UNIVERZITET U SARAJEVU

UMARSKI FAKULTET

SARAJEVO

ZEKI AJLA

SUNCE KAO IZVOR ENERGIJE

SARAJEVO, 2016. godina

1
 UNIVERZITET U SARAJEVU

UMARSKI FAKULTET

SARAJEVO

AJLA ZEKI

SUNCE KAO IZVOR ENERGIJE

Predmet: Ekoloko gospodarenje umama

Sarajevo, novembar, 2016

2
Sadraj

1.UVOD......................................................................................................................................4
2. Sunce kao izvor energije.........................................................................................................5
3. Klimatski faktori...................................................................................................................11
4. Energetski procesi u atmosferi..............................................................................................19
5. Solarna konstanta..................................................................................................................21
6. Modifikatori Sunevog zraenja na Zemlji...........................................................................24
LITERATURA..........................................................................................................................26

3
1.UVOD

Sunce je nama najblia zvijezda te, neposredno ili posredno, izvor gotovo sve
raspoloive energije na Zemlji. Suneva energija potjee od nuklearnih reakcija u njegovom
sreditu, gdje temperatura dosee 15 milijuna C. Radi se o fuziji, kod koje spajanjem
vodikovih atoma nastaje helij, uz oslobaanje velike koliine energije. Svake sekunde na ovaj
nain u helij prelazi oko 600 milijuna tona vodika, pri emu se masa od nekih 4 milijuna tona
vodika pretvori u energiju. Ova se energija u vidu svjetlosti i topline iri u svemir pa tako
jedan njezin mali dio dolazi i do Zemlje. Nuklearna fuzija odvija se na Suncu ve oko 5
milijardi godina, kolika je njegova procijenjena starost, a prema raspoloivim zalihama
vodika moe se izraunati da e se nastaviti jo otprilike 5 milijardi godina. Iako je suneva
energija uzronik veine izvora energije, u ovom poglavlju koncentrirat u se na direktno
iskoritavanje suneve energije. Pod optimalnim uvjetima, na povrini Zemlje moe se dobiti
1 kW/m2, a stvarna vrijednost ovisi o lokaciji, godinjem dobu, dobu dana, vremenskim
uvjetima itd. U Hrvatskoj je prosjena vrijednost dnevne insolacije na horizontalnu plohu 3-
4,5 kWh/m2. Na karti koja prikazuje insolacijski nivo vidi se da Europa nije na vrlo
pogodnom podruju za eksploataciju, ali unato tome u Europi je direktno iskoritavanje
suneve energije u velikom porastu. Veinom je to rezultat politike pojedinih drava koje
subvencioniraju instaliranje elemenata za pretvorbu suneve energije u iskoristivi oblik
energije. Osnovni problemi su iskoritavanja su mala gustoa energetskog toka, velike
oscilacije intenziteta zraenja i veliki investicijski trokovi.

Osnovni principi direktnog iskoritavanja energije Sunca su:

solarni kolektori - pripremanje vrue vode i zagrijavanje prostorija

fotonaponske elije - direktna pretvorba suneve energije u elektrinu energiju

fokusiranje suneve energije - upotreba u velikim energetskim postrojenjima

4
 2. Sunce kao izvor energije

Sunce se kao nebesko tijelo formiralo prije oko 4.6 milijardi godina. U vasioni to je obino

Poluprenik 6.96*103 km nebesko tijelo zvijezda koje je po masi nekoliko puta

Masa 1.989*103 kg manja od zvijezde srednje veliine. Meutim, ono to
Prosena gustina 1.411 kg/m3
Sunce ini jedinstvnim jeste injenica da je ono oko
Ukupan sjaj 3.86*1026 W
Povrinska 300000 puta blie Zemlji nego to je blia susjedna
5780oK
temperatura zvijezda.Srednje rastojanje (rzo) Zemlje od Sunca iznosi
Vreme obilaska 1.5*108 kilometara. Pri tom praktino sva energija, koju
8
oko sredita 2.2*10 godina zemlja dobija izvana i koja je izvor atmosferskih
galaktike kretanja, dolazi od Sunca.

U tabeli 1. su dati neki osnovni podaci o Suncu.

Tabela 1. Osnovni podaci o Suncu

Sunce je gasovita sfera poluprenika 6.96*105 km i mase od priblino 1.99*1030 kg. Osnovu
njegove grae ine dva elementa vodonik i helijum. Prisutni su i neki tei elementi kao to su:
gvoe silicijum, neon i ugljenik ali u malim koliinama. Vodonik je prisutan u iznosu od oko
75% dok ostalih 25% praktino otpada na helijum. Do hemijskog sastava Sunca dolazi se
analizom njegovih spektralnih linija.

5
Hemijski sastav Sunca dat je u tabeli 2.

Tabela 2. Hemijski sastav sunca

Procenat od Procenat od
Element
ukupnog broja atoma ukupne mase Sunca
73,4
Vodonik 92
25,0
Helijum 7,8
0,3
Ugljenik 0,03
0,1
Azot 0,08
0,8
Kiseonik 0,06
0,1
Neon 0,008
0,05
Magnezijum0,02
0,07
Silicijum 0,003
0,04
Sumpor 0,002
Gvodje 0,004 0,2

Temperatura Sunca se mijenja u opsegu od 5100000 oC u unutranjosti do 5800oC na

povrini. Gustina mu brzo opada i to od 15*10 3 kg/m-3 u centru do 10-4 kg/m-3. Posljedica ovakve
raspodjele gustine je injenica da je oko 90% mase Sunca rasporeeno u prvoj polovini
poluprenika. Izvor ogromne koliine energije sa kojom Sunce raspolae jeste termonuklearna
fuzija koja se pritemperaturi od desetak miliona Celzijusovih stepeni odigrava u dubokim
slojevima. Tom prilikom mehanizmom fuzije u svakom trenutku etiri atoma vodonika se spajaju
u atom helijuma pri emu se oslobaa velika koliina energije.Oslobaanje energije E s pri
termonuklearnoj fuziji, saglasno ajntajnovoj jednaini Es=msc2 dovodi do smanjenja mase Sunca
ms. Meutim to smanjenje je neznatno. Po nekim raunima uslijed termonuklearnih reakcija,
Sunce je, od postanka do danas, utroilo oko 5% od svoje poetne mase.Kao posledica
termonuklearnih reakcija u strukturi Sunca spoljanji slojevi se sastoje od hladnijeg gasa koji se

6
nalazi na jezgru visoke temperature. Spoljanji hladniji slojevi se zagrevaju od uarenog jezgra
potom se ire i dospjevaju na povrinu da bi se ohladili izraivanjem i spustili u nie slojeve.
Oblast na Suncu u kojoj se velike koliine zagrijanog gasa uzdiu a hladnog sputaju, naziva se
zona konvencije.

Najvei dio energije koji u vidu elektromagnetnog zraenja dospjeva na Zemlji, generie se u
vidljivoj oblasti Sunca fotosferi. Meutim, znatan deo fotosfere je nepravilno osvijetljen i
sastavljen je od tamnijih (hladnijih) podruja sunevih pjega i svijetlijih (toplijih) podruja fakula.
Fotosfera je, u poreenju sa dimenzijama Sunca, relativno tanak sloj debljine od oko 500 km u
kom se temperatura menja od 4000oK u viim do 8000oK u niim slojevima. Oblast iznad
fotosfere naziva se suneva atmosfera i sastoji se od hromosfere i korone.

Slika 1. Suneva korona

Hromosfera se sastoji od vodonika i helijuma koji su pod niskim pritiskom. Pri osmatranju
hromosfere mogu da se opaze i njeni neobini produeci u Svemiru u o bliku protuberanci.
Iznad hromosfere nalazi se korona. Ona je srebrnastobijele boje a sastoji se od razreenih gasova
koji se prostiru do udaljenosti od nekoliko miliona kilometara. Ponekad se u hromosferi moe
opaziti porast Suneve aktivnosti. Ona se uoava u povezanosti polja fakula s grupama Sunevih
pjega koju dovodi do nagle promjene u izgledu, sjaju i prostiranju protuberanci. Suneve pjege je
otkrio Galilej sa saradnicima 1609, godine, a sistematski se prebrojavaju od 1749. godine. Javljaju
se u skoro jednakom broju na sjevernom i junom djelu fotosfere. Suneve pjege posjeduju
magnetna polja indukcije do 5T. Na osnovu posmatranja dolo se do zakljuka da se broj sunevih
pjega periodino mjenja tako da se period kada ih ne vide naziva period bez sunevih aktivnosti.
Broj pjegave najvei u periodu maksimuma suneve aktivnosti.

7
 Slika 2. Ciklus sunane aktivnosti

Period izmeu minimuma i maksimuma aktivnosti traje 11,2 godine i zove se sunev
ciklus.Sunevo zraenje sastoji se od direktne i rasprene komponente. Direktno Sunevo zraenje
je ono koje dopire do ureaja direktno iz prividnog smjera Sunca. Raspreno zraenje nastaje
rasprenjem Sunevih zraka u atmosferi i dolazi na ureaj iz svih smjerova neba. Nagnuta ploa
(npr. Fotonaponski panel) osim direktnog i rasprenog zraenja prima i zraenje reflektovano od
okolnih povrina.

Ukupno zraenje koje upada na nagnutu plou sastoji se od tri djela:

Direktnog

Rasprenog

Odbijenog zraenja

Slika 3. Sunevi zraci koji dopiru na nagnutu plou

8
Snaga zraenja koju Sunce odailje iznosi 3,8*10 23 kW, odnosno godinje oko 3,3*1027
kWh.Od koga dopire do Zemlje oko 1,7*1014 kW ili tek milijardi deo izraene energije, odnosno
1,5*10 kWh godinje zraenje na nivou mora.

Slika 4. Spektralna distribucija: Ekstraterestikkog zraenja, zraenje crnog tijela,

Spektar sunevog zraenja moe da se podjeli na tri oblasti:

Ultraljubiastu (0,01m<<0.39m)

Vidljivu (0,40m<<0,76m)

Infracrvenu (0,76 m<<4,0m)

Od ukupne energije koja se generie na Suncu, 50% dolazi na infracrvenu, 40% na vidljivu i oko
10% na ultraljubiastu oblast. Maksimum energije zraenja je na talasnoj duini od 0,476m.

Deklinacija Sunca () je ugao izmeu dui koja ide iz sredita Zemlje u sreditu Sunca i ravni u
kojoj lei ekvator. Ravan ekvatora zatvara ugao od 23,45 o sa Zemljine putanje. Deklinacija Sunca
zavisi od dana u godini i menja se od 23,45o (21. decembra) do +23,45o (21. juna).

Vrijednost deklinacije mogu se izraunati uz pomo aproksimativnog izraza:

284 n
* 365
365
=23,45osin

gde je n redni broj dana u godini poevi od 1. januara.

Godinji hod deklinacije prikazan je na slici.

9
10
3. Klimatski faktori

Klimatski faktori djeluju skupno. Zato se podneblje odredjenog kraja odredjuje

studijem kompleksa glavnih elemenata klime : tlaka i gibanja zraka, topline, vlage zraka,
oborina, naoblake i dr. Vrijednost i medjusoban odnos tih elemenataa ovisi o terestickim
faktorima, od kojih su najvaynije velike mase vode i kopna, zatim geomorfoloski faktori,
takodjer i vegetacija. Ti faktori mijenjaju klimu. Prema tome razlikujemo :

- makroklimu, za velika prostranstva Zemlje

- regionalnu klimu za manja podrucja Zemlje
- lokalmnu klimu, koja mnogo ovisi o reljefu
- mikroklimu, mpr. u umi sastojnika klima.

Na klimu vecin prostranstava ne moe se bitno utjecati (poljozastitnim sumskim pojasima

moze se zznatno izmijeniti rezim nekih faktora lokalne klime). S pomocu sklopa krosenja,
mozemo sastojinsku klimu mijenjati , popraviti i pokvariti, jer je suma jak cinilac mikroklime.
Klima utice na razvitak tla, pa se sastojinskom klimom moze, u danim granicama, upravljati
pedogonetskim procesima. Sa sumsko-uzgojnog gledista, najvazniji s ovi bioklimatski
fakttori: svjetlost, toplina, vlaga i vjetar.

3.1 Suncana energija

Sunce kao izvor energije za biljni i drugi zivi svijet. Suncanu energiju apsorbiraju i
iskoriscuju biljke svjetlosno, toplinski i kemijski,, u raznim talasnim duzinama: kratki valovi s
ultravioletnim zracenjem, srednji s vidljivim zracenjem (svjetlost), dugi valovi s infracrvenim
zracenjem (toplinski). Osim tih zraka, sunce emitira elektricne i druge zrake. U bioklimi
biljnih organizama, najvaznije su svjetlosne i toplinske zrake. Svjetlost dopire do biljaka
neposredno kroz atmosferu , toplina najvise posredno, tj. ugrijavanjem mase u zraka preko
Zemlje. Kolicina suncane energije koju biljke mogu primati ovisi o trajanju , intenitetu i
inklinaciji zracenja, te o udaljenosti od izvora zracenja.

0 intenzitetu i trajanu suncane energije ovise kvantitet i kvalitet mnogih bioloskih procesa.
Najvazniji je fizioloski proces u zelenoj biljci fotosinteza ili asimilacija CO2. Iako zrak sadrzi
malo ugljicnog dioksida, oko 0,03 volumena, biljka uzima velike kolicine ovog plina (kroz
puci na nalicju lisca, mozda i korijenjem), mnogo vise nego minerallnih tvari. Asimilacijom

11
se razgradjuje CO2 na kisik i ugljik, a H2O na 2H i O. Pri tom se suncana energija pretvara
na kemijsku. Biokemijskim se procesom, djeovanjem klorofila u zivim stanicama, stvaraju od
razjedinjenog ugljicnog dioksida iz zraka i vode iz tla, vrlo slozeni organski spojevi, ugljicni
hidrati. Proces fotosinteze vrlo je slozen. Jednostavno se moze prikazati formulom :
6Co2 + 6H2O +674.000 kalorija = C6H12O6 + 6O2

Suvisan dio kisika ispusta biljka u atmosferu, a veze ogromne koolicine suncane energije i
ugjika. Iz neorganskih spojeva plina, vode i mineralnih tvari stvaraju se visokomolekularni
spojevi; od njih se gradi biljni organizam. Suha drvna tvar sadrzi oko 50 % ugljika (C), 43%
kisika (O), & % vodika (H), i 1% dusika (N) i pepeo; opcenito iz zraka i elemenata vode oko
90-99% materije, ostalo iz tla. ( Da se u jednoj godini proizvede 1m3 jelove deblovine,
potrebno je po Burgeru oko 3. 000 kg svjezih iglica, odnosno 300 milijuna iglica s oko 17.000
m2 obostrane povrsine ili oko 1,5-2 ha povrsine iglica). Sva stvorena organska materija je
materijalizirano konzerviranje energije sunca i anorganskih tvari. Za odravanje zivotnih
procesa (rastenje, cvjetanje, donosenje ploda, osmotska napetost i dr.) biljka oslobadja dio
sakupljene energije i prima kisik.

Najvaznija i najznacajnija funkcija autotrofnih organizama, fotosinteza danas se sve vise

istrazuje. I u svakodnevnoj sumarskoj praksi uzgajaci usredotocuju paznju najvecem nosiocu
biohemijskih procesa, asimilacijskom aparatu, napone njegovoj kolicini i rasporedu na stablu
i u sastojini. U vezi s time dat cemo posve kratak izvod iz rada Niciporovica, makar se taj rad
odnosi uglavnom na poljoprivredne usjeve.

Fotosintetski aparat veoma je aktivan ujutro, najvecu aktivnost postigne do podne, zatim je
intenzitet fotosinteeze slabiji, onda se pojaca a predvece opada do nule. Visoke temperature i
pomanjkanje vlage oslabljuju fotosintezu i pojacavaju disanje. Procesi ishrane bilja u toku
fotosinteze i njihovi uzajmni odnosi neprekidno se mijenjaju. Razlicito je i iskoristavanje
sintetiziranih tvari : najprije preovladava rastenje i razvitak onih organa boljke koji sudjeluju
u ishrani a zatim stvaranje rezervnih i reproduktivnih tvari.

O kolicini asimilacijskog aparata tacnije receno o povrsini fotosintetskog aparata, ovisi

proizvodnost. Povrsina lisca moze se i umjetno povecati : zalijevanjem i obilnim gnojenjem
tla. Ona ne smije biti ni premalena ni prevelika, nego optimalna. Ako je povrsima prevelika,
lisce donjih slojeva premalo je aktivnO i na biljci parazitira. Povrsina lisca treba da bude
takva da se stvori najpovoljniji odnos izmedju fotosinteze i transpiracije i da kolicina suncane
energije koju usjev absorbira odgovara rezervama vlage kojom se mora opskrbiti.

12
Fotosintetski aparat apsorbira do 85% fizioloki aktivne sunane energije ili 55% itave
energije. Ali u procesu fotosinteze iskorisuje se samo 1,5 do 2% itave energije; ostatak
stvara potreban napregnut energetski reim i pomaze da se odrzava i pojacava transpiracija.

Opcenito, rastenje i stvaranje potrebne povrsine lisca u uzanoj su ovisnosti i u uzajamnim

odnosima s rezimom vode, mineralnom hranom i rezimom suncane radijacije. Ipak, biljke su,
unutar danih granica, otporne prema visokim temperaturama i pomanjkanju vlage. Da bi se
dobri prihodi odrali ili povecali, potrebno je stvoriti takve strukture usjeva da se najbolje
fiksira ugljicni spoj za fotosintezu (sklop mora biti gust) i da se ujedno stvore dobre okolnosti
za kretanje zraka, odnosno CO2 danju, kad jaki intenzitet svjetlosti mogu pojacati fotosintezu
(sklop ne smije biti pregust). Sto je bolja fotosinteza, to je bolje i primanje mineralne hrane,
sto opet ovisi o kolicini meusobnom odnosu hranjivih elemenata , a sve to o rezimu vlage i
zraka, kiselosti tla i dr. Opskrba vlagom je faktor koji najvise i najdrasticnije usmjeruje tok
stvaranja i kolicinu prihoda. itav tok razvitka biljnog organizma dakle, vrlo je slozen, a u
ukupnosti se ocituje promjenom tvari (metabolizam). Biohemijski procesi metabolizma sto ih
pokrece suncana energija mogli bi se jednostavno prikazati u pet skupnih pojava , makar ih je
vise :

-resorpcija : primanje anorganskih kemijskih jednostavnih tvari (ugljicni dioksid, voda i

mineralni spojevi)

-migracija : preradjivanje i sinteza primljenih tvari u slozene organeskke spojeve

-migracija: prelazenje asimilata u jednostavne spojeve; najvaznija je respiracija (disanje), tj

bioloska oksidacija organskih materija na CO2 i H2O po jednadzbi koja je obratna naprijed
navedenoj : pr tom se oslobadja velika kolicina suncane energije, koja se iskoriscuje a razne
sinteze, cirkulaciju sokova i dr; najjace disu najmladji dijelovi drveca (cvjetovi i zatim lisce),
manje deblo i korijenje (kroz lenticele);

-eliminacija: izklucivanje nekih tvari razgradjenih disimilacijom.

Kad je ukupna bilanca metabolizma aktivna, organizam raste. Prema tomu , prirast ili
povecanje suhe materije uglavnom ukupan proizvod asimilacije umanjen kolicinom energije
potrosene disimilacijom. Ako je disimilacija veca od asimilacije , biljka oslabi i ugiba. Kad se

13
intenzitet suncane radijacije povecava, povecava se i asimilacija, zatim je prosjecno konstatna
, amoze biti i manja. U istom osvjetljenju , povecanje temperature i gibanje zraka pojacava
asimilaciju, dok ti uticaji ne budu stetni. U jakom osvjetljenju i prevelikoj toplini prevelika je
transpiracija, pa ova pojava lose utjece na fizioloske procese.

Od ugljikohidrata i anorganskih spojeva iz tla, drvece stvara kemosintezom ogroman broj

raznih organskih tvari, kao sto je celuloza , hemiceluloza lignin, saharoza, skrob, razne
bjelancevine, masti, ulja, smole, voskovi, tanin, razne kiseline i mnogo drugo (klorofil,
encimi, auksini). Utjecaj zracenja sunca nije svuda podjednak, jer ga modificiraju, npr.
nadmorska visina, skspozicijam nagib, sklop kosanja i dr. pa ti faktori stvaraju razlike u
lokalnoj klimi i mikroklimi.

Metabolizam, promjena materije, moze se grubo prikazati shematski, rasclaniti u dvije grupe
procesa anabolicki (nagomilavanje materije i vezanje energije) i katabolicni (razgradjivanje
materije i gubljene dijela energije). Kvalitativne promjene u metabolizmu utjecu na razvitak
organizma.

3,2 Svjetlost

Svjetlo, vidjljic dio elektromagnetske radijacije Sunca, osnovni je biogeni cinilac i vrlo vazan
ekoloski faktor odravanja, razvitka, razmnozavanja, prirascivanja i uzgoja drveca. Sadrzi ove
boje : crvenu , narandzastu, zutu, zelenu, plavu i ljubicastu.

Naprijed samo ukratko izlozili osnovnu fiziolosku ulogu svjetla u zivotu billjke (asimilacija
CO2). Pod uticajem energije svjetla topline otvaraju se popuvi na drvecu, tvori se klorofil,
razvijaju se cvjetovi i plodovi, povecava krosnja, o njoj ovise i tehnicka svojstva drveta
(pravost, cistoca i vitkost debla, koncentricnost, sirina i tehnicka svojstva drveta (pravost,
cistota i vitkost debla, koncentricnost, sirina i homogenost godova). Svjetlo utjece na
oblikovanje stabla, na tok visinskog i debljinskog prirasta, razvitak mladjeg narastaja, na
medjusoban odnos u smjesu biljaka. U prenosenju biljaka s jednog podrucja na drugo, vazno
je da se, osim klime uvazi i fotoperiodizam , tj. ritam izmedju duzine dana i noci u prijasnjem
i novom stanistu. Intenitet svjetlosti mjeri se raznim fotokemijskim i fotoelektricnim
napravama (insolatori, fotometri). Kolicina i jakost utjecaja energije svjetlosti moze se u sumi
upravljati otvaranjem i zatvarenjem sklopa krosanja; u praksi se taj utjecaj ocjenjuje okularno.

14
Ali, pri tom se ne smiju zanemariti ove pojave : Kad se sklop previse otvori, u sastojinu
prodire ne samo vise svjetla nego i topline; do tla dopre veca kolicina oborina, jace je
strujanje zraka, veca je evaporacija gornjih slojeva pedosfere i transpiracije preostalog
drveca ; manja je kolicina vlage i CO2 u sastojinskoj atmosferi zbog povecanog slobodnog
prostora manja je medjusobna konkurencija preostalog drveca u borbi za svjetlo , toplinu,
hranu i vodu, manje im je visinsko prirascivanje, prosjecno snaznije debljinsko prirascivanje,
polaganje ciscenja debla od grana; veci je razvitak korova.
Zato stupanj osvjetljenja sluzi uzgajacu cesto ( gdjekad vrlo pogresno) kao kriterij ili
pokazatelj moze lako ocijeniti, dok su drugi faktori klime i njihovi medjusobni odnosi
ponajvise nevidljivi.

Stoga se ekoloska vrijednost i uloga svjetlosti vrlo cesto precjenjuje, Svjetlost moze biti
znacajan cinilac u tamnom sklopu i samo na stanistu kad drugi ekoloski faktori (vecinom
vlaga) nisu kriticni, tj da su u dovoljnoj koncemtraciji i u dobrom medjusobnom odnosu s
obzirom na svojstva pojedinih vrsta drveca i jedinke. Ne smijemo, dakle svjetlu pridati
znacajniju ekolosku ulogu kad je stvarno nema ili ne moze imati u odnosu na druge ekoloske
faktore, Zato, kad se svjetlost navodi kao znacajan ili najznacajniji faktor, treba vrlo cesto
podrazumijevati barem citavu energiju Sunca.

Jakost (intenzitet) svjetlosti u atmosferi je razlicita, jer ovisi o mnogim faktorima: geografska
sirina, oblik zemljista, ekspozicija, inklinacija, elevacija, stanja atmosfere (naoblaka), doba
dana i godinem pa to utjece na asimilaciju vrsta drveca, njihovih svojta i individua , te na
asimiliaciju raznih dijelova krosnje. S ekoloskog se gledista razlikuje nekoliko vrsta svjetlosti.
U uzgajanju suma vro je vazna neposredna (direktna) svjelost i posredna (indirektna, difuzna,
rasprsena), zatim godnja, postrana ili bocna i donja (refleksna) svjetlost; za samu krosnju
vazna je vanjska i unutarnja svjetlost. O svemu tome bit ce vise govora u drugim poglavljima
u vezi s njegovanjem i pomladjivanjem sastojina, prirascivanjem i oblikovanjem drveca. S
gledista uzgajanja suma (nasuprot gledist iskljucivih ekologa), nekad je bolje i gospodarski
cesto opravdanije da se u razmatranju pojedinih pomladjivanja i njegovanja ocjenjuje ,
umjesto osvjetljivanja, zasjenjivanje; gornja , postrana i jednostrana sjena, jednolicna i
nejednolicna sjena i sl. Mjesecevo svjetlo utjece na neke fizioloske procese biljnih
organizama, ali mnogo slabije nego Sunceva jakost mjeseeve svjetlosti. Iznad oko 1/600.000
suncevog svjetla. Potreba drveca za svjetlost nije podjednaka. Manja je u doba neodrasla
podmlatka (dovoljna je i difuzna svjetlost); velika je u doba jakog visinskog prirascivanja
(gornja direktna) i jakog debljinskog prirascivanja (postrana, direktna i difuzna) i narocito u

15
doba cvjetanja i donosenja ploda (direktna gornja i postrana); jer jace drvece ima razmjerno
malenu asimilaciju povrsinu u odnosu na velicinu citava organizma. Neodrastao organizam
moze dobro podnositi sjenu i zato je u prizemnom sloju sumske atmosfere bolji rezim topline
i vlage i veci je sadrzaj CO2 nego u visim slojevima.

Staniste modificira tolerantnost drveca prema zastrtosti. Manja je potrreba za svjetlom,

prosjecno na boljim stanistima odredjene vrste drveca na juznim i nizim polozajima njihovih
areala. Sto je tlo toplije , u inace podjednakim drugim ekoloskim okolnostima, to je veca
tolerantnost svake vrste drveca prema sjeni, osobito ako rezim toplinee nije los. Kad je
konkurencija u airosferi manja, i tolerantnost prema zesjenjivanju je veca. Sto je staniste u
arealu vrste drveca hladnije, to je veca potreba za svjetlom.

Na istom stablu nije podjednako iskoristavanje svjetlosti. U korsnjama i dijelova krosnja koji
su trajno ili vise godina izlozzeni suncu "lisce svjetla" ima vise slojeva duzeg palisadnog
stanicja nego lisce u sjeni pa je deblje , sirina mu je manja, boja tamnija i sjajnija, nervatura
obilnija, kolicina suhe materije veca. "Lisce sjene" ima vise parenhimskog tkiva manje puci,
plosnatije je i mekse, manje asimilira; gdjekad mu je veca disimilacija nego asimilacija, tj.
grane trose vise energije nego sto je stvaraju.

Razlika u gradji lisca nastaju vec u doba stvaranje pupova; ocituju se i nekoliko godina nakon
promjene kolicine i jakosti svjetlosti (vazno za presadnju prirodnog podmlatka iz tamnog
sklopa u cistine). Pupovi svjetla su veci pupovi sjene manji i manji im je broj (tanjih)
zastitnih ljusaka, pa se u proljece ranije otvaraju. Razlicitost gradje pupova i lisca mogu
izazivati i drugi faktori npr. kad suhi vjetrovi povecavaju transpiraciju ili kad prevelika
kolicina vlage zraka smanjuje transpiraciju.

S time je u vezi stvaranje krosnje svjetla i krosnje sjena na istom stablu. Na granici izmedju
oba tipa krosnje redovno je njen najveci promjer. Nakon umjetnog odstranjivanja krosnje
sjene prirast drveta uglavnom se ne smanjuje; prirast se moze i povecati , jer se ne trose
asimilatti za odravanje donjih grana i jer preostali dio krosnje aktivnije asimilira. U prebornoj
sumi donji dio krosanja vecine stabala premalo je aktivan; mnoga podstojna stabla razviju
samo krosnju sjene. Lisce ili iglice u krosnji sjene zauzimaju na podstojnom drvecu
eufotometrican polozaj i tako iskoriste vise difuzne svjetlosti. Na gornjem dijelu krosnje
svjetla lisce se afotometricnim ili afotometricnee, ne mijenjaju svoj polozaj.
Zato nakon jaceg i naglog otvaranja sklopa krosanja nad jako zasjenjenim drvecem nastaje
kriza u bioloskim precesima; narocito na zimzelenim cetinjacama, pogotovu na jeli i smrci.

16
Mnogo iglica sjene otpadne, a preostale ne mogu iskoristiti povecan priliv svjetlosti, u tezim
okolnostima, pojedine se grancice i grane suse, ponekad i citav organizam. Potrebno je
nekoliko godina da se u zamecima pupova stvori lisce svjetla , prilagodjeno novim ekoloskim
okolnostima: za listace 2-4 i vise godina, a jelu koja ima 1 do 6 (8 i vise) godina stare iglice,
5-10 godina za smrcu manje, jos manje za bor. Slicna je pojava kad se prirodan pomladak iz
guste sastojine presadi na nezasjenjenu povrsinu, ako dotle ugine. Stecene znacajke
skiofitnosti billjke dugo sadrze ; takodjer i znacajke heliofitnosti. Na deblu odraslijih stabala
mnogih vrsta drveca, nakon jakog i naglog otvaranja sklopa, pojave se nove grane iz
proventivnih pupova (zivici). U vezi je s rasplozivom kolicinom svjetlosti oblikovanje
krosanja, pogotovu na mladjem drvecu. Jeline krosnje imaju na suncu vise stozast ili kupolast
oblik; kad su dugotrajni u sjeni, oblik im je kisobranast do tanjurast, a iglice mozaicne
poredane. Dugotrajna postrana svjetlost, odnosno sjena, izaziva stvaranje egocentricne
krosnje, pa su zbog nejednolicnog nakupljanja asimilata, stabla ekscentricna. Vrste cetinjara
koje teze podnose zasjenjivanje i gotovo sve listace heliotropno vise deformiraju stabla nego
skiofitne citanjace. Na drvecu podjednake starosti, u sumi i opcenito u tamnijem sklopu je
kraca je i uza krosnja nego na polju, veca je visina i vitkost stabala u prs. visini manja sirina
godova i debljina debala. Drvece kojemu je krosnja zasjenjena kasnije rjedje radja i donosi
manje plodova nego drvece na osami. Svaka vrsta drveca zahtijeva svjetlo. Bez njega ne
moze zivjeti. I podmladak moze u punoj svjetlosti brze prirascivati nego u sjeni, ako mu drugi
cinioci stanista ne usporuju razvitakk (mrazovi, jaka studen, suse i dr). Ali, neke vrste narocito
u najmladjoj dobi, mogu nekoliko desetljeca i vise izdrzati zasjenjivanje, druge vec u ranoj
mladsti, u dobi odraslog podmlatka, zahtjevaju mnoga svjetla. Tolerantnost prema sjeni ovisi
o genetskoj konstituciji ne samo vrsta nego i svojte, pa su skofitnije svojte ponegdje
potrebnije nego heliofitnije (potrebnije su, na primjer, u donjem sloju sastojine).
Prema tome , razlikujemo vrste sjene (skiofiti ili ombrofiti; fotofobne, lucifobne ili lucifugne
vrste ) i vrste svjetla (heliofiti ili fotofiti; lucifilne vrste). Imamo i hemiskiofitnih vrsta,
hemiheliofitnih vsta i fakultativnih skiofitnih vrsta, takodjer i svojta iste vrste drveca. Takvo
razvrstavanje drveca odnosi se uglavnom u mladje doba, starije doba, nijedna se vrsta ne
moze dobro razvijati pod zastorom, ali heliofiti se ipak slabije razvijaju nego skiofiti. U
praksi, umjesto pojma, "odnos prema svjetlosti", vecinom bi bio bolji pojam, "odnos prema
sjeni" ili "tolerantnost prema zasjenjivanju". Tolerantnost i netolerantnost pojedinih vrsta
drveca prema sjeni utvrdili su sumari prakticari, a zatim je nauka tu pojavu nastojala ispitati i
dokazati raznim laboratorijskim metodama.

17
Skiofiti su: tisa, jela i bukva. Smrcu mozemo presjecno, smatrati poluskiofitom, na losim
stanistima i heliofitom. Ali ni druge vrste drveca nemaju uvijek jednake zahtjeve za
svjetloscu, ne samo u toku zivota nego i s obzirom na kakvocu stanista, kako je vec naprijed
navedeno. Na losijim tlima i veoma hladnim stanistima visokih polozaja, skiofiti zahtjevaju
vise svjetlosti, heliofiti jos vise, Makar smrca moze dobro izdrzati sjenu, od dugotrajnog se
zasjenjivanja prosjecno teze oporavlja nego jela; u losim stanistima , kad je veoma potisnuta i
zastarcena , na njoj se u deset godina nakon otvaranja sklopa ne moze opaziti da iz latentnog
stanja prelai u aktivan zivot. U zajednicama skiofita manje se razvije prizemni sloj zeljastog
rasca, obilniji je sloj mahovina, mrtva organska tvar se polaganije razgradjuje.
Heliofiti su aris, breza, vrbe, trepetljika, iva, divlje vocke, crveni (bijeli) bor. Poluheliofiti su
(jasen u prvoj mladosti podnosi blagu sjenu , pa je fakultativan poluskifit): crni bor, johe,
brijestovi, javori. Te vrste drveca mogu u sumi skiofita dobro uspijevati samo u skupinama, tj,
pod otvorenim sklopom. Vrste sjene u odnosu na vrste svjetla imaju, u sirokoj prosjecnosti,
jos ove zajednicke znajacajke : polaganije visinsko prirascivanje u mladosti, kasnija je
kulminacija visinskog prirasta i duze traje u prvoj mladosti manja je otpornost prema mrazu i
uopce prema ekstremima klime, pa im je potrebna veca zastita; kasnije radjaju sjemenom;
gusca im je krosnja, veci obrast i tamniji sklop pa potiskuju heliofitnije vrste drveca,
prizemno rasce i korov; polaganije je prirodno izlucivanje drveca u borbi za prostor; polagano
je ciscenje debla od grana; manji je heliotropizam stabala i polaganija je rekreacija krosnje na
otvaranje sklopa (izuzevsi bukvu) rijetko gdje su pioniri u osvajanju degradiranih stanista i
golih zemljista, izuzevsi smrcu na poaristima (pirofit) i drugdje. Utjecaj uzgojnih postupaka
na svjetlost u sastojini ima golemo biolosko i ekonomsko znacenje za razvitak drveca i sume,
osobito u vezi s drugim faktorima (toplina, vlaga, hrana, biotski odnosi), na koje se djeluje
otvaranjem i atvaranjem sklopa krosanja i korijenja. Vise je o tom izlozeno u poglavljima o
uzgajanju suma i drugdje. Zato cemo ovdje samo spomenuti bitnije pojave kad promjena
stupnja sastojinske klime i pedogenetskih procesa, usmjeravanje omjera i oblika smese u toku
podmladjivanja i kasnije, povecavanje slobodnog prostora za brzi razvitak odabranog drveca;
tok visinskog debljinskog i volumenskog prirasta drveca; tok medjusobne borbe i
prilagodjivanje drveca, razvitak duzine, sirine, oblika i velicine krosnje, te u vezi s time
promjena kakvoce debla (cistota, pravost, vitkost i koncentricnost), zasticensot podmlatka
drveca i oslobadanje konkurencije jacih susjeda; pojava, razvitak i odrzavanje raznih vrsta
drugih biljaka; razvitak korova.

18
4. Energetski procesi u atmosferi

4.1. Izvori toplote na povrsini Zemlje i u atmosferi

Stalne promjene kvantitavnih vrijednosti klimatskih elemenata podrzavaju neprekidne

promjene vremenskih stanja, a posljedica su dotoka, preraspodjele i izmjene energije medju
geosferama u geografskom omotacu. Shvatanje promjenljivosti vremenskih stanja na
povrsini Zemlje u sustini se svodi na spoznavanje zakonomjernog dotoka u krvuzenju energije
na relaciji: litosfera- hidrosfera-atmosfera. Posljedica toga su fiickogeografske pojave koje
generiraju pod neprekidnim djelovanjem dviju grupa suprotnih procesa, Prvu grupu cine
procesi nastali pod uticajem toplotne energije iz unutrasnjosti Zemlje i nazivaju se endogenim
procesima. Drugu grupu cine procesi koji su potaknuti energijom Sunca, pa su bog toga
nazvani egzogenim procesima.

Unutrasnja energija potice iz unutrasnjih slojeva Zemlje i nastaje emanacijom radioaktivne

energije, raspadom teskih elemenata, koja se pretvara u toplotnu. Brojna istrazivanja
potvrdjuju cinjenicu da od povrsine Zemlje temperatura raste sa porastom dubijne prosjecno
na 1 stepen C na svakih 35 metara dubine. Ovakav porast temperature sa dubinom naziva se
geotermicki stupanj.

Vrijednost geotermickog stupnja odnose se samo na slojeve Zemljine kore koji se nalaze na
dubinama od 10-25 km. Geotermicki stupanj nema istu vrijednost za sve vrste stijena. KOd
nekih stijena porast temperature od 1 stepena C narasta na 14 metara, a kod drugih tek na 123
metara.

4.2. Sunceva radijacija

U najranije ljudske spoznaje ubraja se saznanje da je zivot na Zemlji u neposrednoj zavisnosti

od Sunca. Zbog toga su njemu pripisivane i brojcane misticne vrijednosti. Ovu empirijsku
vrijednost, nauka je potvrdila i znatno probudila. Zbog toga, se danas poima da je jedini i
osnovi pokretac svih fizickogeografskih procesa na Zemlji i energetskih procesa u atmosferi
sunceva energija. Pod njenim djelovanjem pokrecu se zracne mase, morske struje, obavlja se
isparavanje i kruzenje vode, traje proces fotosinteze i ukupan zivot na Zemlji.
Sunce je ogromna uzarena gasovita kugla i u kosmickim okvirima spada u red manjih
zvijezda ili patuljaka. To je najbliza zvijzda planeti Sunca iznosi 1391000 km. Energija kojom
Sunce zraci nastaje termonuklearnim procesima u unutrasnosti Sunca. Na njegovoj povrsini

19
temperatura dostize 6000 stepeni K, koja se radijalno emanira sa sve strane u Svemirsko
prostranstvo. Od te ogromne energije samo dvomilijarditi dio stize do Zemlje. Za dimenzije
Zemlje to je ipak, dovoljna kolicina energije da zagrije njenu povrsinu i zrak do vrijednosti
neophodnih za zivot na njoj.

Suncevo zracenje cine korpuskularno zracenje ili zracenje cestica i elektromagnetnog

zracenja.Korpuskularno zracenje se pretezno sastoji od protona i elektorna koji luce aktivne
oblasti povrsine Sunca. Ova radijacija utice na jonizzaciju zraka posebno u jonosferi.
Prostiranje korpuskularnog zracenja od Sunca naziva se suncevim burama. One dopiru do
Zemlje i uticu na njeno magnetno polje. Bez ovog vida zracenja ne bi postojala polarna
svjetlost.

Korposkularno zracenje je vrlo promjenjivo i zavisi od aktivnosti Sunca u koje se ubrajju

baklje i bljeskovi u fotosferi te sunceve pjege. Energija korposkularnog zracenja je
zanemarljivo mala u poredjenju sa elektromagnetnim zracenjem.

Elektromagnetno zracenje traje neprekidno, istim intenzitetom i nepromjenjivim brzinama

sirenja. Ovo zracenje se moze shvatiti kao titranje elektromagnetnog polja. Raspodjela zracne
energije po talasnim duzinama naziva se spektar.Suncev spektar se sastoji od dva nevidljiva i
jednog vidljivog spektra.

Ultraljubicasti i infracrveni spektri su nevidljivi, dok je vidljivi dio spektra ustvari sunceva
svjetlost ili sjaj. Ultraljubicasto zracenje je nevidljivo za ljudsko oko i imaju snazno bilosko
djelovanje na zive organizme. Izazivaju eritem (crvenilo koze), a duzim djelovanjem i neke
bolesti krvi. Zraci ovog spektra imaju snazno baktericidno djelovanje. Pored toga
ultraljubicasto zracenje ima i hemijsko djelovanje. Oni jace djeluju na fotografsku plocu i
uticu na izbljedjivanje boja tamnijih nijansi.

Infracrveni spektar cine suncevi zraci. Ovaj spektar je kako je to vec receno nevidljiv za
ljudsko oko. Infracrveni zraci imaju izrazito toplotno djelovanje.

Vidljivi spektar ili svjetlost cine zraci koji su u obliku snopa razlicitih talasnih duzina u
opsegu vidljivog spektra i u covjekovu oku izazivaju osjecaje boja. U meterologiji i
klimatologiji podjela zracenja izvrsena je na kratkotalasno i dugotalasno zracenje.

Kratkotalasnom zracenju pripada sunceva radijacija, a dugotalasnom zemljino racenje. Snop

20
vidljivog i nevidljivog suncevog spektra pada pravo na gornju granicu atmosfere, a potom
kroz atmosferu prollazi do povrsine Zemlje.

5. Solarna konstanta
Suneva konstanta ili solarna konstanta je koliina energije dozraene od Sunca na
gornjoj granici Zemljine atmosfere u jedinici vremena okomito na jedininu povrinu, pri
srednjoj udaljenosti Zemlje od Sunca (AJ). Iznosi 1367,7 W/m 6 W/m. Od poetka
pouzdanih mjerenja Suneve konstante umjetnim satelitima 1978. utvreno je da se njezina
vrijednost mijenja nekoliko desetinki postotka, obino ovisno o prolazu Sunevih pjega preko
Suneva diska. Suneva konstanta je mjera dakle gustoe svjetlosnog toka, dolazeeg
Sunevog elektromagnetskog zraenja, po jedinici povrine, okomito na ulazne zrake, na
udaljenosti od Sunca do Zemlje (1 astronomska jedinica). Suneva konstanta ukljuuje sve
vrste elektromagnetskog zraenja, ne samo vidljivu svjetlost. Prosjena vrijednost je 1,368
kW/m2 (mjereno sa satelita), i neznatno se mijenja sa Sunevim ciklusima. Energija koja je
elektromagnetnim zracenjem dospjela na neku stvarnu ili zamisljenu povrsinu u odredjenom
vremenu naziva se sunceva radijacija. Kako jedan vid energije prelazii u drugi to omogucava
da se Suncevo zracenje iskaze u jedinicama za toplotnu energiju - dzulima (J).

5.1. Transformacija sunevog zraenja prolaskom kroz atmosferu

Suncevo zracenje pri prolasku kroz atmosferu znacajno se ztransformise. Atmosfera

uzrokuje slabljenje ili ekstinkciju zracenja sto je posljedica refleksije i apsorbcije Suncevog
zracenja. Refleksija ili rasprsavanje je proces svojstven za gasove i primjese u njima. Pri
polasku kroz atmosferu elektromagnetni talasi udarajuci o dielektricne cestice i molekule
pobudjuje njihovo titranje, zbog cega one postaju novi izvor elektromagnetnog zracenja
promjenjivih talasnih duzina. Pimljenu suncevu energiju elektromagnetne cestice emituju, ali
ne vise u pravcu prispjeca, vec u svim smjerovima. Raspsena energija Sunca u atmosferi
naziva se refleksija. Jedan dio reflektovane energije vraca se u Kosmicko prostranstvo, a
jedan dio sa svih strana nebeskog svoda stize do povrsine Zemlje u obliku difuzne refleksije.
Zahvaljujuci ovom zracenju danju dobivamo prirodno svjetlo i na mjestima koja nisu
obasjana Suncem. Kada ne bi bilo atmosfere tada ne bi postojalo reflektovano zracenje, pa ni
prirodnog svjetla, kako u zatvorenim prostorijama tako i u sjeni predmeta. Dijelovi suncevog
spektra ne reflektuju se podjednako. Zracni spektar kracih talasnih duzina reflektuje se jace.
Reflektovano zracenje je spektar kracih talasnih duzina reflektuje se jace. Reflektovano

21
zracenje je vece sto je intenzivnije direktno suncevo zracenje. Apsorpcija Suncevog zracenja
odvija se u atmosferi. Suncevo zracenje u infracrvenom talasnom opsegu najvise apsorbuje
vodena para. Kisik slabi zracenje u uskom vidljivom talasnom spektru. Apsorbovanje
suncevog zracenja odredjenih talasnih duzina u atmosferi naziva se selektivna apsorpcija.
Refleksijom i selektivnom apsorpcijom znacajno se smanjuje dotok sunceve radijacije na
povrsinu Zemlje, od one koja je dozracena na gornju granicu atmosfere. Koeficijent,
slabljenja suncevog zracenja pri prolasku kroz atmosferu zavisi od visine Sunca nad
horizontom i sadrzaja aerosola u atmosferi.

Visina Sunca nad horizontom iskazuje se vrijednoscu opticke mase zraka. Kada bi Sunce
gornjom kulminacijom bilo u zenitu onda opticka masa zraka na povrsini Zemlje iznosi 1.
Opticka masa zraka se u toku dana mijenja vise puta. Najveca je u gornjoj kulminaciji, a
prema tackama izlaska i zalaska Sunca ona se smanjuje. Slabljenje sunceve radijacije nastaje i
zbog selektivne apsorpcije koja je promjenjiva u toku dana. Od nje zavisi prozracnost
atmosfere. Prozracnost se povecava sa porastom nadmorske visine, pa je intenzitet sunceve
radijacije veci na planinama nego u nizijama.

5.2. Sunevo zraenje na Zemlji

U atmosferu ulazi samo direktno zracenje Sunca. Na dnu atmosfere i na povrsinu Zemlje
pored direktnog dospijeva i rasprseno ili difuzno zracenje. Zbir direktnog i difuznog ddaje
globalno zracenje. Ono predstavlja ukupno zracenje koje u odredjenom vremenskom intervalu
prima horizontalna povrsina. Direktno zracenje je dio suncevog zracenja koje neposredno bez
prepreka i difuznog rasipanja dopire do ozracene povrsine. Ono se javlja u toku dana pri
vedrom vremenu i njegov intenzitet i trajanje zavisi od nekoliko bitnih faktora: visine Sunca
nad horizontom, nadmorske visine, oblacnost, vlaznosti zraka i prozracnost atmosfere.
Najmanji intenzitet direktnog zracenja zemljina povrsina prima tokom zime i u popodnevnim
satima kada je SUnce nisko nad horizontom. Sa porastom nadmorske visine za vrijeme
vedrog vremena povecava se intenzitet direktnog zracenja zbog skracivanja puta sunceve
radijacije kroz atmosferu.

Difuzno ili nebesko zracenje traje kao i direktno zracenje, od izlaska do zalaska Sunca.
Intenzitet difuznog zracenja zavisi od visine Sunca nad horizontom, prozracnosti atmosfere,

22
oblacnosti i refleksije Zemljine povrsine. Najveci intenzitet difuznog zracenja javlja se oko
podneva. Udio difuznog u ukupnom (globalnom) zracenju raste u periodu kada Sunce ima
manju visinu nad horiontom. U geografskim sirinama u kojima je godisnja raspodjela
oblacnosti veca od vedrog vremena kao sto je ekvatorijalni pojas i umjerene zone difuzno
zracenje ima veca ucesca od direktno ukupnom ili globalnom zracenju. Najmanje vrijednosti
difuznog zracenja u ukupnom zracenju posjeduje suptropski pojas, posebno pustinjske oblasti,
iznosi od 20% do 30% u ukupnom zracenju. Difuzno zracenje povecava toplotu i intenzitet na
povrsini Zemlje. Globalno zracenje je zbir direktnog i difuznog zracenja kojeg dospijeva na
povrinu Zemlje. Ona zavisi od intenziteta direktnog i difuznog zracenja u istom je odnosu sa
visinom Sunca nad horizontom, nadmorske visine, naoblake, prozracnosti i kolicini vodene
pare u atmosferi. Dnevni intenzitet globalnog zracenja zavisi od duzine dnevnog luka SUnca
nad horizontom i naoblake te od klimatskih karakteristika mjesta. U krajevima gdje je nebo
pretezno vedro dnevno zracenje ima pravilniju raspodjelu sa maksimumom oko podneva, dok
je godisnji maksimum tokom ljeta. Nepravilna raspodjela nastaje tokom globalnog zracenja
nastaje pod uticajem oblacnosti. Udio globalne radijacije na Zemlji zavisi od lokalnih
antropogenih uvjeta. Tako, gradske aglomeracije sa razvijenom industrijom, posebno
visokotonaznom procesnom, zbog velikog udjela polutanata u atmosferi iznad njih, smanjuju
ucesce globalnog zracenja.

5.3. Insloacija i dnevno osvjetljenje

Trajanje sijanja Sunca je stvarno vrijeme u kojem je neko mjesto na Zemlji obasjano. Ono se
iskazuje jedinicama vremena, a na geografskim kartama prikazuje se izolinijama koje se
nazivaju izohele. Trajanje sunceve insolacije odredjeno je astronomskim faktorima. Ono ne
moze biti duze u jednom mjesecu od duzine trajanja dana u tom mjesecu, a u godini od duzine
trajanja svih dana u toj godini. Duzina svjetlosti u toku dana od izlaska do zalaska Sunca
nazivamo astronomsko moguce trajanje insolacije. Racuna se na osnovu deklinacije Sunca i
geografske sirine mjesta. Duzina trajanja Suncevog sjaja izrazava se cijelim brojevima u
rasponu od 1 do 10 ili u desetim dijelovima sata. Potencijalno moguce trajanje suncevog sjaja
predstavlja ukupno moguce trajanje suncevog sjaja izrazeno u satima. Drugim rijecima, to je
ona kolicina suncevog sjaja koja bi u idealnim okolnostima (pri ravnoj podlozi i vedrom
nebu) dopirala do povrsine Zemlje. Potencijalno trajanje suncevog sjaja je ukupan broj sati
koliko se Sunce, od njegovog izlaska do zalaska, zadrzava u toku dana iznad nekog horizonta.
Potencijalno trajanje suncevog sjaja zavisi od geografske sirine, doba godine i vertikalne
razudjenosti reljefa.Prosjecno godisnje potencijalno ili moguce trajanje insolacije u nasoj

23
zemlji iznosi 4466 sati godisnje. Relativno trajanje suncevog sjaja predstavlja procentualni
odnos izmedju stvarnog i potencijalnog ili moguceg trajanja suncevog sjaja.Srednji broj
suncevih sati na jedan dan predstavlja odnos izmedju stvarnog broja sati sa Suncevim sjajem
u jednom mjesecu i broju dana toga mjeseca. Osvjetljenje ili insolacija je smjer svjetlosnog
toka koji pada na povrsinu zemlje. Difuzno osvjetljenje je dosta slabo u odnosu na direktno i
taj odnos je 15:90.

6. Modifikatori Sunevog zraenja na Zemlji

6.1. Uticaj reljefa na Suncevo zracenje

Nizijski reljef Sunce obasjava od izlaska do zalaska. U svakoj gornjoj kulminaciji ono se
nalazi visoko nad horizontom pa je ukupno zracenje najvece, dok je zimi najmanje, jer je
Sunce u gornjoj kulminaciji nisko nad horizontom. U rasclanjenom reljefu uvjeti za prijem
sunceve insolacija su posve drugaciji. Ako su padine nagnute prema jugu, one su prisojne ili
juznih ekspozicija, pa na njih radijacija pada pod vecim uglom nego na nizije. Zbog toga
prisojne padine se jace zagrijavaju. Najnepovoljnije uvjete za prijem sunceve insolacije imaju
padine koje su okrenute u pravcu sjevera i nazivaju se osojnim padinama ili padinama
sjevernih ekspozicija. Njih Sunce obasjava najintenzivnije u toplijem periodu godine, i to
nakon izlaska i neposredno pred zalazak Sunca.

6.2. Uticaj biljnog pokrivaca na insolaciju

U razmatranjima doticaja suncevog zracenja podrazumijeva se da ono dolazi nesmetano do

povrsine Zemlje, pa se zanemaruje uticaj atmosfere. Medjutim u prirodnim uvjetima dozirana
sunceva energija slabi i reflektuje se od vegetacije pa do povrsine Zemlje dopire znatno
izmijenjena i oslabljena. Tako tlo prekriveno trapvnom vegetacijom prima oko 5 puta manje
suncevog zracenja od golog tla. U sprecavanju dotoka suncevog zracenja travnoj vegetaciji su
veoma slicne sumske biocenoze.Na karakter apsorbcije, reflektovanja i propustanja suncevog
zracenja utice i sadrzaj vode u liscu. Tako lisce koje u sebi sadrzi mnogo vode u rano ljeto
reflektuje 19% apsorbuje 55,5% i propusta 25,5% sunceve radijacije. Za razliku od vlaznog,
suho lisce reflektuje 29%, a apsorbira 38%, a propusta 33% suncevog zracenja. Iako je
sposobnost apsorbcije mladog lisca veca, mora se imati u vidu da sa njega isparava veca
kolicina vode, pa se na taj proces trosi veca kolicina energije. U gustoj vegetaciji Suncevo
zracenje najcesce ne dostize do podloge, zbog velike refleksije i povecanog difuznog

24
zracenja. Intenzitet suncevog zracenja slabi do vrha krosnje do podloge. Zbog toga, sumska
tla primaju manju kolicinu suncevog zracenja u odnosu na ista bez sume. U sumskim
kompleksima smanjena je i kolicina svjetlosti pa je u njima mracno, cak i u toku podneva.

25
LITERATURA

1. Uzgajanje umama / J. Safar

2. Opca Klimatologija/ Muriz I. Spahic

26