Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
29 czerwca 2008
Logika
Nauka i sztuka
4
Wstp 9
1 Jzyk 15
1.1 Pojcie jzyka i jego funkcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.1.1 Pojcie jzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.1.2 Funkcje jzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.2 Budowa i znaczenie wyrae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
1.3 Kategorie wyrae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
1.3.1 Zdanie i prawdziwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
1.3.2 Nazwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
1.3.3 Predykaty, relacje, funkcje . . . . . . . . . . . . . . . . 78
1.3.4 Spjniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
1.3.5 Swka kwantyfikujce . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
1.3.6 Znaki interpunkcyjne i akcent logiczny . . . . . . . . . 119
1.3.7 Tekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
1.4 Bdy w sownym przekazywaniu myli . . . . . . . . . . . . . 130
5
6 SPIS TRECI
Indeks 439
8 SPIS TRECI
Wstp
9
10 WSTP
Instead of that liberty which takes root and growth in the pro-
gress of reason, if recovered by mere force or accident, it becomes,
with an unprepared people, a tyranny still, of the many, the few,
or the one.
Zamiast tego wolno, ktra ma korzenie i wzrost w postpie ro-
zumu, gdy jest odzyskana jedynie przez si lub przypadek, staje
si, dla nieprzygotowanego ludu, mimo to tyrani, wielu, kilku
lub jednego.
Dzi, gdy wiat coraz bardziej rzdzony jest demokratycznie, gdy argu-
ment siy zastpowany jest przez si argumentw, greckiemu wynalazkowi
demokracji towarzyszy potrzeba znajomoci innego greckiego wynalazku: lo-
giki3 . Podobnie jak w staroytnych akademiach, redniowiecznych orodkach
edukacyjnych i uniwersytetach Owiecenia, logika zajmuje wane miejsce
w dziaalnoci naukowej i dydaktycznej wspczesnych szk.
2
Zob. Thomas Jefferson, Memoirs, Correspondence, and Private Papers of Thomas
Jefferson, t. IV, wyd. H. Colburn and R. Bentley, 1829; s. 253.
3
W redniowieczu nauczano logiki w ramach trivium (trzy drogi). Sztuki wyzwolone
(artes liberales) dzielono na trivium i quadrivium. Trivium obejmowao gramatyk, reto-
ryk i logik. Na quadrivium (cztery drogi) skaday si: artytmetyka (liczba jako taka),
geometria (liczba w przestrzeni), muzyka (liczba w czasie), astronomia (liczba w prze-
strzeni i czasie).
WSTP 11
Istotny wkad w rozwj tej nauki wnieli logicy polscy. Jeden z dziaw logiki,
mianowicie logika zda, bya w okresie midzywojennym uznawana w wiecie
za polsk specjalno.
4
Logika matematyczna to teoria rozumowa matematycznych lub co mamy tu na
uwadze logika uprawiana metodami matematycznymi, rachunkowymi.
5
Peny tytu brzmi: Begriffsschrift, eine der arithmetischen nachgebildete Formelspra-
che des reinen Denkens, czyli Ideografia, formuowy jzyk czystego mylenia wzorowany na
jzyku arytmetyki.
12 WSTP
Jzyk
15
16 ROZDZIA 1. JZYK
ikony: znak postrzegany jest jako w jaki sposb podobny do tego, co ozna-
cza; moe to by podobiestwo wizualne, dwikowe, zapachowe itp.;
umowy, lecz jest wyznaczone przez porzdek naturalny. Dym jest w porzdku
naturalnym oznak ognia. Dym moe te by znakiem. Na to jednak, aby
wiedzie czego jest znakiem, trzeba zna odpowiedni umow. W czasie kon-
klawe dym wydobywajcy si z komina Kaplicy Sykstyskiej w zalenoci od
barwy jest znakiem tego, czy wybrano nowego papiea, czy te nie. Kto, kto
nie zna stosownej umowy, bdzie widzia tylko dym. Kto, kto zna umow,
widzc kolor dymu bdzie wiedzia, jaki przebieg maj wybory. Aby widzc
dym kojarzy go z ogniem, nie trzeba zna adnej umowy takiej lub innej
spoecznoci. Pszczoy informuj si o miejscu, w ktrym s kwiaty za po-
moc specjalnego taca. Taniec ten jest zrozumiay dla wszystkich pszcz
danego gatunku, jednak nie dlatego, eby w obrbie gatunku istniaa jaka
umowa, lecz dlatego, e gatunek ten zgodnie z prawami przyrody tak a nie
inaczej reaguje na bodce naturalne. Badacze ycia pszcz od badaczy pisma
wzekowego Inkw rni si tym, e ci pierwsi poszukuj prawa rzdzcego
reakcjami pszcz na bodce pochodzce z taca, a ci drudzy d do od-
tworzenia umowy, wedug ktrej Inkowie rozumieli swoje wzeki. Lekarz
na podstawie oznak stawia diagnoz, majc na uwadze naturalny zwizek
midzy tymi oznakami a chorob, a nie ze wzgldu na to, e w danej spo-
ecznoci obowizuje jaka umowa co do rozumienia poszczeglnych danych
o stanie zdrowia pacjenta, jako znaku jakiej choroby. Spoeczno i lekarz
mog ywi przekonanie, e takie a takie objawy (oznaki) wskazuj na tak
a tak chorob. Lekarz powinien odrzuci takie przekonanie, jeli s tylko
wystarczajce racje, e tak naprawd nie jest.
Jzyki moemy dzieli ze wzgldu na typ rzeczy uywanych na znaki
w tych jzykach. Najczciej s to brzmienia, jak jest w wypadku jzyka
mwionego, lub napisy, jak jest w wypadku jzyka pisanego.
Jzyki moemy te dzieli ze wzgldu na rodzaj konwencji. W wypadku
jzyka naturalnego sposb rozumienia jego znakw jest wynikiem historycz-
nego procesu rozwoju tego jzyka i jest elementem przekazu kulturowego,
ktry dokonuje si poprzez wychowanie i ksztacenie. Takie jzyki, s nimi
jzyki poszczeglnych narodw, s jzykami naturalnymi. Jzyk sztuczny
to jzyk, ktry powsta w wyniku wiadomego zamiaru stworzenia jzyka,
a umowa co do rozumienia jego znakw jest przedmiotem decyzji jego twr-
cw. Przykadem jzyka sztucznego moe by esperanto. Jzyk nauki jest
oparty na jzyku naturalnym, a wzbogacany jeszcze o nowe znaki decyzjami
poszczeglnych naukowcw z danej dyscypliny i podlegajcy akceptacji ro-
dowiska naukowego. Szczeglnymi jzykami s jzyki programowania, czyli
jzyki ktrymi komunikujemy si z komputerem.
Wyrnienie jzykw dokonywane jest ze wzgldw metodologicznych
rwnie w ramach jednej dyscypliny. Prawnicy odrniaj jzyk prawny
18 ROZDZIA 1. JZYK
znakiem nie oznacza, e znak jest zoony. Warunkiem zoenia jest bowiem
to, aby znak ten jako cao da si przedstawi jako zbudowany tylko ze
znakw.
Nauk o znakach i ich funkcjach nazywa si semiotyk. Ju sofici
(Kratylos i inni) oraz Platon okazjonalnie poruszali problemy semiotyczne.
Systematyczne uj j jednak dopiero Arystoteles. Wspczesn semiotyk
zapocztkowa szwajcarski lingwista Ferdinand de Saussure (18571913). Na-
zywa j semiologi (od greckiego semeon znak). Podziau semiotyki na
syntaktyk, semantyk i pragmatyk dokona Charles William Morris1 , od
ktrego pochodzi te nazwa tej dziedziny wiedzy2 . Uycie terminu seman-
tyka na oznaczenie bada nad stosunkami midzy znakiem a tym, czego jest
to znak, zostao uznane w nauce dziki Alfredowi Tarskiemu (19011983),
wiatowej sawy logikowi polskiemu.
1. przekazywania informacji,
Zadania
Zadanie 1.1. Wska funkcje, ktre mog peni ponisze wyraenia.
3. Jestem godny.
7. Sia spokoju.
9. Wybierzmy przyszo.
Zadanie 1.2. W jakich funkcjach jzyk uyty jest w prawie i w jego stoso-
waniu?
Zadanie 1.3. Jakie funkcje peni jzyk w reklamach?
Zadanie 1.4. Podaj przykady zda orzekajcego, pytajnego, rozkazujcego
i wykrzyknikowego, ktre w okrelonych okolicznociach peni funkcj:
1. informacyjn,
2. ekspresywn,
3. dyrektywn,
4. zobowizywania.
J = hS, G, Zi.
Kady jzyk, jaki by on nie by, winien mie te trzy skadniki. Opis nie-
ktrych jzykw wyczerpuje si w okreleniu tych trzech skadnikw. Bdzie
tak w wypadku jzyka rachunku arytmetycznego, jzyka rachunku logicz-
nego, czy jzyka programowania. W wypadku niektrych jzykw, jak na
przykad jzyki naturalne dochodz jeszcze inne reguy, choby zasady sty-
listyki. S to reguy o charakterze pragmatycznym. Reguy pragmatyczne
formuuje si te dla jzykw formalnych na przykad, gdy wprowadza si
zasady opuszczania nawiasw. Jednak bez tych regu jzyki te nie straciyby
na wartoci, jedynie wyduyyby si odpowiednie napisy.
Podane okrelenie jzyka wymaga rozwinicia i dopowiedzenia, co naley
rozumie przez sownik, reguy skadni oraz reguy znaczeniowe.
spjne skoczone cigi wyrazw tego jzyka. Jzyki, ktrych reguy skadni
zale wycznie od ksztatu, formy wyrae to jzyki formalne. W wy-
padku jzyka naturalnego reguy skadni s zalene od znacze wyrae. Od
znacze wyrae nie zale reguy skadniowe np. jzyka logiki formalnej
oraz jzykw programowania.
Z punktu widzenia syntaktyki jzyki naturalne rni si od jzykw for-
malnych sposobem okrelenia wyraenia (poprawnie zbudowanego). W wy-
padku jzykw formalnych rozpoznanie, czy dany cig wyrazw jest wyra-
eniem (poprawnie zbudowanym) jest czysto mechaniczne, czyli moe by
dokonane bez rozumienia tego wyraenia. Tak czynno moe wykona od-
powiedni program komputerowy. W wypadku jzykw naturalnych taki opis
nie jest wystarczajcy. W wielu wypadkach niezbdne jest odwoanie si do
intuicji lingwistycznej kompetentnego uytkownika tego jzyka. Wicej, jeli
jaki cig wyrae jest zgodny z proponowanymi reguami syntaktycznymi,
a nie jest akceptowany przez kompetentnego uytkownika, to reguy takie
bd zostaj w ogle odrzucone, bd ograniczony zostaje zakres ich zasto-
sowa: racj ma kompetentny uytkownik jzyka.
Za pomoc gramatyki formalnej mona zdefiniowa np. wyraenia jzyka
arytmetyki liczb naturalnych z dwoma symbolami operacji: +, . Zastosu-
jemy sposb okrelenia gramatyki stosowany w informatyce, a mianowicie
gramatyk BN F (Backus Naur Form). Wyrniamy dwa rodzaje symboli:
symbole przepisywania,
Symbole te zapisywa bdziemy wytuszczon czcionk. Nie nale
one do sownika jzyka. S to terminy gramatyki jzyka.
symbole terminalne.
Symbole terminalne s elementami sownika jzyka.
Regua przepisywania skada si z symbolu ::= (dla: przepisz ) oraz z sym-
bolu | (lub), ktry rozdziela rne moliwe cigi symboli, wpisywane na miej-
sce symbolu poprzedzajce ::=.
Reguy budowy wyraenia maj charakter rekurencyjny, tzn. stosuj si
do wyniku swojego zastosowania: jeeli w cigu bdcym wynikiem zastoso-
wania reguy wystpuj symbole przepisywania, wynik ten staje si ponownie
przedmiotem wykonania reguy waciwej dla ktrego z symboli przepisywa-
nia. Stosowanie regu koczy si dopiero wwczas, gdy w otrzymanym cigu
wystpuj tylko symbole terminalne.
Cig symboli jest wyraeniem wtedy i tylko wtedy, gdy
1. otrzymany jest zgodnie z reguami przepisywania,
1.2. BUDOWA I ZNACZENIE WYRAE 29
Definicja 1.12. Znaczenie wyraenia jest jasne dla kogo wtedy i tylko
wtedy, gdy ten kto to wyraenie rozumie w dokadnie jeden okrelony spo-
sb. Jest za niejasne dla kogo, kto tego wyraenia nie rozumie lub nie
rozumie w peni.
1. dwoje ludzi ani nie rni si co do faktu, ani nie rni si wobec niego
postaw;
Dwie osoby lubice soneczn pogod i bdce na wczasach mog by
np. zgodne co do stanu pogody i w ocenie tej pogody.
Zadania
Zadanie 1.8. Podaj przykady wyrae majcych ten sam sens deskryptywny
a rne sensy emocjonalne.
Zadanie 1.9. W wybranym tekcie zastp sowa nacechowane negatywnie
przez sowa emocjonalnie neutralne a nastpnie przez nacechowane pozy-
tywnie.
Zadanie 1.10. Wska rnic pomidzy:
5
W jzyku rodowiska sportowego obowizuj okrelone zasady podawania wyniku me-
czu w zalenoci od tego, ktra druyna to druyn gospodarzy, a ktra goci. Tu mamy
na uwadze jzyk potoczny, ktry nie narzuca w tym wzgldzie specjalnych zasad.
1.2. BUDOWA I ZNACZENIE WYRAE 37
Zadanie 1.11. Jak pod wpywem publicystyki moe zmienia si sens emo-
cjonalny wyrazu ciemnogrd?
Zadanie 1.12. Wska rnic midzy nazwami Wochy i Italia.
Zadanie 1.13. W jakiej roli wystpuje sowo logiczna w wyraeniu logiczna
przesanka.
Zadanie 1.14. Czy w przekonaniu wypowiadajcego zwrot: nie wstydz si
przyzna, e jestem liberaem wyraz libera jest nacechowany emocjonal-
nie?
Zadanie 1.15. W trakcie jednej z debat telewizyjnych rzecznik SdRP zgosi
zastrzeenia wobec uywania przez dziennikarzy okrelenia partia postko-
munistyczna, po wyjanieniach musia jednak przyzna, e okrelenie jego
parti jako partii postkomunistycznej jest zgodne ze znaczeniem tego wyra-
enia. Czym tumaczysz postpowanie rzecznika SdRP?
Zadanie 1.16. Na podanym przykadzie wska rol wyrae nacechowanych.
Rosja wielokrotnie protestowaa przeciwko zbytniej wyrozumiaoci
wobec czeczeskich separatystw, ktrych zachodnie media nazywaj bo-
jownikami, rebeliantami, powstacami lub separatystami. Rosyjskie agencje
i telewizje uywaj od lat sformuowa bandyci, bojwkarze, czonkowie
nielegalnych ugrupowa zbrojnych czy terroryci.
Obiektem krytyki Rosjan po biesaskiej tragedii staa si brytyjska BBC,
ktra w odniesieniu do zbrojnego komanda nigdy nie uya sowa terrory-
ci. Przedstawiciele BBC tumacz, e ich kodeks etyczny surowo zabrania
uywania tego sowa w jakichkolwiek materiaach.
Zadanie 1.17. W kampanii prezydenckiej w Polsce w 2005 r. o jednym z kan-
dydatw informowano, e jego dziadek suy w Wermachcie. Ktra z rywa-
lizujcych stron o tym mwia i dlaczego?
Zadanie 1.18. Co sdzisz o tym sdzisz?
Wadze miasteczka Tunbridge Wells w hrabstwie Kent zabroniy urzd-
nikom posugiwania si zwrotem burza mzgw i zamiast niego zaleciy
uywanie sw deszcz myli. Uznano, e powiedzenie moe obraa epilep-
tykw i osoby chore umysowo.
Zadanie 1.19. Podaj przykady wyrae, ktre oprcz znaczenia idioma-
tycznego maj znaczenie dosowne oraz takich wyrae, ktre maj tylko
znaczenie idiomatyczne.
38 ROZDZIA 1. JZYK
Zadania
Zadanie 1.22. Wska niektre wyrazy, ktre nale do tej samej kategorii
skadniowej co i.
Zadanie 1.23. Czy moe by tak, e jakie wyraenie naley do rnych
kategorii?
Zadanie 1.24. Czy jeeli wyraenie w 1 naley do tej samej kategorii ska-
dniowej, co wyraenie w 2 , to wyraenie w 2 naley do tej samej kategorii
skadniowej, co wyraenie w 1 ?
Zadanie 1.25. Czy, jeeli wyraenie w 1 naley do tej samej kategorii ska-
dniowej, co wyraenie w 2 , a w 2 naley do tej samej kategorii skadniowej co
40 ROZDZIA 1. JZYK
ustalenia terminologicznego nie naley rozumie tak, e zasady logiki nie sto-
suj si do wypowiedzi, w ktrych wystpuj zdania inne ni oznajmujce,
lub e logika zajmuje si tylko zdaniami typu oznajmujcego. Niewtpliwie
jednak logika interesuje si przede wszystkim rozumowaniami, a dla nich
podstawowe s zdania jako wyraenia prawdziwe lub faszywe. Zrozumie-
nie podanej definicji zdania wymaga dopowiedzenia, czym s prawdziwo
i faszywo.
Gdy w zwykych codziennych sytuacjach mwimy o prawdziwoci wy-
powiedzi8 , to mamy na uwadze zgodno tej wypowiedzi z tym, jak jest
w rzeczywistoci. Gdy mwi pakunek A jest ciszy ni pakunek B, to
o prawdziwoci tej wypowiedzi rozstrzyga si porwnujc ciary obu pa-
kunkw. Gdy w rzeczywistoci pakunek A way wicej ni pakunek B, to
moja wypowied jest uznawana za prawdziw. Gdy za tak nie jest, a wic
gdy A way tyle samo, co B lub B way wicej ni A, to moja wypowied
uznawana jest za faszyw. Takie podejcie wskazuje, e kierujemy si kla-
sycznym rozumieniem prawdy.
Die Falschheit eines Urteils ist uns noch kein Einwand gegen ein
Urteil (. . . ). Die Frage ist, wie weit es lebenfrdernd, lebener-
haltend, (. . . ); und wir sind grundstzlich geneigt zu behaupten,
da die falschesten Urteile (. . . ) uns die unentbehrlichsten sind
(. . . ) da Verzichtleisten auf falsche Urteile ein Verzichtleisten
auf Leben, eine Verneinung des Lebens wre.
Faszywo jakiego sdu nie jest dla nas jeszcze zarzutem prze-
ciwko niemu (. . . ). Pytanie brzmi, jak dalece sprzyja on yciu,
umoliwia zachowanie ycia (. . . ); i zasadniczo jestemy skonni
twierdzi, e najbardziej faszywe sdy (. . . ) s dla nas najbar-
dziej niezbdne (. . . ) e rezygnacja z faszywych sdw ozna-
czaaby rezygnacj z ycia, zaprzeczenie ycia.
1. konstruktywistyczn,
i
2. konsensusu.
Zwolennicy spoecznej konstruktywistycznej teorii utrzymuj, e prawda
jest wytworem procesw spoecznych, ma wymiar historyczny i kulturowy.
Prawda jest ksztatowana przez wewntrzn walk, jaka toczy si w spoe-
czestwie. Caa nasza wiedza jest skonstruowana. Nie odzwierciedla ona
jakiej zewntrznej transcendentnej rzeczywistoci (co przyjmowane jest
w wypadku teorii korespondencyjnej), lecz percepcja prawdy jest postrze-
gana jako ewentualno bdca wypadkow konwencji, ludzkiego postrzega-
nia i dowiadczenia spoecznego. Wierzy si, e reprezentacje rzeczywistoci
fizycznej i biologicznej, w tym rasy, seksualnoci i pci s wytworami spo-
ecznymi.
Dla Giambattista Vico (16681744) historia i kultura s uczynione przez
czowieka. Gosi, e
verum esse ipsum factum
prawda jest dokadnie tym, co uczynione.
Hegel i Marks opowiadali si za prawd jako wytworem spoecznym.
Zwolennicy teorii konsensusu utrzymuj, e prawda jest tym, na co zgo-
dzia si lub w pewnych wersjach na co mogaby si zgodzi jaka
szczeglna grupa. Grupa ta mogaby obejmowa wszystkich ludzi lub jaki
inny przynajmniej dwuosobowy zbir ludzi.
Wspczenie teorii konsensusu jako uytecznego pojcia prawdy broni
Jrgen Habermas (1929). Utrzymywa, e prawda jest tym, na co mona
by si zgodzi w idealnych sytuacjach uycia jzyka.
adna prawda nie jest mniej lub bardziej wana ni inna. Nie mona
znale ani postulowa adnych obiektywnych standardw prawdy. Systemy
poznawcze s rwnorzdne. Zwolennicy New Age gosz, e nie ma adnej
absolutnej prawdy i kady moe tworzy wasn rzeczywisto. Wszystkie
indywidualne punkty widzenia s rwnorzdne i kada prawda zaley od
indywiduum.
Tez relatywizmu, pomijajc szczegowe kwestie stylistyczne, mona
sformuowa nastpujco:
jeeli P twierdzi, e , to ,
gdzie P oznacza podmiot, ze wzgldu na ktry orzekana jest prawdziwo
(w zalenoci od typu relatywizmu moe to by: klasa, rasa, pe, kultura,
okres historyczny itp), a jest dowolnym zdaniem.
46 ROZDZIA 1. JZYK
Otrzymujemy zatem:
otrzymujemy w konsekwencji, e
2. samo znaczenie nie przesdza tego, jaka jest warto warto logiczna.
Zadania
Zadanie 1.26. Czy kategorie: postpowe, wspczesne, tak sdzi wikszo lu-
dzi, s konkurentami kategorii prawdy?
Zadanie 1.27. Podaj jeszcze inne ni wymienione w zad. 1.26 powody, dla
ktrych niektrzy uznaj zdania.
11
Zdanie to (na mocy prawa De Morgana) jest logicznie rwnowane negacji zdania
kady student ma wykady z logiki.
52 ROZDZIA 1. JZYK
1. kamie?
2. mwi nieprawd?
4. Wiem, co wiem.
15. Fasz jest faszem, niezalenie jak dawny; prawda jest prawd, cho-
ciaby zrodzia si wczoraj.
21. Byem zdrowy przez cae ycie oprcz kilku ostatnich lat, gdy choruj
na serce.
29. Istniej.
1. Nieprawda, e ;
2. lub ;
3. i ;
4. Jeeli , to ;
6. Kade x jest P;
7. Niektre x s P;
9. Niektre x nie s P.
Zadanie 1.32. Czy zdanie to, co mwi nie jest prawd moe by praw-
dziwe12 ?
Zadanie 1.33. Nieomylnym jest kto, kto w wypadku dowolnego zdania
na pytanie, czy wie, e , jeli jest faszywe, odpowiada, e nie wie. Czy
mona by nieomylnym?
Zadanie 1.34. Wszechwiedzcym jest kto, kto w wypadku dowolnego zdania
na pytanie, czy wie, e , jeli jest prawdziwe, odpowiada, e wie. Czy
mona by wszechwiedzcym?
1.3.2 Nazwa
Drug, obok zda, wan kategori wyrae s nazwy. Wyraenia: krze-
so, st, Jan, najwyszy budynek wiata, nauczyciel matematyki s
nazwami.
Nazw uywamy do wskazywania przedmiotw: osb, rzeczy, przedmiotw
abstrakcyjnych. To, do wskazania jakich przedmiotw nazwy mona uy,
jest skadnikiem znajomoci jzyka.
jest pusty i taki bdzie dopki w Biaymstoku nie zostanie pobudowane lot-
nisko pasaerskie.
W wypadku syntetycznego rozumienia zakresu rozrnia mona zakresy
biorc pod uwag sytuacj aktualn lub historyczn. Mona wic twierdzi,
e nazwa krl Polski jest pusta, majc na uwadze stan aktualny lub, e
nazwa ta ma wiele desygnatw, kiedy pod uwag bierzemy histori Polski.
Zdarza si, e te same co do ksztatu wyraenia su do wypowiedze-
nia rnych nazw. Gdy zajdzie taka potrzeba bdziemy mwi o wyraeniu
nazwowym.
drugi to znaczy tyle samo, co wskaza w drugim jzyku nazw, ktrej przypo-
rzdkowane jest to samo pojcie, co nazwie w jzyku, z ktrego tumaczymy.
Nazwami rwnoznacznymi s np. kartofel i ziemniak.
Terminu pojcie uywamy jeli nie bdzie to specjalnie zaznaczone
w znaczeniu znaczenie nazwy. Samo sowo pojcie ma wicej ni jedno
znaczenie. O pojciu mwimy jako o wiedzy, pogldzie lub opinii. Kiedy m-
wi, e nie mam pojcia jak dziaa komputer, to mwi, e nie wiem jak dziaa
komputer. Kiedy kto mwi, e nie ma pojcia co sdzi o jakiej sprawie, to
mwi tyle, e nie ma w tej sprawie opinii. Poniewa pojcie jest wyraeniem
nazwowym, znaczy to wic, e przyporzdkowane jest mu wicej ni jedno
pojcie. Gdy jednak mwimy o pojciu jako o znaczeniu okrelonej nazwy,
to nie moemy mwi, e jest ono wieloznaczne. Zdanie stwierdzajce to b-
dzie zdaniem wewntrznie kontradyktorycznym. Na przykad zdanie pojcie
zamku jest wieloznaczne jest rwnowane zdaniu znaczenie sowa zamek
jest wieloznaczne lub co na jedno wychodzi znaczenie sowa zamek
ma wicej ni jedno znaczenie. Zdaniami prawdziwymi, a tym samym nie
bdcymi wewntrznie kontradyktorycznymi s zdania:
Kademu desygnatowi nazwy moe przysugiwa cecha, ktra nie jest ani
cech konstytutywn ani cech konsekutywn. Na przykad cecha dwunono-
ci naley do penej treci nazwy czowiek, a nie jest ani cech konstytutywna
ani konsekutywn czowieka. Taka cecha to cecha przygodna.
Supozycje
Nazwy mog by uyte na rne sposoby, w logice tradycyjnej okrelane
jako supozycje15 . Sposoby te charakteryzowane s przez to, do wskazania
czego nazwa zostaa uyta.
Prawd jest, e czowiek jest nazw, a nie jest prawd, e czowiek jest
nazw. W jzyku pisanym co tu praktykujemy uycie wyraenia w su-
pozycji materialnej zaznaczamy ujmujc je w cudzysowy16 . W wypadku,
gdy wyraenie uyte w supozycji materialnej wystpuje w innym wyraeniu
uytym w supozycji materialnej bdziemy stosowa: , .
W jzyku mwionym nie wypowiada si cudzysowu. Uycie jednak wyra-
enia przez poprzedzenie go np. sowem wyraenie tworzy kontekst, w kt-
rym to wyraenie naley bra jako uyte w supozycji materialnej. Gdy mwi:
krzeso pisze si przez erzet to kontekst wskazuje na uycie wyrazu krze-
so w supozycji materialnej mimo, e brak formalnych wyrnikw takiego
uycia. Tego rodzaju praktyka rezygnowania z uycia formalnych wskani-
kw uycia wyraenia w supozycji materialnej jest stosowana take w jzyku
pisanym i to rwnie przez logikw. Mona tak postpi, gdy kontekst jed-
noznacznie wskazuje na to, w jakiej supozycji wyraenie jest uyte a uycie
cudzysowu raczej utrudniao by percepcj tekstu.
Definicja 1.55. Nazwa cudzysowowa to nazwa wyraenia powstaa przez
ujcie tego wyraenia w cudzysowy.
Z pojciem supozycji materialnej wie si pojcie stopnia jzyka. Ma-
jc jaki jzyk J 1 (jzyk przedmiotowy, jzyk pierwszego rzdu) moemy
chcie go bada, wygasza o nim twierdzenia itp. Musimy wic dysponowa
jzykiem drugiego rzdu J 2 , ktry nam to umoliwi. W jzyku J 2 moemy
tworzy nazwy wyrae jzyka J 1 poprzez branie tych wyrae w cudzy-
sowy.
Definicja 1.56. Jzyk J2 jest metajzykiem jzyka J 1 wtedy i tylko
wtedy, gdy zawiera nazwy wyrae jzyka J 1 .
Zdanie w arytmetyce zwykle stosuje si cyfry arabskie nie naley do
jzyka arytmetyki jak np. zdania: 2 + 2 = 4, 2 + 2 = 5, lecz do me-
tajzyka tego jzyka. Do jzyka matematyki nie nale terminy takie, jak
rwno, rwnanie, z ktrymi spotykamy si praktycznie w kadym pod-
rczniku matematyki. Do jzyka arytmetyki naley symbol =, w jzyku
arytmetyki sformuowane jest rwnanie: x + 3 = 5.
Wyrnia si jzyki ze wzgldu na to, czy zawieraj wyraenia odnoszce
si do innego jzyka. Jzyk pierwszego stopnia to jzyk, za pomoc ktrego
mwimy o pewnej dziedzinie przedmiotowej. Jego metajzyk to jzyk dru-
giego stopnia. Metajzyk jzyka n-tego stopnia to jzyk stopnia (n + 1).
16
Zauwamy, e nie jest to jedyna funkcja cudzysowu. Uywa si go rwnie, aby wy-
rni tekst cytowany i jego tytu, albo aby zaznaczy uycie jakiego wyraenia w innym
znaczeniu ni dosowne i sownikowe. Dla tego ostatniego celu w niniejszej ksice zdecy-
dowano si zastosowa: .
62 ROZDZIA 1. JZYK
x (A B)
wtedy i tylko wtedy, gdy
x A lub x B.
x (A B)
wtedy i tylko wtedy, gdy
x A i x B.
x A0
wtedy i tylko wtedy, gdy
x 6 A.
czyli:
2. dowolny przedmiot jest albo nie jest desygnatem danej nazwy (nazwa
ma ostry zakres),
oraz e
A
B
A = B
U
A
+
B
A B
Nazwa czowiek jest nadrzdna w stosunku do nazwy nauczyciel. Kady
nauczyciel jest czowiekiem, lecz nie kady czowiek jest nauczycielem.
Zdarza si, e zakres wyraenia nazwowego w jednym znaczeniu jest nad-
rzdny wzgldem zakresu tego wyraenia w innym znaczeniu (znaczeniu
waciwym sensu proprio). Kiedy chcemy powiedzie, e bierzemy to wy-
raenie w tym znaczeniu, w ktrym jest ono nazw nadrzdna, to mwimy,
e bierzemy je w szerszym znaczeniu (sensu largo). Zgodnie z prawd
moemy powiedzie: Gra w warcaby jest sportem w szerokim tego sowa
znaczeniu.
1.3. KATEGORIE WYRAE 65
U
B
+
A
A B
B
A + + +
A B
U
B
A B
A
B
A B = U
U
A
A B = U, A B =
Podzia nazw
Nazwy ze wzgldu na budow dzielimy, tak jak wyraenia w ogle, na
proste i zoone.
i ojca. Nie ma syna bez ojca lub matki. Przedmiotowi lub przedmiotom,
ze wzgldu na ktre dana nazwa jest relatywna, rwnie przysuguje nazwa
relatywna. A wic nazwy wierzyciel, matka i ojciec s nazwami relatyw-
nymi.
W wypadku nazw niezalenych to, czy dany przedmiot jest, czy te nie
jest ich desygnatem nie zaley od relacji, zwizkw tego przedmiotu z innymi
przedmiotami.
Definicja 1.85. Nazwa jest ostra wtedy i tylko wtedy, gdy zgodnie z re-
guami znaczeniowymi dowolny przedmiot naley albo nie naley do zakresu
tej nazwy.
Nazw ostr jest kwadrat. Podobnie nazw ostr jest dziecko Matyldy
(nazwa dziecko jest tu uyta w znaczeniu relatywnym). Mog by wtpli-
woci, czy dana osoba jest dzieckiem Matyldy, jest jednak jasne, e dana
osoba jest albo nie jest dzieckiem Matyldy. Zgodnie z reguami znaczenio-
wymi nastolatkami s te i tylko te osoby, ktre maj nacie lat, czyli wicej
ni dziesi, a mniej ni dwadziecia. Nazwa nastolatek jest wic ostra.
Definicja 1.86. Nazwa jest nieostra wtedy i tylko wtedy, gdy s przed-
mioty, ktre, nie naruszajc regu znaczeniowych, uytkownik jzyka moe,
ale nie musi uzna za jej desygnaty.
nieostre, ale nie tylko w tym jzyku wystpuj takie nazwy. Paleontolodzy,
poszukiwacze ogniwa czcego w procesie ewolucji mapy z czowiekiem,
maj problem z ostroci nazwy czowiek w jzyku biologii. W zwizku ze
stosowaniem do przetwarzania informacji technik komputerowych tworzone
s teorie zbiorw takich, ktre byyby zakresami nazw nieostrych. Tu o za-
kresach nazw mwilimy jako o zbiorach w zwykym sensie (tak jak s one
rozumiane w teorii mnogoci).
Nazwa jest bd ostra, bd nieostra. Ten podzia nazw jest ich podzia-
em ze wzgldu na okrelono zakresu. W wypadku nazwy ostrej zakres jest
dobrze okrelony, za w wypadku nazwy nieostrej tak nie jest, zakres nie jest
okrelony.
Tre jzykowa nie w kadym wypadku jest dobrze okrelona. Z ca
pewnoci bdziemy mieli kopoty z podaniem treci jzykowej tak zwykych
nazw, jak: st, krzeso.
Definicja 1.87. Nazwa ma wyran tre (jest wyrana) wtedy i tylko
wtedy, gdy w wypadku dowolnej cechy, cecha ta naley albo nie naley do
treci jzykowej tej nazwy.
Definicja 1.88. Nazwa ma niewyran tre (nie jest wyrana) wtedy
i tylko wtedy, gdy s cechy, ktrych przynaleno do treci jzykowej tej
nazwy nie jest okrelona.
Nazwa jeli jest wyrana, to jest ostra. Jeli ma ona okrelon tre, to
ma te okrelony zakres. Odwrotnie nie musi zachodzi: nazwa moe by
ostra a mimo to nie by wyrana.
Fakt, e nazwa wyrana jest ostra daje podstaw dla uczynienia ostr
nazwy nieostrej. W wielu wypadkach prawnicy i administratywici i nie
tylko oni potrzebuj nazw ostrych. Nazwa maoletni staje si ostra przez
okrelenie jej treci, gdy podaje si granice wiekowe. Nazwa ubogi jako
nazwa osoby uprawnionej do jakiego zasiku spoecznego, uczyniona jest
ostr przez podanie wysokoci maksymalnego dochodu na osob yjc we
wsplnym gospodarstwie domowym. Zauwamy jednak rwnie, e w wielu
wypadkach nie jest wskazane uczynienie nazwy ostr. Moemy sobie tylko
wyobrazi, jakie mogyby pojawi si komplikacje, gdyby nazwa zbrodnia
dokonana ze szczeglnym okruciestwem miaaby by uczyniona ostr.
Definicja 1.89. Nazwa intuicyjna to nazwa, ktra jest ostra, ale nie jest
wyrana.
Nazwy st, krzeso i konwalia s nazwami intuicyjnymi. Ich zakresy
s ostre. Jednak ich treci nie s dobrze okrelone.
1.3. KATEGORIE WYRAE 75
lp. wedug na
1. liczby wyrazw skadowych proste i zoone
2. policzalnoci desygnatw policzalne i niepoliczalne
3. stosunku do uniwersum uniwersalne i nieuniwersalne
4. liczby desygnatw puste, jednostkowe i oglne
5. sposobu wskazywania generalne i indywidualne
6. rodzaju desygnatw konkretne i abstrakcyjne
7. struktury desygnatw zbiorowe i niezbiorowe
8. okrelonoci zakresu ostre i nieostre
9. wskazywania na stosunek relatywne i absolutne
10. przypisywania cechy pozytywne i negatywne
11. okrelnoci treci wyrane i niewyrane
Zadania
Zadanie 1.35. Co jest desygnatem nazwy krzeso a co nazwy krzeso ?
Zadanie 1.36. W jakiej supozycji uyta jest nazwa zajc w wyraeniu:
zajc jest popularny w Polsce?
Zadanie 1.37. Czy czasownik jest rzeczownikiem? Czy czasownik jest rze-
czownikiem?
Zadanie 1.38. Wska rnic znaczeniow pomidzy nazwami liczba i cy-
fra.
Zadanie 1.39. Podaj przykady wyrae metajzykowych w:
1. jzyku polskim;
2. jzyku prawa.
1. drzewo, las;
2. genera, pukownik;
3. gmina, wojewdztwo;
4. gmina, powiat.
1. dobry, niedobry?
2. prawdziwy, nieprawdziwy ?
3. przyjaciel, nieprzyjaciel?
aby Jan by mem Zofii, czyli aby midzy Janem a Zofi zachodzia relacja
(zachodzi stosunek) bycia mem. W formalnej teorii relacji mwi si o tym,
e para uporzdkowana, ktrej pierwszym czonem jest Jan a drugim Zofia
naley do relacji bycia mem.
(a1 , . . . , an ).
22
W teorii mnogoci {a1 , a2 , . . . } to zbir, ktrego wszystkimi elementami s: a1 , a2 , . . . .
1.3. KATEGORIE WYRAE 81
Definicja 1.99. N -czonowa relacja R, ktrej polem jest zbir U, jest za-
kresem n-argumentowego predykatu P wtedy i tylko wtedy, gdy dla
kadego x1 , x2 , . . . , xn U:
Relacja jest zwrotna w zbiorze U wtedy i tylko wtedy, gdy kady element
zbioru U pozostaje w tej relacji sam do siebie. Zwrotna jest np. relacja bycia
tego samego wzrostu. Zwrotna nie jest relacja bycia wyszym.
Zadania
Zadanie 1.46. Podaj przykad predykatu trjargumentowego.
Zadanie 1.47. Wska pole relacji bycia dunikiem.
Zadanie 1.48. Wska konwers relacji:
1. bycia dunikiem,
2. bycia maonkiem,
2. bycia podwadnym.
2. wieku podrnego?
3. zawodu podrnego?
5. rodzaju pocigu?
Zadanie 1.60. Czy s dwa identyczne przedmioty? Jeli tak, to wska je.
1.3.4 Spjniki
Ze zda moemy budowa zdania. W kadym jzyku istniej rne spo-
soby tworzenia zda ze zda. Suy temu celowi mog wyraenia (w grama-
tyce nazywane spjnikami i partykuami) lub zestawienie zda (poczenie
zda skadowych wraz z uyciem w jzyku mwionym stosownej intonacji,
a w jzyku pisanym odpowiedniej interpunkcji). W jzyku polskim istnieje
sto kilkadziesit wyrazw, ktre w poczeniu ze zdaniami tworz zdania.
94 ROZDZIA 1. JZYK
Jan kocha Zosi i Jan kocha Marysi to zdania proste. Zdanie Jan
kocha Zosi i Marysi jest za zdaniem zoonym.
Spjniki prawdziwociowe
Definicja 1.127. Jednoargumentowy spjnik jest spjnikiem negacji wtedy
i tylko wtedy, gdy zdanie zoone zbudowane za pomoc tego spjnika jest:
Zdanie nieprawda, e Jan jest studentem jest negacj zdania Jan jest
studentem. Podobnie jest ze zdaniem Jan nie jest studentem. Negacj zda-
nia bdziemy zapisywali: nie-. W jzyku logiki formalnej, w rachunkach
logicznych, zapisuje si j: .
Zdanie i jego negacja tworz par zda sprzecznych. Znaczy to, e przy-
najmniej jedno z nich jest prawdziwe jest to treci zasady wyczonego
rodka i e przynajmniej jedno z nich jest faszywe jest to treci za-
sady niesprzecznoci.
Zauwamy, e negacja negacji zdania jest logicznie rwnowana temu zda-
niu. Fakt ten jest treci zasady podwjnego przeczenia. W niektrych
jzykach naturalnych, np. w acinie i w niemieckim podwjnego przeczenia
uywa si dla stwierdzenia bardziej stanowczego uznania zdania podwjnie
zaprzeczanego. W jzyku polskim samo zaprzeczenie wyraane bywa za po-
moc kilku zaprzecze, a czasem wielo przecze suy do wypowiedzenia
bardziej stanowczego odrzucenia zdania zaprzeczanego. Ta ostatnia sytuacja
ma miejsce, gdy zamiast powiedzie: nie widziaem go powiemy: nigdy nie
widziaem go.
Zdanie Jan jest nauczycielem lub pracuje w kuratorium owiaty jest al-
ternatyw zda Jan jest nauczycielem i Jan pracuje w kuratorium owiaty.
Kolejno argumentw w alternatywie nie ma znaczenia dla jej wartoci lo-
gicznej. Alternatyw zda i bdziemy zapisywali: lub . W rachunkach
logicznych alternatyw t zapisuje si: .
Zauwamy, e zdanie o postaci alternatywy zwyklimy wygasza ww-
czas, gdy nie wiemy, ktre ze zda-argumentw jest prawdziwe. Na przykad
mwi: Jan studiuje prawo lub ekonomi, gdy nie wiem, czy Jan studiuje
96 ROZDZIA 1. JZYK
prawo, czy te ekonomi, a jednak wiem, e Jan studiuje prawo lub ekono-
mi. Gdy jednak wiem, e Jan studiuje prawo, a mwi: Jan studiuje prawo
lub ekonomi, to mwi mniej ni wiem. Moja wypowied pozostaje wszak
prawdziwa, jeli prawd jest, e Jan studiuje prawo. Podobnie bdzie w wy-
padku, gdy wiedzc, e Jan studiuje prawo i e studiuje ekonomi mwi:
Jan studiuje prawo lub ekonomi.
Spjnika lub uywa si, gdy nie wie si ktre ze zda-argumentw al-
ternatywy jest prawdziwe i nie ma podstaw do wykluczenia, e wszystkie
zdania-argumenty s prawdziwe. Zdarza si jednak, e s podstawy dla wy-
kluczenia moliwoci wspprawdziwoci branych pod uwag zda. Aby ten
fakt zakomunikowa tylko za pomoc spjnika, potrzebny jest spjnik alter-
natywy rozcznej.
Zdanie Jan jest nauczycielem albo (Jan jest) urzdnikiem jest alterna-
tyw rozczn zda Jan jest nauczycielem i Jan jest urzdnikiem. Alter-
natyw rozczn zda i bdziemy zapisywali: albo . W rachunkach
logicznych zwykle nie wprowadza si specjalnego symbolu na alternatyw
rozczn, mona j bowiem w prosty sposb wypowiedzie za pomoc kom-
binacji negacji i rwnowanoci (spjnika, ktry bdzie tu omwiony jako
ostatni). Jeeli istnieje potrzeba wprowadzenia symbolu alternatywy rozcz-
nej to stosowany jest znak: . W jzyku potocznym dla wyranego zazna-
czenia, e chodzi o wypowiedzenie spjnika alternatywy rozcznej uywa
si np. frazy: albo . . . , albo. . . . W wypowiedzi typu: podlega karze po-
zbawienia wolnoci lub grzywny, albo obu tych kar sowo lub potrakto-
wane jest tak, jakby wyraao spjnik alternatywy rozcznej. W zdaniu
bez ca wolno przywie jedn butelk wdki albo dwie butelki wina wyraz
albo uyty jest jako spjnik alternatywy rozcznej. Kto, kto przywozi
jedn butelk wdki i dwie butelki wina zobowizany jest zapaci co. Ina-
czej byoby, gdyby przepis by sformuowany za pomoc spjnika lub, czyli
1.3. KATEGORIE WYRAE 97
gdyby brzmia: bez ca wolno przywie jedn butelk wdki lub dwie bu-
telki wina.
Mwimy: ani mnie to grzeje, ani zibi, ani widu, ani sychu. Mwimy
ani Jan nie jest zdolny, ani nie jest pracowity, cho w istocie to zoenie
zda Jan jest zdolny i Jan jest pracowity rozumiemy tak, jak zoenie
zda za pomoc ani. . . , ani. . . bez swka nie.
1. prawdziwe, gdy
Zdanie jeeli pada deszcz, to ulica jest mokra jest implikacj. Implika-
cj, ktrej poprzednikiem jest zdanie a nastpnikiem bdziemy zapisy-
wali: jeeli , to . W rachunkach logicznych stosuje si zapis: .
W jzyku naturalnym implikacj wypowiada si za pomoc wielu fraz.
Moe to by gdy. . . , to. . . , skoro. . . , to. . . , poniewa. . . , to. . . itp.
Wypowiadamy z przekonaniem jako prawdziwe zdanie jeeli , to ,
gdy nie wiemy czy i s prawdziwe, lecz wiemy, e jeli jest prawdziwe,
to i jest prawdziwe. Jeli wiemy, e jest prawdziwe i wiemy, e prawdziwe
jest zdanie jeeli , to , to wiemy, e prawdziwe jest . Wiedzc za, e
jest prawdziwe raczej nie powiemy jeeli , to , a powiemy . Zdania
jeeli , to niezalenie od naszej wiedzy, co do prawdziwoci poprzed-
nika lub nastpnika moemy uy w argumentacji. Implikacji uywamy te
dla wypowiedzenia niemoliwoci. Zdanie stwierdzajce to, o czym chcemy
powiedzie, e jest niemoliwe, brane jest jako poprzednik, a jako nastpnik
bierze si zdanie, ktre stwierdza co, co jest powszechnie uznane za niemo-
liwe. Chcc np. powiedzie, e niemoliwe jest, aby Jan wykona swoj prac
na czas, mog powiedzie: Jeeli Jan wykona t prac na czas, to mi kaktus
na doni wyronie.
Za pomoc spjnika implikacji, jak za pomoc kadego innego spjnika,
moemy budowa zdania z dowolnych zda. Nie znaczy to jednak, by takie
dowolne poczenia faktycznie pojawiay si w naszych zwykych wypowie-
dziach. Wypowied, tekst jest o czym. Tworzce j zdania s o tym czym,
na temat, nie s przypadkowe. Pewna osobliwo zda (wszystkie one s
prawdziwe zgodnie z podanymi rozumieniami spjnikw): Jan jest nauczy-
cielem lub Warszawa jest stolic Polski, Ksiyc jest naturalnym satelit
100 ROZDZIA 1. JZYK
1. przyczynowo-skutkowy,
Taka sytuacja ma miejsce w wypadku zda: jeeli na ciao dziaa
niezrwnowaona sia, to ciao porusza si ruchem przypieszonym,
jeeli bdziesz pali, to bdziesz ponosi szkod na zdrowiu.
2. strukturalny,
Zwizek taki zachodzi w wypadku zda: jeeli dzisiaj jest poniedzia-
ek, to jutro bdzie wtorek, jeeli spojrzysz na Mnicha od strony
Morskiego Oka, to na lewo zobaczysz Mniszka. Zwizek strukturalny
to zwizek zachodzcy ze wzgldu na stosunek przestrzenny, czasowy,
stosunek zalenoci subowej itp.
3. tetyczny,
Zwizek tetyczny to zwizek powstay z ustanowienia. Tego rodzaju
zwizek wystpuje w wypadku zda: Jeeli jest si studentem, to
mona uzyska odroczenie od suby wojskowej, Jeeli prowadzi si
dziaalno gospodarcz, to naley paci podatki.
4. wynikania,
Jest to zwizek, ktry stanowi szczeglny przedmiot zainteresowa lo-
giki. O stosunku wynikania midzy zdaniami bdzie mowa w zwizku
z rozumowaniami. Najoglniej rzecz biorc, zwizek wynikania zacho-
dzi midzy zdaniami i wwczas i tylko wwczas, gdy prawdzi-
wo zdania gwarantuje prawdziwo zdania . Szczeglnym wypad-
kiem wynikania jest wynikanie bezporednie na podstawie znaczenia
1.3. KATEGORIE WYRAE 101
Implikacj odwrotn do zdania jeeli Jan jest poet, to (Jan) pisze wier-
sze jest zdanie jeeli Jan pisze wiersze, to (Jan) jest poet.
Implikacja i implikacja do niej odwrotna dopeniaj si, ale nie wyklu-
czaj, czyli nie mog by wspfaszywe, cho mog by wspprawdziwe.
1. prawdziwe, gdy
Zdanie liczba a jest podzielna przez 3 wtedy i tylko wtedy, gdy suma
jej cyfr jest podzielna przez 3 jest rwnowanoci. Zdania liczba a jest
podzielna przez 3 i suma cyfr liczby a jest podzielna przez 3 s sobie
rwnowane. Rwnowano naley odrnia od rwnoznacznoci. Zdania
majce to samo znaczenie, zdania rwnoznaczne, w myl podanej definicji
rwnowanoci s sobie rwnowane. Zaleno odwrotna nie zachodzi. Nie
wszystkie zdania rwnowane s rwnoznaczne. Zdanie liczba a jest po-
dzielna przez 3 nie jest rwnoznaczne ze zdaniem suma cyfr liczby a jest
podzielna przez 3. Rwnowano zda i bdziemy zapisywali: wtedy
i tylko wtedy, gdy . W jzyku symbolicznym logiki formalnej zapisuje si to
za: .
Podobnie jak w wypadku implikacji, w zwykym sposobie mwienia spj-
nikiem rwnowanoci czymy zdania pozostajce ze sob w jakich zwiz-
kach. Nasze uwagi o implikacji mona odnie do rwnowanoci.
1.3. KATEGORIE WYRAE 103
Zadania
Zadanie 1.61. Podaj niektre wyraenia jzyka polskiego mogce peni rol
spjnika:
1. negacji,
2. alternatywy,
3. alternatywy rozcznej,
4. binegacji,
5. koniunkcji,
6. dysjunkcji,
7. implikacji,
8. implikacji odwrotnej,
9. rwnowanoci?
1.3. KATEGORIE WYRAE 107
2. powiadamiasz i przychodzisz,
Swka modalne
Spord spjnikw, ktre nie s prawdziwociowe, ze wzgldu na rol w na-
szych wypowiedziach na szczegln uwag zasuguj swka modalne. Z fraz
konieczne jest, e i moliwe jest, e korzystalimy, aby pokaza, e warto
logiczna ich argumentw sama nie wyznacza wartoci logicznej zdania zo-
onego i trzeba bra pod uwag tre zda-argumentw. Frazy te to swka
modalne. Modalnoci zajmowa si ju Arystoteles. W tradycyjnej logice
ograniczano si do zda podmiotowo-orzecznikowych: S jest P. Wspczesne
26
Z historii Konstantynapola IV/V w.
1.3. KATEGORIE WYRAE 109
przeciwiestwo
podporzdkowanie
podporzdkowanie
sp
rz o
e n
cz
cz
e n
rz o
sp
podprzeciwiestwo
Zadania
1. analitycznym?
2. wewntrznie kontradyktorycznym?
3. syntetycznym?
114 ROZDZIA 1. JZYK
1. analitycznym,
2. kontradyktorycznym,
3. syntetycznym?
Zadanie 1.73. Dla jakiego znaczenia konieczne prawd jest, e jeeli nie
jest konieczne, e , to konieczne jest, e nie-?
Zadanie 1.74. Jak naley rozumie zapis w regulaminie: czonkiem komisji
moe by profesor nadzwyczajny?
2. Czy czonkiem komisji moe by kto, kto nie jest profesorem nadzwy-
czajnym?
podporzdkowanie
sp
rz o
e n
cz
cz
e n
rz o
sp
v v
podprzeciwiestwo
Zadania
Zadanie 1.77. Wska rnic midzy zdaniami: Kade wyraenie jzyka J
naley do tylko jednej kategorii skadniowej., Wyraenia jzyka J nale
do tylko jednej kategorii skadniowej.
Zadanie 1.78. Zbuduj negacj zdania:
Zadanie 1.82. Wska rnic znacze swek kady i wszyscy (podaj zda-
nia, w ktrych swka ten nie s wymienialne bez zmiany znacze tych zda).
Zadania
Zadanie 1.83. Spjnik jest prefiksem, jeli pisany jest przed argumentami,
infiksem jeli pisany jest midzy argumentami, a sufiksem, gdy jest pi-
sany po swoich argumentach. Poka, e w wypadku jzyka (formalnego),
w ktrym wszystkie spjniki s prefiksami i w wypadku jzyka (formal-
nego), ktrego wszystkie spjniki s sufikasami dla jednoznacznego zapisu
zda zbyteczne jest stosowanie nawiasw dla wskazania argumentw spj-
nika. Uwzgldnij fakt, e kady spjnik ma okrelon argumentowo.
Zadanie 1.84. Wska moliwe rozumienia wybranego zdania ze wzgldu na
sposb akcentowania.
Zadanie 1.85. Co jest powodem wieloznacznoci wypowiedzi:
1. Sprawc czynu jest ojciec Jana, ktry jest dobrze znany sdowi.
1.3.7 Tekst
Put it before them briefly so they will read it, clearly so
they will appreciate it, picturesquely so they will remem-
ber it and, above all, accurately so they will be guided
by its light.
Joseph Pulitzer
124 ROZDZIA 1. JZYK
Struktura tekstu
Podobnie jak w wypadku zda budow tekstu rzdz pewne reguy syn-
taktyczne. Tekst ma swoj gramatyk. Zdaniom przysuguje znaczenie.
To, jakie jest to znaczenie wyznaczone jest przez znaczenia skadajcych si
na nie wyrazw i to jak te wyrazy skadaj si na zdanie, przez struktur
zdania. Gdyby znaczenie tekstu byo prostym zsumowaniem znacze ska-
dajcych si na niego zda, to struktura tekstu byaby tylko graficzn
organizacj tekstu. Tak nie jest. Znaczenie, sens tekstu wyznaczone s przez
znaczenia skadajcych si na niego zda i przez jego struktur. Zdania s
podstawowymi elementami skadowymi tekstu. Nie jest to jednak ich pro-
ste nagromadzenie. W wypadku jzyka mwionego zdania s wypowiadane
jedno za drugim, a w wypadku jzyka pisanego zapisywane jedno po drugim
wynika to z natury naszych zmysw, w szczeglnoci wzroku i suchu. Ko-
lejno zda oraz, w wypadku jzyka mwionego wielko pauz, a wypadku
jzyka pisanego podzia na akapity, paragrafy i rozdziay itd., czyli podzia
na jednostki tekstowe wyznaczaj struktur tekstu tekstu.
Kada jednostka tekstowa jest tekstem. Kada jednostka tekstowa danego
tekstu jest jego czci. Tekst ma zatem budow hierarchiczn.
Najwiksza jednostk tekstow tekstu T jest sam tekst T. Najmniejsz
jednostk tekstow tekstu T jest tekst taki T1 , e aden tekst T2 tekstu T
nie jest jego czci. Najmniejsza jednostka tekstowa to akapit. W szcze-
glnoci moe by tak, e tekst T, czyli najwiksza jednostka tekstowa jest
jednoczenie najmniejsz jednostk tekstow tego tekstu. Po prostu, tekst
moe by jednoakapitowy.
Podzia na jednostki tekstowe ma struktur zwielokrotnionego podziau
logicznego. Podzia jednostki tekstowej Tn na jednostki tekstowe
Semantyka tekstu
Fakt, e T spenia warunki poprawnoci syntaktycznej, czyli jest tekstem
nie przesdza tego, czy tekst ten ma sens, znaczenie. Najprociej mwic
tekst T jest semantycznie poprawny wtedy i tylko wtedy, gdy kada jego
jednostka tekstowa tworzy sensown cao.
Tekst
ciso jzyka nie jest konieczna, konieczne jest jednak przestrzeganie zasad
kultury logicznej.
Tekst winien spenia postulat ekonomii: powinien by tak skonstru-
owany, aby jego zrozumienie byo optymalne od strony wielorako rozumia-
nego wysiku, moliwie atwe. T sam myl mona bowiem wypowiedzie
tekstem zawierajcym sowa trudno lub atwo zrozumiae dla odbiorcy. Tekst
moe zawiera lub nie zawiera tego, co dla odbiorcy jest oczywiste i nie wy-
maga przypomnienia. Tekst moe by napisany stylem cikim lub klarow-
nym. Tekst moe by przegadany lub w sposb skondensowany przed-
stawia temat. Tekst moe nie spenia postulatu ekonomii z tego powodu, e
jego autor nie potrafi temu zadaniu sprosta. Powodem niespenienia postu-
latu ekonomii moe te by wiadome dziaanie autora tekstu, co ma miejsce
np. w wypadku, gdy liczc na zmczenie i zniecierpliwienie czytelnika pod-
suwa mu si do podpisu dokument z ustaleniami, ktrych zaakceptowanie
czytelnik w swoim dobrze pojtym interesie powinien starannie przemyle,
a ktre to ustalenia s (zwykle) korzystne dla autora tego dokumentu. Postu-
lat ekonomii powinien by jeli pastwo ma by przyjazne dla obywatela
przestrzegany w dokumentach organw pastwa i samorzdw. Postu-
lat ekonomii narusza np. ogoszenie: zatrudni osob na stanowisko kelnera.
Wystarczyoby napisa: zatrudni kelnera.
To, e tekst nie jest atwy do zrozumienia przez kogo lub przez wielu nie
przekrela wartoci myli, ktre ten tekst ma wyraa. Ma to miejsce rw-
nie w wypadku tekstu, ktry stwarza trudnoci w jego rozumieniu nawet
przez tych, do ktrych tekst jest skierowany. Ju w staroytnoci niejasno
tekstw Heraklita staa si przysowiowa. Mwiono o nim jako o mwicym
zagadkami. Cyceron pisze o Heraklicie jako o tym, ktremu dano przydo-
mek skoteinos, czyli ciemnego, gdy zbyt niezrozumiale mwi o naturze.
Dla Lukrecjusza by Heraklit clavus obobscuram linguam, czyli sawnym
z powodu niezrozumiaego jzyka. Dodajmy jednak, e pojawiay si te
opinie skrajnie odmienne. Diogenes Laertios twierdzi, e Heraklit
34
w. Augustyn, Wyznania, Pax, Warszawa, 1987, wyd. 3 poprawione; s. 289.
132 ROZDZIA 1. JZYK
4. niedopowiedzenie.
Autor tekstu, jeli jego intencj jest zakomunikowanie komu czego, wi-
nien uwzgldni poziom znajomoci jzyka przez tego kogo. Inaczej pisze
si dla osb, ktre s dziemi, inaczej dla osb, ktre ukoczyy tylko szko
podstawow, inaczej dla osb, ktre maj tylko matur, a jeszcze inaczej
do absolwentw szk wyszych, inaczej dla specjalistw. Owszem, absol-
went szkoy wyszej zrozumie tekst, ktrego odbiorc ma by dziecko, lecz
tekst ten jeli pomin proste sprawy yciowe nie jest z pewnoci
najlepszym sposobem komunikowania si z nim. Naruszona bdzie bowiem
zasada ekonomii, aby tekst wypowiedzie moliwie najkrcej. Dziecko ma
prawo nie rozumie tekstu, ktry jest przeznaczony do osoby z wyszym
wyksztaceniem, w ktrym wystpuj sowa, ktrych znacze moe ono nie
zna. Prawnik, lekarz, urzdnik powinni to mie na uwadze i tego, czy zo-
stali waciwie zrozumiani nie opiera na tak swojego suchacza. Wielu lu-
dzi bowiem z niemiaoci przytaknie, cho naprawd niewiele rozumie. Od
rozumienia za moe wiele zalee. Na przykad pacjent, ktry nie do koca
1.4. BDY W SOWNYM PRZEKAZYWANIU MYLI 133
Czym innym jest postp w nauce, a czym innym postp w yciu spoecz-
nym i politycznym. Wyraz postpowe szczeglnie w kontekcie pozy-
tywnie nacechowanych wyrazw nauka i technika jest nacechowany
pozytywnie i moe by wykorzystywany jako eufemistyczne okrelenie tych
si spoecznych, ktrych zwyka nazwa nie budzi pozytywnych emocji, a na-
wet u niektrych moe budzi emocje negatywne. A te przecie trudno mie
w wypadku czego, co jest postpowe.
rdem wieloznacznoci tekstu moe by uycie wyrae systematycznie
wieloznacznych. Wieloznaczny jest tekst: Jan spotka Piotra. Nie wiedzia
on, o czym z nim rozmawia, poniewa nie wiadomo, do kogo odnosi si on
(i nim) do Jana, czy do Piotra. W Oakland, miecie Jacka Londona,
w drewnianym budynku o pooeniu znacznie odbiegajcym od poziomu, co
zostao spowodowane przez synne trzsienie ziemi w San Francisco, znajduje
si napis Jutro darmowe drinki. Albert Camus w powieci Obcy pisze:
Widzc karteczk z napisem wrc za chwil nie wiemy, kiedy wrci jego
autor, tym bardziej e i wyraz chwila nie jest w miar jednolicie rozu-
miany. W przytoczonych tekstach wystpuj swka okazjonalne. Kontekst
ich uycia nie dookrela wystarczajco ich znaczenia. Teksty te pozostaj
wic wieloznaczne.
Wieloznaczne jest zdanie Jan gra w karty. Nie wiadomo bowiem, czy
Jan gra teraz, czy te teraz nie gra, lecz umie gra. Tekst: Ja przygotowuj
teraz kolacj. Jan gra w karty ujednoznacznia to zdanie. Jest jasne, e chodzi
o gra w znaczeniu aktualnym.
136 ROZDZIA 1. JZYK
nie jest jasne, czy kady z uczestnikw wycieczki mia jednoosobowy kajak,
czy te jednoosobowy kajak by dla wszystkich. Porwnajmy zdanie wszyst-
kie nowo wybudowane domy znajdoway si na dziace o powierzchni 300 m2
1.4. BDY W SOWNYM PRZEKAZYWANIU MYLI 137
osoba (A) uywa mona w znaczeniu jest dozwolone, za osoba (B) w zna-
czeniu jest fizycznie moliwe.
rdem wieloznacznoci tekstu moe by niedopowiedzenie.
moe bowiem znaczy tyle, co moliwe, ale i moe znaczy tyle, co da.
Czasem si syszy: kontynuowa dalej, cofn si do tyu, potencjalne
moliwoci. S to pleonazmy.
Definicja 1.173. Pleonazm to wyraenie, w ktrym wystpuj dwa lub
wicej wyrazw:
1. to samo lub prawie to samo znaczcych,
bd
2. znaczenie jednego z nich jasno zawarte jest w znaczeniu drugiego.
Znaczenie wyraenia bez ktrego z tych wyrazw nie rni si (zasadniczo)
od znaczenia tego wyraenia.
Zamiast powiedzie prace bd dalej kontynuowane wystarczy powie-
dzie prace bd kontynuowane. Zamiast powiedzie prosz cofn si do
tyu wystarczy powiedzie prosz si cofn lub prosz przesun si do
tyu. Zamiast mwi potencjalne moliwoci wystarczy powiedzie mo-
liwoci. Nie ma potrzeby mwi: w miesicu maju wystarczy powiedzie:
w maju. Uycie pleonazmu pomijajc wzgldy jzykowe narusza za-
sad ekonomii wypowiedzi.
Myl moemy w rnej formie powtrzy w tekcie. Postpujemy tak,
gdy chcemy podkreli wano tej myli, albo gdy chcemy, aby bya dobrze
zrozumiana i zapamitana. Postpujemy tak np. ze wzgldw dydaktycznych.
Definicja 1.174. Tekst redundantny to tekst, w ktrym sens pewnego
jego fragmentu jest taki sam lub rni si nieistotnie od sensu innego jego
fragmentu.
Redundantno sama przez si nie jest wad. Staje si wad, gdy brak
powodu dla powtrzenia. Powtrzenie nie suce niczemu wydua tylko
tekst, co przeczy zasadzie ekonomii wypowiedzi.
Tworzc tekst winnimy troszczy si o dobr takich sw, ktre trafnie,
prosto i krtko pozwol wypowiedzie nasz myl. Wypowiedzi nie spenia-
jce tego warunku marnotrawi sowa, a w yciu spoecznym i politycz-
nym nie sprowadza si to tylko do marnotrawienia sw. Ile to razy syszy
si: Tak duo mwiono, a tak mao powiedziano. W szczeglnoci naley
unika frazesw, czyli wyrae, ktre piknie brzmi, ale w gruncie rzeczy
nic nie znacz. O co chodzi, gdy syszymy?:
Postp ludzkoci jest celem wszystkich wiatych obywateli. Zjed-
noczenie dziaa na rzecz postpu jest wyzwaniem wspczesnego
wiata.
140 ROZDZIA 1. JZYK
Oczywicie, mona dopisa jeszcze wiele takich zda niczego sensownego nie
wnoszc.
Jednym z czynnikw uatwiajcych rozumienie tekstu jest styl. Ten pro-
blem wykracza poza logik. Nie znaczy to, e nie ma punktw stycznych.
Jak si bowiem wydaje, atwo rozumienia tekstu jest to jedna z funkcji
dobrego stylu uzyskuje si poprzez zapisanie zda w kolejnoci zgodnej
z porzdkiem wyznaczonym przez zwizki logiczne midzy tymi zdaniami.
Do takiego wniosku moe prowadzi analiza przykadw. Jak si wydaje
teksty 1 i 2 oraz, odpowiednio, 3 i 4 nie rni si sensem, ktry mona im
przypisa, rni si za atwoci rozumienia.
1. Osiganie celw moliwe jest tylko przez prac albo szczliwy zbieg
okolicznoci. Szczliwy zbieg okolicznoci jest od nas niezaleny. To,
e pracujemy, jest spraw naszej decyzji. Zatem najpewniejszym spo-
sobem na sukces jest praca.
sowa ni do kogo, kto takich problemw nie ma. Podobnie w wypadku tek-
stu pisanego pod uwag trzeba wzi sprawno wzroku. Zdarza si, e
kto nie chce, aby osoba majca podpisa dokument ten dokument w peni
zrozumiaa. Tekst takiego dokumentu bdzie zapisany maym gstym dru-
kiem a do tego skomplikowanym stylem z wieloma odnonikami. Moe by
rwnie i tak, e mog zaistnie jakie obiektywne przeszkody techniczne.
Nadawca w takiej sytuacji winien tekst tak skonstruowa by mimo zakce
adresat zrozumia tekst waciwie. Przykadem zakce technicznych jest
sprawa wypowiedzi Neila Armstronga, kiedy wyldowa na Ksiycu. Tekst
w wersji rozpowszechnianej przez NASA:
One small step for [a] man, one giant leap for mankind
Zadania
Zadanie 1.88. Jak naley zinterpretowa niniejszy tekst (Ustawa z dnia 27
lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyszym):
Art. 3.1. Wyraz uniwersytet moe by uywany w nazwie uczelni, ktrej
jednostki organizacyjne posiadaj uprawnienia do nadawania stopnia nauko-
wego doktora co najmniej w dwunastu dyscyplinach, w tym przynajmniej
1.4. BDY W SOWNYM PRZEKAZYWANIU MYLI 143
humanistycznych,
matematycznych,
przyrodniczych,
przyrodniczych;
2. kartka papieru,
Zadanie 1.102. Jak mona rozumie zdanie: kopot w tym, e akurat w sfe-
rze podatkw i finansw publicznych, program jest wyjtkowo niespjny?
Zadanie 1.103.37 Jak rozumie mona tekst?
Rozumowania i argumentacja
149
150 ROZDZIA 2. ROZUMOWANIA I ARGUMENTACJA
Prawa takich nauk jak fizyka lub psychologia maj treci empiryczne.
Zdaj spraw z prawidowoci dajcych si stwierdzi na drodze poznania
dowiadczalnego, Jeeli sprawy maj si inaczej ni gosi prawo, to prawo
ulega modyfikacji lub nawet odrzuceniu jako bdne. Prawa logiki maj cha-
rakter normatywny. Jeeli co jakie rozumowanie nie przebiega zgodnie
z nimi, to rozumowanie a nie prawo jest bdne. Gdyby prawa logiki byy
takimi prawami jak prawa psychologii, to ludzie nie popenialiby bdw
logicznych. Skoro ludzie popeniaj bdy logiczne, prawa logiki nie determi-
nuj jednoznacznie przebiegu rozumowania.
Definicja 2.2. Zdanie uznane przez kogo to zdanie, ktrego treci jest
przekonanie, ktre ten kto ywi (wiedza subiektywna).
Definicja 2.4. Zdanie odrzucone przez kogo to zdanie, ktre ten kto
wyklucza ze swoich przekona.
S zdania, ktre ani nie s uznane, ani nie s odrzucone. Nie kade zda-
nie dajce si sformuowa w jzyku jakiej dziedziny wiedzy jest uznane lub
odrzucone w teorii tej dziedziny. Chocia kade zdanie jest prawdziwe lub
faszywe, to do systemu wiedzy nale jednak tylko te zdania, ktre zostay
uzasadnione w sposb waciwy dla danej nauki. Odrzucone s te, co do kt-
rych udao si w sposb waciwy dla danej nauki pokaza, e nie nale do
teorii dziedziny tej nauki. Jest caa sfera zda, dla ktrych nie przeprowa-
dzono takich uzasadnie; takie uzasadnienia nie s wykluczone w dalszych
badaniach. W wypadku przekona s zdania, co do ktrych nie mamy sta-
nowiska: ani ich nie uznajemy, ani ich nie odrzucamy.
Pojcia uznawania i odrzucania s pojciami pragmatycznymi, czyli od-
nosz si do relacji midzy jzykiem (znakiem) a jego uytkownikiem.
Jeeli zdanie naley do systemu wiedzy, to chcielibymy, aby zaprze-
czenie zdania , czyli nie-, nie naleao do niego. Wicej, chcemy, aby byo
odrzucone. Gdyby bowiem w wyniku jakiego rozumowania okazao si, e
nie- rwnie naley do tego systemu wiedzy, to taki system byby sprzeczny.
152 ROZDZIA 2. ROZUMOWANIA I ARGUMENTACJA
Definicja 2.5. Teoria jest sprzeczna (system wiedzy jest sprzeczny) wtedy
i tylko wtedy, gdy dla pewnego zdania jej twierdzeniami s zdania i nie-
.
Definicja 2.7. Teoria jest zupena (system wiedzy jest zupeny) wtedy
i tylko wtedy, gdy z dowolnych dwu zda i nie- co najmniej jedno jest
twierdzeniem tej teorii (naley do tego systemu wiedzy).
pochodne-rozumowe,
pochodne-faktyczne.
przedstawi nastpujco:
Uznanie zdania czy to w nauce, czy te przez kogo, nie jest nieodwoalne.
Nauka zmienia si nie tylko przez zwikszanie zasobu twierdze, lecz te
przez odrzucanie pewnych wczeniej uznanych zda, ktre w wietle nowych
danych przestay spenia kryteria uznania. Tworzone s nowe teorie, ktre
lepiej ni stare opisuj badan rzeczywisto. Przykadem takiej teorii moe
by Einsteinowska teoria wzgldnoci, ktra trafniej ni Newtonowska fizyka
klasyczna opisuje wiat fizyczny.
Podobnie jest z systemami przekona. S ludzie, ktrzy mimo oczywi-
stych racji nie zmieniaj swoich przekona. S i tacy, ktrzy przekonania
zmieniaj bez dostatecznych racji. Czowiekowi racjonalnemu obca jest za-
rwno pierwsza jak i druga postawa. Zmienia on swe przekonania, gdy s ku
temu wystarczajce racje.
W wypadku doczania nowych zda do zasobu wiedzy obiektywnej lub
subiektywnej mwimy o ekspansji. Kontrakcja wiedzy ma miejsce w wy-
padku odrzucania pewnych zda. W wypadku zastpowania twierdzenia lub
przekonania przez jego negacj mwimy o rewizji.
Zadania
Zadanie 2.1. Wska przesanki i wniosek:
1. Mona mie za wiele. Kto kto ma jeden zegarek wie, ktra godzina;
kto kto ma dwa zegarki nigdy nie jest pewien.
kolejny raz, sdzc, e w ten sposb osignie co, czego nie mg dosta
zwykymi sposobami. Oto dlaczego nie wolno negocjowa z terroryst.
Zadanie 2.3. Wymie wyraenia wskazujce zachodzenie stosunku uzasad-
niania. Ktre z nich pisane s po przesankach a przed wnioskiem, a ktre
po wniosku a przed przesankami? (Np. zatem piszemy po przesankach
a przed wnioskiem, za poniewa piszemy po wniosku a przed przesan-
kami.)
Zadanie 2.4. Czy twierdzenie, bdce treci poniszego tekstu spenia za-
sad racji dostatecznej?
Urodzeni 7 sierpnia potrafi zrobi uytek ze swoich zdolnoci,
wiedz, e maj przewag nad innymi. S bardzo ambitni, maj
przywdcze zdolnoci. Im s starsi, tym pragnienie przewodzenia
innym jest silniejsze.
2.2 Wynikanie
Szczeglnym rodzajem stosunku uzasadniania, jaki moe zachodzi mi-
dzy przesankami a wnioskiem (i oglnie, midzy zdaniami) jest stosunek
wynikania.
Definicja 2.17. Zdanie wynika ze zda 1 , 2 , . . . , n wtedy i tylko
wtedy, gdy nie jest logicznie moliwe, by wszystkie zdania 1 , 2 , . . . , n
byy prawdziwe, a zdanie byo faszywe.
Przypomnijmy, e zdanie wewntrznie kontradyktoryczne to zdanie fa-
szywe na mocy znacze wyrae, z ktrych jest zbudowane. Nie jest wic
moliwa nawet do pomylenia taka sytuacja, ze wzgldu na ktr zdanie to
byoby prawdziwe. Wniosek wynika wic z przesanek wtedy i tylko wtedy,
gdy koniunkcja przesanek i negacji wniosku jest zdaniem wewntrznie kon-
tradyktorycznym.
Definicja 2.18. Zdanie wynika entymematycznie ze zda 1 , 2 , . . . ,
n wtedy i tylko wtedy, gdy wynika z tych zda i powszechnie uznanych
zda n+1 , . . . , m .
O wynikaniu entymematycznym mwimy wic w wypadku, gdy wniosek
wynika z przesanek jawnych i przesanek entymematycznych.
Definicja 2.19. Zdanie jest wyprowadzalne ze zda (lub, jest konse-
kwencj zda) 1 , 2 , . . . , n wtedy i tylko wtedy, gdy wynika z 1 , 2 ,
. . . , n .
2.2. WYNIKANIE 161
z tych zda bya prawdziwa, wystarcza, aby nie byo tak, e poprzednik
jest prawdziwy, a nastpnik jest faszywy. Inaczej mwic, prawdziwo
implikacji jeeli , to jest warunkiem koniecznym, ale nie jest warunkiem
wystarczajcym, aby prawd byo, e z wynika . Nie wolno wic myli
stosunku wynikania z implikacj.
Jednym z najwaniejszych celw logiki jest dostarczenie narzdzi do znaj-
dowania odpowiedzi na pytanie, czy midzy jakimi zdaniami zachodzi sto-
sunek wynikania, czy te nie. Zasadnicz ide logiki formalnej jest stworzenie
rachunku, ktry umoliwiaby znajdowanie odpowiedzi na to pytanie w taki
sposb, jak rachunek arytmetyczny umoliwia odpowied na pytanie o wynik
operacji arytmetycznych. Ze znajomoci rachunku arytmetycznego korzysta
si na co dzie. Z rachunkw logicznych korzysta si wyjtkowo. Zwykle na
co dzie wystarcza nam intuicyjne uznanie zachodzenia stosunku wynikania.
Intuicj t moemy znacznie usprawni zajmujc si logik.
Stosunek wynikania peni szczegln rol w nauce. Podstawowe twier-
dzenia, gwne tezy systemu nauki, to te, z ktrych wyprowadzalne s (wy-
nikaj) liczne inne twierdzenia i tezy. W wypadku systemu aksjomatycz-
nego z okrelonej grupy zda-tez, zwanych aksjomatami, wyprowadzalne
s (wynikaj) wszystkie pozostae twierdzenia tego systemu.
Stosunek wynikania zachodzi midzy zdaniami jeeli Jan jest studen-
tem, to przysuguje mu znika kolejowa i Jan jest studentem a zdaniem
Janowi przysuguje znika kolejowa. Podobnie te midzy zdaniami kady
czowiek jest miertelny i Sokrates jest czowiekiem a zdaniem Sokrates
jest miertelny. Aby wykaza to, naleaoby odwoa si do technik logiki
formalnej.
Gdy chcemy pokaza brak zachodzenia stosunku wynikania s jeszcze
moliwoci inne ni odwoanie si do technik logiki formalnej.
Zwykle dla wykazania, e nie zachodzi wynikanie stosujemy wizualizacj
lub analogi.
Brak zachodzenia stosunku wynikania sposobem wizualizacji wykazuje
si rozwaajc rzeczywist lub wyimaginowan sytuacj, w ktrej prawdziwe
s wszystkie zdania, z ktrych ma wynika jakie zdanie, a ono samo jest fa-
szywe. Stosunek wynikania nie zachodzi midzy zdaniami jeeli pracownik
otrzymuje niskie wynagrodzenie, to le pracuje i pracownik nie otrzymuje
niskiego wynagrodzenia a zdaniem pracownik dobrze pracuje mona
wskaza rzeczywiste sytuacje, w ktrych pracownik nie otrzymuje niskiego
wynagrodzenia, a le pracuje. Ze zda jeeli istnieje wasno prywatna, to
istnieje niesprawiedliwo spoeczna i nie ma wasnoci prywatnej nie wy-
nika zdanie nie ma niesprawiedliwoci spoecznej w krajach, w ktrych
nie byo wasnoci prywatnej nie byo te sprawiedliwoci spoecznej. Ze zda-
2.2. WYNIKANIE 163
nia Biaystok jest miastem wojewdzkim nie wynika Warszawa jest stolic
Polski logicznie moliwa jest sytuacja, e Warszawa nie jest stolic, mimo
e Biaystok jest miastem wojewdzkim.
Dla wykazania braku zachodzenia stosunku wynikania w ocenianym ro-
zumowaniu mona wzi rozumowanie, ktre nie rni si od niego co do
formy a mimo, i ma prawdziwe przesanki ma jawnie faszywy wniosek.
Taki sposb postpowania oparty jest na analogii.
Analogia wykorzystana jest w nastpujcym tekcie (Shaw, B., Virtues
for a postmodern world, Business Ethics Quarterly, vol. 5 nr 4, 1995):
2.3 Wnioskowanie
Omwimy teraz jeden z rodzajw rozumowa. Bd to wnioskowania. Teo-
ria wnioskowania jest podstawowa dla teorii rozumowania. Jej pojcia i twier-
dzenia wykorzystywane s w teorii innych rodzajw rozumowa.
Wniosek nie jest zdaniem, ktre samo przez si, niejako automatycznie,
wypywa z przesanek. Wskazanie wniosku jest pewnym twrczym aktem
umysu. Dane przesanki mog uzasadnia rne zdania. To, ktre nas w da-
nej sytuacji interesuje, stanowi przedmiot naszej decyzji zwizanej z reali-
zacj okrelonych celw rozumowania. Jasne jest wic, e moe by tak, i
tym, co jest pierwsze w naszym zamyle, jest zdanie, ktre ma by wnioskiem.
Dopiero pniej poszukujemy wrd zda uznanych takich, ktre by je uza-
sadniay. Jest to pewien zabieg twrczy. A to znaczy midzy innymi, e nie
zawsze daje si opisa w sposb intersubiektywnie komunikowalny. Wielk
rol peni tu intuicja, ktra z natury rzeczy nie podlega intersubiektywnej
kontroli.
Logika formalna okrela, ktre schematy wnioskowa s schematami wnio-
skowa dedukcyjnych. Kto rozumujc dedukcyjnie nie musi si schematem
posugiwa, jednak jego wnioskowanie przebiega zgodnie z prawami logiki.
Jeeli jakie wnioskowanie jest dedukcyjne, to kade inne wnioskowanie nie
rnice si od niego form jest rwnie wnioskowaniem dedukcyjnym. Odpo-
wiedzi na pytanie, co to jest forma wnioskowania dostarcza logika formalna.
Problem ten bdzie przedmiotem szerszych rozwaa w niniejszej ksice.
Teraz dla przykadu wskaemy niektre najprostsze schematy wnioskowa
dedukcyjnych.
Jeeli , to Jeeli , to
nie-
Zadania
Zadanie 2.5. Jeste w kraju, w ktrym policjanci zawsze mwi prawd,
a zodzieje zawsze mwi nieprawd. Spotykasz dwoje ludzi, Pawa i Gawa.
Czy na podstawie tego, co tobie powiedzieli zakadajc, e kady z nich
jest policjantem lub zodziejem potrafisz wywnioskowa kim oni s5 ?
11. Gawe : Pawe jest policjantem wtedy i tylko kiedy jest nim jego brat.
Pawe : Niestety, mj brat jest zodziejem.
2. Jan nie poyczy mi pienidzy. Nie jest wic, jak mylaem, moim do-
brym koleg.
7. Skoro nie czytae Nocy i dni, a znasz tre tej powieci, wic ogldae
jej adaptacj filmow.
N (B A)
P(A/B) = ,
N (B)
gdzie N X jest liczb elementw zbioru X .
Zwykle przy okrelaniu prawdopodobiestwa kierujemy si jednak intu-
icj i dowiadczeniem yciowym. Postpujemy tak rwnie w sprawach wa-
nych. Biegy powoany przez sd np. w sprawie o sfaszowanie podpisu mwi
o prawdopodobiestwie tego, e badany przez niego podpis jest faszywy.
Jest to prawdopodobiestwo psychologiczne tego zdarzenia.
Dowiadczenie yciowe i poziom wyksztacenia rnie ksztatuj intu-
icj. Rne oszacowania prawdopodobiestwa psychologicznego mog sta
si powodem sporu. Wielki polski matematyk Hugo Steinhaus radzi w grach
liczbowych takich jak totolotek zakrela psychologicznie najmniej prawdo-
podobne ukady liczb, wwczas bowiem wzrasta szansa na wysok wygran
bez zmiany szansy na wygran w ogle. Moliwo, e wygra ukad:
[1, 2, 3, 4, 5, 6]
Zadania
Zadanie 2.17. Wska sposoby zwikszenia prawdopodobiestwa wniosku opi-
sane w poniszym tekcie.
Dugoterminowe prognozy pogody nigdy nie bd dokadne. Moemy jed-
nak spokojnie ufa prognozom pogody na najblisze trzy dni.
Krtkoterminowe prognozy pogody, obejmujce okoo trzech dni, s wia-
rygodne. Gorzej jest z prognozami tygodniowymi, natomiast prognozy du-
goterminowe s niewiele wicej warte ni przepowiednie starych grali.
Moemy liczy na to, e w przyszoci bdzie mona w miar dokadnie
przewidzie pogod z najwyej dwutygodniowym wyprzedzeniem. Na du-
szy okres nie bdzie to moliwe.
Prby prognozowania, jak bdzie wygldaa np. najblisza zima, opieraj
si jedynie na tym, co mwi nam nasze dowiadczenie, statystyki, co wynika
z danych.
Precyzyjne prognozy dugoterminowe s niemoliwe w zwizku z natur
samej atmosfery. Jest ona bardzo niestabilna. Wystarczy jeden czynnik, by
nagle zacza dziaa w zupenie innym trybie. Nawet bardzo may bodziec
moe wywoa olbrzymie zmiany.
Mona za to oczekiwa coraz lepszych prognoz kilkudniowych. Bardzo
szybki rozwj komputerw i modeli obliczeniowych pomagaj coraz trafniej
prognozowa pogod. Coraz lepiej rozumiemy te rne zjawiska fizyczne,
determinujce pogod, np. te, ktre zachodz w chmurach.
Aby prognozowa pogod, nie wystarczy jednak znajomo jej stanu
w danej chwili i prowadzenie pomiarw. Trzeba umie rozwizywa rwnania,
dotyczce praw fizyki atmosfery. Rozwizywanie tych rwna w codziennej
praktyce umoliwi dopiero rozwj komputerw.
1 + 2 + + n = [n(n + 1)]/2.
[1(1 + 1)]/2 = 1
[1 + 2 + + k] = [k(k + 1)]/2.
Oczywicie:
Zadania
Zadanie 2.18. Wska w poniszych tekstach wnioskowania redukcyjne.
1. wzmacnia wniosek,
2. osabia wniosek,
2.3. WNIOSKOWANIE 195
3. wyklucza wniosek.
Zadanie 2.21. Latem 1996 r. informowano o wynikach bada przeprowadzo-
nych w Brazyli. Obserwacji poddano grup krlikw na wysoko tuszczowej
diecie. Czci tych krlikw podawano wino. Okazao si, e krliki, ktrym
podawano czerwone wino byy mniej zagroone chorobami serca ni krliki,
ktrym wina nie podawano. Czy wyniki tych bada mona odnie do ludzi?
Zadanie 2.22. Oce poprawno rozumowania:
Na ocen wartoci dziea wpywa wiedza o tym, ile czasu autor powici
na jego stworzenie. W Journal of Experimental Social Psychology opisane
zostay badania przeprowadzone przez Justina Krugera.
W jednym z bada 144 studentw losowo podzielono na dwie grupy.
Oceniali oni atrakcyjno wiersza wspczesnego poety na skali od 1 (bardzo
zy) do 11 (rewelacyjny). Jedn grup poinformowano, e poeta stworzy
wiersz w cigu 4 godzin, a drugiej powiedziano, e potrzebowa na to a 18
godzin. Badani przeliczali rwnie warto wiersza na sum pienidzy, jak
ich zdaniem powinien otrzyma autor za jego publikacj w czasopimie
literackim.
Zgodnie z przewidywaniami badaczy, studenci przekonani, e poeta sp-
dzi nad pisaniem utworu 18 godzin, oceniali go bardziej przychylnie. Uwa-
ali te, e skoro praca nad wierszem zaja a tyle czasu, to honorarium za
publikacj powinno wzrosn.
Uczeni twierdz, e z heurystyki wysiku korzystamy niemal codziennie.
Jako konsumenci, recenzenci, pracodawcy lub nauczyciele czsto oceniamy
jako pracy innych osb. Im wicej kto woy wysiku w oceniane dzieo,
tym wicej warte nam si ono wydaje.
Zadanie 2.23. Na podstawie analizy opisanych bada wska moliwe rda
bdw w badaniach statystycznych.
Centralny Orodek Bada Spoecznych (CBOS) na zlecenie Fundacji im.
Batorego przeprowadzi badania opinii publicznej na temat partii politycz-
nych, ktre postrzegane s jako najbardziej skorumpowane. W raporcie opu-
blikowanym 5 wrzenia 2006 r. podano, e e za najbardziej skorumpowane
partie respondenci uznali: PiS (35 proc. wskaza), Samoobron (10 proc.),
LPR (9 proc.), PO (9 proc.), SLD (8 proc.) oraz PSL (3 proc.).
Wskutek protestw zainteresowanych stwierdzono, e wystpi bd in-
formatyczny w trakcie prac obliczeniowych (z tego powodu autorka raportu,
CBOS oraz Fundacja im. Stefana Batorego wyraaj ubolewanie i przepra-
szaj wszystkich zainteresowanych za zaistnia sytuacj). Zgodnie ze zwe-
ryfikowanymi danymi, wrd partii, ktre respondenci postrzegaj jako sko-
rumpowane, na pierwszym miejscu znalazy si: Samoobrona i SLD (po 2,8
196 ROZDZIA 2. ROZUMOWANIA I ARGUMENTACJA
wiska Z jest rne od niego zjawisko Z1 takie, e zawsze jeli nie zaistnieje
zjawisko Z1 , to nie zaistnieje zjawisko Z.
Warunek konieczny zjawiska Z, to takie zjawisko Z1 , bez zaistnienia kt-
rego nie moe zaistnie Z. Jest zatem tak, e jeeli zachodzi zjawisko Z, to
rwnie zachodzi zjawisko Z1 , czyli13 :
Z Z1 .
Z1 Z.
(Z Z1 ) (Z1 Z)
Zadania
Zadanie 2.28. W podanych typowych kontekstach mowa o zwizku przy-
czynowo-skutkowym. W kadym wypadku scharakteryzuj ten zwizek jako
warunek konieczny lub/i wystarczajcy oraz poprzez miejsce w acuchu
przyczynowo-skutkowym (przyczyna dalsza lub blisza).
1. reguami dowodzenia
oraz
Metoda zgodnoci
Lp. Z1 Z2 Z3 Z4 Z5 Z
1. + + + + +
2. + + + + +
3. + + + + +
4. + + + + +
Wniosek: Z1 Z.
Pod ktem wykorzystania kanonu jedynej zgodnoci warto przeanalizo-
wa list opublikowany w The Economist (2430 wrzenia 1994):
Metoda rnicy
Podejmijmy na nowo przykad z dolegliwoci odkow osb, ktre byy
w kawiarni. Powiedzmy, e w kawiarni byy dwie osoby. Jedna ma dolegli-
wo odkow, a druga nie. Okazuje si, e ta, ktra ma dolegliwo, jada
lody i ciastko oraz pia kaw. Ta za osoba, ktra nie ma dolegliwoci, jada
tylko ciastko i pia kaw. Na podstawie tych danych wnioskujemy, e kon-
2.3. WNIOSKOWANIE 211
1. + + + + + +
2. + + + +
Wniosek: Z1 Z.
Wykorzystanie metody rnicy ma miejsce w badaniach Pasteura. W 1861
Pasteur odrzuca koncepcj samordztwa na podstawie nastpujcego eks-
perymentu. Wywar z misa umieci w butelce zabezpieczajc go przed do-
stpem bakterii. W zawartoci nie nastpoway zmiany. Nastpnie otworzy
butelk umoliwiajc dostp bakteriom. W cigu kilku godzin nastpiy cha-
rakterystyczne zmiany psucia si misa. To, e bakterie byy przenoszone
przez powietrze, zostao pokazane przez dwukrotne filtrowanie powietrza
przez sterylne filtry. Okazao si, e w wypadku kontaktu z pierwszym fil-
trem nastpuje psucie, a w wypadku drugiego nie (na drugim nie byo
drobnoustrojw, zostay bowiem zatrzymane przez pierwszy filtr).
Wykorzystanie metody rnicy ma miejsce w wielu sytuacjach codzien-
nych. Na przykad mamusia twierdzi, e jej dziecko stracio apetyt z powodu
17
J. St. Mill formuuje ten kanon nastpujco:
If an instance in which the phenomenon under investigation occurs, and an
instance in which it does not occur, have every circumstance in common save
one, that one occurring only in the former; the circumstance in which alone
the two instances differ, is the effect, or the cause, or an indispensable part
of the cause, of the phenomenon.
Zob. John Stuart Mill, A System of Logic, ratiocinative and inductive, being a connected
view of the principles of evidence, and the methods of scientific investigation, wyd. John
W. Parker, West Strand, London, 1843; t. 1, s. 455.
212 ROZDZIA 2. ROZUMOWANIA I ARGUMENTACJA
18
J. St. Mill formuuje ten kanon nastpujco:
If two or more instances in which the phenomenon occurs have only one
circumstance in common, while two or more instances in which it does not
occur have nothing in common save the absence of that circumstance; the
circumstance in which alone the two sets of instances differ, is the effect, or
the cause, or an indispensable part of the cause, of the phenomenon.
Zob. John Stuart Mill, A System of Logic, ratiocinative and inductive, being a connected
view of the principles of evidence, and the methods of scientific investigation, wyd. John
W. Parker, West Strand, London, 1843; t. 1, s. 463.
2.3. WNIOSKOWANIE 213
Lp. Z1 Z2 Z3 Z4 Z5 Z
1. + + + + +
2. + + + + +
3. + + + + +
4. + +
Wniosek: Z1 Z.
Metoda reszt
Rozwamy na nowo wypadek dolegliwoci odkowej. Niech tym razem
bdzie to tylko jedna osoba, ktra ma t dolegliwo. Powiedzmy, e osoba
ta skonsumowaa lody, wypia kaw i coca-col. Aby okreli przyczyn moe
rozumowa nastpujco: na pewno kawa i coca-cola nie zaszkodziy (znane
s skutki picia przez t osob kawy i coca-coli oraz skutki te nie s dolegliwo-
ci odkow.), zatem zaszkodziy lody. To rozumowanie jest przykadem
wnioskowania zgodnego z metod reszt.
1. + + + + + + + +
2. Z2 Z20
3. Z3 Z30
4. Z4 Z40
Wniosek: Z1 Z10 .
Lp. Z1 Z2 Z3 Z4 Z5 Z
1. + + + + + +
2. + + + +
Wniosek: Z1 Z.
oznacza zmian wielkoci zjawiska.
Metoda zmian towarzyszcych ma bardzo szerokie zastosowanie: rolnik
zauwaa zaleno midzy wielkoci nawoenia a wielkoci plonu; kupiec
obserwuje zaleno midzy wielkoci reklamy a popytem na towar; fizyk
opisuje zaleno midzy cinieniem a objtoci gazu. Metoda zmian to-
warzyszcych wyrnia si od pozostaych metod tym, e tamte pozwalaj
stwierdzi zachodzenie bd niezachodzenie zwizku przyczynowego, maj
zatem charakter jakociowy, ta za metoda wykorzystuje zalenoci midzy
wielkociami zjawisk, a wic ma charakter ilociowy. Jest w ogle pierwsz
metod ilociow. Jej zastosowanie wymaga znajomoci metody pomiaru lub
sposobu oceny stopnia zmiany zjawiska.
Nasze denie do zrozumienia i kontrolowania wiata, w ktrym y-
jemy, wyraa si ustalaniem zwizkw przyczynowo-skutkowych. Chcemy
mie prawa majce charakter zda oglnych, ktrych uszczegowieniami s
zdania stwierdzajce poszczeglne wypadki zwizku przyczynowo-skutkowego.
Metody Milla z tego powodu, e wymagaj uprzedniego przyjcia alter-
natywy zda, z ktrych jedno jest kandydatem na prawo bezporednio
nie prowadz do takich praw. Kanonom Milla nie mona zatem przypisa
charakteru metody odkrywania praw przyczynowo-skutkowych. Co najwy-
ej mona im przypisa charakter metody eliminowania ewentualnych kan-
dydatw na takie prawa. Kanony Milla jako metody rozumowania nie s
metodami dajcymi podstaw dla uznania z ca pewnoci wniosku. Wpraw-
dzie wniosek wynika z przesanek, jednak fakt, i jedna z przesanek, mia-
nowicie ta bdca alternatyw zda oglnych (pa , zda kandydatw na
prawa) nie jest zdaniem, ktre mamy podstawy uzna z ca pewnoci, po-
woduje, e nie mamy prawa uznania z ca pewnoci wniosku. Metody Milla
opisuj jednak rzeczywisty sposb postpowania w celu ustalenia zwizkw
przyczynowo-skutkowych. Po prostu, w badaniach tych zwizkw musimy
Whatever phenomenon varies in any manner, is either a cause or an effect
of that phenomenon, or is connected with it through some fact of causation.
Zob. John Stuart Mill, A System of Logic, ratiocinative and inductive, being a connected
view of the principles of evidence, and the methods of scientific investigation, wyd. John
W. Parker, West Strand, London, 1843; t. 1, s. 470.
2.3. WNIOSKOWANIE 217
Zadania
przebiega ta granica.
Zadanie 2.33. Korzystajc z metod Milla wytumacz uzyskane wyniki i wska
dalsze moliwe eksperymenty.
1. Stwierdzono, e osoby, ktre czy to razem z pokarmem, czy te w for-
mie tabletek otrzymuj w duych ilociach takie witaminy antyoksy-
dancyjne, jak witamina E lub beta-karoten, rzadziej choruj na no-
wotwory (a zwaszcza na raka puc) ni reszta populacji oraz rzadziej
wystpuje u nich choroba niedokrwienia serca.
Na przykad badania przeprowadzone wrd Chiczykw z prowincji
Lin-Xian wykazay, e w grupie osb stosujcych diet bogat w beta-
karoten, witamin E oraz w selen liczba zgonw z powodu raka odka
bya nisza o 21% ni w grupie kontrolnej. [. . . ]
Prba [. . . ] przeprowadzona pod nadzorem fiskiego Narodowego In-
stytutu Raka oraz Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego doty-
czya ponad 29 000 mczyzn w rednim wieku palcych papierosy. Do
bada wybrano palaczy, wanie ze wzgldu na znacznie czstsze wy-
stpowanie u nich nowotworw (szczeglnie raka puc) i chorb ukadu
krenia. Wyonionej drog losowania grupie przez 6 lat podawano
beta-karoten, a cz tej grupy zaywaa take witamin E. [. . . ]
Rezultaty bada byy rwnie jednoznaczne, co zaskakujce. Wbrew
wszelkim przypuszczeniom nie wykazano w nich znaczcego statystycz-
nie ochronnego wpywu tej witaminy. Gorzej: okazao si, e w grupie
osb otrzymujcych beta-karoten nowych wypadkw raka puc byo
znaczco wicej ni w grupie kontrolnej. Czsto wystpowania raka
puc bya a o 18% wiksza wrd 14 500 osb zaywajcych beta-
karoten ni pord tej samej liczby osb, ktre tej witaminy nie zay-
way22 .
2. Osoby z wysokim IQ rzadziej cierpi na kaca. Osoby z bardzo wysokim
ilorazem inteligencji rzadziej cierpi na kaca po caonocnych imprezach
alkoholowych wskazuj szkockie badania, ktre publikuje pismo Jo-
urnal of Epidemiology and Community Health. Naukowcy z Uniwer-
sytetu w Edynburgu doszli do takiego wniosku po przeanalizowaniu
danych zebranych w grupie 7 tys. osb, ktre w wieku 11 lat (w roku
1962) przeszy testy na inteligencj. rednio 40 lat pniej poproszono
ich o wypenienie ankiety na temat ich nawykw i dowiadcze alko-
holowych.
22
Zob. Wiedza i ycie, Maj 1995, s. 2223.
220 ROZDZIA 2. ROZUMOWANIA I ARGUMENTACJA
P1 (s1 ), . . . , Pm (s1 );
P1 (s2 ), . . . , Pm (s2 );
...
P1 (sn ), . . . , Pm (sn );
P1 (sn+1 ), . . . , Pm (sn+1 );
oraz
1. wzrasta ze wzrostem:
2. maleje, gdy:
ad 2a. Powiedzmy, e posiadana przeze mnie para obuwia P r0 bya nie tylko
wygodna, ale i modna. W sprawie dokonanego zakupu, w ktrym kie-
rowaem si tylko podobiestwem jakoci materiaw, mam prawo do
mniejszego stopnia pewnoci, e jest par wygodn i modn ni gdy-
bym mia na uwadze tylko wygod (przy zaoeniu, e jako materia-
w nie ma powizania z mod).
Zadania
Zadanie 2.36. Opisz rozumowanie zastosowane w poniszym tekcie.
1. Praktyka bez nauki to tak jakby sternik prowadzcy statek bez
steru lub kompasu; nigdy nie bdzie pewien dokd pynie. (Leonardo
da Vinci)
2. Gdyby prasa donosia o wszystkich i tylko wypadkach mierci na stole
operacyjnym co mieci si w ryzyku chirurgicznym to doprowa-
dzono by do cakowitego braku zaufania do chirurgii.
228 ROZDZIA 2. ROZUMOWANIA I ARGUMENTACJA
1. wnioskowania dedukcyjne,
czyli takie, w ktrych prawdziwo przesanek gwarantuje prawdziwo
wniosku, lub co na jedno wychodzi wniosek wynika z przesanek,
2. wnioskowania uprawdopodobniajce,
czyli takie, w ktrych prawdziwo przesanek nie gwarantuje prawdzi-
woci wniosku, lecz gwarantuje wiksze prawdopodobiestwo prawdzi-
woci wniosku ni jego zaprzeczenia.
Wnioskowania uprawdopodobniajce mona podzieli ze wzgldu na
to, czy ma, czy te nie ma miejsce wynikanie przesanek z wniosku na
takie, w ktrych:
2.3. WNIOSKOWANIE 231
1. wnioskowania dedukcyjne,
czyli takie, w ktrych wniosek wynika z przesanek,
2. wnioskowania redukcyjne,
czyli takie, w ktrych przesanki wynikaj z wniosku.
1. wnioskowania dedukcyjne,
jako wnioskowania od ogu do szczegu,
2. wnioskowania indukcyjne,
jako wnioskowania od szczegu do ogu,
nie jest jasny, bo nie jest wyrane, co tu naley rozumie przez oglne a co
przez szczegowe.
Interesujce byoby podjcie prby zdefiniowania rozumowania tak, aby
zgodnie z tak definicj rozumowaniem byy wszystkie te procedury, ktre
zwyko si nazywa rozumowaniami. Interesowayby nas rozumowania po-
jte jako wytwory, jako przedstawienie w szacie jzykowej procesu myle-
nia z pominiciem wszystkiego tego, co w nim byo przypadkowe i nie jest
istotne dla jego wyniku. Mylenie jest procesem natury duchowej, nieko-
niecznie intersubiektywnie komunikowalnym, a by moe nawet nie do koca
werbalizowalnym. Mylenie, w odrnieniu od rozumowania, jest procesem
indywidualnym, niepowtarzalnym.
Rozumowanie jako wytwr mona opisa nastpujco.
1. (a) dany jest zbir zda, ktre maj by uzasadniane i nie s uznane;
(b) tworzony jest zbir zda, ktre uzasadniaj i s uznane;
Zadania
Zadanie 2.42. Okrel rodzaj rozumowania:
2.4 Argumentacja
[. . . ] i nie chciabym, aby w cokolwiek kto uwierzy,
dopki by go nie przekonay oczywiste i niezbite argu-
menty.
Descartes
Talk logic with acquaintances, and practise rhetoric in
your common talk.
William Shakespeare26
Jego zdaniem sofista tylko wiczy do ycia publicznego. Jak nie mona ka-
ra nauczyciela gimnastyki za to, e ucze schodzi na z drog i zaczyna
prowadzi ycie grabiecy i rozbjnika, tak samo nie mona czyni zarzutu
soficie. Jest on bowiem tylko nauczycielem retoryki, a ta moe by uyta
zarwno dla rnych celw, zarwno dobrych jak i zych.
Sami sofici niekoniecznie byli dobrymi retorami. Przykadem moe by
Isokrates (ok. 436338 p.n.e.), ktremu zarwno brak silnego gosu i postura
uniemoliwiay bycie retorem, czego pragn. Dziki zaoonej w Atenach
szkole retorycznej (pierwszej w ogle szkole redniej), ktr prowadzi przez
50 lat sta si sawny i bogaty. W najbardziej znanej i najwaniejszej mowie
politycznej Panegiryk, Isokrates wzywa wszystkich Grekw do zjednoczenia
si przeciwko Persom. Isokrates widzia we wzrastajcej potdze Macedonii
oparcie dla Grecji przeciwko Persji. Po bitwie pod Cherone popeni samo-
bjstwo.
Sofici jako pierwsi w staroytnej Grecji zaczli pobiera pienidze za
uczenie, czego nie czynili filozofowie. Tytuujc si nadto sofistami, czyli m-
drcami, musieli narazi si filozofom, czyli tylko mionikom mdroci. Potga
28
Platon, Protagoras, 318e.
2.4. ARGUMENTACJA 237
Osoba O nie jest lepsza (tu quoque) czy ty jeste inny?, np. kto
oskarony przez O o branie apwki odpowiada: O te bierze apwki;
O zarzuca komu niemoralne ycie, ten kto kontrargumentuje, e O
wcale moralniej nie yje. Argument ten jest szczeglnym wypadkiem
poprzedniego34 .
Zadania
Zadanie 2.43. Jakiego rodzaju argumentami s:
2. I my jestemy w Europie?!
2. Kady, kto nie jest idiot potrafi stwierdzi, e Jan kamie. Niektrzy
ludzie w tym pokoju nie potrafi powiedzie, e Jan kamie. Zatem
pewni ludzie w tym pokoju s idiotami.
5. Kady to wie.
Bd ekwiwokacji
Zwykle sowa maj wicej ni jedno sownikowe, czyli dosowne znaczenie.
Wyraeniu moe przysugiwa znaczenie wyznaczone przez znaczenia sow-
nikowe skadajcych si na nie wyrazw, a ponadto moe przysugiwa mu
znaczenie idiomatyczne. S to sownikowe znaczenia tego wyraenia. O wyra-
eniu, ktremu przysuguje wicej ni jedno znaczenie sownikowe mwimy,
e jest wieloznaczne sownikowo. Tekst winien by tak konstruowany, aby
z kontekstu uycia wyraenia mona byo bez naruszenia spjnoci tekstu
okreli jego dokadnie jedno znaczenie, w ktrym w danym miejscu zostao
uyte. Wyraenie to naley bra w danym miejscu w tym i tylko w tym
jednym znaczeniu, niezalenie od tego, czy mamy na uwadze ocen wartoci
logicznej przesanek i wniosku, czy te mamy na uwadze ocen uzasadniania
wniosku przez przesanki.
Rozwamy przykady.
Przykad 2.1. We wnioskowaniu: Kot zapa mysz. Mysz jest gatunkiem.
Zatem kot zapa gatunek. w pierwszej przesance wyraz mysz uyty jest
w supozycji przedmiotowej, za w drugiej w supozycji formalnej. We wnio-
skowaniu popeniono wic bd ekwiwokacji.
2.5. BDY W ROZUMOWANIU 257
Bd terminw relacyjnych
Bd terminw relacyjnych jest w istocie szczeglnym rodzajem bdu
ekwiwokacji. Znaczenie terminw relacyjnych zaley od kontekstu ich uycia.
Co innego znaczy wyszy w zdaniu Jan jest wyszy ni Piotr, a co innego
w zdaniu stopie generaa jest wyszy ni stopie pukownika. Co innego
znaczy dobry we frazie dobry student, a co innego we frazie dobry czo-
wiek. O rnicy znacze terminw relacyjnych decyduje rnica kategorii
258 ROZDZIA 2. ROZUMOWANIA I ARGUMENTACJA
Bd podziau
Innym szczeglnym rdem wieloznacznoci wypowiedzi jest moliwo
uycia terminu na oznaczenie wszystkich desygnatw, tylko jednego desygnatu
bd na oznaczenie zbioru wszystkich desygnatw. To, co daje si zgodnie
z prawd orzec o zbiorze wszystkich desygnatw jakiego terminu, nie musi
da si orzec zgodnie z prawd o jego desygnatach. Stosunki midzy zakre-
sami nazw nie s stosunkami midzy desygnatami tych nazw.
Zakres nazwy jest zbiorem, ktrego elementami s wszystkie i tylko te
przedmioty, ktre s desygnatami tej nazwy. O takich zbiorach mwi si, e
s zbiorami w sensie dystrybutywnym.
W wypadku nazw zbiorowych ich desygnaty s przedmiotami o wewntrz-
nej strukturze. Desygnaty te s wic zoone z rnych przedmiotw powiza-
nych jakimi relacjami. Przedmioty te s czciami tych desygnatw. Zbiory,
2.5. BDY W ROZUMOWANIU 259
Bd zoenia
rdem bdu zoenia jest ta sama wieloznaczno, ktra jest rdem
bdu podziau. W wypadku bdu podziau w przesance termin jest uyty
na oznaczenie pewnej caoci, a we wniosku jest uyty na oznaczenie elemen-
tw lub czci tej caoci. W wypadku bdu zoenia sytuacja jest odwrotna
w przesance termin uyty jest na wskazanie elementw lub czci, a we
wniosku jest uyty na oznaczenie caoci, ktrej s to elementy lub czci.
Bdy przypadkowoci
W tradycji filozoficznej wyrnia si cechy istotne przedmiotu. S nimi te
wasnoci, bez ktrych ten przedmiot nie byby tego rodzaju przedmiotem,
jakim jest. Bycie rozumnym jest istotn cech czowieka. Co, co nie jest
rozumne, nie jest czowiekiem. Cech nieistotn jest na przykad to, e jest
si czytelnikiem tej ksiki.
Bd zmiany rodzaju
Wiedza jest wiedz o jakiej dziedzinie. Na przykad przedmiotem fizyki
jest wiat materialny, a jej zadaniem ustalenie praw, wedug ktrych przebie-
gaj wszystkie procesy i zjawiska materialne. Biologia zajmuje si wiatem
oywionym i okrela prawa rzdzce w tym wiecie. Poszerzenie, czy to jed-
nych czy drugich praw nie jest uprawnione. Przedmiot fizyki jest bowiem
dziedzin rn od dziedziny bdcej przedmiotem biologii.
Wnioskowanie wedug zasady post hoc, ergo propter hoc jest bdne. Jest
to szczeglny wypadek bdu non causa pro causa.
2.5. BDY W ROZUMOWANIU 267
Bd uznania nastpnika
W kadym wnioskowaniu postaci:
268 ROZDZIA 2. ROZUMOWANIA I ARGUMENTACJA
Jeeli , to
Zatem:
wniosek () wynika z przesanek. Taki sposb wnioskowania to modus
ponens.
Podobn posta ma wzr:
Jeeli , to
Zatem: .
Nie w kadym wnioskowaniu takiej postaci wniosek wynika z przesanek.
Forma ta poprzez podobiestwo do modus ponens potrafi zwodzi. Wnio-
skowanie, w ktrym nastpio takie pomylenie to wnioskowanie, w ktrym
popeniono bd uznania nastpnika.
Jeeli , to
Zatem:
Bd odrzucenia nastpnika
Jeeli , to
nie-
Zatem: nie-
Jeeli , to
nie-
Zatem: nie-.
Jeeli , to
nie-
Zatem: nie-.
Przykad 2.9.
Bd nieuzasadnionego uoglnienia
Bd prowincjonalizmu
Bd prowincjonalizmu polega na uznaniu jako wniosku zdania odnosz-
cego si do obszarw geograficznych lub kulturowych wikszych ni te, do
ktrego odnosi si przesanka. Bd ten mona zinterpretowa jako szcze-
gln posta bdu nieuzasadnionego uoglnienia.
Zadania
Zadanie 2.52. Co jest rdem bdu w poniszych rozumowaniach?
8. ywno jest konieczna dla ycia. Bigos jest ywnoci. Zatem bigos
jest konieczny do ycia.
10. Zofia zabiera parasol, kiedy wychodzi na deszcz. Zofia zabiera parasol,
zatem pada.
2. Janina jest dobr on. Jan jest dobrym mem. Zatem Janina i Jan
s dobrym maestwem.
ycie codzienne pene jest rnego rodzaju bdw. Nie unika ich rwnie
nauka. Errare human est porzekali ju staroytni. Prawa nauki s uniwer-
salne. Znaczy to, e stosuj si nie tylko do sytuacji, w ktrych zostay po-
twierdzone dowiadczalnie i eksperymentalnie, lecz do wszystkich sytuacji,
ktre miay miejsce w caej przeszoci i bd miay miejsce w przyszoci.
Tym samym wykraczamy poza to, co potwierdzone.
Fizyka klasyczna, ktrej fundamenty pooy Isaac Newton (16421727)
potwierdzana bya przez obserwacj za obserwacj, eksperyment za ekspe-
rymentem, daleko wicej ni stulecie; dzi uwaamy j, cile rzecz biorc,
za bdn. Rnica midzy tym, co gosi ta teoria, a tym, jak jest w rze-
czywistoci, jest jednak nieistotna w zakresie problemw podstawowych ta-
kich jak mechaniczne, konstrukcyjne i inne w skali ziemskiej. Wiele testw
przeprowadzonych w tym stuleciu potwierdzio teori wzgldnoci Alberta
Einsteina (18791955), wci jednak moe si ona okaza bdna. Musimy
liczy si z bdem. Jak jednak moglibymy y i dziaa nie podejmujc
tego ryzyka bdu? Bd moe pojawia si na rnych etapach uprawiania
nauki. Z bdem mamy do czynienia w rnych sytuacjach yciowych. Bd
jest bdem, jednak jego rola nie zawsze jest negatywna. Ameryka zostaa
odkryta przez pomyk, czego ladem jest choby nazwa rdzennych miesz-
kacw Ameryki: Indianie. Bd moe okaza swoj skuteczno jednak tylko
wwczas, gdy w naszym poznawaniu kierowa bdziemy si tylko deniem
do prawdy i opiera na samym rozumie. Jak pisze w. Augustyn:
Sapientia et veritas nisi totis viribus concupiscatur, null modo
inveniri potest.
W wypadku nauki bd moe by na etapie:
1. stawiania hipotezy,
Arystoteles utrzymywa, e przypieszenie swobodnie spadajcych cia
zaley od ich masy. Galileo (15641642) sformuowa prawo, e przy-
pieszenie to jest niezalene od masy ciaa i stae. Prawo grawitacji
Newtona wyjanio t hipotez. Zgodnie z fizyk newtonowsk, przy-
ciganie grawitacyjne zaley od masy spadajcego ciaa i odlegoci
midzy ciaem a rodkiem Ziemi. Zatem cisze ciaa Ziemia przyciga
z wiksz si ni ciaa lejsze. Tymczasem, zgodnie z drugim pra-
wem Newtona, sia w tym wypadku, przyciganie grawitacyjne
jest rwna iloczynowi masy i przypieszenia. Zatem skutek masy, spo-
wodowany przyciganiem, znosi si ze skutkiem masy, wynikajcym
2.5. BDY W ROZUMOWANIU 281
3. testowania hipotezy,
W tym wypadku musimy si liczy z dwojakiego rodzaju bdami.
Mog to by:
285
286 ROZDZIA 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
3. jeeli i s zdaniami, to ( ), ( ), ( ), ( ) s
zdaniami;
4. nie ma innych zda oprcz liter zdaniowych oraz tych cigw sym-
boli, ktre s skoczonymi cigami elementw sownika speniajcymi
warunki 2 lub 3.
Warunek 4 mona zastpi warunkiem rwnowanym:
p0 , p1 , (p2 p1 ).
Zdaniami nie s:
(p0 ), (p0 p1 ) (p2 p3 ).
Gramatyka jzyka rachunku zda jest formalna. Ma ona prosty opis w no-
tacji BN F :
S ::= pi | S | (S S) | (S S) | (S S) | (S S),
(s1 )s2
bdziemy mogli pisa:
s1 s2 ,
3.1. KLASYCZNA LOGIKA ZDA 289
a zamiast:
s2 (s1 )
bdziemy mogli pisa:
s2 s1 .
Przyjmuje si, e najmocniej wicym spjnikiem jest negacja. Zatem za-
miast pisa:
()s1
moemy pisa:
s1
Po negacji najmocniej wi kolejno: koniunkcja, alternatywa i rwnowa-
no. Najsabiej wicym spjnikiem jest implikacja. Czasem dla wikszej
przejrzystoci jest wygodniej uy wicej nawiasw ni na to pozwalaaby
przyjte reguy. Ponadto stosuje si nawiasy rnych ksztatw. Wreszcie,
dla wygody, zwykle jako liter zdaniowych bdziemy uywali maych kolej-
nych liter alfabetu: p, q, r, . . . .
Definicja 3.3. s jest spjnikiem gwnym w zdaniu wtedy i tylko wtedy,
gdy jest zdaniem postaci: s lub s.
3.1.2 Tautologia
Zdania jzyka rachunku zda zbudowane s z liter zdaniowych i ze spjni-
kw prawdziwociowych. Zdaniom przyporzdkowywa bdziemy jedn z dwu
liter: v, f 3 .
Definicja 3.4. Warto logiczna zdania to jedna z liter: v, f .
Definicja 3.5. Interpretacja zdania to przyporzdkowanie literom zda-
niowym jednej z dwu wartoci logicznych: v, f .
Warto logiczn zdania , w zalenoci od wartoci logicznych liter zda-
niowych, okrela si zgodnie z nastpujcymi tabelkami:
Jeeli zdanie , to zdanie :
v f
f v
3
Verum po acinie znaczy tyle co prawda, a falsum fasz. W wielu wykadach
logiki zamiast tych liter uywane s cyfry 1 i 0.
290 ROZDZIA 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
v v v v v v
v f f v f f
f v v v f f
f f v f f v
p0 p1
p0 p0 .
pytanie, czy zdanie to jest tautologi, czy nie jest tautologi. Zauwamy, e
kademu zdaniu mona przyporzdkowa tylko skoczon ilo interpretacji.
Jeli w zdaniu wystpuje n liter zdaniowych (bez wzgldu na to, ile razy zo-
stay uyte poszczeglne litery zdaniowe), to moliwych jest 2n interpretacji
tego zdania. Jest to liczba skoczona. Okrelenie wartoci zdania dla kadej
interpretacji jest operacj dajc si wykona w skoczonej liczbie krokw.
Iloczyn dwch skoczonych liczb jest liczb skoczon. Zatem wykonanie
skoczonej liczby operacji rachunkowych wystarcza, aby znale odpowied
na pytanie, czy dane zdanie jest tautologi.
Odpowiedzi na pytanie, czy zdanie jest tautologi, moemy szuka przy-
porzdkowujc literom zdaniowym kolejno wszystkie moliwe wartoci. Ten
sposb postpowania to metoda wprost. Zdanie jest tautologi, jeli dla
wszystkich moliwych ukadw wartoci przyjmuje warto v. Moemy rw-
nie postpowa niewprost. Stosujc metod niewprost zakadamy, e zda-
nie nie jest tautologi. Nastpnie kierujc si zasadami przyporzdkowywa-
nia wartoci logicznych przypisujemy wartoci logiczne zdaniom skadowym.
Postpujemy tak tak dugo a stwierdzimy, e
Zadania
Zadanie 3.1. Sprawd, czy ponisze zdania s tautologiami, czy kontrtauto-
logiami:
1. p p
2. (p p)
3. (p q)
4. (q p) q
5. (p q) (q p)
6. (p q) (p q)
7. (p q) (q p)
8. (p q) (p q)
9. p ((p q) (p q))
Zadanie 3.2. Dla jakiej liczby wystpie litery zdaniowej p tautologi jest
zdanie:
(. . . ((p p) p) . . . ) p?
Zadanie 3.3. Niech bdzie zdaniem zbudowanym za pomoc tylko spjnika
rwnowanoci. Udowodnij, e jest tautologi wtedy i tylko wtedy, gdy jeli
litera zdaniowa wystpuje w , to wystpuje parzyst ilo razy.
Posta (urodzony w Augustowie, w Polsce) oraz austriackiego filozofa Ludwika Wittgen-
steina.
3.1. KLASYCZNA LOGIKA ZDA 293
1. negacji i alternatywy;
2. negacji i koniunkcji;
3. negacji i implikacji;
4. dyzjunkcji;
5. jednoczesnego zaprzeczenia.
2. i jest tautologi,
0 , 1 , . . . n ,
ktry spenia warunki dowodu. Zdanie n , ostatni wyraz tego cigu, to zda-
nie . Pokaemy, e kady element tego cigu jest tautologi. W szczeglnoci
tautologi bdzie wic zdanie . Pierwsze dwa wyrazy dowodu s tautolo-
giami lub elementami zbioru zaoe. Zatem, gdy zbir zaoe jest pusty,
zdania 0 i 1 musz by tautologiami. Zamy, e jest taki wyraz cigu
dowodowego, ktry nie jest tautologi. Niech i bdzie pierwszym wyrazem
cigu, ktry nie jest tautologi. Poniewa poprzedzajce go wyrazy s tau-
tologiami a zbir jest pusty, wic i mogo zosta otrzymane tylko przez
zastosowanie reguy MP. Poniewa zgodnie z twierdzeniem 3.1, zastosowanie
reguy MP do tautologii daje w wyniku tautologi, otrzymujemy sprzeczno
z zaoeniem. Zatem wszystkie wyrazy rozwaanego cigu s tautologiami.
W szczeglnoci tautologi jest n .
Twierdzenie o dedukcji
Majc do dowiedzenia zdanie do zbioru przesanek zwyklimy
docza zdanie i ze zbioru przesanek {} dowodzi zdanie . Majc
dowie zdanie jeeli trjkt ma dwa rwne boki, to ma dwa rwne kty,
do zbioru przesanek w tym wypadku s to udowodnione twierdzenia geo-
metrii doczamy zdanie trjkt ma dwa boki rwne. Dokonujemy tego
mwic zamy, e trjkt ma dwa rwne boki. Dowodzimy za zdania
trjkt ma dwa rwne kty. Czy nasz sposb postpowania jest upraw-
niony, czy jest zgodny z logik? Pozytywn odpowied na to pytanie daje
twierdzenie o dedukcji.
Twierdzenie 3.3. O dedukcji
`
296 ROZDZIA 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
jeeli ` , to {} ` , (3.1)
jeeli {} ` , to ` (3.2)
Dowd 3.1 jest krtki. Niech ze zbioru wynika zdanie . Zgod-
nie z definicj wynikania istnieje cig 1 , 2 , . . . , n , ktry jest dowodem ze
zbioru zdania . Cig 1 , 2 , . . . , n , jest dowodem ze zbioru {}
zdania . Zgodnie z definicj wynikania zdanie n to zdanie . Zdanie
wolno doczy do dowodu na mocy pkt 1 definicji wynikania, gdy jest
zaoeniem tego dowodu. Zdanie otrzymujemy stosujc regu odrywania
do n [= ] i .
Dowd tezy 3.2 jest bardziej zoony. Niech ma dowd ze zbioru {},
czyli {} ` . Niech dowodem tym bdzie 1 , 2 , . . . , n . Udowodnimy,
e dla kadego i, 1 i n, ` n . Tym samym udowodnimy tez
3.2, bowiem zgodnie z definicj dowodu n to zdanie .
W wypadku i = 1, 1 moe by tautologi lub elementem zbioru {}.
Jeeli 1 jest tautologi, to tautologi jest te 1 . Zdanie 1
jako tautologia ma dowd z pustego, a zatem i z dowolnego zbioru zda,
w szczeglnoci z . Niech 1 bdzie zaoeniem, czyli 1 {}. 1
moe by zdaniem . Wwczas zdanie 1 [= ] jest tautologi,
a wic ma dowd z dowolnego zbioru zda, w szczeglnoci z . 1 moe by
elementem . Cig:
1. 1 ( 1 ) tautologia
2. 1 zaoenie
3. 1 (MP; 1,2)
` k+1 .
Zgodnie z definicj dowodu k+1 moe by tautologi, zaoeniem lub
moe by uzyskane przez zastosowanie reguy odrywania do poprzedzajcych
je elementw cigu. W wypadku, gdy k+1 jest tautologi lub zaoeniem
3.1. KLASYCZNA LOGIKA ZDA 297
postpujemy jak w 3.2(0). Pozostaje wic rozway wypadek, gdy k+1 jest
uzyskane za pomoc reguy odrywania. Niech to bdzie wynik zastosowania
tej reguy do m i m k+1 . Zgodnie z zaoeniem indukcyjnym zdania
m oraz (m k+1 ) maj dowody ze zbioru . Niech cig:
1 , 2 , . . . , l [= m ]
0 , 1 , . . . , n
wynika zdanie
wtedy i tylko wtedy, gdy tautologi jest zdanie
(0 1 . . . n ) .
Twierdzenie 3.4.
{0 , 1 , . . . , n } `
wtedy i tylko wtedy, gdy
` (0 1 . . . n ) .
{0 , 1 , . . . , n } `
` 0 (1 ( (n ) . . . ))
` 0 (1 ( (n ) . . . ))
Zdanie:
0 , (1 , (. . . , (n ) . . . )
przyjmuje warto f wtedy i tylko wtedy, gdy wszystkie zdania 0 , 1 , . . . , n
przyjmuj warto v, a zdanie przyjmuje warto f . Jest to rwnie waru-
nek konieczny i wystarczajcy przyjmowania wartoci f przez zdanie:
(0 1 . . . n ) .
Zatem:
` 0 (1 ( (n ) . . . ))
wtedy i tylko wtedy, gdy:
` (0 1 . . . n ) .
p0 p1
3.1. KLASYCZNA LOGIKA ZDA 299
a to zdanie:
p0 p2
to zdanie jest tautologi. Nie byaby to tautologia, gdyby byo
zdaniem:
p0 p1
a byoby zdaniem:
p0 p1 .
Liter: , , . . . uywamy w jzyku, w ktrym mwimy dla wskazywa-
nia zda jzyka, o ktrym mwimy. Bywa, e nie okrelamy, do jakich zda
litery te si odnosz. Na przykad, gdy mwimy jeli i s zdaniami, to
zdaniem jest rwnie . Nie wiemy jednak, jakie jest to zdanie pki
nie wiemy, jakimi zdaniami s i . Takie wyraenie, w ktrym wystpuj
tylko spjniki, nawiasy i litery: , , . . . i ktre w wypadku, gdy , ,
. . . s zdaniami jest te zdaniem, to schemat zdania.
Definicja 3.10. Prawo logiki zda to schemat tautologii.
Prawem logiki jest: . Tautologiami, ktrych prawo to jest schematem,
s nastpujce zdania: p p, q q, p q (p q), (p q) (p q).
To, e schemat 5 jest prawem logiki bdzie zapisywane:
` .
Zgodnie z wyej udowodnionym twierdzeniem, niektrym tautologiom
odpowiadaj wnioskowania dedukcyjne. Schematom tautologii, czyli prawom
logiki w podobny sposb odpowiadaj schematy wnioskowa dedukcyjnych,
czyli schematy logiczne.
Definicja 3.11. Schemat logiczny to schemat wnioskowania dedukcyj-
nego.
Schematy logiczne bd zapisywane:
0
1
..
.
n
5
Na oznaczenie schematw zda uywa bdziemy wielkich liter greckich. Jeli jzyk
rachunku zda jest jzykiem przedmiotowym, to wielkie litery greckie bd naleay do
metametajzyka tego jzyka.
300 ROZDZIA 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
lub:
0 , 1 , . . . , n ` .
Schemat ten odpowiada prawu logiki:
(0 1 n ) .
Nazwa
prawo schemat
zasada tosamoci
(principium identitatis)
zasada (nie)sprzecznoci
(principium noncontradictionis)
( )
zasada wyczonego rodka
(principium tertii exclusi)
()
modus ponendo ponens 6
[( ) ]
modus tollendo tollens 7
[( ) ]
transpozycja zwyka
( ) ( )
[( ) ]
[( ) ]
6
Inaczej: sylogizm konstrukcyjny. Modus po acinie tyle co sposb; a pono ka,
zakada, twierdzi. Zwykle krtko nazywany: modus ponens
7
Inaczej: sylogizm destrukcyjny. Tollo po acinie znie, zburzy, usun, zaprze-
czy. Zwykle krtko nazywany: modus tollens.
302 ROZDZIA 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
I prawo De Morgana
( ) ( ) ( )
II prawo De Morgana
( ) ( ) ( )
sylogizm hipotetyczny
[( ) ( )] ( )
transpozycja zoona
[( ) ] [( ) ] ( )
( )
dylemat konstrukcyjny
[( ) ( ) ( )]
dylemat destrukcyjny
[( ) ( ) ( )]
3.1. KLASYCZNA LOGIKA ZDA 303
Zadania
1. ( ), ` ;
2. ( ) , , ` ;
3. , ` ;
4. , ` ;
5. , ` ;
6. ( ) ` ;
7. , ( ) ` ;
8. ( ) ` ( ) ;
9. ( ( )), ( ( )) ` ;
10. ( ) ( ( ( )) ` ;
11. ( ), ( ) ` ( ( ));
12. ( ( )), (( ) ( )) ` ( );
13. (( ) ) , (( ) ) ` (( ) ) ;
14. , , ` ;
15. , , ` ;
16. ( ), ( ), (( ) ( )) ` ;
17. ( ( )), ( ), ( ) ` ( ).
304 ROZDZIA 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
3.2.1 Sylogistyka
Jeszcze w XVIII w. wydawao si gosi to E. Kant e logika Ary-
stotelesa jest tak wszechstronnie i doskonale zbudowana, e prawie niczego
ju do niej nie mona doda. System tej logiki wykadany jest wspczenie
i to nie bynajmniej tylko w ramach historii logiki. Wykad taki mona zwy-
kle te znale w podrcznikach logiki dla prawnikw i teologw. Znakomity
historyk logiki i wsptwrca logiki wspczesnej Jan ukasiewicz pisze:
Jzyk sylogistyki
Na jzyk sylogistyki, jak na kady jzyk skadaj si sownik, reguy syn-
taktyczne oraz reguy semantyczne. W jzyku sylogistyki mamy dwa rodzaje
wyrae poprawnie zbudowanych: terminy i zdania.
2. non
3. a, i, e, o.
1. Litery Ai s terminami,
Diagramy Venna
Szwajcarski matematyk Leonard Euler (17071783) i brytyjski matema-
tyk John Venn (18341923) wymylili diagramy dla przedstawiania znaczenia
zda kategorycznych. Reguy semantyczne jzyka sylogistyki wskaemy po-
moc diagramw Venna. Diagramy pozwol na okrelenia znaczenia wyrae
jzyka sylogistyki.
Zbir wszystkich przedmiotw dziedziny rozwaa, zbir uniwersalny (sym-
bolicznie: U) reprezentowany jest przez prostokt. Zakresy nazw reprezento-
wane s przez wzajemnie przecinajce si koa znajdujce si wewntrz pro-
stokta. Brak przedmiotw w jakim obszarze wyznaczonym przez granice
k zaznaczany jest przez zakreskowanie tego obszaru liniami poziomymi,
a istnienie przedmiotu w takim obszarze zaznaczane jest przez postawienie
w tym obszarze znaku plus (+).
S P
SaP
S + P
SiP
3.2. LOGIKA KWANTYFIKATORW 309
S P
SeP
S P
+
SoP
Wnioskowanie bezporednie
Zwizki logiczne zachodzce midzy zdaniami kategorycznymi prowadz
do logicznych schematw wnioskowa.
przeciwiestwo
SaP SeP
podporzdkowanie
podporzdkowanie
sp
rz o
e
czn
cz
r ze n
o
sp
SiP SoP
podprzeciwiestwo
1. prost,
3. przez kontrapozycj.
Konwersj prost zdania SaP jest zdanie PaS. W wypadku zdania kady
prokurator jest prawnikiem jest to zdanie kady prawnik jest prokurato-
rem.
SeP
PeS
Ze zdania aden pies nie jest kotem mona wywnioskowa zdanie aden
kot nie jest psem.
SaP
Se nonP
Ze zdania kady czowiek jest rozumny mona wywnioskowa zdanie aden
czowiek nie jest nierozumny.
3.2. LOGIKA KWANTYFIKATORW 315
S P
316 ROZDZIA 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
SaP
+
S P
SaP
Zadania
Zadanie 3.11. Korzystajc z praw wnioskowania bezporedniego poka, e
logiczne s nastpujce schematy wnioskowania:
1.
SaP
nonPi nonS
2.
SeP
Pi nonS
3.
SoP
Si nonP
4.
SiP
Po nonS
5.
SoP
nonPiS
Zadanie 3.12. Podaj przykady wnioskowa wedug wzorw z zad. 3.11.
Sylogizm
Wnioskowania, ktrych schematy rozwaane s w sylogistyce to sylogizmy.
Arystoteles zdefiniowa sylogizm bardzo szeroko. Rozwaa jednak tylko bar-
dzo ograniczon posta tego wnioskowania.
W stosunku do praw kwadratu logicznego nastpuje ograniczenie jzyka
przez brak moliwoci tworzenia nazwy sprzecznej z dan nazw. W jzyku
tym nie ma wskanika non. Terminami mog by tylko litery: A, B, C, . . . .
Sylogizm w postaci prostej (istniej te sylogizmy zoone) skada si
z trzech zda: dwch przesanek i wniosku (konkluzji). Zdania te s zbu-
dowane z trzech terminw. Termin bdcy podmiotem wniosku to termin
mniejszy. Termin bdcy orzecznikiem wniosku to termin wikszy. Termin
nie wystpujcy we wniosku, lecz znajdujcy si w obu przesankach, to ter-
min redni.
Wniosek S P S P S P S P
Istniej 64 tryby jednej figury. Zatem cznie mamy 256 trybw. Pro-
blem, ktre z trybw s logicznymi schematami wnioskowania, logicy re-
dniowieczni rozwizywali korzystajc z teorii dystrybucji. Dla celw dydak-
tycznych za opracowano specjalny tekst. Jest to heksametr autorstwa Piotra
Hiszpana12 .
Rodzaje sylogizmw
Omwione zostay sylogizmy o cile okrelonej formie. Z tego powodu
nazywano je sylogizmami uformowanymi. Konsekwentne nawet gdyby
byo moliwe stosowanie sylogizmw uformowanych w tekstach pisanych
i wypowiedziach ustnych byoby sztuczne. Od sylogizmw uformowanych
odrniano sylogizmy nieuformowane, czyli takie sylogizmy, jakie byy
stosowane w zwykym sposobie pisania i wypowiadania.
Sylogizmy uformowane mona podzieli na:
P M
M
P
S
Nieprawda, e nonSiP
w jeden sposb.
M
P
Zadania
Zadanie 3.13. Stosujc metod diagramw Venna sprawd, ktre z poni-
szych schematw s logiczne:
1.
nonMe nonP
nonSi nonM
nonSoP
2.
Me nonP
nonSi nonM
nonSeP
3.
nonPe nonM
nonMi nonS
nonSoP
4.
nonMi nonP
nonSa nonM
nonSeP
3.2. LOGIKA KWANTYFIKATORW 325
1. Istnieje liczba naturalna, ktra jest rwna lub mniejsza od kadej liczby
naturalnej.
Zatem,
2. dla kadej liczby naturalnej istnieje liczba od niej mniejsza lub jej
rwna.
1. x0 , x1 , x2 . . . zmienne indywiduowe;
2. a0 , a1 , a3 . . . stae indywiduowe;
3. P0 , P1 , P2 . . . litery predykatowe;
4. , kwantyfikatory;
5. , , , , spjniki;
6. ), ( znaki interpunkcyjne
(nawiasy prawy i lewy).
3. jeeli i s formuami, to ( ), ( ), ( ), ( ) s
formuami;
4. nie ma innych formu oprcz formu atomowych oraz tych cigw sym-
boli, ktre s skoczonymi cigami elementw sownika speniajcymi
warunki 2 lub 3.
Warunek 4 mona zastpi warunkiem rwnowanym:
4 zbir formu jest najmniejszym zbiorem, ktrego elementami s wszyst-
kie formuy atomowe i wszystkie skoczone cigi elementw sownika,
ktre speniaj jeden z warunkw 23.
Liter greckich: , , , . . . uywamy jako zmiennych metaprzedmio-
towych. Ich zakresem jest zbir formu jzyka rachunku predykatw. Zmien-
nymi metaprzedmiotowymi s te litery:
x0 P0 x P1 x1 , x0 x1 P1 x0 x1 .
P0 x0 , x0 P0 x0 x1 .
W formule:
x0 P x0 x1 Qx0 x2
zmienna x0 jest zmienn zwizan w wypadku jej pierwszego wystpienia
liczc od lewej, jest za wolna w wypadku jej drugiego wystpienia liczc od
lewej. Pierwsze i drugie wystpienia zmiennej x0 s jej wystpieniami jako
zmiennej zwizanej w formule:
xo [x0 P x0 x1 Qx0 x2 ].
y(x 6= y) (3.3)
term y nie jest podstawialny w miejsce zmiennej wolnej x. Gdyby takiego
podstawienia dokona, otrzymalibymy zdanie:
x[S(x) I(x)].
Zdanie aden student nie jest maoletni moemy rozumie tak jak:
14
Tu termami s stae i zmienne indywiduowe. W wypadku jzyka rachunku predykatw,
w ktrym wystpuj rwnie litery funkcyjne, term jest wyraeniem zoonym.
3.2. LOGIKA KWANTYFIKATORW 331
x[S(x) M (x)].
x[S(x) P (x)].
Powiedzmy, e dziedzin rozwaa jest zbir ludzi. Zdanie czowiek jest ro-
zumny jest to wypadek opisany w 1 przekadamy wwczas na formu:
xR(x).
x[C(x) R(x)],
336 ROZDZIA 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
(. . . ) D(. . . ).
Frazom: dobra kobieta, dobry student przyporzdkowujemy za sche-
maty:
D(. . . ) K(. . . ),
R(. . . ) S(. . . ).
W wypadku sowa ysy zakres nazwy ysy n jest iloczynem teoriomnogo-
ciowym zbioru ysych i zakresu nazwy n. W wypadku nazwy dobry n jej
zakres te jest iloczynem teoriomnogociowym zakresu nazwy n i zbioru,
ktrego okrelenie wymaga ustalenia znaczenia, w jakim zostao uyte sowo
dobry.
Inaczej postpujemy w wypadku, gdy modyfikacja nazwy nie prowadzi do
nazwy o okrelonym stosunku zakresowym do zakresu tej nazwy. Taka sytu-
acja ma miejsce we frazie rzekomy student. Tym razem niewaciwe byoby
przyporzdkowywanie litery predykatowej sowu rzekomy. Teraz caej fra-
zie moemy przyporzdkowa liter predykatow.
Przymiotniki mog by skadowymi nazw same bdc modyfikowane
przez inne wyraenia, jak ma to miejsce dla nazwy bardzo pilny student.
W tu opisanym jzyku rachunku predykatw nie mamy moliwoci bezpo-
redniego opisania operacji modyfikacji predykatw. Nie ma moliwoci od-
dania znaczenia i funkcji samego bardzo. Musimy wzi pod uwag fraz
bardzo pilny. Frazie tej moemy przyporzdkowa liter predykatow.
Pilny jest kady, kto jest bardzo pilny. Tumaczc zdanie Jan jest bar-
dzo pilny moemy uy litery predykatowej odpowiadajcej frazie bardzo
pilny (B) i litery predykatowej odpowiadajcej przymiotnikowi pilny (P ).
Predykat . . . bardzo pilny student moe by przeoony na:
B(. . . ) P (. . . ) S(. . . ),
P (. . . ) S(. . . ).
338 ROZDZIA 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
gdzie staa indywiduowa a oznacza Jana. Nie potrafimy wyrazi np. cz-
sto.
x[C(x) S(x)].
Poprzednik zdania jeli Jan otrzyma kredytu, to nie bdzie mia ko-
potu przekadamy na formu: xO(a, x), gdzie a odpowiada Janowi.
Nastpnik naszej implikacji przekada si na: K(a). Dla rozwaanego zda-
nia mamy formu:
xO(a, x) K(a).
Taki sposb postpowania zawodzi w wypadku zdania jeli Jan otrzyma
kredyt, to bdzie musia go spaci. Formu waciw dla tego zdania jest:
Zadania
Zadanie 3.14. Zapisz w jzyku rachunku predykatw ponisze zdania:
27. Dla dowolnych dwch punktw istnieje prosta, ktra przez nie prze-
chodzi.
Definicja 3.47. Formua, dla ktrej istnieje dowd z pustego zbioru formu
to teza rachunku predykatw.
Dowd.
{} `
wtedy i tylko wtedy, gdy
` .
v v1 .
v.
Dictum de omni
v (v/t), v
jeli t jest podstawialne za v.
(v/t)
Dictum de singulo
3.2. LOGIKA KWANTYFIKATORW 347
(v/t) v, (v/t)
jeli t jest podstawialne za v.
v
*
v1 v2 v2 v1 v1 v2
v2 v1
*
v1 v2 v2 v1 v1 v2
v2 v1
*
v1 v2 v2 v1 v1 v2
v2 v1
v
II prawo De Morgana
v v v
v v
v( ) (v v) v( )
v v
348 ROZDZIA 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
v v
(v v) v( ) v v
v( )
v( ) (v v) v( )
v v
v( )
(v v) v( ) v v
v( )
v( ) (v v) v( )
v v
v v
v( ) (v v) v( )
v v
3.3. DEDUKCJA NATURALNA 349
0
1
.
.
.
n
(DA) Regua doczania alternatywy:
(OA) Regua opuszczania alternatywy:
(DE) Regua doczania rwnowanoci:
(OE) Regua opuszczania rwnowanoci:
3.3. DEDUKCJA NATURALNA 351
Z
v
jeli zmienna v nie wystpuje jako zmienna wolna w adnej formule
w Z.
v
(v/t)
jeli term t jest podstawialny w miejsce zmiennej wolnej v
1 , . . . , n `
1 , . . . , n
oraz
1 , 2 , . . . , n .
S to zaoenia dowodu wprost.
(b) kolejne wiersze dowodowe dopisuje si stosujc reguy doczania
nowych wierszy dowodowych,
(c) dowd koczy si, gdy jako wiersz dowodowy uzyskuje si formu
.
Majc do udowodnienia:
1 , . . . , n `
Dowodzenie zaoeniowe
Obok wierszy dowodowych zaznacza si, czy zostay one przyjte jako
zaoenia, czy na podstawie regu. W tym ostatnim wypadku zaznacza si
uyt regu i wiersze dowodowe, do ktrych zostaa zastosowana. Stosowane
bd nastpujce skrty:
za. zaoenie
z.d.n. zaoenie dowodu niewprost
sprzecz. sprzeczno
W logice dowodzi si, e wnioskowanie jest dedukcyjne wtedy i tylko
wtedy, gdy ma dowd zaoeniowy.
Trudno praktyczn stwarza mog dowody w wypadku, gdy brak wier-
szy nad kresk, a wic gdy mamy dowie:
`
a nie jest implikacj, np. , v( ). Ograniczajc si opisanych
regu tworzenia dowodu musimy przeprowadza dowd niewprost. Przykady
takich wypadkw s podane poniej.
Przykad 3.6. Sylogizm warunkowy
pq
qr
pr
Dowd wprost:
1. pq za.
2. qr za.
3. p za.
4. q (RO; 1,3)
5. r (RO;2,4)
354 ROZDZIA 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
p
p
Dowd niewprost:
1. p za.
2. p z.d.n.
sprzecz. (1,2)
pq
q
p
Dowd niewprost:
1. pq za.
2. q za.
3. p z.d.n.
4. p (r.p.n.;3)
5. q (RO;1,4,)
sprzecz. (2,5)
(p q)
p
Dowd niewprost:
1. (p q) za.
2. p z.d.n.
3. p (r.p.n.;2)
4. pq (DA;3)
sprzecz. (1,4)
3.3. DEDUKCJA NATURALNA 355
Przykad 3.10.
(p q)
q
(p q)
p q
Dowd
1. (p q) za.
2. p (4a;1)
3. q (4b;1)
4. p q (DK;4)
` p p
xyP (x, y)
yxP (x, y)
Dowd wprost:
xyP (x, y)
yxP (x, y)
356 ROZDZIA 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
Dowd wprost:
xyP (x, y)
yxP (x, y)
Dowd wprost:
Przykad 3.15.
x(P (x) Q(x))
x(P (x) R(x))
x(Q(x) R(x))
Dowd wprost:
Zadania
Zadanie 3.15. Udowodnij metod zaoeniow, e nastpujce wnioskowania
s dedukcyjne:
3.3. DEDUKCJA NATURALNA 357
1.1. pq 1.2. pq
(p r) (q r) (p r) (q r)
1.3. pq 1.4. pq
rs pr
pr q r
qs p
1.5. pq 1.6.
rq pq
q s rs
p r (p r) (q s)
1.9. x[(P (x) Q(x)) R(x)] 1.10. x[P (x) (Q(x) R(x))]
xP (x) x(P (x) Q(x))
xQ(x) xP (x)
xR(x) R(x)
Stosunek leenia poniej jest wic tego rodzaju, e jeeli ley poniej ,
a ley poniej , to ley poniej (czyli, stosunek ten jest przechodni).
Definicja 3.53. Tablica jest zamknita wtedy i tylko wtedy, gdy za-
mknite s wszystkie gazie skadajce si na t tablic.
REGUY
L X
..
.
3.4. TABLICE SEMANTYCZNE 361
P X
..
.
L X
..
.
P X
..
.
L X
..
.
P X
..
.
L X
..
.
P X
..
.
L X
..
.
P X
..
.
L v X
..
.
(v/c)
Regua L stosuje si do zdania v zapisanego po lewej stronie gazi.
Zdanie v jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy dla pewnej staej c praw-
dziwe jest zdanie (v/c). Zdanie to zapisujemy po lewej stronie na kadej
gazi, na ktrej znajduje si analizowane zdanie v. Staa indywiduowa c
musi by sta, ktra nie wystpuje na gaziach, na ktrych dopisujemy zda-
nie (v/c). Do danego zdania regu L stosujemy tylko raz. Jest to regua
jednokrotna. Fakt zastosowania L zaznaczamy za pomoc X.
P v ?
..
.
(v/c)
Regua P stosuje si do zdania v zapisanego po prawej stronie ga-
zi. Zdanie v nie jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadej
staej c nie jest prawdziwe (v/c). Zdanie (v/c) piszemy po prawej stronie
kadej gazi, na ktrej znajduje si v. Staa c jest dowolna. Poniewa
bez wzgldu na to, jak wemiemy sta c nie jest prawdziwe (v/c), wic
regua P moe by do tego zdania stosowana wielokrotnie. Jest to regua
wielokrotna. Fakt zastosowania P zaznaczamy za pomoc ?.
L v ?
..
.
(v/c)
Regua L stosuje si do zdania v zapisanego po lewej stronie gazi.
Takie zdanie jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolnej staej
c prawdziw jest (v/c). Zdanie (v/c) zapisujemy po lewej stronie ka-
dej gazi, na ktrej znajduje si v. Staa c jest dowolna. Poniewa bez
wzgldu na to, jak wemiemy sta c prawd jest (v/c), wic regu L
moemy stosowa do tego zdania wielokrotnie. Jest to regua wielokrotna.
Fakt zastosowania L zaznaczamy piszc ?.
3.4. TABLICE SEMANTYCZNE 365
P v X
..
.
(v/c)
Regua P stosuje si do zdania v zapisanego po prawej stronie gazi.
Zdanie takie nie jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy dla przynajmniej
jednej staej c nie jest prawdziwe (v/c). Zdanie (v/c) piszemy po prawej
stronie kadej gazi, na ktrej znajduje si v. Staa c nie moe wystpi
wczeniej na adnej gazi, na ktrej dopisujemy (v/c). Regu P stosu-
jemy tylko raz. Fakt zastosowania P zaznaczamy za pomoc X.
Reguy dla spjnikw oraz reguy P i L to reguy niepowtarzalne,
jednokrotne.
Reguy L i P to reguy powtarzalne, wielokrotne.
To, e reguy L i P mog by wielokrotnie stosowane do tej samego
zdania powoduje, e tam, gdzie z tych regu korzystamy proces konstrukcji
drzewa nie jest ograniczony.
Podane reguy s tego rodzaju, e stosuj si do dwch dowolnych sko-
czonych zbiorw zda: jednego zapisanego po lewej, a drugiego zapisanego
po prawej stronie pnia. Konstrukcj uzyskan dla danych zbiorw zda na-
zywamy tablic semantyczn lub drzewem analitycznym tych zbiorw.
W wypadku, gdy mamy do czynienia tylko ze spjnikami poniewa re-
guy dla nich maja charakter analityczny w wyniku zastosowania reguy
otrzymujemy zdanie/formu mniej zoon liczba zastosowa tych regu
bdzie skoczona. Tym samym liczba elementw tablicy otrzymanych w wy-
niku zastosowania tych regu bdzie skoczona. Znaczy to, e zawsze gdy
nie musimy stosowa regu kwantyfikatorowych tablica bdzie zakoczona,
a tym samym dana bdzie odpowied na pytanie, czy zdanie jest tez. Taka
sytuacja ma miejsce w wypadku zda jzyka rachunku zda (zamiast zda
atomowych mamy litery zdaniowe). Dla dowolnego zdania jzyka rachunku
zda znajdujemy odpowied na pytanie, czy zdanie to jest tautologi. Ozna-
cza, e rachunek zda jest rozstrzygalny.
W wypadku, gdy w rozwaanym zdaniu wystpuj kwantyfikatory i mog
by stosowane reguy wielokrotne, proces konstrukcji tablicy moe nie mie
koca.
Rachunek predykatw okazuje si by prozstrzygalny. Problem jest p-
rozstrzygalny wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje efektywna procedura pozwa-
lajca w skoczonej liczbie krokw da odpowied na kade pytanie, jeli
odpowied na to pytanie jest pozytywna (lub, symetrycznie, jeli odpowied
jest negatywna). Rachunek predykatw jest peny, a wic kade zdanie praw-
366 ROZDZIA 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
TABLICA SEMANTYCZNA
((p (q r)) ((p q) (p r)))X
(p (q r))X ((p q) (p r))X
p (p q)X
(p r)X (q r)X
q r
p q p q
p r
ODPOWIED
Zdanie:
jest tautologi.
Przykad 3.17. PYTANIE
Czy moliwa jest taka interpretacja, aby zdaniu (p q) przysugiwaa
warto f w wypadku, gdy zdaniom (p (q r)) i r przysuguje warto
v?
Problem ten mona w sposb rwnowany mona sformuowa nastpujco:
Czy tautologi jest zdanie:
(((p (q r)) r) (p q))?
Z tego zdania jako zdania pocztkowego konstrukcji po zastosowaniu
waciwych regu dojdziemy do zda, ktre s w treci naszego pytania.
TABLICA SEMANTYCZNA
((p (q r) r) (p q))X
(p (q r) r)X ((p q))X
(p (q r))X
r
(p q)X
p p
q q
p p p p
(q r) (q r)
(q r)X (q r)X
(q r)X (q r)X
q q q q
r r r r
ODPOWIED
Wykluczona jest interpretacja taka, eby zdaniom (p (q r)) oraz r
przysugiwaa warto v a zdaniu (p q) przysugiwaa warto f (lub, co
jest temu rwnowane, zdanie:
(((p (q r)) r) (p q))
370 ROZDZIA 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
jest tautologi).
((p q) (p q))?
TABLICA SEMANTYCZNA
((p q) (p q))X
(p q)X
(p q)X
(p)X
(q)X
q
p
p q
ODPOWIED
Zdanie:
((p q) (p q))
nie jest tautologi. Przyjmuje ono warto f dla takiej interpretacji, gdy p
przyjmuje warto f a q warto v.
TABLICA SEMANTYCZNA
3.4. TABLICE SEMANTYCZNE 371
Pa Qa
ODPOWIED
Prawd jest, e: x(P x Qx), xP x ` xQx.
Przykad 3.20. PYTANIE
Czy prawd jest, e
TABLICA SEMANTYCZNA
x(P x Qx)? xP xX
xQx?
(P a Qa)X Pa
Qa
372 ROZDZIA 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
ODPOWIED
Nie jest prawd jest, e: x(P x Qx), xQx ` xP x. Tablica nie moe
zosta zamknita. Zauwamy bowiem, e pozostaje tylko stosowanie reguy
L do zdania x(P x Qx) lub do zdania xQx. Kontynuujc konstrukcj
na kolejnych gaziach dopisywa bdziemy po lewej stronie tylko P c Qc
i Qc, a po prawej stronie tylko P c, gdzie c jest dowoln sta.
Przykad 3.21. W pewnym miasteczku by golibroda, ktry goli wszystkich
i tylko tych, ktrzy nie golili si sami. Kto goli golibrod?
Niech dwuargumentowa litera predykatowa: G(. . . , . . . ) znaczy:
. . . goli . . .
PYTANIE
Czy wewntrznie sprzeczne jest zdanie:
TABLICA SEMANTYCZNA
xy[G(x, y) G(y, y)]X
y[G(a, y) G(y, y)]?
G(a, a) G(a, a)X
G(a, a) G(a, a)
G(a, a)X G(a, a)X
G(a, a) G(a, a)
ODPOWIED
Zdanie:
xy[G(x, y) G(y, y)]
jest wewntrznie sprzeczne.
Przykad 3.22. Czy ponisze rozumowanie jest poprawne17 ?
Wszyscy kochaj kochajcego.
17
Zob. J. L. Casti, W. DePauli, Gdel. ycie i logika, Warszawa 2003, s. 95.
3.4. TABLICE SEMANTYCZNE 373
TABLICA SEMANTYCZNA
TABLICA SEMANTYCZNA
Rozdzia 4
Konceptualizacja, definiowanie,
eksplikacja
4.1 Konceptualizacja
Jzyk suy do wypowiadania myli, a zatem w tym porzdku pierwotna
jest myl, jzyk jest wtrny. Atomy naszej myli, elementy, z ktrych na-
sze myli s budowane, to pojcia (po acinie conceptus). Mylimy o pewnej
rzeczywistoci. Nasze mylenie jest aktywne. W wypadku rzeczywistoci po-
zaempirycznej mylenie w pewnym sensie konstruuje t rzeczywisto. Na
przykad obiekty matematyczne nie istniej dla naszego poznania dopki
ich nie skonstruujemy. Dopki nie mielimy pojcia zera1 , dopki nie byo
go w poznaniu matematycznym. Rzeczywisto empiryczna dla jej poznania
rwnie przy zaoeniu, e jest niezalena od poznania wymaga po-
j. Pojcia t rzeczywisto jednak t rzeczywisto jako ksztatuj. Nasze
widzenie wiata dokonuje si z perspektywy naszych poj. Od tego, jakie
mamy pojcie ryby zaley, czy wieloryb jest ryb, czy te ni nie jest.
Rzeczywisto ujmujemy myl, czyli pojmujemy dziki pojciom. Pojcia
s w tej rzeczywistoci zakotwiczone, maj w niej fundament.
To, co tu nazywamy konceptualizacj, zwykle okrela si jako definicj
realn.
4.1.3 Partycja
Podzia logiczny to podzia zbioru w sensie dystrybutywnym. Jeli zbir
ten jest zakresem nazwy N , to wszystkie jego elementy s desygnatami tej
nazwy. Inaczej jest w wypadku zbioru w sensie kolektywnym. O elementach
takiego zbioru mwimy, e s czciami tego zbioru. Ot jeli zbir w sen-
sie kolektywnym jest desygnatem nazwy N , to aden jego element-cz nie
jest desygnatem tej nazwy. Podzia zbioru w sensie kolektywnym naley od-
rni od podziau zbioru w sensie dystrybutywnym. Kady element zbioru
onierzy jest onierzem. Zbir ten jest bowiem zbiorem w sensie dystrybu-
tywnym. Puk dzielony jest np. na bataliony, a te na kompanie. adna cz
puku nie jest pukiem. Puk jest zbiorem w sensie kolektywnym. Podobnie
zbiorem w sensie kolektywnym jest batalion i kompania. Terytorium pastwa
dzielone jest na wojewdztwa, a te na gminy. Gminy to czci wojewdztw
i pastwa. Wojewdztwa to czci pastwa. adna cz wojewdztwa nie
jest wojewdztwem. adna cz gminy nie jest gmin.
4.1. KONCEPTUALIZACJA 387
Relacja bycia z tego samego rocznika jest w zbiorze ludzi relacj rwno-
wanoci. Klas abstrakcji tej relacji wyznaczona przez Jana, ktry urodzi
si w 2006 r. jest zbir wszystkich i tylko tych ludzi, ktrzy urodzili si
w 2006 r. Rocznik to klasa abstrakcji tej relacji.
Zasada abstrakcji gosi, e zbir wszystkich klas abstrakcji wyznaczo-
nych przez elementy pola relacji rwnowanoci jest podziaem logicznym
pola tej relacji. Zauwamy, e kada klasa abstrakcji jest niepusta. Przy-
najmniej jeden przedmiot do niej naley, mianowicie przedmiot, ktry j
wyznacza poniewa relacja rwnowanoci jest zwrotna. Speniony jest
warunek zupenoci. Kady element pola relacji rwnowanoci wyznacza
jak klas abstrakcji. Ze zwrotnoci tej relacji za wynika, e kady element
naley do tej klasy, ktr wyznacza. Pokazanie, e speniony jest warunek
rozcznoci, czyli warunek, e przedmioty nalece do pola relacji rwno-
wanoci nale do co najwyej jednej klasy abstrakcji, wymaga skorzystania
z faktu, e relacja rwnowanoci jest symetryczna i przechodnia.
Mona pokaza rwnie, e jeeli mamy jaki podzia logiczny zbioru,
to relacja R taka, e dwa przedmioty z tego zbioru pozostaj w relacji R
wtedy i tylko wtedy, gdy nale do tego samego czonu podziau, jest relacj
rwnowanoci. Ponadto dowodzi si, e klasy abstrakcji tej relacji s rwne
czonom tego podziau logicznego.
4.1. KONCEPTUALIZACJA 389
Pasterz liczy swoje owce dokonujc naci na kiju: tyle byo naci, ile
byo owiec. Dziecko na paluszkach pokazuje, ile ma cukierkw: tyle, ile po-
kazuje paluszkw. Tak liczyli te pierwotni ludzie. Ta procedura liczenia
opiera si na relacji rwnolicznoci, czyli relacji, ktra elementom jednego
zbioru przyporzdkowuje dokadnie jeden element drugiego zbioru i odwrot-
nie. Inaczej, elementom jednego zbioru w sposb wzajemnie jednoznaczny
przyporzdkowuje elementy drugiego zbioru. Na przykad elementom zbioru
palcw lub naci na kiju wzajemnie jednoznacznie przyporzdkowuje ele-
menty zbioru liczonego.
Relacja rwnolicznoci zbiorw jest relacj rwnowanoci.
Kady zbir jest rwnoliczny z samym sob. Dla kadego zbioru istnieje
bowiem funkcja, ktra w sposb wzajemnie jednoznaczny odwzorowuje ten
zbir na siebie, a mianowicie: x = f (x). Speniony jest wic warunek zwrot-
noci.
Symetryczno wynika z faktu, e jeeli zbir A jest rwnoliczny ze zbio-
rem B, to istnieje funkcja f , ktra w sposb wzajemnie jednoznaczny od-
wzorowuje zbir A na zbir B :
f : A B.
1. przechodnia,
czyli dla kadego x, y, z: jeli xWy i yWz, to xWz;
2. R-owo przeciwsymetryczna,
czyli dla kadego x, y: jeli xRy, to nie(yWx);
3. R-owo spjna,
czyli dla kadego x, y: jeli nie(xRy), to (xWy lub yWx).
9
Okazuje si, e relacja rwnoczesnoci jest relacj rwnowanoci w wypadku czasu
klasycznego. W wypadku czasu relatywistycznego ta relacja nie spenia warunku prze-
chodnioci. W zwizku z tym rozwaa si inn moliwo definiowania momentu czasowego
(i innych poj abstrakcyjnych) ni jako klasy abstrakcji relacji rwnowanoci.
4.1. KONCEPTUALIZACJA 391
hZ, R1 , . . . , Rn , W1 , . . . , Wn i,
Definicja 4.23. Typ modalny tworzony jest przez branie pod uwag tych
wszystkich cech, ktre przysuguj wikszoci przedmiotw.
4.2 Definiowanie
Procedura tworzenia poj opisywana jest w jzyku. To sprzenie kon-
ceptualizacji z jzykiem daje cisy jej zwizek z definiowaniem (w sensie
waciwym). Mwic teraz o definiowaniu bdziemy mieli na uwadze okre-
lanie znaczenia wyrae, czyli definicje to definicje nominalne11 .
1. sprawozdawcze (analityczne),
2. projektujce (syntetyczne).
(a) regulujce,
(b) konstrukcyjne.
4. porwnanie gdy np. mwi si, e zdrajca to kto, kto postpuje jak
Judasz;
Zadania
Zadanie 4.1. W jakim znaczeniu wystpuje sowo logika w tekcie?
We do lament the inequitable distribution of wealth in the world,
and Third World voices may be quite right that there is some-
thing unfair about it. No one wants uncritically to defend pro-
fiteering industrialists. But, it is important to get the logic ri-
ght. Philosophers have to follow their logic where it leads them
whether they want to go there or not. Conservation based on
an unsound logic will come undone sooner or later. Surely there
is a sounder logic by which fair and equitable conservation can
be achieved. Environmental protection and an equitable inter-
national order: ethics after the earth summit, Business Ethics
Quarterly October 1995, vol. 5 no. 4, s. 749
Zadanie 4.2. Czy poprawny jest podzia norm na:
1. leges plusquamperfectae (zagraajce niewanoci danej czynnoci i sank-
cj karn),
412 ROZDZIA 4. KONCEPTUALIZACJA, DEFINIOWANIE, . . .
1. dugiej podry,
2. starca,
3. wysokiego czowieka.
Zadanie 4.8. W jaki sposb wskaza znaczenie poniszych wyrae jeli nie
miaaby to by definicja:
1. obrona konieczna,
4.2. DEFINIOWANIE 413
2. bohaterski czyn,
3. wybryk chuligaski,
4. akt terroryzmu,
10. Kady, kto jest dobry kocha kadego, kto nie jest dobry.
Zadanie 4.16. Przeanalizuj i oce ponisze definicje.
1. Tunel to budowla na drodze oznaczona odpowiednimi znakami drogo-
wymi.
4.3 Eksplikacja
Konceptualizacja to procedura tworzenia poj. Definiowanie pojciom
przyporzdkowuje sowa. Eksplikacj mona okreli jako przyporzdkowy-
wanie poj sowom. R. Carnap pierwszy opisywa i stosowa eksplikacj
w swoich badaniach naukowych. Zapocztkowa tym metodologiczn reflek-
sj nad t operacj.
2. metoda indukcyjna.
Polega ona na badaniu i opisie przedmiotw, do wskazywania ktrych
uywa si wyraenia. T drog mona eksplikowa np. terminy nie-
rzd, pornografia.
3. metoda etymologiczna.
Polega ona na badaniu historii danego wyrazu: jak uksztatowa si,
jakie przysugiway mu znaczenia, jakie inne wyrazy maj ten sam
wsplny rdze itp.
Pytanie i odpowied
421
422 ROZDZIA 5. PYTANIE I ODPOWIED
Nie jestem pewien, czy Bill Clinton jest prezydentem USA. Pytam
wic:
terenie byej Jugosawii s konflikty natury: (a) etnicznej, (b) religijnej, (c)
ekonomicznej. Pytania wyboru s pytaniami zamknitymi, okrelony jest
bowiem ksztat odpowiedzi. Nie kade pytanie zamknite jest pytaniem wy-
boru. Wicej, pytania wyboru mog zawiera partykuy pytajne, takie jak
dlaczego, jakie, ktre s charakterystyczne dla pyta otwartych. Pyta-
nia rozstrzygnicia, w szczeglnoci wieloczonowe pytania rozstrzygnicia
s pytaniami wyboru. Pytania, ktre oprcz kilku wskazanych do wyboru
odpowiedzi dopuszczaj jeszcze moliwo dowolnej odpowiedzi w kwe-
stionariuszach i ankietach okrelanej jako inna z formalnego punktu
widzenia mona uzna za pytania, ktrym nie towarzyszy zbir moliwych
odpowiedzi, mog to wic by zarwno pytania zamknite, jak i otwarte.
Pytania wyboru mona podzieli ze wzgldu na liczb moliwych oczeki-
wanych odpowiedzi, ktr dopuszcza pytanie. W zalenoci od sformuowa-
nia, pytania wyboru mog by pytaniami jednego wyboru, dwu i, oglnie,
n-wyborw. Liczba wyborw moe by rnie okrelona, np. przez pro-
cent odpowiedzi do wyboru. Liczba oczekiwanych odpowiedzi moe te nie
by okrelona, wwczas mwimy o pytaniu wielu wyborw. Pytanie ktr
rzecz chciaby zakupi w pierwszej kolejnoci: pralka, telewizor, magneto-
wid, komputer? jest pytaniem jednego wyboru. Pytaniem dwch wyborw
jest pytanie ktre dwie rzeczy zakupiby w pierwszej kolejnoci: pralka, tele-
wizor, magnetowid, komputer?. Natomiast pytanie ktre przedmioty chcia-
by zakupi w pierwszej kolejnoci: pralka, telewizor, magnetowid, kompu-
ter? jest pytaniem wielu wyborw.
tego pytania jest zbir liczb parzystych. Osnow tego pytania, sche-
matem odpowiedzi waciwej, jest . . . dzieli si przez 2. Jakkolwiek
liczb z zakresu niewiadomej wemiemy pod uwag, otrzymamy od-
powied prawdziw. Na pytanie to nie ma wic faszywej odpowie-
dzi waciwej. Odpowied znoszca faszywe zaoenie tego pytania to
wszystkie liczby parzyste dziel si przez 2.
2. jak je formuowa,
3. kiedy zadawa.
Zadania
Zadanie 5.1. Ktra z odpowiedzi tak lub nie na pytanie czy by pan/i
karana sdownie lub administracyjnie? jest wieloznaczna? Jak te odpowiedzi
rozumie?
Zadanie 5.2. Czy poprawne jest pytanie:
1. Czy od razu po studiach dostaniesz prac i bdziesz mg wybra miej-
sce pracy?
Pewna pani dzielia ludzi na tych, ktrzy siebie lubi i tych, kt-
rzy siebie nie lubi. Nie lubia tych, ktrzy siebie lubi a lubia
tych, ktrzy siebie nie lubi. Czy ta pani lubia siebie?
439
440 INDEKS