Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
HorizontesAntropolgicos ServicesonDemand
PrintversionISSN01047183
OnlineversionISSN18069983 Article
Horiz.antropol.vol.8no.18PortoAlegreDec.2002 Portuguese(pdf)
http://dx.doi.org/10.1590/S010471832002000200010 Portuguese(epdf)
Articleinxmlformat
ARTIGOS
Articlereferences
Howtocitethisarticle
Osistemaeconmiconassociedadesindgenas CurriculumScienTI
Guaraniprcoloniais
Automatictranslation
Indicators
CitedbySciELO
JosOtvioCatafestodeSouza Accessstatistics
UniversidadeFederaldoRioGrandedoSulBrasil
Relatedlinks
Share
More
RESUMO More
Reconstituiseamodalidadedomsticadaproduoeconmicaentreos
Guaraniprhistricos,integrandoasinformaesarqueolgicaseetno Permalink
histricasrelativasaopassado,comosdadosobtidospelaEtnografiae
pelaEtnologiasobregruposGuaranimaisatuais.
EstasinformaessoavaliadasdesdeosreferenciaisdaAntropologiaeconmica,permitindoreconhecero
sistemaeconmicoGuaranicomofundadonasrelaesfamiliaresdeproduo,circulaoeconsumode
servios/recursos/bens,subordinadospelalgicadodomedareciprocidade.
Analisaseaeconomiaguaranicomoumcamponoemancipadodocamposocial,estandoaproduovoltada
principalmenteaoabastecimentoalimentardoncleodomstico,fundadasobretecnologiasimples,sem
complexadivisodotrabalhoecomrelativaliberdadenautilizaodosrecursos.Conceitosdeautorescomo
KarlMarx,KarlPolanyi,MauriceGodeliereMarshalSahlinssoavaliadosemsuapropriedadedeaplicaoao
casodaeconomiaGuarani.
Palavraschave:economiadomstica,EtnoarqueologiaGuarani.
ABSTRACT
ThispapertracesbackthedomesticmodeofeconomicproductionthatexistedamongtheprehistoricGuarani,
bringingtogetherthearcheologicalandethnohistoricinformationaboutthepastwiththemorecurrent
ethnographicandethnologicaldataonGuaranigroups.
Bymeansofananalyticalframeworkborrowedfromeconomicanthropology,wecanrecognizetheGuarani
economicsystemasonefoundedonfamiliarrelationsofproduction,circulationandconsumptionofservices,
resourcesandgoodstheserelationsareallsubordinatedtoaLogicofGiftandReciprocity.
TheGuaranieconomyisseenasfieldthatisdependantuponthesocialfield.Productionismadesoasto
furnishthedomesticunitwithfoodandisfoundedonsimpletechnology,withoutanycomplexdivisionoflabor
andwithrelativefreedomastotheuseofresources.Thispaperalsoreflectsuponhowideasfromauthors
suchasKarlMarx,KarlPolanyi,MauriceGodelier,andMarshallSahlinsmaybeappliedfortheGuarani
economy.
Keywords:domesticeconomy,GuaraniEthnoarchaeology.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010471832002000200010 1/19
24/04/2017 OsistemaeconmiconassociedadesindgenasGuaraniprcoloniais
Estetextoanalisaaprovvelconfiguraodosistemaeconmiconassociedadesindgenasfalantesdedialetos
dalnguaGuaraninoperodoimediatamenteanteriorcolonizaoeuropia,sendoumexercciode
imaginaoetnoarqueolgicacontrolada.SotrazidosalgunselementostericostrabalhadospelaAntropologia
Econmica,principalmenteosconceitosdesdobradosdeestudosetnolgicosespecficossobresociedades
cultivadorasnasterrasbaixasdaAmricadoSul,tipologiaemqueseincluemosndiosGuarani.Avalidade
dessesconceitosmedidaemrelaoaosdadosetnohistricossobretaisndios,extradosdedocumentos
escritosnafaseinicialdacolonizaoeuropianaregioplatina.
Oempreendimentojustificase,naproposiodemodelosinterpretativosvlidosprincipalmenteaos
arquelogos,queestudamstiosevestgioscompostospelapresenadecermicaclassificadacomo
pertencentestradioGuarani(antestradioTupiguarani).Assim,ahiptesedepartidadequehuma
correspondnciaentreosnveiscosmolgico,lingstico,social,econmicoetecnolgicoparaocasodos
Guarani,oquetornaplausvelutilizarsedaanalogiaedacomparaoentreosseguintestiposde
informaes:a)extradasdosstiosarqueolgicoscomcermicaGuaranib)levantadasnaleiturade
documentoscoloniaisec)resultantesdepesquisasetnogrficaseetnolgicaspublicadassobregrupos
amerndios.AEtnoarqueologiaGuaranisurge,assim,comoumcampocapazdeestabeleceravanos
interpretativosevidentes,tantoArqueologiaeHistria,quantoprpriaetnologiaamerndia.
Deorigemamaznica,osGuaranieramgruposhorticultoresque,nomomentodachegadadasprimeiras
frentesdecolonizaoibricanaAmricadoSul,dominavamgrandesparcelasdasflorestastropicaise
subtropicaisdabaciadoriodaPrata.Nestasflorestas,organizaramumsingulararranjotcnicoeeconmico,
capazdemanterequilbriomaisduradouroentreaexploraodosrecursoseoambientenatural.Quando
colonosibricosemissionriosjesutaschegaramaestasregies,foramincapazesdecompreenderoabismo
queseparavaamodalidadedeproduoegerenciamentodasriquezasnestassociedadesindgenaseaquela
tpicadaEuropaOcidentalModernadeondeprovinham.
EstaincompreensogerouumafalsaidiahistoricamenteconsolidadadequeosGuaraninopossuam
qualquerorganizaoeconmica,avaliaoquemarcouprofundamentetodooprocessohistricodas
chamadasMissesGuaranijesuticasdaregioplatinaequepermanece,deformaanacrnica,ata
atualidade.Procurasedemonstrarqueessapercepoerrnea,partindodasprpriasinformaes
existentesnosdocumentoscoloniaiseconsiderandoasevidnciasarqueolgicasdoperodo.Oestudoda
AntropologiaEconmicasobresociedadesautctonescultivadoraseaEtnografiaGuaranidefinemummodelo
interpretativoconfirmadopelosdadosinferidosdasfontesdocumentais.Nestemodelo,afamliaextensa
aparececomounidadedeproduoeconsumoeacirculaoeconmicaentendidacomosendoguiadapela
lgicadareciprocidade.
Oestudodestatemticatomasignificadotambmcomosubprodutodeumatendnciamaisamplade
reelaboraocientficadahistoriografiadabaciaplatina.Guiadaspelosparmetroseuropocntricos,as
reconstituieshistricastradicionaisabordamopassadocolonialplatino,quaseexclusivamente,apartirde
suasorigensibricas,relegandoaumsegundoplanoesimplificandoaanlisedoselementosamerndios,
igualmentemarcantesnoprocessohistrico.Aconscientizaosobreoslimitesintelectuaisdessas
reconstituiesimportanteportornarpresenteasconseqnciasprticasdoetnocentrismoocidental,que
fundamenta,hojetantoquantonopassado,aprticadoetnocdioindgena.
Aoposiohegemoniaacadmicaoucientficadosvaloreseuropocntricosnahistoriografiauma
modalidadesutildelutapeloreconhecimentosimblicoerealdassociedadesautctonessobreviventesna
Amrica.Elaboraseumanovaperspectivadeabordagemdoprocessohistricojesuticomissioneironasterras
baixasetemperadasdaAmricadoSul,principalmentenosvalesdosriosParaguai,Paran,Uruguai,Jacue
naCostaatlntica.
Ataumtempobemrecente,aproblemticacientficasobreoprocessomissioneiroe"reducional"reduzir
osndiosvidacivilizadagiravaemtornodeumnicotema:suasorigenseuropias.Emparte,tal
problemticaeraoresultadodeumafaltadeanlisecrticadosdocumentoscoloniais,nosquaisosGuarani
figuramsistematicamentedescritoscomosefossemcrianasingnuas.Hoje,entretanto,oenfoque
antropolgicopermiteumareorientaodasproblemticas,reconhecendoqueoprocessohistricomissioneiro
foiigualmentemarcadoporsuasorigensGuarani.Tornasepossvel,portanto,arecriaodopassado,
segundoamemriasocialeaidentidadedasminoriasculturaisaindaexistentesnaregioplatina,
reconstituindoumaoutraparceladahistriadascamadaspopulares1.
AAntropologiaeconmica2
Aabordagemeconmicadesociedadesindgenasnodevepartirdeumadiferenciaomuitograndeentreos
setoresquecompemarealidadesociocultural.Principalmenteparaocasodassociedadesditasprimitivas,as
diferentesesferasdofazerhumanoestoinextricavelmenteinterligadas.Umanicaatividadecoletivapode
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010471832002000200010 2/19
24/04/2017 OsistemaeconmiconassociedadesindgenasGuaraniprcoloniais
desempenharpapisaomesmotempoeconmicos,religiosos,sociais,polticoseculturais.Essaobservao
fundamentalparaintroduziratemticadosistemaeconmiconassociedadesGuarani.
DuranteosculoXX,odesenvolvimentoautnomoderamosdoconhecimentocientficosobreohomemtem
geradooaparecimentodedisciplinasdemasiadamenteindividuaiscadaumadelas,adotandoumaperspectiva
particular,esqueceumanecessriacomplementaocomasdemais.Essequadrodevesermodificado,
principalmentenoqueserefereaorelacionamentodacinciahistricacomacinciaantropolgica.Como
colocaMauriceGodelier(1978,p.3),necessrioutilizarumnovohorizonteepistemolgiconotrabalho
tericodascinciassociais,paraquesechegue"[...]aunlugarenelqueestnabolidaslasdistincionesylas
oposicionesentreAntropologaeHistoria,unlugardondeyanoseaposibleconstituirenuncampoautnomo,
fetichizado,elanlisisdelasrelacionesydelossistemaseconmicos,[...]".
DemaneiramaisapropriadadoqueaCinciadaHistria,aAntropologiaEconmicapodefornecerparmetros
interpretativosmaisconfiveisparaapresenteanlise.Istodecorredaprpriadiferenaexistentenotipo
preferencialdeobjetodeestudodecadaumadelas.Enquantoohistoriadorcentrasuaanlise,
predominantemente,sobresociedadescivilizadas,osantroplogosofazemsobresociedadesvariadas(simples
oucomplexas,tradicionaisouno).Assim,aAntropologiapodefazeracontraposioentreasmuitas
modalidadesdeorganizaoeconmicaexistentesemsociedadeshumanas,tornandoevidentesoslimitesdos
critriosanalticosutilizadosdesdeoenfoqueeconmicoclssico.Osdadosetnogrficosdemonstrama
impossibilidadedeserealizarumasatisfatriacompreensodaseconomiasmaistradicionais,luzdos
quadrosinterpretativosemvogaparaoestudodaseconomiasdeintercmbio,vigentesnassociedades
chamadascomplexas.
AAntropologiaeconmicaestudaasdiversascondieseformasdeproduo,dedistribuioedeconsumo
dasriquezas(benseservios)queconstituemabasedeexistnciaereproduodassociedadeshumanas.
Esteestudopodedesenvolverseapartirdeinmerasperspectivasdeanlise.Comonasdemaiscincias
sociais,asdiversascorrentesepistemolgicasexistentesnombitocientficoexecutamdiferentesmodalidades
deAntropologia,fundamentandoumdebatecriativo.NaAntropologiaeconmica,podeseapresentaraomenos
trscorrentesouescolasinterpretativasprincipais,sendoelasaformalista,asubstantivistaeamarxista.
Amaisclssicaecriticveisdestasescolasaformalista,quedefineeconomiacomooestudodo
comportamentohumanofundamentadonasupostarelaoentrefinsilimitadosemeiosescassospara
satisfazlos.Oformalismopostulaaidiade"escassez"comopontoinicialnadefiniodeeconomia.Como
dizGodelier,adefinioformaldeeconomiaaparece,pois,comoaexpressodeumaposioideolgica
etnocntrica,queprojeta,sobretodasassociedadeshumanaeparaapreendlas,omodoaparentedas
relaesnasociedadecapitalista.omesmoquecolocaPierreClastres(1982,p.131):
Osselvagensnosotoloucosquantososeconomistasformalistasque,incapazesdedescobrir
nohomemapsicologiadeumdonodeempresaindustrialoucomercial,preocupadoemaumentar
semcessarsuaproduoafimdeinflarseuslucros,deduzemdestefato,tolosqueso,a
inferioridadeintrnsecadaeconomiaprimitiva.
Oformalismousaocapitalismocontemporneocomomedidadeavaliaoparaqualquersociedade.Esseo
pontobsicodeoposioentreoformalismo,deumlado,eosubstantivismoeomarxismo,deoutro.
UmaanlisedatransformaogradativadospensamentosdeKarlMarxedeFrederichEngels,sobreas
sociedadessemclasses,demonstraqueessatransformaofoicontnua,comampliaeseaberturas
permanentesanovasinformaeseproblemassuscitados,principalmenteentre1845e1884.Semdvida,
muitasdaselaboraesintelectuaisdeambosso,hoje,cientificamenteultrapassadas,mas,segundoGodelier,
nenhumadelastosubstancial,queviesseaprovocarqualquerreformulaobsicanoenfoqueinterpretativo
utilizadoporeles.Comoqualquerhomemoumulher,MarxeEngelsforamcidadosdeseutempoeo
substratocientficodisponvelnaquelapocaerabemdistintodoatual.
Ento,aantropologiarecminiciavaseudesenvolvimento,sendoasinformaesetnogrficasbemmais
restritasdoqueasdisponveishoje.Deigualforma,odomniointerpretativodeumapercepounilineare
evolucionistadaHistriaimpediaodesdobramentonoestudodasparticularidadesculturais.Portanto,
necessrioumbomdiscernimentoparadepuraraobradeMarxeEngelsdasinformaescientificamente
ultrapassadas,oquesepodeserfeito,sebemfeito,semgrandesprejuzosparaoseupensamentoterico.
fundamental,entretanto,quesetenhaconscinciaqueopensamentodosmarxistasnoliteralmenteode
Marx,poisoprimeiro,geralmente,umacorrupteladosegundo.Umexemplodissoanoode"comunismo
primitivo",quandotraduzumainterpretaosimplistaeempobrecidaondetudoseriadetodos.Estenofoio
sentidodadoporMarx,poisdesde1858jinsistianaexistnciademltiplasformasdepropriedadecomum.
Omtododeanlisepropostopelaabordagemmarxista,Antropologiaeconmica,buscaacompreensodo
(s)modo(s)deproduoexistentesnasociedadepesquisada.Oestudoiniciapeladiferenciaodasformas
deproduoexistentes.Acaa,acoletaeapesca,almdaagricultura,dapecuria,doartesanato,etc.,so
consideradasprocessosprodutivos,queseconstituemematosdeapropriaomaterialdanaturezapelos
sereshumanos,atosrealizadospelacombinaodetrscategoriasdefatoresdeproduo:a)ascategorias
dosobjetosdetrabalho(terraematriaprima)b)acategoriadosmeiosdetrabalho(conjuntodeutensliose
instrumentosinterpostosentreoshomenseosobjetos)e,c)acategoriadotrabalhopropriamentedito.No
estudodosprocessosprodutivos,aAntropologiaeconmicamarxistajchegouaresultadosmuito
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010471832002000200010 3/19
24/04/2017 OsistemaeconmiconassociedadesindgenasGuaraniprcoloniais
importantes,comoaconstataodeque,emtodasassociedadesconhecidas,noexisteeconomiabaseada
numanicaformadeproduo.Damesmamaneira,reconhecequeaterraapenasumobjetodetrabalho
nassociedadesdecaadoresecoletores,convertendoseemmeiodeproduonointeriordaseconomias
baseadasnocultivoagrcolamaisintensivo.
Umacrticafeitadecomumacordoportericosmarxistaseportericossubstantivistas,sobreas
interpretaesevolucionistasdosculopassado(equeperduramathoje),aqueapontaainexatidoda
imagemdos"primitivos"comosubmetidosadbeisnveisdeforaprodutiva.Estcompletamentesuperada
aquelaimagemdosselvagensobrigadosasededicarem,quasequeexclusivamente,satividadesde
subsistnciaevivendoquasenaautarquia.Assimcomonassociedadescomplexas,associedadessimples
possuemdoissetoresdeatividadeseconmicas,quecorrespondemdivisogeraldosbensemduas
categoriasdistintas,queso:osbensde"subsistncia"eosbensde"prestgio".Poristo,deveseabandonaro
conceitodeeconomiadesubsistnciaoudeautosuficincia",paracaracterizaraseconomiasprimitivas,pois
esteconceito:"[...]enmascaraelhechodequeesaseconomasnoselimitanalaproduccindebienesde
subsistencia,sinoqueproducenun"excedente"destinadoalfuncionamentodelasestructurassociales
(parentesco,religin,etc)"(1978,p.75).
MuitosestudosquantitativosforamrealizadosdesdemeadosdosculoXXdemonstrandoque,mesmoem
sociedadesfundadasnacaa,napescaenacoleta,otempodedicadoaociomuitomaiordoqueos
primeirosantroplogossupuseramosndicesapontam,inclusive,paraaconstataodequea"evoluo"eo
"desenvolvimento"socialemdireocivilizaoforamacompanhadosporumproporcionalaumentona
quantidaderelativadetrabalhopercapita.
Naverdade,anoodeeconomiadesubsistnciaumaprojeoqueoseconomistasclssicosfizerame
aindafazemsobreassociedadesprimitivas.Osndiosnoexistemplenamente,elessubsistem.Desprezando
completamenteasinformaestrazidaspelaspesquisasetnogrficas,essestericosinventaramomitodeum
homemselvagemsubordinadocondiodeanimal,comosefosseincapazdeexplorareficazmenteomeio
ambienteecomosevivesseemregimedeeternapenria.
Oformalismotambmnegligenciaaexistnciadoscomplexosmecanismosdeprestaesecontraprestaes,
quecompemaquiloqueMarcelMausschamoude"economiadodom".Oprincpiodo"dom"oreguladorda
circulaodosbenseserviosemsociedadescultivadoras,inclusiveentreosGuarani,oquenopodeser
consideradopeloscnonesestreitosdoutilitarismoclssico.O"dom"no,entrementes,exclusivodas
sociedadescultivadoras,sejamelasagrcolasouhorticultoras,aparecendoemdiversossetoresdassociedades
civilizadascontemporneas.
Nesteponto,osesquemasordinriosdaeconomiaclssicasodemasiadamentelimitados,mesmopara
analisaracirculaocomplexadeobrigaes/contraobrigaesnassociedadesatuais.impossveldefinir,de
maneiraabsolutaevlidauniversalmenteparatodasassociedadeshumanaseemtodososperodos,ndices
de"abundncia"oude"escassez".Taisndicessosempreenecessariamenterelativos,pois,nosograude
capacidadenoaproveitamentodosrecursosdisponveisvariadepopulaoparapopulaomas,tambm,
cadasociedadeapresentadiferentesnveisdenecessidadesaseremsatisfeitas.
Assim,oquepodeser"abundncia"parao"primitivo"ouparaalgumpraticantedezenbudismo,poderser
consideradocomoumasituaodeextrema"penria"paraohomemurbanoocidental,aqueletpico
representantedasociedadeindustrial.Emcontrapartida,o"dom"evidenciasedemaneiraholsticaeintegral,
oquejustificaanecessriaanlisesubstantivadaeconomia,pelaqualas"condiesmateriaisdaexistncia"
tornamsetooumaisimportantes,naexatamedidaemqueelassurgemcomoresultadodaspautasculturais
dogrupohumanoimplicado(Sahlins,1979).
OsistemadomsticoGuaranideproduoeconsumo
Somentenadcadade1980,osestudiososdaHistriadabaciaplatinavoltaramsuaatenoparaa
organizaoeconmicadassociedadesguaranticas.Atento,osinteressescentravamsenasorigens
europiasdaeconomiacolonial,comrarasrefernciassobreosaspectossocioculturaisdeorigemindgena.
UtilizandoascontribuiestericaseosdadosfornecidospelaAntropologia,ArnoKernapresentou,demaneira
inovadora,aeconomiaGuaranicomoumsistemaosistemadeproduodomsticodeconsumotribal
Guarani,quesedeveequacionaraquisegundoaspeculiaridadesdassociedadesemestudo.
Deempregomuitodiversificadoedifundidonascinciassociais,oconceitodeSistemaadquiriuinmeras
definies.Aetimologiagregadapalavra(synistanai)significa"colocarjunto"masatualmente,osentido
transcendeaorigem,envolvendoumaposturaepistemolgica.Independentedosdiferentessignificadosmais
recentes,todospossuememcomumasidiasdeconjuntoeorganicidade,bemcomodefuncionamentoho
encerramentoconjuntodadialticaentreoquedistinto,masaomesmotempointerdependenteformando,
porsuavez,umaunidade(sistema)completa.
Comoumconjuntoorganizadopelaintegraoeinteraorelacionalentreoselementosdiversosqueo
compe,osistemarepresentaum"[...]certonmerodeprocessoscoordenadosereduzidos,porsuavez,a
determinadonmerodevariveisealternativas,produzidasporessaprpriarealidade"(Lapa,1982,p.10).
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010471832002000200010 4/19
24/04/2017 OsistemaeconmiconassociedadesindgenasGuaraniprcoloniais
Soosprincpiosquepermitemarticularossistemas,demaneiraespontneaouno,tendoemvistasua
organizaoefuncionamento.Nestefuncionamento,existemtenses,queseequilibramatravsdeprocessos,
quesealterameseintegramemaesereaes(aspartese/ouelementosdosistemaoferecem,aomesmo
tempo,estmuloserespostas).
Aindaque,teoricamente,aconcepodesistemasejaaquemaisseaproximadacomplexarealidade
histricosocial,suariquezainterpretativaencontradificuldadesvrias,comoadefinioprecisados
elementosquecompeatotalidadesistmica,ademarcaoexatadosprincpiosbsicosdeseu
funcionamento,ouadelimitaodasfronteirasexternasaoconjunto.Portanto,aanlisedesistemasem
estadopurospossvelanvelabstrato,sendoquehistoricamente,nuncaseapresentamdestaforma.
Nodebatemetodolgicosobreanoodesistemaeconmico,devesepartirdaconsideraodequeela,
antesdequalqueroutracoisa,abstrataeterica.Opapeldacinciaelaborarmentalmenteofenmeno
concreto,pelaanteriorordenaoeorganizaodosdadosisolados.Nocasodacinciaeconmica,o
fenmenoestudadotemqueoseremsuapeculiaridadehistrica,destacandotantooseucontedomais
invarivelquantosuaposionotempoeespao.Oeconmiconoahistriconemencerraaexplicaoem
simesmo.Sendouminstrumentometodolgicodeanlise,queobjetivaconhecerofuncionamentode
formaescomplexasconstitudasnumaunidade,osistemaeconmiconopodeserconfundidocoma
totalidadesocioculturalehistrica.
Estatotalidadetemsuaorganicidadeesuacoernciaprprias,marcadaporumaorigem,umprincpioeuma
dinmicaquetranscendemosfundamentosparticularesdosistemaeconmico.Esteaspectoaindamais
vlido,paraocasodaschamadas"sociedadesprimitivas".Nestamedida,deveseevitaroerrodeimaginaro
sistemaeconmicocomoindependentedatotalidademaisampladaqualfazparte,considerandoqueesta
totalidadetambmsistmicaequeoeconmicosomenteumadesuaspartes.Surge,ento,adificuldade
desedelimitaremfronteirasdefinitivaseimpermeveisentreoeconmicoeosocial,opolticoeosimblico.
Anoodesistemaeconmicobemmaiscomplexaericadoqueumasimplestemticaderelaes
econmicas.Considerlocomoumconjuntoorganizadodepartesedeunidadesinterdependentes,que
funcionamobedecendodeterminadosprincpiosderivadosdediversasoutrasordens,nosignificaquese
estejapostulandoumainterdependnciafuncionalistaoumecnica.Hpermanenteinterao,conflitose
tensesentreessaspartes,noverdadeirojogodialticoquecaracterizaodesenvolvimentohistrico.Todo
sistemaeconmicomovidoporumdeterminado"esprito",providodeumadeterminadaordeme
organizaosocialedotadodeumacertatecnologiacadasistemaeconmicoespecficopossuiumarranjo
singulardesteselementos,oqueoparticulariza.
Algumasconfusessurgem,quandosecontrapeanoodesistemaeconmicocomoutrasemvigornas
cinciassociais.Istorecorrenteemrelaoconcepodemododeproduo,porexemplo.SegundoJos
AmaralLapa,desdeMarx,osignificadodesistemaaparececonfundido,geralmente,comosinnimodemodo
deproduo,noobstanteexistamoutrasabordagens.Nocaso,aconcepodeMarxsobreotermo
bastantehistricadiacrnica,descritanarelaodasfasesdoprocessodedesenvolvimentoeconmico.
Assim,oconceitodesistema,aparentemente,noseapresentacomsuficienteprecisoerigormetodolgico
naobradeMarx.
ParaatemticadaorganizaoeconmicadosGuarani,poucoseriarealizvelseanoodesistema
econmicofosseentendidanestesentido.Emsuaobra,Marxpostulouumprocessoevolutivocompostode
pocasprogressivasdeformaosocioeconmica,desdeocomunismoprimitivoatocapitalismo,passando
pelomododeproduoasitico,peloescravismoefeudalismo.Insistindonocarterhipotticodeseus
esquemas,afirmavaexpressamentequeseuesboohistriconoconstitua,deformaalguma,uma"filosofia
dahistria".
AlgumascaractersticastornamespecficooprocessoevolutivopostuladoporMarx,quesejam:emprimeiro,
foicriadoparaoconjuntodareamedirerrneoeuropiaemsegundo,tratasedeumcaminhodeevoluo
entremuitosoutrosemterceiro,asetapasqueocaracterizamdefinemumasucessolgicaecronolgica,
massemcontinuidadegeogrficadosmodosdeproduocadavezmaisavanadosemquarto,estasucesso
nolinear,ouseja,nohumprocessodefiliaodiretaentreosmodosdeproduoeemquinto,aviade
evoluomediterrneoeuropiaspareceuparaMarxcomouma"viatpica",namedidaemquefoiaquela
queconduziuconstituiodeumaeconomiaemescalamundial.
Levandoemconsideraoestascaractersticas,podeseafirmar,comoofazemalgunsamericanistas,que:
[...]areflexomarxistasobreaseconomiascoloniaisdeveriadesligarsedosmodosdeproduo
elaboradosporMarxparaahistriamediterrneoeuropia(universalizadospelomarxismo
stalinista),evoltarseparaasnovascategoriascapazesdeexpressaraoriginalidadedas
estruturasscioeconmicascoloniais(Vainfas,1984,p.6566).
Nosareflexosobreaseconomiascoloniaisdeveriaacontecer,emparte,independentedascategoriasdo
escravismo,feudalismooucapitalismo,comotambmaabordagemdassociedadesamerndiasnopode
permanecerexclusivamentenombitodeanlisedeumcomunismoprimitivo.Asespecificidadeseconmicas
dassociedadesGuaranisomaiscondizentescomanoodesistemaeconmicodoquecomademodode
produo.AnoserquesejadadaaliberdadeparaacriaodeoutrosalmdaquelesapresentadosporMarx.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010471832002000200010 5/19
24/04/2017 OsistemaeconmiconassociedadesindgenasGuaraniprcoloniais
Paraevitarumaconfusoconceitualportanto,optousepelaabordagemdaeconomiaGuaranicomosistemade
produo.
Osistemaprodutivocomposto,deumlado,porforasprodutivaserelaesdeproduoqueorganizamo
processodeproduoedistribuiodosbensmateriaisnumasociedadedeoutro,compostoporrelaes
sociais,polticas,jurdicas,ideolgicasesimblicas,quecorrespondemesocorrespondidaspelasformasde
produo.Essainteraopermiteaestabilidadeouatransformaohistricadosistema.Emrelaos
sociedadessimples(semclassesesemEstado),entretanto,aseparaoconceitualentreoquepodeser
consideradocomooconjuntodasrelaesdeproduoeaquiloquenoo,maisdifcileperigosadoquea
equivalentenassociedadescomplexas.Portanto,tornaseimpossvelanalisarumaeconomiasimples
utilizandoumapolarizaoconceitualdemasiadamentergida.
Algunsantroplogosmarxistasadmitemque,emdeterminadascondies,oparentescoaeconomiaea
religiopodefuncionardiretamentecomorelaodeproduo.umequvocopartirdaoposioentre
economiaeparentesconassociedadesprimitivas,comosefossemduasestruturasumaexterioroutra,como
sefosseminfraestruturaesuperestruturarespectivamente.Nessassociedades,asrelaesdeparentesco
funcionamcomorelaesdeproduo,relaespolticaseesquemaideolgicoestaa"plurifuncionalidade
doparentesco",surgindo,aomesmotempo,comoinfraestruturaesuperestrutura.Nassociedadesprimitivas,
asrelaesdeparentescotmpapeldominante:
[...]Marxnohaestabelecidounadoctrinasobreloquedebeserdefinitivamenteinfraestruturae
superestrutura.Nohaasignadodeantemanounaforma,umcontenidoyunlugar,invariablealo
quepuedefuncionarcomorelacionesdeproduccin.[...]Portanto,nohayporqunegarseen
nombredeMarx,comohacenalgunosmarxistas,areconoceravecesenlasrelacionesde
parentescorelacionesdeproduccin.(1978,p.4).
Osestudosetnogrficosdemonstramqueoparentesco,ocacicado,aordemritualetodasasdemais
instituiesexistentes,aparecem,nassociedadesprimitivas,comoforaseconmicas.Oeconmicoformaum
blococomtodososdemaisnveisdarealidadesociocultural.Maussconsideranossassociedadesocidentais
modernascomoasrecentestransformadorasdohomemnum"animaleconmico".Aeconomia,como
conhecidanassociedadescomplexas,inexistentenassociedadessimples.Nessasltimas,oeconmicono
umsetorcomdesenvolvimentoautnomonocamposocial.P.Clastrestemsuaparceladerazoquandodiz
queassociedadesprimitivassosociedadesderecusadaeconomiaimpemumlimiteestritosua
produo,queelaprpriaseprobedetransporevitando,assim,quehajauma"brechadeheterogeneidade"e
osubseqentedesenvolvimentodesegmentossociaisdiferenciados.
Emtermosgerais,associedadesparentaisfundadasnoparentescopossuemumsetoreconmicocom
marcadascaractersticas,taiscomo:aproduoorientadapelasnecessidadesfamiliaresestaproduo
tecnologicamentesimplesesemcomplicadadivisodetrabalhooalimentoocupaumlugarpredominantena
produoexisteumarelativaliberdadenautilizaodosrecursosdaproduoeastrocasso
comprometidascomaredistribuiodeprodutoselaborados.Ogrupofamiliar,qualquerqueseja,surge,
ento,comounidadedeproduoeconsumo,ecomosegmentoautnomonointeriordoconjuntosocialmais
amplo.
QuandoabordadaporLewisMorgan,aorganizaodomsticafoichamadadeumprogramade"comunismode
vida",noqualaunidadedomsticafoiconsideradacomoaformaelevadadesociabilidadeeconmica(decada
umdeacordocomsuaspossibilidades,paracadaumdeacordocomassuasnecessidades).Aunidade
domsticasurgecomoumgrupodeinteresses,possuindoumacoesoeumdestinoquelhesoprpriose
exclusivosestegrupomobilizasentimentoserecursosdaspessoasqueseencontramnoseuinterior,edele
fazemparte.Essaorganizaocorrespondeaoidealautrquicodassociedadesprimitivas,oqual,tambm,
umidealeconmicoumaindependnciapolticaemrelaoanveismaisabrangentesdeorganizao.
Segundosesabe,oconceitodeeconomiadomstica(householding)foiapresentadoinicialmenteporKarl
Polanyi,edescreviaoscasosondeaproduoprioritariamentedestinadasatisfaodasnecessidadesdo
grupofamiliar,localoupoltico,mesmoquandohumaparteorientadaparaomercado.Posteriormente,
entretanto,Polanyinegligenciouanoodeoikos,preocupadounicamentecomacirculaodebense
servios.Mesmoassimanoodeeconomiadomsticaseguramenteoperatrianassociedadesditas
simples.
Hqueseconsiderartambmafacetaprodutivadaorganizaodomstica.ComocolocaMarshalSahlins,nas
sociedadesprimitivas,aunidadedomsticarecebeopesodaproduo,juntocomaaplicaoeaorganizao
dacapacidadedetrabalho,almdedeterminaroobjetivoeconmico.Suasprpriasrelaesinternas,tal
comoocorreentreesposoeesposa,entepaisefilhos,soasrelaesprincipaisdaproduonasociedade.
"Elrtuloincorporadodelosestatusdeparentesco,eldomnioylasubordinacindelavidadomstica,a
reciprodidadycooperacin,hacenaqudelo'economico'unamodadidaddelontimo"(Sahlins,1977,p.92).A
organizaodotrabalhoeaformadedistribuiodosresultadosedosprodutosdesuaatividadeso,
fundamentalmente,decisesdomsticase,sodecisesrealizadaslevandoemconsideraoprimordialmente
asatisfaodomstica.Emoutraspalavras,aproduoencaminhadasegundoasexignciashabituaisda
famlia,eosprodutosestoparaobenefciodiretodosprodutores.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010471832002000200010 6/19
24/04/2017 OsistemaeconmiconassociedadesindgenasGuaraniprcoloniais
Aunidadedomsticaconfiguraumademarcaoaomesmotemposocialeeconmica.Elachamadapelos
socilogoscomogrupoprimrio.Emsociedadesdescritascomotribais,osgruposdomsticossurgemcomo
instituioprodutivadominante,pelosquaisaproduoinstituda.Geralmente,umgrupodomsticoum
sistemafamiliar,masexistemexceesregistradaspelaetnografiaassim,adiferenaconceitual,entregrupo
domsticoefamlia,imprecisa.Sabesequeasunidadesdomsticasdeumacomunidadeso,muitasvezes,
morfologicamenteheterogneasaparecemfamliasquepodemounoestarcompletamentesubordinadass
estruturasdelinhagemsurgemgruposouclassesdeidades,etc.Noscasosemqueaunidadedomsticapode
seridentificadacomoosistemafamiliar,existemvariantesdesdeasfamliasnuclearesatasfamlias
extensaspoligmicase/oumonogmicas,matrilocaisoupatrilocais,matrilinearesoupatrilineares,etc.(as
possibilidadessomltiplas).Nointeriordoprpriogrupodomstico,hvariaointegrativa,sendoa
heterogeneidadeumdostraosmaismarcantesdosistemadomsticodeproduo.
EmrelaoaoGuarani,noexistemdvidasdequeafamliagrandeconstitua,originalmente,acomunidade
deproduo,deconsumoedevidareligiosa.Istojustificaavalidadedeaplicaodomodelodomsticode
produoeconsumoparaestassociedadesindgenas.AorganizaosocialdosGuaranioriginais,marcadapor
linhagensouparcialidades(tei),cadaumadelashabitandoumgrandecasacomunal(teiga)queabrigava
atdezenasdefamliasnucleares,oucentenasdepessoas.Asfamliasnuclearesnoexistiamindividualizadas
dasoutrasdamesmalinhagem,comoficaclaronosrelatoscoloniais,nasdescriesfeitassobrea
organizaoespacialnointeriordeumacasa.Cadafamlianuclearocupavaumespaodelimitadopelas
pilastrascentraisqueauxiliavamasustentaodocume,semapresenadequalqueroutradivisria.O
grandeagregadofamiliar,compostodelaresfundadospelasfilhasepelanetas,desempenhavadiversas
funes(sociais,religiosas,defensivaseofensivas)eeranoseumbitoquesedesenvolviam,namaiorparte,
asatividadesprodutivas.
OsGuaraniprcoloniaispossuamumtipodeorganizaoeconmicamarcadapelamodalidadedeexistncia
adaptadaflorestatropicalsuaancestralidadeculturalesteveligadaecologiaamaznicaouseja,sua
economiaera,antesdetudo,parental.Afamliaextensa(unioumultipatrilinear)eraaomesmotempoa
estruturasocialeestruturaeconmicadeproduoeconsumo.Analisandoatransformaoaculturativa
sofridapelafamliagrandeemgruposGuaraniatuais,EgonShadencolocaque,aoquetudoindica,afamlia
extensacompostapelocasa,asfilhascasadas,osgenroseageraoseguinteera,outrora,aunidadede
produoedeconsumo.Afragmentaofamiliar,presenciadaemgruposatuais,seriaoresultadodossculos
desucessivoscontatos,e,talvezelajtivesseiniciadoduranteainflunciajesutica.
Podesepensarapossibilidadedeque,emalgumasreas,afamlianuclearrepresentasseaclulabsicade
organizaosocialdecertasparcialidadesGuaranioriginais.Existemalgunsstiosarqueolgicosque
demonstramaocorrnciademanchaspequenas,asquaispoderiamindicarpequenashabitaesfamiliares.
Taiscasos,entretanto,devemserconsideradoscomoforadopadrogeralGuarani,tendoemcontaosdados
etnohistricosdisponveisnadocumentaocolonial.Poroutrolado,oesfacelamentoatualdainstituioda
grandefamliaGuarani,conseqnciadainstabilidadedasligaesmatrimoniaisdasfamliaselementares,e
dagrandemobilidadeespacialdas"hordas"sobreviventesaoscontatos.
Apartirdasinformaesetnografadasemgruposrecentes,defineseafamliagrandeGuaranicomoestando
baseadanoexercciodaautoridadepaterna,ondeapersonalidademasculinaimportantemanutenodo
padrotradicional.Assim,estegrupodomsticovivesobagidedeumvaro,vigorandoapatrilinearidade
emcontrastematrilocalidade.UtilizandooexemploapresentadoporSchadensobreafamliagrande
depaChiquinho(aldeiakayovdePanambi),evidenciaseaorganizaodomsticaprincipalmenteem
momentosespeciaisdocotidiano:acontribuiodecadafamliaelementarchicha,asolidariedadeexistente
nopreparodecomidascoletivas(aindaquecadafamlianucleartenhaasuacozinhaprpria,ouqueofilho
casadoeosgenrospossuamroasemseparado).SegundoBranislavaSusnik,existiamtrsrelaesbsicas
naorganizaodaslinhagensGuarani,sendoelas:primeiro,arelaotamoitam(avsnetos),responsvel
pelaafirmaodaunidadesociobiolgicadalinhagemsegundoa(mestiasmaternas),determinanteda
residnciauxorilocale,emterceiro,atovaytaich(cunhadossogros),definidoradamobilidadeintegradora
dosnovosmembrosdacomunidadesociorresidencial.
Atemticadaorganizaodaslinhagensremetediretamenteaoaspectodasrelaesmatrimoniais.O
missionriojesutaAntonioRuizdeMontoyajhaviaconstatadoapresenadotabudoincestoentreos
Guarani,poisnemempensamentoadmitiamofatodauniodeumhomemcomsuameouirms"[...]por
serumacoisanefasta".Emcontraste,estemesmomissionriocolocaqueasrelaesmatrimoniaisnoeram
"perptuas"emresultadoinexistnciade"contratos"eporseremosGuaraniamigosdaliberdadeedo
desenfado.ParaosgruposGuaraniaindasobreviventesemSoPaulo,SlviaBorellieMaraLuzafirmamque
oscasamentossorealizadospormeiodorelacionamentoentreduasfamlias,semconsideraraaprovao
dosjovensenvolvidos.Estefatotraduzofortesentidosocialdecriaodevnculosentediferentesfamlias,
quepodemaparecercomomarcoinicialnaconstituiodeumaorganizaosocialalmdoncleodomstico
(relaesaldes).ParaosGuaranideSoPaulo,ocasamentopreferencialpareceseguirasligaesdotipo
avuncular(tiomaternocomsobrinha),sendoqueasrelaesentreprimosparalelos(filhosdopaiedoirmo,
oufilhosdameedairm)sopermitidas.JparaosMbys,segundoHlneClastres,ocasamentodeum
homemcomairmdoseupaiproibido.
Osurgimentoeumaestruturasocialdemaiorabrangnciaqueoncleodomstico,comootekoha,poucoou
nadainterferenaorganizaodomsticabsicadosistemaeconmicoGuarani.Otermotekohaaparece
sistematicamentenosdocumentosjesuticosdoperodocolonial,paradescrever,segundoosestudiososda
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010471832002000200010 7/19
24/04/2017 OsistemaeconmiconassociedadesindgenasGuaraniprcoloniais
etnohistriaGuarani,aorganizaosocialalde.Aanlisedestesmesmosdocumentosrevelavariaesno
grauintegrativoentrefamliasextensasunificadasporumvnculoaldeo.Mesmoparaoscasosdecertas
regiesondeovnculodotekohademonstravamaiorgraudeestabilidade,noexistenadanadocumentao
quecontradigaaverdadedequealinhagemGuaranieraabase,porexcelncia,daproduoeconmica.
Poristo,aonveldaproduo,osistemaeconmicoGuaranidevesercaracterizadocomodomstico,eno
comoaldeooutribal.Aoqueparece,ovnculoaldeotornousepossvelemreasecologicamente
favorveis,ondeosncleosdomsticostiveramacapacidadedeummaiornveldeproduo.Assim,
dependendodondiceedacapacidadeprodutivanaesferadomstica,aparecemounoascondies
necessriasconstituiodotekoha.Aintegraodeumcertonmerodefamliasgrandes,numaestrutura
socialmaisampla,decorrnciadeumaproduoeconmicaacimadasnecessidadesdeconsumodoncleo
domstico,aindaqueestaproduotenhasidogeradaporesteprprioncleo.Nadaexclui,entretanto,a
possibilidadedestevnculoaldeoviraservircomoincentivotendnciadecrescimentonaproduo
domsticatalincentivo,noentanto,secundrioedenaturezapolticaparaosGuarani,talvezdenatureza
maispropriamentereligiosa.
Pelocontrrio,ovnculoaldeoentrefamliasgrandespossuiconseqnciassignificativassobreospadres
decirculaoedeconsumodosbensdaproduodomstica.Nesteponto,parcialmenteacertadaa
caracterizao,feitaporKern,dosistemaeconmicoGuaranicomode"consumotribal".parcialporqueo
conceitodetribotemsidoreavaliadonosestudosantropolgicos,aparecendocomomuitovagoeindefinidoe,
ainda,porqueoconsumo,nassociedadesguarani,respondeinicialmentesprerrogativasdaunidade
domstica,eacirculaoeoconsumononvelmelhorditoaldeo,srealizaseemcircunstncias
especiais.Queragrandefamliaguaraniestejaassociadaaoutrasouno,suasnecessidadesaomenosas
bsicassodiretamenteatendidaspeloseusetorprodutivo.
Noentanto,autilizaoderecursosparaacriaodeumarededecirculaocomunitriaspossvel
quandoonvelprodutivoexcedeasexignciasdomsticas.Nestecaso,oconsumoeacirculaoaldeos
tambmsetornamviveis,fundamentandoumintrincadosistemapolticoeconmicobaseadoemprincpios
deprestaesedecontraprestaes,comooareciprocidade.Portanto,justificaseaapresentaodo
sistemaeconmicoguaranicomosistemadeproduodomsticodeconsumodomsticoealdeo.Poroutro
lado,houvemuitoscasosemqueasfamliasextensasGuaranimantiveramseseparadasedissociadasdas
demais,comoqueatomizadas,talcomoaparecedescritonadocumentaoetnohistricacolonial.Nestes
casos,maiscorretoreferiroconsumoocorrendoapenasemnveldomstico,jqueoconsumoaldeo
umapossibilidadeenoumanecessidadedosistemaGuaranideproduoedeconsumodomsticos.
Independentedotamanhodafamliagrande,aunidadedomsticaGuaranidetinhaocontroledoprocessoda
produo.Aorganizaodotrabalhoprevaleciapeladivisosexual,quepredominavanasociedadecomoum
todo.Numaanliseprimria,umafamlia,nomnimo,auniodeumhomemcomumamulher,ambos
adultos,oquetraduz,desdeseucomeo,acombinaodosdoiselementossocialmenteprimordiaisda
produo.Aindaqueadivisodetrabalhoporsexonotenhasidonicanasociedade,foiaforma
predominantedeespecializaoeconmica.Asatividadesnormaisdequalquerhomemadulto,aoladodas
atividadesnormaisdequalquermulheradulta,praticamenteesgotavamostrabalhoshabituaisdasociedade.
Assim,omatrimniootoqueinicialparaoestabelecimentodeumgrupoeconmico,constitudoparacuidar
desuaprpriaexistncia.Nisso,osGuaranireproduziamopadrodoscultivadoresdefloresta,ondeohomem
detinhaostatusdecaadorpescadoreamulherpossuaopapeldecultivodaterra.
AdivisosexualdotrabalhoentreosGuaranitemsemantidoinalteradaatostemposatuais.Noperodo
colonial,opadreSnchezLabradorjahaviadescrito,comentandoserematividadesfemininasoplantio,a
colheita,opreparodecarnesassadasoucozidas(tinhamgrandehabilidadeemprepararascarnesdos
macacoscayecaray),entreoutras.Considerandoasobservaesetnogrficasemgruposatuais,podese
colocaradivisosexualdotrabalhonointeriordafamliadaseguinteforma:acomearpelascrianas,as
meninascarregamguaecuidamdosirmosmenores,enquantoosmeninostrabalhamnaroaoutrazem
delaosprodutosnecessriosapartirdos8ou10anos,osmeninosaprendemacaar,acoletarmelououtros
produtos,eospaisorientamoaprendizadodetcnicasdetranadoeaconfecodeartefatos(neste
momento,osmeninosjfazemsuaprpriaroa)aos12anos,osmeninoscomeamademonstrar
independncia,eaos15ou16,passamamorarcomosogroeatrabalharnalavouradeste.Notase,almda
especializaoocupacionalporsexo,tambmumadiferenciaoporfaixaetria.Emtermosdelaosafetivos,
Schadencolocaquealigaoentrefilhoepaimenosconsistentedoqueaentreofilhoeame,eofilho
tendeatornarse,apsocasamento,economicamentedistantedopai.Esseltimoaspectodecorrnciada
matrilocalidade,condicionandoparaquealigaodamoacomafamliadeseuspaissejabemmais
duradoura.
Emrelaosmeninas,asprimeirasregrassomarcadasporumperododeresguardo,querepresentapara
asadolescentesomomentodeaprendizagemdehabilidadesmanuais,numaespciedeescoladeeconomia
domstica.Entreosmby,esteensinoministradopelaavpaternaoumaterna.Emgruposatuais,o
casamentoopontoapartirdoqualafamliaelementarconquista,aopoucos,umacertaautonomia
econmica.Paraoskayovandva,aautoridadedosogroimportante,eogenrotemderealizaralguns
trabalhosnaroadeste.Pelocasamento,anovafamliapassaaformarumadistintaunidadedeconsumo,
simbolizadapelapanelaepelofogofamiliares.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010471832002000200010 8/19
24/04/2017 OsistemaeconmiconassociedadesindgenasGuaraniprcoloniais
NopassadoGuarani,acomposiodefamliasnuclearesnumafamliagrandeprojetavaestaorganizao
elementar,dandolhemaioramplitude.Ahorticultura,acoletae,svezes,acaaatividadesdiscriminadas
segundoossexoseramrealizadascoletivamentepelosmembrosdeumamesmacasagrande,todos
aparentados.Assimcomoaorganizaoeconmicadafamlianucleardependiadapersonalidademasculina,a
famliaextensaGuaranipossuasuaorganizaocentralizadanafiguradeumvaro(teir),sendoele
responsvelpelodesenvolvimentodetrabalhoscoletivosentreoshabitantesdamesmacasagrande.
Talformaincipientedearranjopolticonopodeserexplicada,entretanto,foradasrelaesdeparentesco,na
medidaemqueovarodesempenhavaopapeldeumverdadeiro"grandeparente",umlder"responsvel"por
suaparentela.Cabiaaelefazeroseguinte:organizartarefasdemutiroparaacoletademateriaisutilizados
naconstruodashabitaescoletivas,coordenartalconstruo,orientarotrabalhomasculinonaderrubada
dereasflorestais(sejaparaafundaodeumnovoespaohabitacional,sejaparaacriaodeumanova
readeroado),liderarexpediesdecoleta,deguerra,etc.Posteriormente,orendimentooriginadodas
atividadescoletivaseradistribudoemparcelasdestinadasindividualmenteacadafamlianuclearonmero
deesposasedefilhosdeterminavaotamanhoeonmerodeparcelasdestinadasacadahomemadulto(a
poligamiapolignicaexistia,maseraquaseexclusivadoschefespolticoreligiosos).
PelomodeloidealpropostoporSahlinsparaa"ModalidadeDomsticadeProduo",existempropriedadesque
podemserconsideradascomoessenciaisproduodomstica.Dentreelas,colocamseprincipalmenteas
seguintes:a)opredomniodadivisodotrabalhoporsexosb)aproduosegmentadavoltadaaoconsumo
c)oacessoautnomodafamliaaosmeiosdeproduoe,d)relaescentrfugasentreasunidade
produtoras.Asinformaesarqueolgicaseetnohistricasindicamseremestaspropriedadestpicasdo
sistemaeconmicodosGuaraniprcoloniais,aindaquesejaimportanteaplicartalmodeloadequandooao
dadosempricosexistentessobreosndiosGuarani.
ParaosistemaeconmicoGuarani,assimcomoparamuitasoutrasvariantesdaModalidadeDomsticade
Produo,ofatodesedefinirafamliacomounidadebsicadetrabalhoedeproduo,noexcluireconhecer
aocorrnciadecasosvariantes,emqueexistiamoutrasformasorganizativasinstitucionalizadas.A
constituiodotekohaevidenciaqueaproduoGuaranipodiaestarorganizadaemformassociaisdistintase,
svezes,emnveismaisabrangentesdoqueaunidadedomsticanuclear.Osmembrosdeumafamlia
grandepodiamcolaborarinclusive,deumamaneiraregularesobreumabaseindividual,comparentese
amigosdeoutrascasascomunais,realizandooutrosprojetosmaiscoletivos.Entretanto,estaorganizaomais
abrangentedotrabalhonoocasionavanenhumamodificaodrsticanosistemadomstico,conformese
podeinferirpelasinformaesarqueolgicaseetnohistricasdisponveis.
AconstituiodeumtekohamantinhainalteradoosistemadeproduodomsticoGuarani,principalmente
porque,emboraovnculoaldeopudesseseestabelecerembasereligiosa,mesmoassimaaldeiaaindaera
umaglomeradodeparentes.ComocolocaAlfredoVara,noscasosemqueaaldeiaconstituasenumafamlia
extensaetodasasfamliasnuclearesestavamligadasporparentesco,opoder"poltico"doander(nosso
pai)eraumprolongamentodopapeldecabeadeumafamliaextensa,e,suacondiodepaieraaprimeira
qualidadequeofaziachefe.
Assim,avidasocialestavaorganizadaemgruposunidaporlaosdeconsanginidadeouafinidade,emqueas
famliasreunidasconstruamumranchocomum,aindaqueoscomponentesdecadacasacomunalpossussem
umespaoprodutivoindividualizadodasdemais.Oaparecimentodeumpapelpolticoparentalaglutinador,
comoeraotuvich3,nosignificava,portanto,asupressodoencargodevidoaocabeaemcadacasa
comunalpelocontrrio,cadafamliagrandemantinhasuaorganizaopolticoeconmicaoriginal,apesarda
criaodevnculosmaisabrangentescomoutras.Menosproblemticaeraasituaoemqueacoesoalde
ocorriapelafiguradotekoaruvixa(lderreligioso),namedidaemqueestemantinhapraticamenteinalteradaa
formaorganizativadaeconomiadomstica.
AorganizaodosistemasocioeconmicoGuaranipeloparentescocolocavavantagensimportantes.Em
termosderelaesexternas,estesistemafacilitavaoaparecimentodealianasparentais,quedinamizavaa
comunicaoeatrocaentreosgrupos,permitiaumamaisequilibradadistribuioterritorial(evitando
guerras),capacitavaaorganizaodemigraescoletivaseviabilizavaacriaodecontingentesguerreiros
numerosos.Internamente,oparentescopossibilitavaaestruturaoeconmicadeproduoedoconsumo,
criandoaquiloqueVarachamoude"comunismoparental".Nonveldaproduo,aaglomeraopopulacional
elevadadecertasaldeiascomoeramostekohadosProtoCariosmigradosaoParaguaioriental
constitudasdemultilinhagens,possibilitouosurgimentodeumavastaorganizaocooperativadetrabalho,
capazdeexplorarreasderoadomuitomaiores,comumamaiorproduodeexcedentes.
AtradiooriginaldosGuaranicontinhaoprincpiodotrabalhocomunal,mesmoantesdaintroduodas
disposiesjurdicasemissionriassobreotupambadasMissesdosculoXVIII.Conformepermitempensar
osrelatosdeixadospelosjesutasdaProvnciaJesuticadoParaguay,otrabalhocoletivodosGuarani
manifestavasenumadimensoldicatooumaisimportantequeaprodutiva(Souza,1990).Toforteera
aqueladimenso,que"[...]nasRedues,otrabalho'emcoro',ouseja,efetuadoemcomumnumclimade
festa,sobadireodospadres,omaisbemaceitoeomaisprodutivo"(Haubert,[s.d.],p.260).
Otrabalhocoletivoaindaumarealidade,emgruposGuaraniatuais.Segundoindicaesprecisas,coletadas
porSchaden,omutirooupuxiropodeserdivididoemdoistipos:a)ostrabalhoscoletivosfeitospara
determinadapessoab)osdestinadosparaacoletividade.Emambososcasos,Schadenadverte,tais
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010471832002000200010 9/19
24/04/2017 OsistemaeconmiconassociedadesindgenasGuaraniprcoloniais
trabalhosdevemserinterpretadoscomoexpressodasolidariedadedeumgrupodevizinhanaoudeum
grupolocal.Considerandotaisrefernciasetnogrficas,difcildizeremquemedidahouveodesenvolvimento
efetivodeumaorganizaoaldedotrabalhocooperativo,comosugeridonopargrafoanterior.Tais
refernciasconfirmam,entretanto,queotrabalhocooperativotradicionalmentedesenvolvido,massempre
desdeointeriordosgruposdomsticos.
Conformeaindaobservadoemgruposrecentes,otrabalhocoletivotemacapacidadedetransformara
realizaodetarefasprodutivasnumaespciedejogo,dandoaolabortalsentidoldicoquaseinexistentenas
sociedadescomplexasatuais.ParaosKayov,existeumaligaoestreitaentreopuxiroeafestadechicha4,
configurandooquesepodechamarde"funoeconmicadasfestas"ouseja,otrabalhocoletivoaparece
comafunoprimordialdemanifestarasolidariedadedogrupo.
Apartirdesuasobservaesetnogrficassobregruposrecentes,Schadenapresentaoutroselementos
caractersticosdotradicionalsistemaeconmicodosGuarani,quaissejam:aprticaderoascoletivas,a
instituiodafamliagrandecomounidadedeproduoeconsumo,apossecoletivadasreasdecaaedas
terrasdelavoura,arealizaodecaadasedepescariastambmcoletiva(numvnculoentrediferentes
famliasgrandes),aausnciaquasecompletadeumcomrciointragrupal(anoserportrocadeservios).
"Tudoistoquerdizerquenosereconheceoindivduocomoagenteeconmicoautnomonoseioda
comunidadetribal"(1974,p.56),e,aindahojeoGuaranitemrelutnciaemadotarumpadrodecompetio
econmicaintragrupal.Duranteoprocessoreducional,ficaevidenteestarelutncianadificuldadequeos
missionrioencontraramemincentivar,juntoaosindgenas,ainiciativaprivadaprescritacomonorma
pelasLeisdendias.
Osprolongadoscontatosculturaisdosltimossculostmgeradooabandonogradativodosantigospadres
desolidariedadeecooperao,daquelesquevigoravamatmesmonasatisfaodasnecessidadesvitaisdos
gruposGuaranioriginais.Aaculturaoeconmicatemprovocadoamodificaodasinstituiestradicionais,
fazendocomqueosistemadeproduodomsticopelafamliagrandetornesequaseimpraticvel.A
tendnciamodernalevacrescenteindividualizaoeconmica,oquefezafamliagrandedeixardeser,
recentemente,aunidadedeproduoeconsumoentreosGuarani.
Noseles,mastodososgruposamerndiosedemais"primitivos",emtodososcontinentes,tmsido
obrigadosasubstituir,emcurtooumdioprazo,aantigaeconomiacomunitria,detipocooperativista,pelo
sistemacompetitivoeindividualistadomundoocidental.Entretanto,oprofundomisticismoreligiosodos
Guaraniacabaporfrearconstantementeesseprocessoentreeles,incapacitandoosadesenvolverumesprito
econmicobaseadonasnoesdelucroedeaproveitamentoprivados.Umpensamentofinalistaconfereum
sentidoemocionalesentimentalatodasasatitudesinclusiveseconmicas,foiesteeaindaoprincipal
fatorexplicativoparaamanutenodospadreseconmicosoriginais,emchoquecomoracionalismo
utilitaristatrazidodaEuropadesdeoperodocolonial.
OconjuntoderelaesinterfamiliaresnotekohaGuaraniquasetotalmentedesconhecido,considerandoas
informaesetnohistricasdisponveis.Tornasetonecessrioquantovlidofazerinferncias,apartirde
informaesreferentesaoutrassociedadesdeflorestapraticantesdocultivopelosistemaderoas
(coivaraoucorteequeimada)jestudadas.Estudosetnogrficostmregistradoquetodaselasapresentam
asmesmascaractersticasrelacionais.Segundoomodeloinduzidodemuitosexemplosetnogrficosnasterras
baixasdaAmricadoSul,umaaldeiacultivadoracompostapelareuniodealgumasfamlias,quemantma
importnciacomoncleosbsicoseindependentesdeproduoeconmica.
Entretanto,algumasdessasfamliaspossuemumamaiorcapacidadedetrabalhoe,conseqentemente,um
maiorxitonaobtenoderecursosenquantooutrastmumamenorcapacidadeque,emalgunscasos,pode
beirarofracassoeconmico.Taldiscrepncianosignificaqueseorigine,apartirda,umprocessode
segmentaosocioeconmicaentre"ricos"e"pobres",poisasestratgiasdoprincpiodereciprocidade,
responsveispelacoesoalde,levamaqueosrecursosproduzidosglobalmentesejamdistribudosdeforma
equilibradaentreasdiferentesfamlias.
Mesmoaqui,seriaerrneoimaginarqueestareciprocidade,aparentementedesequilibrada,entreasdiferentes
famlias,traduzisseoaparecimentoderelaesdedependnciaeconmicae,assim,umadiluioda
organizaofamiliardaproduo.Esseprocessoimaginriodesegmentaosocioeconmicaperfeitamente
lgicoparaaanlisedoscasosemquesequeiracompreenderosurgimentodasclassessociaisedoEstado.
Noentanto,novlidoparaosGuarani,poisestespossuameaindapossuemmecanismoseficientesde
manutenodosistemaeconmicooriginal.
Osdocumentosetnohistricossoclarosquandosugeremqueoprocessodeformaodostekohaera
incipientemesmodepoisde1500d.C.,mesmoconsiderandoasregiesmaisdensamentepopulosas.Portanto,
omaisplausvelentenderqueovnculoaldeotenhamantidoaindividualidadeeconmicadasfamlias
grandes,principalmentenosetorprodutivo.
Tornasedifcilsustentarumaconclusodefinitiva,sobreatquepontoumaconcentraopopulacionalmaior
comoaquelaexistentenasaldeiasGuarani,deambasasmargensdobaixorioParaguainoinciodosculo
XVIestivesserelacionadacomalgumamodificaosignificativanasrelaesparentaisdeproduo.Alguma
modificaopoderiaexistiremtermosdeampliaodoprocessoprodutivoalmdonveldoparentesco,mas
paraosGuaranioriginaisasrefernciasetnohistricassopoucasparasedizeroquanto.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010471832002000200010 10/19
24/04/2017 OsistemaeconmiconassociedadesindgenasGuaraniprcoloniais
AargumentaoutilizadaporSusnikcoerente,quandorecordaaformaderesistnciadosgruposGuarani
quandodaconquistaibricadaregioplatina.sintomticoquenotenhaocorridoumareaounificada,por
partedasfamliasextensasGuaraniviolentadaspelasfrentesdecolonizao.Issoindicativodograurestrito
decoesointegrativaexistenteentreelas.
Futurasinvestigaesmaisdetalhadaspoderoencontrarrespostasmaisdefinitivasaestaproblemtica.
Desdej,sugereseocaminhometodolgico,decompreenderoaspectorelacionaldataxionomiaparental
Guarani,emsuaflexibilidadeevarincia.Mesmoaonvelaldeo,havia,aoqueparece,umatendnciaem
considerartodoscomoaparentado,emgrausvariveisdemaioroumenorproximidade.Seassimfor,o
parentescoclassificatriocontinuariasendoodefinidorbsicodasrelaessociaisdeproduo.
Aindaquesejaimpossvelumaafirmaotaxativavlidaparatodasassuasvariantes,osistemadeproduo
domsticoGuaranicaracterizavaseporsuafragmentaoeconmica.Ovnculoentreasdiferentesfamlias
grandes(unidadesdomsticas)nosuprimiaaquelequeotraomarcantedetodosossistemasdomsticos:
"Laeconomasocialestfragmentadaenunmillardepequeasexistencias,organizadascadaunapara
desempearseindependientementedelasdemsydedicadaalprincipiohogareodecuidarseporsmismas."
(1977,p.11).
Adescentralizaopolticoeconmicatpicadetodasasformassociaisincipientesbaseadasnocultivo,
fossemelasassociedadesneolticasdoVelhoMundo,fossemelasassociedadesamerndiasadaptadasao
ambienteflorestal.Nadanainfraestruturaprodutivaobrigavaaosdistintosgruposfamiliaresintegraremse
eradifciljustificartalintegrao,poiselaspodiaocorrerquandocadagrupoaaceitassecedendo,assim,a
grandepartedesuaautonomiaeconmica.
Assim,ofatorintegrativofundamentaloutroquenoeconmico.Deveseprocurloaonveldasrelaes
deparentescoe,emextenso,nasrelaespolticas.Essaconfiguraoapresentaascausasdafraquezaeda
instabilidadenacoesoalde,pois,aindaquesurjamtnuesamarraspolticoparentais,cadateiconservaria
seusprpriosinteresseseospoderesnecessriosparasatisfazlos.Asforaseconmicascentrpetas,
dominantesnointeriordocrculodomstico,eramequilibradasporoutrasforascentrfugas,estasdominantes
nasrelaes"entre"asdiferentesunidadesdomsticas.Nonveldaproduo,osistemadomsticoapresenta
umafragilidadetendentesegmentao,quesepronunciaprincipalmentenosmomentosdecrise
socioeconmica.Omesmomododeorganizaodaproduocondicionaumadispersoabsolutadosncleos
habitacionais,comaausnciademecanismospolticosduradouros,capazesdesustentaracoesoentre
diferentescasasgrandesdentrodeumanicacomunidadepermanente.
OsGuaranietodososgruposcultivadoresdeflorestasofriamesofremaconseqnciabsicadosistema
domsticodeproduo,queatendnciadispersodapopulao.NahistriadaAntropologia,muitos
estudiososjabordaramestefenmenodeocorrnciageneralizadanassociedadesditasprimitivas,muitas
vezesinterpretandoodemaneiraparcial.Segundoanlisessimplistas,abaixadensidadepopulacionaldas
aldeiasdecultivadoresflorestais,seriadevidos"precariedades"tcnicasdosistemaderoas,que
supostamentenosustentariandicespopulacionaismaiselevados.AEtnografiaamaznicarecentedemonstra
olimitedestasanlises,apresentandooutrofatorexplicativo:
Megustaradejarsentadoqueunfactordegranimportanciahasidolafacilidadyfrecuenciacon
queseproducelaescisindelasaldeasporcausasajenasalasubsistencia,esdecir,alas
tcnicasdesubsistencia...Lafacilidadconqueocurreestefenmenosugierequelasaldeastienen
pocasoportunidadesdeaumentarsupopulacinhastaunpuntotalqueempiecenaejercerpresin
sobrelacapacidaddecontencindelatierra.Lasfuerzazcentrfugasquecausanlaescisindelas
aldeasparecenllegarasupuntocrticomunhoantesdequeesoocurra.Culessonlasfuerzasque
lleganalaescisindelasaldeasesalgoqueescapaalapresenteexposicin.Creoque,porahora,
essufienteafirmarquesonmuchaslascosasquepuedendarorigenaunadisputadefacciones
dentrodeunasociedad,yquecuantomayorsealacomunidad,tantomsfrecuentepuedenser
esasdisputas.(CarneiroapudSahlins,1977,p.114).
Emoutraspalavras,osvnculospolticosnoconseguiamultrapassaroslimitesdispersivosimpostospela
formadeorganizaodaproduo.Ainstituiodalideranaindgenaclassicamenteconhecidocomo
cacicadonaAmricanoapresentava,aomenosnaAmazniaenabaciadoPrata,aforanecessriapara
venceraanarquiadosistemadeproduodomstico.
Almdisto,osetngrafosdegruposamaznicosconstataramqueainsegurabasefamiliardaeconomia
restringeosobjetivosmateriaisdasociedade,jqueosistemaprodutivonotem,naperspectivade
rentabilidadeutilitria,umdesempenhomuitobrilhante.Naverdade,aorganizaodomsticamantma
produoaqumdasuapossibilidade.EssefatofundamentaaquiloqueostericosdaAntropologiaeconmica
chamamdecarter"subprodutivo"daeconomiadomstica.
Nassociedadescultivadorasdeflorestas,ofuncionamentosocialraramenteexigeousomximodosfatores
deproduo,oquelimitaodesenvolvimentodasforasprodutivas.Nosetratasomentedequeoproduto
sejabaixoaproduobaixaemrelaospossibilidadesexistentes.Nohoaproveitamentodetodasas
possibilidadeseconmicas.Acapacidadedetrabalhoestinsuficientementeutilizada,noseusamplenamente
osmeiostecnolgicoseosrecursosnaturaissedeixamporexplorar.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010471832002000200010 11/19
24/04/2017 OsistemaeconmiconassociedadesindgenasGuaraniprcoloniais
MarshalSahlinschegaasugerirquesepensea"subproduo"comoparteintegrantedanaturezadas
economiasdomsticas,ondeaidiamodestade"satisfao"movimentaaproduo,fazendocomquetodas
asnecessidadesmateriaisdaspessoaspossamsersatisfeitascomfacilidade,aindaquandoaeconomia
desenvolvaseabaixodesuacapacidade.Aproduocriadaparaoconsumo,aindaqueeventualmente
ocorraoaparecimentodeexcedente.
Numaformulaoterica,associedadesmaistradicionaisdoestilodomsticopossuemumaeconomiadefinida
pelosvaloresdeconsumo.Estaaformamaisverossmilparaexplicaraconstataoetnogrficada
"subproduo"indgena.Se,oquedefine"excedente"oprodutoquesobrepassaasexignciasdos
produtores,osistemafamiliarnoestorganizadoparatal.Nadanaestruturadeproduoparaoconsumoa
impulsionaparaalmdesimesma,anoserfatoresexternos.
Entretanto,nosetratasomentedeumaproduoparaoconsumo,massimdeproduoparaovalorde
consumo,poisexistemtrocasnointeriordasociedadetrocas,estas,envolvendobensdenaturezabsica
existncia(bensutilitrios).Umaproduoparaovalordeusonoexcluioaparecimentodeumaredede
prestaesnasociedadeounointeriordaunidadedomsticaaocontrrio,aproduoparaa"subsistncia"
prevarealizaodetrocas,aindaqueestassejamcommatizessociais(obrigaesecontraobrigaes)e
realizadascomprodutosdeprimeiranecessidade.
OsdadosetnohistricoseetnogrficossobreosGuaranievidenciam,eminmeraspassagens,aincluso
destassociedadesnomodelodasubproduo.extremamentedifcildepurarosprjuzosclssicos,pelos
quaissetemavaliadoosistemaeconmicoguarani,nabibliografiaprimriaesecundria.Muitasvezes,os
Guaraniforamdescritoscomo"imprevidentes"edescuidadoscomaspectoseconmicosconsiderados
elementaresparaopadromentaldaeconomiaclssica.
Desdeoinciodoprocessoreducional,osmissionriosjesutasvivenciaramestadiferena,enfrentandosrios
problemasparatentarsuperlanointeriordospovoadosnascentes.Oprofundoenvolvimentodosreligiosos
naaocatequticadaspopulaesindgenasimpediuacompreensodocomplexosistemadeorganizao
produtivadosGuarani,originandoumasriedejulgamentosquedemonstramdesconhecimentoantropolgico.
Estasavaliaesparciaistmsidoreproduzidasdeformaacentuadaporestudosmaisrecentes,oque
inadmissvelemplenosculoXXI.
Adocumentaojesuticacolonialsemprecomparao"entendimento"mentaldosndioscomodascrianas
europiasdeoitoounoveanosdeidadenoestavammentalmentefixosnopassadooufuturo,viviam
intensamenteopresenteeomomentoimediato.Sofreqentesoscomentriosdequeelespossuamuma
"faltaabsolutadeprevisoefaltaabsolutadevontade,esedestatinhamalgo,eratovolvelquenoera
senoumasombra"(Furlong,1962,p.397).
Deumlado,estecomentrioaperpetuaodavaloraoetnocntricaformuladapelosreligiososdesdeo
perodocolonialdeoutro,demonstraqueasmotivaeseconmicasdosGuaraninoeramasmesmas
idealizadaspelaracionalidadeutilitriadosrepresentanteseuropeusnaAmrica.Jsechegouafalarqueos
Guaranioriginaissofriamdeuma"inataantieconomia",aqualduranteoperodocolonial,veioa"mortificar"
osjesutaseaperturbarosistemaeconmicomissioneiro.
Soinmerasaspassagensnadocumentaoquedemonstramorduotrabalhoexecutadopelos
missionriosafimdeimplantaruma"verdadeira"mentalidadeeconmicaentreosautctonesreduzidos.
Umasriedecostumesindgenasfoireprimidarapidamente,porapresentaremgrandes"desvantagens"
econmicasalgunsoutros,sequerforamcompreendidos,comoocasodoslaosdereciprocidades,tidos
como"caprichos"dosGuaraniemrealizaremtrocas"[...]pelasaparnciasdascoisas,noporseuverdadeiro
ouintrnsecovalor[...]"(cabeaquiumaquestoantropolgica:existealgum"verdadeiro"ou"intrnseco"valor
nascoisas?).
Noinciodoscontatosechoquesculturaiscomasfrentesdoexpansionismoibrico,osGuarani
sistematicamenterealizaramtrocasdesiguaiscomosrepresentantesdasociedadebranca(colheitainteiras
eramtrocadasporquinquilharias).Essaaparenteingenuidadeeconmicafoi,inclusive,lucrativaparaos
primeirocolonizadores.Posteriormente,obomespritoreligiosodosmissionriosfezcomquesesuprimisse
estecostume,porconsiderlonefastoaoindgena.Aboavontadedosreligiososnofoisuficiente,entretanto,
paracompreenderalgicaeconmicaesocialcolocadanofundodestaprtica.Naperspectivadasociedade
indgena,anovidadedecertosobjetosintroduzidospeloscolonizadorespassavaaexercerfatordeprestgio
paraaquelequeospossusse,almdoquesedeverecordaroseguinte:astrocaseconmicascriavam
oportunidadesnoestabelecimentodealianassociaisdoguaraniparacomoconquistadoreseupoderio
militar.
Demaneiradiversadoqueocorrianassociedadeseuropiasemexpanso,ascaractersticasdomsticasdo
sistemaeconmicoGuaranidefiniammotivaesprodutivascomalcancerestrito.Essarestrioesteve
motivada,tambm,comoaindaocorreemgruposGuaranisobreviventes,comoconseqnciadeprticas
ritualsticasderivadasdeumamentalidadeporassimdizeranimistaereligiosadessaspopulaes.Isto
constatadopelaetnografiaGuaranieparecefazerpartedopassadotradicionaldestesindgenas.Nosentido
econmico,Schaden(1974,p.183),fazumacontribuiointerpretativaimportantesobregruposatuais:
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010471832002000200010 12/19
24/04/2017 OsistemaeconmiconassociedadesindgenasGuaraniprcoloniais
DevezqueasociedadeGuarannoprestigiaosindivduoscomrefernciaaosbensmateriaisque
porventurapossuam,nohestmuloparasedesenvolveraprodutividadeeconmica,no
reconhecidacomofatordedistinosocial.Estaumadascausasda"indolncia"queseimputa
aoGuaransemiacaboclado,quetrabalhairregularmente,desprezaoconforto,nofazeconomia,
nosabelidarcomdinheiro[...].
DiversosetnlogoscompesquisadecampojafirmaramteremosGuaraniumavidasempreocupaocom
necessidadeseconmicasquepossamsobrevir.Nosistemasocioeconmico,afeiodomsticaecomunitria
daproduoeconsumofazcomqueotrabalhosejarealizadopelosentimentodesolidariedadegrupal.No
bastasse,ohomemGuaranipossuigrandepreocupaocomoosproblemasmgicosdavidaecomodestino
sobrenaturaldodevir,demarcandoagrandeinflunciadareligiosidadesobretodasasoutrasfacetasda
realidadesociocultural,inclusivesobreaeconmica.
AsinformaesdisponveisapontamasubproduocomotraomarcantedosistemadomsticoGuarani
original.OsGuaraninoformavamncleosaldeescomconcentraopopulacionalelevada,oque,do
contrrio,exigiriaumasuperproduoeconmicaeumaadequadaestruturaosociopoltica."Los
caracterizabalaconcienciade'youramoguar'(Montoya),elexclusivounitario,'orva',delasnucleaciones
regionales[...]."(Susnik,1979/1980,p.15).Semdvida,afaltadeumamaiorpreocupaoeconmicacomo
desenvolvimentodaproduotornavacomoaindatornaasociedadeGuaranivulnervelaperidicas
dificuldadesmas,emcontrapartida,permitiaepermite,aohomemGuarani,oconvviocomumaliberdade
tantocosmolgicaquantoontolgicamuitovalorizada.
Soevidentesoslimitesdecertosjulgamentosapressadossobreonveldevidadaspopulaesamerndias,
presentesnabibliografia.Existeacrenanumquadrodramticovividoantesdaaoredentorados
missionrios.Onveldevidadosndiosteriasido"baixssimo,aexpectativadevidateriasidocurtaea
mortalidadeinfantilelevada."Aindaqueosdocumentostraduzampronunciamentosacertadossobreaelevada
taxademortalidadeentreosGuaranicoloniais,istonopodeserentendidocomosinnimoouindicativode
"misria","penria"ou"degradao"(anoser,claro,aquilogeradopelascrisesdocontatocomos
europeus).
Olimitesimblicoculturaldecertascategoriasburguesasnopermitesualivreadoocomopadroabsoluto
dejulgamentoantropolgico.Onveldevidadeumapopulaodeveseravaliadonointeriordetodoo
complexosocioculturaldoqualfazparte,enoapartirdasexpectativasqueocientistaprojetasobreeste
contexto.Nestequadro,completamentesemsentidoantropolgicoapreocupaoemsaber"porqueos
guaraninochegaramaumnveldevidamaisalto?"(Schmitz,1985b,p.22).Aoinvsdisso,corretoseria
colocaremseasseguintesquestes:"comoera"e"comoeramantido"onveldevidadestaspopulaes.
Nesteponto,substancialumadiferenciaoentreaproduoparaacriaodeumexcedenteeaproduo
voltadaaosustentodavida.Seguindoomodelointerpretativosobreaeconomiadomstica,associedades
cultivadorasdeflorestavalorizamepraticamasegundaforma,emdetrimentodaprimeira.Seriaadequado
interpretarcomo"misria"emumasociedadeasuspensodasatividadesprodutivasexatamentenopontoem
queaestabilidadesocialestgarantida?Pareceimpossvelfazlo.
Noentanto,estanoafrmulacompletaparaseentenderaeconomiaGuarani.Aquestonoseesgota
simplesmentenofatodequeestassociedadesindgenaspossuamumsistemaeconmicoeficiente
manutenoereproduodotecidosocial(apesardeopiniesdivergentes,estepareceserobvio,poiso
processohistricodeexpansomigratriadesdeaAmazniademonstrativodessaeficincia).Asreferncias
contraditriasnadocumentaodificultamumaanliseobjetivadonvelprodutivodestassociedades.Muitas
passagensetnohistricasdescrevemnascomosociedadesnoexcedentrias,enquantooutrasapresentamo
oposto.
Estadubiedadeexplicase,emparte,pelasdiferenasregionaisdasparcialidadesGuaranie,tambm,pelas
diferenasnosrespectivosprocessosdecontatocomasfrentesdecolonizao.Aomesmotempo,esta
contradiodemonstrativadaconfusomentaldosmissionrios,quenopossuamparmetroscoerentes
paraexplicaromodocomoosindgenasgovernavameconsumiamsuaproduoeconmica.Refiraseaqui,o
queficoudocumentadoeentendidocomo"imprevidncia"econmicadosGuarani,ouseja,aquase
inexistnciadeumaintenoexplcitadeestocagemdaproduodecultivo,almdoconsumodeparcelas
significativasdestaproduoemrituaisdebeberagenscoletivas.
MesmoqueosistemaeconmicodomsticoGuaraninocriasseumexcedente,,nomnimo,estranho,que
praticamentetodaaproduocultivadaparaumanofosseconsumidaempoucotempo,semumcuidado
maioremmantlacomoreservaparaosustentodasestaesmaisdifceis.Considerandoaestreitezados
parmetroseconmicostpicosdacristandadeocidentalnamodernidade,nohaviacomoosjesutasdeixarem
decompreenderosGuaranicomo"imprevidentes".Ascolheitaseramconsumidasrapidamente,numafartura
quechegavaquaseaonveldeesbanjamento.Emcontraste,outrasestaesdoanoeramenfrentadascom
relativadificuldade.Hoje,osreferenciaisetnogrficos,utilizadosnaAntropologiaeconmica,permitemum
melhorentendimentodosignificadodestapraxis.
Aestranhezasentidapelosmissionriosnoerasessa,poisoquelhescausavamaiordoreraverqueparte
daproduoeraconvertidaembebidaalcolica(feitademandiocadoce,milho,frutassilvestres,outrasrazes
emel,geralmentefermentados,paraseringeridaemrituais"profanos").Esteumtraocaractersticodos
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010471832002000200010 13/19
24/04/2017 OsistemaeconmiconassociedadesindgenasGuaraniprcoloniais
cultivadoresdeflorestadaAmricadoSul.Aprpriarelaoentreasformaseadecoraopolcromados
recipientescermicosGuarani,caractersticosdeperodosmaisantigos,apontaparaainterpretaodequeo
atodebeberassumiamatizesfortementesimblicoserituaisnopassadoprhistrico.Enquantoosjesutas
coloniaisagiamabertamentecontraestasprticas,objetivandosuprimilasemproldosideaiscristos,os
antroplogosmaisrecentes,aomenos,tmapropostadeprocurarexplicarestesfenmenos.Quaisasrazes
quepodemserapontadascomoresponsveispelaocorrnciadesteatpicoprocedimentoeconmico?
Aabordagemsimblicosocialconduzcompreensodestaproblemtica.Devesepartirdaconstatao
etnogrficadequehomensemulheresGuaranirealmentenopossuem,aindahoje,umafixaomentalem
economia(osmissionriosjesutastinhamrazo).Entretanto,podeseprocuraroutrocaminhointerpretativo,
quenoopostuladoda"ignorncia"primitiva,buscandoaexplicaonaprofundareligiosidadedosGuarani,e
noseumodusvivendi.
AorganizaopsicolgicaesocialdapersonalidadeGuaranilimita,emcertosentido,aaoutilitriado
homemsobreomeioambiente.Afinal,arepresentaosocialquefeitadocosmos,condicionaparaqueo
sucessoprodutivonosejaconsideradocomoresultadoexclusivodeatividadeseconmicashumaigual
interfernciadefatoresdeordemmgicoreligiosa.Arepresentaodeummundorepletodeentidades
espirituais(oquesedenominouanimismo)fazcomquenenhumbemmaterialsejavistosomentepelasua
utilidade,mastambmpelaredederelaesmsticasquepermitiramoseuaparecimento.
Entidadesdivinas,espritosdeanimais,devegetaiseespectrosdemortos,homenseobjetos,fazempartede
ummesmoUniverso,noqualinexisteumaseparaoradicaldoselementos.Profundamenteimersasno
contnuoecclicomecanismonaturaldematuraodosrecursos,associedadesGuaranitinhamumritmo
varivelsegundoaseqnciadasestaesdoano.Assimcomonanatureza,momentosdecrescimento,
desenvolvimentoeabundnciasosucedidospormomentosdedeclnioedificuldades,associedadesGuarani
noapresentavamnenhumarazoparanegaresteprocessocclico,eoseguiamrisca.
AexistnciadeumperodoanualdepenrianointimidavaasociedadeGuarani,nemmesmoseusindivduos.
Porqueelesresponderiamaumaquestoquenoerasequerformulada?Amentalidadeguaraniconformada
pelaidiadequeaascensoeodeclniosomovimentoscontrrios/complementaresimanentess
existnciaspessoalesocialfoiassimdesdeantesdoinciodostempos.Soassimtambmexplicadasas
agrurasdavidaGuaraniatual,entendidascomopartesdadecadnciaapocalpticaquehojesegundo
acreditamnoscerca.
Podetambmserapontadacomoresponsvelpela"imprevidncia"Guarani,comojsedisse,ainexistncia
deidentificaoentrestatussocialeacmulodebensmateriaisSchadencolocaesseaspectoemrelaoaos
gruposrecentes.NasociedadeGuarani,ovalorsocialdeumindivduonomedidopelaquantidadedebens
acumuladosqueelemantmsobseudomnioexclusivoesteocasoespecficodassociedadesdetradio
judaicocristocidental.Osistemasocioeconmicotem,emsociedadescultivadorasmuitassemelhantesao
Guarani,umarranjoqueresultaexatamentenoopostodaconcentraodebens.
Aindaque,necessariamente,osfatoreselementaresdaquestodoprestgioealutapelodesempenhode
papissociaissejamtraosdequalquersociedadehumana,existemdiferentesestratgiassociaisparalidar
comeles.EntreosGuarani,assimcomonamaiorpartedosgruposcultivadoresdeflorestaasinformaes
empricasdisponveismostramosprincpiosdareciprocidadeedaredistribuiosoresponsveisparaque
opodereoprestgiosociaisestejamidentificadosemassociaocomoutrasqualidades,comoagenerosidade
eodomdaoratria.
Namedidaemqueumindivduoavaliadopelasuacapacidadeemdarpresentesenamedidaemqueele
buscapossuirprestgiosocial,suaprticadecorrenteserumduplomovimentodeproduoededistribuio
debens,doqueacoletividadesaibeneficiada.Aquestobastantecomplexabasta,porora,fixaras
conseqnciaseconmicasdestequadrosociopoltico,qualseja:oincentivoconstantequeasociedadeexerce,
sobresimesma,paraquehajaproduoequeestaproduosejaconsumidarapidamenteemrituaisde
"abundncia",caracterizandooqueconhecidonaAntropologiacomo"complexodefestas".
OmodusvivendiGuaranipodeserconsideradocomooutradascausasda"imprevidncia".Nogeral,as
sociedadescultivadorasdeflorestasovoltadasparaocio,reservandolargotempoparafestejoserepousos
aatividadeprodutivainterrompidaconstantementeporoutrasatividadesnoprodutivas(cerimnias,
diverses,sociabilidadeerepouso).Oprpriotrabalho,comojseviu,possuiumsentidotambmldico.No
humafixaoprodutiva,comoocorreemsociedadesindustriais.Poristo,asbebedeirasdosGuarani,
oabeip(Montoya,1876)foramextirpadaspelosjesutasasbeberagenscoletivaseramantiproducentes,
atrapalhavamadoutrinaocristeocorriamemtodasasatividadescomuns.
Noprocessoreducional,ospadresmuitolutaramcontraelas,ensinandoscrianas,desdecedo,sobreos"
[...]malesqueacarreaelalcoholismo,y,prootra,llevndolosaunambientedemoralidad,trabajo,respecto
ysobriedad,loquelespreveniacontraelvicio[...]"(Furlong,1962,p.412).Atarefaevangelizadoradependia
deiniciativaseficientesparaserconcretizadaenenhumdosreligiososperguntousesobreoqueestariapor
trsdeumtoarraigado"vcio".Osjesutasesperavamsuprimirasbeberagenscoletivascomomeioparaos
Guaraniseadequaremaolugareconmicoprodutivoquelheseradestinadonasociedademissioneira.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010471832002000200010 14/19
24/04/2017 OsistemaeconmiconassociedadesindgenasGuaraniprcoloniais
Aquestodoestilodevidaevidente,tambm,quandosetempresenteofascniodaspopulaesGuarani
pelos"prazeres"dacaa.Sendomaisumadasatividadesdesustento,acaaerapraticadacommuitogosto
pelosndios.Apartirdaobservaoemgruposrecentes,impossvelconceberavidaGuaranisemesta
atividade.Aindahoje,partedapopulaofaz,cotidianamente,verdadeiraexpediofloresta,saindodo
espaocoletivizadoparaviverexperincias(svezes,perigosas)eaprendizadosnumespaoextrasocial.A
relaodavidaGuaranicomacaaeratontimanopassado,quemesmoapsmaisdeumsculode
convvionospovoados,nosquaisabundavamrecursospecurioseacarnebovinaerafarta,osmissionrios
tiveramqueprescreverumdiaespecialporsemana(domingo)paraqueosindgenasarealizassem,livrando
osdemaisdiasparaastarefasconsideradas"produtivas"pelosmissionrios.
possvelquealgunstraosdapsicologiaGuaranisejamdecorrentesdeumaautoidentificaocomo
caadoresesuacaa(itinerncianafloresta,consumoimediatoecoletivodacarnedacaa,etc.).Podese
imaginar,tambm,aeficinciacomocaadores,permitiaaosGuarani"prhistricos"umacertatranqilidade
paraoconsumoquaseimediatodosrecursosproduzidosnocultivo,semgerargrandesreceiosemrelaoao
perododoentresafras.
Alis,esteumtraocomumatodasaseconomiasarcaicas,nasquaisinexisteumesforodeacumulao
duradoura,paraasquaisoprincpio
[...]privilegiaraaoquetemumrendimentoimediato,aocontrriodaseconomiasindustriais
dotadasderelaistcnicoeconmicosqueretardemosresultadosnotempoprojetandoosnum
futurodiferido.[...]Aeconomiaarcaicainstalasenoinstante,nocumulativanemprovisional,
ignoraaidiadeinvestimento.(SantosLucas,1982,p.250).
AinexistnciadeumempenhoexplcitoestocagemdaproduodocultivonasociedadeGuarani(aindaque
ocorraembaixaescala),tornamuitodifcildizerseelasproduziamounoexcedentes.Qualquerndice
econmicodeexcedentespodesermedido,quandosedispededadosquantificveissobrearelaoentrea
produoeoconsumoanuaisdasociedadeporisto,oconceitode"excedente"aplicadogeralmentenos
casosdassociedadeshistricas,nasquaisaarmazenagemdeprodutostornouvisvelecontabilizadoo"extra"
produtivo(guardadoparamomentosdedificuldades).interessantesaberqueaescritasurgiuinicialmente
parafazerocontroledessearmaznsnoVelhoMundo.
NassociedadesGuarani,ondeaestocagemocorredeformarestritaosprodutossomantidosnaprpria
roaatquesejamconsumidoscompletamente,haveriacomomedirprecisamentearelaoentenvelde
consumoenveldeproduonacaa,pesca,coletaecultivo?Paraocasodosgruposaindavivos,sim,mas
impossvelparaosGuaranioriginais,poisasdescriesetnohistricasnemaomenosaproximamdadosdesta
natureza.Emborahajaosilnciodasfontes,asparcasinformaesexistentesindicamperguntasprovocantes.
SeassociedadesGuaranioriginriasnoeram"excedentrias",oqueexplicariaaprxisdoconsumoimediato
dasreservasalimentares,quepoderiamserguardadasparaofuturo?Nosepoderiaentenderesteconsumo
festivocomooprincipalindicativodeumaproduo"excedentria"?
Procurandomanterorigorconceitualnecessriocincia,noexistecomoconsiderarasociedadeGuarani
comocaracterizadapelaproduodeexcedente,aindaqueelafossecapazdeproduzirumareservaalmda
suacapacidadedeconsumo.Essasquestesremetemdiretamenteaoquejfoiexposto,acrescentandoseo
fatodequeboapartedosprodutosdalavouraGuaranierambastanteperecveis.Portanto,nohaveriaa
produodeumexcedenteparaamanutenodeumaeconomiapblica,nemparaaexistnciadeinstituies
maisforteseabrangentesqueafamliagrande,ouparaaconstruodegrandesaparatostcnicospelo
trabalhocoletivocentralmentecoordenado.
DizersobreainexistnciadeumexcedenteestocadonosinnimodedizerqueasociedadeGuaranivivesse
emregimedeescassez.Aqui,tambm,necessriaumareavaliaoconceitual.Anoode"escassez"no
umapropriedadeintrnsecadequalquernveldedesenvolvimentotcnicosocial.Foradospadresdo
pensamentoevolucionistaeformalistaqueprojetasobreassociedades"primitivas"asnecessidades
econmicasdassociedadescapitalistascontemporneasnecessrioentenderseanoode"escassez"
comoumarelaoentremeiosefins,nontimodeumamesmasociedade.Seassimfor,asociedadeGuarani
deveriaser,pelocontrrio,consideradacomosociedadedegrandeabundncia,namedidaemqueela
satisfaziacompletamentesuasprpriasnecessidadeseconmicas,namedidaemqueseusistemaprodutivo
realizavaexatamenteaquelequeeraseupropsito,semgrandesdificuldades.
Osistemadomsticodeproduosdlugaraobjetivoseconmicoslimitados,osquaissodefinidos:
[...]msbiencualitativamenteenfuncindeunaformadeviverquecuantitativamentecomouna
fortunaabstracta.Porconsiguiente,eltrabajonosesintensivo:esintermitenteysusceptiblea
todaslasformasdeinterrupcinqueofrecenlasalternativasculturalesylosimpedimientos,desde
unimportanteritualhastaunligeroaguacero.Laeconomaesslounaactividadparcialdelas
sociedadesprimitivas,oalmenosesunaactividaddeunasolapartedelasociedad.(Sahlins,
1977,p.102)
Surgemconseqnciasimportantesdessalimitadaabrangnciarelativadosobjetivoseconmicosnointerior
dasociedadeguarani.Valendosedeobservaesempricasrealizadasemgruposdeeconomiadomstica(por
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010471832002000200010 15/19
24/04/2017 OsistemaeconmiconassociedadesindgenasGuaraniprcoloniais
exemplo,entreosKuikurodaAmaznia),podesedizerqueosistemadeproduodomsticoGuaranifazia
usodeumaquantidadedetrabalhomuitoinferiorpotencialidadeexistente.
Emtermostericos,istodefineoqueosantroplogoschamamdesubutilizaodacapacidadedetrabalho.Os
dadosetnogrficosindicamqueosobjetivosfinitosdaproduodomsticacondicionamparaqueuma
considervelproporodetrabalhodisponvelmantenhasecomopotencialenoreal.Asforasprodutivas
estolimitadasaocrculorestritodaorganizaofamiliar.Muitoconstatadopelaetnografiaesse
subaproveitamentodasforasprodutivasemsociedadescultivadoras.Cadaumadassociedadesestudadas
possuiasuaformaparticulardesubtrairotrabalhodaproduoentreosGuarani,jseviu,istosedavapelo
constanterevezamentoentreosmomentosdetrabalhoeosdedicadosaocio,sociabilidadeouexpresso
dareligiosidade.
Entretanto,cabeconsiderar,tambm,osmarcosinstitucionaisdeenquadramentosocialdavidaativado
indivduonotrabalho.Estudosantropolgicoscomparativosconcluramqueaspessoastrabalham,emalgumas
sociedades,duranteumperododevidamaiorqueemoutrashumasegmentaodotrabalhoporfaixas
etrias,naqualnemtodaselassoaproveitadasdiretamentenaproduo.ParaosGuaranioriginais,podese
dizerqueamaiorpartedosprodutoreseramadultoseadultosjovens,porm,osdadossorestritosparaum
detalhamentomaioremrelaoaoaproveitamentoeconmicodotrabalhodecrianas,dosadolescentes,dos
adultosvelhosedosvelhos.Investigaesfuturaspoderiamencontrardadosparadefinirmelhoroperodode
vidaativadecadaindivduoGuarani.
Invertendoospostuladosclssicos,aAntropologiaeconmicademonstraqueoaproveitamentodaforade
trabalho,nointeriordassociedadeshumanas,nodependeexclusivamentedefatoresbiolgicos.Avidaativa
deumindivduonocoincide,necessariamente,comseumomentodemelhordesempenhobiolgicopelo
contrrio,emmuitassociedadesprimitivas"[...]generacionesenterasdecapacitadosparaeltrabajo,quiz
losmscapacitados,estnexetosdetodaresponsabilidadeconmica"(Sahlins,1977,p.70).Mesmono
sendoesteocasoparaasociedadeGuarani,osimplesfatodeseconheceraocorrnciademomentosde
desmobilizaodosetorprodutivo(mantendonoaproveitadoumsignificativopotencialdetrabalho),resulta
cientificamenteinteressante.Deveseexplicarestesfenmenosperidicos,dirigindoaanliseaoquadro
organizativodosistemadomsticodeproduoGuarani.
Aorganizaodaproduonosistemadomsticotemincongrunciasprpriasqueimpedemo
desenvolvimentodasforasprodutivas,oqueestarianaorigemdasconstantesdesmobilizaesdaproduo
Guarani.Umaprimeiracontradiobsicaaexistenteentreasrelaessociaisdeproduoeasforas
produtivasdomsticas.Asrelaesprodutivas,naunidadedomstica,somarcadaspelocontrolefamiliardos
meiosdeproduo(oespaoroadonafloresta,aszonasdecaaepesca,etc.),oqueseconverteem
impedimentoaodesenvolvimentodestesmeios(ainiciativadeprodutoresindividuaisnorecebeestmulo
competioeconmicanointeriordencleofamiliar).
Umasegundacontradio,fundamentalparaentenderomecanismoeconmicodaRedistribuio,aexistente
entreorganizaodomsticaeoestabelecimentodeoutrasinstituiessociaismaisamplas,comoso,para
associedadesGuarani,o"cacicado"eafigurareligiosadokara.Aprimeiracontradiointernaeinerente
aoncleodomstico,enquantoasegundajcorrespondesrelaesexternas,aoslimitesdeabrangnciade
cadancleo,sejanasrelaesentreasdiferentesfamlias,sejanasexistentesentreos
diferentestekohasGuarani.Aonvelprodutivo,aconseqnciaoincentivodispersodasatividadesde
trabalho,reorientandoacondutaaodesenvolvimentodeoutraspautasculturais.Deformamarcante,as
relaesdeparentescoGuaranifixamasbasesdaorganizaoeconmica.
ReligiosidadeeespiritualidadesotraosculturaisaindamarcantesdassociedadesGuarani,sendo
fundamentalconsiderarissonacompreensodacontinuidadeedaestabilidadedosistemaeconmicoaque
correspondem,principalmenteantesdacolonizaoeuropia.Atravsdeumaforteespiritualidade,as
sociedadesGuaranitornamassimilveis,parasimesmas,ascontradiesreferidasanteriormente,
restringindooaparecimentodeiniciativasqueassuplantassem.Apercepomgicoreligiosadarealidade
mantmbaixasasexpectativaseosideaisprodutivosficamrestritosaumgrauaqumdolimitepossvelde
rendimentopelosistemaprodutivo.
Chegaseaopontomaisarriscadodaexplanao.Nestecontexto,fundamentalquesefaarefernciaao
mitodaTerrasemMal.Asinterpretaesmaisrecentesapresentamumaexplicaoecolgicaprocura
daYvymaraey,quecorresponderiabuscadeumanovaevirgemreaflorestal,paraaimplantaoe
reproduodomododevidaGuarani.Segundoestaverso,somentenoperodocolonialteriaocorridouma
transformaonosentidodestemito,radicalizadodevidoscrisesgeradaspeloscontatos.
Assim,osentidometafsicoda"terrasemmal"terseiaoriginadoouexacerbadoexclusivamentecomoreao
antiaculturativa.AindaqueosentidoecolgicodabuscasimblicadeumparasoGuaranisejaalgoinegvel,o
carterprofundamentereligiosodassociedadesGuaranipareceserumfenmenoprcolombiano,mesmoque
originalmentenotenhamexistidoasgrandesmigraescontinentaishistoricamentedocumentadasdesdeo
sculoXVI.
Resguardandocuidadoepistemolgico,deveseapontaroslimitesinterpretativosdascategoriascientficas
aplicadas,geralmente,sobreosimbolismoreligiosoGuarani.Esseslimitessodadospelademasiadaoposio
analticaentreaesferareligiosaeaesferaeconmica,oquetraduzumaabstratadicotomiaentreavivncia
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010471832002000200010 16/19
24/04/2017 OsistemaeconmiconassociedadesindgenasGuaraniprcoloniais
religiosaeavivnciaeconmica.Temseanalisadoomitodaterrasemmalsomenteemseuaspecto
simblico,esquecendosequetalaspectostemsentidocomoprofundamenterelacionadoaumaprticaea
umavivnciasocial.
criticvelaposturatericaqueanalisaumarealidade"fsica"Guarani,semqualquerconsideraosobresua
"metafsica"correspondente,eviceversa.Aconceituaospossvelapartirdeumaprticaedeuma
experimentao,ambasfazendopartedocotidianoimediato.NoqueosGuaraniunicamenteacreditemnum
paraso(terrestreouno)elesvivenciamarealidademeaconceituamdamesmaformacomo,em
momentosespeciais,utilizamtcnicaspsicolgicasparaenfrentarodesafiodevivenciar,mesmoemvida,
umarealidadeoposta.
NosetrataapenasdosGuaraniacreditaremnummundorepletodeespritosnaturaisesobrenaturaispara
osGuarani,omundoexperimentadoevividocomoestandorepletodeespritosesuasinflunciasmgicas,
queinteragememtodososnveisdesuasrealizaescoletivas.Osespritosinterferemdiretamentena
manutenoestticadosubsistemaeconmico,porqueavivnciaeosimbolismoreligiososerameso
fatoresdeterminantes,maisdoquequalqueroutro,restriodo"desenvolvimento"produtivo.
Poderseafirmarento,quefoiingenuidadeantropolgicadosprimeirosmissionrios,oquenoospermitiu
verosGuaranioriginaisvivenciandoumareligiosidadeque,paraosrepresentanteseuropeus,eramapenas
crendicesefantasiasretricas.Alis,umadasrazes,paraexplicarosucessodoprocessoreducional,foi
existirumainterao,quasesimbiose,entreaprxis(econmicoreligiosa)dosGuaraninostemosde
Mauss,seuhabitusdeumlado,eateoriametafsicaeaprticautilitriaimplantadaspelosjesutas,de
outro.
Nooobjetivoaprofundar,aqui,essaquesto.Esperaseodesdobramentodeinvestigaesfuturas,nas
quaisoassuntopossaserestudadoemtodososseusdetalhes,comocuidadodequeaanlisesejafeita
respeitandoo"axioma"econmicoGuaranibsico,ouseja,aunidadecosmolgicaimposta,aosistema
sociocultural,pelalgicado"dom",domborayuguarani.Omborayuumverdadeirofatosocialtotal,
implicandonacirculaodeprestaesecontraprestaesestabelecidasentreos"seres"humanos,e,desses
paracompedras,plantas,animais,espritosedemaisdeidadesdouniversoguarani.
Porfim,necessrioremeteraanlisedaeconomiasnoesdecorpoepessoaentreosGuarani.Orefrear
dodesenvolvimentoprodutivocomeapelaontologiaGuarani,jqueaexistnciahumanarepresentada
semprecomoumdevir,oenteentendidocomoum"entre",nohavendoumasubstnciaontolgica
dissociadadocorpo,comodescritopelacosmologiaocidental.Amorteorgnicanoentendidacomo
inevitvel,oobjetivoltimodaexistncianoestnestemundo,nememsuasdelciasmateriais.
Qualqueranlise,apartirdesteponto,sercapazdecompreenderosreaiscontrastesentreasinteleces
Guaraniecristocidentaldemundo,fundadoradeigualmentecontrastantesprticassociais.Surpreendente,
avaliarosresultadosconcretosdosistemaeconmicoGuaraniapartirdosprpriosvaloresdaticacrist.
Constataseteremsido,osGuarani,maiseficientesnacriaodeumaigualdadesocioeconmica,maisdoque
nointeriordassociedadesondevigoraestaticaexplcita.Aoqueparece,odefeitoeraqueosGuarani
andavamnusenovalorizavamaticaocidentaldetrabalhoprodutivo.
Serianecessrio,ainda,complementaraanlisedosistemaeconmicoGuaraniapartirdacirculaodebens
edeservios.Poderseiacompreender,assim,qualquerinstituiomaisabrangente(queafamliagrande
Guarani)ocasionariainterfernciassobreosistemadomsticodeproduoeconsumo,namedidaemqueela
surgiriatambmcomoumnovofeixedeforaseconmicas.Definirseiaaimportnciadeumaabordagemda
economiapolticaGuarani,emsuarelaocomosprincpiosdereciprocidadeederedistribuio.
Concluso
Osistemadomsticodeproduoeconsumotinhaafamliagrandecomounidadebsica,nocorrespondendo
aoconceitoclssicode"economiadesubsistncia".Afamliaextensapatrilinearematrilocaleraa
comunidadedeproduo,deconsumoedevidareligiosa,numaverdadeiraeconomiaparental.Aassociao
aldedasfamlias,poucoounadainterferianaorganizaodomstica,surgindoemcondiesecolgicas
favorveis,ondeosncleosfamiliarescriavamumaproduoeconmicaacimadesuasnecessidades.
Enquantoaorganizaodaproduosemantinhaquaseexclusivamenteaonveldoparentescooconsumo
podia,almdeatenderexignciasdomsticas,satisfazer,tambm,necessidadesaldes.Aorganizaodo
trabalhodavase,predominantemente,peladivisosexual,comaorganizaocoletiva(entreparentes)de
certasatividades.Sendoumaeconomiacomunitriadotipocooperativista,oindivduonoerareconhecido
comosujeitoeconmico,nemhaviaopadrodacompetiointerna.Oespritoreligiosoeopensamento
finalistadosGuaranirefreavamodesenvolvimentodeumticaeconmicabaseadananoodelucroprivado,
oquenofoicompreendidopeloracionalismoutilitaristadosmissionriosnoperodocolonial.
OsistemadeproduodomsticoGuaranieracaracterizadoporumafragmentaoeconmica,criando
fraquezaeinstabilidadenacoesoalde.Haviaaausnciadevnculospolticosduradouros,capazesdevencer
oslimitesdispersivosimpostospelaformaanrquicadeorganizaodaproduo.Abasefamiliarrestringiaos
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010471832002000200010 17/19
24/04/2017 OsistemaeconmiconassociedadesindgenasGuaraniprcoloniais
objetivoseconmicos,configurandoocartersubprodutivodosistema.Aeconomiaestavadefinidapelos
valoresdeconsumo,inexistindoumapreocupao,entreosGuarani,comnecessidadespropriamente
econmicas.Istofoiinterpretado,sumariamentenoperodocolonial,como"imprevidncia",oquepodeser
melhorentendido,atualmente,pelosparmetrosanalticosdaAntropologiaeconmica.
Referncias
BERTONI,M.S.LacivilizacionGuarani.PuertoBertoni:ExSylvis,1922.[Links]
BORELLI,S.H.S.LUZ,M.L.Manzoni.ndiosnoEstadodeSoPaulo:resistnciaetransfigurao.SoPaulo:
Yankatu,1984.[Links]
CARDOSO,C.F.S.SobreosmodosdeproduocoloniaisdaAmrica.In:SANTIAGO,ThoA.(Org.).Amrica
colonial:ensaios.RiodeJaneiro:Pallas,1975.p.6188.[Links]
CLASTRES,P.Terrasemmal(oprofetismotupiguarani).SoPaulo:Brasiliense,1978.[Links]
CLASTRES,P.Arqueologiadaviolncia(ensaiosdeantropologiapoltica).SoPaulo:Brasiliense,
1982.[Links]
FURLONG,G.MisionesYsuspueblosdeguaranies.BuenosAires:ImprentaBalmes,1962.[Links]
GODELIER,M.Economia,fetichismoyreligionenlasociedadesprimitivas.Madrid:SigloXXIEditores,
1978.[Links]
HAUBERT,M.AvidaquotidiananoParaguainotempodosjesutas.Lisboa:LivrosdoBrasil,
[s.d.].[Links]
KERN,A.A.OprocessohistricoplatinonosculoXVII:daaldeiaguaraniaopovoadomissioneiro.Estudos
IberoAmericanos,PortoAlegre,ano11,n.1,1985.[Links]
KERN,A.A.Problemastericometodolgicosrelativosanlisedoprocessohistricomissioneiro.In:
SIMPSIONACIONALDEESTUDOSMISSIONEIROS,6.Montoyaeasreduesnumtempodefronteiras.Santa
Rosa:FaculdadedeFilosofia,CinciaseLetrasDomBosco,1985.[Links]
LAPA,J.R.A.Oantigosistemacolonial.SoPaulo:Brasiliense,1982.[Links]
MAUSS,M.Ensayosobrelosdones:razonyformadelcambioenlassociedadesprimitivas.In:MAUSS,
M.Sociologiayantropologia.Madrid:EditorialTecnos,1971.p.153253.[Links]
MELI,B.Elguaranconquistadoyreducido.Asuncin:CEADUC,1986.[Links]
MONTOYA,P.A.R.Vocabularioytesorodelalenguaguarani.masbienTupi.Viena:FaesyyFrick:
MaisonnevveyCia.,1876.[Links]
MONTOYA,P.A.R.ConquistaespiritualfeitapelosreligiososdaCompanhiadeJesusnasProvnciasdo
Paraguai,Paran,UruguaieTape.PortoAlegre:MartinsLivreiroEditor,1985.p.263.[Links]
SAHLINS,M.D.Aculturaeomeioambiente:oestudodeecologiacultural.In:PANORAMAdaAntropologia.
SoPaulo:EditoraFundodeCultura.1966.p.100110.[Links]
SAHLINS,M.D.Economiadelaedaddepiedra.Madrid:Akal,1977.[Links]
SAHLINS,M.D.Culturaerazoprtica.RiodeJaneiro:Zahar,1979.[Links]
SANTOS,M.H.V.LUCAS,A.M.R.(Org.).Antropologia:paisagens,sbioseselvagens.PortoAlegre:Porto,
1982.[Links]
SCHADEN,E.Aculturaoindgena.SoPaulo:PioneiraEditora:Edusp,1969.[Links]
SCHADEN,E.Aspectosfundamentaisdaculturaguarani.SoPaulo:Edusp,1974.[Links]
SCHIMITZ,P.I.AhistriadoBrasil:reflexesdeumarquelogo.SoLeopoldo:UNISINOS:InstitutoAchietano
dePesquisa,1985a.Mimeografado.[Links]
SCHMITZ,P.I.OGuaraninoRioGrandedoSul.BoletimdoMarsul,Taquara,n.2,p.542,
1985b.[Links]
SOUZA,J.O.C.UmaintroduoaosistematcnicoeconmicoGuarani.Dissertao(Mestrado)
PPGAS/UFRGS,PortoAlegre,1987.[Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010471832002000200010 18/19
24/04/2017 OsistemaeconmiconassociedadesindgenasGuaraniprcoloniais
SOUZA,J.O.C.Umaanlisedodiscursomissionrio:ocasodaindolnciaeimprevidnciados
Guarani.Veritas,PortoAlegre,ano35,n.140,p.706726,1990.[Links]
SUSNIK,B.LosaborgenesdelParaquay.Asuncin:MuseoEtnogrficoAndresBarbero,
1979/1980.[Links]
VAINFAS,R.EconomiaesociedadenaAmricaespanhola.RiodeJaneiro:Graal,1984.[Links]
VALENSI,L.Histriaeantropologiaeconmica:aobradeKarlPolanyi.In:RANDLES,Wanchteletal.
(Org.).Paraumahistriaantropolgica.Lisboa:Edies70,1978.p.1326.[Links]
VARA,A.Corrientesenelmundoguaranstico.In:TODOeshistoria.BuenosAires:EmilioPerina,1985.p.3
34.[Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010471832002000200010 19/19