de
De interesse da ornitologia do Marcgrave, de 1648 (Marcgrave 1942), e se
Nordeste so as notas naturalsticas constitui na primeira fonte brasileira de
contidas no Dilogo das Grandezas do Histria Natural que se fez acompanhada
Brasil, de um certo Ambrsio Fernandes por desenhos. Esses trs missionrios
Brando, dito portugus (Pinto 1979). tiveram, mesmo que em So Luiz, a
Radicado desde sua chegada ao Brasil, em oportunidade de travar contato com uma
1583, na zona da mata de Pernambuco e fauna mais amaznica, que presen-
Paraba, deste ltimo estado que escreve, temente est confinada, dia aps dia, cada
em 1618, os seis captulos que compem vez mais ao oeste do Maranho (Oren 1988).
os Dilogos (Paiva 1986, 1995). Entre
1848, quando pela primeira vez foi
publicada, at 1930, a obra havia sido
impressa apenas em peridicos e, algumas A ORNITOLOGIA DO NORDESTE
vezes, de forma incompleta (Paiva 1986, NO PERODO HOLANDS
1995). Depois disso registram-se quatro
edies (p.ex., Brando 1968). Dentre as
fundamental, e inigualvel em todo
cerca de 70 espcies mencionadas,
o perodo colonial, a contribuio dos
especialmente as de maior porte e de
naturalistas que aqui trabalharam, durante
interesse para a caa, algumas poucas so
a ocupao holandesa no Nordeste
da Caatinga, tais como, a ema, a seriema
brasileiro, para o desenvolvimento das
e as hyendaya, que se criam no serto.
cincias naturais, Georg Marcgrave (1610-
No ltimo caso, possivelmente em
1644) e Wilhelm Pies (latinizado Guilherme
referncia a Aratinga jandaya.
Piso, 1611-1678). A convite do culto
Dos cinco cronistas alados por prncipe Johann Moritz von Nassau-Siegen
Paiva (1986, 1995) condio de mais (Prncipe Maurcio, Conde de Nassau),
importantes pioneiros da zoologia governador das possesses holandesas, o
nordestina dos sculos XVI e XVII, afora os astrnomo Marcgrave e o mdico Piso,
naturalistas holandeses, trs deixam de ser foram os primeiros verdadeiros cientistas
aqui melhor tratados porque esto a entrar em contato direto com a natureza
associados exclusivamente ao litoral do brasileira.

198

cap13.pmd 198 9/12/2003, 14:28


Marcgrave chegou ao Brasil em Desde 1815, o acervo ornitolgico
maro de 1638 e regressou Holanda, na (texto e iconografia) deixado por Marcgrave
companhia de Maurcio de Nassau, em 23 e artistas da corte de Nassau foi examinado
de maio de 1644. Nesse perodo, em trs por diversos especialistas (Lichtenstein
expedies, palmilhou os atuais estados de 1961, Schneider 1938, Pinto 1942). Faziam
Pernambuco, Paraba e Rio Grande do parte desse conjunto, alm da obra
Norte, embora tenha permanecido mais impressa, pinturas a leo sobre papel, alm
tempo na cidade de Mauritsstad, atual de poucos guaches, desenhos em nanquim
Recife (Gudger 1912 apud Teixeira 1992a). e crayons atribudos a Albert Eckhout,
Contribuiu para o sucesso de Marcgrave, Zacharias Wagener e ao prprio Marcgrave
o declarado interesse de Nassau pelas (Albertin 1985, Teixeira 1992a, 1995,
cincias, que antes mesmo de sua posse, Whitehead & Boeseman 1989). Foram
ainda na Holanda, preparava as condies exatamente as ilustraes presentes na obra
necessrias junto Companhia das ndias de Marcgrave (ou elaboradas em paralelo
Ocidentais, para a realizao de uma mesma) que fizeram o grande diferencial
expedio cientfica, destinada a explorar entre a sua obra e a grande maioria das
os domnios de alm-mar (Garcia 1922: obras nos trs primeiros sculos de colo-
863, Sick 1997). Esta produtiva associao nizao brasileira. At hoje, como acontece
entre naturalistas e pintores, durante os com as evidncias materiais preservadas
trinta anos de ocupao holandesa (1624- (pele, fotografia, etc.) de qualquer registro,
1654), foi inequvoca justamente no o acervo iconogrfico legado pelos artistas
perodo mauriciano (1637-1644) (Teixeira holandeses torna possvel a verificao
1992a, 1995). independente da identidade.

As fartas observaes acumuladas, Um estudo mais recente, melhor


no campo da zoologia e da botnica, foram elaborado e mais abrangente, teve a
magistralmente reunidas na obra Historia possibilidade de comparar as vrias fontes
Rerum Naturalis Brasiliae, em oito livros iconogrficas relacionadas ao acervo
ou partes, organizada por seu compatriota ornitolgico, e foi capaz de retificar algumas
Johannes de Laet e publicada em falhas histricas e revelar um certo nmero
Amsterd no ano de 1648. O sbio francs de novidades ainda no devidamente
Cuvier haveria registrado (apud Sick 1997: divulgadas (Teixeira 1992a). Analisando
48) que Marcgrave teria sido o mais hbil, todo o acervo, foi determinado que havia a
o mais exato de quantos tenham descrito descrio (ou indicao) de 174 aves,
a histria natural dos pases remotos incluindo 25 indeterminadas, quatro
durante os sculos XVI e XVII. Esta obra domsticas, trs marinhas e oito exticas
foi por mais de 150 anos a nica fonte (Teixeira 1992a: 111). Do conjunto de 134
fidedigna disponvel sobre a fauna espcies autctones (subtradas as
brasileira (Teixeira 1992a). indeterminadas, marinhas, domsticas e
exticas) foram discriminadas (Teixeira
Os animais foram descritos, segundo
1992a: 111-12) 66 espcies (44%) de
os nomes indgenas coligidos, acom-
paisagens antrpicas, 34 de aquticas,
panhados de notas biolgicas e infor-
13 de hbitos florestais, 11 cuja
maes sobre a utilizao dos mesmos
presena parece ter sido registrada a partir
pelos nativos. A parte referente s aves
de espcimes cativos e, finalmente, quatro
(Livro V) composta de 113 descries e
escassas espcies da Caatinga (Rhea
54 figuras (Marcgrave 1942). Algumas
americana, Cariama cristata,
dessas descries e ilustraes serviram de
Sericossypha loricata e Crypturellus
base, um sculo mais tarde, integral ou
noctivagus zabele).
parcialmente, a vrios batismos formais de
Linnaeus (1758) e seus seguidores, com o As indicaes geogrficas na obra de
advento da nomenclatura binominal por ele Marcgrave (1942) so bastante raras,
prprio estabelecida. contando-se apenas cinco casos dentre as

199

cap13.pmd 199 9/12/2003, 14:29


113 descries. No que concerne distinguido entre si alguns dos diversos
Caatinga, interessa a meno de que a ema Cathartidae da regio.
ocorreria em grande nmero nos campos
Considerando a impossibilidade de
de Sergipe e Rio Grande [do Norte], mas
determinar a origem precisa das espcies, se
no em Pernambuco (!), de que a
provenientes da regio da Mata ou da
curicaca (Theristicus caudatus) e o aiaia
Caatinga, foi resolvido considerar todas as
(Ajaia ajaja) seriam abundantes ou
espcies ocorrentes na Caatinga na indicao
freqentes junto ao rio So Francisco e que
de aproveitamento nomenclatural das fontes
o urubu (Cathartes burrovianus, sensu
marcgravianas (texto ou ilustrao) pelos
Teixeira 1992a) voaria em grandes bandos
descritores do sculo XVIII e XIX.
em Sergipe e no rio So Francisco. Nesse
ltimo caso, reconhece Teixeira (1992a: 38) Diversas das fontes presentes na
que estes autores podem no ter Historia Naturalis de Marcgrave (1942)

Tabela 1 - Espcies ocorrentes na Caatinga descritas


precipuamente a partir de Marcgrave ou Piso.

Struthio americanus Linnaeus, 1758 = Rhea americana


Struthio rhea Linnaeus, 1766 = Rhea americana
Procellaria brasiliana Gmelin, 1789 = Phalacrocorax brasilianus
Mycteria americana Linnaeus, 1758 = Mycteria americana
Ibis nandapoa Vieillot, 1816 = Mycteria americana
Ciconia mycteria Lichtenstein, 1819 = Jabiru mycteria
Ardea maguari Gmelin, 1789 = Ciconia maguari
Anas brasiliensis Gmelin, 1789 = Amazonetta brasiliensis
Anas mareca Bonnaterre, 1790 = Amazonetta brasiliensis
Falco ur ubitinga Gmelin, 1788
urubitinga = Buteogallus urubitinga
Parra viridis Gmelin, 1789 = Porphyrula martinica
Parra brasiliensis Gmelin, 1789 = Jacana jacana
Parra nigra Gmelin, 1789 = Jacana jacana
Palamedea cristata Linnaeus, 1766 = Cariama cristata
Microdactylus marcgravii Geoffroy, 1809 = Cariama cristata
Psittacus aracanga Gmelin, 1788 = Ara chloroptera
Cuculus cornutus Gmelin, 1788 = Piaya cayana pallescens
Crotophaga ani Linnaeus, 1758 = Crotophaga ani
Cuculus guira Gmelin, 1788 = Guira guira
Strix brasiliana Gmelin, 1788 = Glaucidium brasilianum
Caprimulgus torquatus Gmelin, 1789 = Hydropsalis torquata
Trochilus thaumantias Linnaeus, 1766 = Polytmus guainumbi thaumantias
Alcedo maculata Gmelin, 1788 = Nystalus maculatus
Lanius pitangua Linnaeus, 1766 = Megarynchus pitangua
Oriolus japacani Gmelin, 1788 = Donacobius atricapillus
Oriolus jamacaii Gmelin, 1788 = Icterus jamacaii
Tanagra flava Gmelin, 1789 = Tangara cayana flava
Tanagra loricata Lichtenstein, 1819 = Sericossypha loricata
Em negrito esto indicadas as descries vlidas.

200

cap13.pmd 200 9/12/2003, 14:29


foram aproveitadas como fundamento exclusivamente nessa fonte. Num outro
descritivo das milhares de espcies que caso, os autores lineanos combinaram
passaram a ser minimamente carac- duas ou mais fontes (p.ex. Marcgrave, do
terizadas pelos seguidores do sistema Brasil, com Sloane, da Jamaica) para
lineano. Cabe mencionar que, s vezes, descrever espcies que consideraram, em
algumas das descries de Marcgrave suas anlises, como as mesmas, o que
foram tratadas em obras buffonianas nem sempre se manteve como correto.
antes de serem batizadas pelos autores da Estas combinaes se dividem entre
escola lineana (veja Pacheco 1997a). Um aquelas que privilegiaram as informaes
primeiro grupo (n = 28) (Tabela 1) formado (incluindo as de natureza geogrfica) de
pelas espcies que foram descritas Marcgrave (n = 12) (Tabela 2) e outras que
primordialmente com base em Marcgrave apenas a usaram de maneira secundria
e cujas indicaes originais se apiam (n = 9) (Tabela 3).

Tabela 2 - Espcies ocorrentes na Caatinga, descritas com base em Marcgrave e outras fontes
estranhas ao Brasil, mas cuja localidade-tipo foi restringida no Nordeste do Brasil.

Plotus anhinga Linnaeus, 1766* = Anhinga anhinga


Platalea ajaja Linnaeus, 1758 = Ajaia ajaja
Palamedea cornuta Linnaeus, 1766 = Anhima cornuta
Anas carunculata Lichtenstein, 1819* = Sarkidiornis melanotos sylvicola
Psittacus ararauna Linnaeus, 1758 = Ara ararauna
Strix tuidara J. E. Gray, 1829 = Tyto alba tuidara
Trogon curucui Linnaeus, 1766 = Trogon curucui
Lanius nengeta Linnaeus, 1766* = Fluvicola nengeta
Hirundo tapera Linnaeus, 1766* = Progne tapera
Tanagra sayaca Linnaeus, 1766* = Thraupis sayaca
Tanagra jacarina Linnaeus, 1766 = Volatinia jacarina
Emberiza brasiliensis Gmelin, 1789 = Sicalis flaveola brasiliensis
* Fonte adicional da descrio no indicada por Teixeira (1992).
Em negrito esto indicadas as descries vlidas.

Tabela 3 - Espcies ocorrentes na Caatinga descritas com base em fontes estranhas ao Brasil,
mas secundariamente baseadas em Marcgrave.

Ardea cocoi Linnaeus, 1766 = Ardea cocoi


Ardea soco Vieillot, 1817* = Ardea cocoi
Ardea chalybea Stephens, 1819* = Butorides striatus
Ardea brasiliensis Linnaeus, 1766* = Tigrisoma lineatum
Cancroma cancrophaga Linnaeus, 1766 = Cochlearius cochlearius
Ibis alba Lesson, 1831 = Theristicus caudatus
Scolopax guarauna Linnaeus, 1766 = Aramus guarauna
Parra jacana Linnaeus, 1766 = Jacana jacana
Trochilus elatus Linnaeus, 1766 = Chrysolampis mosquitus
* Binmio no indicado em Teixeira (1992).
Em negrito esto indicadas as descries vlidas.

201

cap13.pmd 201 9/12/2003, 14:29


A obra de Guilherme Piso, incontes- Natural atravs de informaes colhidas,
tvel em sua importncia como tratado diretamente por eles, em territrio brasi-
pioneiro de medicina tropical (Piso 1948), leiro, apenas Francisco Antnio de
, quanto ao aspecto da Histria Natural, Sampaio o fez com base na natureza
bastante inferior aquela de Marcgrave, nordestina (Nomura 1998). Sampaio,
conjuntamente publicada por J. de Laet em mdico portugus radicado na Bahia na
1648 (Pinto 1979). Na maioria dos casos, metade do sculo XVIII, deixou dois
os escritos de Piso nessa rea foram manuscritos: o primeiro tomo, dedicado ao
baseados naqueles de Marcgrave, do qual reino vegetal, de 1782 e o segundo,
foi chefe, e carecem de originalidade. dedicado ao reino animal, datado de
Embora haja uma preocupao maior pelo 1789. Tal material foi reunido e publicado
hbitat e a biologia das pouco menos de em conjunto apenas neste sculo (Sampaio
50 espcies tratadas, o autor se mostrou 1971). Suas observaes sobre a avifauna
mal preparado para esse mister (Pinto foram sediadas na Vila de Cachoeira,
1979). A nica das aves descritas por Piso atualmente cidade do mesmo nome, no
que deixou de ser tratada por Marcgrave Recncavo Baiano, a 116km de Salvador.
foi o maiagu, base precpua de Um exerccio de identificao foi feito por
Procellaria brasiliana Gmelin, 1789 (hoje, J. F. Pacheco (Nomura 1998: 107) com
Phalacrocorax brasilianus). base nos referidos escritos e ilustraes.
Outros autores do ciclo holands A maioria das 44 espcies descritas e
(1624-1654) que se ocuparam da Histria figuradas de capoeiras, roas e ambientes
Natural, notadamente Zacharias Wagener, aquticos. Poucas, como o ja (Cryp-
Joan Nieuhof e Gaspar von Baerle (Garcia turellus noctivagus), o tucano (Ram-
1922, Pinto 1979, Boeseman 1994, Paiva phastos vitellinus) e o japu (Psarocolius
1995, Nomura 1997), deixam de ter seus decumanus), exemplificam a avifauna da
dados tratados aqui pela quase completa Mata Atlntica de sua regio. O autor no
falta de conexo com os temas de interesse faz meno ao serto e Caatinga em seus
da avifauna da Caatinga. relatos da avifauna, se bem que as poucas
espcies tpicas do semi-rido (Cyanocorax
cyanopogon, Icterus jamacaii e Paroaria
SCULO XVIII: dominicana) notadas por ele em Cachoei-
ra, comprovam a prematura colonizao
MARGEM DOS PROGRESSOS das reas do litoral, abertas pelo homem
DA ORNITOLOGIA desde o incio do processo de ocupao.
Embora o Brasil tenha se mantido
Aps a expulso dos holandeses, o margem dos progressos que a ornitologia
Brasil retorna condio de terra ignota extra-europia ia realizando a passos largos
aos olhos da comunidade cientfica, uma durante todo o sculo XVIII, como registrou
vez que no havia interesse da Metrpole Pinto (1979), o profcuo perodo descritivo
em favorecer qualquer divulgao da das aves do Novo Mundo, iniciado com
riqueza dos trs reinos aqui existentes (Pinto Linnaeus, Brisson e Buffon, utilizando-se de
1979). A principal iniciativa portuguesa do diferentes conceitos e mtodos de
sculo, a clebre Viagem Filosfica pelas descrever o mundo natural (Stresemann
Capitanias do Gro-Par, Rio Negro, Mato 1975), no foi completamente nulo para
Grosso e Cuiab, entre 1783 e 1792, a ornitologia brasileira (Tabela 4). Da mesma
capitaneada pelo baiano Alexandre forma, que nos sculos precedentes,
Rodrigues Ferreira, doutor em filosofia pela animais do Novo Mundo continuavam sendo
Universidade de Coimbra, passou ao largo levados para a Europa, por navegantes
do Nordeste (Cunha 1991, Nomura 1998). (comerciantes ou aventureiros), sem a
Do escasso conjunto de nove indicao precisa de procedncia. Esse
naturalistas, viajantes estrangeiros e comrcio de produtos naturais, melhor dito
sertanistas que escreveram sobre Histria trfico de curiosidades, sem a anuncia

202

cap13.pmd 202 9/12/2003, 14:29


Tabela 4 - Espcies ocorrentes na Caatinga descritas no sculo XVIII.

Anas moschata Linnaeus, 1758 India Cairina moschata


Psittacus araracina Linnaeus, 1776 Sem localidade Ara ararauna
Psittacus caeruleus Gmelin, 1788 Sem localidade Ara ararauna
Psittacus aureus Gmelin, 1789 supostamente Brasil Aratinga aurea
Psittacus brasiliensis Latham 1790* Brasil Aratinga aurea
Psittacus aestivus Linnaeus, 1758 America Amazona aestiva
Turdus atricapilla Linnaeus, 1766 Cabo da Boa Esperana Donacobius atricapillus
Turdus cyaneus P. L. S. Mller, 1776 Cabo da Boa Esperana Donacobius atricapillus
Loxia dominicana Linnaeus, 1758 Brasil Paroaria dominicana
Loxia dominica Linnaeus, 1776 Brasil Paroaria dominicana
Fringilla larvata Boddaert, 1783 Brasil Paroaria dominicana
Fringilla flava P.L.S. Muller, 1776 Brasil ? Sicalis flaveola
Loxia crispa P.L.S. Mller, 1776* Brasil Sporophila lineola
Loxia fusca Hermann, 1783* Brasil Sporophila lineola
Loxia bouvreuil P.L.S. Mller, 1776 Ile de Bourbon Sporophila bouvreuil
Loxia nigroaurantia Boddaert, 1783 Ile de Bourbon Sporophila bouvreuil
Loxia aurantia Gmelin, 1789 Ile de Bourbon Sporophila bouvreuil
Loxia angolensis Linnaeus, 1766 Angola Oryzoborus angolensis
Loxia caerulea var. Gmelin, 1789:863 Brasil Passerina brissonii
Loxia cyanea Linnaeus, 1758:174 ** Angola Passerina brissonii
* nome pr-ocupado; ** suprimido pela Comisso Internacional de Nomenclatura
Em negrito esto indicadas as descries vlidas.

das autoridades portuguesas, jamais foi SCULO XIX: O INCIO DO


interrompido e era estimulado por
colecionadores de raridades, que deviam
GRANDE CICLO DAS
recompensar financeiramente muito bem EXPEDIES CIENTFICAS
os seus agentes. De uma maneira ou outra,
araras, maracans, papagaios, beija-flores
ESTRANGEIRAS
e pssaros coloridos, como o ti-sangue O incio da etapa mais importante na
(Ramphocelus bresilius), chegaram direo da revoluo descritiva das aves do
Europa ainda nos primeiros anos de 1500 Brasil derivou diretamente de um
(Stresemann 1975: 27, Sick 1981a). Com acontecimento cotingencial da mais alta
o progresso das tcnicas de preservao significncia para a Histria do pas,
de aves coletadas, iniciado de forma conforme descreve Lisboa (1997: 29):
incipiente na metade do sculo XVII e Com a vinda da corte portuguesa ao
desenvolvido durante o final do sculo XVIII, Brasil, em 1808, no s os portos se abriram
os gabinetes de souvernirs e museus de para as naes amigas, mas tambm as
Histria Natural se disseminaram. Nessa portas para a entrada de estrangeiros. A
fase foi criado, em 1784 no Rio de Janeiro, colnia vive ento o fim do exclusivismo
um pequeno museu histrico-natural, portugus. Comerciantes, especialmente
oficialmente Casa de Histria Natural, mais ingleses, artistas franceses e imigrantes,
tarde cognominada pelo povo de Casa dos alm de viajantes naturalistas de vrias
Pssaros, que tinha em seu diretor, regies do Velho Mundo, tm a permisso
Francisco Xavier Cardoso Caldeira, um de estudar o que o pas desconhecido
exmio taxidermista de aves (Pinto 1979). parecia prometer em novidades.

203

cap13.pmd 203 9/12/2003, 14:29


Nem todos os naturalistas, pilares da nas Beitrge (= Contribuies), esto
ornitologia, que fizeram parte do Grande entremeadas de consideraes biogeo-
Ciclo das Expedies, travaram contato grficas, das mais surpreendentes, para o
com a Caatinga. Neste sentido, de se seu perodo, em parte por influncia de seu
lamentar que o austraco Johann Natterer, contemporneo e amigo, o clebre e genial
o prncipe dos coletores e o maior nome Alexander von Humboldt (Pinto 1979, Roth
de nossa ornitologia desse perodo (Straube 1995, Pijning 1995).
2000), tenha desistido de recolher material Wied denominou essa regio
no Nordeste. Muito embora pretendesse, planltica e descampada do sudeste baiano
aps sua longa permanncia pelo interior de Campos-Gerais e a situara, grosso
do Brasil Central e Amaznia, atravessar os modo, entre o limite ocidental das florestas
estados mais setentrioniais do Brasil litorneas e os limites da provncia de Minas
Maranho, Piau, Cear, Rio Grande do Gerais, sem contudo, rigorosamente,
Norte, Paraba e Pernambuco seu desejo jamais ter chegado a palmilhar esta
foi abortado pelo temor imposto pelos provncia (Bokermann 1957).
revoltosos da Cabanagem, movimento
Em sua primeira obra, em formato
popular contra as autoridades provinciais
de narrativa (Wied 1820-1821) possvel
que irrompera exatamente quando de sua
resgatar, antecipadamente, algumas das
chegada a Belm (Vanzolini 1993, Azevedo
espcies encontradas por ele nessa regio
1997, Straube 2000). Se Natterer, exmio
de contato com a Caatinga. O resultado
descobridor de miudezas, houvesse tido
final foi apresentado em duas partes
a chance de coletar no Nordeste,
sucessivas das Beitrge, publicadas dez
praticamente certo que novidades e
anos depois, sendo dois volumes (Wied
informaes sobre a distribuio de vrios
1830-1833) dedicados s aves recolhidas
elementos da avifauna levantados apenas
em sua expedio empreendida entre o Rio
nesse incio de sculo por seu conterrneo
de Janeiro e Salvador (17 de julho de 1815
Otmar Reiser teriam sido antecipadas.
- 10 de maio de 1817).
Nesta rica etapa de investigao O prncipe Wied, no segundo volume
ornitolgica, o prncipe Maximiliano de Wied- de sua Reise, assinala (conforme se pode
Neuwied foi o primeiro naturalista na acepo pinar de suas edies vertidas para o
mais ampla deste vocbulo cuja nica paixo portugus, comentadas e anotadas por
era desvendar os segredos da natureza (Pinto Olivrio Pinto, cf. Wied 1940, 1958), a partir
1979: 74) a contatar diretamente uma do terceiro captulo, quando se dirigia ao
avifauna com elementos da Caatinga. Quando serto, as suas primeiras impresses sobre
decidiu investigar os nossos sertes, estando a mata que aqui se chama catinga (a qual
na ento Vila de Ilhus, no litoral da Bahia, em Pinto anota, em p de pgina, referir-se
21 de dezembro de 1815, o Prncipe teve a caatinga, grafia legtima). Logo a seguir
possibilidade de encontrar na regio planltica (Wied 1958: 367) destaca que Essas
de Vitria da Conquista, uma rea de tenso matas secas apresentam tambm muitas
ecolgica, onde elementos ornitolgicos do rvores de espcies peculiares e, em
Cerrado, Caatinga e Mata Atlntica se seguida que Neste local (a apenas cerca
alternavam em mosaicos de vegetao. de 35km oeste de Itabuna!) o solo se
Seguiu em direo a Salvador, cruzando mostra coberto de touceiras de bromlias.
trechos de Mata Atlntica mais interiorana
Bokermann (1957) estava correto ao
(floresta semidecidual), e algumas pontas de
afirmar que essa rea se constitui em
transio desse bioma com a Caatinga.
transio entre a zona das matas e a zona
Tendo sido o Prncipe Wied, homem dos carrascos secos do interior, pois Wied
de larga cultura e muito bem preparado no seu caminho rumo ao interior, estava
nas vrias disciplinas da Histria Natural, mesmo percorrendo trechos ora secos e
suas observaes sobre a avifauna, tanto ora midos, como se depreende da leitura
na Reise (= Narrativas de viagem) como do captulo terceiro. Prova melhor dessas

204

cap13.pmd 204 9/12/2003, 14:29


interpenetraes a meno de coleta bioma (veja Anexo 1).
(com respectivo batismo cientfico) na oportuno destacar que pela primeira
mesma mata da quem-quem ou canc vez um especialista estava relacionando um
(Cyanocorax cyanopogon) e do mico-leo- conjunto de aves ao ambiente semi-rido
de-cara-dourada (Hapale chrysomelas) do Nordeste. igualmente importante
(Wied 1958: 373). De maneira interessante, ressaltar que nessa regio de caatingas do
Wied ratificava a presena da canc tambm sudeste da Bahia, nenhum outro
na regio de florestas, como Francisco colecionador ou ornitlogo no sculo XIX
Sampaio antecipara sem se dar conta superou Wied em montante de dados. Em
no sculo anterior, para os arredores de certo momento, nesta mesma regio de
Cachoeira, na regio do Recncavo. alternncia de ambientes pertencentes a
Interessante testemunho de Wied (1958: biomas distintos (Mata Atlntica, Cerrado e
366) nessas matas mais interioranas diz Caatinga), das mais desconcertantes, vale
respeito ao zabel: resgatar a seguinte passagem da narrativa
O canto do ju (Crypturellus noctiva- de Wied (1958: 405):
gus), chamado aqui zabel fez-se de novo Imagina-se, s vezes, ter diante de
ouvir, aps longo intervalo de tempo. Essa si uma plancie contnua, e inopina-
ave, com efeito, encontrada em toda parte damente a gente se encontra nos bordos
desde o Rio de Janeiro at o rio Belmonte, de um vale estreito, profundamente
mas parece no freqentar as vizinhanas escarpado, ouvindo-se um rio murmurar
da costa deste rio at o Ilhus. no fundo, onde o olhar mergulha nos cimos
O paralelo distribucional nos tempos duma floresta cujas rvores variadamente
de Wied, entre a canc e o zabel, este floridas lhe guarnecem as margens
ltimo representado no Nordeste por uma Em paralelo, com a citao e
raa desbotada descrita do serto (C.n. descrio formal de aves da Caatinga, Wied
zabele. v. Pinto 1964, Sick 1997), oferece descreve ineditamente ou assinala alguns
um interessante paralelo prematuro de representantes do cerrado provenientes do
penetrao (talvez secundria) de sudeste da Bahia. Isolados de sua rea
elementos do interior na direo do litoral, principal de ocorrncia (cerrados a oeste
como percebido atualmente no Sudeste do rio So Francisco), esses representantes,
para vrios elementos (p.ex. Alvarenga i.e. Geobates poecilopterus, Melanopareia
1990, Willis 1991, Pacheco 1993). torquata, Neothraupis fasciata, Chari-
Aps longa jornada, ao alcanar tospiza eucosma e Porphyrospiza
finalmente o planalto campestre em Barra caerulescens, foram apenas muito
da Vereda (atual Inhobim, vide Paynter & recentemente encontrados no meio-leste
Traylor 1991: 292), Wied toma contato, da Bahia, mais precisamente nos
pela primeira vez, com as aves de reas contrafortes da Serra do Sincor (Parrini et
abertas do interior do pas: na plancie al. 1999). Ele tambm foi o primeiro a
coberta de ervas altas, onde vrias aves, travar contato com a mata-de-cip, cujo
inteiramente novas para ns, ou mais reconhecimento e melhor estudo datam de
adiante, Passei aqui algum tempo (...) nossos dias, ao descrever o gravatazeiro,
para [melhor] conhecer as curiosidades Rhopornis ardesiaca (Wied 1831),
histrico-naturais dessas regies altas. endmico dessa fisionomia vegetal (Maack
Na Reise (Wied 1820-1821) 1963, Willis & Oniki 1981, Teixeira 1987,
possvel reunir menes a 41 espcies que Gonzaga et al. 1995).
ocorrem na Caatinga e que foram coletadas Apesar de ter percorrido extenso
ou observadas nessa regio de mosaicos relativamente pequena da Caatinga, Wied
do sudeste baiano. No total, considerando foi hbil em antecipar a ocorrncia e a
as informaes consolidadas nas Beitrge descrio dos seus elementos avifaunsticos
(Wied 1830-1833 e/ou retificadas em Wied mais conspcuos e disseminados (Aratinga
1850), chega-se a 73 espcies para o cactorum, Chrysolampis mosquitus,

205

cap13.pmd 205 9/12/2003, 14:29


Phacellodomus rufifrons, Euscarthmus meses, vencendo as dificuldades de uma
meloryphus, Cyanocorax cyanopogon e grande seca, atinge a cidade alagoana de
Coryphospingus pileatus), bem como Penedo. Dessa cidade, dirige-se capital
daqueles mais furtivos ou pouco da Bahia, onde explora com afinco os
representados em colees at bem arredores do Recncavo (Swainson o
recentemente (Sakesphorus cristatus e descobridor de Pyriglena atra) e se
Hylopezus ochroleucus) (Whitney et al. encontra com os naturalistas Sellow e
1995) (Tabela 5). Freyress, que haviam feito, por terra, o
Em fins de 1816, chega a Pernam- caminho desde o Rio de Janeiro
buco o naturalista ingls William Swainson acompanhando, em parte (at Vitria), o
que pretendia empreender expedio de Prncipe Wied. Depois da zona do
coleta pelo interior, mas foi obrigado a Recncavo, ele se encaminha ao interior,
renunciar ao seu desejo imediato em vista onde, at maro de 1818, explora a regio
do movimento revolucionrio que se semi-rida da ento provncia da Bahia. Em
instalara (Garcia 1922, Mello-Leito, 1941, abril de 1818 embarca para o Rio de
Pinto 1979). At junho de 1817, Janeiro, onde se encontra com vrios
circunscreve aos arredores de Recife sua naturalistas estrangeiros, excursiona Serra
atividade naturalstica esperando pelo fim dos rgos e amplia suas colees
do estado de perturbao, e em seguida calcadas sobretudo em aves, insetos e
inicia sua viagem ao serto, rumo ao rio plantas (Carvalho 1918). Em agosto de
So Francisco, na qual ao cabo de dois 1818, est de volta Inglaterra acom-

Tabela 5 - Espcies ocorrentes na Caatinga descritas por Wied com base em material
colhido nos sertes do sudeste da Bahia e sua correlao atual.

Falco rufifrons Wied, 1830 Rio Mucuri, BA = Gampsonyx swainsoni


Psittacus cactorum Kuhl, 1820 Brasilia = Aratinga cactorum
Caprimulgus diurnus Wied, 1821 Vereda, BA = Podager nacunda
Trochilus campestris Wied 1832 Campos Gerais = Calliphlox amethystina
Thamnophilus cristatus Wied 1831 Campos Gerais = Sakesphorus cristatus
Thamnophilus scalaris Wied, 1831 Brasilia = Thamnophilus torquatus
Myiothera strigilata Wied 1831 Bahia = Myrmorchilus strigilatus
Myiothera superciliaris* Wied 1831 Serto da Bahia = Formicivora melanogaster
Myioturdus ochroleucus Wied 1831 Conquista = Hylopezus ochroleucus
Opetiorhynchus ruficaudus Wied 1831 Minas Gerais = Furnarius rufus
Anabates rufifrons Wied 1821 Ressaca, BA = Phacellodomus rufifrons
Dendrocolaptes rufus Wied 1831 Campos Gerais = Lepidocolaptes angustirostris
Muscipeta incanescens Wied, 1831 Bahia = Phyllomyias fasciatus fasciatus
Euscarthmus meloryphus Wied 1831 Minas Gerais e Bahia = Euscarthmus meloryphus
Muscipeta splendens Wied, 1831 Brasilia = Pachyramphus polychopterus
Sylvia amaurocephala Nordmann 1835 Brazil = Hylophilus amaurocephalus
Sylvia leucogastra* Wied 1831 Serto da Bahia = Polioptila plumbea
Hirundo pascuum Wied 1830 Campos da Bahia = Progne tapera
Corvus cyanopogon Wied 1821 Rio Cachoeira, BA = Cyanocorax cyanopogon
Hylophilus caeruleus Wied, 1831 Bahia = Nemosia pileata caerulea
Fringilla pileata Wied 1821 Barra da Vereda, BA = Coryphospingus pileatus
* nome pr-ocupado.
Em negrito esto indicadas as descries vlidas.

206

cap13.pmd 206 9/12/2003, 14:29


panhado de uma coleo composta, dentre Seus escritos no podem contribuir
outros itens, de 760 espcimes de aves. para o delineamento da distribuio das
aves na Caatinga, pois alm da meno a
Swainson foi um dos mais ativos e
estados e poucos pontos de coleta no
destacados zologos de seu tempo,
Recncavo (p.ex.: Pitangua, Humildes,
batizando um grande nmero de espcies
Urup), no h indicao de qualquer
de variadas provenincias (dos cinco
localidade do serto para alguma ave.
continentes), alm de definir e nomear
muitos gneros (p.ex.: Phaethornis, O ponto alto das investigaes
Fluvicola e Pitangus) e famlias (56 de aves, (pioneiras) naturalsticas no Brasil,
Bock 1994). Foi proponente de polmicos parafraseando Pinto (1979: 95), foi
modelos de classificao, os quais defendia alcanado especialmente por Johann
com o fanatismo de um profeta e, dentre Baptist von Spix e Karl Friedrich Phillipp von
outras idiossincrasias, fora ainda defensor Martius, em sua memorvel jornada por
do purismo na nomenclatura. Discordava grande parte do pas. Justifica-se Olivrio
da nomeao das espcies feitas com base Pinto, afirmando que embora os anos de
em lnguas no clssicas, como fazia, por 1815 e 1816 (com Langsdorff, Wied, Saint-
exemplo, Spix ao utilizar-se do tupi. Hilaire, Delalande, Swainson, Sellow e
Dedicou muitas vezes sua energia na Freyress) tenham sido muito importantes,
renomeao de espcies dessa forma em nada lhe fica a dever o ano de 1817.
batizadas. Assim, propusera chamar o O casamento, em 1817, da
nosso mutum-cavalo Mitu mitu de Ourax arquiduquesa Maria Leopoldina (filha de
erythrorhynchus Swainson, 1837 (Newton Francisco I, imperador da ustria) com
1893-1896, Stresemann 1975, Farber Dom Pedro I, precipitou a vinda para o
1982, Mearns & Mearns 1988). Brasil de um squito de artistas e homens
A contribuio de Swainson de cincia (Oberacker 1963). Na condio
ornitologia da Caatinga qualitativamente de cientistas, fizeram parte dessa comitiva
bem inferior aquelas de Wied e de Spix. Ele Johann E. Pohl, Johann Christian Mikan,
preparou um roteiro suscinto (Pinto 1979) Giuseppe Raddi, Martius e Spix, alm do
de suas excurses pelo Brasil (Swainson notvel Johann Natterer (Garcia 1922,
1819), mas se descuidara, como registrou Ramirez 1968, Pinto 1979, Straube 2000).
Pinto (1979), de nos fornecer o roteiro de Destes, apenas Spix e Martius atingiram o
suas peregrinaes, e bem assim de etiquetar Nordeste em suas peregrinaes.
convenientemente seus espcimes. Em Como se fossem dois irmos
verdade, ele no produziu uma obra de inseparveis, os bvaros Spix e Martius, o
narrativa como fizera Wied, Spix e vrios primeiro zologo e o outro botnico,
outros viajantes-naturalistas. O problema empreenderam a mais rpida das mais
maior est na forma fragmentria de longas expedies cientficas que se tem
divulgao, dispersa em inmeras fontes notcia no Brasil. Partindo do Rio (passando
entre os anos de 1819 e 1838. Sua por So Paulo) com destino s fronteiras
contribuio ornitologia brasileira, e ao brasileiro-peruanas do rio Solimes, e
Nordeste, em particular, somente poder ser depois descendo todo o rio Amazonas
melhor dimensionada aps a reunio das (com digresso no rio Negro, onde Spix
informaes dispersas na literatura, associada sem a companhia de Martius navega at
a uma consulta de sua coleo, depositada, Barcelos) at Belm, de onde embarcam
em sua maioria, no Museu de Cambridge, para a Europa, a dupla de viajantes gastam
na Inglaterra. Embora, suas colees tenham (apenas) 2 anos e onze meses (Papavero
permitido a descrio de alguns txons da 1971). Natterer, em sua expedio de
regio de interesse, ainda hoje considerados extenso equiparvel, realizada entre o Rio
vlidos (duas espcies, trs subespcies), a de Janeiro e a fronteira venezuelana, mas
maioria de suas propostas foram relegadas tomando o rumo do Brasil Central, teria
sinonmia (Tabela 6). gasto profcuos 17 anos (Vanzolini 1993).

207

cap13.pmd 207 9/12/2003, 14:29


Tabela 6 - Espcies ocorrentes na Caatinga descritas ou
coletadas por Swainson e sua correlao atual.

Crypturellus lepidotus Swainson, 1837 interior da Bahia = Crypturellus tataupa lepidotus


Gampsonyx swainsonii Vigors, 1825 perto Salvador, BA = Gampsonyx swainsonii
Falco gracilis* Swainson, 1837 Bahia = Falco sparverius cearae
Falco cucullatus Swainson, 1837 Brazil = Falco rufigularis
Gallinula albifrons Swainson, 1837 Brazil = Laterallus melanophaius
Scolopax braziliensis Swainson 1832 equinoctial Brazil= Gallinago paraguaiae
Picus braziliensis Swainson, 1821 Bahia = Piculus chrysochlorus
Picus chrysosternus Swainson, 1821 Inland of Bahia = Colaptes campestris
Trogon purpuratus Swainson, 1837 Brazil = Trogon curucui
Crotophaga rugirostra Swainson, 1837 Brazil = Crotophaga ani
Crotophaga laevirostra Swainson, 1837 Brazil = Crotophaga ani
Furnarius melanotis Swainson, 1837 Bahia = Furnarius figulus
Malurus garrulus Swainson, 1822 Bahia = Phacellodomus rufifrons
Lepturus ruficeps Swainson, 1838 No locality = Euscarthmus meloryphus
Tyrannula ferruginea Swainson, 1837 Brazil = Myiophobus fasciatus
Fluvicola cursoria Swainson, 1831 Pernambuco = Fluvicola nengeta
Tyrannus ambulans Swainson, 1826 Pernambuco = Machetornis rixosus
Tyrannus crudelis Swainson, 1826 Northern Brazil = Tyrannus melancholicus despostes
Tyrannus leucotis Swainson, 1826 Northern Brazil = Empidonomus varius
Megastoma flaviceps Swainson, 1838 Northern Brazil = Megarynchus pitangua
Megastoma atriceps Swainson, 1838 Brazil = Megarynchus pitangua
Saurophagus pusillus Swainson, 1838 Brazil = Philohydor lictor
Psaris cuvierii Swainson, 1821 Brazil = Pachyramphus viridis
Pachyrynchus megacephalus Swainson, 1837 Brazil = Pachyramphus validus
Psaris strigatus Swainson, 1837 Brazil = Pachyramphus validus
Vireo bartramii Swainson 1832 Brazil = Vireo olivaceus agilis
Donacobius vociferans Swainson, 1831 Pernambuco = Donacobius atricapillus
Troglodytes aequinoctialis Swainson, 1834 No locality = Troglodytes aedon
Culicivora atricapilla Swainson, 1823 No locality = Polioptila plumbea atricapilla
Carduelis yarrellii Audubon, 1839 Upper California = Carduelis yarrellii
Sylvia plumbea Swainson, 1823 Brazil = Parula pitiayumi
Tanagra swainsoni G. R. Gray, 1844 Brazil = Thraupis sayaca
Tachyphonus fringilloides Swainson, 1825 Tableland of Bahia = Coryphospingus pileatus
Coccoborus magnirostris Swainson, 1837 Brazil = Oryzoborus angolensis
Icterus tibialis Swainson, 1837 Brazil = Icterus cayanensis tibialis
Agelaius ruficollis Swainson, 1837 Pernambuco = Agelaius ruficapillus frontalis
Molothrus brevirostris Swainson, 1837 Brazil = Molothrus bonariensis
* nome pr-ocupado.
Em negrito esto indicadas as descries vlidas.

Houve por parte deles, uma delibe- palpveis resultados para a ornitologia) que
rada inteno em percorrer trechos at cruzaram a maior extenso do semi-rido
ento pouco explorados do territrio nordestino em uma nica travessia. Nem
brasileiro e, por isso, o interior nordestino mesmo a expedio austraca de Otmar
foi escolhido dentre as regies a serem Reiser no incio do sculo seguinte
cruzadas (Lisboa 1995). superior (Vanzolini 1992a). Utilizando-se
Spix e Martius tambm foram os das informaes de Spix e Martius (1938),
naturalistas do sculo XIX (ao menos com Papavero (1971), Paynter & Traylor (1991)

208

cap13.pmd 208 9/12/2003, 14:29


e Vanzolini (1992b), possvel estabelecer, O segundo volume da Reise de Spix
de modo geral, o itinerrio dos naturalistas e Martius, que contempla a travessia pela
bvaros no Nordeste e reas de caatinga: Caatinga, diferentemente daquela de Wied,
a) em Minas Gerais, Contendas, 19 julho- traz pouqussima informao sobre a
15 agosto de 1818 (atual Braslia de Minas), avifauna (Spix & Martius 1828). Depois de
Brejo do Salgado, 16 agosto-1 setembro lanado o primeiro volume em 1823, a
(atual Januria); b) partem no rumo redao a quatro mos do segundo volume
noroeste, onde se demoram explorando o fica comprometida com a morte prematura
cerrado baiano, na ocasio desabitado, por de Spix em 15 de maio de 1826, aos 45
cerca de trs semanas; c) na Bahia, anos de idade (Lisboa 1997). Por ocasio
Carinhanha, partida em 24 de setembro, da morte de Spix, apenas o segundo captulo
Malhada, permanncia entre 24-29 de do quinto livro (incio do volume 2)
setembro, cruzam o serto na direo encontrava-se delineado e, por isso, foi
nordeste com passagens em Caetit em 5 preciso que Martius finalizasse sozinho todo
de outubro, Rio das Contas, em 17 de o segundo e terceiro volumes da obra
outubro, Maracs, final de outubro; d) no planejada. Martius jamais questionou a dupla
domnio da Mata Atlntica passam por autoria da obra e assim manteve-se como
Cachoeira (chegada em 4 de novembro) e co-autor mesmo que Spix, ao cabo de trs
Salvador, e depois seguem rumo sul na volumes com 1.388 pginas de texto, tenha
direo de Ilhus (de onde retornam participado da escrita de apenas um tero
capital baiana em 17 de fevereiro de 1819); (Lisboa 1997: 55). Desta forma, a partir do
e) depois de conseguirem autorizao de trecho em que narram sua permanncia no
viagem seguem na direo do Maranho, Distrito Diamantino, as menes fauna
saindo de Cachoeira no dia 27 de fevereiro tornam-se mais escassas.
de 1819, passando pelas localidades Os resultados ornitolgicos derivados
baianas de Feira de Santana (1 de maro), da clebre jornada de Spix foram
Conceio de Coit (4 de maro), apresentados em dois volumes (Spix 1824-
Queimadas (8 de maro), Bonfim (11 de 1825) belamente ilustrados, apenas trs
maro), desvio para visitar o meteorito anos aps o seu retorno Europa (dezembro
Bendeg em Monte Santo (19 de maro), de 1820). Nessa obra, so descritas como
Bonfim novamente (25 de maro), Joazeiro novas, ou indicadas sob nova denominao,
(final de maro at a partida em 21 de abril); 220 espcies, das quais, cerca de uma
f) aps cruzarem o estado de Pernambuco, centena se mantm como denominao
demoram-se nas localidades piauienses de vlida (Hellmayr 1906, Pinto 1979), ou mais
Oeiras (3 de maio) e Amarante (15 de maio precisamente 67 espcies plenas (Sick
de 1819). 1983). Considerando o contexto da poca,
Ao todo, foram gastos por Spix e a rapidez com que foi produzida a obra pode
Martius cerca de 10 meses na explorao explicar um certo nmero de omisses (n
do trecho entre o norte de Minas Gerais e = 39) e falhas (n = 21) na indicao de
o rio Parnaba, limite aproximado do bioma localidades de coleta. Citam-se como
Caatinga. Descontando-se os quase trs exemplo desse problema a coleta (!) no rio
meses e meio passados no domnio da Amazonas do bacurau Caprimulgus
Mata Atlntica, o tempo dispendido nos hirundinaceus, tpico dos lajedos da
sertes foi de apenas 6 meses e meio, ou Caatinga ou da indicao de rio Solimes
seja, 18% do tempo dispendido em toda a para o tangar, Chiroxiphia caudata, do
jornada expedicionria pelo Brasil. leste-meridional brasileiro.
Wied, anos antes, dispensara um pouco Vrios espcimes da coleo brasileira
menos da metade de tempo de Spix para de Spix em Munique se perderam (Hellmayr
explorar a regio mista de caatingas, 1906) e, lamentavelmente, no puderam ser
cerrados e florestas do sudeste da Bahia, reavaliados quanto identificao.
conforme j relatado. oportuno mencionar que cerca de 130

209

cap13.pmd 209 9/12/2003, 14:29


espcies no novas (h registro de que a que essa denominao refere-se forma
coleta total era representada por 350 atlntico-brasileira de Tangara mexicana.
espcies, veja Garcia 1922) deixaram de ser Tendo apresentado os seus resultados
tratadas ou terem seus registros regionais cientficos rapidamente, Spix teve a chance
divulgado em tempo. Neste sentido, a de nomear algumas espcies de porte
contribuio de Spix distribuio regional considervel, como mutuns, jacus e araras.
da avifauna da Caatinga pequena. As Na Caatinga, ele manteve a primazia na
publicaes de Spix (1824-1825, Spix & descrio de nove espcies e 12 subespcies
Martius 1828) citam localidades especficas (Tabela 7) incluindo a jacucaca (Penelope
da Caatinga para apenas 32 espcies, contra jacucaca), o grande Furnariidae casaca-de-
75 espcies indicadas por Wied. Outras couro (Pseudoseisura cristata) e o dissemi-
dezesseis espcies (Crypturellus tataupa, nado brejal (Sporophila albogularis).
Phimosus infuscatus, Leptodon caya-
nensis, Herpetotheres cachinnans, Vrias das outras iniciativas do sculo
Micrastur semitorquatus, Phaetusa XIX que incluram a coleta de aves na regio
simplex, Ara ararauna, Propyrrhura da Caatinga, em alguns casos associada
maracana, Forpus xanthopterygius, descrio de novos txons, so muito mal
Rhinoptynx clamator, Campephilus documentadas. O material comercial de
melanoleucus, Taraba major, Synallaxis origem Bahia enviado s colees estran-
frontalis, Xiphorhynchus picus, Anthus geiras era quase todo composto por
lutescens e Molothrus bonariensis) foram elementos ocorrentes no litoral, especial-
indicadas como existentes na regio mente do Recncavo, entretanto, figuram
campestre da Bahia ou St. Francisci (= casos que comprovam a procedncia
rio So Francisco) e desta forma, interiorana de alguns exemplares (Tabela 8).
considerando o itinerrio da expedio, Prova disso, a descrio de Ornismya
foram indiretamente registradas pela lumachella (= Augastes lumachellus) por
primeira vez para o bioma. Menes Ren P. Lesson, j em 1838, com base em
imprecisas de Spix para os campos do material cuja origem dada apenas como
Piau ou de Minas Gerais, incluem as Bahia e que se sabe hoje ocorrer apenas
seguintes formas (tambm) da Caatinga: nos campos rupestres da regio da Chapada
Minas Gerais (Gnorimopsar chopi sulci- Diamantina no centro do Estado, justamente
rostris e Molothrus badius fringillarius), onde Kaempfer o redescobriu em 1928
Piau (Ictinia plumbea, Columbina picui (Ruschi 1963). O tipo de Anodorhynchus
strepitans, Aratinga cactorum e Lepi- leari Bonaparte (1856) teve procedncia
docolaptes angustirostris). As subespcies, ainda mais obscura, sendo deixada em aberto
nas quais as denominaes de Spix foram na descrio original, tendo as referncias
aproveitadas, so aqui mencionadas posteriores mantido como Brasil, apenas
propositalmente. So errneas ou como uma origem especulativa at a metade
problemticas as menes de campos ou do atual sculo (Pinto 1950, Sick et al. 1987).
interior da Bahia ou Piau para as seguintes Em geral, essas remessas annimas
espcies estranhas ao bioma: Uropelia de origem ignorada (trade-skins) foram
campestris, Monasa morphoeus, maiores para grupos de aves de maior
Thripophaga macroura, Philydor rufus e interesse dos colecionadores, como aves
Ammodramus aurifrons. A indicao coloridas, psitacdeos ou beija-flores (Jouanin
especfica de Malhada, BA, para Nonnula 1948, Berlioz 1959), que, invariavelmente,
rubecula, bem como de Piauhy para cinco chegavam s mos dos descritores
outras espcies remete avifauna prpria (Stresemann 1975: 162, Mearns & Mearns
das matas secas ou de cerrado dessas 1998: 71-103). A exportao dessas espcies
regies (veja Silva 1995). No possvel (incluindo amostras vivas para os zoolgicos)
descobrir o que Martius (Spix & Martius antecipou, muitas vezes, a sua descrio
1938: 116) observou em Malhada e chamou ainda no sculo XVIII e incio do sculo XIX.
de Tangara brasiliensis Lath., considerando Durante a segunda metade do sculo XIX, a

210

cap13.pmd 210 9/12/2003, 14:29


Tabela 7 - Espcies ocorrentes na caatinga descritas por Spix e sua correlao atual.
Pezus zabele Spix, 1825 in Catingha = Crypturellus noctivagus zabele
Tinamus boraquira Spix, 1825 Distrito diamantino = Nothura boraquira
Tantalus plumicollis Spix, 1825 rio S. Francisco = Mycteria americana
Ibis nudifrons Spix, 1825 rio S. Francisco, BA = Phimosus infuscatus nudifrons
Anas paturi Spix, 1825 rio S. Francisco, BA = Amazonetta brasiliensis
Cathartes ruficollis Spix, 1824 Bahia e Piau = Cathartes aura ruficollis
Polyborus caracara Spix, 1824 Brasilia = Caracara plancus
Penelope jacucaca Spix, 1825 Poes encima, BA = Penelope jacucaca
Columbina strepitans Spix, 1825 Piau = Columbina picui strepitans
Rallus ardeoides Spix, 1825 Contendas, MG = Aramus guarauna
Gallinula gigas Spix, 1825 Contendas, MG = Aramides ypecaha
Gallinula caesia Spix, 1825 Contendas, MG = Rallus nigricans
Sittace spixii Wagler, 1832 flumem Amazonum = Cyanopsitta spixii
Arara purpureo-dorsalis Spix, 1824 In campis Bahiae = Propyrrhura maracana
Aratinga haemorrhous Spix, 1824 Campo Alegre, BA = Aratinga acuticaudata haemorrhous
Aratinga flaviventer Spix, 1824 MG, BA, PI = Aratinga cactorum cactorum
Aratinga caixana Spix, 1824 Brasilia = Aratinga cactorum caixana
Strix longirostris Spix, 1824 Bahia = Rhynoptynx clamator
Caprimulgus hirundinaceus Spix, 1825 flumem Solimes = Caprimulgus hirundinaceus
Trochilus brevicauda Spix, 1824 Brasilia = Calliphlox amethystina
Picus macrocephalus Spix, 1824 sylvis Amazonum = Piculus chrysochloros
Trogon variegatus Spix, 1824 Brasilia = Trogon curucui
Thamnophilus albiventer Spix, 1825 fl. St. Francisci = Taraba major stagurus
Parulus ruficeps* Spix, 1824 rio S. Francisco = Synallaxis frontalis
Anabates cristatus Spix, 1824 Malhada, BA = Pseudoseisura cristata
Dendrocolaptes falcirostris Spix, 1824 Brasilia = Xiphocolaptes falcirostris
Picolaptes coronatus Lesson, 1830 Piau = Lepidocolaptes angustirostris coronatus
Platyrhynchus murinus Spix, 1825 Brasilia = Phaeomyias murina
Platyrhynchus chrysoceps Spix, 1825 Brasilia = Myiophobus fasciatus
Platyrhynchus hirundinaceus Spix, 1825 Interior Brasilia = Hirundinea ferruginea
Muscicapa nivea Spix, 1825 Juazeiro, BA = Xolmis irupero nivea
Muscicapa albiventer Spix, 1825 In campis Brasilia = Fluvicola albiventer
Muscicapa mystacea Spix, 1825 Provincia Bahiae = Fluvicola nengeta
Muscicapa joazeiro Spix, 1825 Juazeiro = Machetornis rixosus
Pachyrhynchus cinerascens Spix, 1825 Brasilia = Pachyramphus validus
Tanagra rubricollis Spix, 1825 Bahia inter et Rio = Sericossypha loricata
Tanagra saira Spix, 1825 Brasilia = Piranga flava saira
Tanagra cristatella Spix, 1825 Rio de Janeiro = Coryphospingus pileatus
Loxia albogularis Spix, 1825 Brasilia = Sporophila albogularis
Tanagra superciliaris Spix, 1825 Juazeiro, BA = Saltator coerulescens superciliaris
Icterus sulcirostris Spix, 1824 in campis MG = Gnorimopsar chopi sulcirostris
Icterus fringillarius Spix, 1824 in campis MG = Molothrus badius fringillarius
* nome pr-ocupado.
Em negrito esto indicadas as descries vlidas.

211

cap13.pmd 211 9/12/2003, 14:29


busca dos exportadores regionais por aves Durante muito tempo houve uma
menos chamativas e, portanto, com chances atribuio errnea de autoria da taxidermia
maiores de se constituirem em novidades, das aves reunidas pela Comisso. Mello-
permitiu a remessa e conseqente descrio Leito (1937: 239) atribuiu as preparaes
de ainda outras espcies (Tabela 8). das milhares de peles, realizadas com
Uma louvvel iniciativa brasileira de mestria e capricho, ao zologo responsvel,
investigar cientificamente o Nordeste Manoel Ferreira Lagos (1816-1871)
brasileiro, poderia ter produzido muito (Pacheco 1995c), enquanto Miranda
maior impacto em seu tempo. A Comisso Ribeiro (1928: 4), anteriormente, elogiando
Cientfica de Explorao foi a primeira das a esplndida tcnica, teria designado o
iniciativas genuinamente brasileiras que preparador Manoel Francisco Bordallo
objetivou explorar as riquezas naturais de como responsvel. Ambos se equivocaram,
nosso pas (Braga 1962, Paiva 1995) e pois os verdadeiros ajudantes de Lagos,
reuniu um impressionante acervo responsveis pelo belssimo estilo de
ornitolgico de cerca de 4.000 peles, na preparao, foram os irmos Joo Pedro
ocasio depositadas no Museu Nacional do Vila-Real e Lucas (Luiz) Antnio Vila-Real,
Rio de Janeiro, em cerca de dois anos e segundo documentao original da
meio (1859-1861) de coletas, efetuadas Comisso examinada por Pacheco (1995a,
exclusivamente no Cear (Lagos 1862, 1995d). No conhecido o montante
Pacheco 1995d). Se tal magnfico acervo, remanescente dessa numerosa coleo
que continha, na ocasio de seu ornitolgica (a maior, com folgas, feita no
tombamento, 2/3 de espcies no Nordeste no sculo XIX), que foi divulgado
representadas na coleo do Museu apenas muito parcialmente (p.ex.: Miranda
Nacional (Lagos 1862) ou o mesmo Ribeiro 1926, 1928, 1938a) e que se perdeu
nmero de exemplares de toda a coleo por conservao inadequada e permuta
(Pacheco 1995d), fosse estudado e excessiva (Pacheco 1995d). A verdade que
divulgado em seu tempo, garantiria a oitenta anos depois, durante o inventrio
primazia do conhecimento da avifauna geral de 1940 da coleo de aves do Museu
desta regio em vrios de seus aspectos Nacional, quando foi reorganizada por Adolf
(Pacheco 1995a, 1995d). Schneider (veja Pacheco & Bauer 1995),

Tabela 8 - Espcies ocorrentes na Caatinga descritas a partir de material coletado no sculo XIX.

Anodorhynchus leari Bonaparte, 1856 sem localidade = Anodorhynchus leari


Chloronerpes taenionotus Reichenbach, 1854 Inneres Brazil = Veniliornis passerinus taenionotus
Lanius poecilurus Pucheran, 1855 Brsil = Sakesphorus cristatus
Tamnophilus capistratus Lesson, 1840 Brsil = Thamnophilus doliatus capistratus
Lanius ruficeps Pucheran, 1855 Brsil = Thamnophilus doliatus capistratus
Xiphocolaptes cinnamomeus Ridgway, 1890 Bahia (=Cear) = Xiphocolaptes falcirostris falcirostris
Dendrocolaptes intermedius Berlepsch, 1883 Bahia = Dendrocolaptes platyrostris intermedius
Euscarthmus wuchereri Sclater e Salvin, 1873 Bahia = Hemitriccus margaritaceiventer wuchereri
Empidagra bahiae Berlepsch, 1893 Bahia = Suiriri suiriri bahiae
Elaenia viridicata delicata Berlepsch, 1907 Bahia = Myiopagis viridicata viridicata
Mimus arenaceus Chapman, 1890 Bahia = Mimus saturninus arenaceus
Cyclarhis cearensis Baird, 1866 Cear = Cyclarhis gujanensis cearensis
Dolichonys fuscipennis Cassin, 1866 Cear = Molothrus badius fringillarius
Em negrito esto indicadas as descries vlidas.

212

cap13.pmd 212 9/12/2003, 14:29


cerca de 3/4 do acervo da Comisso no e baiana tenha antecedido suas atividades
mais existiam. Parece que a nica forma no sudeste. Gounelle recolheu exemplares
descrita a partir de material procedente da de beija-flores em localidades prximas de
Comisso foi Cyclarhis gujanensis Arcoverde e guas Belas, interior de
cearensis Baird (1866), recebida em 1865 Pernambuco e nos contrafortes orientais da
pelo U.S. National Museum atravs de Cadeia do Espinhao, prximos a
permuta com o Museu Nacional (Deignan Condeba, sudeste da Bahia, bem prximo
1961, Pacheco 1997b). fronteira de Minas Gerais (Gounelle 1909,
Importante como marco fundamen- Paynter & Traylor 1991).
tal do conhecimento especfico da avifauna O sculo XIX se encerra sem deixar
de Pernambuco, foi a visita do ornitologista bem delineada uma avifauna prpria da
londrino William A. Forbes (homenageado Caatinga. A maior parte do conhecimento
em Curaeus forbesi) a esse Estado e das aves nordestinas estava concentrada na
Paraba, a ento Parahyba do Norte, em Mata Atlntica, sobretudo nas numero-
meados de 1880 (Pinto 1940). Em onze sssimas menes em aberto (sem men-
semanas de investigao, concentradas em o de localidade especfica) para a Bahia
localidades da Zona da Mata de Pernambuco ou nos notveis resultados de Wied para este
(Recife, Cabo, Estncia, Macuca, Quipap, mesmo Estado. Uma combinao de certos
etc.), e arredores de Joo Pessoa, Forbes registros resgatados do perodo holands,
pode contatar marginalmente a avifauna dos de Forbes (1881) e de material comercial
Sertes, na zona de Garanhuns (12-19 proveniente de Pernambuco e Cear,
setembro), ainda em pleno agreste. divulgados especialmente nos j men-
Os resultados de sua expedio, acom- cionados Catlogos do Museu Britnico,
panhados de minucioso itinerrio e de completava quase tudo o que se podia reunir
interessantes observaes gerais foram da composio da avifauna nordestina.
apresentados prontamente (Forbes 1881).
Alm das aves relacionadas em seu artigo,
sabe-se que Forbes colecionou algumas
outras (possivelmente porque havia A PRIMEIRA DCADA
encaminhado a outros ornitlogos para
determinao) e que as depositou no Museu
DO SCULO XX
Britnico, como se depreende da consulta
aos clebres Catalogue of Birds of British Otmar Reiser e a primeira grande coleo
Museum (27 vols. 1870-1898). de aves da Caatinga
Como ltima iniciativa de coleta no O grande passo na direo do
interior nordestino no sculo XIX, destaca- conhecimento mais refinado sobre a
se a atividade do coleopterologista Edmond avifauna do semi-rido foi dado pela
Gounelle, que nas ltimas duas dcadas expedio austraca ao Nordeste do Brasil,
coletou peu srieusement beija-flores em em 1903 (com incio em Recife, em 16 de
caatingas do estados de Pernambuco e fevereiro, e trmino na costa do Piau, em
Bahia (Gounelle 1909). As datas precisas 19 de setembro), cuja liderana foi do
no so conhecidas, mas o fato de Gounelle ictiologista Franz Steindachner, tendo como
(1909) informar que toda a sua atividade ornitlogo Otmar Reiser (Hellmayr 1929:
entomolgica, em diversos pontos do Brasil 237). Vanzolini (1992a) elaborou uma
(incluindo Par, Minas Gerais, Rio de Janeiro reviso do itinerrio que essa expedio
e So Paulo) se prolongou entre 1884 e percorreu na Bahia: fez o trajeto de Salvador
1903, associado ao fato de que a descoberta a Juazeiro, subiu o rio So Francisco at
de Phaethornis gounellei, o mais relevante Barra, ascendeu os rios Grande e Preto at
de seus resultados, ter se dado em data o divisor dguas com o Piau, atingiu o rio
anterior a 1891, ano de descrio da Parnaba, passando pelo serto de Parnagu
espcie, sugere que a etapa pernambucana e Gilbus, e se aproveitou dessa via fluvial

213

cap13.pmd 213 9/12/2003, 14:29


para chegar ao litoral. Do total de 212 dias longa atividade profissional (faleceu em
desta expedio, 45 dias (21%) foram 1949 na capital paulista), tenha se dedicado
passados em ambiente exclusivo de sobretudo ao estudo aplicado dos insetos,
Caatinga e 152 dias (71%) em locais onde seu interesse pela ornitologia foi duradouro.
predominavam o Cerrado ou uma transio Consta que colecionou muitas peles de aves
entre esse bioma e a Caatinga. do interior de So Paulo (Victoria e Salto
Os resultados ornitolgicos dessa Grande) e as remeteu ao Museu Paulista e
expedio foram apresentados pelo prprio a vrias instituies, incluindo o nico
Reiser (1905, 1910) e compreendiam um exemplar paulista do ameaado Mergus
total de 1.341 peles. Algumas observaes octosetaceus deste sculo (Pinto 1938,
adicionais sem a coleta de material foram Pinto 1945, Collar et al. 1992).
apresentadas por Reiser (1925). Algumas Ao final de sua vida publicou um clssico
formas descritas a partir do material trabalho sobre alimentao das aves
reunido por Reiser (vlidas ou no) (Hempel 1949).
procedem de outros ambientes, como O coletor profissional francs Alphonse
p.ex.: Ramphastus theresae Reiser (1905), Robert esteve coletando na localidade baiana
Phacellodomus rufifrons specularis de Lamaro, a 140km a noroeste de Salvador,
Hellmayr (1925), Phyllomyias reiseri entre maio e junho de 1903. Essa etapa foi
Hellmayr (1905) e Thryophilus albipectus parte integrante de uma expedio maior
piauhyensis Hellmayr (1921) (Tabela 9). denominada Percy Sladen Expedition to
Em 1904, o Museu Paulista adquiriu, Central Brazil, que coletou insetos, rpteis,
de Adolf Hempel, poucos exemplares de aves e mamferos em oito estados, durante
aves colecionados entre maio e agosto de trs anos, a partir de 1901. A parte
1903 nos cerrados e caatingas do sul do ornitolgica foi integrada coleo do Baro
Piau. De Parnagu procedem os exemplares Rosthschild, sediada no Museu Tring,
de Nothura boraquira e Sericossypha Inglaterra. Em 1932, a coleo de Tring foi
loricata, elementos da Caatinga, que comprada pelo American Museum of
representam os primeiros registros para o Natural History e transferida para Nova
Estado (Ihering & Ihering 1907, Pinto 1938, Iorque (Murphy 1932). A lista completa de
1944). O norte-americano Hempel foi aves coletadas em Lamaro (bem como em
admitido em 1897 (chegara ao Brasil neste todas as outras localidades brasileiras) jamais
ano) no cargo de entomologista do Museu foi objeto de trabalho, entretanto informaes
Paulista e em fins de 1900 se transferiu para a respeito foram divulgadas parcialmente em
o Instituto Agronmico de Campinas, como Hellmayr (1906, 1908). Lamaro a
fitopatologista nomeado (Pinto 1945, localidade-tipo de Formicivora melanogaster
Nomura 1992). Embora, durante toda sua bahiae Hellmayr (1909a).

Tabela 9 - Formas de aves da Caatinga descritas ou coletadas por Otmar Reiser.

Rhynchotus rufescens catingae Reiser, 1905 Palmeirinhas, PI = Rhynchotus rrufescens


ufescens catingae
Penelope superciliaris ochromitra Neumann, 1933a Parnagu, PI = Penelope superciliaris jacupemba
Bubo magellanicus deserti Reiser, 1905 Salitre, BA = Bubo virginianus deserti
Siptornis vulpina reiseri Reichenberger, 1922 Riacho da Raiz, PI = Cranioleuca vulpina reiseri
Synallaxis griseiventris* Reiser, 1905 Fazenda da Serra, BA = Gyalophylax hellmayri
Megaxenops parnaguae Reiser, 1905 Parnagu a Olho dgua, PI = Megaxenops parnaguae
Sittasomus griseicapillus reiseri Hellmayr, 1917 Pedrinha, PI = Sittasomus griseicapillus reiseri
* nome pr-ocupado

214

cap13.pmd 214 9/12/2003, 14:29


Ernst Garbe, naturalista-viajante do (1938) e Campylorhamphus trochilirostris
Museu Paulista, recolheu material omissus Pinto (1932), todos conhecidos
ornitolgico (incluindo ninhos e ovos) na apenas da localidade-tipo (Pinto 1978). A
Caatinga e florestas estacionais da Bahia, forma Tachyphonus rufus subulirostris Pinto
em Juazeiro, em novembro e dezembro de (1935) a nica descrita a partir de material
1907, na Barra (na boca do rio Grande), em oriundo desta expedio que foi
janeiro e fevereiro de 1908 e em Bonfim (na sinonimizada (Pinto 1944: 511).
ocasio Vila Nova da Rainha), especialmente
em novembro de 1907 e entre fevereiro e
julho de 1908 (Ihering 1914, Pinto 1945). A
relao integral de peles coletadas nessa A DCADA DE 1910
excurso pode ser compilada atravs de
Ihering (1914) e Pinto (1935, 1938, 1944).
As coletas de Garbe em Bonfim foram A descrio macia de
especialmente importantes para demonstrar txons novos do Nordeste
a presena de representantes florestais da Em maio e junho de 1910, a
Mata Atlntica na parte setentrional da ornitloga alem Emilie Snethlage, a
Cadeia do Espinhao (i.e. Baryphthengus servio do Museu Goeldi, auxiliada pelo
ruficapillus e Procnias nudicollis). tcnico Oscar Martins, explorou a regio
Propiciaram tambm a descrio de novos oeste do Cear, coletando aves, sobretudo
txons, com natural destaque para nas localidades de Camocim, Ipu e So
Formicivora iheringi Hellmayr (1909b), Paulo, todas no domnio da Serra de
endmico das matas semidecduas da Ibiapaba. Em 1915, Francisco de Queiroz
Cadeia do Espinhao e planaltos do sudeste Lima, assistente de Snethlage, coletou uma
da Bahia (Collar et al. 1992, Sick 1997). pequena amostra de aves em Ladeira
Uma pele procedente de Juazeiro, enviada Grande, na Serra do Castelo, Cear. Esta
ao Americam Museum, permitiu a localidade fica no norte do Cear (Teixeira
Chapman (1926) descrever Stigmatura 1990) e no no sul como indicou Hellmayr
budytoides bahiae (hoje S. napensis (1929). Algumas formas propostas com
bahiae), forma privativa da Caatinga base nesse material foram descritas em
(Zimmer 1955b, Ridgely & Tudor 1994). Em Snethlage (1924, 1925) (Tabela 10).
nvel subespecfico, foram descritos, de A lista integral de espcies dessas duas
Bonfim, os arapaus Xiphocolaptes expedies ao Cear foi divulgada,
albicollis villanovae Lima (1920), sem meno das localidades, por
Lepidocolaptes fuscus brevirostris Pinto Snethlage (1926).

Tabela 10 - Formas da Caatinga e florestas cearenses descritas por Emilie Snethlage.

Picumnus limae Snethlage, 1924 Serra do Castelo, CE = Picumnus limae


Formicivora grisea pallescens Snethlage, 1925 Serra de Ibiapaba, CE = Formicivora melanogaster bahiae
Grallaria martinsi Snethlage, 1924 Serra de Ibiapaba, CE = Hylopezus ochroleucus
Synallaxis martinsi Snethlage, 1925 Mondubim, CE = Certhiaxis cinnamomea cearensis
Sclerurus caudacutus cearensis Snethlage, 1924 Serra de Ibiapaba, CE = Sclerurus scansor cearensis
Todirostrum mirandae Snethlage, 1925 Serra de Ibiapaba, CE = Hemitriccus mirandae
Pachysylvia amaurocephala cearensis Snethlage, 1925 Serra de Ibiapaba, CE = Hylophilus amaurocephalus
Thryothorus genibarbis harterti Snethlage, 1925 Serra de Ibiapaba, CE = Thryothorus genibarbis genibarbis
forma privativa dos brejos

215

cap13.pmd 215 9/12/2003, 14:29


O diligente Ernst Garbe, a servio ferrovia, onde se demoraram em
do Museu Paulista, colecionou espcimes excurses no Recncavo (Lutz &
de aves e de outros grupos zoolgicos Machado 1915). Essa fonte disponibilizou
em Pirapora, mdio rio So Francisco, os registros mais antigos que se tem
Minas Gerais, entre abril e outubro de notcia para nove espcies da caatinga
1912 e entre maio e agosto de 1913 no norte de Minas Gerais e sete da
(Pinto 1945: 283). Dentre os exemplares caatinga centro- ocidental da Bahia.
coletados nessa ocasio provm o Contudo, o registro ornitolgico de maior
holtipo de Schoeniophylax phrygano- importncia desta segunda expedio
phila petersi Pinto (1949), forma privativa ficou com a dupla meno da bastante
das vargens do mdio curso do rio So rara Sittace spixii, encontrada em
Francisco (Pinto 1978: 309). Em seguida, cativeiro em Remanso e em bando
explorou pela segunda vez, entre voando nos arredores de Sento S
setembro de 1913 e janeiro de 1914, as (Pacheco 1995b, Fiuza 1999).
localidades baianas de Barra e Juazeiro, Robert H. Becker, a servio do Field
ambas s margens do rio So Francisco Museum de Chicago, visitou o Cear em
(Pinto 1945). 1913, mais precisamente de 10 de junho
Tambm em 1912, foram con- a 5 de setembro (Paynter & Traylor 1991),
duzidas, atravs do semi-rido nor- coletando aves na Serra de Baturit,
destino, duas expedies simultneas, Quixad e em Ju, perto de Iguatu
por cientistas do Instituto Oswaldo Cruz, (Hellmayr 1929). Em seguida, entre os
atendendo requisio oficial da Inspetoria meses de outubro e novembro do mesmo
das Obras contra a Seca. Os resultados ano, Becker coletou espcimes nas
tiveram maior relevncia no que diz localidades de Macaco Seco, perto de
respeito ao levantamento das condies Andara, e rio do Peixe, perto de
sanitrias das regies percorridas, Queimadas, ambas na Bahia. A primeira
embora as informaes de interesse est situada nos contrafortes orientais da
mdico e parasitolgico relatadas, Chapada Diamantina e a segunda, no eixo
tenham permitido conhecer o inventrio entre Salvador e Juazeiro, j tendo sido
zoolgico procedido nesse mister. A visitada, brevemente, por Spix e Reiser
primeira, liderada por Artur Neiva e (Paynter & Traylor 1991). Antes da
Belisario Penna, iniciou os trabalhos em campanha no Cear, Becker esteve no
Juazeiro, norte da Bahia, em 28 de noroeste da Bahia, mais precisamente em
maro. Em 14 de abril, passando por So Marcelo, no rio Preto, nos meses de
Petrolina, tomaram o rumo de So maro e abril (Paynter & Traylor 1991). O
Raimundo Nonato, no sul do Piau, onde material de Becker, com a respectiva
chegaram em 5 de maio. Demoraram-se determinao, foi divulgado de forma
em terras piauienses at 2 de julho, fragmentria nos artigos de Cory (1915a,
quando partiram na direo das terras 1915b, 1916, 1917, 1918, 1919a, 1919b,
goianas (hoje Tocantins) atravs do 1919c, 1920, 1921) e nos catlogos de
noroeste da Bahia, com passagens por Cory, Hellmayr e Conover (Cory &
Formosa do Rio Preto (dia 9) e So Hellmayr 1924, 1925, 1927, Hellmayr
Marcelo (dia 12) (Neiva & Penna 1916, 1934, 1935, 1936, 1938, Hellmayr &
Paiva 1995, Fiuza 1999). A segunda, Conover 1942, 1948, 1949). Com base
integrada por Adolpho Lutz e Astrogildo nesse material e por intermdio das
Machado, percorreu o trecho mdio do descries de Charles B. Cory e Charles
rio So Francisco entre a cidade mineira E. Hellmayr, entre 1915 e 1929, foram
de Pirapora e a cidade de Juazeiro, no propostos quarenta txons, dos quais
serto baiano, entre 17 de abril e 1o de dezesseis permanecem como subespcies
julho, e prosseguiu at Salvador por vlidas (Tabelas 11 e 12).

216

cap13.pmd 216 9/12/2003, 14:29


Tabela 11 - Espcies ocorrentes na Caatinga descritas a partir de coleta de Robert H. Becker.

Cerchneis sparverius cearae Cory, 1915b# Quixad, CE = Falco sparverius cearae


Scardafella squammata cearae Cory, 1917 Quixad, CE = Columbina squammata squammata
Leptotila ochroptera approximans Cory, 1917# Baturit, CE = Leptotila verreauxi approximans
Piaya cayana cearae Cory, 1915b Ju, CE = Piaya cayana pallescens
Aratinga cactorum perpallida Cory, 1918 Ju, CE = Aratinga cactorum caixana
Speotyto cunicularia beckeri Cory, 1915a So Marcelo, BA = Speotyto cunicularia grallaria
Nyctipolus hirundinaceus crissalis Cory, 1915a Rio do Peixe, BA = Caprimulgus hirundinaceus hirundinaceus
Nyctipolus hirundinaceus cearae Cory, 1917# Quixad, CE = Caprimulgus hirundinaceus cearae
Threnetes longicauda Cory, 1915a Ju, CE = Phaethornis gounellei
Eupetomena macroura simoni Hellmayr, 1929# Rio do Peixe, BA = Eupetomena macroura simoni
Nystalus maculatus nuchalis Cory, 1919c Ju, CE = Nystalus maculatus
Soroplex campestris cearae Cory, 1919c Quixad, CE = Colaptes campestris campestris
Chrysoptilus melanochlorus juae Cory, 1919c Ju, CE = Colaptes melanochlorus nattereri
Veniliornis taenionotus cearae Cory, 1915b Baturit, CE = Veniliornis passerinus taenionotus
Veniliornis passerinus transfluvialis Hellmayr, 1929 Macaco Seco, BA= Veniliornis passerinus taenionotus
Scapaneus melanoleucus cearae Cory, 1915b# Ju, CE = Campephilus melanoleucus cearae
Taraba major approximans Cory, 1919a Baturit, CE = Taraba major stagurus
Furnarius leucopus cearae Cory, 1916 Quixad, CE = Furnarius leucopus assimilis
Synallaxis frontalis juae Cory, 1919b Ju, CE = Synallaxis frontalis
Synallaxis cinamomea cearensis Cory, 1916# Ju, CE = Certhiaxis cinnamomea cearensis
Synallaxis scutata neglecta Cory, 1919b Ju, CE = Poecilurus scutatus scutatus
Synallaxis semicinerea pallidiceps Cory, 1919b Baturit, CE = Cranioleuca semicinerea
Sittasomus cearensis Cory, 1921 Ju, CE = Sittasomus griseicapillus reiseri
Xiphocolaptes promeropirhycnhus iguatensis Cory, 1916 Ju, CE = Xiphocolaptes falcirostris falcirostris
Dendrocolaptes picumnus cearensis Cory, 1919d Ju, CE = Dendrocolaptes platyrostris intermedius
Phyllomyias fasciatus cearae Hellmayr, 1927# Baturit, CE = Phyllomyias fasciatus cearae
Euscarthmus impiger cearae Cory, 1920 Ju, CE = Hemitriccus margaritaceiventer wuchereri
Todirostrum cinereum cearae Cory, 1916# Baturit, CE = Todirostrum cinereum cearae
Myarchus tyrannulus pallescens Cory, 1916 Ju, CE = Myiarchus tyrannulus bahiae
Troglodytes musculus beckeri Cory, 1916 Baturit, CE = Troglodytes aedon musculus
Planesticus rufiventris juensis Cory, 1916# Ju, CE = Turdus rufiventris juensis
Polioptila livida cearensis Cory, 1916 Ju, CE = Polioptila plumbea atricapilla
# Subespcie vlida, baseada em material de R. H. Becker

Tabela 12 - Espcies do cerrado ou dos enclaves florestais na


Caatinga descritas a partir de coleta de Robert H. Becker.
Odontophorus plumbeicollis Cory, 1915a # Baturit, CE = Odontophorus capueira plumbeicollis
Erionotus cearensis Cory, 1919a # Baturit, CE = Thamnophilus caerulescens cearensis
Conopophaga lineata cearae Cory, 1916 # Baturit, CE = Conopophaga lineata cearae
Xiphocolaptes albicollis bahiae Cory, 1919d # Macaco Seco, BA = Xiphocolaptes albicollis bahiae
Picolaptes fuscus atlanticus Cory, 1916 # Serra de Baturit, CE = Lepidocolaptes fuscus atlanticus
Myiochanes cinereus pallescens Hellmayr, 1927 # So Marcelo, BA = Contopus cinereus pallescens
Taenioptera cinerea obscura Cory, 1916 So Marcelo, BA = Xolmis cinerea cinerea
Tangara cyanocephala cearensis Cory, 1916 # Serra de Baturit, CE = Tangara cyanocephala cearensis
# Subespcie vlida, baseada em material de R. H. Becker

217

cap13.pmd 217 9/12/2003, 14:29


Segundo documentos da Seo de
Ornitologia do Museu Nacional do Rio de
OS ANOS 1920
Janeiro, examinados pelo autor, em 1981,
consta que, em 19 de julho de 1919, a As valiosas colees de
instituio adquiriu um lote de 430 peles Heinrich Snethlage e Emil Kaempfer
de aves do Sr. [Rudolf] Pfrimer (ho- Em julho de 1923, Heinrich E.
menageado em Pyrrhura pfrimeri) Snethlage (sobrinho de Emilie Snethlage)
provenientes do noroeste de Minas Gerais, inicia no litoral do Maranho uma das mais
Bom Jesus da Lapa (Bahia), e Gois (parte importantes expedies ornitolgicas
deste hoje referentes ao Tocantins). Esse realizadas no Nordeste, que se estendeu, por
lote e um outro de 655 peles, de mesma dois anos e meio, pelo interior do Maranho,
procedncia, adquirido junto ao mesmo Piau, Cear e norte extremo do presente
coletor, em 1924, tiveram suas etiquetas estado do Tocantins (Hellmayr 1929).
originais retiradas e, inadvertidamente, A expedio de Snethlage resultou na
trocadas por outras confeccionadas pelo coleo de cerca de 2.000 peles e dispendeu
zologo Alpio de Miranda Ribeiro. Seu cerca de 84% do tempo em territrio
material, de modo geral, no traz data, maranhense, entre os ambientes de mata
tampouco o sexo (Gonzaga 1989). Esta seca, vrzea litornea, manguezal, zona dos
troca de etiquetas gerou algumas falhas cocais, transio (incluindo com a caatinga)
na procedncia indicada do material de e cerrado. O tempo restante (cerca de 5
Pfrimer e, em alguns casos, com ntida meses, de dezembro de 1924 a 15 de abril
mistura deste lote com material de Mato de 1925) foi passado nas regies
Grosso e Rondnia, remanescente da circunvizinhas da Serra de Ibiapaba, nos
Comisso Rondon guardados na mesma estados do Piau (Arara, Ibiapaba, Deserto)
instituio (Silva 1989: 23, Pacheco apud e Cear (Vrzea Formosa) (Snethlage 1927,
Sick 1997: 477, Silva & Oren 1997). O Hellmayr 1929). A relao integral do
extenso material de Pfrimer jamais foi material obtido e incorporado s colees
objeto de divulgao completa e, no do Field Museum de Chicago foi
tocante a Minas Gerais, apenas muito apresentada por Hellmayr (1929). Henrich
raramente esse material foi referido em Snethlage (Snethlage 1928a, 1928b)
fontes publicadas (Miranda Ribeiro 1926, tabulou as 449 espcies de aves por ele
1938b). Uma intrigante meno de encontradas em 13 ambientes identificados
Cyanopsittacus spixii de Januria e na sua ampla rea de estudo e apresentou
circunvizinhanas.... especie topomorpha dados de biologia reprodutiva para um
e rarissima foi feita por Miranda Ribeiro conjunto expressivo dessas espcies.
(1937: 54). Considerando que o Interessa a esta compilao as espcies
informante habitual de Miranda Ribeiro destacadas por Snethlage, numa anlise
para essa regio era Pfrimer, especula-se biogeogrfica, como caractersticas para as
que talvez tenha recebido essa informao Hhenwald (= matas elevadas) dos
desse ltimo. Trata-se de uma proposio confins do Cear e Piau (Phaethornis
bastante atraente como complementar gounellei, Gyalophylax hellmayri,
quela apresentada por Juniper & Megaxenops parnaguae, Sakesphorus
Yamashita (1991), de que a ararinha, cristatus, Myrmorchilus strigilatus e
Cyanopsitta spixii, tenha ocorrido Hylopezus ochroleucus) e para a Caatinga,
originalmente em toda a extenso do na regio maranhense do mdio Parnaba
mdio rio So Francisco, at comeo (Nothura boraquira, Columba picazuro,
deste sculo, e no apenas no trecho Aratinga cactorum, Hepsilochmus
desse rio situado ao norte da Bahia. No atricapillus, Lepidocolaptes angustirostris,
se pode, contudo, afastar a hiptese de Pseudoseisura cristata, Furnarius figulus,
que Miranda Ribeiro tenha apenas Machetornis rixosus, Sicalis flaveola,
confundido Januria com Juazeiro, Paroaria dominicana, Turdus rufiventris e
localidade-tipo da espcie. Turdus amaurochalinus). Uma anlise mais

218

cap13.pmd 218 9/12/2003, 14:29


avanada das relaes biogeogrficas das Caatinga: Stigmatura budytoides gracilis,
aves do Maranho, Piau e Cear foi Zimmer (1955b), Picumnus fulvescens,
desenvolvida por Hellmayr (1929) tendo Stager (1961) e Chordeiles pusillus
como elemento principal os resultados xerophilus, Dickerman (1988). No se sabe
consolidados da expedio de H. Snethlage. qual a percentagem do material brasileiro de
Entre 1926 e 1931, o alemo Emil Kaempfer j divulgado, mas de qualquer
Kaempfer e sua esposa estiveram coletando maneira, um estudo do conjunto desse
aves por 11 estados brasileiros (alm do acervo seria de grande interesse para a
Paraguai) e foram capazes de reunir uma distribuio das aves brasileiras. Nesse
significativa coleo de 10.000 peles sentido, cabe mencionar que as peles
(Naumburg 1935, Camargo 1962). oriundas dessa expedio pertinentes aos
Kaempfer realizou toda essa expedio sob estados do Maranho (cerca de 1.200
os auspcios da ornitloga Elsie Naumburg exemplares, Oren 1991: 5) e Rio Grande do
que, aps sua morte, deixou em doao esse Sul (3.780 exemplares, Belton 1984: 395)
numeroso e valioso acervo ornitolgico ao foram examinadas integralmente na inteno
American Museum of Natural History, de de subsidiar as respectivas listas regionais
Nova Iorque (Zimmer 1955a). Em vida, Elsie preparadas para os estados em questo.
Naumburg pde ainda, a partir desse Aps o licenciamento de Emilie
material, descrever trs subespcies Snethlage dos quadros do Museu Goeldi e
justamente do Nordeste (das quais Nothura sua contratao como naturalista-viajante,
maculosa cearensis e Columba picazuro em 1922, pelo Museu Nacional do Rio de
marginalis permanecem vlidas, Naumburg Janeiro, a pesquisadora iniciou uma srie
1932) e realizar alguns trabalhos taxonmicos planejada de excurses por vrias regies do
(Naumburg 1933, 1937, 1939). O roteiro pas (Rio de Janeiro, Maranho, Esprito
detalhado dessa viagem, com relato da Santo, Gois, Paran, Santa Catarina, Rio
geografia fsica dos pontos percorridos, foi Grande do Sul, Mato Grosso e Rondnia) que
apresentado por Naumburg (1935) com base perduraram at sua morte, em 27 de
nas muitas correspondncias trocadas entre novembro de 1929, em Porto Velho (Cunha
ela e o seu contratado. Na regio de interesse 1989, Gonzaga 1989). De interesse dessa
dessa compilao, Kaempfer esteve compilao, consta que em junho e julho de
coletando entre fevereiro de 1926 e julho de 1926, a clebre ornitloga esteve no norte
1928, em muitos pontos do mdio rio de Minas Gerais (Pirapora, Januria) e no
Parnaba (Maranho/ Piau), sudeste do Cear, interior da Bahia (Bom Jesus da Lapa),
sul do Piau, interior de Pernambuco e Bahia explorando a avifauna do curso mdio do So
(noroeste da Bahia, Cadeia do Espinhao e Francisco (Ruschi 1951, Pinto 1952, Gonzaga
regio de Jequi e Boa Nova). Muitas 1989). Resultou dessa excurso a descrio
menes aos registros provenientes dessa de trs txons: Xiphocolaptes franciscanus,
coleo constam na literatura ornitolgica Snethlage (1927) e Phylloscartes roquettei
desde Naumburg (1928), sobretudo em Snethlage (1928c) de Januria, e Knipolegus
muitos dos 66 artigos da srie Studies of aterrimus franciscanus, Snethlage (1928c),
Peruvian Birds de John T. Zimmer de Bom Jesus da Lapa. As trs formas
(publicados entre 1931 e 1955). justamente permanecem como endmicas das matas
do Nordeste que provm dois dos achados secas do mdio So Francisco, Minas Gerais
mais realados da campanha de Kaempfer e Bahia (Silva 1989), contudo P. roquettei,
(e celebrados por sua mentora): Rhopornis muito menos conhecido, ainda restrito ao
ardesiaca (Naumburg 1934) e Megaxenops territrio de Minas (Willis & Oniki 1991, Collar
parnaguae (Naumburg 1928). Em ambos os et al. 1992, Sick 1997). O grande X.
casos, esses achados representaram os franciscanus tem sido tratado como raa de
primeiros exemplares coletados aps a X. falcirostris (Teixeira 1990, Sick 1993, Silva
descrio original desses txons. Alguns & Oren 1997), enquanto K. franciscanus foi
txons foram descritos tardiamente com base alado condio de espcie plena (Silva &
no material de Kaempfer, oriundo da Oren 1992, Sick 1997).

219

cap13.pmd 219 9/12/2003, 14:29


OS ANOS 1930 do Gymnasio Pernambucano (Kadletz
1933), tem pouca utilidade. O autor declara
textualmente que confeccionou uma lista
O incio da era Olivrio Pinto de aves do Estado a partir de obras gerais
Datam de novembro de 1931 a (no fez meno ao clssico Forbes 1881)
fevereiro de 1932, os poucos espcimes e acrescentou algumas que ele prprio teria
coletados por Jos Blaser no rio Pandeiro, observado. Mesclando espcies de
margem esquerda do rio So Francisco, improvvel ocorrncia, mesmo no
quase defronte cidade de Januria, no Nordeste (Cistothorus platensis, Amazona
noroeste de Minas Gerais (Pinto 1945, ochrocephala, etc), ao lado de outras de
Pinto 1952). Estes seriam os primeiros notria existncia, a lista no serve como
exemplares (adquiridos do coletor em testemunho de registros para Pernambuco,
1934) da Caatinga a serem tombados no porque ele sequer indicou as que ele
Museu Paulista, desde que Olivrio Mrio prprio teria encontrado.
de Oliveira Pinto (Nestor da Ornitologia Da mesma forma, apenas uma parte
Brasileira, no justo reconhecimento de das aves mencionadas por Aguirre (1936)
Sick 1985: 116) assumiu, em janeiro de para a localidade mineira de Pirapora, curso
1929, os encargos da coleo ornitolgica mdio do rio So Francisco, possivelmente
da instituio (Pinto 1945). As espcies levantadas no decurso de 1934, pode ser
constantes desse lote de material esto efetivamente considerada. Do total de 55
indicadas nos trabalhos de Pinto (1938, espcies listadas e nomeadas cien-
1944, 1952). Consta que Blaser, coletor tificamente por meio de observaes e
profissional, vendeu lotes de aves, nos informaes colhidas, algumas esto em
anos 1930, ao Field Museum of Natural desacordo (n = 7) com o padro admitido
History, Chicago, Museum of Compa- de ocorrncia na regio, representando,
rative Zoology, Cambridge, Mass., e pos- outrossim, espcies da Mata Atlntica.
sivelmente a outras instituies (Silva
Consta que o naturalista Joo
1989: 24, Paynter & Traylor 1991: 516).
Moojen [de Oliveira] esteve igualmente em
Duas iniciativas encabeadas por Pirapora na dcada em questo (Moojen
Olivrio Pinto, no Nordeste, na dcada de 1940, 1943, Pinto 1952: 13). Conforme
1930, tiveram como alvo a avifauna da verificado pelo autor, em 1981, existem
regio florestada dos estados da Bahia, em peles coletadas por Moojen, no Museu
1932 (Pinto 1935) e de Pernambuco, em
Nacional do Rio de Janeiro, datadas do
1938-39 (Pinto 1940). As poucas menes
intervalo de 8-22 de janeiro de 1937.
a avifauna interiorana desses estados
Algumas localidades especficas dos
derivaram das informaes publicadas ou
arredores de Pirapora foram indicadas nas
recebidas de terceiros ou, no caso da
etiquetas, tais como Cerrado de
Bahia, das antigas coletas de E. Garbe no
Pernambuco, Cerrado de Nova Estncia,
serto baiano do So Francisco.
Crrego Coatis, Lagoa do M. Trs.
Entre os anos 1930, a partir do Inicialmente tombadas na coleo seriada
lanamento de seu Catlogo (Pinto 1938), da Escola Superior de Agricultura de
e os anos 1970, os trabalhos de Olivrio Viosa, uma parte da coleo foi,
Pinto eram referncia obrigatria no posteriormente, encaminhada ao Museu
cenrio ornitolgico brasileiro para quem Nacional e teve suas identificaes
buscasse informao sobre a distribuio checadas por Alpio de Miranda Ribeiro. As
das aves brasileiras (Alvarenga 1990). espcies coletadas ou observadas por
Um quase desconhecido artigo Moojen foram parcialmente divulgadas em
publicado nessa dcada sobre as aves de dois artigos por ele prprio elaborados
Pernambuco, por um professor de alemo (Moojen 1940, 1943).

220

cap13.pmd 220 9/12/2003, 14:29


OS ANOS 1940 De 7 de fevereiro a 4 de maio de
1942, o chefe da Diviso de Zoologia do
Museu Nacional do Rio de Janeiro, Joo
As contribuies de Moojen de Oliveira, esteve coletando
material zoolgico nos rios So Francisco
Dias da Rocha e Lamm
e Grande (Nomura 1993). Nesse perodo,
No incio dos anos 1940, uma equipe Moojen coletou aves nas localidades
de pesquisadores liderados pelo americano baianas de Bom Jesus da Lapa e Barreiras,
Ernst G. Holt, a servio da Fundao e em Pirapora, Minas Gerais (Fiuza 1999,
Rockefeller, estiveram coletando aves no J. F. Pacheco, obs. pess.). A sua perma-
Cear, sobretudo na Serra de Baturit, com nncia em Pirapora, local em que j estivera
o intuito de subsidiar as pesquisas da febre em janeiro de 1937, durou apenas alguns
amarela (Friedmann 1942, Paynter & poucos dias, possivelmente uma semana
Traylor 1991). O Servio de Estudos e aps sua chegada em 7 de fevereiro.
Pesquisas da Febre Amarela (SEPFA), Em Bom Jesus da Lapa, onde estivera E.
estrutura do governo brasileiro (Instituto Snethlage em 1926, ele permaneceu
Oswaldo Cruz) conveniado com a explorando os arredores durante a segunda
supracitada instituio americana, coletou quinzena do ms de fevereiro e o incio de
aves, dentre outros animais (sobretudo maro, pois j no dia 12 desse ms
mamferos), alm do Cear, nos estados colecionava em Barreiras, no mdio rio
da Bahia, Esprito Santo, Minas Gerais, Rio Grande, regio de cerrado do oeste baiano
de Janeiro, Gois e Mato Grosso do Sul (J. F. Pacheco, obs. pess.). justamente
(Pinto 1945: 315, Ruschi 1951, Pinto 1952: dessa excurso, em 1942, o exemplar de
13, Silva 1989, J.F. Pacheco, obs. pess.). Buteo albonotatus coletado em Bom Jesus
Os exemplares reunidos entre 1936 e 1945 da Lapa por Moojen, mencionado por
foram encaminhados ao American Teixeira et al. (1987).
Museum, de Nova Iorque, Field Museum, So interessantes e informativas as
de Chicago, Los Angeles County Museum, observaes de Donald W. Lamm, da fora
Museu Nacional do Rio de Janeiro e Museu area norte-americana, reunidas durante o
de Zoologia de So Paulo. Os tcnicos transcurso de quatro anos (1943-1947), e
preparadores Herbert Berla, Gentil Dutra, cerca de 450 horas no campo, espe-
Leoberto C. Ferreira, Carlos Lako, Pedro de cialmente na zona da mata de Pernambuco
M. Britto, Galdino Pereira, D. Costa, D.E. e Paraba, divulgadas por ele prprio num
Davis, R.M. Gilmore e H W. Laemmert formato de lista comentada (Lamm 1948).
trabalharam em vrias fases dessa tarefa Nesse perodo ele visitou em occasional
como coletores (Friedmann 1942, Pinto trips algumas localidades do serto rido
1945, Silva 1989, Paynter & Traylor 1991, de Pernambuco, Paraba e mesmo do Rio
Pacheco & Parrini 1999, J. F. Pacheco, obs. Grande do Norte, especificamente, Equador,
pess.). A subespcie Xiphorhynchus eytoni em 13 de fevereiro de 1944. As peles
gracilirostris Pinto & Camargo (1957) (hoje coletadas foram enviadas ao U. S. National
X. guttatus gracilirostris), depositado na Museum, aos cuidados do curador Herbert
instituio paulista, a nica forma Friedmann. Advindos de sua temporada
nomeada a partir de material dessa brasileira, so o holtipo de Picumnus exilis
expedio Serra de Baturit. Cabe pernambucensis e o holtipo de Automolus
mencionar, como curiosidade, que o leucophthalmus lammi, descritos de peles
holtipo (nico exemplar conhecido) de coletadas em Recife (Zimmer 1947a).
Tijuca condita, coletado em 24 de outubro Consta que Herbert F. Berla,
de 1942 por Pedro de M. Britto na Fazenda naturalista do Museu Nacional do Rio de
Guinle, Terespolis, RJ, justamente a Janeiro, bem como, s vezes, seu filho
servio do SEPFA, ficou nas gavetas do Ricardo Medeiros Berla e sua esposa Iniah
Museu de Zoologia de So Paulo por 38 M. Berla, coletaram exemplares de aves em
anos at ser descrito (Snow 1980). Pirapora, MG (1946), Janaba, MG (1949,

221

cap13.pmd 221 9/12/2003, 14:29


1956, 1958) e os enviaram para instituies
norte-americanas, especialmente Field
OS ANOS 1950
Museum, de Chicago e Los Angeles County
Museum (Paynter & Traylor 1991, Pacheco As Expedies ao Nordeste do
& Parrini 1999). Um dos exemplares Departamento de Zoologia de So Paulo
coletados em julho de 1949 por Ricardo
Berla, em Janaba, depositado no Field A dcada de 1950 se inicia com duas
Museum, tornou-se o holtipo de Otus importantes Viagens cientficas ao estado
choliba caatingensis, Hekstra (1982). Cabe de Alagoas, do Departamento de Zoologia,
lembrar que suas mais conhecidas colees da ento Secretaria de Agricultura de So
empreendidas em Pernambuco (1944- Paulo, sob a inspirao e coordenao de
1945) limitaram-se Zona da Mata (Berla Olivrio Pinto. A primeira viagem transcor-
1946), embora tenha colecionado ou rida de meados de setembro a comeo de
observado em algumas reas campestres outubro de 1951, e a segunda de 20 de
dos municpios de Limoeiro e Igarau, outubro a 19 de novembro de 1952.
alguns elementos mais tpicos do serto, Interessa a esta compilao apenas a
notadamente Nothura boraquira, Zenaida primeira delas, que visitou duas localidades
auriculata, Polioptila plumbea e no serto alagoano, Palmeira dos ndios e
Coryphospingus pileatus, que j haviam l Quebrngulo, onde O. Pinto e E. Dente
se estabelecido. coletaram 173 espcies distintas (Pinto
1954). Antes dessa iniciativa, Alagoas era
No final desta dcada publicada
um dos menos conhecidos estados da
uma lista de espcies animais (Rocha 1948),
federao em termos ornitolgicos (Pinto &
incluindo aves, que representaria a
Camargo 1961: 193). Como resultado direto
consolidao das atividades colecionadoras
dessa expedio de 1951-52 computa-se a
do Prof. Francisco Dias da Rocha (1869-
descrio de sete subespcies novas,
1960), no mbito do Cear. Esse naturalista
endmicas da Mata Atlntica nordestina, das
dirigiu o Muzeu Rocha, de sua propriedade,
quais seis delas permanecem vlidas at
em Fortaleza, de 1884 at 1959, quando
hoje (Pinto 1978, Traylor 1979, Snow 1979).
quase todo o acervo foi vendido ao
governo do estado do Cear (Nomura 1964, desta dcada, o livro intitulado Aves
Paiva 1995). Ele manteve, ao longo de sua da Paraba (Zenaide 1954), que se constitui
carreira como acumulador de colees numa das boas fontes da presena de vrias
zoolgicas, botnicas, etnogrficas e espcies (algumas pretritas) no pouco
arqueolgicas, contato amistoso com uma estudado estado da Paraba. Nele, Heretiano
srie de especialistas, notadamente Zenaide, poltico, fazendeiro e naturalista
estrangeiros, das mais diferentes reas do amador, descreveu, correlacionou com a
conhecimento (Nomura 1964). Sua antiga nomenclatura popular ou tentativamente
correspondncia com Hermann von Ihering, identificou cientificamente, 174 espcies
primeiro diretor do Museu Paulista, deve (38% dessas, incorretas segundo Pacheco
responder por algumas amostras suas & Rajo (1993)). Tal ttulo foi aproveitado
doadas quela instituio (p.ex.: apenas na dcada de 1970, quando
Eupetomena macroura simoni e Nogueira-Neto (1973) inseriu-o em sua
Chrysolampis mosquitus, de Fortaleza, bibliografia consultada (Pacheco 1995b) e,
ofertados em dezembro de 1916) (Pinto em seguida, serviu como base importante
1938: 255, 276). verdade que, muito da compilao elaborada por Dekeyser
antes, o Grande Naturalista Cearense, (1979), Pacheco & Whitney (1995) e Schulz
parafraseando Nomura, havia publicado sua Neto (1995), para as aves paraibanas. Suas
relao de aves representadas em seu observaes zoolgicas e botnicas se
museu particular (Rocha 1908, 1911). deram, sobretudo, nos municpios
Entretanto, tal ttulo teve impacto quase nulo sertanejos de Alagoa Grande e Soledade,
na ornitologia e est hoje entre as mais raras alm das localidades litorneas de Gramame
publicaes de zoologia do Nordeste. e Cabo Branco. Entre 1926 e 1951, Zenaide

222

cap13.pmd 222 9/12/2003, 14:29


foi proprietro da Usina Tanques, em frustados. A quarta, e derradeira,
Alagoa Grande, tantas vezes mencionada expedio teve como palco o estado do
em seu livro como palco de suas Cear, onde apesar da grande estiagem,
exploraes (Pacheco & Rajo 1995). os tcnicos conseguiram obter uma
Em 1957-58 foram empreendidas, representativa coleo de aves. Os pontos
pelo Departamento de Zoologia, da explorados foram a bem conhecida Serra
Secretaria de Agricultura de So Paulo, de Baturit, entre 16 e 29 de julho, seguida
quatro produtivas expedies no sentido de por Audinho, na boca do serto, na
melhor conhecer a avifauna do Nordeste primeira quinzena de agosto, Itapipoca, de
brasileiro. Mais uma vez capitaneadas por 17 a 25 de agosto e, por fim, o lugarejo de
Olivrio Pinto (embora j estivesse Mosquito, perto de Icara, na orla martima,
oficialmente aposentado desde 1956) junto a grandes extenses de mangue,
(Nomura 1984), sob os auspcios do entre 26 de agosto e 8 de setembro de
Departamento de Zoologia, Conselho 1958. Dentre as subespcies descritas por
Nacional de Pesquisas e Los Angeles Pinto & Camargo (1961), duas tm
County Museum, as expedies alcan- conexo com a Caatinga: Reinarda
aram importantes resultados, divulgados squamata orientalis e Picumnus limae
em conjunto por Pinto & Camargo (1961). saturatus (= Picumnus fulvescens,
Entre fins de maro e meados de abril de descrito apenas alguns meses antes por
1957, a equipe composta por Camargo Stager (1961)). Uma outra forma vlida
Andrade (chefe) e Emlio Dente descrita a partir de material desta ltima
(taxidermista) retornou aos arredores de expedio restrita ao enclave florestal
Quebrngulo, AL, onde buscava, atravs montanhoso da Serra de Baturit,
de explorao mais direcionada, Selenidera maculirostris baturitensis Pinto
suplementar os resultados obtidos na & Camargo (1961).
expedio anterior. Em seguida, como A resenha proposta por este trabalho
parte da segunda etapa, os tcnicos fecha exatamente com estas iniciativas
rumaram para o interior da Paraba, onde projetadas por Olivrio Pinto, marco final
nos arredores de Curema, no longe de do ciclo maior das colees ornitolgicas
Pianc, as coletas se estenderam de abril no semi-rido nordestino, iniciado por
a junho e, posteriormente, exploraram o Otmar Reiser, em 1903. Lana-se aqui o
litoral do mesmo Estado. As colees de desafio de melhor depurar as cir-
aves reunidas naquela oportunidade cunstncias e contextos das vrias
representaram as primeiras da Paraba a iniciativas de pesquisa ornitolgica
serem integradas s colees do Depar- mencionadas, bem como o desafio de
tamento de Zoologia. ampliar a abrangncia histrica desse
A terceira expedio da srie se deu processo at os dias de hoje.
entre 8 de maro e 4 de maio de 1958, no Neste sentido, em termos mais
noroeste da Bahia, em exploraes amplos, preciso que seja fomentado o
dirigidas nas localidades de Buritirama, inventrio generalizado das colees
Santa Rita de Cssia (hoje Ibipetuba), ornitolgicas realizadas no Brasil e
Maracuj e Barra, resultando numa depositadas nas instituies nacionais e
amostragem de 143 espcies. Essa regio estrangeiras, tal qual aquele executado para
j havia sido explorada ornitologicamente as colees de aves venezuelanas,
pela Expedio Austraca de 1903 e, em existentes nos muitos museus europeus e
parte, por E. Garbe em 1908 e 1913. Pinto norte-americanos, h mais de cinqenta
& Camargo (1961: 194) declararam que a anos. Muitas colees de aves feitas no
motivao principal dessa etapa era Brasil, algumas delas representativas, so
verificar a possvel existncia das araras ainda muito mal conhecidas em seus
Cyanopsitta spixii e Anodorhynchus leari. resultados. A ornitologia brasileira precisa
Ambos os objetivos se viram, porm redescobrir o Serto e todo o restante.

223

cap13.pmd 223 9/12/2003, 14:29


OS LTIMOS QUARENTA ANOS Machado & Kawall (1975) discutem a
relao taxnomica entre Aratinga
jandaya e A. soltitialis.
O permanente acmulo Aguirre (1975) contm a terceira
de informaes regionais contribuio acerca dos hbitos
A seguir esto listadas as fontes alimentares da avoante, Zenaida
publicadas nas ltimas quatro dcadas, em auriculata, no mbito do Nordeste.
ordem cronolgica, que diretamente Aguirre (1976) inclui texto elaborado a
trataram da ornitologia da Caatinga, com partir da consolidao dos escritos
insero de alguns ttulos que, indi- parciais do autor (Aguirre 1964, 1972,
retamente, influenciaram o conhecimento 1973, 1974, 1975) acerca dos costumes
da avifauna desse bioma: e extermnio da avoante, Zenaida
Menezes (1960) relata sete casos de auriculata, no Nordeste.
ingesto de aves aquticas pelo pirarucu, Coelho (1977) relata a ocorrncia de
em audes do Cear e Paraba entre os Ortalis guttata em ambiente caverncola,
anos de 1947 e 1950. a partir de registro procedido em 27 de
Aguirre (1964) apresenta a histria maro de 1970, no municpio de Buque,
natural da avoante, Zenaida auriculata, interior de Pernambuco.
no mbito do Nordeste, com relatos das Coelho (1978) apresenta uma lista de
observaes biolgicas e comentrios 273 espcies registradas em
sobre os sistemas de captura e Pernambuco, das quais apenas 39 no
explorao comercial. foram colecionadas. Algumas poucas
espcies obtidas nos estados vizinhos
Sick (1969) discute o problema das aves
(Bahia, Cear, Paraba e Rio Grande do
ameaadas de extino no Brasil,
Norte) foram relacionadas.
relacionando causas e recomendando
medidas. Fornece uma lista de 46 Pinto (1978) compreende a edio
espcies consideradas ameaadas em atualizada do primeiro volume do
nvel nacional, das quais Anodorhynchus catlogo das aves do Brasil por Pinto
leari e Cyanopsitta spixii, so (1938), sem a relao dos exemplares
diretamente relacionadas com a do Museu de Zoologia da USP.
Caatinga. Dekeyser (1979) compila as aves da
Sick (1971) relata as expanses geogr- Paraba, a partir de Zenaide (1954) e
ficas do pardal, Passer domesticus no Pinto & Camargo (1961), correlacio-
Brasil. Faz menes de sua ocorrncia nando-as e incluindo a tentativa de
no Maranho, Piau, Cear e Per- identificao de vrias das espcies
nambuco. mencionadas na primeira fonte.
Aguirre (1972) relata a nidificao da Coimbra-Filho & Maia (1979) listam cerca
avoante, Zenaida auriculata, no mbito de 85 espcies ocorrentes no Parque
do Nordeste. Nacional de Sete Cidades, derivadas de
constatao direta dos autores ou de
Sick (1972) inclui a republicao do texto testemunho de moradores mais antigos.
constante em Sick (1969). Algumas espcies desaparecidas, mas
Aguirre (1973) contm a primeira recordadas por moradores mais antigos
contribuio acerca dos hbitos foram includas. Predomina na rea do
alimentares da avoante, Zenaida Parque a fitofisionomia do cerrado com
auriculata, no mbito do Nordeste. interferncia de outros ecossistemas,
Aguirre (1974) contm a segunda sobretudo da Caatinga.
contribuio acerca dos hbitos Sick (1979a) destaca, no primeiro de
alimentares da avoante, Zenaida uma srie de artigos, a descoberta da
auriculata, no mbito do Nordeste. ptria de Anodorhynchus leari.

224

cap13.pmd 224 9/12/2003, 14:29


Sick (1979b) divulga notas biolgicas ou de campo efetuado em julho de 1982.
de distribuio de 20 espcies, incluindo Sick (1985) apresenta, em sua obra
a ocorrncia de Caprimulgus lon- maior, diversas informaes inditas,
girostris, no Raso da Catarina, em rea sobretudo biolgicas, acerca da avifauna
de Caatinga. da Caatinga.
Sick (1979c) aborda a migrao das aves Yamashita & Coelho (1985) assinalam a
no Brasil, conferindo algum destaque ao
existncia de Propyrrhura maracana e
fenmeno singular de migrao das
Pyrrhura anaca na Reserva Biolgica de
avoantes no Nordeste.
Serra Negra.
Sick & Teixeira (1979) tratam das
Yamashita & Antas (1985) discutem as
espcies de aves ameaadas do Brasil,
relaes taxonmicas entre Aratinga
abordando os fatores da extino.
jandaya e Aratinga auricapilla.
Acompanha uma lista comentadas de 50
txons considerados ameaados de Yamashita (1985) relaciona dados
extino, incluindo Anodorhynchus leari comportamentais de Anodorhynchus
e Cyanopsitta spixii, diretamente leari, endmica do nordeste da Bahia,
relacionados com a caatinga. partir de observaes procedidas em
Sick et al. (1979) relatam a descoberta julho de 1983.
no campo de Anodorhynchus leari. Azevedo Jr. (1986) relata a existncia de
Segundo relato da srie. ninhal de Zenaida auriculata em cultura
Oniki (1980) fornece dados de biomassa, de sorgo, na regio de Cruz de Malta,
tempetura cloacal e estgio de muda, a serto pernambucano.
partir de capturas realizadas, dentre Nascimento & Serrano (1986) divulgam
outras localidades, nos arredores de os resultados parciais do levantamento
Januria, MG. da avifauna procedido na regio do
Sick & Teixeira (1980) divulgam, no Serid, onde haviam sido identificadas,
terceiro relato da srie, a descoberta da at aquela ocasio, 56 espcies.
ptria de Anodorhynchus leari. Teixeira et al. (1986) divulgam extenses
Sick (1981b) discute a conservao da de distribuio para aves no Nordeste,
araras azuis, sobretudo de num total de 21 casos, apresentando
Anodorhynchus leari. registros, sobretudo da Mata Atlntica de
Miranda e Miranda (1982) mencionam Alagoas, com um caso no serto
um total de oito espcies no presente paraibano, referente a Neocrex
estudo, no qual os autores, sendo erythrops.
herpetlogos, apenas tentativamente Andrade et al. (1987) relatam o reen-
tratam da avifauna. contro de Xiphocolaptes [falcirostris]
Bucher (1982) discute e analisa a forma franciscanus, em 1985, no norte de
de reproduo da populao nordestina Minas Gerais.
de Zenaida auriculata. Sick et al. (1987) relata a redescoberta de
Antas (1983a) relata a nidificao de Anodorhynchus leari e tambm apresenta
Columbina minuta no solo, em Pedro uma lista completa das espcies
Avelino (RN). registradas pelos autores na regio do Raso
Rigueira et al. (1983) divulgam o registro da Catarina, nordeste da Bahia. Alguns
de 106 espcies em Caatinga do Moura, exemplares foram taxidermizados e
no serto baiano, derivado de inventrio incorporados a coleo seriada do Museu
procedido em julho de 1982. Nacional do Rio de Janeiro.
Lopes et al. (1983) assinalam o registro Yamashita (1987) divulga observaes
de 95 espcies na localidade de Brejes, biolgicas de Anodorhynchus leari,
distrito de Morro do Chapu, no noroeste espcie endmica e ameaada da
da Bahia, como resultado do trabalho Caatinga.

225

cap13.pmd 225 9/12/2003, 14:29


Coelho (1987) apresenta uma lista de de Xiphocolaptes [falcirostris] fran-
aves observadas na Reserva Biolgica ciscanus, em 1985, no norte de Minas
de Serra Negra, resultante de 14 viagens Gerais, antecipado por Andrade et al.
mensais area, entre novembro de (1987).
1974 e janeiro de 1976. Para cada Teixeira et al. (1988) apresenta, em sua
espcie indicado o ambiente terceira contribuio, nos moldes dos
(caatinga, mosaico ou floresta) na qual dois relatos anteriores (Teixeira et al.
foi encontrada. 1986, 1987), informaes sobre a
Paiva (1987) relaciona a distribuio e distribuio de 16 espcies, das quais
abundncia de algumas aves do estado apenas Geranoaetus melanoleucus e
do Cear, pertencentes s ordens de Cranioleuca semicinerea interessam a
Tinamiformes a Columbiformes, em presente compilao.
uma tentativa de correlao entre as Olmos & Souza (1988b) registram
denominaes cientficas e os nomes Ixobrychus involucris para o Parque
vulgares. Nacional da Serra da Capivara, Piau.
Antas (1987a) divulga, com mais Teixeira (1989a) assinala Xenopsaris
detalhes, os dados acerca da reproduo albinucha para Delmiro Gouveia,
no solo de Columbina minuta em Pedro Alagoas, e tece comentrios acerca da
Avelino, RN, antecipada em Antas plumagem imatura da espcie.
(1983a).
Teixeira (1989b) apresenta dados
Antas (1987b) relaciona a reproduo de biolgicos de Megaxenops parnaguae,
Zenaida auriculata na rea da Caatinga provenientes de observaes efetuadas
com os diferentes substratos, consoli- na Chapada do Araripe, Cear.
dando a informao prvia presente em
Azevedo Jr. (1989) apresenta dados
Antas (1983b).
relativos a um censo de ninhos,
Teixeira et al. (1987) apresenta, nos verificao de substratos e poca de
moldes do relato anterior (Teixeira et al. reproduo de Pseudoseisura cristata,
1986), 18 casos, sendo que apenas os no trecho de caatinga entre Remanso e
do Buteo albonotatus e Passer Cura, Bahia.
domesticus interessam a essa com-
Teixeira & Luigi (1989) discutem a
pilao.
distribuio, taxonomia, hbitat, com-
Olmos & Souza (1988a) antecipam portamento, vocalizao e reproduo
dados relevantes do levantamento de Cranioleuca semicinerea, apre-
realizado no Parque Nacional da Serra sentados a partir de observaes
da Capivara, Piau, divulgado poste- desenvolvidas em Quebrngulo, Ala-
riormente na ntegra (Olmos 1993). goas, durante os meses de fevereiro-
Azevedo Jr. (1988) relaciona os projetos maro de 1987.
de anilhamento efetuados ou em Azevedo Jr. & Carvalho (1989) relatam o
andamento no mbito do Nordeste, anilhamento de 120 indivduos jovens de
destacando aqueles voltados para o Casmerodius albus em ninhal localizado
estudo dos padres de movimentao na margem baiana do Lago de Itaparica,
de Zenaida auriculata. municpio de Nova Rodelas, em
Sick et al. (1988) apresentam os setembro de 1988.
resultados preliminares do anilhamento Sales Jr. (1989) apresenta dados
de Streptoprocne biscutata empreen- preliminares sobre movimentao
dido na furna do Bico da Arara, Fazenda migratria de Sporophila lineola no
Ing, municpio de Acari. estado do Cear.
Andrade et al. (1988) relatam, com mais Silva (1989) apresenta, na lista
detalhes e com ilustraes, o reencontro sistemtica contida no apndice dessa

226

cap13.pmd 226 9/12/2003, 14:29


dissertao, referncias a exemplares realizado (visual, auditivo, captura em
coletados pelo autor e equipe em redes) entre julho de 1985 e julho de
Itacarambi, norte de Minas. 1990, incluindo variadas fisionomias
Teixeira et al. (1989) apresenta, na quarta vegetais. Possuem interesse especfico
contribuio da srie, novas informaes para esta compilao as aves da caatinga
sobre a distribuio de 18 espcies de encontradas nas localidades de Januria,
aves nordestinas. Quatro delas, Aratinga Itacarambi, Montalvnia, Manga,
acuticaudata, Megaxenops parnaguae, Janaba, Mirabela, So Francisco, So
Xenopsaris albinucha e Knipolegus Romo e Pirapora.
nigerrimus, de interesse para o presente Schluter & Repasky (1991) apresentam
trabalho. um estudo quantitativo correlacionando
Marini & Cavalcanti (1990) relatam a abundncia de sementes e Finches em
padres de distribuio e possveis rotas reas ridas e semi-ridas no Qunia,
migratrias de Elaenia albiceps Estados Unidos, Brasil e Argentina. As
chilensis e Elaenia chiriquensis duas localidades brasileiras includas no
albivertex na Amrica do Sul. Alguns trabalho foram uma prxima de Floresta
pontos da Caatinga esto inseridos na e outra perto de Oroc, distantes 100km
discusso. uma da outra, ambas no interior de
Pernambuco.
Azevedo Jr. & Antas (1990a) apresentam
dados de alimentao de Zenaida Willis & Oniki (1991) apresentam o
auriculata a partir de coletas efetuadas resultado de inventrios durante oito dias
em Remanso, Bahia, e Caic, Rio em trs locais diferentes nas imediaes
Grande do Norte. de Januria, norte de Minas Gerais,
juntamente com outros nove pontos
Azevedo Jr. & Antas (1990b) divulgam
percorridos no estado de Minas Gerais.
novos dados da reproduo de Zenaida
auriculata a partir de trabalhos de Silva (1991) apresenta uma reviso
campo desenvolvidos em seis estados sistemtica e biogeogrfica de Nystalus
nordestinos. maculatus.
Azevedo Jr. & Antas (1990c) apresentam Teixeira et al. (1991) divulgam dados
tcnicas de captura e anilhamento de comportamentais de Megaxenops
Zenaida auriculata no mbito dos parnaguae, dentre outras espcies.
trabalhos desenvolvidos no Nordeste. Olmos (1992) discute aspectos
Studer & Vielliard (1990) descrevem o conservacionistas do Parque Nacional da
ninho de Furnarius figulus encontrado Serra da Capivara, incluindo elementos
em Quebrngulo, Alagoas. da fauna e flora regionais.
Brandt & Machado (1990) apresentam Teixeira (1992b) trata de aspectos
o comportamento alimentar de biolgicos e taxonmicos de Gya-
Anodorhynchus leari, espcie endmica lophylax hellmayri, espcie endmica
da Caatinga, ameaada de extino. da Caatinga.
Sick (1991) descreve a subspcie Sick (1993) a edio americana,
Streptoprocne biscutata seridoensis, traduzida por William Belton, de sua obra
proveniente de Acari, RN, serto do (Sick 1985), ampliada e revista pelo
Serid. prprio, o qual havia falecido em maro
Juniper & Yamashita (1991) apresentam de 1991.
informaes sobre a conservao da Teixeira et al. (1993) divulga, na quinta
altamente ameaada Cyanopsitta spixii. contribuio da srie iniciada em Teixeira
Mattos et al. (1991) apresentam a lista et al. (1986), novas ocorrncias para 24
de aves para 16 localidades do noroeste espcies. Destas, dez so de interesse
de Minas Gerais, a partir de levantamento dessa compilao.

227

cap13.pmd 227 9/12/2003, 14:29


Olmos (1993) lista 208 espcies para o Pacheco & Whitney (1995) fornecem
Parque Nacional da Serra da Capivara, dados sobre extenso de distribuio de
atribuindo status de ocorrncia, hbitat 17 espcies do nordeste, duas das quais
e nvel de sociabilidade para cada uma. relacionadas com ocorrncias no
a mais representativa das fontes mbito do bioma Caatinga.
publicadas para a avifauna dos sertes Schulz Neto (1995) apresenta uma lista
piauienses desde o trabalho de Reiser compilatria das aves da Paraba,
(1910, 1925). Os trabalhos de levan- baseada em bibliografia pertinente, com
tamento foram procedidos pelo prprio incluso de alguns informaes
autor em dezembro de 1986, julho de inditas. Para cada espcie dada uma
1987, julho e dezembro de 1989, e de distribuio especfica em relao as
maro a maio e julho de 1991, utilizando- onze regies fisiogrficas do estado. As
se de tcnicas de observao, gravaes regies 4-11, compreendendo o agreste
de udio e redes de neblina. e os sertes so de interesse direto
Teixeira & Luigi (1993) apresentam dessa compilao.
dados de taxonomia, distribuio, Farias et al. (1995) divulgam a lista
hbitat, comportamento, vocalizao e preliminar de aves de Pernambuco.
reproduo de Poecilurus scutatus, a Entretanto, como no indica as regies
partir de observaes desenvolvidas nos e os hbitats onde as espcies foram
estados de Alagoas, Cear e Minas registradas, a lista de pouco proveito
Gerais. para a compilao pretendida. As
Nascimento et al. (1993) tratam espcies derivadas de observaes dos
especificamente da avifauna do lago autores seriam de grande interesse.
artificial de Sobradinho, mdio rio So Souto & Hazin (1995) apresentam uma
Francisco, antecipando relevncias e tabela com 338 espcies de aves (sem
nmero parcial (87) de espcies meno nominal das mesmas)
encontradas. distribudas, atravs de sub-totais, pelas
Almeida & Teixeira (1993) apresentam 57 famlias e 19 ordens admitidas como
dados preliminares acerca do gnero ocorrentes na Caatinga, com vistas a
Picumnus no mbito do Nordeste uma avaliao da diversidade do bioma.
extremo do Brasil. Rpteis e mamferos so, de forma
similar, avaliados.
Studer & Teixeira (1993) divulgam
dados reprodutivos e ecolgicos de Souza (1995) divulga a lista de aves do
Aegolius harrisii provenientes do estado da Bahia, nova edio, com
Nordeste. indicao da rea de distribuio a partir
da literatura e de observaes do autor
Whitney & Pacheco (1994) apresentam
e de colaboradores.
dados de comportamento (especial-
mente forrageamento), vocalizaes e Whitney et al. (1995) tratam da
interrelaes de duas espcies quase taxonomia de Hylopezus nattereri,
endmicas da Caatinga do Nordeste, espcie endmica da Caatinga,
Megaxenops parnaguae e Gyalo- fornecendo dados biolgicos e
phylax hellmayri. distribucionais.
Lencioni-Neto (1994) descreve Lencioni-Neto (1996) descreve uma
Chordeiles vielliardi, espcie de subespcie privativa do interior da
bacurau privativa das vrzeas do rio So Bahia, Knipolegus nigerrimus hoeflingi.
Francisco. Uma apresentao de novos Nascimento (1996a) lista 155 espcies
registros e das relaes de parentesco de aves registradas para a Floresta
do presente txon com Nyctiprogne Nacional do Araripe, Cear, decorrentes
como alocao genrica est em curso de levantamento realizado entre maio
(Whitney et al., no prelo). de 1994 e junho de 1995.

228

cap13.pmd 228 9/12/2003, 14:29


Nascimento & Schulz Neto (1996) listam Souza (1999) apresenta novas
141 espcies de aves registradas para a ocorrncias para a Bahia, incluindo a
Floresta Nacional do Araripe, Cear, regio da Caatinga, especialmente
decorrentes de levantamento realizado derivadas de observao de terceiros,
durante o ano 1995, sobretudo. que visam subsidiar os registros
Vielliard (1996) apresenta comentrios inseridos na nova edio da Lista da
de natureza biogeogrfica, incluindo Bahia (Souza 1995).
relaes de afinidade com outros Neves et al. (1999) apresentam uma
biomas, para a avifauna do Nordeste lista de 146 espcies observadas e/ou
brasileiro. capturadas em rede para a Fazenda
Sick (1997) a edio revista e Tamandu, municpio de Santa
ampliada de sua Ornitologia Brasileira, Terezinha, serto paraibano de Piranhas.
com inmeras passagens de interesse Fiuza (1999) divulga o contedo da
para o conhecimento da avifauna da tese original da autora, que versa sobre
Caatinga. a avifauna da Caatinga do estado da
Raposo (1997) descreve a espcie Bahia, incluindo a compilao de
Arremon franciscanus, privativa das dados publicados, acrescidos de notas
matas secas da poro meridional do de observao do editor Deodato
bioma Caatinga. Souza.

Naka (1997) descreve o ninho, ovos e Sousa (1999) apresenta dados


outros aspectos reprodutivos de reprodutivos e de alimentao de
Aratinga cactorum, espcie endmica Geranoaetus melanoleucus, coligidos
da Caatinga. na rea de Xing, estados do Sergipe e
Alagoas.
Silva & Oren (1997) descrevem as
variaes de plumagem e aspectos Nascimento (2000) disponiliza o
conservacionistas atinentes a Xipho- inventrio de duas UCs do bioma, a
colaptes falcirostris, espcie endmica Estao Ecolgica de Aiuaba, no Cear,
do bioma Caatinga. e da Estao Ecolgica do Serid, no
oeste do Rio Grande do Norte. So
Olmos (1997) discute o status das seis
listadas 154 espcies para a primeira e
espcies de psitacdeos registradas para
116 para a segunda. O inventrio
o Parque Nacional da Serra da Capivara,
empreendido em rea de Caatinga do
Ara chloroptera, Ara maracana,
Rio Grande do Norte se reveste de
Aratinga leucophthalmus, Aratinga
relevncia em vista da escassez de
cactorum, Forpus xanthopterygius e
dados especficos publicados para este
Amazona aestiva, abordando, adicio-
Estado.
nalmente, hbitos reprodutivos e de
forrageamento. Cita, ainda, o registro de
Fontes adicionais que trataram, nos
Cyanopsitta spixii, a partir de relatos de
ltimos seis anos, da avifauna de
terceiros.
localidades da Caatinga (ou simplesmente,
Parrini et al. (1999) listam 359 espcies, implicaram-na) e de espcies endmicas
como resultado de sete visitas ou ameaadas desse bioma foram as
realizadas, entre 1990-1996, na regio seguintes: Da-R (1996), Griffiths & Tiwari
da Chapada Diamantina, Bahia. Vrias (1995), Leite et al. (1997), Lima (1999),
espcies foram registradas em ambiente Munn (1995), Nascimento (1996b), Pereira
de caatinga ou transicional entre (1995), Pineschi (1994/1995), Raw
caatinga e os ambientes encontrados (1996), Reynolds (1995), Silva
nessa regio (campos rupestres, (1995), Straube (1995), Studer & Teixeira
cerrado e mata estacional), alm de (1994), Vasconcelos & Figueiredo (1996),
ambientes aquticos ou antropizados. Whitney (1996).

229

cap13.pmd 229 9/12/2003, 14:29


REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS

AGUIRRE, A.C. 1936. A pesca e a caa no alto So ANTAS, P.T.Z. 1987a. A nidificao no cho da rolinha-
Francisco. Ministrio da Agricultura, Diviso de roxa-mirim, Columbina minuta, em Pedro Avelino,
Caa e Pesca. Rio de Janeiro, RJ. Rio Grande do Norte. Revista Brasileira de
AGUIRRE, A.C. 1964. As avoantes do Nordeste. Servio Zoologia 3(7): 465-466.
de Informao Agrcola, Ministrio da Agricultura, ANTAS, P.T.Z. 1987b. A nidificao da avoante, Zenaida
Rio de Janeiro, RJ. (Estudos Tcnicos n 24). auriculata, no nordeste do Brasil, relacionada com
AGUIRRE, A.C. 1972. Nidificao da Zenaida auriculata o substrato fornecido pela vegetao. Revista
(Des Murs). Brasil Florestal 3(12): 14-18. Brasileira de Zoologia 3(7): 467-470.

AGUIRRE, A.C. 1973. Contribuio para o estudo do AZEVEDO, A.C.A. 1997. [1990] Dicionrio de nomes,
contedo gstrico da Zenaida auriculata (Des termos e conceitos histricos. 2. ed. Nova Fronteira,
Murs). Brasil Florestal 4(16): 71-75. Rio de Janeiro, RJ.

AGUIRRE, A.C. 1974. Contribuio para o estudo do AZEVEDO JR., S.M. 1986. Arriba em rea de sorgo no
contedo gstrico da Zenaida auriculata (Des serto de Cruz de Malta Pernambuco. p. 192 In:
Murs). Brasil Florestal 5(18): 61-67. Resumos XIII Congresso Brasileiro de Zoologia.
Universidade Federal de Mato Grosso, Cuiab, MT.
AGUIRRE, A.C. 1975. Contribuio para o estudo do
contedo gstrico da Zenaida auriculata (Des AZEVEDO JR ., S.M. 1988. Anilhamento de aves no
Murs). Brasil Florestal 6(24): 59-68. nordeste do Brasil. p. 43-48 In: Anais III Encontro
Nacional de Anilhadores (SANDER , M., coord.).
A GUIRRE , A.C. 1976. Distribuio, costumes e Universidade do Vale do Rio dos Sinos, So
extermnio da avoante do nordeste, Zenaida Leopoldo, RS.
auriculata noronha Chubb. Academia Brasileira de
Cincias, Rio de Janeiro, RJ. A ZEVEDO J R . 1989. Notas sobre a biologia do
Pseudoseisura cristata, casaca-de-couro (Aves), em
ALBERTIN, P.J. 1985. Arte e Cincia no Brasil Holands. reas de caatinga. p. 139 In: Resumos XVI
Theatri Rerum Naturalium Brasiliae: um estudo dos Congresso Brasileiro de Zoologia (CHRISTOFFERSEN,
desenhos. Revista Brasileira de Zoologia 3(5): 249- M.L. & D.S. AMORIM, ed.). Sociedade Brasileira de
326.
Zoologia e Departamento de Sistemtica e Ecologia
ALBUQUERQUE, J.L.B. 1985. Notes on distribution of some UFPB, Joo Pessoa, PB.
Brazilian raptors. Bull. Brit. Orn. Cl. 105(3): 82-84. AZEVEDO JR. & P.T.Z. ANTAS. 1990a. Novas informaes
ALMEIDA, A.C.C. & D.M. TEIXEIRA. 1993. Notas sobre sobre a alimentao da Zenaida auriculata no
algumas espcies do gnero Picumnus no nordeste Nordeste do Brasil. p. 59-64 In: Anais IV Encontro
extremo do Brasil (Aves, Picidae). p. 41 In: Resumos Nacional de Anilhadores (S.M. Azevedo Jr., ed.).
III Congresso Brasileiro de Ornitologia. Universidade Universidade Federal Rural de Pernambuco, Recife,
Catlica de Pelotas, Pelotas, RS. PE.
ALVARENGA, H.M.F. 1990. Novos registros e expanses AZEVEDO JR. & P.T.Z. ANTAS. 1990b. Observaes sobre a
geogrficas de aves no leste do estado de So reproduo da Zenaida auriculata no Nordeste do
Paulo. Ararajuba 1: 115-117. Brasil. p. 65-72 In: Anais IV Encontro Nacional de
ANDRADE, M.A., M.V. FREITAS & G.T. MATTOS. 1987. Notas Anilhadores (AZEVEDO JR., S.M., ed.). Universidade
sobre o reencontro de Xiphocolaptes franciscanus Federal Rural de Pernambuco, Recife, PE.
Snethlage, 1927 (Aves, Dendrocolaptidae): AZEVEDO JR. & P.T.Z. ANTAS. 1990c. Tcnicas de captura
distribuio e status atual. p. 150 In: Resumos XIV para o anilhamento de Zenaida auriculata noronha.
Congresso Brasileiro de Zoologia. Universidade p. 78-84 In: Anais IV Encontro Nacional de
Federal de Juiz de Fora, Juiz de Fora, MG. Anilhadores (AZEVEDO JR., S.M., ed.). Universidade
ANDRADE, M.A., M.V. FREITAS & G.T. MATTOS. 1988. O Federal Rural de Pernambuco, Recife, PE.
arapau-do-So-Francisco 60 anos depois. Cincia AZEVEDO JR. & R.M. CARVALHO. 1989. Anilhamento da
Hoje 8(44): 78-79. gara-real, Casmerodius albus, no nordeste. p. 24
ANDRADE -LIMA, D. 1982. The caatingas dominium. In: Resumos V Encontro Nacional de Anilhadores.
Revista Brasileira de Botnica 4: 149-153. Universidade de Braslia, Braslia, DF.
ANTAS, P.T.Z. 1983a. Nidificao da rolinha-mirim BAIRD, S.F. 1866. Review of American birds in the
Columbina minuta no cho na regio de Pedro museum of the Smithsonian Institution. Part I.
Avelino RN. p. 343 In: Resumos X Congresso Smithsonian Institution, Washington, D.C. [Sheet,
Brasileiro de Zoologia. Universidade Federal de May 1866].
Minas Gerais, Belo Horizonte, MG. BELTON, W. 1984. Birds of Rio Grande do Sul, Brazil.
ANTAS, P.T.Z. 1983b. A nidificao da avoante Zenaida Part I. Rheidae through Furnariidae. Bull. Amer.
auriculata no nordeste, relacionada com o Mus. Nat. Hist. 178(4): 369-636.
substrato fornecido pela vegetao. p. 350. In: BERLA, H.F. 1946. Lista das aves colecionadas em
Resumos X Congresso Brasileiro de Zoologia. Pernambuco, com descrio de uma subespcie
Universidade Federal de Minas Gerais, Belo n., de um altipo f. e notas de campo. Bol. Mus.
Horizonte, MG. Nac., Zool. 65: 1-35.

230

cap13.pmd 230 9/12/2003, 14:30


BERLIOZ, J. 1959. Le dveloppement de lornithologie COELHO, A.G.M. 1987. Aves da Reserva Biolgica de Serra
et lindustrie plumassire. LOiseau 29: 261-277. Negra (Floresta PE): Lista Preliminar. Universidade
BOCK, W. J. 1994. History and nomenclature of avian Federal de Pernambuco (Publ. Avuls. 2: 1-8).
family-group names. Bull. Amer. Mus. Nat. Hist. COIMBRA-FILHO, A.F. & I.G. CMARA. 1996. Os limites
222: 1-281. originais do Bioma Mata Atlntica na regio
BOESEMAN, M. 1994. A hidden early source of information Nordeste do Brasil. Fundao Brasileira para a
on north-eastern Brazilian zoology. Zool. Med. Conservao da Natureza, Rio de Janeiro, RJ.
Leiden 68(12): 113-125. COIMBRA-FILHO, A.F. & A.A. MAIA. 1979. Preliminares
BOKERMANN, W.C.A. 1957. Atualizao od itinerrio da acerca da situao da fauna no Parque Nacional
viagem do Prncipe de Wied ao Brasil (1815-1817). de Setes Cidades, Estado do Piau (Relatrio). Bol.
Arq. Zool. S. Paulo 10(3): 209-251. FBCN, Rio de Janeiro 14: 42-61.
COLLAR, N.J., L.P. GONZAGA, N. KRABBE, A. MADROO NIETO,
BONAPARTE, C.L.J.L. 1856. Conspectum Psittacorum.
L.G. NARANJO, T.A. PARKER III & D.C. WEGE. 1992
Naumannia (Organ of Deutsche Ornithologische
Threatened Birds of the Americas. International
Gessellschaft) 6, Beilage n. 1.
Council for Bird Preservation, Cambridge, U.K.
BRAGA, R. 1962. Histria da Comisso Cientfica de
CORY, C.B. 1915a. Descriptions of new birds from South
Explorao. Imprensa Universitria do Cear,
America and adjacent islands. Field Mus. Nat. Hist.
Fortaleza, CE.
Ornith. Ser. 1(8): 293-302.
BRANDT, A. & R.B. MACHADO. 1990. rea de alimentao
CORY, C.B. 1915b. Notes on South American birds, with
e comportamento alimentar de Anodorhynchus
descriptions of new subespecies. Field Mus. Nat.
leari. Ararajuba 1: 57-63.
Hist. Ornith. Ser. 1(9): 303-335.
BRANDO, A.F. 1968. [1618] Dilogos das grandezas
CORY, C.B. 1916. Descriptions of apparently new South
do Brasil. Aditamento e notas de Rodolfo Garcia.
American birds, with notes on some little known
Tecnoprint Grfica, Rio de Janeiro, RJ.
species. Field Mus. Nat. Hist. Ornith. Ser. 1: 337-
BUCHER, E.H. 1982. Colonial breeding of the Eared Dove 346.
(Zenaida auriculata) in Northeastern Brazil.
CORY, C.B. 1917. Notes on little known species of South
Biotropica 14(4): 255-261.
American birds, with descriptions of new
BURMEISTER, H. 1855-56. Systematische bersicht der subespecies. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser. 12(1):
Thiere Brasiliens, welche whrend einer Reise 1-7.
durch die Provinzen von Rio de Janeiro und Minas
CORY, C.B. 1918. Catalogue of Birds of the Americas.
Geraes gesammelt und beobachtet wurden. 2 v.
Part II, No. 1. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser. 12: 1-
G. Reimer, Berlin. 1418p.
315. (Publ. 197).
C AMARGO , H.F.A. 1962. Sobre a viagem de Emil
CORY, C.B. 1919a. Descriptions of new birds from South
Kaempfer ao Brasil. Pap. Avuls. Zool., S. Paulo
America. Auk 36: 88-89.
15(8): 79-80.
CORY, C.B. 1919b. New forms of South American birds
CARDIM, F. 1980 [1625] Tratados da terra e gente do
and proposed new subgenera. Auk 36: 273-276.
Brasil. Itatiaia, Belo Horizonte, MG e Editora da
Universidade de So Paulo, So Paulo, SP. (Coleo CORY, C.B. 1919c. Catalogue of Birds of the Americas.
Reconquista do Brasil, 2. sr. v.13). Part II, n. 2. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser. 12:316-
607. (Publ. 203).
C ARVALHO , A. 1918. Trs naturalistas (Langsdorff,
Swainson e Waterton). Revista do Museu Paulista CORY, C.B. 1920. Descriptions of a new species and
10: 875-903. subespecies of Tyrannidae. Auk 37: 108-109.
CORY, C.B. 1921. Description of a new species of
CARVALHO, J.C.M. 1969. Notas de viagem de um
Sittasomus from Northeastern Brazil. Auk 38: 113.
zologo regio das caatingas e reas limtrofes.
Imprensa Universitria do Cear, Fortaleza, CE. CORY, C.B. & C.E. HELLMAYR. 1924. Catalogue of Birds of
the Americas and the adjacent islands in Field
CASSIN, J. 1866. A study of the Icteridae. Proc. Acad.
Museum of Natural History. Part III. Field Mus. Nat.
Nat. Sci. Phila. (1866): 10-25.
Hist. Zool. Ser. 13: 1-369. (Publ. 223).
CASSIN, J. 1867. A third study of the Icteridae. Proc. Acad.
CORY, C.B. & C.E. HELLMAYR. 1925. Catalogue of Birds of
Nat. Sci. Phila. 19: 45-74.
the Americas and the adjacent islands in Field
CASCUDO, L.C. 1956. Geografia do Brasil Holands. Museum of Natural History. Part IV. Field Mus. Nat.
Livraria Jos Olympio, Rio de Janeiro, RJ. Hist. Zool. Ser. 13: 1-390. (Publ. 234).
CHAPMAN, F.M. 1926. Descriptions of new birds from CORY, C.B. & C.E. HELLMAYR. 1927. Catalogue of Birds of
Bolivia, Peru, Ecuador, and Brazil. Amer. Mus. Novit. the Americas and the adjacent islands in Field
231: 1-7. Museum of Natural History. Part V. Field Mus. Nat.
COELHO, A.G.M. 1977. Ocorrncia de Ortalis guttata Hist. Zool. Ser. 13: 1-517. (Publ. 242).
em cavernas naturais do Nordeste do Brasil (Aves, CUNHA, A.G. 1978. Dicionrio histrico das palavras
Galliformes, Cracidae). Notulae Biol., n.s., Recife portuguesas de origem tupi. Melhoramentos, So
3: 1. Paulo, SP.
COELHO, A.G.M. 1978. Lista de algumas espcies de CUNHA , A.G. 1982. Dicionrio etimolgico Nova
aves do Nordeste do Brasil. Notulae Biol., n.s., Fronteira da lngua portuguesa. Nova Fronteira, Rio
Recife 1: 1-7. de Janeiro, RJ.

231

cap13.pmd 231 9/12/2003, 14:30


C UNHA , O.R. 1989. Talento e atitude: Estudos GARCIA, R. 1922. Historia das exploraes scientificas.
biogrficos do Museu Emlio Goeldi, I. Museu p. 856-910 In: IHGB, Diccionario Historico,
Paraense Emlio Goeldi, Belm, PA. (Coleo Geographico e Ethnographico do Brasil.
Alexandre Rodrigues Ferreira). Imprensa Nacional, Rio de Janeiro, RJ.
CUNHA, O.R. 1991. O Naturalista Alexandre Rodrigues GOELDI, E.A. 1894-1900. As aves do Brasil. 2 v. Livraria
Ferreira: Uma anlise comparativa de sua viagem Clssica de Alves & Cia, Rio de Janeiro, RJ. 746pp.
filosfica (1783-1793) pela Amaznia e Mato GONZAGA, L.P. 1989. Catlogo dos tipos na coleo
Grosso com a de outros naturalistas posteriores. ornitolgica do Museu Nacional. I No
Museu Paraense Emlio Goeldi, Belm, PA. Passeriformes. Bol. Mus. Paraense E. Goeldi, sr.
DA-R, M. [A.] 1996. Reintroduo de um exemplar Zool. 5(1): 9-40.
fmea de ararainha-azul Cyanopsitta spixii G ONZAGA , L.P., J.F. P ACHECO , C. B AUER & G.D.A.
natureza. p. 118-123 In: Anais V Congresso C ASTIGLIONI . 1995. An avifaunal survey of the
Brasileiro de Ornitologia (VIELLIARD, J.M.E., M.L. DA vanishing montane Atlantic forest of southern Bahia,
SILVA & W.R. SILVA, ed.). Unicamp, Campinas, SP. Brazil. Bird Cons. Intern. 5(2/3): 279-290.
D EAN , W. 1996. A ferro e a fogo. A histria e a G OUNELLE , E. 1909. Contribution ltude de la
devastao da Mata Atlntica brasileira. distribution gographique des trochilids dans le
Traduo de Cid Knipel Moreira; reviso tcnica Brsil central et oriental. Ornis 13: 173-183.
de Jos Augusto Drummond. Companhia das GRANTSAU, R. 1988. Os beija-flores do Brasil. Expresso
Letras, So Paulo, SP. 484p. e Cultura, Rio de Janeiro, RJ.
DEIGNAN, H.G. 1961. Type specimens of birds in the GRIFFITHS, R. & B. TIWARI. 1995. Sex of the last Spixs
United States National Museum. Smithsonian Macaw. Nature 375: 454.
Inst., U.S. Nat. Mus., Bull. 221: 1-718. GUDGER, E.W. 1912. George Marcgrave, the first student
DEKEYSER, P.L. 1978. Avifauna aqucola continental do of American Natural History. Pop. Sci. Month. 113:
Brasil: Ensaio de identificao. Revista Nordestina 250-274.
de Biologia 1(2): 173-254. GUERREIRO, W., A.A. FREITAS & D. SOUZA. 1998. Registro
DEKEYSER, P.L. 1979. Une contribution mconnue de Pyrocephalus rubinus para o norte do estado
lornithologie de ltat de la Paraba. Revista da Bahia. p. 42 In: Resumos VII Congresso Brasileiro
Nordestina de Biologia 2(1/2): 127-145. de Ornitologia. Universidade do Estado do Rio de
Janeiro, Rio de Janeiro, RJ.
DICKERMAN, R.W. 1988. A review of the Least Nighthawk
HAFFER, J. 1974. Avian speciation in tropical South America,
Chordeiles pusillus. Bull. Brit. Orn. Cl. 108(3):
with a systematic survey of toucans (Ramphastidae)
120-125.
and jacamars (Galbulidae). Nuttall Ornithogical Club,
EMBRAPA. 1993. Zoneamento agroecolgico, regio Cambridge, Mass. 390p. (Publ. N 14).
Nordeste do Brasil: Diagnstico do Quadro
HEKSTRA, G.P. 1982. Description of twenty four new
Natural e agrossociecnomico. Mapa escala
subspecies of American Otus (Aves, Strigidae). Bull.
1:2.000.000. EMBRAPA - CPATSA, Petrolina, PE.
Zool. Mus. Univ. Amsterdam 9(7): 49-63.
FARBER, P.L. 1982. The emergence of ornithology as HELLMAYR, C.E. 1906. Revision der Spixschen typen
scientific discipline: 1760-1850. Dordrecht., D. brasilianischer Vgel. Abh. Ak. Wiss., Math.-Phys.
Reidel. (Studies in the history of modern Science Kl., Mnchen 22(1905): 561-726.
v. 12).
HELLMAYR, C.E. 1908. An account of the birds collected
FARIAS, G.B., M.T. BRITO & G.L. PACHECO. 1995. Lista by Mons. G. A. Bayer in the State of Goyaz, Brazil.
preliminar das aves do estado de Pernambuco. Novit. Zool. 15: 13-102.
Recife, PE. HELLMAYR, C.E. 1909a. Descriptions of three new species
FERRI, M.G. 1980. A vegetao brasileira. EDUSP, So and subspecies of South American birds. Bull. Brit.
Paulo. 157p. Orn. Cl. 23: 65-67.
FIUZA, A.C. 1999. A avifauna da caatinga do estado HELLMAYR, C.E. 1909b. Notes sur quelques oiseaux de
da Bahia: composio e distribuio. Texto e notas lAmerique tropicale. 1. Rev. Fran. Orn. 1: 98-101.
adicionais de Deodato Souza. Anor, Articulao HELLMAYR, C.E. 1917. Miscellania ornithologica II-V. Zwei
Nordestina de Ornitologia, Feira de Santana, BA. neue neotropische Tracheophonen. Verh. Orn.
Gesells. Bayern 13: 188-192.
FORBES, W.A. 1881. Eleven weeks in north-eastern
Brazil. Ibis 5(4): 312-362. HELLMAYR, C.E. 1929. A contribution to the ornithology
of Northeastern Brazil. Field Mus. Nat. Hist. Zool.
FORRESTER, B.C. 1993. Birding Brazil: A check-list and
Ser. 12(18): 235-500 (Publ. 255).
site guide. John Geddes, Irvine, Scotl.
HELLMAYR, C.E. 1934. Catalogue of Birds of the Americas
FRIEDMANN, H. 1942. Two little-known birds from eastern and the adjacent islands in Field Museum of Natural
Brazil. Auk 59: 316-317. History. Part VII. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser.
GANDAVO, P.M. 1980 [1576] Tratado da terra do Brasil: 13: 1-517. (Publ. 330).
Histria da Provncia de Santa Cruz. Itatiaia, Belo HELLMAYR, C.E. 1935. Catalogue of Birds of the Americas
Horizonte, MG e Editora da Universidade de So and the adjacent islands in Field Museum of Natural
Paulo, So Paulo, SP. (Coleo Reconquista do History. Part VIII. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser.
Brasil, 2. sr., v. 12). 13: 1-541. (Publ. 347).

232

cap13.pmd 232 9/12/2003, 14:30


HELLMAYR, C.E. 1936. Catalogue of Birds of the Americas LEITE, S. 1954-1960. Cartas dos primeiros jesutas do
and the adjacent islands in Field Museum of Natural Brasil. 4 v. (1538-1563). Monumenta Brasiliae, So
History. Part IX. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser. 13: Paulo e Roma.
1-458. (Publ. 365).
L ENCIONI -N ETO , F. 1994. Une nouvelle espce de
HELLMAYR, C.E. 1938. Catalogue of Birds of the Americas Chordeiles (Aves, Caprimulgidae) de Bahia (Brsil).
and the adjacent islands in Field Museum of Natural Alauda 62(4): 241-245.
History. Part XI. Field Mus. Nat. Hist. Zool. Ser. 13:
LENCIONI -N ETO , F. 1996. Uma nova subespcie de
1-662. (Publ. 430).
Knipolegus (Aves, Tyrannidae) do estado da
HELLMAYR, C.E. & B. CONOVER. 1942. Catalogue of Birds Bahia. Revista Brasileira de Biologia 56(2): 197-
of the Americas and the adjacent islands in Field 201.
Museum of Natural History. Part I. n. 1. Field Mus.
Nat. Hist. Zool. Ser. 13: 1-636. (Publ. 514). LRY, J. 1941 [1578]. Viagem terra do Brasil. Livraria
Martins Editora, So Paulo, SP.
HELLMAYR, C.E. & B. CONOVER. 1948. Catalogue of Birds
of the Americas and the adjacent islands in Field LICHTENSTEIN, M.H.K. 1961 [1818-1826]. Estudo crtico
Museum of Natural History. Part I. n. 2. Field Mus. dos trabalhos de Marcgrave e Piso sbre a histria
Nat. Hist. Zool. Ser. 13: 1-434. (Publ. 615). natural do Brasil luz dos desenhos originais.
Empresa Grfica da Revista dos Tribunais, So
HELLMAYR, C.E. & B. CONOVER. 1949. Catalogue of Birds
Paulo, SP. (Brasiliensia Documenta II).
of the Americas and the adjacent islands in Field
Museum of Natural History. Part I. n. 4. Field Mus. LIMA, F.C.T. DE 1999. A range extension for the Caatinga
Nat. Hist. Zool. Ser. 13: 1-358. (Publ. 634). Black-tyrant, Knipolegus franciscanus (Tyrannidae),
HEMPEL, A. 1949. Estudos da alimentao natural de a rare Brazilian endemic. Bull. Brit. Orn. Cl. 119(4):
aves silvestres do Brasil. Arq. Inst. Biol., So Paulo 270-271.
19: 237-268. LIMA, J.L. 1920. Aves colligidas no estado de S. Paulo,
IBGE. 1993. Mapa de Vegetao do Brasil. IBGE, Rio Matto-Grosso e Bahia, com algumas formas novas.
de Janeiro, RJ. Revista do Museu Paulista 12(2): 93-106.
IHERING, H. 1914. Novas contribuies a ornithologia LINNAEUS, C. 1758. Systema naturae per regma tria
do Brazil. Revista do Museu Paulista 9: 411-448. nature. Editio 10. Holmiae, Stockholm.
IHERING, H. & R. IHERING. 1907. As aves do Brazil. Museu LISBOA, K.M. 1995. Viagem pelo Brasil de Spix e Martius:
Paulista, So Paulo, SP. (Catlogos da Fauna Quadros da Natureza e esboos de uma civilizao.
Brazileira, v. 1). Rev. Bras. de Hist, S. Paulo 15(29): 73-91.
IHERING, R. 1935. La paloma, Zenaida auriculata en el LISBOA, K.M. 1997. A nova atlntida de Spix e Martius:
Nordeste del Brasil. Hornero 6: 37-47. natureza e civilizao na Viagem pelo Brasil (1817-
JOUANIN, C. 1948. Liste des trochilids trouvs dans les 1820). Editora Hucitec, So Paulo, SP.
collections commerciales de Bahia. LOiseau 18: LOPES, M.A., G. BOHORQUEZ, N. CARNEVALLI & J.E. dos
104-116. SANTOS. 1983. Levantamento preliminar da avifauna
JUNIPER, A.T. & C. YAMASHITA. 1991. The hbitat and status de Brejes - BA. p. 372 In: Resumos X Congresso
of Spixs Macaw Cyanopsitta spixii. Bird Cons. Brasileiro de Zoologia. Universidade Federal de
Intern. 1: 1-9. Minas Gerais, Belo Horizonte, MG.
KADLETZ, T. 1933. Synopse das aves do estado de LUTZ, A. & A. MACHADO. 1915. Viajem pelo rio S. Francisco
Pernambuco. Rev. Gymnasio Pernambucano, e por alguns do seus afluentes entre Pirapora e
Recife 2: 29-54. Joazeiro. Mem. Inst. O. Cruz 7(1): 5-50.
K UHL , H. 1820. Conspectus Psittacorum: Cum MAACK, R. 1963. Geologia e geografia fsica da bacia do
specierum definitionibus, novarum descriptionibus, Rio das Contas no estado da Bahia. Bol. Univ.
synonymis et circa patriam singularum naturalem Paran, Inst. Geologia, Geografia Fsica, n. 5.
adversariis, adjecto indice museorum, urbi earum
artificiosae exuviae servantur. Bonn. MACHADO, L.O.M. & N.M. KAWALL. 1975. Alguns dados
em apoio da coespecificidade de Aratinga jandaya
LAGOS, M.F. 1862. Relatrio da Seo Zoolgica. p. 144-
(Gmelin) e Aratinga solstitialis (Linne) (Aves,
160 In: Trabalhos da Commisso Scientifica de
Psittacidae). Cincia e Cultura 23: 279.
explorao: I. Introduo. Laemmert, Rio de
Janeiro, RJ. MARCGRAVE, J. 1942 [MARCGRAVE, G. 1648]. Histria
Natural do Brasil. Traduo de Jos Procpio de
LAMM, D.W. 1948. Notes on the birds of the states of
Magalhes (Comentrios de Olivrio M.O. Pinto).
Pernambuco and Paraiba, Brazil. Auk 65(2): 261-
Imprensa Oficial do Estado, So Paulo, SP.
283.
LARA-RESENDE, S.M. & R.P. LEAL. 1982. Recuperao de MARINI, M.. & R.B. CAVALCANTI. 1990. Migraes de
anilhas estrangeiras no Brasil. Brasil Florestal Elaenia albiceps chilensis e Elaenia chiriquensis
12(52): 27-53. albivertex (Aves: Tyrannidae). Boletim do Museu
Paraense Emilio Goeldi, sr. Zool. 6: 59-67.
LEITE, L.O., L.N. NAKA, M.F. DE VASCONCELOS & M.M.
C OELHO . 1997. Aspectos da nidificao do MATTOS , G.T., M.A. ANDRADE & M.V. F REITAS . 1991.
bacurauzinho, Chordeiles pusillus (Caprimul- Levantamento de aves silvestres na regio noroeste
giformes: Caprimulgidae) nos estados da Bahia e de Minas Gerais. Revista SOM, Belo Horizonte
Minas Gerais. Ararajuba 5(2): 237-240. 20(39): 26-29.

233

cap13.pmd 233 9/12/2003, 14:30


M EARNS , B. & R. M EARNS . 1988. Biographies for NASCIMENTO, J.L.X. 1996b. A avoante Zenaida auriculata
birdwatchers: The lives of those commemorated no nordeste brasileiro. p. 126-127 In: Anais V
in western Paleartic bird names. Academic Press, Congresso Brasileiro de Ornitologia (VIELLIARD ,
London. J.M.E., M.L. DA SILVA & W.R. SILVA, eds.). Unicamp,
MEARNS, B. & R. MEARNS. 1998. The Bird Collectors. Campinas, SP.
Academic Press, San Diego. N ASCIMENTO , J.L.X. 2000. Estudo comparativo da
MELO J R ., T.A., J.F. PACHECO & M.G. D INIZ . 1996. avifauna em duas Estaes Ecolgicas da Caatinga:
Ocorrncia de Asio stygius (Strigidae: Strigidae) na Aiuaba e Serid. Mellopsittacus 3(1): 12-35.
regio metropolitana de Belo Horizonte e em outras
NASCIMENTO, J.L.X. & A. SCHULZ NETO. 1996. Aves da
localidades do estado de Minas Gerais. Ararajuba
Estao Ecolgica de Aiuaba, Cear. Instituto
4(1): 34-38.
Brasileiro de Meio Ambiente e dos Recursos
MELLO-LEITO, C. 1937. A biologia no Brasil. Cia. Ed. Naturais Renovveis, Braslia, DF.
Nacional, So Paulo, SP.
NASCIMENTO, J.L.X. & I.L. SERRANO. 1986. Levantamento
M ELLO -L EITO , C. 1941. Historia da expedies preliminar da avifauna da microrregio do Serid-
cientficas no Brasil. Companhia Editora Nacional, RN. p. 199 In: Resumos XIII Congresso Brasileiro
So Paulo, SP.
de Zoologia. Universidade Federal de Mato Grosso,
MENEZES, R.S. 1960. Aves aquticas na alimentao do Cuiab, MT.
pirarucu, Arapaima gigas (Cuvier, 1829). Bol. Soc.
NASCIMENTO, J.L.X., A. SCHULZ NETO & J.B. PESSOA. 1993.
Cear. Agron., Fortaleza 1: 177-178.
A avifauna da regio do lago de Sobradinho, Bahia.
MEYER DE SCHAUENSEE, R. 1966. The species of birds of r. 33 In: Resumos III Congresso Brasileiro de
South America and their distribution. Livingston, Ornitologia. Univ. Catlica de Pelotas, Pelotas, RS.
Narberth. 577p.
N AUMBURG , E.M.B. 1928. Remarks on Kaempfers
MIRANDA, J.R. & E.E. DE MIRANDA. 1982. Mtodo de
collections in eastern Brazil. Auk 45(1): 60-65.
avaliao faunstica em territrio delimitado: O
caso da regio de Ouricuri. EMBRAPA, Centro de NAUMBURG, E.M.B. 1932. Three new birds from northwestern
Pesquisa Agropecuria do Trpico Semi-rido. (sic) Brazil. Amer. Mus. Novit. 554: 1-9.
(Documentos n. 11, p.1-28).
NAUMBURG, E.M.B. 1933. A study of Zenaida auriculata.
MIRANDA R IBEIRO , A. 1926. Notas ornithologicas II. Amer. Mus. Novit. 648: 1-15.
Psitacdeos colligidos pelo Sr. Dr. Rud. Pfrimer em
NAUMBURG , E.M.B. 1934. Rediscovery of Rhopornis
Minas Gerais e Goyaz. Arch. Mus. Nacional, Rio de
ardesiaca. Auk 51(4): 493-496.
Janeiro 28: 1-12.
MIRANDA RIBEIRO, A. 1928. Notas ornithologicas VI-a. NAUMBURG, E.M.B. 1935. Gazeteer and maps showing
Documentos para a historia das colleces de aves stations visited by Emil Kaempfer in eastern Brazil
do Museu Nacional do Rio de Janeiro. Bol. Mus. and Paraguay. Bull. Amer. Mus. Nat. Hist. 68(6):
Nac., Rio de Janeiro 4(3): 3-21. 449-469, pl. VI-XXVII, 2 mapas.
MIRANDA RIBEIRO, A. 1937. Consideraes preliminares sobre NAUMBURG, E.M.B. 1937. Studies of birds from eastern
a zoogeographia brasilica. O Campo, Rio de Janeiro, Brazil and Paraguay, based on a collection made
dezembro 1937: 49-54,57, 4 mapas, 4 figs. by Emil Kaempfer. Bull. Amer. Mus. Nat. Hist. 74(3):
MIRANDA RIBEIRO, A. 1938a. Notas ornitholgicas XII. A 139-205.
seriema. Revista do Museu Paulista 23(1937): 37- NAUMBURG, E.M.B. 1939. Studies of birds from eastern
90. Brazil and Paraguay, based on a collection made
MIRANDA RIBEIRO, A. 1938b. Notas ornitholgicas XIII. by Emil Kaempfer. Bull. Amer. Mus. Nat. Hist. 76(6):
Tinamidae. Revista do Museu Paulista 23(1937): 231-276.
667-788. N EIVA , A. 1929 [1922]. Esboo histrico sobre a
MOOJEN , J. 1940. Aspectos ecolgicos do alto S. botnica e zoologia no Brasil. Sociedade
Francisco. O Campo, Rio de Janeiro 11(124): 22- Impressora Paulista, So Paulo, SP.
24; 11(127): 22-25; 11(128): 57-58,63.
NEIVA, A. & B. PENNA. 1916. Viajem pelo norte da Bahia,
MOOJEN, J. 1943. Fauna de Minas Gerais: Aves. Ceres, sudoeste de Pernambuco, sul do Piauh e de norte
Viosa 5(26): 115-120. a sul de Goiaz. Mem. Inst. O. Cruz 8(3): 74-224, 28
MUNN III, C.A. 1995. Lears Macaw: a second population ests., 1 mapa.
confirmed. PsittaScene 7(4): 1-3.
NEVES, R.M.L., W.R. TELINO JR. & J.L.X. NASCIMENTO. 1999.
MURPHY, R.C. 1932. Moving a Museum: The story of the Aves da Fazenda Tamandu, Santa Terezinha,
Rosthschild Collection of birds, presented to the Paraba. Ed. dos autores, Santa Terezinha.
American Museum of Natural History in memory
of Harry Payne Whitney by his wife and children. NEWTON, A. 1893-1896. A Dictionary of Birds. Adam
Natural History 32(6): 497-511. and Charles Black, London.

NAKA, L.N. 1997. Nest and egg description of an endemism NOGUEIRA-NETO, P. 1973. Criao de animais indgenas
of the Brazilian north-east: the Cactus Parakeet, vertebrados: Peixes, anfbios, rpteis, aves e
Aratinga cactorum. Ararajuba 5(2): 182-185. mamferos. Edies Tecnapis, So Paulo, SP.
NASCIMENTO, J.L.X. 1996a. Aves da Floresta Nacional do NOMURA, H. 1964. Um grande naturalista cearense:
Araripe, Cear. Instituto Brasileiro de Meio Ambiente Francisco Dias da Rocha. Bol. Soc. Cear. Agron.,
e dos Recursos Naturais Renovveis, Braslia, DF. Fortaleza 5: 1-25.

234

cap13.pmd 234 9/12/2003, 14:30


NOMURA, H. 1984. Olivrio Pinto (1896-1981). Cincia PACHECO, J.F. 1995a. A Comisso Cientfica do Cear
e cultura 36(7): 1235-1241. (1859-1861) e sua relevncia para as colees de
NOMURA, H. 1992. Vultos da Zoologia Brasileira III. aves do Museu Nacional do Rio de Janeiro: A
Fundao Vingt-Un Rosado, Mossor, RN. (Coleo esplndida tcnica de preparao das peles
Mossoroense, srie C, v. 770). oriundas dessa coleo e sua correta autoria a luz
dos documentos originais. Atualidades
NOMURA, H. 1993. Necrolgico: Joo Moojen de Oliveira
Ornitolgicas, Ivaipor 67: 6-7.
(1904-1985). Revista Brasileira de Zoologia. 10(3):
553-558. PACHECO, J.F. 1995b. Notulae et corrigenda II [Duas
esquecidas menes para a Ararinha-azul
NOMURA, H. 1996a. Histria da zoologia no Brasil,
Cyanopsitta spixi, O livro Aves da Paraba de
sculo XVI: Primeira Parte. Fundao Vingt-Un
Heretiano Zenaide] Atualidades Ornitolgicas,
Rosado, Mossor, RN. (Coleo Mossoroense, srie
Ivaipor 67: 10.
C, v. 884).
PACHECO, J.F. 1995c. Manoel Ferreira Lagos (1817-
NOMURA, H. 1996b. Histria da zoologia no Brasil,
1871). Dados biogrficos do segundo zologo do
sculo XVI: Segunda Parte. Fundao Vingt-Un
Museu Nacional. Atualidades Ornitolgicas,
Rosado, Mossor, RN. (Coleo Mossoroense, srie
Ivaipor 68: 12-14.
C, v. 904).
PACHECO, J.F. 1995d. Acervo ornitolgico da Comisso
NOMURA, H. 1996c. Histria da zoologia no Brasil,
Cientfica de Explorao (1859-1861). Rev. Inst. do
sculo XVII: Primeira Parte. Fundao Vingt-Un
Cear 109: 353-358.
Rosado, Mossor, RN. (Coleo Mossoroense, srie
C, v. 914). PACHECO , J.F. 1997a. Boddaert, o autor de quase
cinquenta espcies de aves do Brasil que no
NOMURA, H. 1997. Histria da zoologia no Brasil, sculo
descreveu nenhuma delas! Bol. Soc. Bras. Orn.,
XVII: Terceira Parte. Fundao Vingt-Un Rosado,
Belm 29: 3-5.
Mossor, RN. (Coleo Mossoroense, srie C, v. 943).
PACHECO, J.F. 1997b. Plulas histricas. [Exemplares
NOMURA, H. 1998. Histria da zoologia no Brasil: sculo
preparados pelos irmos Vila Real servem como
XVIII. Museu Bocage, Museu Nacional de Histria
tipo de uma forma vlida de ave brasileira]. Bol.
Natural, Lisboa. (Publ. Avulsas, 2. srie, n. 4).
Soc. Bras. Orn., Belm 29: 6-7.
OBERACKER JR., C.H. 1963. Franz Josef Frhbeck pintor
PACHECO, J.F. & C. BAUER. 1995. Adolf Schneider (1881-
e desenhista desconhecido. Humboldt 3(7): 64-67.
1946). Alguns dados sobre a vida e a obra do chefe
OLMOS, F. 1992. Serra da Capivara National Park and da expedio de 1939 do Museu de Cincias
the conservation of north-eastern Brazils caatinga. Naturais de Berlim que trouxe Helmut Sick para o
Oryx 26(3): 142-146. Brasil. Atualidades Ornitolgicas, Ivaipor 65: 10-
OLMOS, F. 1993. Birds of Serra da Capivara National 13.
Park, in the caatinga of nort-eastern Brazil. Bird PACHECO, J.F. & B.M. WHITNEY. 1995. Range extensions
Cons. Intern. 3(1): 21-36. for some birds in northeastern Brazil. Bull. Brit. Orn.
OLMOS, F. 1997. Parrots of the Caatinga of Piau, Cl. 115(2): 157-163
Northeastern Brazil. Papageienkunde 1: 173-182. PACHECO, J.F. & H.B. RAJO. 1993. As aves paraibanas
OLMOS , F. & M.F.B. SOUZA . 1988a. Levantamento do livro de Heretiano Zenaide a identificao
preliminar da avifauna da regio do Parque Nacional cientfica das espcies mencionadas. p. 55 In:
da Serra da Capivara. p. 491 In: Resumos XV Resumos III Congresso Brasileiro de Ornitologia.
Congresso Brasileiro de Zoologia. Universidade Universidade Catlica de Pelotas, Pelotas, RS.
Federal do Paran, Curitiba, PR. PACHECO, J.F. & H.B. RAJO. 1995. Heretiano Zenaide,
OLMOS, F. & M.F.B. SOUZA. 1988b. A new record of the quem foi este autor de Aves da Paraba.
Streaked Bittern from northeastern Brazil. Wilson Atualidades Ornitolgicas, Ivaipor 64: 12.
Bull. 100 :510-511.
PACHECO, J.F. & R. PARRINI. 1999. A atividade naturalstica
ONIKI, Y. 1980. Weights and cloacal temperatures of de Herbert Franzoni Berla (1912-1985), ornitlogo
some birds of Minas Gerais, Brazil. Revista e acarologista do Museu Nacional. Atualidades
Brasileira de Biologia 40(1): 1-4. Ornitolgicas, Ivaipor 87: 4-6.
OREN , D.C. 1988. Uma reserva biolgica para o PAIVA, M.P. 1986. Primrdios da zoologia no nordeste
Maranho. Cincia Hoje 8(44): 36-45. brasileiro. Cincia e cultura 38(11): 1825-1834.
OREN, D.C. 1990. As aves maranhenses do manuscrito PAIVA, M.P. 1987. Distribuio e abundncia de algumas
(1625-1631) de Frei Cristovo de Lisboa. Ararajuba aves selvagens no Estado do Cear (Brasil)
1: 43-56. situao nos anos 60. Rev. Inst. Cear 8: 313-346.
OREN , D.C. 1991. Aves do Estado do Maranho. PAIVA, M.P. 1995. Conhecimento cientfico. p. 9-194 In:
Goeldiana, Zool. 9: 1-55. Fauna do Nordeste do Brasil (PAIVA, M.P. & E.
PACHECO, J.F. 1993. Expanses geogrficas de aves do CAMPOS). Banco do Nordeste do Brasil, Fortaleza,
Rio de Janeiro. r. 42 In: Resumos III Congresso CE.
Brasileiro de Ornitologia. Universidade Catlica de P A PAV E R O , N. 1971. Essays on the history of
Pelotas, Pelotas, RS. Neotropical Dipterology, with special reference
PACHECO, J.F. 1994. O interessante gavio-asa-de-telha to collectors (1750-1905). Vol. I. Museu de
(Parabuteo unicinctus) no Brasil. Um gavio raro ? Zoologia, Universidade de So Paulo, So Paulo,
Atualidades Ornitolgicas, Ivaipor 61: 13. SP. 216p.

235

cap13.pmd 235 9/12/2003, 14:30


PAPAVERO, N. & D.M. TEIXEIRA. 1999. A fauna braslica no PINTO, O.M.O. 1950. Miscelnea ornitologica VI. Sobre
Vocabulrio na Lingua Brasilica de Leonardo do a verdadeira ptria de Anodorhynchus leari Bonap.
Valle, S.J. (1585). Contr. Avulsas Hist. Nat. Bras., Pap. Avuls. Zool., S. Paulo 9(24): 364-365.
sr. Histria da Hist. Nat. 1: 1-8.
PINTO, O.M.O. 1952. Smula histrica e sistemtica da
PARRINI, R., M.A. RAPOSO, J.F. PACHECO, A.M.P. CARVALHES, ornitologia de Minas Gerais. Arq. Zool., S. Paulo
T.A. MELO JR., P.S.M. DA FONSECA e J.C. MINNS. 1999. 8(1): 1-52.
Birds of the Chapada Diamantina, Bahia, Brazil.
PINTO, O.M.O. 1954. Resultados ornitologicos de duas
Cotinga 11: 86-95.
viagens cientificas ao Estado de Alagoas. Pap. Avuls.
PAYNTER JR., R.A. & M.A. TRAYLOR JR. 1991. Ornithological Zool., S. Paulo 12(1): 1-98.
Gazeteer of Brazil. 2 v. Museum of Comparative
PINTO, O.M.O. 1964. Ornitologia Brasiliense: Catlogo
Zoology, Cambridge, Mass.
descritivo e ilustrado das aves do Brasil. v. 1. Depto.
PELZELN, A. VON. 1868-71. Zur Ornithologie Brasiliens: Zool. Secret. Agric. S. Paulo, So Paulo, SP.
Resultate von Johann Natterers Reisen in den
PINTO, O.M.O. 1978. Novo Catlogo das aves do Brasil.
Jahren 1817 bis 1835. A. Pichlers Witwe und Sohn,
1. parte. Empresa Grfica da Revista dos Tribunais,
Vienna. 462p.
So Paulo, SP.
PEREIRA, J. J. DE O. 1995. A preservao do papagaio-
PINTO, O.M.O. 1979. A ornitologia do Brasil atravs
verdadeiro (Amazona aestiva) e outros psitacdeos
das idades (sculo XVI a sculo XIX). Empresa
na Reserva Particular do Patrimnio Natural Fazenda
Grfica da Revista dos Tribunais, So Paulo, SP.
Morrinhos e arredores [Bahia]. Atualidades
(Brasiliensia Documenta XIII).
Ornitolgicas, Ivaipor 66: 12.
PINTO, O.M.O. & E.A. DE CAMARGO. 1957. Sobre uma
PIJNING, E. 1995. O ambiente cientfico da poca e a
coleo de aves da regio de Cachimbo (Sul do
viagem ao Brasil do Prncipe alemo Maximiliano
Estado do Par). Pap. Avuls. Zool., S. Paulo 13(4):
de Wied-Neuwied. Oceanos 24: 26-36.
51-69.
PINESCHI, R.B. 1994/1995. Aves da caatinga. p. 209-
220 In: Caatinga: Serto, Sertanejos (MONTEIRO, PINTO, O.M.O. & E.A. DE CAMARGO. 1961. Resultados
S. & L. KAZ, ed.). Editora Livroarte, Rio de Janeiro, ornitologicos de quatro recentes expedies do
RJ. Departamento de Zoologia ao Nordeste do Brasil,
com a descrio de seis novas subespcies. Arq.
PINTO, O.M.O. 1932. Resultados ornithologicos de uma Zool., S. Paulo 11(9): 193-284.
excurso pelo oeste de So Paulo e sul de Matto-
Grosso. Revista do Museu Paulista 17: 689-826. PISO, G. 1948 [PISO, W. 1648]. Histria Natural do Brasil
Da medicina Brasileira. Traduo de Alexandre
PINTO, O.M.O. 1935. Aves da Bahia. Notas criticas e Correia (Comentrios de Olivrio M.O. Pinto). Cia.
observaes sobre uma colleco feita no Ed. Nacional, So Paulo, SP.
Reconcavo e na parte meridional do estado. Revista
do Museu Paulista 19: 1-325. RAMIREZ, E.S. 1968. As relaes entre a ustria e o
Brasil. Traduo de Amrico Jacobina Lacombe.
PINTO, O.M.O. 1938. Catalogo das aves do Brasil e lista Cia. Editora Nacional, So Paulo, SP. (Brasiliana v.
dos exemplares que as representam no Museu 337).
Paulista: 1. parte. Aves no Passeriformes e
Passeriformes no Oscines excluida a Fam. R APOSO , M.A. 1997. A new species of Arremon
Tyrannidae e seguintes. Revista do Museu Paulista (Passeriformes: Emberizidae) from Brazil. Ararajuba
22(1937): 1-566. 5(1): 3-9.

PINTO, O.M.O. 1940. Aves de Pernambuco. Breve ensaio RAPOSO, M.A., R. PARRINI & M. NAPOLI. 1998. Taxonomia,
retrospectivo com lista de exemplares coligidos e morfometria e bioacstica do grupo especfico
descrio de algumas formas novas. Arq. Zool. S. Hylophilus poicilotis/H. amaurocephalus (Aves,
Paulo 1(5): 219-282. Vireonidae). Ararajuba 6(2): 87-109.

PINTO, O.M.O. 1942. Comentrios da parte ornitolgica RAW, A. 1996. Territories of the Ruby-topaz hummingbird
p. LXV-LXXVII In:. Histria Natural do Brasil Chrysolampis mosquitus at flowers of the Turks
(MARCGRAVE, J.). Traduo de Jos Procpio de Cap cactus, Melocactus salvadorensis in the dry
Magalhes. Imprensa Oficial do Estado, So Paulo, caatinga of north-eastern Brazil. Revista Brasileira
SP. de Biologia 56(3): 581-584.
PINTO, O.M.O. 1944. Catlogo das aves do Brasil e R EINHARDT , J. 1870. Bidrag til Kundskab om
lista dos exemplares existentes na coleo do Fuglefaunaen i Brasiliens Campos. Vidensk.
Departamento de Zoologia: 2. parte. Ordem Meddel. Naturhist. Foren. Kjbenhavn. 1-124, 315-
Passeriformes (continuao) Superfamlia 457.
Tyrannoidea e Subordem Passeres. Departamento REISER, O. 1905. ber die ornithologische Ausbeute
de Zoologia, Secretaria da Agricultura, Indstria e whrend der von der kaiserlichen Akademie der
Comrcio, So Paulo, SP. Wissenschaften im Jahre 1903 nach Brasilien
PINTO, O.M.O. 1945. Cinqenta anos de investigao entsenderen Expedition. Anz. Kaiserl. Akad. Wiss.,
ornitolgica. Arq. Zool. S. Paulo 4(8): 261-340. Math.-Naturwiss. Kl. 42(18): 320-324.
PINTO, O.M.O. 1949. Sobre um Furnariidae novo da REISER, O. 1910. Liste der Vogelarten welche auf der von
bacia do rio So Francisco. Boletim do Museu der Kaiserl: Akademie der Wissenschaften 1903
Paraense Emilio Goeldi 10: 306-307. nach Nordostbrasilien entsendeten expedition unter

236

cap13.pmd 236 9/12/2003, 14:30


leitung des hofrates Dr. F. Steindachner gesammelt SCHULZ NETO, A. 1995. Lista das aves da Paraba.
wurden. Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Superintendncia do IBAMA no Estado da Paraba,
Wien. [Reeditado em Denkschr. Akad. Wiss., Wien. Joo Pessoa, PB.
Math.-Naturwiss. Kl. (1924) 76: 55-100]. SCLATER, P.L. 1886. Catalogue of the birds in the British
REISER, O. 1925. Vgel. p. 107-252 In: Ergebnisse Museum XI. British Museum, London.
der Zoolog: Expedition der Akad. der SICK, H. 1969. Aves brasileiras ameaadas de extino
Wissenschaften nach Nordostbrasilien im Jahre e noes gerais de conservao de aves no Brasil.
1903. Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Anais da Academia Brasileira de Cincias 41
Wien. [Denkschr. Akad. Wiss., Wien. Math.- (supl.): 205-229.
Naturwiss. Kl. (1924) 76].
S ICK , H. 1971. Notas sbre o pardal, Passer d.
R EYNOLDS , M. 1995. Progress with Lears Macaw. domesticus (L.) no Brasil. Arquivos do Museu
PsittaScene 7(1): 8. Nacional 54: 113-121.
RIDGELY, R.S. & G. TUDOR. 1994. The Birds of South SICK, H. 1972. A ameaa da avifauna brasileira. p. 99-
America: The Suboscine Passerines. v. 2. 153 In: Espcies da Fauna brasileira ameaadas
University of Texas Press, Austin. de extino. Academia Brasileira de Cincias, Rio
RIDGWAY, R. 1890. A review of the genus Xiphocolaptes de Janeiro, RJ.
of Lesson. Proc. U. S. Nat. Mus. 12: 1-20. SICK, H. 1979a. Dcouverte de la patrie de lAra de Lear
RIGUEIRA, S.E., N. CARNEVALLI, G. BOHORQUEZ & E.M.V. Anodorhynchus leari. Alauda 47: 59-60.
Calaa. 1983. Levantamento preliminar da SICK, H. 1979b. Notes on some brazilian birds. Bull.
avifauna de Caatinga do Moura - BA. p. 372. In: Brit. Orn. Cl. 99(4): 115-120.
Resumos X Congresso Brasileiro de Zoologia. SICK, H. 1979c. Migrao de aves no Brasil: Trabalho
Universidade Federal de Minas Gerais, Belo apresentado no primeiro curso de anilhamento de
Horizonte, MG. aves (CEMAVE) do IBDF. Brasil Florestal 9(39): 7-
R OCHA , D. 1908. Zoologia mammferos e aves: 10.
Catlogo da colleco de mammiferos e Catalogo SICK, H. 1981a. Zur fruehen bildlichen Darstelung
da colleco de aves. Bol. Muzeu Rocha, neotropischer Papageien. J. Orn. 122: 73-77.
Fortaleza 1(1): 9-39.
SICK, H. 1981b. About the blue macaws, especially the
ROCHA, D. 1911. Zoologia: Catlogo da colleco de Lears Macaw. p. 439-444 In: Conservation of New
ninhos e ovos: Ninhos e ovos de aves do Cear. World Parrots (PASQUIER, R.F., ed.). Smithsonian
Bol. Muzeu Rocha, Fortaleza 1(2): 5-26. Institution Press for the ICBP, Washington, D.C.
ROCHA, D. 1948. Subsidios para o estudo da fauna (Tech. Publ. 1).
cearense: Catlogo das espcies por mim SICK, H. 1983. Die Bedeutung von Johann Baptist von
coligidas e notadas. Rev. Inst. Cear, Fortaleza Spix fr die Erforschung der Vogelwelt Brasiliens.
62: 102-138. Spixiana, Suppl. 9: 29-31.
ROTH , H.J. 1995. Maximilian Prinz Zu Wied Leben SICK, H. 1985. Ornitologia Brasileira: uma introduo.
und Wirken. Biographische Streiflichter. Fauna Ed. Univ. Braslia, Braslia, DF.
Flora Rheinland-Pfalz 17: 13-26. SICK, H. 1991. Distribution and subspeciation of the
RUSCHI, A. 1951. Trochildeos do Museu Nacional. Bol. Biscutate Swift Streptoprocne biscutata. Bull. Brit.
Mus. Biol. Prof. Mello-Leito, Biol. 10: 1-111. Orn. Cl. 111(1): 38-40.
R USCHI , A. 1963. Notes on Trochilidae: the genus SICK, H. 1993. Birds in Brazil: a natural history. Princeton
Augastes. p. 141-146 In: Proceedings 13 th Univ. Press , Princeton, N.J.
International Ornithological Congress, Ithaca.. SICK, H. 1997. Ornitologia Brasileira. Edio revista e
S A L E S J R ., L.G. 1989. Breve anilhamento de ampliada por J. F. Pacheco. Nova Fronteira, Rio de
Sporophila lineola (Aves, Fringillidae, Janeiro, RJ.
Emberizinae) no Estado do Cear. p. 28 In: SICK, H. & D.M. TEIXEIRA . 1979. Notas sobre aves
Resumos V Encontro Nacional de Anilhadores. brasileiras ameaadas de extino. (Publ. Avuls.
Universidade de Braslia, Braslia, DF. Museu Nacional, 62).
SAMPAIO, E.V.S.B. 1995. Overview of the Brazilian SICK, H. & D. M. TEIXEIRA. 1980. Discovery of the home
Caatinga. p. 35-58. In: Seasonally dry forests of the Indigo Macaw in Brazil. Amer. Birds 34(2):
(BULLOCK, S.H., H.A. M OONEY & E. MEDINA, ed.). 118-119, 212.
Cambridge University Press, London. 450p.
SICK, H., D.M. TEIXEIRA & L.P. GONZAGA. 1979. A nossa
SAMPAIO, F.A. 1971 (1782, 1789). Histria dos reinos descoberta da ptria da arara Anodorhynchus leari.
vegetal, animal e mineral do Brazil, pertencente Anais da Academia Brasileira de Cincias 51(3):
medicina. Anais da Biblioteca Nacional, Rio 575-576.
de Janeiro 89(1969)(2): 1-9, 20 pranchas. SICK, H., L.P. GONZAGA & D.M. TEIXEIRA. 1987. A arara-
SCHNEIDER , A. 1938. Die Vogel bilder zur Historia azul-de-Lear, Anodorhynchus leari Bonaparte,
Naturalis Brasiliae des George Marcgrave. J. Orn. 1856. Revista Brasileira de Zoologia 3(7): 441-
86(1): 74-106. 463.
S CHLUTER , D. & R.R. R EPASKY . 1991. Worldwide SICK, H., M.A. ANDRADE, G.T. MATTOS & M.V. FREITAS. 1988.
limitation of fich densities by food and other Anilhamento de Streptoprocne biscutata no Rio
factors. Ecology 72(5): 1763-1774. Grande do Norte. p. 65-72 In: Anais III Encontro

237

cap13.pmd 237 9/12/2003, 14:30


Nacional de Anilhadores (SANDER , M., coord.) SNOW, D.W. 1979. Subfamily Pipridae. p. 245-280 In:
Universidade do Vale do Rio dos Sinos, So Check-list of birds of the world. v. VIII (TRAYLOR
Leopoldo, RS. JR., M.A., ed.). Museum of Comparative Zoology,
SILVA, J.M.C. 1989. Anlise biogeogrfica da avifauna Cambridge, Mass.
de florestas do interflvio Araguaia-So SNOW , D.W. 1980. A new species of cotinga from
Francisco. Dissertao de Mestrado. southeastern Brazil. Bull. Brit. Orn. Cl. 100(4):
Universidade de Braslia, Braslia, DF. 213-215.
SILVA , J.M.C. 1991. Sistemtica e biogeografia da SOUSA, M.C. 1999. Reproduo e hbitos alimentares
superspcie Nystalus maculatus (Piciformes: de Geranoaetus melanoleucus (Falconiformes:
Bucconidae). Ararajuba 2: 75-79. Accipitridae) nos estados de Sergipe e Alagoas,
SILVA, J.M.C. 1995. Seasonal distribution of the Lined Brasil. Ararajuba 7(2): 135-137.
Seedeater Sporophila lineola. Bull. Brit. Orn. Cl. SOUTO, A. & C. HAZIN. 1995. Diversidade animal e
115: 14-21. desertificao no semi-rido nordestino. Biologica
SILVA, J.M.C. & D.C. OREN. 1992. Notes on Knipolegus brasilica 6(1/2): 39-50.
franciscanus Snethlage 1928 (Aves: Tyrannidae), SOUZA, D.G.S. 1995. Lista das aves do Estado da
an endemism of central Brazilian dry forests. Bahia. Edio revista e aumentada. Edio do
Goeldiana, Zool. 16: 1-9. autor, Feira de Santana, BA.
SILVA, J.M.C. & D.C. OREN. 1997. Geographic variation SOUZA, D.G.S. 1999. Novos registros de espcies de
and conservation of the Moustached aves no estado Bahia e sua correlao com os
Woodcreeper Xiphocolaptes falcirostris, an ecossistemas. Atualidades Ornitolgicas, Ivaipor
endemic and threatened species of north-eastern 88: 6-7.
Brazil. Bird Cons. Intern. 7: 263-274. SOUZA, G.S. 1971 [1825]. Tratado descritivo do Brasil
SILVA E SILVA, R. 1996. Records and geographical em 1587. 4. ed. Cia Ed. Nacional, Editora da
distribution of the Peregrine Falcon Falco Universidade de So Paulo, So Paulo, SP.
peregrinus Tunstall, 1771 (Aves, Falconidae) in SPIX, J.B. 1824-1825. Avium species novae, quas in
Brazil. Pap. Avuls. Zool., S. Paulo 39(13): 249- itinere per Brasiliam annis MDCCCXVII-
270. MDCCCXX jussu et auspiciis Maximiliani Josephi
SNETHLAGE, E. 1914. Catlogo das aves amaznicas. I. Bavariae Regis suscepto collegit et descripsit.
Boletim do Museu Paraense Emlio Goeldi 8: 1- 2 v. Typis Franc. Seraph. Hbschmanni, Monachii.
530. SPIX, J.B. & C.F.P. MARTIUS. 1828. Reise in Brasilien
SNETHLAGE, E. 1924. Neue Vogelarten aus Nord-Ost- auf Befehl Sr. Majestt Maximilian Joseph I.
Brasilien. J. Orn. 72(3): 446-450. Knigs von Baiern in den Jahren 1817 bis 1820
gemacht und beschrieben. M. Lindauer, Mnchen.
S NETHLAGE , E. 1925. Neue Vogelarten aus Nord-
Brasilien. J. Orn. 73(2): 264-274. SPIX, J.B. & C.F.P. MARTIUS. 1938 [1823, 1828, 1831].
Viagem pelo Brasil. 4 v. Imprensa Nacional, Rio
S N E T H L A G E , E. 1926. Resumo dos trabalhos
de Janeiro, RJ.
executados na Europa, de 1924 a 1925, em
museus de Historia Natural, principalmente no STAGER, K.E. 1961. A new bird of the genus Picumnus
Museum Fur Naturkunde de Berlim. Bol. Mus. from Eastern Brazil. Contr. Sci. Los Angeles
Nac., Rio de Janeiro 2(6): 35-70. County Mus. 46: 1-4.

SNETHLAGE, E. 1927. Ein Neuer Dendrocolaptidae aus STRAUBE , F.C. 1995. Um osis na conservao da
Inner-Brasilien. Ornith. Monatsber. 35: 8-9. natureza brasileira: o projeto ararinha-azul.
Atualidades Ornitolgicas, Ivaipor 66: 3-4.
SNETHLAGE, E. 1928c. Novas especies e subespecies
de aves do Brasil Central. Bol. Mus. Nac., Rio de STRAUBE, F.C. 2000. Johann Natterer (1787 - 1843):
Janeiro 4(2): 1-7. Naturalista-Maior do Brasil. Nattereria 1: 4-13
SNETHLAGE, E. 1936. Catlogo das aves collecionadas STRESEMANN, E. 1975. Ornithology, from Aristotle to
pela Dra. Emilie Snethlage, naturalista do Museu the Present. Harvard University Press, Cambridge,
Nacional, e pelos Snrs. Schumann, F. Lima e O. Mass.
Martins, do Museu do Par e determinadas e STUDER, A. & D.M. TEIXEIRA. 1993. Notas sobre Aegolius
incluidas na Coleco Ornitolgica do mesmo harrisii (Cassin, 1849) no nordeste do Brasil. p.
Museu Nacional pela referida doutora. Boletim 45 In: Resumos III Congresso Brasileiro de
do Museu Nacional, Rio de Janeiro 12(2): 83- Ornitologia. Universidade Catlica de Pelotas,
92. Pelotas, RS.
S N E T H L A G E , H. 1927. Meine Reise durch STUDER, A. & D.M. TEIXEIRA. 1994. Notes on the Buff-
Nordostbrasilien. I. Reisebericht. J. Orn. 75(3): fronted Owl Aegolius harrisii in Brazil. Bull. Brit.
453-484. Orn. Cl. 114: 62-63.
SNETHLAGE, H. 1928a. Meine Reise durch Nordostbra- STUDER, A. & J. VIELLIARD. 1990. The nest of the Wing-
silien. II. Biologische Beobachtungen. J. Orn. banded Hornero Furnarius figulus in Northeastern
76(3): 503-581. Brazil. Ararajuba 1: 39-41.
SNETHLAGE, H. 1928b. Meine Reise durch Nordostbra- SWAINSON, W. 1819. Sketch of a Journey through Brazil
silien. III. Bausteine zur Biologie der angetroffenen in 1817 and 1818. Edinburg Philosophical
Arten. J. Orn. 76(4): 668-738. Journal 1: 369-373.

238

cap13.pmd 238 9/12/2003, 14:30


TEIXEIRA, D.M. 1987. Notas sobre o gravatazeiro, TEIXEIRA, D.M., R. OTOCH, G. LUIGI, M.A. RAPOSO & A.C.C.
Rhopornis ardesiaca (Wied, 1831). Revista de A LMEIDA . 1993. Notes on some birds of
Brasileira de Biologia 47: 409-414. northeastern Brazil (5). Bull. Brit. Orn. Cl. 113(1):
TEIXEIRA, D.M. 1989a. Observaes sobre Xenopsaris 48-52.
albinucha (Burmeister, 1868) no Nordeste do Brasil TRAYLOR JR., M.A. 1979. Subfamily Elaeniinae. p. 3-112.
(Aves: Tyrannidae). p. 131 In: Resumos XVI In: Check-List of Birds of the world. v. VIII (TRAYLOR
Congresso Brasileiro de Zoologia (CHRISTOFFERSEN, JR., M.A., ed.). Museum of Comparative Zoology,
M.L. & D.S. AMORIM, ed.). Sociedade Brasileira de Cambridge, Mass.
Zoologia e Departamento de Sistemtica e Ecologia
VANZOLINI, P.E. 1992a. Itinerary of the Austrian expedition
UFPB, Joo Pessoa, PB.
to northeastern Brazil in 1903. An. Acad. Bras. Ci.
TEIXEIRA, D.M. 1989b. Observaes preliminares sobre 64(4): 397-405.
Megaxenops parnaguae Reiser, 1905 (Aves:
VANZOLINI, P.E. 1992b. A supplement to the Ornithological
Furnariidae). p. 134 In: Resumos XVI Congresso
Gazetteer of Brazil. Museu de Zoologia, Universidade
Brasileiro de Zoologia (CHRISTOFFERSEN, M.L. & D.S.
de So Paulo, So Paulo, SP.
AMORIM, ed.). Sociedade Brasileira de Zoologia e
Departamento de Sistemtica e Ecologia UFPB, VANZOLINI, P.E. 1993. As viagens de Johann Natterer no
Joo Pessoa, PB. Brasil, 1817-1835. Pap. Avuls. Zool. S. Paulo 38(3):
17-60.
TEIXEIRA, D.M. 1990. Notas sobre algumas aves descritas
por Emilie Snethlage. Boletim do Museu Nacional, VASCONCELOS, M.F. & C.C. FIGUEIREDO. 1996. Observaes
Zool. 337: 1-6. preliminares sobre o comportamento do
TEIXEIRA, D.M. 1992a. As fontes do Paraso Um ensaio bacurauzinho -da-caatinga (Caprimulgus
sobre a Ornitologia no Brasil Holands (1624- hirundinaceus) na Estao Ecolgica de Aiuaba -
1654). Revista Nordestina de Biologia 7(1/2): 1- CE. Atualidades Ornitolgicas, Ivaipor 73: 13.
149. VIELLIARD, J.M.E. 1996. Areas of differentiation and
TEIXEIRA, D.M. 1992b. Sobre a biologia da maria- biogeographic affinities within the avifauna of
macambira, Gyalophylax hellmayri (Reiser, 1905) Northeastern Brazil. p. 184-190 In: Anais V
(Aves, Furnariidae). Iheringia, sr. Zool. 72: 141- Congresso Brasileiro de Ornitologia (VIELLIARD ,
146. J.M.E., M.L. DA SILVA & W.R. SILVA, ed.). Unicamp,
Campinas, SP.
TEIXEIRA , D.M. 1995. A imagem do paraso: uma
iconografia do Brasil Holands (1624-1654) sobre WHITEHEAD, P.J.P. & M. BOESEMAN. 1989. A portrait of
a fauna e flora do novo mundo. p. 89-103 In: Brasil Dutch 17 th century Brazil. Holland Publ. Co.,
Holands/ Dutch Brazil (FERRO, C. & J.P. MONTEIRO Amsterdam.
SOARES, ed.). Ed. Index, Rio de Janeiro, RJ. WHITNEY, B.M. 1996. Sites to save. Boa Nova, Bahia,
TEIXEIRA, D.M. 1997. A conservao do cracidae no Brazil. World Birdwatch 18(3): 9-11.
nordeste extremeo (sic) do Brasil. p. 273-280 In: WHITNEY, B.M. & J.F. PACHECO. 1994. Behavior and
The Cracidae: Their biology and conservation vocalizations of Gyalophylax and Megaxenops
(STRAHL, S.D., S. BEAUJON, D.M. BROOKS, A.J. BEGAZO, (Furnariidae), two little-known genera endemic to
G. SEDAGHATKISH & F. OLMOS, ed.). Hancock House northeastern Brazil. Condor 96(2): 559-565.
Publ., Surrey and Blaine.
WHITNEY, B.M., J.F. PACHECO, P.R. ISLER & M.L. ISLER. 1995.
TEIXEIRA, D.M. & G. LUIGI. 1989. Notas sobre Cranioleuca Hylopezus nattereri (Pinto, 1937) is a valid species
semicinerea (Reichenbach, 1853) (Aves, (Passeriformes: Formicariidae). Ararajuba 3: 37-42.
Furnariidae). Revista Brasileira de Biologia 49(2):
WIED [-NEUWIED], M. PRINZ ZU. 1820-1821. Reise nach
605-613.
Brasilien in den Jahren 1815 bis 1817. Heinrich
TEIXEIRA, D.M. & G. LUIGI. 1993. Notas sobre Poecilurus Ludwig Brnner, Frankfurt [am Main].
scutatus (Sclater, 1859) (Aves, Furnariidae).
WIED [-NEUWIED], M. PRINZ ZU. 1830-1833. Beitrge zur
Iheringia, sr. Zool. 74: 117-124.
Naturgeschichte von Brasilien, 3-4. Landes-
TEIXEIRA, D.M., J.B. NACINOVIC & F.B. PONTUAL. 1987. Industrie-Comptoirs, Weimar.
Notes on some birds of northeastern Brazil (2). Bull.
Brit. Orn. Cl. 107(4):151-157. W IED [-N EUWIED ], M. P RINZ ZU . 1850. Nachrge,
Berichtigungen und Zustze zu Beschreibung
TEIXEIRA, D.M., J.B. NACINOVIC & M.S. TAVARES. 1986. meiner Reise im stlichen Brasilien. Heinrich
Notes on some birds of northeastern Brazil. Bull. Ludwig Brnner, Frankfurt [am Main].
Brit. Orn. Cl. 106(2): 70-74.
WIED [-NEUWIED], M. PRNCIPE DE. 1940. Viagem ao Brasil.
TEIXEIRA, D.M., J.B. NACINOVIC & G. LUIGI. 1988. Notes Traduo de Edgard Sssekind de Mendona e Flvio
on some birds of northeastern Brazil (3). Bull. Brit. Poppe de Figueiredo, refundida e anotada por Olivrio
Orn. Cl. 108(2): 75-79. M.O. Pinto. Cia Ed. Nacional, So Paulo, SP.
TEIXEIRA, D.M., J.B. NACINOVIC & G. LUIGI. 1989. Notes (Brasiliana, Srie 5a, Grande Formato, v. 1).
on some birds of northeastern Brazil (4). Bull. Brit. WIED [-NEUWIED], M. PRNCIPE DE. 1958. Viagem ao Brasil.
Orn. Cl. 109(3): 152-157. 2. ed. Traduo de Edgard Sssekind de Mendona
TEIXEIRA, D.M., J.B. NACINOVIC & I.M. SCHLOEMP. 1991. e Flvio Poppe de Figueiredo, refundida e anotada
Notas sobre alguns passeriformes brasileiros pouco por Olivrio M.O. Pinto. Cia Ed. Nacional, So Paulo,
conhecidos. Ararajuba 1: 97-100. SP. (Brasiliana, Srie 5a, Grande Formato, v. 1).

239

cap13.pmd 239 9/12/2003, 14:30


WILLIAMS , R. [S.R.]. 1995. Neotropical Notebook. ZIMMER, J.T. 1939b. Studies of Peruvian Birds, XXXI. The
Cotinga 4: 65-69. genera Myiotriccus, Pyrrhomyias, Myiophobus,
Onychorhynchus, Platyrinchus, Cnipodectes,
W ILLIS , E.O. 1991. Sibling species of greenlets
Sayornis and Nuttalornis. Amer. Mus. Novit. 1043:
(Vireonidae) in southern Brazil. Wilson Bull. 103(4):
1-15.
559-567.
ZIMMER , J.T. 1940. Studies of Peruvian Birds, XXXV.
WILLIS, E.O. & Y. ONIKI. 1981. Notes on Slender Antbird.
Notes on the genera Phylloscartes, Euscarthmus,
Wilson Bull. 93: 103-107.
Pseudocolopteryx, Tachuris, Spizitornis,
WILLIS, E.O. & Y. ONIKI. 1991. Avifaunal transects across Yanacea, Uromyias, Stigmatura, Serpophaga
the open zones of northern Minas Gerais, Brazil. and Mecocerculus. Amer. Mus. Novit. 1095: 1-
Ararajuba 2: 41-58. 19.
Y AMASHITA , C. 1985. Sobre o comportamento de ZIMMER, J.T. 1941a. Studies of Peruvian Birds, XXXVI.
Anodorhynchus leari (Bonaparte) (Psittaciformes). The genera Elaenia and Myiopagis. Amer. Mus.
p. 262 In: Resumos XII Congresso Brasileiro de Novit. 1108: 1-23.
Zoologia. Universidade Estadual de Campinas,
ZIMMER, J.T. 1941b. Studies of Peruvian Birds, XXXVII.
Campinas, SP.
The genera Sublegatus, Phaeomyias,
YAMASHITA, C. 1987. Field observations and comments Camptostoma, Xanthomyias, Phyllomyias and
on the Indigo Macaw Anodorhynchus leari, a highly Tyranniscus. Amer. Mus. Novit. 1109: 1-25.
endangered species from northeastern Brazil. ZIMMER, J.T. 1941c. Studies of Peruvian Birds, XXXVIII.
Wilson Bull. 99(2): 280-282. The genera Oreotriccus, Tyrannulus,
YAMASHITA, C. & A.G.M. COELHO. 1985. Ocorrncia de Acrochordopus, Ornithion, Leptopogon,
Ara maracana e Pyrrhura leucotis em Serra Negra Mionectes, Pipromorpha and Pyrocephalus. Amer.
(PE). p. 255 In: Resumos XII Congresso Brasileiro Mus. Novit. 1126: 1-25.
de Zoologia. Universidade Estadual de Campinas, ZIMMER, J.T. 1943. Studies of Peruvian Birds, XLV. The
Campinas, SP. genera Tersina, Chlorophonia, Tanagra, Tanagrella,
Y A M A S H I TA , C. & P.T.Z. A N TA S . 1985. Sobre in- Chlorochrysa and Pipraeidea. Amer. Mus. Novit.
termedirios entre Aratinga jandaya e Aratinga 1225: 1-24.
auricappilla (sic) (Psittacidae, Aves). p. 256 In: ZIMMER, J.T. 1944. Studies of Peruvian Birds, XLVIII. The
Resumos XII Congresso Brasileiro de Zoologia. genera Iridosornis, Delothraupis, Anisognathus,
Universidade Estadual de Campinas, Campinas, Buthraupis, Compsocoma, Dubusia and Thraupis.
SP. Amer. Mus. Novit. 1262: 1-21.
ZENAIDE, H. 1954. Aves da Paraba. Editora Teone, Joo ZIMMER, J.T. 1947a. Studies of Peruvian Birds, 51. The
Pessoa, PB. genera Chlorothraupis, Creurgops, Eucometis,
ZIMMER, J.T. 1933. Studies of Peruvian Birds, X. The Trichothraupis, Nemosia, Hemithraupis and
Formicarian Genus Thamnophilus. Part II. Amer. Thlypopsis, with additional notes on Piranga. Amer.
Mus. Novit. 647: 1-27. Mus. Novit. 1345: 1-23.

ZIMMER, J.T. 1934. Studies of Peruvian Birds, XIII. The ZIMMER, J.T. 1947b. New birds from Pernambuco, Brazil.
genera Dendrexetastes, Campyloramphus and Proc. Biol. Soc. Wash. 60: 99-106.
Dendrocincla. Amer. Mus. Novit. 728: 1- 20. ZIMMER, J.T. 1949. Studies of Peruvian Birds, 54. The
ZIMMER, J.T. 1936a. Studies of Peruvian Birds, XX. Notes families Catamblyrhynchidae and Parulidae. Amer.
on the genus Synallaxis. Amer. Mus. Novit. 861: Mus. Novit. 1428: 1-59.
1-26. ZIMMER , J.T. 1950a. Studies of Peruvian Birds, 55. The
ZIMMER, J.T. 1936b. Studies of Peruvian Birds, XXIV. Notes hummingbird genera Doryfera, Glaucis,
on Pachyramphus, Platypsaris, Tityra and Threnetes and Phaethornis. Amer. Mus. Novit.
Pyroderus. Amer. Mus. Novit. 894: 1-26. 1449: 1-51.

ZIMMER, J.T. 1937a. Studies of Peruvian Birds, XXVII. ZIMMER, J.T. 1950b. Studies of Peruvian Birds, 57. The
Notes on the genera Muscivora, Tyrannus, genera Colibri, Anthracothorax, Klais, Lophornis
Empidonomus and Sirystes, with further notes on and Chlorestes. Amer. Mus. Novit. 1463: 1-28.
Knipolegus. Amer. Mus. Novit. 962: 1-28. ZIMMER, J.T. 1950c. Studies of Peruvian Birds, 59. The
ZIMMER, J.T. 1937b. Studies of Peruvian Birds, XXVIII. genera Polytmus, Leucippus and Amazilia. Amer.
Notes on the genera Myiodynastes, Conopias, Mus. Novit. 1475: 1-27.
Myiozetetes and Pitangus. Amer. Mus. Novit. 963: ZIMMER, J.T. 1953a. Studies of Peruvian Birds, 64. The
1-28. swift family (Apodidae). Amer. Mus. Novit. 1609:
1-20.
ZIMMER, J.T. 1938. Studies of Peruvian Birds, XXIX. The
genera Myiarchus, Mitrephanes and Cnemotriccus. ZIMMER, J.T. 1955a. Studies of Peruvian Birds, 66. The
Amer. Mus. Novit. 994: 1-32. swallows (Hirundinidae). Amer. Mus. Novit. 1723:
1-35.
ZIMMER, J.T. 1939a. Studies of Peruvian Birds, XXX. The
genera Contopus, Empidonax, Terenotriccus and ZIMMER, J.T. 1955b. Further notes on Tyrant Flycatchers
Myiobius. Amer. Mus. Novit. 1042: 1-13. (Tyrannidae). Amer. Mus. Novit. 1749: 1-24.

240

cap13.pmd 240 9/12/2003, 14:30


ANEXO 1 - Lista anotada das espcies de aves da Caatinga com referncias bibliogrficas
correspondentes para cada estado ou respectiva regio da Bahia

Smbolos da coluna de espcies:


** Espcie endmica da Caatinga (com menor ou sem ocorrncia nos biomas adjacentes)
* Forma do Nordeste (ou parte da populao) com admitida diferenciao subespecfica
^ Populao do Nordeste disjunta do restante da populao encontrada em outro bioma
# Espcies que Spix (1824-25) foi o primeiro a indicar para a Caatinga

Estados ou regies:
MA - Maranho
PI - Piau
CE - Cear
RN - Rio Grande do Norte
PB - Paraba
PE - Pernambuco
AL - Alagoas
neBA - nordeste da Bahia (regio do baixo rio So Francisco a jusante de Juazeiro, com limite ocidental arbitrrio correspondente cumeeira da serra do
Tombador ou rio Salitre e meridional na BR-242)
coBA - centro-oeste da Bahia (regio correspondente a drenagem do rio So Francisco entre a fronteira mineira e os limites arbitrados para a regio acima)
seBA - sudeste da Bahia (regio semi-rida entre a Zona da Mata e a cadeia do Espinhao ao sul da BR-242)
MG - Minas Gerais (vale do rio So Francisco ao norte de Pirapora)

ne co se
ESPCIE MA PI CE RN PB PE AL BA BA BA MG

Crypturellus noctivagus* Re10 Ro48 F881 Pi38 Fi99 W821 Ag36


Crypturellus parvirostris He29 He29 Ze54 Fo93 He08 He29 Fi99 Pi38
Crypturellus tataupa #* S28a Re10 Sn26 Ze54 F881 Na32 Re25 W833 M38b
Rhynchotus rufescens* HS27 Re05 Ro48 Ze54 F881 Pi54 Re25 Fi99 Pa99 LM15
Nothura boraquira^ S28a Ih07 He29 Na00 Ze54 Pi54 He06 Re10 Pa99 WO91
Nothura maculosa* CM79 Na32 Na00 La48 Fo93 Si87 Fi99 Fi99 S825
Rhea americana NP16 Ro48 M648 Ze54 F881 Re10 W821 S828
Tachybaptus dominicus Re10 Ro48 Na00 Ze54 Re10 Re10 Pa99 Pi32
Podilymbus podiceps He29 Na00 Ze54 Fi99 Pa99 Ma91
Phalacrocorax brasilianus OL93 Ro48 Na00 SN95 Fi99 Re25 Pa99 Pi38
Anhinga anhinga Re10 Ro48 Na00 Re10 S828
Ardea cocoi Re10 Ro48 Me60 Na28 Re25 Pa99 S828
Casmerodius albus Re10 Ro48 Na00 La48 Re25 Re10 Pa99 S828
Egretta thula Re10 Ro48 Na00 Ze54 Na28 Re10 Pa99 S828
Egretta caerulea Re25 Ro48 La48 Na28 Re25 Mo40
Egretta tricolor Te93
Bubulcus bis CM79 Na00 SN95 Pa99 Fi99 Pa99 Ma91
Butorides striatus Re25 Sn26 Na00 La48 Fo93 Re10 Re10 Pa99 Mo40
Syrigma sibilatrix OL93 Ma91
Pilherodius pileatus Re10 Te93 He48 S828
Nycticorax nycticorax Re10 Ro48 Na00 La48 Re10 Re25 Ag36
Tigrisoma lineatum Re10 Ro48 Na00 Ze54 Pa99 LM15 Pa99 S828
Ixobrychus involucris OL93
Cochlearius cochlearius Re10 Pi38
Theristicus caerulescens Te93
Theristicus caudatus Re10 Ro48 Ze54 LM15 W821 Pi38
Mesembrinibis cayennensis NP16 Ro48 Ne99 LM15 Mo40
Phimosus infuscatus # Re10 Re25 Re10 Pi38
Platalea ajaja NP16 Ro48 Re10 W821 S828
Mycteria americana Re10 Ro48 PR93 Re25 Re25 W821 S828
Jabiru mycteria Ro48 W821 S828

241

cap13.pmd 241 9/12/2003, 14:30


ANEXO 1 - Lista anotada das espcies de aves da Caatinga com referncias bibliogrficas
correspondentes para cada estado ou respectiva regio da Bahia Continuao

ne co se
ESPCIE MA PI CE RN PB PE AL BA BA BA MG

Ciconia maguari Fi99 W821


Sarcoramphus papa Re25 Ro48 Si87 Pa99 WO91
Coragyps atratus S28a NP16 Ro48 Na00 La48 La48 Fo93 Re25 Re10 Pa99 LM15
Cathartes aura S824 Ro48 Na00 Ze54 La48 Fo93 Re10 LM15 Pa99 LM15
Cathartes burrovianus CM79 Ro48 Na00 Ze54 Fo93 Pa99 Fi99 Pa99 LM15
Dendrocygna bicolor CM79 Ro48 Ze54
Dendrocygna viduata Re10 Ro48 Na00 La48 Pi54 Re10 Re10 W821 S828
Dendrocygna autumnalis Re10 He29 La48 Re10 Re10 Pa99 Pi38
Anas bahamensis Ro48 Ze54 Pi54 Fi99 Re25 W833
Anas georgica Te93
Anas discors LL82 LL82 LL82 LL82 LL82 LL82
Netta erythrophthalma CM79 Ro48 Si97 De78 Si85 Na93 Pa99
Amazonetta brasiliensis Re25 Ro48 Na00 Ze54 Pi54 Re10 Re25 Pa99 S828
Sarkidiornis melanotos Re25 Ro48 Te92 La48 F881 Fi99 Re10 W821 Ma91
Cairina moschata Re10 Ro48 SN95 Re25 Re10 Pa99 S828
Oxyura dominica Re10 Ro48 Ze54 Re10 Re10 Re25 W821 Ma91
Anhima cornuta Re25 Pi38
Elanus leucurus Ze54 La48 Fo93 Si87 Pa99 Ma91
Gampsonyx swainsonii He29 Re10 Sn26 Ze54 Pi35 Re10 Pa99 Pi38
Elanoides forficatus S28a Ro48 Ag36
Leptodon cayanensis # Re10 Pa99
Chondrohierax uncinatus Co87 Ma91
Ictinia plumbea S824 Ze54 Pi38
Rostrhamus sociabilis Re10 Ro48 Na00 Ze54 Re25 Re10 Na93 Pa99 Pi38
Accipiter bicolor S28a Re10 Sn26 PC61 Co87 Pi54 Pi38 Re10 Pa99 Pi38
Accipiter erythronemius PW95 Pi38 PC61
Geranoaetus melanoleucus S79b Al85 Co78 TN88 S79b Si85 Pa99
Buteo albicaudatus OL93 PW95 Fo93 Ca69 Pa99 Ma91
Buteo albonotatus OL93 Sn26 TN87 Pa99
Buteo swainsoni OL93
Buteo brachyurus OL93 PC61 PC61 Pi38 Pa99
Buteo nitidus Re10 Na00 Ne99 Pa99 Pa99 WO91
Buteo magnirostris* S28a S824 He29 Na00 Ze54 La48 Pi54 Re10 Re10 Pa99 WO91
Parabuteo unicinctus He49 Fi99 Pa94 Pa99
Busarellus nigricollis Re10 Re25 Re10 Ma91
Buteogallus meridionalis Re10 Ro48 Co78 Ze54 La48 Fo93 He49 Re10 Pa99 Pi38
Buteogallus urubitinga Re10 Ro48 La48 La48 Ag36
Harpyhaliaetus coronatus Co92 Pa99
Circus buffoni Re25
Geranospiza caerulescens S28a Re10 He29 PC61 He29 Re10 Pa99 Pi38
Pandion haliaetus Re25 Pa99
Herpetotheres cachinnans # Re10 Ro48 Ze54 F881 Fo93 Si85 Re10 Pa99 Pi38
Micrastur semitorquatus # Te93 Pa99
Micrastur ruficollis Re10 Sn26 PC61 Co87 Fo93
Milvago chimachima S28a Re10 Ro48 Ze54 Fo93 Re25 Re10 W821 Ag36
Caracara plancus S28a Re10 Ro48 Na00 La48 La48 Fo93 Re10 Re10 W830 Ag36
Falco peregrinus SS96 SS96 SS96 SS96 Pi38 SS96
Falco deiroleucus Re10 Re25
Falco rufigularis S28a Re10 Re25 Pi38 Pa99 Pi38
Falco femoralis S28a Re10 PC61 Re10 PC61 Re10 Re10 Pa99 Pi38
Falco sparverius Re25 C15b Na00 Ze54 La48 Re10 Re10 Pa99 Pi32
Ortalis guttata - Re10 Ro48 Ze54 F881 Fo93 He42 Fi99 W833
Penelope superciliaris Re10 Sn26 Ze54 F881 PC61 Pa99 Ag36

242

cap13.pmd 242 9/12/2003, 14:30


ANEXO 1 - Lista anotada das espcies de aves da Caatinga com referncias bibliogrficas
correspondentes para cada estado ou respectiva regio da Bahia Continuao

ne co se
ESPCIE MA PI CE RN PB PE AL BA BA BA MG

Penelope jacucaca** Re10 Ro48 PC61 Co78 S825 Re25 Pa99


Aramus guarauna Re10 Ro48 Ze54 Fo93 Fi99 W821 S825
R.allus nigricans Pi54 Pa99 S825
Rallus maculatus He29 Fi99
Aramides mangle He29 Pi35
Aramides cajanea He29 Re10 He29 Na00 Ze54 Fo93 Fi99 Re25 Pa99 Pi38
Aramides ypecaha Re10 Re10 S825
Porzana albicollis OL93 De79 Fo93 Pa99 WO91
Laterallus exilis Pa99
Laterallus melanophaius Re10 Ro48 Pi54 Pa99 Ma91
Laterallus viridis Fo93 Pa99 Pa99
Neocrex erythrops Fo93
Porphyriops melanops Ro48 Re10 Pa99
Gallinula chloropus Re25 Ro48 Na00 La48 Re25 Pi54 Re10 Re25 Pa99 S828
Porphyrula mar tinica Re25 Sn26 Na00 Ze54 Re25 Re10 Re10 Pa99 Ma91
Cariama cristata Re10 M38a Na00 Ze54 F881 Re10 Re10 W821 LM15
Jacana jacana He29 Re10 He29 Na00 La48 Re25 Fo93 Re10 Re10 Pa99 LM15
Vanellus chilensis NP16 Ro48 Na00 Ze54 La48 Fo93 Re10 LM15 W821 S828
Hoploxypterus cayanus Re10 Ro48 Na00 PC61 Re10 Re10 Ma91
Charadrius collaris Re10 Sn26 La48 Re10 Re10 Re10 Ma91
Tringa solitria OL93 Na00 La48 Re10 Re10 Pa99 Ma91
Tringa flavipes OL93 PC61 Ze54 Re10 Re10 Ma91
Tringa melanoleuca Fi99 Fi99 Ma91
Actitis macularia Re25 PC61 Fi99 Re25 Ma91
Calidris minutilla Re25 PC61 Re10 Re10
Calidris fuscicollis Re10
Bar tramia longicauda LL82 Re10
Gallinago paraguaiae Re10 PC61 Ze54 Fo93 Re10 LM15 Pa99 Pi38
Himantopus himantopus Re10 Ro48 Re10 Re10 S828
Phaetusa simplex # Re10 Re10 Re10 Re10 Pi38
Sterna hirundo LL82 LL82 Fi99
Sterna superciliaris Re10 Ro48 La48 Re10 Pi38
Rynchops niger Re10 Ro48 Re10 Pi38
Columba livia Pa99 Ma91
Columba picazuro S28a Re10 Ro48 Na00 Ze54 F881 Re10 Re10 W821 Pi38
Columba cayennensis NP16 Ro48 Re10 He42 Ag36
Zenaida auriculata* S28a Re10 Sn26 Ag64 Ih35 La48 Ag64 Re10 Re25 Pa99 Mo43
Columbina minuta He29 Re10 Sn26 A83a Ze54 Pi54 Re10 Re10 Pa99
Columbina talpacoti S28a He29 Sn26 Na00 Ze54 F881 Pi54 Re10 Re25 He42 Ag36
Columbina picui*^ S28a S825 Sn26 Na00 Ze54 Co78 Re10 Pi38 Pa99 WO91
Claravis pretiosa OL93 Sn26 Ze54 Fo93 Re25 PC61 Pa99 Ma91
Scardafella squammata S28a Re25 Co17 Na00 Ze54 F881 Re10 Re25 W821 LM15
Leptotila verreauxi* S28a Re10 Co17 Na00 La48 F881 Pi54 He29 Re10 He29 Pi38
Leptotila rufaxilla Ro48 Na00 Ze54 He42 Pa99 Ma91
Anodorhynchus leari** Pi50 Fi99
Cyanopsitta spixii** Re25 S824 LM15
Ara ararauna # Re10 Ro48 Re25 W832 Ag36
Ara chloroptera Re10 Ro48 W821 Ma91
Propyrrhura maracana # Re10 MR26 Co78 Si87 Re10 Pa99 Mo43
Aratinga acuticaudata*^ Re10 MR26 Co78 TN89 Re10 S824
Aratinga leucophthalmus Re10 Ro48 Ze54 MR26
Aratinga auricapilla W832 MR26
Aratinga jandaya S28a S824 Ze54 F881 Re10

243

cap13.pmd 243 9/12/2003, 14:30


ANEXO 1 - Lista anotada das espcies de aves da Caatinga com referncias bibliogrficas
correspondentes para cada estado ou respectiva regio da Bahia Continuao

ne co se
ESPCIE MA PI CE RN PB PE AL BA BA BA MG

Aratinga cactorum** S28a S824 Co18 Na00 Ze54 F881 S824 He06 W821 S824
Aratinga urea S28a Re10 Ro48 SN95 Re10 He29 MR26
Forpus xanthopterygius #* S28a Re25 MR26 Na00 Ze54 La48 Pi54 Re10 Re10 Pa99 Ag36
Amazona aestiva Re10 Ro48 Ze54 F881 Re25 Re10 W821 Ag36
Coccyzus melacoryphus Re10 C19c Ze54 Pi54 Re10 Re10 Pa99 Ma91
Coccyzus cinereus Re10
Coccyzus americanus Te93 Ma91
Coccyzus euleri PC61 Fo93 PC61 Pa99
Piaya cayana* S28a Re10 C15b La48 Pi54 Pi35 Re10 C19c Mo40
Crotophaga ani CM79 Ro48 Na00 Ze54 F881 Pi54 Re10 Re25 Pa99 WO91
Crotophaga major S828 Ro48 PC61 Re10 Ma91
Guira guira Re10 C19c Na00 Ze54 La48 Pi54 Re10 Re10 W832 Mo40
Tapera naevia Re10 Sn26 Na00 Ze54 F881 PC61 Pi35 Fi99 Pa99 Mo40
Dromococcyx phasianellus Re10 Ze54 Pi38 Fi99 WO91
Tyto alba OL93 Ro48 Na00 Ze54 Co87 Fo93 Re10 Re10 Pa99 Ma91
Otus choliba OL93 Sn26 Ze54 Co87 Fo93 Si87 Re10 Pa99 Pi32
Bubo virginianus* OL93 Ro48 Re10
Glaucidium brasilianum S28a Re10 Co18 Na00 Ze54 Fo93 Pa99 Re10 Pa99 Ag36
Speotyto cunicularia Re10 Sn26 Na00 Ne99 Re10 Re10 C15a W821 Ma91
Rhinoptynx clamator # Sn26 Fi99 Pi38 Ma91
Asio stygius Pa99 Me93
Aegolius harrisii Wi95
Nyctibius griseus OL93 PC61 Na00 Ze54 Pi38 Pa99 Si89
Chordeiles pusillus* Re10 Na00 La48 La48 Fo93 Re10 Pa99 Ma91
Chordeiles acutipennis Na00 Ne99 Pi38
Chordeiles minor Te93
Nyctiprogne vielliardi** LN94
Podager nacunda Re10 Fi99 Re10 W821 Pi38
Nyctidromus albicollis S28a Re10 Ro48 Na00 Ze54 Fo93 Si87 Re10 Co18 Ag36
Caprimulgus rufus OL93 Na00 Co87 Si87 Pa99 WO91
Caprimulgus longirostris S79b Pa99
Caprimulgus parvulus Re10 He29 Na00 Ne99 PC61 Re10 Pi35 Pa99 Ma91
Caprimulgus hirundinaceus* He06 Co17 Na00 PC61 Fa95 Re10 Pa99
Hydropsalis torquata OL93 Na00 Na00 PC61 Fo93 Ih14 Fi99 Pa99
Streptoprocne zonaris OL93 W830 Ma91
Streptoprocne biscutata* Re10 Si88 Ze54 Fi99 Re25 Pa99 Ma91
Chaetura meridionalis Re10 Co87 Pa99
Reinarda squamata Z53a Re10 Sn26 PC61 Re10 Re10 Re25 Ma91
Phaethornis pretrei Re10 Sn26 PC61 Re10 Re10 W832 Ma91
Phaethornis gounellei** Re10 C15a Si87 Gr88 Go09
Phaethornis ruber Re10 Sn26 Co87 Fo93 Z50a
Eupetomena macroura* S28a Re10 Co18 Ze54 Go09 Pi54 Re10 Re10 W832 Ma91
Colibri serrirostris OL93 Z50b Go09
Anthracothorax nigricollis Re10 Sn26 Fo93 Si87 PC61 Pa99
Chrysolampis mosquitus Re10 Co18 La48 F881 Pi54 Re10 Re10 W821 Ma91
Chlorostilbon aureoventris He29 Re10 Co18 Na00 PC61 Go09 Pi54 Re10 Re10 Go09 WO91
Polytmus guainumbi Re10 Ro48 PC61 PC61 Pa99 Ma91
Amazilia fimbriata Z50c Re10 Sn26 Ze54 La48 Pi54 He29 Re10 He29 Si89
Heliomaster longirostris Pi38 WO91
Heliomaster squamosus Ro48 Co78 Fo93 Co18 Go09 Ma91
Calliphlox amethystina HS27 Re10 Go09 Re10 W832
Trogon curucui S28a Re10 Sn26 Co87 Fo93 Si87 PC61
Ceryle torquata Re10 Ro48 Na00 Ze54 Fo93 Re25 Re10 Pa99 S828

244

cap13.pmd 244 9/12/2003, 14:30


ANEXO 1 - Lista anotada das espcies de aves da Caatinga com referncias bibliogrficas
correspondentes para cada estado ou respectiva regio da Bahia Continuao

ne co se
ESPCIE MA PI CE RN PB PE AL BA BA BA MG

Chloroceryle amazona Re10 Ro48 Na00 Ze54 Re10 Re25 Re10 Pa99 Pi38
Chloroceryle americana Re10 He29 Ze54 La48 Pi54 Re25 Re10 Pa99 Ma91
Galbula ruficauda S28a Re25 Sn26 PC61 Fo93 Pi38 Re10 Pa99 WO91
Nystalus maculatus S28a Re10 C19c Na00 Ze54 La48 Pi54 Re10 Re10 C19c Pi35
Picumnus pygmaeus** He29 Re10 Te93 Pi35 Re10 He29 Si89
Picumnus fulvescens** OL93 Na00 PC61 Co87 Fo93
Colaptes campestris HS27 HS27 C19c Fi99 Re10 W821 WO91
Colaptes melanochloros S28a Re25 C19c Na00 Ze54 La48 Re10 Re10 C19c Sn36
Piculus chrysochloros He06 C19c PC61 Pi38 Pa99 Si89
Celeus flavescens Re10 He08 Pi35 Re10 Pa99 Ag36
Dryocopus lineatus S28a Re25 Ro48 Ze54 Pa99 Re10 Pa99 Si89
Melanerpes candidus S28a Re10 Re10 Ma91
Veniliornis passerinus HS27 Re10 C15b Na00 PC61 La48 Pi54 Re10 Sn36 C19c Sn36
Campephilus melanoleucos #* Re25 C15b PC61 Re10 Re10 C19c Si89
Taraba major #* He29 Re10 C19a PC61 La48 Pi54 Pi35 Re10 CH24 Pi35
Sakesphorus. cristatus** He29 CH24 SN95 Co78 Na37 Na37 W831 Ma91
Thamnophilus doliatus* S28a Re10 CH24 Ze54 Na37 Pi54 He06 Re10 W831 No60
Thamnophilus pelzelni HS27 Re10 CH24 PC61 Co87 Pi54 Z33 Re10 CH24 Si89
Thamnophilus torquatus Re10 Na37 Re10 Fi99 Na37
Myrmorchilus strigilatus* Re10 CH24 PC61 Na39 Pi54 Pi38 Re10 W831 WO91
Herpsilochmus pileatus^ HS27 OL93 He29 He08 Na39 RT94
Herpsilochmus atricapillus Na39 Re10 CH24 F881 PC61 Pi32 Re10 Na39 Si89
Herpsilochmus pectoralis He29 Si87
Formicivora melanogaster* Re10 CH24 Na00 PC61 Pi54 He09 Re25 W831 WO91
Hylopezus ochroleucus** OL93 Sn24 Co87 Pi38 W831 Ma91
Furnarius rufus Re10 Re10 Pa99 Mo40
Furnarius leucopus HS27 Re10 Co16 Na00 PC61 Co78 Pi54 He08 Ih14 Pa99 Si89
Furnarius figulus HS27 Re25 CH25 Na00 Ze54 F881 Fo93 Pi35 Re10 W821 Pi38
Schoeniophylax phryganophila*^ Pi38 Pi38
Synallaxis frontalis # HS27 CH25 C19b Na00 PC61 F881 Pi54 Pi35 Re10 CH25 Pi38
Synallaxis albescens S28a Re10 Re10 Fo93 Re10 Pi38 Z36a Ma91
Poecilurus scutatus HS27 Re10 C19b PC61 Co78 Pi54 Pi38 TL93 WO91
Gyalophylax hellmayri** CH25 Na00 Co78 CH25 Re05
Certhiaxis cinnamomea* Z36b Re10 Co16 Na00 PC61 F881 Pi54 Re10 Re10 Pa99 Ma91
Cranioleuca vulpina*^ Re10 Re10
Cranioleuca semicinerea C19b Ne99 Co78 TN88 Pi38 Pa99 Ma91
Phacellodomus rufifrons* Re10 Na00 Ze54 Co87 Pi54 Re10 Re10 W821 Pi38
Phacellodomus ruber HS27 Re10 Ma91
Pseudoseisura cristata*^ Re10 Na00 Na00 Ze54 La48 Re10 S824 Pa99 LM15
Megaxenops parnaguae Re05 CH25 Co87 Co92 Na28 Co92 Ma91
Sittasomus griseicapillus* S28a Re10 Co21 PC61 Co87 Fo93 Pi32 Re10 Pa99 Si89
Xiphocolaptes falcirostris** He29 He06 Co16 PC61 Pi38 Re10 Sn27
Dendrocolaptes platyrostris Re10 C19d Co87 Pi38 Re10 Pa99 Si89
Xiphorhynchus picus # He29 Re10 Sn26 Co87 Pi35 Pa99
Lepidocolaptes angustirostris* S28a S824 CH25 Na00 PC61 Co78 Pi54 Re10 Re10 W831 Pi38
Campylorhamphus trochilirostris Re10 CH25 Co87 Pi38 Z34 Pi38
Phyllomyias fasciatus* He29 Re10 Sn26 Pi32 Re10 Pa99 WO91
Camptostoma obsoletum S28a Re10 Sn26 Na00 PC61 Fo93 Z41b Re10 Z41b WO91
Phaeomyias murina He29 Re10 Sn26 PC61 Z41b Fo93 Pi35 Re10 Z41b WO91
Sublegatus modestus Re10 PC61 PC61 Z41b Fi99 Re10 Pa99
Suiriri suiriri* He29 Re10 PC61 He27 Re10 Pa99 Pi44
Myiopagis viridicata S28a Re10 Sn26 PC61 PC61 Pi44 Re10 Pa99 Si89
Elaenia flavogaster Re10 Sn26 F881 Pi54 Re10 He27

245

cap13.pmd 245 9/12/2003, 14:31


ANEXO 1 - Lista anotada das espcies de aves da Caatinga com referncias bibliogrficas
correspondentes para cada estado ou respectiva regio da Bahia Continuao

ne co se
ESPCIE MA PI CE RN PB PE AL BA BA BA MG

Elaenia spectabilis Z41a Z41a Pi44 Z41a


Elaenia albiceps Sn26 PC61 Pi44
Serpophaga subcristata Re10 F881 Fi99 Z55b Z55b
Stigmatura napensis*^ Na00 Z40 Z40 Z40
Stigmatura budytoides*^ Re10 Co78 Fo93 Re10 Z40 Ma91
Euscarthmus meloryphus Re10 Sn26 Z40 Pi54 Pi44 Pi44 W831 Ma91
Leptopogon amaurocephalus OL93 Ne99 Fo93 Pi44 Pa99 Si89
Hemitriccus margaritaceiventerS28a Re10 Co20 Na00 PC61 Co87 Pi54 Pi44 Re10 Pa99 Pi44
Todirostrum cinereum* He29 He27 Co16 Na00 PC61 F881 Pi54 Re10 Ih14 Pa99 WO91
Tolmomyias flaviventris S28a Re10 He27 Na00 Ne99 Pi54 Pi44 Pi44 Pa99 Si89
Myiobius atricaudus HS27 He27 Z39a Z39a Z39a Si89
Myiophobus fasciatus Re10 He27 Z39b Pi54 Pa99 Re25 He27 Pi35
Cnemotriccus fuscatus He29 Re10 He27 Ne99 Zi38 Fi99 Re10 Zi38 Si89
Pyrocephalus rubinus Re10 Gu98 Z41c Pi44
Xolmis irupero*^ OL93 Re25 Ze54 Co78 S825 R870 Fi99 Ma91
Knipolegus nigerrimus*^ TN89 Si87 Pa99
Fluvicola albiventer Re10 He27 Na00 De78 La48 Re10 Re10 Pa99 Ma91
Fluvicola nengeta He29 Re10 Sn26 Na00 De78 F881 Fo93 Pi35 Ih14 Pa99 Ma91
Arundinicola leucocephala OL93 He27 Na00 Ze54 Pi54 Fi99 Re10 Pa99 Ma91
Satrapa icterophrys Re10 Fi99 Re10 Pa99 Ma91
Hirundinea ferruginea Re10 Sn26 La48 Re10 Pa99 WO91
Machetornis rixosus HS27 Re10 Sn26 PC61 PC61 S825 Re10 Pa99 WO91
Casiornis fusca S28a Re10 Sn26 Na00 PC61 Co78 Pi54 Pi44 Re10 Pa99 Si89
Myiarchus ferox Zi38 Zi38 Sn26 Ne99 Zi38 Pi54 Re10 He27 WO91
Myiarchus tyrannulus Zi38 Re10 Co16 Na00 PC61 F881 Pi54 Re10 PC61 Pa99 Si89
Myiarchus swainsoni He27 Na00 PC61 Pi35 Re25 Zi38 WO91
Pitangus lictor OL93 Pa99
Pitangus sulphuratus S28a Re10 He27 Na00 La48 F881 Fo93 Si87 Re10 W821 Ag36
Megarynchus pitangua Re10 Ro48 Ze54 Co87 Fo93 Si87 Re10 W821 Si89
Myiozetetes similis He29 Re10 He27 Na00 PC61 F881 Fo93 Pa99 Ih14 Pa99 Pi44
Myiodynastes maculatus S28a Re10 Sn26 Na00 Ze54 Z37b Fo93 Re10 Z37b He27 Z37b
Empidonomus varius S28a He27 Sn26 PC61 Z37a Pi54 Ih14 Pi35 He27 Si89
Tyrannus savana S28a Ro48 Re10 Na28 W821 WO91
Tyrannus melancholicus S28a Re10 Sn26 Na00 PC61 F881 Pi54 Re10 Re10 W821 WO91
Xenopsaris albinucha^ Re10 He29 Ne99 Si85 T89a Re10 Ih14 Pa99
Pachyramphus viridis He29 Sn26 Na00 PC61 Pi54 Re10 Pa99 Si89
Pachyramphus polychopterus*He29 Re10 Sn26 PC61 Pi54 Pi44 Re10 Pa99 Si89
Pachyramphus validus Re10 Sn26 PC61 Fo93 Pi35 Pi35 Pa99 Si89
Tachycineta albiventer Re10 He35 Na00 La48 PC61 Re10 PC61 Pa99 Ma91
Phaeoprogne tapera La48 Fo93 Re10 Pi44 W830 Ma91
Progne chalybea Z55a Re10 La48 SN95 La48 Re10 Fi99 Z55a WO91
Progne subis Re10
Stelgidopteryx ruficollis S28a Re10 Ro48 De79 Fo93 Pa99 Re10 Pa99 WO91
Riparia riparia Re10
Hirundo rstica Fo93 Re10 Na93 Pa99 Ma91
Cyanocorax cyanopogon He29 Re25 Sn26 Na00 La48 La48 Re10 Re10 W821 Pi44
Donacobius atricapillus Na00 Fo93 W831 WO91
Thryothorus longirostris*^ Re10 Sn26 Ne99 La48 Pi54 Pi44 Pi44 WO91
Troglodytes aedon He29 Re25 Co16 Na00 Ze54 F881 Pi54 Re25 Re10 He34 WO91
Polioptila plumbea* S28a Re10 Co16 Na00 Ze54 F881 Pi54 Re10 Re10 W831 Si89
Turdus rufiventris S28a Re25 Co16 Na00 La48 F881 Pi54 Re10 Re10 He29 WO91
Turdus leucomelas S28a Re10 Sn26 Pi54 Pa99 PC61 Pa99 WO91
Turdus amaurochalinus S28a Re10 Sn26 PC61 Co87 Fo93 Si87 PC61 Pa99 Si89

246

cap13.pmd 246 9/12/2003, 14:31


ANEXO 1 - Lista anotada das espcies de aves da Caatinga com referncias bibliogrficas
correspondentes para cada estado ou respectiva regio da Bahia Continuao

ne co se
ESPCIE MA PI CE RN PB PE AL BA BA BA MG

Mimus saturninus* He29 Re10 Sn26 Na00 La48 La48 Pi54 S824 Re10 W831 WO91
Anthus lutescens # Re10 MR28 Na00 Ne99 Pi54 Pi35 Re10 Pa99 Ma91
Cyclarhis gujanensis He29 He29 B866 Na00 La48 F881 Pi54 Pi32 Re10 W831 Pi32
Vireo olivaceus S28a Re10 Sn26 PC61 Co87 Fo93 Pi35 Re10 He35 Si89
Hylophilus amaurocephalus He29 Sn25 SN95 La48 Ra98 Pi35 Ra98 W831
Parula pitiayumi Re10 Sn26 La48 Fo93 He29 Re10 He29 WO91
Geothlypis aequinoctialis Fo93 Si87 Pa99 Pi44
Basileuterus flaveolus He29 Re10 Sn26 Zi49 Pi54 Pi35 Re10 W831 Si89
Coereba flaveola S28a Re10 Sn26 Na00 SN95 F881 Pi54 He35 Re10 Pa99 WO91
Sericossypha loricata He29 Ih07 Sn26 Na00 Ne99 Co78 Pi54 He29 Re10 W850 WO91
Thlypopsis sordida Re10 Sn26 F881 Pi54 Pi35 Pi35 Z47a Si89
Nemosia pileata HS27 Re10 Sn26 Na00 PC61 Pi54 Re10 Re10 Z47a Z47a
Tachyphonus rufus Re10 He29 F881 Pi54 Pi35 Fi99 W830 Ma91
Piranga flava He29 Re10 Pi54 Si87 He29 W830 Pi44
Thraupis sayaca S28a He29 S886 Na00 Ze54 F881 Pi54 He36 Re10 He36 Ag36
Thraupis palmarum He29 Re10 He29 Ze54 Fo93 Re10 Re10 Zi44 Ma91
Euphonia chlorotica HS27 Re10 Sn26 Na00 Ze54 Zi43 Pi54 Pi35 Re10 Pa99 Si89
Tangara cayana* He29 Re25 Sn26 Na00 Ze54 F881 Pi54 Pi35 Re10 Pa99 WO91
Conirostrum speciosum S28a Re10 Sn26 Na00 PC61 Pi54 Re10 Re10 W831 Si89
Zonotrichia capensis S28a Re10 Sn26 Na00 La48 F881 Pi54 Re10 Re10 W821 Mo40
Ammodramus humeralis He29 Re10 Sn26 Na00 Ze54 Pi54 Re10 Pi35 Pa99 Mo40
Sicalis columbiana^ Re10 Re10 He38 Ma91
Sicalis flaveola HS27 Re10 Sn26 Na00 Ze54 F881 Fo93 Fi99 Re10 W821 Ag36
Sicalis luteola Ne99 Fi99 Fi99 Ma91
Emberizoides herbicola PC61 Pa99
Volatinia jacarina He29 Re10 Sn26 Na00 Ze54 La48 Pi54 Re10 Re10 W821 WO91
Sporophila lineola Re10 MR28 Ze54 Fo93 Re10 Pi44 W821 Ma91
Sporophila nigricollis Re10 Sn26 Na00 PC61 F881 Pi54 Pa99 Re10 He38 WO91
Sporophila albogularis** He29 Sn26 Na00 PC61 La48 Pi54 Re10 Re10 Pa99 Ma91
Sporophila leucoptera He29 Re10 Na00 Ne99 La48 Fo93 Pa99 Pa99 WO91
Sporophila bouvreuil Ro48 Ze54 La48 Pi54 Pa99 Ma91
Oryzoborus maximiliani OL93 Si85
Oryzoborus angolensis Re10 Ze54 La48 W821
Arremon franciscanus** Pa99 Ra97 Ra97
Coryphospingus pileatus HS27 Re25 Sn26 Na00 Ze54 F881 Pi54 Re10 Re10 W821 Ag36
Paroaria dominicana** HS27 Re25 Sn26 Na00 La48 F881 Pi54 Re10 Ih14 Pa99 R870
Saltator similis Co87 Si87 Fi99 W830 Pi44
Saltator coerulescens*^ Re10 S825 Re10 Ma91
Saltator atricollis He29 Re10 He29 Si87 He38 W830 Ma91
Passerina brissonii* He29 Sn26 Na00 Ze54 F881 Fo93 He29 Pi35 W821 Ma91
Cacicus solitarius Re10 Sn26 Ze54 Pi44 Pi44
Icterus cayanensis S28a Re10 C867 Na00 La48 F881 Pi54 He29 Re10 He29 Mo40
Icterus jamacaii* S28a Re10 S886 Na00 La48 La48 Pi54 Re10 Re10 W821 LM15
Agelaius cyanopus Pa99 Ma91
Agelaius ruficapillus S28a Re10 C866 Ze54 Pi54 Re10 Re10 Pa99 Ma91
Leistes superciliaris OL93 C866 La48 Re10 Pi54 Pi35 PC61 Pa99 Ma91
Gnorimopsar chopi* S28a He29 Sn26 Na00 Ze54 La48 Pi54 Pa99 Re10 W831 S824
Molothrus badius*^ He29 C866 Na00 PC61 S886 Pi54 Re10 Na28 Pa99 S824
Molothrus bonariensis # S28a Re10 Sn26 Na00 La48 Pi54 Pi35 Re10 Pa99 Mo40
Carduelis yarrellii^ OL93 Sn26 Ze54 F881 Pi54 Co92 Re10
Carduelis magellanicus Re10 Ro48 Si87 Re10 W821
Passer domesticus OL93 TN87 Na00 SN95 Si85 Fo93 Si87 Si85 Pa99 Si85

247

cap13.pmd 247 9/12/2003, 14:31


Referncias bibliogrficas por Estado ou regio citadas no Anexo 1:

Maranho nordeste da Bahia


He29 Hellmayr (1929) Ca69 Carvalho (1969)
HS27 Snethlage, H (1927) CH25 Cory & Hellmayr (1925)
LL82 Lara-Resende & Leal (1982) Co18 Cory (1918)
Na39 Naumburg (1939) Co92 Collar et al. (1992)
S28a Snethlage, H (1928a) Fi99 Fiuza (1999)
Z36b Zimmer (1936b) Gu98 Guerreiro et al. (1998)
Zi38 Zimmer (1938) He06 Hellmayr (1906)
Z50c Zimmer (1950c) He08 Hellmayr (1908)
Z53a Zimmer (1953a) He09 Hellmayr (1909)
Z55a Zimmer (1955a) He27 Cory & Hellmayr (1927)
He29 Hellmayr (1929)
He35 Hellmayr (1935)
Piau He36 Hellmayr (1936)
CH25 Cory & Hellmayr (1925) He38 Hellmayr (1938)
CM79 Coimbra-Filho & Maia (1979) Ih14 Ihering (1914)
He06 Hellmayr (1906) LL82 Lara-Resende & Leal (1982)
He27 Hellmayr (1927) Na28 Naumburg (1928)
He29 Hellmayr (1929) Na32 Naumburg (1932)
Ih07 Ihering & Ihering (1907) Na37 Naumburg (1937)
LL82 Lara-Resende & Leal (1982) Pa99 Parrini et al. (1999)
NP16 Neiva & Penna (1916) Pi32 Pinto (1932)
OL93 Olmos (1993) Pi35 Pinto (1935)
Re05 Reiser (1905) Pi38 Pinto (1938)
Re10 Reiser (1910) Pi44 Pinto (1944)
Re25 Reiser (1925) Pi50 Pinto (1950)
S79b Sick (1979b) Re10 Reiser (1910)
SS96 Silva e Silva (1996) Re25 Reiser (1925)
S824 Spix (1824) Si79 Sick (1979)
S825 Spix (1825) Si85 Sick (1985)
S828 Spix & Martius (1828) Si87 Sick et al. (1987)
Zi38 Zimmer (1938) SS96 Silva e Silva (1996)
S824 Spix (1824)
S825 Spix (1825)
Cear Z33 Zimmer (1933)
B866 Baird (1866) Z40 Zimmer (1940)
C866 Cassin (1866) Z41b Zimmer (1941b)
C867 Cassin (1867) Z50b Zimmer (1950b)
C15a Cory (1915a)
C15b Cory (1915b)
Co16 Cory (1916) centro-ocidental da Bahia
Co17 Cory (1917) C15a Cory (1915a)
Co18 Cory (1918) Fi99 Fiuza (1999)
C19a Cory (1919a) Gr88 Grantsau (1988)
C19b Cory (1919b) He06 Hellmayr (1906)
C19c Cory (1919c) He29 Hellmayr (1929)
Co20 Cory (1920) He38 Hellmayr (1938)
Co21 Cory (1921) He42 Hellmayr & Conover (1942)

248

cap13.pmd 248 9/12/2003, 14:31


Referncias bibliogrficas por Estado ou regio citadas no Anexo 1:
Continuao

centro-ocidental da Bahia (cont.) Paraba(cont.)


CH24 Cory & Hellmayr (1924) He48 Hellmayr & Conover (1948)
CH25 Cory & Hellmayr (1925) Ih14 Ihering (1914)
He08 Hellmayr (1908) LM15 Lutz & Machado (1915)
He27 Cory & Hellmayr (1927) LN94 Lencioni-Neto (1994)
He29 Hellmayr (1929) Na28 Naumburg (1928)
He35 Hellmayr (1935) Na37 Naumburg (1937)
He49 Hellmayr & Conover (1949) Na39 Naumburg (1939)
LL82 Lara-Resende & Leal (1982) Na93 Nascimento et al. (1993)
MR26 Miranda Ribeiro (1926) Pa94 Pacheco (1994)
MR28 Miranda Ribeiro (1928) PC61 Pinto & Camargo (1961)
M38a Miranda Ribeiro (1938a) Pi35 Pinto (1935)
Na00 Nascimento (2000) Pi38 Pinto (1938)
Na32 Naumburg (1932) Pi44 Pinto (1944)
PC61 Pinto & Camargo (1961) Ra98- Raposo et al. (1998)
Ra98
Pi38 Pinto (1938) Re05 Reiser (1905)
PW95 Pacheco & Whitney (1995) Re10 Reiser (1910)
Re25 Reiser (1925) Re25 Reiser (1925)
Ro48 Rocha (1948) R870 Reinhardt (1870)
Sn24 Snethlage (1924) Si85 Sick (1985)
Sn26 Snethlage (1926) Sn36 Snethlage (1936)
Te93 Teixeira et al. (1993) S824 Spix (1824)
TN87 Teixeira et al. (1987) Z34 Zimmer (1934)
Z39a Zimmer (1939a) Z37b Zimmer (1937b)
Z41a Zimmer (1941a) Z39a Zimmer (1939a)
Z40 Zimmer (1940)
Z41c Zimmer (1941c)
Zi55b Zimmer (1955b)
Rio Grande do Norte
A83a Antas (1983)
Ag64 Aguirre (1964)
Co78 Coelho (1978) sudeste da Bahia
LL82 Lara-Resende & Leal (1982) Co18 Cory (1918)
M648 Marcgrave (1942) C19c Cory (1919c)
Na00 Nascimento (2000) CH24 Cory & Hellmayr (1924)
Si88 Sick et al. (1988) CH25 Cory & Hellmayr (1925)
Si97 Sick (1997) Fi99 Fiuza (1999)
SS96 Silva e Silva (1996) He27 Cory & Hellmayr (1927)
Te92 Teixeira (1992) He29 Hellmayr (1929)
He34 Hellmayr (1934)
He35 Hellmayr (1935)
Paraba He36 Hellmayr (1936)
Al85 Albuquerque (1985) He38 Hellmayr (1938)
De78 Dekeyser (1978) He42 Hellmayr & Conover (1942)
De79 Dekeyser (1979) Na37 Naumburg (1937)
Ih35 Ihering (1935) Na39 Naumburg (1939)
La48 Lamm (1948) Pa99 Parrini et al. (1999)
LL82 Lara-Resende & Leal (1982) Ra97 Raposo (1997)
Me60 Menezes (1960) RT94 Ridgely & Tudor (1994)

249

cap13.pmd 249 9/12/2003, 14:31


Referncias bibliogrficas por Estado ou regio citadas no Anexo 1:
Continuao

sudeste da Bahia (cont.) Alagoas(cont.)


PC61 Pinto & Camargo (1961) Si85 Sick (1985)
PR95 Pacheco & Rajo (1993) SS96 Silva e Silva (1996)
SN95 Schulz Neto (1995) TL93 Teixeira & Luigi (1993)
Ne99 Neves et al. (1999) W i95 Williams (1995)
TN86 Teixeira et al. (1986) W821 Wied (1821)
ZE54 Zenaide (1954) W830 Wied (1830)
W831 Wied (1831)
W832 Wied (1832)
Pernambuco W833 Wied (1833)
Ag64 Aguirre (1964) W850 Wied (1850)
Co78 Coelho (1978) Z36a Zimmer (1936a)
C087 Coelho (1987) Zi38 Zimmer (1938)
Go09 Gounelle (1909) Z41a Zimmer (1941a)
Fa95 Farias et al. (1995) Z41b Zimmer (1941b)
F881 Forbes (1881) Zi44 Zimmer (1944)
La48 Lamm (1948) Z47a Zimmer (1947a)
LL82 Lara-Resende & Leal (1982) Z50a Zimmer (1950a)
Na37 Naumburg (1937) Z55a Zimmer (1955a)
Na39 Naumburg (1939) Z55b Zimmer (1955b)
Re10 Reiser (1910)
Re25 Reiser (1925)
Si85 Sick (1985) norte de Minas Gerais
S886 Sclater (1886) Ag36 Aguirre (1936)
Z37a Zimmer (1937a) LM15 Lutz & Machado (1915)
Z37b Zimmer (1937b) Ma91 Mattos et al. (1991)
Zi38 Zimmer (1938) Me93 Melo Jr. et al. (1996)
Z39a Zimmer (1939a) Mo40 Moojen (1940)
Z39b Zimmer (1939b) Mo43 Moojen (1943)
Z40 Zimmer (1940) MR26 Miranda Ribeiro (1926)
Z41a Zimmer (1941a) M38b Miranda Ribeiro (1938b)
Z41b Zimmer (1941b) Pi32 Pinto (1932)
Zi43 Zimmer (1943) Pi35 Pinto (1935)
Zi49 Zimmer (1949) Pi38 Pinto (1938)
Pi44 Pinto (1944)
Ra97 Raposo (1997)
Alagoas R870 Reinhardt (1870)
Ag64 Aguirre (1964) Si85 Sick (1985)
Fo93 Forrester (1993) Sn27 Snethlage (1927)
Pi54 Pinto (1954) Sn36 Snethlage (1936)
PC61 Pinto & Camargo (1961) Si89 Silva (1989)
Ra98 Raposo et al. (1998) S824 Spix (1824)
SS96 Silva e Silva (1996) S825 Spix (1825)
TN88 Teixeira et al. (1988) S828 Spix & Martius (1828)
T89a Teixeira (1989a) WO91 Willis & Oniki (1991)
TN89 Teixeira et al. (1989) Z37b Zimmer (1937b)
Z47a Zimmer (1947a)

250

cap13.pmd 250 9/12/2003, 14:31


Aves: reas e
aes prioritrias
PARTICIPANTES DO SEMINRIO
GRUPO TEMTICO AVES

Jos Fernando Pacheco

para a conservao
Coordenao

Joo Luiz Xavier Nascimento


Lus Fbio Silveira

da Caatinga
Marcelo Cardoso de Souza
Miguel ngelo Marini
Severino Mendes de Azevedo Jnior

251
Fbio Olmos
Arapau-do-cerrado

Apesar de considerado o grupo tatividade dos inventrios j feitos, e na


animal mais bem conhecido no que diz existncia de espcies endmicas ou
respeito taxonomia, distribuio ameaadas. Numa segunda etapa, a
geogrfica e histria natural, h ainda riqueza total de espcies, o grau de
grandes lacunas sobre os dados relativos conservao e o nvel de ameaa deter-
s aves da caatinga. Para indicar reas minaram a ordem final das prioridades.
prioritrias a serem conservadas foi O confronto dos critrios utilizados
analisada a distribuio das 348 espcies permitiu a identificao de 35 reas
registradas no bioma. Mereceram ateno prioritrias para conservao, sendo 11
especial os txons endmicos e as espcies delas de extrema importncia biolgica,
ameaadas de extino, pois essas so, de seis de muito alta importncia, e cinco de
modo geral, as mais vulnerveis atual alta importncia (Figura 1). As 13 restantes
expanso das atividades humanas no foram indicadas principalmente para
bioma. Um conjunto de 15 espcies e de estudos bsicos de inventrio, e repre-
45 subespcies foi identificado como sentam, portanto, 37% do total de reas
endmico. So vinte as espcies amea- sugeridas.
adas de extino, estando includas nesse
As reas prioritrias indicadas pelo
conjunto duas das espcies de aves mais
grupo formam um conjunto bem
ameaadas do mundo: a ararinha-azul
distribudo, do ponto de vista de sua
(Cyanopsitta spixii) e a arara-azul-de-lear
localizao geogrfica, e bastante hete-
(Anodorhynchus leari).
rogneo. Diversas dessas reas corres-
O processo de seleo das reas pondem a unidades de conservao de
prioritrias baseou-se, num primeiro proteo integral ou de uso sustentado;
momento, na disponibilidade de dados algumas contemplam regies para as quais
qualitativos da avifauna, na represen- a recomendao especfica aponta a

252
necessidade de criao de unidade de Negra, Raso da Catarina, Cura, Maracs,
conservao, e outras regies em que a Chapada Diamantina, Senhor do Bonfim,
realidade local requer medidas diversas, tais Itacarambi / Peruau e Jaba.
como inventrio, intensificao de estudos, A recomendao de reas prioritrias
implantao de zonas-tampo, e estabe- em sua mais alta categoria de importncia
lecimento de corredores de vegetao nativa biolgica no implica a sugesto de as
e de reas de recuperao e de manejo. reas restantes no merecerem ser
As reas de extrema importncia conservadas; indica somente priorizao
biolgica, segundo os critrios utilizados, resultante de um processo que se derivou
so: Serra da Capivara, Ubajara, entorno de consulta feita a uma parcela repre-
da Floresta Nacional do Araripe, Serra sentativa de especialistas da rea.

Importncia Biolgica
Extrema
Figura 1 Muito alta
Alta
reas Informao insuficiente
prioritrias Limite estadual
Limite do bioma Caatinga
para
conservao
de aves na
Caatinga
1. Raso da Catarina 10. Aiuaba 18. Maracs 27. Crates
2. Cura 11. Entorno da Floresta 19. Morpar / Copixaba 28. Quixad
3. Itacarambi / Peruau Nacional do Araripe 20. Chapada Diamantina 29. Morada Nova
4. Serra da Capivara 12. Russas / Icapu 21. Senhor do Bonfim 30. Galinhos / Jandara
5. Picos / Itainpolis 13. Serid 22. Jaba 31. Bom Jesus da Lapa
6. Sete Cidades 14. Jandara / Joo Cmara 23. Janaba 32. Acari
7. Serra das Confuses 15. Coremas 24. Curituba 33. So Joo do Paraso
8. Serra Dois Irmos 16. Serra Negra 25. Piranhas / Olhos dgua 34. Fazenda Tamandu
9. Ubajara 17. Maravilha 26. Monte Alegre 35. Serra do Cariri

253
DESCRIO DAS REAS PRIORITRIAS INDICADAS

1 - RASO DA CATARINA 3 - ITACARAMBI/PERUAU


Localizao: BA: Jeremoabo, Rodelas e Localizao: MG: Itacarambi, Januria e
Paulo Afonso. Manga.
Importncia biolgica: Extrema. Importncia biolgica: Extrema.
Hbitats: Cnions de arenitos, campos de Hbitats: Mata seca, caatinga arbustiva e
licuri, caatinga arbrea e arbustiva. vrzea do rio So Francisco.
Ao recomendada: Proteo integral. Ao recomendada: Proteo integral.
Elementos de diagnstico: Riqueza de Elementos de diagnstico: Riqueza de
espcies: mdia; alto nmero de espcies: alta; alto nmero de endemis-
endemismos; riqueza de espcies raras/ mos; riqueza de espcies raras/ameaadas:
ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno alta; ocorrncia de fenmeno biolgico
biolgico especial. especial.
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
sistema: alta; grau de alterao: mdio; sistema: alta; grau de alterao: mdio;
presso antrpica: alta (captura ilegal, presso antrpica: alta (caa, desma-
eroso por pastoreio extensivo). tamento, eroso).
Justificativa: Principal rea de reproduo Justificativa: rea com principal populao
e alimentao de Anodorhynchus leari, da forma Xiphocolaptes falcirostris
espcie globalmente ameaada de franciscanus, endmica do mdio rio So
extino. Presena de pelo menos mais Francisco, com limitada faixa de ocor-
duas espcies ameaadas (Gyalophylax rncia. Populaes relevantes das seguintes
hellmayri e Herpsilochmus pectoralis). espcies ameaadas: Megaxenops
parnaguae e Phylloscartes roquettei.

2 - CURA
Localizao: Cura (BA). 4 - SERRA DA CAPIVARA
Importncia biolgica: Extrema. Localizao: PI: Canto do Buriti, Coronel
Jos Dias, So Joo do Piau e So
Hbitats: Mata ciliar de caraibeira e caatinga
Raimundo Nonato.
arbustiva.
Importncia biolgica: Extrema.
Ao recomendada: Proteo integral.
Hbitats: Caatingas arbreas, arbustivas e
Elementos de diagnstico: Riqueza de
herbceas e formaes rupestres.
espcies raras/ameaadas: mdia;
ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Ao recomendada: Restaurao.
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do Elementos de diagnstico: Riqueza de
sistema: alta; grau de alterao: mdio; espcies: alta; alto nmero de ende-
presso antrpica: alta (captura ilegal, mismos; riqueza de espcies raras/
desmatamento, pastoreio intensivo). ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno
biolgico especial.
Justificativa: nica rea de ocorrncia da
ararinha-azul, Cyanopsitta spixii, sendo o Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
local mais apropriado (seno o nico) para sistema: mdia; grau de alterao: mdio;
programas de recuperao populacional da presso antrpica: mdia (caa).
espcie e de seu hbitat (caraibeiras na Justificativa: Alta riqueza de espcies, com
mata ciliar). levantamento procedido em 1987-88

254
(Olmos 1993). Presena de espcies Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva,
desaparecidas em outras regies da caatin- mata seca e transio com o Cerrado.
ga (Rhea americana e Ara chloroptera). Ao recomendada: Investigao cientfica.
Presena de seis espcies globalmente Justificativa: rea de contato caatinga,
ameaadas (Ara maracana, Picumnus cerrado e mata seca, com alto potencial
fulvescens, Xiphocolaptes falcirostris, biolgico. Baixa densidade demogrfica e
Gyalophylax hellmayri, Megaxenops provvel bom estado de conservao.
parnaguae e Carduellis yarrelli).

8 - SERRA DOIS IRMOS


5 - PICOS/ITAINPOLIS Localizao: PI: Paulistana, Queimada
Localizao: PI: Picos, Itainpolis, Isaas Nova, Conceio do Canind, Lagoa do
Coelho, Campinas do Piau, Santa Cruz do Barro do Piau, So Joo do Piau, Jacobina
Piau e Santo Incio do Piau. do Piau; PE: Afrnio, Dormentes e Ouricuri.
Importncia biolgica: Provvel; rea Importncia biolgica: Provvel; rea
insuficientemente conhecida. insuficientemente conhecida.
Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva. Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva.
Ao recomendada: Investigao cientfica. Ao recomendada: Investigao cientfica.
Elementos de diagnstico: Ocorrncia de Elementos de diagnstico: Ocorrncia de
fenmeno biolgico especial. fenmeno biolgico especial.
Vulnerabilidade: Grau de alterao: baixo; Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
presso antrpica: mdia (caa). sistema: mdia; grau de alterao: baixo;
presso antrpica: mdia (caa,
Justificativa: rea tradicional de reproduo
desmatamento).
de Zenaida auriculata.
Justificativa: rea tradicional de reproduo
de Zenaida auriculata. rea de migrao
6 - SETE CIDADES de Tyrannus savanna.
Localizao: PI: Brasileira e Pirapuruca.
Importncia biolgica: Provvel; rea 9 - UBAJARA
insuficientemente conhecida. Localizao: CE: Frecheirinha, Mucambo,
Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva, Tiangu, Ibiapina e Ubajara.
transio com o cerrado e formaes Importncia biolgica: Extrema.
rupestres. Hbitats: Mata seca e caatinga arbustiva.
Ao recomendada: Proteo integral. Ao recomendada: Proteo integral.
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do Elementos de diagnstico: Riqueza de
sistema: mdia; grau de alterao: mdio; espcies: alta; alto nmero de ende-
presso antrpica: mdia (caa, eroso). mismos; riqueza de espcies raras/
Justificativa: rea de transio Caatinga/ ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno
Cerrado, com monumentos naturais biolgico especial.
formados por ao erosiva e elica. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
sistema: mdia; grau de alterao: mdio;
presso antrpica: alta (desmatamento,
7 - SERRA DAS CONFUSES caa e animais domsticos).
Localizao: PI: Cristino Castro, Canto do Justificativa: Necessidade de proteo da
Buriti, Caracol e Ansio de Abreu. rea que de extrema importncia biolgica
Importncia biolgica: Provvel; rea e tradicional ocorrncia de colnias de
insuficientemente conhecida. reproduo de Zenaida auriculata.

255
Zig Koch
Toca Velha, Canudos - BA

10 - AIUABA Justificativa: Necessidade de proteo de


Localizao: CE: Aiuaba, Arneiroz, Catarina stio tradicional de reproduo de Zenaida
e Saboeiro. auriculata e rea de importncia biolgica
muito alta, com espcies endmicas e
Importncia biolgica: Muito alta.
ameaadas de extino.
Ao recomendada: Proteo integral.
Elementos de diagnstico: Riqueza de
espcies: mdia; nmero mdio de
11 - ENTORNO DA FLORESTA
endemismos; riqueza de espcies raras/
NACIONAL DO ARARIPE
ameaadas: mdia; ocorrncia de
fenmeno biolgico especial. Localizao: PE: Misso Velha, Exu,
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do Moreilndia e Barbalha; CE: Crato,
sistema: mdia; grau de alterao: mdio; Santana do Cariri, Nova Olinda e Juazeiro
presso antrpica: mdia (caa, desmata- do Norte.
mento, pastoreio). Importncia biolgica: Extrema.

256
Hbitats: Carrasco, mata seca, caatinga Hbitats: Caatinga herbcea e arbustiva.
arbrea e arbustiva e mata mida de Ao recomendada: Proteo integral.
encosta.
Elementos de diagnstico: Riqueza de
Ao recomendada: Proteo integral. espcies: mdia; nmero mdio de
Elementos de diagnstico: Riqueza de endemismos; riqueza de espcies raras/
espcies: alta; alto nmero de endemismos; ameaadas: mdia; ocorrncia de
riqueza de espcies raras/ameaadas: alta; fenmeno biolgico especial.
ocorrncia de fenmeno biolgico especial. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do sistema: mdia; grau de alterao: mdio;
sistema: alta; grau de alterao: mdio; presso antrpica: mdia (desmatamento,
presso antrpica: alta (desmatamento, caa, captura, pecuria).
pecuria extensiva, queimada, caa, Justificativa: Por ser uma rea de importncia
minerao). biolgica muito alta e dado o tamanho
Justificativa: Necessidade de proteo de protegido oficialmente, imprescindvel a
localidade rica em espcies de extrema ampliao da rea da Estao Ecolgica do
importncia, complementando a rea Serid. Engloba stio de reproduo e
protegida formalmente, incluindo trecho de alimentao de Zenaida auriculata.
ocorrncia de Antilophia bokermanni,
espcie recm-descrita e presumivelmente
14 - JANDARA/JOO CMARA
ameaada de extino. Sugere-se a
transformao (com rea ampliada) da Localizao: RN: Lages, Pedra Preta,
categoria de Floresta Nacional para Parque Jardim de Angicos, Joo Cmara, Pedro
Nacional da Chapada do Araripe. Avelino, Parazinho e Jandara.
Importncia biolgica: Alta.
Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva.
12 - RUSSAS/ICAPU
Ao recomendada: Proteo integral.
Localizao: CE: Icapu, Aracati, Itaiaba,
Elementos de diagnstico: Ocorrncia de
Jaguaruama, Palhano, Russas e Quixer;
fenmeno biolgico especial.
RN: Barana.
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
Importncia biolgica: Alta.
sistema: mdia; grau de alterao: mdio;
Hbitats: Caatingas arbreas, arbustivas e
presso antrpica: mdia (caa, desma-
herbceas.
tamento, pecuria).
Ao recomendada: Proteo integral.
Justificativa: rea tradicional de reproduo
Elementos de diagnstico: Ocorrncia de de Zenaida auriculata.
fenmeno biolgico especial.
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
15 - COREMAS
sistema: mdia; grau de alterao: mdio;
presso antrpica: mdia (desmatamento, Localizao: PB: Coremas, Pombal, So
pecuria, caa). Jos da Lagoa Tapada, Souza, Aguiar,
Pianc e Igaracy.
Justificativa: rea tradicional de reproduo
de Zenaida auriculata. Importncia biolgica: Muito alta.
Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva.
Ao recomendada: Proteo integral.
13 - SERID
Elementos de diagnstico: Riqueza de
Localizao: PB: So Jos de Espinharas; espcies: mdia; nmero mdio de
RN: So Joo do Sabugi, Serra Negra do endemismos; riqueza de espcies raras/
Norte, Timbaba dos Batistas e Caic. ameaadas: mdia; ocorrncia de fen-
Importncia biolgica: Muito alta. meno biolgico especial.

257
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do 18 - MARACS
sistema: mdia; grau de alterao: mdio; Localizao: BA: Maracs, Lajedo do
presso antrpica: mdia (caa, desma- Tabocal, Lafaiete Coutinho e Jequi.
tamento).
Importncia biolgica: Extrema.
Justificativa: Local tradicional de repro-
Hbitats: Carrasco, mata de cip e caatinga
duo de Zenaida auriculata, ocorrncia
arbustiva.
mdia de espcies endmicas da Caatinga
e, pelo menos, uma espcie ameaada Ao recomendada: Proteo integral.
(Picumnus fulvescens). Elementos de diagnstico: Alto nmero de
endemismos; riqueza de espcies raras/
ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno
16 - SERRA NEGRA biolgico especial.
Localizao: PE: Floresta, Inaj, Petrolndia Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
e Tacaratu. sistema: mdia; grau de alterao: mdio;
Importncia biolgica: Extrema. presso antrpica: mdia (desmatamento,
Hbitats: Brejo de altitude, carrasco, caa e pecuria).
caatinga arbrea e arbustiva. Justificativa: Proteo de bloco significativo
Ao recomendada: Proteo integral. de mata de cip da regio de Jequi, com
Elementos de diagnstico: Riqueza de possibilidade de manuteno de po-
espcies: mdia; alto nmero de ende- pulaes relevantes dos ameaados
mismos; riqueza de espcies raras/ Rhopornis ardesiaca, Formicivora iheringi
ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno e Aratinga auricapilla. A regio de Itiruu
biolgico especial. possui, possivelmente, o maior trecho
contnuo de mata de cip.
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
sistema: alta; grau de alterao: mdio;
presso antrpica: mdia (caa, desma- 19 - MORPAR/COPIXABA
tamento).
Localizao: BA: Xique-Xique e Morpar.
Justificativa: Ampliao da Reserva
Biolgica de Serra Negra no sentido de Importncia biolgica: Muito alta.
Petrolndia e Inaj. Hbitats: Vrzea, caatinga arbustiva e mata
ciliar.
Ao recomendada: Proteo integral.
17 - MARAVILHA
Localizao: PE: Floresta, Betnia e Elementos de diagnstico: Alto nmero de
Custdia. endemismos; riqueza de espcies raras/
ameaadas: mdia; ocorrncia de
Importncia biolgica: Provvel; rea
fenmeno biolgico especial.
insuficientemente conhecida.
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva.
sistema: baixa; grau de alterao: mdio;
Ao recomendada: Investigao cientfica. presso antrpica: alta (desmatamento,
Elementos de diagnstico: Ocorrncia de projetos de irrigao).
fenmeno biolgico especial.
Justificativa: Extensa vrzea que possibilita
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do a preservao de populaes relevantes
sistema: mdia; grau de alterao: mdio; das formas privativas do mdio
presso antrpica: mdia (caa, desma- So Francisco (Sicalis columbiana,
tamento, pecuria). Saltator coerulescens superciliaria,
Justificativa: reas de reproduo e Cranioleuca vulpina reiseri, Schoeno-
migrao de Zenaida auriculata e Claravis phylax phryganophila petersi e
pretiosa. Nyctiprogne vielliardi).

258
20 - CHAPADA DIAMANTINA 22 - JABA
Localizao: BA: Andara, Boninal, Lenis, Localizao: MG: Matias Cardoso e Jaba.
Mucug, Palmeiras, Seabra e Ibicoara. Importncia biolgica: Extrema.
Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Carrasco, caatinga arbrea e
Hbitats: Carrasco, mata estacional, mata seca.
caatinga arbustiva, campos rupestres e Ao recomendada: Proteo integral.
banhados.
Elementos de diagnstico: Riqueza de
Ao recomendada: Proteo integral. espcies: alta; alto nmero de endemismos;
Elementos de Diagnstico: Riqueza de riqueza de espcies raras/ameaadas: alta;
espcies: alta; alto nmero de endemis- ocorrncia de fenmeno biolgico especial.
mos; riqueza de espcies raras/ameaadas: Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
alta; ocorrncia de fenmeno biolgico sistema: mdia; grau de alterao: alto;
especial. presso antrpica: alta (desmatamento,
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do projetos de irrigao e caa).
sistema: mdia; grau de alterao: m- Justificativa: Ocorrncia de duas espcies
dio; presso antrpica: alta (desma- ameaadas de extino (Gyalophylax
tamento, caa, minerao, turismo hellmayri e Megaxenops parnaguae) e
predatrio). vrias endmicas.
Justificativa: Alta riqueza de espcies, com
elementos caractersticos de vrios biomas.
23 - JANABA
Espcies ameaadas registradas: Aratinga
auricapilla, Ara maracana, Gyalophylax Localizao: Porteirinha (MG).
hellmayri, Megaxenops parnaguae, Importncia biolgica: Provvel; rea
Herpsilochmus pectoralis e Formicivora insuficientemente conhecida.
iheringi. Hbitats: Carrasco, caatinga arbrea e
arbustiva.
Ao recomendada: Investigao cientfica.
21 - SENHOR DO BONFIM
Elementos de diagnstico: Ocorrncia de
Localizao: BA : Campo Formoso,
fenmeno biolgico especial.
Jaguarari, Senhor do Bonfim e
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
Andorinha.
sistema: mdia; grau de alterao: mdio;
Importncia biolgica: Extrema. presso antrpica: mdia (desmatamento,
Hbitats: Carrasco, mata estacional, carvoaria).
caatinga arbustiva e campo rupestre. Justificativa: Uma das reas mais
Ao recomendada: Proteo integral. meridionais da Caatinga, com bom
Elementos de diagnstico: Riqueza de potencial de preservao para espcies
espcies: mdia; alto nmero de en- ameaadas ou endmicas.
demismos; riqueza de espcies raras/
ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno
24 - CURITUBA
biolgico especial.
Localizao: Canind do So Francisco
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
(SE) e Paulo Afonso (BA).
sistema: mdia; grau de alterao: mdio;
presso antrpica: mdia (desmatamento, Importncia biolgica: Provvel; rea
caa e minerao). insuficientemente conhecida.
Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva.
Justificativa: rea de colecionadores de
aves no incio do sculo. Regio revestida Ao recomendada: Investigao cientfica.
por matas estacionais e caatinga com boa Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
cobertura vegetal remanescente. sistema: mdia; grau de alterao: mdio;

259
presso antrpica: mdia (desmatamento, e Crypturellus noctivagus zabele, espcies
agricultura). endmicas do bioma.
Justificativa: Caatinga arbustiva e arbrea.
Constatada a ocorrncia de Ara maracana,
27 - CRATES
espcie ameaada de extino.
Localizao: Crates (CE).
Importncia biolgica: Provvel; rea
25 - PIRANHAS/OLHOS DGUA insuficientemente conhecida.
Localizao: AL: Olho dgua do Casado e Hbitats: Caatinga arbrea (mata seca).
Piranhas.
Ao recomendada: Investigao cientfica.
Importncia biolgica: Provvel; rea
Elementos de diagnstico: Ocorrncia de
insuficientemente conhecida.
biolgico especial.
Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva.
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
Ao recomendada: Investigao cien- sistema: mdia; grau de alterao: mdio;
tfica. presso antrpica: mdia (desmatamento
Elementos de diagnstico: Ocorrncia de e caa).
fenmeno biolgico especial. Justificativa: rea inventariada recente-
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do mente por PTZ Antas, com potencia-
sistema: mdia. grau de alterao: mdia. lidade para a conservao de aves da
presso antrpica: mdia (desmatamento, Caatinga (M.A. Figueiredo, informao
agricultura). pessoal).
Justificativa: rea insuficientemente
conhecida, porm com potencial
28 - QUIXAD
importncia biolgica. rea de caatinga
arbrea e de reproduo de Geranoaetus Localizao: Quixad (CE).
melanoleucus e Sarcoramphus papa. Importncia biolgica: Provvel; rea
Ocorrncia de Ara maracana, espcie insuficientemente conhecida.
ameaada de extino. Hbitats: Caatinga arbustiva.
Ao recomendada: Investigao cientfica.
26 - MONTE ALEGRE Elementos de diagnstico: Ocorrncia de
Localizao: SE: Monte Alegre de Sergipe, fenmeno biolgico especial.
Poo Redondo e Porto da Folha. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
Importncia biolgica: Provvel; rea sistema: mdia; grau de alterao: mdio;
insuficientemente conhecida. presso antrpica: mdia (desmatamen-
to,caa).
Hbitats: Caatinga arbustiva e relictos de
arbrea. Justificativa: Stio de reproduo tradicional
de Zenaida auriculata e de provvel riqueza
Ao recomendada: Investigao cientfica.
biolgica.
Elementos de diagnstico: Nmero mdio
de endemismos; ocorrncia de fenmeno
biolgico especial. 29 - MORADA NOVA
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do Localizao: Morada Nova (CE).
sistema: mdia; grau de alterao:
Importncia biolgica: Alta.
mdio; presso antrpica: alta
(desmatamento, caa, queimadas, Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva.
pastoreio). Ao recomendada: Proteo integral.
Justificativa: rea de caatinga arbustiva e Elementos de diagnstico: Ocorrncia de
arbrea. Ocorrncia de Penelope jacucaca fenmeno biolgico especial.

260
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do 32 - ACARI
sistema: mdia; grau de alterao: mdio; Localizao: RN: Acari, Currais Novos e So
presso antrpica: mdia (desma- Vicente.
tamento, caa).
Importncia biolgica: Alta.
Justificativa: Presena de uma espcie de
Hbitats: Caatinga arbustiva e cavernas.
ave endmica e ameaada de extino
(Penelope jacucaca), alm de outras Ao recomendada: Proteo integral.
endmicas (Gyalophylax hellmayri e Elementos de diagnstico: Ocorrncia de
Nothura boraquira). fenmeno biolgico especial.
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca
do sistema: alta; grau de alterao:
30 - GALINHOS/JANDARA mdio; presso antrpica: mdia
Localizao: RN: Guamar, Galinhos e So (minerao).
Bento do Norte. Justificativa: nica rea conhecida com
Importncia biolgica: Alta. macia reproduo de andorinhes da raa
Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva. Streptoprocne biscutata seridoensis,
Ao recomendada: Proteo integral. recm descrita. H explorao de guano e
no so conhecidas as rotas migratrias
Elementos de diagnstico: Ocorrncia de
desta forma.
fenmeno biolgico especial.
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
sistema: mdia; grau de alterao: mdio; 33 - SO JOO DO PARASO
presso antrpica: mdia (desmatamento, Localizao: MG: So Joo do Paraso,
caa). guas Vermelhas e Taiobeiras.
Justificativa: rea de reproduo de Importncia biolgica: Muito alta.
Zenaida auriculata e migrao de
Hbitats: Mata de cip e caatinga arbustiva.
Tyrannus savanna e Sicalis luteola.
Ao recomendada: Proteo integral.
Elementos de diagnstico: Nmero mdio
31 - BOM JESUS DA LAPA de endemismos; riqueza de espcies raras/
Localizao: Bom Jesus da Lapa (BA). ameaadas: mdia; ocorrncia de
Importncia biolgica: Provvel; rea fenmeno biolgico especial.
insuficientemente conhecida. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
Hbitats: Vrzea, caatinga arbustiva e mata sistema: mdia; grau de alterao: alto;
ciliar. presso antrpica: alta (desmatamento,
caa, pecuria, carvoaria).
Ao recomendada: Investigao cien-
tfica. Justificativa: Importante rea de contato
entre os biomas Mata Atlntica e
Elementos de diagnstico: Ocorrncia de
Caatinga. Presena de espcies en-
fenmeno biolgico especial.
dmicas e ameaadas (Formicivora
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do iheringi, Rhopornis ardesiaca e
sistema: baixa; grau de alterao: mdio; Jacamaralcyon tridactyla). Presena de
presso antrpica: alta (desmatamento, espcies endmicas (Crypurellus
pecuria, irrigao). noctivagus zabele, Myrmorchilus
Justificativa: Extensas vrzeas com strigillatus e Aratinga cactorum).
possibilidade de preservao das formas Presena de espcies consideradas raras
privativas do mdio So Francisco que em (Campephilus robustus e Pyroderus
combinao com a rea proposta scutatus). Alta presso antrpica, com
Morpar/Copixaba (rea 19), ter boa parte dos hbitats originais bastante
aumentado potencial de conservao. alterados.

261
34 - FAZENDA TAMANDU 35 - SERRA DO CARIRI
Localizao: PB: Me dgua, Patos, Santa Localizao: PB: Princesa Isabel, Tavares,
Terezinha e So Jos do Bonfim. Juru e gua Branca; PE: Santa Terezinha,
Importncia biolgica: Muito alta. Tabira, Solido, Afogados da Ingazeira,
Hbitats: Caatinga arbustiva. Carnaba, Quixada e So Jos do Egito.
Ao recomendada: Proteo integral. Importncia biolgica: Provvel; rea
Elementos de diagnstico: Riqueza de insuficientemente conhecida.
espcies: alta; nmero mdio de Hbitats: Caatinga arbrea e arbustiva.
endemismos; riqueza de espcies raras/ Ao recomendada: Investigao cientfica.
ameaadas: mdia; ocorrncia de
Elementos de diagnstico: Ocorrncia de
fenmeno biolgico especial.
fenmeno biolgico especial.
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
sistema: mdia; grau de alterao: mdio; Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
presso antrpica: baixa. sistema: mdia; grau de alterao: mdio;
presso antrpica: mdia (desmata-
Justificativa: rea de importncia biolgica
mento, caa).
muito alta, com espcies endmicas e
ameaadas de extino (Picumnus Justificativa: Migrao e reproduo de
fulvescens). Zenaida auriculata.

262
Diversidade de
mamferos e o
estabelecimento
de reas prioritrias
para a conservao
do bioma Caatinga Joo Alves de Oliveira
Museu Nacional do Rio de Janeiro

263
Andr Pessoa
Tamandu-mirim

INTRODUO
O termo caatinga define um dos atravs do Nordeste do Brasil (Sarmiento
tipos de vegetao xeromrfica do semi- 1975).
rido brasileiro, particularmente aquele Duas grandes colees constituem
que recobre o substrato cristalino exposto a base do conhecimento sobre a
dos estados nordestinos e do norte de diversidade de mamferos deste bioma. No
Minas Gerais. Por extenso, esse termo Museu Nacional (UFRJ) esto depositados
define o domnio morfoclimtico cerca de 60 mil espcimes de pequenos
correspondente ao complexo de mamferos no voadores obtidos pelo
vegetao do semi-rido nordestino j extinto Servio Nacional da Peste (SNP)
identificado por Martius como Ha- entre 1952 e 1955 (Freitas 1957), em
madryades (Coimbra-Filho & Cmara aproximadamente 40 dos ento 187
1996). municpios do polgono das secas. Alm
Estudos realizados at o presente disso, importantes sries de quirpteros e
sobre os mamferos da Caatinga tm pequenos mamferos no-voadores foram
revelado uma mastofauna relativamente obtidas pelo projeto Ecology, evolution
depauperada, e uma baixa incidncia de and zoogeography of mammals, por
endemismos (Mares et al. 1981, 1985). pesquisadores do Carnegie Museum of
Essas constataes tm contribudo para Natural History, entre 1975 e 1978, na
a hiptese de que a maior parte das reas Chapada do Araripe (6.576 espcimes),
de caatinga registradas na atualidade seja distribudos entre aquele museu e o Museu
relativamente recente em formao, e de Zoologia da USP. Dos estudos
possivelmente derivada de pequenos decorrentes desse projeto, o inventrio
refgios durante perodos msicos do mais recente (Willig & Mares 1989),
Pleistoceno, quando as florestas tropicais relacionou 80 espcies de mamferos para
ter-se-iam expandido consideravelmente a Caatinga.

264
MTODOS A seguir apresentado um resumo
da representatividade taxonmica e
A metodologia seguida para compor geogrfica visando documentar a
o presente inventrio foi o levantamento dos diversidade de mamferos no contexto da
registros bibliogrficos de ocorrncia de Caatinga, bem como em nvel de municpio
mamferos dentro dos limites do bioma (a maior resoluo geogrfica possvel
Caatinga, considerando a definio do nesta anlise). As informaes que
mesmo no mbito da presente avaliao. suportam as constataes relacionadas a
Foram includos, prioritariamente, registros seguir esto resumidas no Anexo 1, onde
baseados em espcimes coletados, ainda tambm est detalhada a forma de
que em alguns casos tenham sido includos ocorrncia dos diferentes txons no mbito
registros visuais publicados, totalizando 54 da Caatinga.
referncias que continham informaes
geogrficas passveis de mapeamento. Uma
exceo foi o caso dos registros de Didelphimorphia
Dasypodidae (Xenarthra), listados a partir de A ordem Didelphimorphia est
Santos (1993), cujo inventrio foi realizado representada por 11 espcies registradas
principalmente a partir de entrevistas. em pelo menos um municpio com
A atualizao taxonmica dos registros localidade apresentando vegetao
bibliogrficos seguiu Wilson & Reeder (1993) xeroftica (o total de municpios com
e revises mais recentes disponveis para registro bibliogrfico listado entre
alguns txons, publicadas ou em forma de parnteses para cada espcie): Caluromys
teses. Embora constem do arquivo original philander (1), Didelphis albiventris (17),
compilado, no so tratados registros de Gracilinanus agilis (3), Gracilinanus
espcies comensais introduzidas (Rattus emiliae (4), Gracilinanus sp. (1), Marmosa
rattus, Mus musculus, etc.) e tampouco de murina (3), Marmosops incanus (2),
animais domsticos e de criao. Micoureus demerarae (8), Monodelphis
americana (2), Monodelphis domestica
Com base nos registros de mamferos
(28) e Thylamys karimii (1). A diversidade
compilados para a Caatinga a partir da
de marsupiais maior em Ipu (CE)
bibliografia, foram identificadas as reas de
(6 espcies), mas na maioria dos municpios
maior riqueza de espcies, os possveis casos
amostrados o nmero de espcies registrado
de endemismo, tanto no mbito deste bioma
situa-se em torno de quatro.
propriamente, como em uma escala mais
restrita, e o status de conservao das
espcies reportadas (Bernardes et al. 1990 e Xenarthra
Portaria 062 de 17/06/1997). Ainda com base
Os registros referentes aos tatus
no inventrio inicial, foram identificadas reas
(Xenarthra, Dasypodidae), a partir de
correspondentes a lacunas no conhecimento
entrevistas, incluem pontos atravs de toda
da fauna de mamferos. Estes parmetros
a Caatinga. O tatu-de-rabo -mole
nortearam o estabelecimento de critrios para
(Cabassous sp.) estaria representado em
a identificao de reas prioritrias para a
pelo menos 108 municpios, apesar de uma
conservao da biodiversidade dos ma-
reviso baseada nas amostras de 34
mferos na Caatinga.
colees, incluindo as maiores brasileiras
(Wetzel 1980), no ter relacionado sequer
um indivduo para a Caatinga. No foi
RESULTADOS possvel, portanto, com base nas
informaes consultadas, concluir a
O levantamento bibliogrfico espcie ou espcies a que pertencem os
permitiu listar um mnimo de 148 espcies registros de Cabassous do domnio da
registradas para a regio includa no Caatinga. Dasypus novemcinctus est
bioma Caatinga. listado, por entrevistas, em 189 municpios,

265
Andr Pessoa
mas representado por material testemunho
ou observao direta em apenas 18.
Dasypus septemcinctus foi relacionado por
entrevistas em 54 e Euphractus sexcinctus
em 191 municpios. O tatu-bola, Tolypeutes
tricinctus consta das entrevistas em 76
municpios, mas de apenas sete so os
registros bibliogrficos e de museus.
Entre os Myrmecophagidae, Taman-
dua tetradactyla est registrado em sete
municpios, ao passo que Cyclopes
Tatu-bola
didactylus est em dois e Myrmecophaga
tridactyla em apenas um. Apesar dos sp.), Exu (Micronycteris schmidtorum,
registros acima relacionados, apenas D. Mimon crenulatum, Promops sp.), So
novemcinctus, E. sexcinctus e T. tetradactyla Raimundo Nonato (Histiotus sp., Mimon
figuram na relao final de Xenarthra da bennettii, Noctilio albiventris), Valena do
Caatinga de Willig & Mares (1989). Piau (Eumops sp., Lonchorhina aurita,
Molossops abrasus), Canudos (Loncho-
Chiroptera phyla bockermanni), Rio Formoso
(Peropteryx leucoptera) e Juazeiro
Registros bibliogrficos de quirpteros
(Rhogeessa tumida).
da Caatinga incluem 65 espcies. As
mais amplamente representadas so
Glossophaga soricina (18 municpios), Primates
Carollia perspicillata (9), Artibeus lituratus Os registros de primatas na Caatinga
(10), Molossus molossus (7), Platyrrhinus incluem cinco espcies da famlia Cebidae,
lineatus (7), Artibeus jamaicensis (6) e Alouatta belzebul (em 5 municpios), A.
Desmodus rotundus (7). Os municpios onde ululata (5), A. caraya (3), Cebus apella (4)
se registrou maior diversidade foram Exu e Callicebus barbarabrownae (3). A
(PE), Jaba (MG) e Crato (CE), com descoberta de populaes recentes de
respectivamente 35, 29 e 27 espcies Callicebus, reportadas em Marinho-Filho
registradas, seguidos por So Raimundo & Verssimo (1997), na regio da Serra da
Nonato (Parque Nacional da Serra da Quixaba (Canudos, Jeremoabo e Monte
Capivara) com 24 espcies, Ubajara (Parque Santo), sugere a possibilidade da existncia
Nacional de Ubajara) com 14 espcies, dessa forma em outros enclaves florestados
Valena do Piau (13) e Nova Olinda com doze da Caatinga. Entre os representantes da
espcies. A anlise desses nmeros deve famlia Callithrichidae, existem registros de
ainda considerar o esforo de amostragem Callithrix jacchus em 10 municpios e de
que, aparentemente, variou muito entre C. penicillata em apenas um. Das formas
localidades. Amostras de Exu e Crato foram listadas acima, apenas Cebus apella e
obtidas ao longo de trs anos, ao passo que Callithrix jacchus foram relacionados por
os registros de Jaba foram obtidos em Willig & Mares (1989).
apenas duas excurses, realizadas em curtos
perodos por dois anos seguidos.
Algumas localidades destacam-se Rodentia
por apresentarem os nicos registros de A ordem Rodentia est representada
diversas espcies de quirpteros no bioma. por aproximadamente 24 espcies da
So elas, Crato (Artibeus concolor, subordem Sciurognathi (22 Muridae e 2
Lasiurus borealis, Natalus stramineus, Sciuridae) e 13 de Hystricognathi. Espcies
Tadarida sp.), Jaba (Eptesicus brasiliensis, da famlia Sciuridae foram registradas a
Chrotopterus auritus, Eumops perotis, partir de amostras de Penedo, AL, (Sciurus
Myotis sp., Peropteryx kappleri, Tonatia aestuans) e Maranguape, CE, (S. alphonsei).

266
Dentre os representantes da famlia Dentre as espcies da famlia
Muridae (Sigmodontinae), Wiedomys Echimyidae de ampla distribuio na
pirrhorhinus foi registrado em um maior Caatinga, apenas Thrichomys apereoides
nmero de municpios (20), seguido por tem sido objeto de anlises de variabilidade
Oryzomys aff. subflavus (20), Oligory- geogrfica. Dados craniomtricos sugerem
zomys eliurus (22) e Bolomys lasiurus a existncia de duas unidades geogrficas,
(15). Municpios que apresentaram maior uma representada pela populao de
diversidade de espcies da famlia Muridae Bodoc e outra incluindo populaes dos
foram Caruaru e Garanhuns (11 espcies outros municpios do Nordeste (Bandouk
cada), Ipu (9), Crato (8) e Jaba (7). O & Reis 1995), em um padro inconsistente
nmero de espcies de Muridae registrados com a estrutura subspecfica descrita para
para a regio da Caatinga tem aumentado a espcie. Esse resultado , entretanto,
na medida em que as colees disponveis indicativo da possibilidade de existncia de
vm sendo melhor estudadas em revises mais de uma forma de Thrichomys
abrangentes (Tribe, 1996 - Rhipidomys ocorrendo na regio da Caatinga do
sp.4 ssp.1, do Crato, CE, e Rhipidomys Nordeste do Brasil, o que tem sido
sp.4 ssp.2, da Serra de Baturit, CE; postulado com base em informao
Oliveira 1998 Oxymycterus sp.4, de citogentica (Silva et al. 2000, Svartman
Guaraciaba do Norte, CE; Weksler 1996 - 1988, Leal-Mesquita 1991).
Oryzomys sp. n.). Da mesma forma,
novas coletas empregando mtodos Lagomorpha
complementares aos anteriormente
utilizados, como o exame dos caritipos de O nico representante da ordem
espcimes recm-coletados, tm Lagomorpha silvestre, Sylvilagus bra-
possibilitado a diferenciao entre siliensis, foi registrado em sete municpios
esparsamente distribudos pelo domnio da
amostras de Oryzomys subflavus de
Caatinga.
localidades dos estados de Pernambuco e
Paraba (referidas como Oryzomys
subflavus variante 1), e de localidades da Carnivora
Bahia e Minas Gerais (referidas como
Obtiveram-se registros para 14
Oryzomys subflavus variante 3) (Maia &
espcies da ordem Carnivora, entre elas
Hulak 1981, Bonvicino et al. 1999), bem
seis da famlia Felidae, quatro Mustelidae,
como a descrio de uma nova espcie de trs Procyonidae e um Canidae, todas
Oligoryzomys (Bonvicino & Weksler 1998) com mais de um registro, exceto por
do Nordeste do Brasil. Galictis cuja, listada apenas para Ipu, CE.
Os representantes da subordem A maior diversidade de espcies foi
Hystricognathi registrados em maior registrada para os parques nacionais da
nmero de municpios foram Kerodon Serra da Capivara e de Ubajara (10 e 8
rupestris (28 municpios), Galea spixii (28) espcies) e para o Crato, CE (6).
e Thrichomys apereoides (17). Algumas
espcies apresentaram poucos e esparsos
registros, como Echimys lamarum (7 Artiodactyla e Perissodactyla
municpios) e Dasyprocta primnolopha Entre os representantes da ordem
(9). Espcies que apresentaram registros Artiodactyla, os poucos registros disponveis
em apenas uma localidade da Caatinga so amplamente distribudos: Mazama
foram Proechimys albispinus minor americana (Jaba, MG; So Raimundo
(Morro do Chapu), P. a. sertonius Nonato, PI; e Ubajara, CE), M. gouazoupira
(Lamaro) e P. cayennensis (Ipu). (Crato, Ubajara e S. Raimundo Nonato),
Proechimys yonenagae foi descrito de Pecari tajacu (Penedo, AL; Piranhas, PB e
reas de dunas em Barra, Queimadas e So Raimundo Nonato). Tayassu pecari est
Ibiraba (BA). representado em apenas um municpio (So

267
Andr Pessoa
Ourio-cacheiro

Raimundo Nonato), assim como o fall (Silva et al. 2000), bem como a
representante da ordem Perissodactyla, coleta em reas ainda no inventariadas,
Tapirus terrestris, registrado apenas para a que vo certamente proporcionar
regio da Jaba, MG. acrscimos presente lista (Anexo 1).
Apesar de restrito s informaes
publicadas e de ter sido implementado
sob uma perspectiva conservadora no DISCUSSO
que diz respeito equivalncia de formas
originalmente no identificadas ao nvel A mastofauna do bioma Caatinga
de espcie, o presente inventrio pode ser dividida, de uma forma preliminar,
relaciona pouco menos do que o dobro em trs grupos principais: (1) as espcies
do nmero de espcies reconhecidas endmicas ou que apresentam grande
para a Caatinga por Willig & Mares parte da distribuio neste bioma,
(1989). As excelentes sries obtidas de totalizando 19 espcies; (2) as espcies
um grande nmero de localidades do amplamente distribudas em outros
polgono das secas pelo Servio biomas, mas que apresentam registros
Nacional da Peste ainda no foram espordicos na Caatinga, 18 espcies; e (3)
estudadas em sua totalidade, e as espcies amplamente distribudas na
chances de se encontrar nesse acervo Caatinga e em outros biomas, 106
espcies ainda no registradas para a espcies. Deve-se ter em conta que o
regio so promissoras. Tambm se deve reconhecimento da distino taxonmica
ressaltar a utilizao de tcnicas de coleta das formas cariotpicas j detectadas
complementares antes no empregadas, aumentaria o nmero das espcies do
como o uso de armadilhas do tipo pit- grupo 1 descrito acima.

268
interessante notar que os nmeros reconhecidos na literatura como
de espcies dos grupos 1 e 2 so muito capoeiras ou carrascos, mas que
semelhantes. As espcies do grupo 2, guardam uma similaridade superficial
que aparentemente ocupam enclaves maior com as paisagens originais da
msicos do semi-rido, tm sido Caatinga sensu stricto do que com as
apontadas como exemplos de que esses reas de floresta em enclaves msicos do
ambientes constituam remanescentes de bioma original. Deve-se notar, entretanto,
um contnuo florestado em um passado que freqentemente o grau de alterao
relativamente recente. O presente comparvel nos dois casos, e que
inventrio sugere que no s o nmero apenas uma frao das espcies
de espcies caractersticas da Caatinga consegue sobreviver a estas catstrofes.
maior do que o anteriormente Assim, em paisagens muito alteradas,
reconhecido, como tambm que os existe possivelmente a prevalncia de
registros que tm suportado a hiptese do algumas espcies, que podem constituir-
surgimento recente do bioma so em um se em uma frao da comunidade
nmero relativamente pequeno frente ao original ou em espcies invasoras. At
total de espcies presentes. Algumas recentemente, as espcies citadas no
espcies do grupo 1 no so su- pargrafo anterior eram consideradas
ficientemente conhecidas para que se apenas nessa ltima categoria, mas os
descarte a hiptese de que constituam argumentos aqui reunidos sugerem que
unidades isoladas das populaes podem constituir-se de fato nas formas
registradas fora da Caatinga, como o remanescentes de uma mastofauna
caso de Tolypeutes tricinctus, Galea prpria do bioma. Essa mastofauna ainda
spixii, Thrichomys apereoides e poderia estar representada, em maior
Monodelphis domestica. Apesar da abrangncia, em reas de vegetao
ausncia documentada de adaptaes semi-rida mais bem preservadas, que
equivalentes s encontradas em freqentemente no dispem de
mamferos de deserto (Mares et al. 1985), levantamentos exaustivos, e que,
duas das espcies caractersticas da infelizmente, tornam-se cada vez mais
Caatinga (grupo 1) Wiedomys raras.
pirrhorhinus e Kerodon rupestris so
apenas encontradas nas formaes
vegetais abertas desse bioma. Estas
espcies esto ausentes, como viventes CRDITOS
ou fsseis, das regies com vegetao
aberta dos biomas adjacentes, sugerindo O autor agradece aos coordenadores
que alguns dos txons endmicos da do Seminrio Avaliao e Identificao de
Caatinga possam ter surgido a partir de Aes Prioritrias para a Conservao,
linhagens evolutivas autctones, o que Utilizao Sustentvel e Repartio de
constituiria uma evidncia a favor da Benefcios da Biodiversidade do Bioma
antiguidade do bioma. Caatinga, bem como aos demais
Parece indiscutvel, entretanto, que componentes do Grupo Temtico de
as paisagens hoje includas no bioma Mamferos, a saber: Adelmar Coimbra-
Caatinga tm sofrido um processo Filho, Antonio Souto, Cibele Rodrigues
agressivo de modificao, processo este Bonvicino, Daniel Ricardo Scheibler, Frank
que no distingue as reas florestadas Wolff e Pedro Luis Bernardo da Rocha, que
das regies de vegetao mais aberta e dividiram suas experincias e participaram
solo naturalmente mais exposto. O ativamente na determinao das reas
resultado da destruio destes tipos prioritrias para a conservao de
diferentes de vegetao similar nos dois mamferos no bioma. As interpretaes e
casos, ou seja, diferentes estgios de concluses deste relatrio so, entretanto,
sucesso vegetal que tm sido de responsabilidade do autor.

269
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
BANDOUK, A.C. & S.F. REIS. 1995. Craniometric variation OLIVEIRA, J.A. 1998. Morphometric assessement of
and subspecific differentiation in Thrichomys species groups in the South American rodent
apereoides in northeastern Brazil (Rodentia: genus Oxymycterus (Sigmodontinae), with
Echimyidae). Zeitschrift fr Sugetierkunde 60: taxonomic notes based on the analysis of type
176-185. material. Tese de Doutorado. Texas Tech
BERNARDES, A.T., A.B.M. MACHADO & A.B. RYLANDS. 1990. University, Lubbock.
Fauna brasileira ameaada de extino. SANTOS, I.B. 1993. Bionomia, distribuio geogrfica e
Fundao Biodiversitas, Belo Horizonte, MG. situao atual do tatu-bola Tolypeutes tricinctus
B ONVICINO, C.R., I.B. O TAZU & P.M. B ORODIN . 1999. (Linn, 1758) no nordeste do Brasil. Dissertao
Chromosome variation in Oryzomys subflavus de Mestrado. Universidade Federal de Minas
species group (Sigmodontinae, Rodentia) and its Gerais, Belo Horizonte, MG.
taxonomic implication. Cytologia 64: 327-332. SARMIENTO, G. 1975. The dry plant formations of South
BONVICINO, C.R. & M. WEKSLER. 1998. A new species of America and their floristic connections. Journal
Oligoryzomys (Rodentia, Sigmodontinae) from of Biogeography 2: 233-251.
northeastern and central Brazil. Zeitschrift fr SILVA, M.J.J., A.R. PERCEQUILLO & Y. YONENAGA-YASSUDA.
Sugetierkunde 63: 90-103. 2000. Citogentica de pequenos roedores de
C OIMBRA-F ILHO, A.F. I.G. C MARA . 1996. Os limites Pacoti, Serra de Baturit, Cear. p. 565 In:
originais do bioma Mata Atlntica na regio Resumos XXIII Congresso Brasileiro de Zoologia,
Nordeste do Brasil. FBCN, Rio de Janeiro, RJ. Cuiab, MT.

FREITAS, C.A. DE 1957. Notcia sobre a peste no nordeste. S VARTMAN , M. 1989. Levantamento cariotpico de
Revista Brasileira de Malariologia e Doenas roedores do Distrito Federal. Tese de Doutorado.
Tropicais 9: 124-33. Universidade de So Paulo, So Paulo, SP.

LEAL-MESQUITA, E.R.R.B.P. 1991. Estudos citogenticos em T RIBE , C.J. 1996. The Neotropical rodent genus
dez espcies de roedores brasileiros da famlia Rhipidomys (Cricetidae: Sigmodontinae) - a
Echimyidae. Dissertao de Mestrado. Universidade taxonomic revision. Tese de Doutorado. University
de So Paulo, So Paulo, SP. College London, Londres.

MAIA, V. & A. HULAK. 1981. Robertsonian polymorphism WEKSLER, M. 1996. Reviso sistemtica do grupo de
in chromosome of Oryzomys subflavus espcies nitidus do gnero Oryzomys (Rodentia,
(Rodentia, Cricetidae). Cytogenetics and Cell Sigmodontinae). Dissertao de Mestrado.
Genetics 31: 33-39. Universidade Federal do Rio de Janeiro, Rio de
Janeiro, RJ.
MARES, M.A., M.R. WILLIG, K.E. STREILEN & T.E. LACHER JR.
1981. The mammals of northeastern Brazil: a W ETZEL , R.M. 1980. Revision of the Naked-tailed
preliminary assessment. Annals of the Carnegie Armadillos, genus Cabassous McMurtrie. Annals
Museum 50: 81-137. of the Carnegie Museum 49: 323-357.
MARES, M.A., M.R. WILLIG & T.E. LACHER JR. 1985. The WILSON, D.E. & D.M. REEDER. 1993. Mammal species
Brazilian Caatinga in South American zoogeography: of the World: a taxonomic and geographic
tropical mammals in a dry region. Journal of reference. 2. ed. Smithsonian Institution Press,
Biogeography 12: 57-69. Washington.
MARINHO-FILHO, J. & E.W. VERSSIMO. 1997. The rediscovery WILLIG, M.R. & M.A. MARES. 1989. Mammals from the
of Callicebus personatus barbarabrownae in caatinga: an updated list and summary of recent
Northeastern Brazil with a new western limit for its research. Revista Brasileira de Biologia 49:
distribution. Primates 38: 429-433. 361-367.

270
ANEXO 1 - Lista das espcies de mamferos que ocorrem no bioma Caatinga.

Tipo de ocorrncia:
a- endmica ao bioma Caatinga;
b- endmica ao bioma Caatinga, mas com distribuio restrita;
c- apresentando grande parte da distribuio no bioma Caatinga, mas no endmica;
d- caracterstica de outros biomas, mas presente na Caatinga de forma pontual ou nas regies limtrofes com os outros biomas;
e- amplamente distribuda em outros biomas e tambm na Caatinga.
Ocorrncias assinaladas com um asterisco foram julgadas possivelmente coespecficas com a forma nominal listada imediatamente acima, e no foram consideradas no cmputo do
nmero total de espcies da Caatinga.
A atualizao taxonmica segue fundamentalmente Wilson & Reeder (1993); excees esto baseadas em trabalhos mais recentes, includos na coluna Referncias.

Txon Autor Municpios de ocorrncia Referncias Unidade de Conservao Tipo


documentada em bibliografia ocor.

ARTIODACTYLA
Cervidae: Odocoileinae
Mazama americana (Erxleben, 1777) CE: Ubajara; MG: Jaba; PI: So Raimundo Nonato 1; 15; 29 PN Serra da Capivara; PN Ubajara e
Mazama gouazobira (G.Fischer, 1814) CE: Crato; PI: So Raimundo Nonato 1; 22 FN Araripe-Apod; PN Serra da c
Capivara
Tayassuidae
Pecari tajacu (Linnaeus, 1758) AL: Penedo, Piranhas; PI: So Raimundo Nonato 1; 40; 49 PN Serra da Capivara e
Tayassu pecari (Link, 1795) PI: So Raimundo Nonato 1 PN Serra da Capivara e

CARNIVORA
Canidae
Cerdocyon thous (Linnaeus, 1766) CE: Crato, Ubajara; PE: Exu, Garanhuns, 1; 9; 15; FN Araripe-Apod; PN e
Serra Talhada, Triunfo; PI: So Raimundo Nonato 22; 24; 31 Serra da Capivara; PN Ubajara. e
Felidae: Felinae
Herpailurus yaguarondi (Lacpde, 1809) CE: Crato, Ubajara; MG: Jaba; PE: Exu; 1; 15; 22; PN Serra da Capivara; PN Ubajara e
PI: So Raimundo Nonato 24; 29; 31
Leopardus pardalis (Linnaeus, 1758) PI: So Raimundo Nonato 1; 31 PN Serra da Capivara e
Leopardus tigrinus (Schreber, 1775) PI: So Raimundo Nonato; CE: Ubajara 1; 14; 15; 31 PN Serra da Capivara; PN Ubajara e
Leopardus wiedii (Schinz, 1821) PI: So Raimundo Nonato 1; 31 PN Serra da Capivara e
Puma concolor (Linnaeus, 1771) CE: Crato, Ubajara; PI: So Raimundo Nonato 22 FN Araripe-Apod; e
PN Serra da Capivara; PN Ubajara
Felidae: Pantherinae
Panthera onca (Linnaeus, 1758) CE: Crato; PI: So Raimundo Nonato 1; 22; 31 e
Mustelidae: Mephitinae
Conepatus semistriatus (Boddaert, 1784) PE: Garanhuns, Poo; PI: So Raimundo Nonato 1; 9; 24; 31 PN Serra da Capivara e
Conepatus sp. * CE: Ubajara 15 PN Ubajara e
Mustelidae: Mustelinae
Galictis cuja (Molina, 1782) CE: Ipu, 9; 15; 22; 24 PN Ubajara e
Galictis vittata (Schreber, 1776) CE: Crato, Ubajara; PE: Poo, Triunfo 9
Eira barbara (Linnaeus, 1758) CE: Ubajara; PE: Garanhuns; P 1; 9; 14; PN Serra da Capivara; PN Ubajara e
I: So Raimundo Nonato 15; 31
Procyonidae: Potocinae
Potos flavus (Schreber, 1774) AL: Penedo 49 d
Procyonidae: Procyoninae
Nasua nasua (Linnaeus, 1766) AL: Penedo; CE: Ubajara 2; 14; 15; 49 PN Ubajara e
Procyon cancrivorus (Cuvier, 1798) CE: Crato, Ubajara; MG: Jaba; P 1; 9; 14; PN Serra da Capivara; PN Ubajara e
E: Garanhuns; PI: So Raimundo Nonato 15; 24; 29

CHIROPTERA
Emballonuridae
Diclidurus albus Wied-Neuwied, 1820 BA: Rio Jequitinhonha 2 e
Peropteryx kappleri Peters, 1867 MG: Jaba 29 d

271
ANEXO 1 - Lista das espcies de mamferos que ocorrem no bioma Caatinga. Continuao

Txon Autor Municpios de ocorrncia Referncias Unidade de Conservao Tipo


documentada em bibliografia ocor.

CHIROPTERA (continuao)
Emballonuridae
Peropteryx macrotis (Wagner, 1843) BA: Senhor do Bonfim; CE: Crates; MG: Jaba; 1; 17; 22; 27 EE Tapacur; PN Serra da Capivara e
PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato; RN: Natal
Pteropteryx leucoptera Peters, 1867 PE: Saltinho 17 e
Rhynchonycteris naso (Wied-Neuwied, 1820) AL: Penedo; BA: Barra; CE: Fortaleza; MG: Jaba 17;20;21;29;49e
Saccopteryx bilineata (Temminck, 1838) CE: Crato; PI: Cocal 17; 22 FN Araripe-Apodi e
Saccopteryx leptura (Schreber, 1774) CE: Crato, Fortaleza 17; 21; 22 e
Furipteridae
Furipterus horrens (F. Cuvier, 1828) CE: Ubajara; PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato 1; 15; 22; 43 PN Serra da Capivara; PN Ubajara e
Molossidae
Eumops perotis (Schinz, 1821) MG: Jaba 29 e
Eumops sp. PI: Valena do Piau 22 e
Molossops abrasus (Temminck, 1827) PI: Valena do Piau 22 e
Molossops planirostris (Peters, 1865) MG: Jaba; PE: Exu 22; 27 e
Molossops teminckii (Burmeister, 1854) CE: Crato; PE: Exu 22 FN Araripe-Apod e
Molossus ater E. Geoffroy, 1805 AL: Penedo; CE: Nova Olinda; MG: Jaba; 22; 29; 49; 27 e
PE: Exu; PI: Valena do Piau
Molossus molossus (Pallas, 1766) BA: Barra; CE: Crato, Ubajara; PE: Exu, Serra Talhada; 1; 15; 20; FN Araripe-Apod; e
PI: So Raimundo Nonato, Valena do Piau 22; 43; PN Serra da Capivara; PN Ubajara
Neoplatymops
mattogrossensis Vieira, 1942 BA: Irec; CE: Jaguaribe; PE: Exu 12; 22 e
Nyctinomops laticaudatus E. Geoffroy, 1805 MG: Jaba; PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato 1; 22; 27 PN Serra da Capivara e
Promops sp. PE: Exu 22 d
Tadarida sp. CE: Crato 22 FN Araripe-Apod d
Mormoopidae
Pteronotus davyi Gray, 1838 CE: Crato; PE: Exu; PI: Valena do Piau 22 FN Araripe-Apod e
Pteronotus parnellii (Gray, 1843) PI: So Raimundo Nonato; Valena do Piau 1; 22 PN Serra da Capivara e
Pteronotus personatus (Wagner, 1843) PE: Serra Talhada; PI: Valena do Piau 22 e
Natalidae
Natalus stramineus Gray, 1838 CE: Crato 22 FN Araripe-Apod e
Noctilionidae
Noctilio albiventris Desmarest, 1818 CE: Crato, Fortaleza; PE: Exu; 1; 21; 22 PN Serra da Capivara; e
PI: So Raimundo Nonato FN Araripe-Apod
Noctilio leporinus (Linnaeus, 1758) MG: Jaba 27 e
Phyllostomidae: Carolliinae
Carollia perspicillata (Linnaeus, 1758) AL: Penedo; CE: Crato, Nova Olinda, Ubajara; 1; 2; 15; 22; FN Araripe-Apod; EE e
MG: Jaba; PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato, 29; 43; 47; Tapecur; PN Serra da Capivara;
Teresina, Valena do Piau 49; 50; 27 PN Ubajara
Phyllostomidae: Desmodontinae
Desmodus rotundus (E. Geoffroy, 1810) BA: Senhor do Bonfim; 1; 15; 22; FN Araripe-Apod; EE Tapecur;
CE: Crato, Ubajara, Nova Olinda; MG: Jaba; 43; 27 PN Serra da Capivara; PN Ubajara e
PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato
Diphylla ecaudata Spix, 1823 MG: Jaba 27 e
Phyllostomidae: Glossophaginae
Anoura geoffroyi Gray, 1838 CE: Crato, Nova Olinda; PE: Exu 22 FN Araripe-Apod e
Glossophaga soricina (Pallas, 1766) BA: Barra, Senhor do Bonfim; 1; 10; 15; FN Araripe-Apod; EE
CE: Crato, Fortaleza, Nova Olinda; 20; 21; 22; Tapecur; PN Serra da Capivara;
MA: Alto Parnaiba, Rosrio; MG: Jaba; 29; 43; 52; PN Ubajara
PE: Exu, Serra Talhada; PI: Cocal, So Raimundo 27
Nonato, Teresina, Valena do Piau; RN: Natal
Phyllostomidae: Lonchophyllinae
Lonchophylla bockermanni Sazima et al., 1978 BA: Canudos 3 d
Lonchophylla mordax Thomas, 1903 AL: Macei, Penedo; BA: Barra, Juazeiro; 21; 22; e
CE: Nova Olinda; MG: Jaba; PE: Exu 49; 27

272
ANEXO 1 - Lista das espcies de mamferos que ocorrem no bioma Caatinga. Continuao

Txon Autor Municpios de ocorrncia Referncias Unidade de Conservao Tipo


documentada em bibliografia ocor.

CHIROPTERA (continuao)
Phyllostomidae: Lonchophyllinae
Lonchophylla sp. CE: Ubajara; PI: So Raimundo Nonato 1; 15; 43 PN Serra da Capivara; PN Ubajara ?
Phyllostomidae: Phyllostominae
Lonchorhina aurita Tomes, 1863 PI: Valena do Piau 22 e
Micronycteris megalotis (Gray, 1842) PE: Exu 45 e
Micronycteris minuta (Gervais, 1856) CE: Crato; MG: Jaba; PE: Exu; 1; 22; 27 FN Araripe-Apod;
PI: So Raimundo Nonato EE Tapecur; PN Serra da Capivara e
Micronycteris sanborni Simmons, 1996 CE: Crato, Nova Olinda; PE: Exu 45, 22 FN Araripe-Apod; b
Phyllostomidae: Phyllostominae
Chrotopterus auritus (Peters, 1865) MG: Jaba 27 e
Micronycteris schmidtorum Sanborn, 1935 PE: Exu 45 EE Tapacur e
Mimon bennettii Gray, 1838 PI: So Raimundo Nonato 1 PN Serra da Capivara e
Mimon crenulatum (E. Geoffroy, 1810) PE: Exu 22 e
Phyllostomus discolor Wagner, 1843 CE: Crato, Ubajara; MG: Jaba; PE: Exu; 1; 15; 22; FN Araripe-Apod;
PI: So Raimundo Nonato, Valena do Piau 29; 43; 27 PN Serra da Capivara; PN Ubajara e
Phyllostomus elongatus (E. Geoffroy, 1810) AL: Macei 49 e
Phyllostomus hastatus (Pallas, 2167) MG: Jaba 27 e
Tonatia bidens (Spix, 1823) PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato 1; 22 PN Serra da Capivara e
Tonatia brasiliense (Peters, 1866) PE: Exu 22 e
Tonatia sp. * MG: Jaba 27 e
Trachops cirrhosus (Spix, 1823) AL: Macei; BA: Juazeiro; 1; 22; 49 PN Serra da Capivara e
PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato
Phyllostomidae: Stenodermatinae
Artibeus concolor Peters, 1865 22 FN Araripe-Apod e
Artibeus jamaicensis Leach, 1821 BA: Juazeiro; CE: Crato, Fortaleza; 22; 21 FN Araripe-Apod; EE Tapacur e
PE: Exu; PI: Teresina, Valena do Piau
Artibeus lituratus (Olfers, 1818) AL: Macei; CE: Crato, Fortaleza, Ipu, Nova Olinda, 22; 21; 49; FN Araripe-Apod; e
Ubajara; MG: Jaba; PE: Exu; PE: Exu; 1; 30; 15; 43; EE Tapacur; PN Serra da Capivara;
PI: So Raimundo Nonato, Teresina 47; 27 PN Ubajara.
Artibeus obscurus Schinz, 1821 CE: Ubajara; PI: Teresina 2; 15; 22; 43 PN Ubajara; PN Serra da Capivara. e
Artibeus sp. * MG: Jaba 27 ?
Platyrrhinus lineatus (E. Geoffroy, 1810) AL: Macei, Manimb; BA: Juazeiro; 1; 15; 22; FN Araripe-Apod; EE Tapecur; e
CE: Crato, Ubajara; MG: Jaba; PE: Exu 43; 47; 27 PN Serra da Capivara; PN Ubajara
Sturnira lilium (E. Geoffroy, 1810) CE: Crato; MG: Jaba 1; 15; 22; 29; FN Araripe-Apod; e
43; 27 EE Tapecur; PN Serra da
Capivara; PN Ubajara
Uroderma bilobatum Peters, 1866 CE:Crato; PE: Exu; PI: Teresina 22 FN Araripe-Apod e
Uroderma magnirostrum Davis, 1968 MG: Jaba; PI: Teresina 22; 27 e
Artibeus cinereus (Gervais, 1856) CE: Nova Olinda; MG: Jaba; PI: Teresina 29; 22 EE Tapacur e
Artibeus planirostris (Spix, 1823) CE: Fortaleza, Ubajara; 1; 15; 21; PN Serra da Capivara; e
PI: So Raimundo Nonato, Teresina 30; 43 PN Ubajara
Chiroderma villosum Peters, 1860 CE: Ubajara; PI: So Raimundo Nonato 1; 15; 43 PN Serra da Capivara; PN Ubajara. d
Vespertilionidae: Vespertilioninae
Histiotus sp. PI: So Raimundo Nonato 1 PN Serra da Capivara d
Eptesicus brasiliensis (Desmarest, 1819) MG: Jaba 29 e
Eptesicus furinalis (dOrbigny, 1847) CE: Crato; MG: Jaba 22; 27 FN Araripe-Apod e
Lasiurus borealis (Mller, 1776) CE: Crato 22 FN Araripe-Apod e
Lasiurus ega (Gervais, 1856) CE: Crato; PE: Exu; PI: Valena do Piau 22 FN Araripe-Apod e
Myotis nigricans (Schinz, 1821) CE: Crato; PE: Exu, Serra Talhada 1; 22 FN Araripe-Apod; EE Tapecur; e
PN Serra da Capivara
Myotis sp. * MG: Jaba 27 ?
Rhogeessa tumida H. Allen, 1866 BA: Juazeiro 22

273
ANEXO 1 - Lista das espcies de mamferos que ocorrem no bioma Caatinga. Continuao

Txon Autor Municpios de ocorrncia Referncias Unidade de Conservao Tipo


documentada em bibliografia ocor.

DIDELPHIMORPHIA
Didelphidae: Caluromyinae
Caluromys philander (Linnaeus, 1758) CE: Ipu 9 d
Didelphidae: Didelphinae
Didelphis albiventris (Lund, 1840) AL: Palmeira dos ndios, Penedo; 1; 9; 14; 15; FN Araripe-Apod; e
Didelphis albiventris BA: Cura, Poo; CE: Baturit, Crato, 22; 24; 29; PN Serra da Capivara; PN Ubajara.
Fortaleza, Ipu, Ubajara; MG: Jaba; PE: Bodoc, 49
Caruaru, Exu, Garanhuns, Triunfo;
PI: So Raimundo Nonato, Valena do Piau
Gracilinanus agilis (Burmeister, 1854) BA: Cura; CE: Ipu; MG: Jaba 10; 29; 47 e
Gracilinanus emiliae (Thomas, 1909) CE: Crato, Ipu, Ubajara; PE: Triunfo 9; 14; 15; 24 PN Ubajara e
Gracilinanus sp. BA: Cura 10 e
Marmosa murina (Linnaeus, 1758) AL: Penedo; CE: Pacoti, Ubajara 14; 15; 42; 49 PN Ubajara e
Marmosops incanus (Lund, 1840) BA: Lamaro; MG: Jaba 29, 25 d
Micoureus demerarae (Thomas, 1905) Ilhus, BA; CE: Fortaleza, Ipu, Pacoti; 9; 22; 42 e
PE: Caruaru, Dois Irmos, Garanhuns, Triunfo
Monodelphis americana (Mller, 1776) CE: Pacoti, Ubajara 14; 42 PN Ubajara e
Monodelphis domestica (Wagner, 1842) AL: Limoeiro de Anadia, Palmeira dos ndios, 9; 10; 15; 22; PN Ubajara e
Santana do Ipanema; BA: Cura, Feira de Santana, 24; 29; 42; 47
Serrinha; CE: Baturit, Campos Sales, Crato, Fortaleza, Ipu,
Jardim, Milagres, Misso Velha, Pacoti, So Benedito, Ubajara;
MG: Jaba; PE: Bodoc, Caruaru, Dois Irmos, Exu, Garanhuns,
Pesqueira, Poo, Serra Talhada, Triunfo; PI: Valena do Piau
Thylamys karimii (Petter, 1968) PE: Exu 22 b

LAGOMORPHA
Leporidae
Sylvilagus brasiliensis (Linnaeus, 1758) AL: Palmeira dos ndios, Quebrangulo; 9; 22; 24; e
BA: Poo, Senhor do Bonfim; CE: Garanhuns; 29; 49
MG: Jaba; PE: Pesqueira

PERISSODACTYLA
Tapiridae
Tapirus terrestris (Linnaeus, 1758) MG: Jaba 29 e

PRIMATES
Callithrichidae
Callithrix penicillata (. Geoffroy, 1815) MG: Jaba 29 d
Callithrix jacchus (Linnaeus, 1758) AL: Penedo, Quebrangulo; CE: Crato, 1; 9; 14; 15; FN Araripe-Apod; e
Ipu, Pacoti, Ubajara; PE: Exu, Garanhuns, Triunfo; 22; 24; 47; PN Serra da Capivara; PN Ubajara
PI: So Raimundo Nonato 49.
Cebidae: Alouattinae
Alouatta belzebul (Linnaeus, 1766) AL: Murici, Penedo; PB: Sap; PI: Parnagu; 8; 50; 16; 13; e
RN: Baa Formosa 51; 26; 14;15.
Alouatta caraya (Humboldt, 1815) BA: Cotegipe; MG: Jaba; PI: So Raimundo Nonato 1; 16; 29; PN Serra da Capivara d
Alouatta ululata Elliot, 1912 CE: Granja, Ibiapina, So Benedito, Ubajara; 14 d
MA: Humberto de Campos
Cebidae: Callicebinae
Callicebus barbarabrownae Hershkovitz, 1990 BA: Ibipeba, Lamaro, Formosa 23, 19 b
Callicebus sp.* BA: Canudos, Jeremoabo, Monte Santo 23 ?
Cebidae: Cebinae
Cebus apella (Linnaeus, 1758) CE: Ubajara; MG: Jaba; PE: Exu; 1; 2; 14; 15; PN Serra da Capivara PN Ubajara.
PI: So Raimundo Nonato 22; 29

274
ANEXO 1 - Lista das espcies de mamferos que ocorrem no bioma Caatinga. Continuao

Txon Autor Municpios de ocorrncia Referncias Unidade de Conservao Tipo


documentada em bibliografia ocor.

RODENTIA
Agoutidae
Agouti paca (Linnaeus, 1766) CE: Ubajara; PI: So Raimundo Nonato 1;15 PN Serra da Capivara; PN Ubajara e
Caviidae: Caviinae
Kerodon rupestris (Wied, 1820) AL: Palmeira dos ndios, Piranhas, Santana do 1; 2; 9; 14; PN Serra da Capivara PN Ubajara a
Ipanema, Quebrangulo; BA: Barro Alto, Juazeiro, 15; 18; 22; 24;
Rio Jequitinhonha; CE: Araripe, Assar, 40; 44; 49
Kerodon rupestris Baturit, Campos Sales, Crato, Fortaleza, Ipu,
Itapag, Milagres, Misso Velha, Mulungu, Ubajara;
PE: Bodoc, Caruaru, Exu, Garanhuns, Pesqueira,
Poo, Triunfo; PI: Valena do Piau; RN: Parnamirim
Galea spixii (Wagler, 1831) AL: Limoeiro de Anadia, Palmeira dos ndios, Penedo, 9; 8; 18; 22; EE Tapacur; PN Serra da Capivara. c
Piranhas, Quebrangulo; BA: Cura, Mundo Novo, 29; 40; 47;
Poo, Serrinha; CE: Barbalha, Baturit, Brejo Santo, 49
Crato, Fortaleza, Ipu, Jardim, Misso Velha, Santana do
Cariri, Solonpole; MG: Jaba; PE: Bodoc, Caruaru,
Exu, Garanhuns, Pesqueira, Triunfo; PI: So Raimundo
Nonato, Valena do Piau
Dasyproctidae: Dasyproctinae
Dasyprocta prymnolopha Wagler, 1831 AL: Macei, Piranhas; CE: Crato, Ubajara; 1; 9; 14; 15; FN Araripe-Apod; PN Serra da e
MG: Jaba; PE: Bodoc, Dois Irmos, Exu; 18; 22; 24; Capivara; PN Ubajara
PI: So Raimundo Nonato 29; 40; 49; 54
Dasyprocta sp. n. BA: Jeremoabo 39 b
Echimyidae: Echimyinae
Echimys lamarum (Thomas, 1916) BA: Lamaro; CE: Crato, Fortaleza, Ipu; 6; 24; 29 c
MG: Jaba; PE: Caruaru, Garanhuns
Echimyidae: Eumysopinae
Proechimys albispinus minor Reis & Pessa, 1995 BA: Morro do Chapu 33; 34 b
Echimyidae: Eumysopinae
Proechimys albispinus
sertonius Thomas, 1921 BA: Lamaro 33 b
Proechimys sp. CE: Crato 22 FN Araripe-Apod ?
Proechimys yonenagae Rocha, 1995 BA: Barra, Ibiraba, Queimadas 35; 38 b
Thrichomys apereoides (Lund, 1839) AL: Palmeira dos ndios, Piranhas; BA: Cura, 1; 9; 10; 18; EE Tapacur; PN Serra da Capivara; e
Senhor do Bonfim; CE: Crato, Fortaleza, Ipu, 22; 24; 29; PN Ubajara
Ubajara; MG: Jaba; PE: Bodoc, Caruaru, 40; 44; 27;
Exu, Garanhuns, Pesqueira, Triunfo; 47;
PI: So Raimundo Nonato, Valena do Piau
Proechimys cayennensis Desmarest, 1821 CE: Ipu 6 d
Erethizontidae
Coendou prehensilis (Linnaeus, 1758) AL: Penedo; CE: Baturit, Ipu, Ubajara; MG: Jaba 9; 15; 29; 49 PN Ubajara e
Muridae: Sigmodontinae
Wiedomys pyrrhorhinos (Wied-Neuwied, 1821) AL: Palmeira dos ndios, Quebrangulo, Santana do 2; 9; 10; 18; FN Araripe-Apod a
Ipanema; BA: Cura, Feira de Santana, Juazeiro, 22; 24; 29
Riacho da Ressaca, Seabra; CE: Crato, Ipu, Misso
Velha, So Benedito; MG: Jaba; PE: Bodoc,
Caruaru, Exu, Garanhuns, Pesqueira, Poo, Triunfo
Akodon cursor (Winge, 1887) AL: Anadia, Palmeira dos ndios; 9;22 e
BA: Serrinha; PE: Caruaru, Garanhuns, Pesqueira
Bolomys lasiurus (Lund, 1841) AL: Palmeira dos ndios, Quebrangulo; CE: Aquiraz, 9; 18; 22; FN Araripe-Apod e
Baturit, Crato, Fortaleza, Ipu, Pacoti; MG: Jaba; PE: Caruaru, 24; 29; 47;
Exu, Garanhuns, Pesqueira, Serra Talhada, Triunfo 42
Calomys callosus (Rengger, 1830) PE: Exu, Triunfo; MG: Jaba; PI: So Raimundo Nonato 1; 9;18;22;29 PN Serra da Capivara e
Calomys tener (Winge, 1887) PE: Caruaru 9 e
Calomys sp. BA: Jequi; PE: Garanhuns 9; 22 e

275
ANEXO 1 - Lista das espcies de mamferos que ocorrem no bioma Caatinga. Continuao

Txon Autor Municpios de ocorrncia Referncias Unidade de Conservao Tipo


documentada em bibliografia ocor.

RODENTIA (continuao)
Muridae: Sigmodontinae
Holochilus brasiliensis (Desmarest, 1819) AL: Quebrangulo; BA: Bom Jesus da Lapa; 22 e
Holochilus sciureus Wagner, 1842 AL: Palmeira dos ndios, Penedo; CE: Crato, 9; 24; 29; e
Fortaleza, Ipu, So Paulo; MG: Jaba; PE: Bodoc, 47; 49
Garanhuns, Pesqueira
Nectomys rattus (Pelzen, 1883) CE: Crato, Ipu; PE: Garanhuns, Bodoc, Caruaru 9; 24; 46 e
Oligoryzomys eliurus (Wagner, 1845) AL: Limoeiro de Anadia, Palmeira dos ndios, 9; 18; 22; 29 FN Araripe-Apod e
Quebrangulo; BA: Seabra; CE: Baturit, Crato,
Fortaleza, Ipu, Itapag, Itapipoca, Pacoti; MG: Jaba;
PE: Caruaru, Exu, Garanhuns, Pesqueira, Triunfo
Oligoryzomys fornesi Massoia, 1973 PE: Bom Conselho, Buque, Correntes, Macaparana, 5 e
Oligoryzomys nigripes (Olfers, 1818) CE: Pacoti; MG: Montes Claros; PI: So Raimundo Nonato 1; 5; 42 PN Serra da Capivara e
Oligoryzomys stramineus Bonvicino & Weksler, MG: Montes Claros; PB: Natuba; PE: Angelim, 5 c
1998 Bom Conselho, Correntes, Exu, Macaparana
Oryzomys russatus (Wagner, 1848) CE: Pacoti 42 d
Oryzomys sp. n. CE: Guaraciaba do Norte, So Benedito 53 b
Oryzomys aff. subflavus (Wagner, 1842) AL: Anadia, Palmeira dos ndios, Quebrangulo, 1; 5; 9; 18; FN Araripe-Apod; e
Santana do Ipanema; BA: Feira de Santana, 22; 24; 29; PN Serra da Capivara
Serrinha; CE: Baturit, Crato, Guaraciaba do Norte, 42; 47; 7
Ipu, Pacoti, So Benedito; MG: Jaba; PE: Caruaru,
Exu, Garanhuns, Pesqueira, Serra Talhada, Triunfo;
PI: So Raimundo Nonato
Oxymycterus angularis Thomas, 1909 AL: Penedo, Quebrangulo; 9; 22; 28; e
PE: Caruaru, Garanhuns 46; 49
Oxymycterus sp. n. CE: Ipu, So Benedito 28 b
Rhipidomys macrurus (Gervais, 1855) CE: Baturit, Crato, Fortaleza, Ipu, So Benedito, 9; 22; 24; e
Ibiapina, Guaraciaba do Norte; MG: Jaba 29; 48
Rhipidomys mastacalis (Lund, 1840) BA: Jequi; PE: Caruaru, Garanhuns, So Caitano 9; 22; 46; 48 e
Rhipidomys sp. n. ssp. 1 CE: Crato 48 b
Rhipidomys sp. n. ssp. 2 CE: Pacoti 48 b
Sciuridae: Sciurinae
Sciurus aestuans Linnaeus, 1766 AL: Penedo 49 d
Sciurus alphonsei Thomas, 1903 CE: Maranguape 41 d

XENARTHRA
Dasypodidae: Dasypodinae
Cabassous unicinctus (Linnaeus, 1758) MG: Jaba 29 e
Cabassous sp.* AL: Cacimbinhas 36 PN Chapada Diamantina; ?
BA: Alagoinhas, Anag, Andara, Andorinha, EE Tapecur; EE Raso da Catarina
Baixa Grande, Boa Nova, Boa Vista do Tupim,
Brejes, Brumado, Campo Formoso, Cndido Sales,
Canudos, Capim Grosso, Casa Nova, Ccero Dantas,
Cura, Encruzilhada, Euclides da Cunha, Feira de
Santana, Gavio, Iau, Ibiquera, Ipir, Itaberaba,
Itamb, Itiru, Jacobina, Jequi, Jeremoabo,
Lajedo do Tabocal, Lenis, Maracs, Mirante,
Monte Santo, Mucug, Mundo Novo,
Novo Horizonte, Ourolndia, Paulo Afonso,
Pilo Arcado, Remanso, Santa Brbara,
Santa Brgida, Senhor do Bonfim, Sento S,
Sobradinho, Tanhau, Tapiramut, Umburanas,
Utinga, Valente, Vitria da Conquista, Wagner
CE: Alto Santo, Araripe, Cedro, Farias Brito, Jucs,
Milagres, Mulungu, Nova Olinda, Novo Oriente,

276
ANEXO 1 - Lista das espcies de mamferos que ocorrem no bioma Caatinga. Continuao

Txon Autor Municpios de ocorrncia Referncias Unidade de Conservao Tipo


documentada em bibliografia ocor.

XENARTHRA
Dasypodidae: Dasypodinae (continuao)
Cabassous sp.* (continuao) Santana do Cariri, So Joo do Jaguaribe, Tau,
Varjota; MA: So Joo dos Patos; MG: Medina
PB: Cajazeiras, Queimadas, Santa Helena
PE: Afrnio, Exu, Floresta, Ibimirim, Ouricuri,
Petrolndia, Santa Maria da Boa Vista,
PI: Amarante, Buriti dos Montes, Dirceu Arcoverde,
Francinpolis, Jacobina do Piau, Jaics, Oeiras,
Paulistana, Picos, Regenerao, So Joo do Piau,
So Miguel do Tapuio, So Raimundo Nonato,
Simplcio Mendes, Valena do Piau, Vrzea Grande
RN: Lagoa Nova; SE: Canind de So Francisco,
Monte Alegre de Sergipe, Tobias Barreto
Dasypus novemcinctus Linnaeus, 1758 AL: Cacimbinhas, Delmiro Gouveia, 1; 2; 15; 22; PN Chapada Diamantina; e
Inhapi, Mata Grande, Penedo 24; 36; 49; FN Araripe-Apod;
BA: Alagoinhas, Anag, Andara,Andorinha, 50 EE Raso da Catarina;
Aracatu, Baixa Grande, Boa Nova, Boa Vista do RB Itabaiana;
Tupim, Brejes, Brumado, Campo Formoso, EE Tapacur; PN Serra
Cndido Sales, Canudos, Capim Grosso, da Capivara; PN Ubajara;
Casa Nova, Ccero Dantas, Conceio do Coit, PN de Sete Cidades.
Cura, Encruzilhada, Euclides da Cunha, Ftima,
Feira de Santana, Gavio, Helipolis, Iau, Ibiquera,
Ipir, Itiru, Jacobina, Jequi, Jeremoabo, Juazeiro,
Lajedo do Tabocal, Lenis, Maracs, Marau, Mirante,
Monte Santo, Mucug, Mundo Novo, Novo
Horizonte, Ourolndia, Paulo Afonso, Pilo Arcado,
Poes, Remanso, Retirolndia, Ribeira do Pombal,
Santa Brbara, Santa Brgida, Senhor do Bonfim,
Sento S, Serrinha, Sobradinho, Tanhau, Tapiramut,
Uau, Umburanas, Utinga, Valente, Vitria da
Conquista, Wagner;
CE: Aiuaba, Alcntaras, Altaneira, Alto Santo,
Antonina do Norte, Araripe, Aratuba, Assar,
Banabui, Canind, Caridade, Cedro, Crates, Crato,
Farias Brito, Ibiapina, Ic, Iguatu, Ipu, Ipueiras,
Irauuba, Jaguaretama, Jaguaribe, Juazeiro do Norte,
Jucs, Milagres, Morada Nova, Mulungu, Nova
Olinda, Quixad, Santana do Cariri, So Joo do
Jaguaribe, So Sobral, Tabuleiro do Norte, Tau,
Novo Oriente, Ubajara, Umirim, Varjota
MA: Baro de Graja Lages, Joo dos Patos MG:
Jaba, Medina;
PB: Cajazeiras, Ibiara, Itaporanga, Manara, Pilar,
Queimadas, Quixaba, Santa Helena, So Jos de
Caiana, So Jos de Piranhas;
PE: Afrnio, Exu, Floresta, Ibimirim, Inaj, Mirandiba,
Ouricuri, Petrolndia, Petrolina, Salgueiro, Santa Cruz
da Baixa Verde, Santa Maria da Boa Vista, So Joo
do Belmonte, Serra Talhada, Terra Nova;
PI: gua Branca, Altos, Amarante, Angical do Piau,
Buriti dos Montes, Campo Maior, Capito de
Campos, Demerval Lobo, Dirceu Arcoverde,
Elesbo Veloso, Floriano, Francinpolis, Valena do
Piau, Vrzea Grande, Jacobina do Piau, Jaics,
Monsenhor Gil, Oeiras, Paulistana, Pedro II, Picos,
Pimenteiras, Piracuruca, Piripiri, Poo Regenerao,
Santa Luz, So Joo do Piau, So Miguel do Tapuio,
So Raimundo Nonato, Simplcio Mendes, Teresina
RN: Lagoa Nova, Parnamirim;
SE: Aracaju, Campo do Brito, Canind de So
Francisco, Carira, Itabaiana, Itaporanga da Ajuda,
Lagarto, Macambira, Monte Alegre de Sergipe,
Nossa Senhora da Glria, Pedra Mole, Pedrinhas,
Pinho, Poo Redondo, Poo Verde, Riacho do
Dantas, So Domingos, Simo Dias, Tobias Barreto

277
ANEXO 1 - Lista das espcies de mamferos que ocorrem no bioma Caatinga. Continuao

Txon Autor Municpios de ocorrncia Referncias Unidade de Conservao Tipo


documentada em bibliografia ocor.

XENARTHRA
Dasypodidae: Dasypodinae (continuao)
Euphractus sexcinctus (Linnaeus, 1758) AL: Cacimbinhas, Delmiro Gouveia, Inhapi, 1; 14; 15; PN Chapada Diamantina; e
Mata Grande, Penedo 22; 24; 36 FN Araripe-Apod;
BA: Alagoinhas, Anag, Andara, EE Raso da Catarina; RB Itabaiana;
Andorinha, Aracatu, Baixa Grande, Boa Nova, EE Tapacur;
Boa Vista do Tupim, Brejes, Brumado, PN Serra da Capivara;
Campo Formoso, Cndido Sales, Canudos, PN Ubajara; PN de Sete Cidades.
Capim Grosso, Casa Nova, Ccero Dantas, Conceio
do Coit, Cura, Encruzilhada, Euclides da Cunha, Ftima,
Feira de Santana, Gavio; Helipolis, Iau, Ibiquera, Ipir,
Itiru, Jacobina, Jequi, Jeremoabo, Juazeiro, Lajedo do
Tabocal, Lenis, Maracs, Marau, Mirante, Monte Santo,
Mucug, Mundo Novo, Novo Horizonte, Ourolndia, Paulo
Afonso, Pilo Arcado, Poes, Remanso, Retirolndia, Ribeira
do Pombal, Santa Brbara, Santa Brgida, Senhor do Bonfim,
Sento S, Serrinha, Sobradinho, Tanhau, Tapiramut, Uau,
Umburanas, Utinga, Valente, Vitria da Conquista, Wagner
CE: Aiuaba, Alcntaras, Altaneira, Alto Santo, Antonina do
Norte, Araripe, Aratuba, Assar, Banabui, Canind, Caridade,
Cedro, Crates, Crato, Farias Brito, Ibiapina, Ic, Iguatu, Ipu,
Ipueiras, Irauuba, Jaguaretama, Jaguaribe, Juazeiro do Norte,
Jucs, Milagres, Morada Nova, Mulungu, Nova Olinda, Novo
Oriente, Quixad, Santana do Cariri, So Joo do Jaguaribe,
Sobral, Tabuleiro do Norte, Tau, Ubajara, Umirim, Varjota
MA: Baro de Graja, Lages, So Joo dos Patos
MG: Jaba, Medina
PB: Cajazeiras, Ibiara, Itaporanga, Manara, Pilar, Queimadas,
Quixaba, Santa Helena, So Jos de Caiana, So Jos de
Piranhas
PE: Afrnio, Exu, Floresta, Ibimirim, Inaj, Mirandiba, Ouricuri,
Petrolndia, Petrolina, Poo, Santa Cruz da Baixa Verde,
Salgueiro, Santa Maria da Boa Vista, So Joo do Belmonte,
So Loureno das Matas, Serra Talhada, Terra Nova
PI: gua Branca, Altos, Amarante, Angical do Piau, Buriti dos
Montes, Campo Maior, Capito de Campos, Demerval Lobo,
Dirceu Arcoverde, Elesbo Veloso, Floriano, Francinpolis,
Jacobina do Piau, Jaics, Monsenhor Gil, Oeiras, Paulistana,
Pedro II, Picos, Pimenteiras, Piracuruca, Piripiri, Regenerao,
Santa Luz, So Joo do Piau, So Miguel do Tapuio, So
Raimundo Nonato, Simplcio Mendes, Teresina, Valena do
Piau, Vrzea Grande
RN: Lagoa Nova, Parnamirim
SE: Aracaju, Campo do Brito, Canind de So Francisco,
Carira, Itabaiana, Itaporanga da Ajuda, Lagarto, Macambira,
Monte Alegre de Sergipe, Nossa Senhora da Glria, Pedra
Mole, Pedrinhas, Pinho, Poo Redondo, Poo Verde,
Riacho do Dantas, So Domingos, Simo Dias,
Tobias Barreto
Dasypus septemcinctus Linnaeus, 1758 AL: Cacimbinhas 1; 36 PN Serra da Capivara;. e
BA: Boa Nova, Boa Vista do Tupim, Brejes, EE Raso da Catarina
Brumado, Campo Formoso, Cndido Sales, Canudos, Capim
Grosso, Casa Nova, Cura, Jacobina, Jeremoabo, Juazeiro,
Mundo Novo, Paulo Afonso, Pilo Arcado, Remanso,
Retirolndia, Santa Brgida, Sento S, Serrinha, Sobradinho,
Valente, Uau
CE: Canind, Caridade, Mulungu
PB: Cajazeiras, Santa Helena
PE: Afrnio, Floresta, Ouricuri, Petrolina, Santa Maria da Boa Vista
PI: Buriti dos Montes, Campo Maior, Capito de Campos,
Dirceu Arcoverde, Jaics, Oeiras, Paulistana, Picos, So Joo
do Piau, So Raimundo Nonato, Simplcio Mendes
SE: Campo do Brito, Canind de So Francisco, Carira,
Pedra Mole, Pinho, Poo Verde,
Tobias Barreto

278
ANEXO 1 - Lista das espcies de mamferos que ocorrem no bioma Caatinga. Continuao

Txon Autor Municpios de ocorrncia Referncias Unidade de Conservao Tipo


documentada em bibliografia ocor.

XENARTHRA
Dasypodidae: Dasypodinae (continuao)
Tolypeutes tricinctus (Linnaeus, 1758) AL: Cacimbinhas 1; 24; 36; EE Tapacur; PN Serra da c
BA: Alagoinhas, Andorinha, Brejes, Campo 37; 41 Capivara; EE Raso da Catarina
Formoso, Canudos, Capim Grosso, Casa Nova, Coribe,
Cura, Euclides da Cunha, Jacobina, Jeremoabo,
Juazeiro, Monte Santo, Mundo Novo, Novo Horizonte,
Ourolndia, Palmas de Monte Alto, Paulo Afonso, Pilo
Arcado, Remanso, Retirolndia, Santa Brgida, Senhor do
Bonfim, Sento S, Sobradinho, Uau, Umburanas, Valente
CE: Aiuaba, Assar, Cedro, Crato, Juazeiro do Norte,
Mulungu, Novo Oriente, Saboeiro, Varjota
PB: Pilar, Queimadas, Quixaba
PE: Afrnio, Floresta, Ibimirim, Inaj, Itacuruba, Ouricuri,
Petrolndia, Petrolina, Poo, Salgueiro, Santa Maria da Boa
Vista, So Joo do Belmonte, Taracat, Terra Nova
PI: Buriti dos Montes, Dirceu Arcoverde, Francinpolis,
Jacobina do Piau, Jaics, Oeiras, Paulistana, Picos,
Pimenteiras, Regenerao, So Joo do Piau, So Miguel
do Tapuio, So Raimundo Nonato, Simplcio Mendes,
Vrzea Grande
RN: Parnamirim
SE: Canind de So Francisco, Monte Alegre de Sergipe,
Pinho
Bradypodidae
Bradypus tridactylus Linnaeus, 1758 AL: Penedo 49 d
Myrmecophagidae
Cyclopes didactylus (Linnaeus, 1758) AL: Penedo; PB: Mamanguape 49; 41 d
Myrmecophaga tridactyla Linnaeus, 1758 PI: So Raimundo Nonato 1 PN Serra da Capivara e
Tamandua tetradactyla (Linnaeus, 1758) AL: Macei, Penedo, Piranhas; CE: Crato, Ubajara; 1; 14; 15; 22; FN Araripe-Apod; PN Serra da e
PE: Exu; PI: So Raimundo Nonato 29; 40; 49 Capivara; PN Ubajara

279
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS RELACIONADAS AO ANEXO 1:

(1) ARAJO, A.J.G., A.M. PESSIS, C. GURIN, C.M.M. DIAS, (13) GUEDES, P.G., D.M. BORGES-NOJOSA & J.A.G. SILVA.
C. ALVES, E.S. SALVIA, F. OLMOS, F. PARENTI, G.D. 2000. Novos registros de Alouatta ululata
FELICE, J. PELLERIN, L. EMPERAIRE, M. CHAME, M.C.S.M. Elliot, 1912 no estado do Cear (Primates:
LAGE, M. FAURE, N. GUIDON, R.P. MEDEIROS & P.R.G. Platyrhini). p. 633 In: Resumos XXIII
S IMES. 1998. Parque Nacional da Serra da Congresso Brasileiro de Zoologia. UFMT,
Capivara, Piau, Brasil. FUMDHAM, So Cuiab, MT.
Raimundo Nonato, PI. 94p.
(14) GUEDES, P.G. & S.S.P. SILVA. 2000. Diversidade de
(2) A VILA-PIRES, F.D. 1965. The type specimens of mamferos no-voadores do Parque Nacional
Brazilian mammals collected by Prince de Ubajara, Cear. p. 599 In: Resumos XXIII
Maximilian zu Wied. American Museum Congresso Brasileiro de Zoologia.
Novitates. 2209: 1-21.
(15) GUEDES, P.G., S.S.P. DA SILVA, A.R. CAMARDELLA,
(3) BAPTISTA, M. & J.A. OLIVEIRA. 1998. New records of M.F.G. DE ABREU, D.M. BORGES-NOJOSA, J.A.G.
Lonchophylla bockermanni (Chiroptera, DA S I LVA & A.A. S I LVA . Diversidade de
Lonchophyllinae). p. 47 In: Abstracts of 11th
mamferos do Parque Nacional de Ubajara
International Bat Research Conference.
(Cear, Brasil). Mastozoologia Neotropical
(4) BONVICINO, C.R. 1994. Especiao do rato-dgua (submetido).
Nectomys (Rodentia, Cricetidae): Uma
(16) HIRSCH, A., E.C. LANDAU, A.C.M. TEDESCHI & J.O.
abordagem morfolgica e geogrfica. Tese de
MENEGHETI. 1991. Estudo comparativo das
Doutorado. Universidade Federal do Rio de
espcies do gnero Alouatta Lacpde, 1799
Janeiro, Rio de Janeiro, RJ.
(Platyrrhini, Atelidae) e sua distribuio
(5) BONVICINO, C.R. & M. WESKLER. 1998. A new species geogrfica na Amrica do Sul. A
of Oligoryzomys (Rodentia, Sigmodontinae) Primatologia no Brasil 3: 239-262.
from northeastern and central Brazil.
Zeitschrift fr Sugetierkunde 63: 90-103. (17) JONES, J.K. & C.S. HOOD, 1993. Synopsis of South
American Bats of the Family Emballonuridae.
(6) BRANDT, R.S. & L.M. PESSA. 1994. Intrapopulational Occasional Papers the Museum Texas Tech
variability in cranial characters of Oryzomys University 155: 1-32.
subflavus (Wagner, 1842) (Rodentia:
Cricetidae), in northeastern Brazil. (18) KARIMI, Y., C.R. DE ALMEIDA & F. PETTER. 1976. Note
Zoologischer Anzeiger 233(1/2): 45-55. sur les rongeurs du nord-est du Brsil.
Mammalia 40(2): 257-266.
(7) CAMARDELLA, A.R., L.M. PESSA & J.A. OLIVEIRA. 1998.
Sexual dimorphism and age variability in (19) KOBAYASHI, S. & A. LANGGUTH. 1999. A new species
cranial characters of Oryzomys subflavus of titi monkey, Callicebus Thomas, from
(Wagner, 1842) (Rodentia, Sigmodontinae), north-eastern Brazil (Primates, Cebidae).
from northeastern Brazil. Bonn. Zool. Beitr. Revista Brasileira de Zoologia 16(2): 531-
48(1): 9-18. 551.

(8) COIMBRA-FILHO, A.F. & I.G. CMARA. 1996. Os limites (20) LIMA, J.L. 1926. Os morcegos da coleo do
originais do bioma Mata Atlntica na regio Museu Paulista. Revista do Museu Paulista
Nordeste do Brasil. FBCN, Rio de Janeiro, RJ. 14: 1-87.
(9) FREITAS, C.A. DE. 1957. Notcia sobre a peste no (21) MACHADO, D.A.N., R. OTOCH & C.L.F. BEZERRA.
nordeste. Revista Brasileira de Malariologia 1998. Preliminary survey of the bat fauna in
e Doenas Tropicais 9(1): 123-133. the ecological context of the University
(10) FREITAS, R.R. & P.L.B. ROCHA. 2000. Pequenos Campus of Pici - UFC (Cear State Federal
mamferos terrestres em cinco tipos de University), Fortaleza, Cear, Brazil. p. 47 In:
hbitat na Caatinga de Cura, BA. p. 549 Abstracts of 11th International Bat Research
In: Resumos XXIII Congresso Brasileiro de Conference.
Zoologia. UFMT, Cuiab, MT. (22) MARES, M.A., M.R. WILLIG, K.E. STREILEIN & T.E.
(11) GREGORIN, R. Variao geogrfica e taxonmica L AC H E R J R . 1981. The Mammals of
das espcies brasileiras do gnero Alouatta Northeastern Brazil: a preliminary
Lacepede, 1799 (Primates, Atelidae). assessment. Annals of the Carnegie Museum
Dissertao de Mestrado. Universidade de 50: 81-137.
So Paulo, So Paulo, SP.
(23) MARINHO-FILHO, J. & E.W. VERSSIMO. 1997. The
(12) GREGORIN, R. 1998. Notes on the geographic rediscovery of Callicebus personatus
distribution of Neoplatymops mattogrossensis barbarabrownae in Northeastern Brazil with
(Vieira, 1942) (Chiroptera, Molossidae). a new western limit for its distribution.
Chiroptera Neotropical 4(1): 88-89. Primates 38(4): 429-433.

280
(24) MOOJEN, J. 1943. Alguns Mamferos Colecio- (35) ROCHA, P.L.B. 1995. Proechimys yonenagae, a
nados no Nordeste do Brasil. Boletim do new species of spiny rat (Rodentia:
Museu Nacional 1: 1-19. Echimyidae) from fossil sand dunes in the
Brazilian Caatinga. Mammalia 59(4): 537-
(25) MUSTRANGI, M. & J. L. PATTON. 1997. Phylogeo-
549.
graphy and systematics of the slender mouse
opossum Marmosops (Marsupialia: (36) S ANTOS , I.B. 1993. Bionomia, distribuio
Didelphidae). University of California geogrfica e situao atual do tatu-bola
Publications in Zoology 130: 1-86. (Tolypeutes tricinctus (Linnaeus, 1758)) no
Nordeste do Brasil. Dissertao de Mestrado.
(26) NEIVA, A. & B. PENNA. 1916. Viagem cientfica pelo Universidade Federal de Minas Gerais, Belo
norte da Bahia, sudoeste de Pernambuco, Horizonte, MG. 112p.
sul do Piauh e de norte a sul de Goiaz.
Memrias do Instituto Oswaldo Cruz 8(3): (37) SANTOS, I.B., G.A.B. FONSECA, S.E. RIGUEIRA & R.B.
74-224. M ACHADO . 1994. The rediscovery of the
Brazilian three banded armadillo and notes
(27) NOGUEIRA, M.R., A. POL & A.L. PERACCHI. 1996. on its conservation status. Edentata 1(1):
Lista provisria dos quirpteros do 11-15.
municpio de Jaba, Minas Gerais
(Mammalia-Chiroptera). p. 237 In: (38) S ANTOS , J.W.A. & P.L.B. R OCHA . 2000. rea
Resumos XXI Congresso Brasileiro de domiciliar e padro de distribuio espacial
Zoologia, Porto Alegre. em Trinomys yonenagae (Rodentia:
Echimyidae): evidncias de reduo evolutiva
(28) OLIVEIRA J.A. 1998. Morphometric assessment da territorialidade devido a mudana de
of species groups in the South American
hbitat. p. 612 In: Resumos XXIII Congresso
rodent genus Oxymycterus (Sigmodon-
Brasileiro de Zoologia. UFMT, Cuiab, MT.
tinae), with taxonomic notes based on the
analysis of type material. Tese de (39) SICK, H., L.P. GONZAGA & D.M. TEIXEIRA. 1987. A
Doutorado. Texas Tech University, Lubbock, arara-azul-de-lear Anodorhynchus leari
320p. Bonaparte, 1856. Revista Brasileira de
Zoologia 3(7): 441-463.
(29) OLIVEIRA, J.A., L.M.; PESSA & G.K. NASCIMENTO.
1994. Mastofauna da margem direita do (40) SILVA, G.A., M.H.C. MELO & A.J.M.S. FILHO. 2000.
mdio So Francisco, Mocambinho, Jaba, A mastofauna da Estao Ecolgica de
MG. p. 118 In: Resumos XX Congresso Xing. p. 589 In: Resumos XXIII Congresso
Brasileiro de Zoologia. UFRJ, Rio de Brasileiro de Zoologia.
Janeiro, RJ.
(41) SILVA, J.M.C. & D.C. OREN. 1993. Observations
(30) OLIVEIRA, R.P. & A.J.A. FILHO. 2000. Estudos de on the habitat and distribution of the Brazilian
hbitos alimentares das espcies Artibeus three-banded armadillo Tolypeutes
jamaicensis planirostris e Artibeus lituratus tricinctus, a threatened Caatinga endemic.
lituratus (Mammalia, Chiroptera), no Mammalia 57(1): 149-152.
municpio de Teresina, Piau. p. 642 In:
(42) SILVA, M.J.J., A.R. PERCEQUILLO & Y. YONENAGA-
Resumos XXIII Congresso Brasileiro de
YASSUDA. 2000. Citogentica de pequenos
Zoologia. UFMT, Cuiab, MT.
roedores de Pacoti, Serra de Baturit, Cear.
(31) OLMOS, F. 1993. Notes on the food habits of p. 565 In: Resumos XXIII Congresso
Brazilian Caatinga carnivores. Mammalia Brasileiro de Zoologia. UFMT, Cuiab, MT.
57(1): 126-130.
(43) SILVA, S.P., P.G. GUEDES, J.A.G. SILVA & D.M. BORGES-
(32) PALMA, E. & T.L. YATES . 1998. Phylogeny of N OJOSA . 2000. Diversidade de morcegos
Southern South American mouse opossum (Chiroptera, Mammalia) do Parque Nacional
(Tylamys, Didelphidae) based on allozyme de Ubajara (Ubajara, Cear). p. 634 In:
and chromosomal data. Z. Resumos XXIII Congresso Brasileiro de
Saeugetierkunde 63: 1-15. Zoologia. UFMT, Cuiab, MT.

(33) PESSA, L.M. & R.E. STRAUSS. 1999. Cranial size (44) S I LVA , S.P., P.G. G U E D E S , J.A.G. S I LVA , A.
and shape variation, pelage and bacular CARMADELLA, M.F. ABREU & D. BORGES-NOJOSA.
morphology, and subspecific differentiation 2000. Roedores e marsupiais presentes na
in spiny rats, Proechimys albispinus (Is. dieta de carnvoros do Parque Nacional de
Geoffroy, 1838), from northeastern Brazil. Ubajara (Cear). p. 634 In: Resumos XXIII
Bonner zoologische Beitrge 48(3-4): 231- Congresso Brasileiro de Zoologia. UFMT,
243. Cuiab, MT.

(34) REIS, S.F. & L.M. PESSA. 1995. Proechimys (45) SIMMONS, N.B. 1996. A new species of Micro-
albispinus minor, a new subspecies from nycteris sanborni (Chiroptera: Phyllosto-
the state of Bahia, northeastern Brazil midae) from Northeastern Brazil, with
(Rodentia: Echimyidae). Zeitschrift fr comments on phylogenetic relationships.
Sugetierkunde 60: 237-242. American Museum Novitates 3158: 1-34.

281
(46) SOUSA, M.A.N. & A. LANGGUTH. 2000. A fauna de (51) VIVO, M. DE. 1997. Mammalian evidence of historical
mamferos de um brejo de altitude em ecological change in the Caatinga semiarid
Caruaru, PE. p. 616 In: Resumos XXIII vegetation of northeastern Brazil. Journal of
Congresso Brasileiro de Zoologia. UFMT, Comparative Biology 2(1): 65-73.
Cuiab, MT.
(52) WEBSTER, W.D. 1993. Systematic and evolution of
(47) THOMAS, O. 1910. On Mammals collected in Cear bats of the genus Glossophaga. Special
N.E. Brazil, by Frulein Dr. Snethilage. Annals Publications, The Museum Texas Tech
and Magazine of Natural History 6(8): 500-503. University 36: 1-184.
(48) TRIBE, C. 1996. The Neotropical rodent genus (53) WEKSLER, M. 1996. Reviso sistemtica do grupo
Rhipidomys (Cricetidae: Sigmodontinae): A de espcies nitidus do gnero Oryzomys
taxonomic review. Tese de Doutorado. (Rodentia, Sigmodontinae). Dissertao de
University College London. 316p. Mestrado. Universidade Federal do Rio de
(49) VIEIRA, C. 1953. Sobre uma coleo de mamferos Janeiro, Rio de Janeiro, RJ. 206p.
do estado de Alagoas. Arquivos de Zoologia
(54) X I M ENEZ , G. 1999. Sistemtica da famlia
do Estado de So Paulo 8(7): 209-222.
Dasyproctidae Bonaparti 1838 (Rodentia:
(50) VIEIRA, C.C. 1957. Sobre mamferos do estado do Histhricognathi) no Brasil. Dissertao de
Maranho. Papis Avulsos do Departamento Mestrado. Universidade de So Paulo, So
de Zoologia 13(10): 125-132. Paulo, SP. 429p.

282
Mamferos: reas e PARTICIPANTES DO SEMINRIO

aes prioritrias
GRUPO TEMTICO MAMFEROS

Joo Alves de Oliveira


Coordenao

para a conservao
Adelmar F. Coimbra Filho
Antnio Souto
Cibele Rodrigues Bonvicino

da Caatinga
Daniel Ricardo Scheibler
Frank Wolf
Pedro Lus Bernardo Rocha

283
Andr Pessoa
INTRODUO Suuarana

A fauna de mamferos da caatinga tem (Wiedomys pirrhorhinus) e o moc (Kerodon


sido geralmente reconhecida como rupestris) so de fato encontradas somente
depauperada, representativa de apenas um nas formaes vegetais abertas do bioma.
subconjunto da fauna de mamferos do Das espcies existentes na Caatinga dez
cerrado, bioma esse mais extenso e mais esto includas na lista oficial de espcies
mido. Essa proposio, no entanto, est ameaadas de extino. As mais vulnerveis
longe de ser verdadeira. Com base nas ao intenso processo de degradao observado
referncias bibliogrficas contendo no bioma, o qual inclui at mesmo pontos de
informaes geogrficas passveis de desertificao, so espcies de mamferos de
mapeamento, e em informaes provenientes topo da cadeia trfica, como, por exemplo,
de espcimes depositados em museus de os carnvoros. Nesse contexto destaca-se o
histria natural, foi possvel relacionar pelo grupo dos felinos: das seis espcies
menos 148 espcies de mamferos do bioma, registradas, cinco se encontram ameaadas.
das quais dez seriam endmicas. Essa A caa tambm configura importante fator de
informao contrape-se quela segundo a perigo para as espcies de mamferos, visto
qual haveria oitenta espcies no bioma, com ser prtica bastante comum na regio.
meno de um nico caso de endemismo. A partir das informaes compiladas
O nmero total de espcies para a acerca dos mamferos, as reas prioritrias
Caatinga pode ainda ser maior, uma vez que foram selecionadas com base na riqueza de
alguns registros de roedores e de morcegos espcies, na ocorrncia de possveis
no foram comprovados no nvel especfico endemismos tanto no mbito do bioma
e, portanto, foram excludos da contagem propriamente dito como em uma escala mais
final. Esse fato, somado pequena margem restrita , bem como no status de conservao
de conspicuidade dos grupos, pode sugerir das espcies registradas.
uma subestimativa da riqueza do bioma. Essa Entre as reas apontadas como
carncia de informao s poder ser suprida prioritrias destacam-se: mdio rio So
com a intensificao de coletas, sobretudo Francisco, Crato, base da Chapada
relativas cobertura geogrfica, e com o Diamantina, base da Chapada de Ibiapaba,
emprego de mtodos complementares aos base da Chapada do Araripe, Raso da Catarina,
anteriormente utilizados. Morro do Chapu, base da Serra de Baturit,
Apesar da documentada ausncia de Parque Nacional da Serra das Confuses,
adaptaes equivalentes s encontradas em Parque Nacional da Serra da Capivara, e
mamferos de deserto, duas das espcies corredor parques Serra das Confuses/Serra
caractersticas da Caatinga o rato-de-fava da Capivara (Figura 1).

284
Importncia Biolgica
Extrema
Muito alta
Alta
Informao insuficiente
Figura 1 Limite estadual
Limite do bioma Caatinga
reas prioritrias
para conservao
dos mamferos na
Caatinga.
1. Mdio do Rio So Francisco 11. Corredor Parques Serra das 20. Babaual do Piau
2. Crato Confuses / Serra da Capivara 21. rea Central do Cear
3. Base da Chapada Diamantina 12. Caruaru e arredores 22. Rio Grande do Norte
4. Base da Chapada de Ibiapaba 13. Valena do Piau 23. Norte da Paraba
5. Ibipeba 14. Exu 24. Centro de Pernambuco
6. Raso da Catarina 15. Triunfo 25. Centro-Leste da Bahia
7. Morro do Chapu 16. Norte de Minas Gerais 26. Arredores de Bom Jesus
8. Base da Serra de Baturit 17. Pianc da Lapa
9. Parque Nacional Serra das Confuses 18. Monte Alegre 27. Regio de Porteirinha / Espinosa
10. Parque Nacional da Serra da Capivara 19. Norte do Maranho

DESCRIO DAS REAS PRIORITRIAS INDICADAS


1 - MDIO RIO SO FRANCISCO Elementos de diagnstico: Alto nmero de
endemismos; ocorrncia de fenmeno
Localizao: BA: Barra, Pilo Arcado,
biolgico especial.
Gentio do Ouro e Xique-Xique.
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
Importncia biolgica: Extrema. sistema: alta; grau de alterao: mdio;
Hbitats: Dunas de areia. presso antrpica: mdia (presso nas
Ao recomendada: Proteo integral. reas prximas ao rio Icatu, aumento dos

285
investimentos econmicos na regio para presso antrpica: baixa (grande suscep-
agricultura e estabelecimento de uma nova tibilidade desertificao).
rede viria). Justificativa: uma das poucas localidades
Justificativa: Presena de uma espcie dentro da Caatinga onde se encontram
endmica, cuja distribuio restrita s representados os campos rupestres e a
dunas do mdio Rio So Francisco, sendo fauna endmica associada a essa
conhecida apenas no municpio de Barra. fitofisionomia. Duas espcies endmicas de
campos rupestres ocorrem na rea, ambas
com distribuio restrita.
2 - CRATO
Localizao: CE: Crato, Juazeiro do Norte,
4 - BASE DA CHAPADA DE IBIAPABA
Barbalha e Misso Velha.
Localizao: CE: So Benedito, Guaraciaba
Importncia biolgica: Extrema.
do Norte, Croat, Ipueiras, Ubajara,
Hbitats: Caatinga, cerrado, carrasco e Tiangu, Ibiapina, Graa, Carnaubal e Ipu.
mata mida.
Importncia biolgica: Extrema.
Ao recomendada: Proteo integral.
Hbitats: Contato savana-savana estpica-
Elementos de diagnstico: Riqueza de floresta estacional-savana estpica
espcies: alta; alto nmero de endemismos; arborizada e carnaubal.
riqueza de espcies raras/ameaadas: alta;
Ao recomendada: Proteo integral.
ocorrncia de fenmeno biolgico especial.
Elementos de diagnstico: Riqueza de
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
espcies: alta; alto nmero de endemismos;
sistema: mdia; grau de alterao: mdio;
riqueza de espcies raras/ameaadas: mdia;
presso antrpica: mdia (mais alterado na
ocorrncia de fenmeno biolgico especial.
metade sul, e mais preservado na metade
norte). Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
sistema: mdia; grau de alterao: alto;
Justificativa: Dentre as reas amostradas
presso antrpica: alta (grande suscep-
na Caatinga, uma das que apresenta
tibilidade desertificao).
maior riqueza de espcies de mamferos,
aproximadamente 51. Quatro destas Justificativa: rea com espcies ainda no
espcies so aparentemente endmicas da descritas e com distribuio aparentemente
Caatinga, sendo uma delas provavelmente restrita Caatinga. Aliado a isto,
endmica da regio, outra ameaada de levantamentos faunsticos em diferentes
extino, e outra ainda no descrita. Outras municpios indicam uma alta riqueza de
trs espcies constam da lista oficial das espcies.
espcies brasileiras ameaadas de extino.
5 - IBIPEBA
3 - BASE DA CHAPADA DIAMANTINA Localizao: Ibipeba (BA).
Localizao: BA: Mucug e Palmeiras. Importncia biolgica: Extrema.
Importncia biolgica: Extrema. Hbitats: Savana gramneo-lenhosa e
Hbitats: Campos rupestres, caatinga, savana estpica arborizada.
cerrado e refgio ecolgico montano. Ao recomendada: Proteo integral.
Ao recomendada: Proteo integral. Elementos de diagnstico: Nmero mdio
Elementos de diagnstico: Riqueza de de endemismos.
espcies: baixa; nmero mdio de Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
endemismos; riqueza de espcies raras/ sistema: alta; grau de alterao: mdio;
ameaadas: baixa; ocorrncia de fenmeno presso antrpica: mdia (poro sudeste
biolgico especial. j alterada, sendo o restante preservado).
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do Justificativa: Esta uma das trs localida-
sistema: alta; grau de alterao: baixo; des conhecidas para a ocorrncia da

286
subspcie Callicebus personatus barbara- 8 - BASE DA SERRA DE BATURIT
brownae. Uma das outras duas locali- Localizao: CE: Pacoti, Baturit,
dades, Lamaro, encontra-se completa- Capistrano, Itapina, Aratuba, Canind,
mente alterada e sobre a terceira localidade Mulungu, Guaramiranga e Caridade.
no h informao. Sendo os primatas Importncia biolgica: Extrema.
bastante susceptveis s alteraes Hbitats: Savana gramneo -lenhosa,
antrpicas, so necessrias medidas savana estpica arborizada, savana estpica
urgentes para a conservao desta forma. e atividade agrcola..
Ao recomendada: Uso sustentvel.
6 - RASO DA CATARINA Elementos de Diagnstico: Riqueza de
Localizao: BA: Jeremoabo, Canudos, espcies: alta; alto nmero de endemismos;
Paulo Afonso e Rodelas. riqueza de espcies raras/ameaadas: baixa;
Importncia biolgica: Extrema. ocorrncia de fenmeno biolgico especial.
Hbitats: Savana estpica arborizada e Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
savana estpica florestada. Contato savana- sistema: alta; grau de alterao: alto;
savana estpica-floresta estacional.. presso antrpica: alta (susceptibilidade
Ao recomendada: Proteo integral. desertificao).
Elementos de diagnstico: Alto nmero de Justificativa: Presena de espcie ainda no
endemismos; ocorrncia de fenmeno descrita, aparentemente endmica da
biolgico especial. Caatinga, e com distribuio restrita.
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do Diversidade relativamente alta, com duas
sistema: alta; grau de alterao: baixo; espcies endmicas da Caatinga.
presso antrpica: baixa (susceptibilidade
desertificao muito alta). 9 - PARQUE NACIONAL SERRA DAS
Justificativa: rea de ocorrncia de uma CONFUSES
espcie ainda no descrita de cutia Localizao: PI: Caracol, Ansio de Abreu,
(Dasyprocta sp. n.) provavelmente restrita Cristino Castro e Canto do Buriti.
regio do Raso da Catarina e entorno.
Importncia biolgica: Extrema.
Hbitats: Savana estpica arborizada,
7 - MORRO DO CHAPU contato savana estpica-floresta estacional
Localizao: Morro do Chapu (BA). e savana gramneo-lenhosa.
Importncia biolgica: Extrema. Ao recomendada: Proteo integral.
Hbitats: Formaes rochosas com Elementos de diagnstico: Riqueza de
altitudes que variam de 800 a 2000 metros espcies raras/ameaadas: alta; ocorrncia
acima do nvel do mar. A composio da de fenmeno biolgico especial.
comunidade de plantas est associada com Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
a altitude e com o tipo de solo. De 800 a sistema: alta; grau de alterao: alto;
1000 metros a vegetao caracteristi- presso antrpica: alta (caa intensiva, falta
camente de savana. de indenizao de moradores dentro dos
Ao recomendada: Proteo integral. limites do Parque, entretanto a vegetao
Elementos de Diagnstico: Alto nmero de est preservada).
endemismos; ocorrncia de fenmeno Justificativa: rea grande (500.000ha),
biolgico especial. fauna pouco conhecida, presena de
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do Panthera onca, Puma concolor,
sistema: alta; grau de alterao: baixo; Myrmecophaga tridactyla, Tolypeutes
presso antrpica: mdia (susceptibilidade tricinctus, Priodontes maximus. rea de
desertificao alta). transio com cerrado. Pode ser anexado
Justificativa: Presena de subespcie ao Parque Nacional da Serra da Capivara,
endmica da Caatinga com distribuio formando uma grande rea de con-
aparentemente restrita. servao nica e contnua.

287
10 - PARQUE NACIONAL DA SERRA 12 - CARUARU E ARREDORES
DA CAPIVARA Localizao: PE: Caruaru, So Caitano,
Localizao: PI: Coronel Jos Dias, Canto Afogados da Ingazeira e Riacho das Almas.
do Buriti, So Raimundo Nonato e So Importncia biolgica: Extrema.
Joo do Piau.
Hbitats: Contato savana-savana estpica-
Importncia biolgica: Extrema. floresta estacional.
Hbitats: Contato savana-savana estpica- Ao recomendada: Uso sustentvel.
floresta estacional, savana estpica
Elementos de diagnstico: Riqueza de
arborizada, savana gramnica-lenhosa e
espcies: alta; nmero mdio de endemismos;
atividade agrcola.
riqueza de espcies raras/ameaadas: baixa;
Ao recomendada: Proteo integral. ocorrncia de fenmeno biolgico especial.
Elementos de diagnstico: Riqueza de Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
espcies: alta; nmero mdio de sistema: mdia; grau de alterao: alto;
endemismos; riqueza de espcies raras/ presso antrpica: alta (rea prxima
ameaadas: alta; ocorrncia de fenmeno cidade de Caruaru).
biolgico especial; alto nmero de espcies
Justificativa: A listagem de mamferos
de interesse econmico.
disponvel para a rea inclui 21 espcies,
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do trs delas endmicas ao bioma Caatinga.
sistema: alta; grau de alterao: mdio; O local est, ainda, em contato com a Serra
presso antrpica: alta (vegetao alterada dos Cavalos, rea representada por um
em 50 % da rea, caa, invaso de animais enclave de Mata Atlntica (a 800-1000m
domsticos, questes fundirias). de altitude), sendo um refgio durante a
Justificativa: rea grande (130.000ha) com seca para a fauna do entorno.
populaes de animais ameaados
(P. onca, P. concolor, M. tridactyla,
T. tricynctus, Leopardus pardalis, L. wiedii, 13 - VALENA DO PIAU
L. tigrinus). Apresenta bom estado ou est Localizao: PI: Valena do Piau, So Joo
em recuperao. Possibilidade de gerao da Canabrava, Pimenteiras e Inhuma.
de recursos atravs de turismo, criao de
Importncia biolgica: Muito alta.
fauna nativa e cultivo de plantas nativas.
Hbitats: Zona de contato caatinga-cerrado.
Ao recomendada: Investigao cientfica.
11 - CORREDOR PARQUES SERRA Elementos de diagnstico: Riqueza de
DAS CONFUSES-SERRA DA espcies: alta; nmero mdio de endemismos;
CAPIVARA riqueza de espcies raras/ameaadas: baixa;
Localizao: Canto do Buriti (PI). ocorrncia de fenmeno biolgico especial.

Importncia biolgica: Extrema. Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do


sistema: mdia; grau de alterao: alto;
Hbitats: Contato savana-savana estpica-
presso antrpica: alta (alta susceptibilidade
floresta estacional.
desertificao. A maior parte da cobertura
Ao recomendada: Proteo integral. vegetal mais de 50% est alterada).
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do Justificativa: Presena de uma espcie
sistema: alta; grau de alterao: baixo; endmica da Caatinga. O material existente
presso antrpica: baixa (a vegetao da em museus sugere uma diversidade
rea est bastante preservada). relativamente alta de espcies na regio.
Justificativa: Corredor de vegetao As coletas realizadas foram, entretanto,
bastante preservado ligando dois parques insuficientes. So necessrias mais coletas
nacionais (reas 9 e 10) com reconhecida para substanciar a abundncia e
riqueza de espcies de mamferos de distribuio de mamferos nestas zonas de
grande porte e ameaados de extino. contato. Foram utilizadas as informaes

288
disponveis em Mares et al. (1981) para o presso antrpica: alta (vegetao muito
diagnstico da rea, juntamente com a alterada).
descrio da flora e geomorfologia da Justificativa: A rea foi inventariada pelo
regio apresentadas em Vanzolini (1976). Servio Nacional da Peste na dcada de 50.
Neste levantamento foi detectada a presena
de duas espcies endmicas da Caatinga e
14 EXU
uma expressiva riqueza de espcies. Desde
Localizao: Exu (PE).
esta poca no foram realizados estudos na
Importncia biolgica: Muito alta. rea, e se desconhece seu estado atual.
Hbitats: Contato savana-floresta estacional, Entretanto, o dado prvio sugere o potencial
savana gramneo-lenhosa - savana estpica, desta rea que inclui um enclave msico,
savana estpica arborizada e atividade agrcola. importante refgio para a populao dos
Ao recomendada: Proteo integral. arredores durante a seca.
Elementos de diagnstico: Riqueza de
espcies: alta; nmero mdio de endemis- 16 - NORTE DE MINAS GERAIS
mos; baixa riqueza de espcies raras/ Localizao: MG: Jaba, Itacarambi, Manga,
ameaadas. Matias Cardoso e Januria.
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do Importncia biolgica: Extrema.
sistema: alta; grau de alterao: mdio; Hbitats: Contato savana estpica-floresta
presso antrpica: alta (rea prxima cidade estacional.
de Exu, entretanto de acordo com o mapa
Ao recomendada: Proteo integral.
de alterao da vegetao ainda resta
aproximadamente 1/3 da cobertura Elementos de diagnstico: Riqueza de
preservada). espcies: alta; nmero mdio de endemis-
mos; riqueza de espcies raras/ameaadas:
Justificativa: Foram detectadas 57 espcies
mdia; ocorrncia de fenmeno biolgico
na rea, sendo duas delas endmicas, em
especial.
um levantamento realizado durante trs anos
durante a dcada de 70. Sua situao atual Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
desconhecida, mas aquele levantamento sistema: alta; grau de alterao: mdio;
demonstrativo da diversidade da rea. Duas presso antrpica: alta (a recente
das espcies registradas anteriormente foram implantao do projeto de irrigao da Jaba
recentemente reconhecidas como txons com o desmatamento de grandes reas para
novos, um deles aparentemente endmico fixao de colonos tem resultado na
do Nordeste e outro ocorrendo na Caatinga destruio de diversos ambientes ao longo
e no nordeste do Cerrado. desta parte do rio So Francisco e
adjacncias).
Justificativa: Levantamentos realizados no
15 - TRIUNFO incio da dcada de noventa revelaram a
Localizao: PE: Triunfo, Flores e Calumbi. presena de 58 espcies de mamferos,
Importncia biolgica: Muito alta entre terrestres e voadores. A regio
Hbitats: Savana estpica arborizada e savana apresenta tipos de vegetao caracters-
estpica. ticos dos diferentes biomas que a
encontram, entre eles, a mata seca e a
Ao recomendada: Investigao cientfica.
caatinga sensu stricto. Deve-se destacar
Elementos de diagnstico: Riqueza de que trs espcies aparentemente
espcies: mdia; nmero mdio de endmicas da caatinga (Wiedomys
endemismos; riqueza de espcies raras/ pirrhorhinus, Kerodon rupestris e Echimys
ameaadas: baixa; ocorrncia de fenmeno lamarum) encontram seus limites de
biolgico especial. distribuio meridionais na regio e a rea
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do apresenta duas espcies ameaadas:
sistema: baixa; grau de alterao: alto; Cebus xanthosternus e Felis tigrinus.

289
17 PIANC Cruz, Urbano Santos, Araioses, Santa
Localizao: Pianc (PB). Quitria do Maranho, Brejo, Buriti e So
Benedito do Rio Preto.
Importncia biolgica: Alta.
Importncia biolgica: Provvel; rea
Hbitats: Savana estpica arborizada e
insuficientemente conhecida.
contato savana-savana estpica-floresta
estacional. Ao recomendada: Investigao cientfica.
Ao recomendada: Investigao cientfica. Vulnerabilidade: Grau de alterao: baixo;
presso antrpica: baixa.
Elementos de diagnstico: Baixo nmero
de endemismos; ocorrncia e fenmeno Justificativa: A rea foi delimitada atravs
biolgico especial. da sobreposio de trs mapas:
1) conhecimento cientfico (mamferos);
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
2) ocorrncia de desertificao; 3) reas
sistema: mdia; grau de alterao: alto;
alteradas na Caatinga. Esta uma das reas
presso antrpica: alta (mais de 50% da
consideradas de provvel importncia
vegetao encontra-se alterada).
biolgica necessitando de inventrio
Justificativa: A rea encontra-se bastante mastozoolgico uma vez que no possui
alterada e no h dados referentes aos registro de coletas mas apresenta baixa
mamferos. O desconhecimento da alterao e ausncia de ncleos de
mastofauna da caatinga da Paraba, aliado desertificao.
presena de um primata (Cebus apella
libidinosus) vivendo nessa caatinga,
justifica a realizao de investigao 20 - BABAUAL DO PIAU
cientfica na rea para subsidiar a criao Localizao: PI: So Jos do Divino, Campo
de uma unidade de conservao. Maior, Alto Long, Esperantina, Coivaras,
Jos de Freitas, Lagoa Alegre, Altos, Barras,
18 - MONTE ALEGRE Batalha, Buriti dos Lopes, Cabeceiras do
Localizao: Monte Alegre (SE). Piau, Beneditinos, Joaquim Pires, Porto,
Prata do Piau, Matias Olmpio, So Joo
Importncia biolgica: Extrema.
da Serra, Passagem Franca do Piau e So
Hbitats: Savana estpica e atividades Miguel do Tapuio.
agrcolas.
Importncia biolgica: Provvel; rea
Ao recomendada: Proteo integral. insuficientemente conhecida.
Elementos de diagnstico: Riqueza de Hbitats: Savana estpica arborizada,
espcies raras/ameaadas: mdia; contato savana-savana estpica-floresta
ocorrncia de fenmeno biolgico especial. estacional-savana florestada e contato
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do savana-floresta estacional.
sistema: Alta. Grau de alterao: Alta. Ao recomendada: Investigao cientfica.
Presso antrpica: Baixa.
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
Justificativa: Presena de uma espcie de
sistema: baixa; grau de alterao: baixo;
primata (Callicebus sp.) ainda no identificada.
presso antrpica: baixa.
As duas formas deste gnero para a Caatinga
tm distribuio restrita. Isto, aliado Justificativa: A rea foi delimitada atravs
devastao da rea, diminuiu em muito suas da sobreposio de trs mapas: 1)
populaes justificando medidas para a conhecimento cientfico (mamferos); 2)
proteo das populaes remanescentes. ocorrncia de desertificao; 3) reas
alteradas na Caatinga. Considerada de
provvel importncia biolgica neces-
19 - NORTE DO MARANHO sitando de inventrio mastozoolgico uma
Localizao: MA: Chapadinha, Mata Roma, vez que no possui registro de coletas mas
Anapurus, Magalhes de Almeida, So apresenta baixa alterao e ausncia de
Bernardo, Tutia, Barreirinhas, Primeira ncleos de desertificao.

290
21 - REA CENTRAL DO CEAR ocorrncia de desertificao; 3) reas
Localizao: CE: Monsenhor Tabosa, Nova alteradas na caatinga. rea de provvel
Russas, Pedra Branca, Quixeramobim, importncia biolgica necessitando de
Santa Quitria, Tamboril, Madalena, inventrio mastozoolgico uma vez que no
Canind, Crates, Independncia, possui registro de coletas mas apresenta
Hidrolndia, Itatira, Boa Viagem e Catunda. baixa alterao e ausncia de ncleos de
desertificao.
Importncia biolgica: Provvel; rea
insuficientemente conhecida.
Hbitats: Savana estpica arborizada, 23 - NORTE DA PARABA
savana estpica, savana gramneo-lenhosa Localizao: PB: Belm do Brejo da Cruz, Brejo
e atividade agrcola. da Cruz, Catol do Rocha, Jardim de Piranhas,
Ao recomendada: Investigao cientfica. Jeric, Riacho dos Cavalos, So Bento, So
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do Fernando, Paulista e Brejo dos Santos.
sistema: alta; grau de alterao: mdio; Importncia biolgica: Provvel; rea
presso antrpica: baixa (com algumas insuficientemente conhecida.
reas mais alteradas). Hbitats: Savana estpica arborizada,
Justificativa: A rea foi delimitada atravs savana estpica e atividade agrcola.
da sobreposio de trs mapas: 1) Ao recomendada: Investigao cientfica.
conhecimento cientfico (mamferos); 2)
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
ocorrncia de desertificao; 3) reas
sistema: mdia; grau de alterao: alto;
alteradas na Caatinga. rea de provvel
presso antrpica: baixa.
importncia biolgica necessitando de
inventrio mastozoolgico uma vez que no Justificativa: A rea foi delimitada atravs
possui registro de coletas mas apresentou da sobreposio de trs mapas: 1)
baixa alterao e ausncia de ncleos de conhecimento cientfico (mamferos); 2)
desertificao. ocorrncia de desertificao; 3) reas
alteradas na Caatinga. Esta uma das reas
consideradas de provvel importncia
22 - RIO GRANDE DO NORTE
biolgica necessitando de inventrio
Localizao: RN: Afonso Bezerra, Angicos, mastozoolgico uma vez que no possui
Barcelona, Bento Fernandes, Campo registro de coletas mas apresenta baixa
Redondo, Caiara do Rio do Vento, Cerro alterao e ausncia de ncleos de
Cor, Currais Novos, Jandara, Jardim de desertificao.
Angicos, Flornia, Lagoa Nova, Lages,
Pedra Preta, Riachuelo, Ruy Barbosa,
Santana dos Matos, Santa Cruz, So Paulo 24 - CENTRO DE PERNAMBUCO
do Potengi, So Tom, So Vicente, Stio Localizao: PE: guas Belas, Alagoinha,
Novo, Lajes Pintadas, Pedro Avelino, Lagoa Arcoverde, Buque, Caets, Custdia, Iati,
de Velhos, Coronel Ezequiel, Tangar e So Ibimirim, Paranatama, Pesqueira, Pedra,
Bento do Trairi. Salo, So Joo do Tigre, So Sebastio
Importncia biolgica: Provvel; rea do Umbuzeiro, Sertnia e Tupanatinga.
insuficientemente conhecida. Importncia biolgica: Provvel; rea
Hbitats: Savana estpica arborizada, insuficientemente conhecida.
savana estpica e atividade agrcola. Hbitats: Savana estpica florestada,
Ao recomendada: Investigao cientfica. contato savana-savana estpica-floresta
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do estacional e savana estpica-atividade
sistema: mdia; grau de alterao: mdio; agrcola.
presso antrpica: baixa. Ao recomendada: Investigao cientfica.
Justificativa: A rea foi delimitada atravs Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
da sobreposio de trs mapas: 1) sistema: mdia; grau de alterao: alto;
conhecimento cientfico (mamferos); 2) presso antrpica: mdia.

291
Justificativa: A rea foi delimitada atravs 26 - ARREDORES DE BOM JESUS
da sobreposio de trs mapas: 1) DA LAPA
conhecimento cientfico (mamferos); 2) Localizao: BA: Boquira, Bom Jesus da
ocorrncia de desertificao; 3) reas Lapa, Macabas, Paratinga, Oliveira dos
alteradas na Caatinga. Esta uma das Brejinhos e Riacho de Santana.
reas consideradas de provvel importncia Importncia biolgica: Provvel; rea
biolgica necessitando de inventrio insuficientemente conhecida.
mastozoolgico uma vez que no possui
Hbitats: Contato savana-estpica - floresta
registro de coletas, mas apresentou baixa
estacional.
alterao e ausncia de ncleos de
Ao recomendada: Investigao cientfica.
desertificao.
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
sistema: mdia; grau de alterao: baixo;
25 - CENTRO-LESTE DA BAHIA presso antrpica: baixa.
Localizao: BA: Ituba, Cansano, Justificativa: A rea foi delimitada atravs da
Monte Santo, Euclides da Cunha, sobreposio de trs mapas: 1) conhecimento
Quijingue, Tucano, Nova Soure, Stiro cientfico (mamferos); 2) ocorrncia de
Dias, Iritinga, Teofilndia, Serrinha, Araci, desertificao; 3) reas alteradas na Caatinga.
Conceio do Coit, Ichu, Riacho do Considerada de provvel importncia biolgica
Jacupe, P de Serra, Capela do Alto necessitando de inventrio mastozoolgico
Alegre, Nova Ftima, Retirolndia, uma vez que no possui registro de coletas,
Valente, So Domingos, Gavio, So Jos mas apresenta baixa alterao e ausncia de
do Jacupe, Santaluz, Queimadas, ncleos de desertificao.
Nordestina e Porto Novo.
Importncia biolgica: Provvel; rea 27 - REGIO DE PORTEIRINHA/
insuficientemente conhecida. ESPINOSA
Hbitats: Savana estpica arborizada, Localizao: MG: Espinosa, Mamonas,
savana estpica florestada-floresta Mato Verde, Monte Azul e Porteirinha.
estacional, contato savana-savana estpica Importncia biolgica: Provvel; rea
e atividade agrcola. insuficientemente conhecida.
Ao recomendada: Investigao cientfica. Hbitats: Floresta estacional decidual -
Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do contato savana estpica.
sistema: mdia; grau de alterao: baixo; Ao recomendada: Investigao cientfica.
presso antrpica: mdia (predominam as Vulnerabilidade: Fragilidade intrnseca do
reas com moderada presso antrpica). sistema: alta; grau de alterao: mdio;
Justificativa: A rea foi delimitada atravs presso antrpica: baixa.
da sobreposio de trs mapas: Justificativa: A rea foi delimitada atravs da
1) conhecimento cientfico (mamferos); sobreposio de trs mapas: 1) conhecimento
2) ocorrncia de desertificao; 3) reas cientfico (mamferos); 2) ocorrncia de
alteradas na Caatinga. considerada de desertificao; 3) reas alteradas na Caatinga.
provvel importncia biolgica neces- Considerada de provvel importncia biolgica
sitando de inventrio mastozoolgico uma necessitando de inventrio mastozoolgico
vez que no possui registro de coletas, uma vez que no possui registro de coletas,
mas apresenta baixa alterao e ausncia mas apresenta baixa alterao e ausncia de
de ncleos de desertificao. ncleos de desertificao.

292

Vous aimerez peut-être aussi