Czarna Księga Komunizmu

STEPHANE COURTOIS, NICOLAS WERTH,
JEANLOUIS PANNE, ANDRZEj PACZKOWSKI

KAREL BARTOSEK, JEANLOUIS MARCOLIN
oraz Remi Kauffer, Pierre Rigoulot, Pascal Fontaine,

Yves Santamaria, Sylvain Boulouque
CZARNA
KSIGA
KOMUNIZMU
Zbrodnie terror,
Przeladowania
Wstp do polskiego wydania KRYSTYNA KERSTEN
WARSZAWA 1999
WSTP DO POLSKIEGO WYDANIA
KRYSTYNA KERSTEN
"Kto moe uzna, e epoka, ktra w cigu pidziesiciu lat wykorzenia, zniewaa czy abija siedemdziesit milionw
ludzi, powinna przede wszystkim by sdzona. Ale trzeba jeszcze, eby jej wina zostaa zrozumiana. [...] obozy
niewolnikw pod sztandarem
wolnoci, rzezie usprawiedliwiane mioci czowieka czy upodobaniem do nadczowieka w pewnym sensie
obezwadniaj sd. W chwili gdy wskutek szczeglnego odwrcenia, waciwego dla naszego czasu, zbrodnia wkada
skr niewinnoci, rzecz niewinnoci jest szuka dla siebie usprawiedliwie".
AL.BERT CAMUS, "I, HOMME RBVOLTE" (1952)
Zanim dzieo jedenastu autorw, spord ktrych kilku to historycy wybitni, trafio
do rk polskiego czytelnika po ukazaniu si we Francji w listopadzie 1997 ro
ku, stao si obiektem ostrych kontrowersji na amach prasy, w radiu i w telewi
zji. Gos zabierali politycy, historycy, przedstawiciele nauk spoecznych i politycznych,
pisarze, publicyci spod rnych sztandarw. Entuzjastyczne wypowiedzi krzyoway si
z radykalnym potpieniem. Uwaga skupia si przede wszystkim na dwch tekstach
pira Stephane'a Courtois, stanowicych niejako klamr spinajc pi czci szczeg
owych, powiconych przemocy stosowanej przez partie komunistyczne w drodze do
wadzy i w czasie jej sprawowania. Teksty te - "Zbrodnie komunizmu" otwierajce
Czarn ksig" i koczce j "Dlaczego?", w ktrych autor podj prb szacunku
liczby ofiar komunistycznych represji i terroru w skali globalnej oraz zawar uoglniaj
ce tezy i interpretacje - sprowokoway zacieke polemiki czy wrcz wciekle ataki, wy
kraczajce daleko poza waciwy temat.
"Czarna ksiga komunizmu" bya wydarzeniem nie tylko we Francji, gdzie ponad
stutysiczny nakad rozszed si w krtkim czasie. W Niemczech rwnie znalaza wielu
czytelnikw i odbia si szerokim echem w rodkach masowego przekazu. Wydanie nie
mieckie, ktre ukazao si w maju 1998 roku, zostao uzupenione czci "Die Aufar
beitung des Sozialismus in der DDR" powicon socjalizmowi w NRD i zawierajc
komentarz pastora Joachima GauckaZ. Podobnie jak we Francji, "Czarna ksiga" wy
woaa burz - najostrzejsze zarzuty paday ze strony lewicy. Jeden z artykuw, ktry
ukaza si we wrzeniu w miesiczniku "Die Neue Gesellschaft. Frankfurter Hefte",
Albert Camus, "Czowiek zbuntowany", tum. Joanna Guze, Oficyna Literacka, Krakw 1993, s. 7-8.
Za informacj dzikuj serdecznie prof. Tomaszowi Szarocie.
8 WSTP DO POLSKIEGO WYDANIA
zatytuowany jest "Desinformation und Geschichtsklitterung" (Dezinformacja i histo

ryczna babranina). Jego autor Gernot Erler, historyk, pose do Bundestagu, uwaa, i
ksika ta ma charakter propagandowy, nie za naukowy. ywe reakcje wywoaa te
, Czarna ksiga" we Woszech. Przygotowywane s tumaczenia na inne jzyki.
Skd takie zainteresowanie? Jakie s przyczyny gwatownych polemik, burzliwej pu
blicznej debaty? Trudno o prost odpowied. Najoglniej stwierdzi mona, i owo
dzieo rewiduje obraz mijajcego stulecia, wpisuje si w toczc si dzi "bitw o pa
mi", w spr o historyczn ocen wieku XX, a ujmujc rzecz szerzej - w zderzenie
dwch rnych postaw wobec wiata, wciskanych w prokrustowe oe "lewicy" i "prawi
cy". Dotyczy ono bezporednio yciorysw milionw ludzi, ktrzy znaleli si w krgu
komunizmu - czy jako wyznawcy i realizatorzy komunistycznego projektu przeobrae
nia wiata, czy te jako jego ofiary. Role te zreszt czsto trudno rozdzieli; wczorajsi
kaci stawali si niejednokrotnie ofiarami, wczorajsze ofiary - przeladowcami. W jed
nym i drugim wypadku "Czarna ksiga komunizmu" uderza w najbardziej newralgiczne
punkty, wie si bowiem z obron sensu dokonanych w przeszoci wyborw, a take
dzisiejszych zaangaowa ideowych i politycznych.
Stephane Courtois, nalecy do pokolenia Maja 68, ktry ladem wielu intelektu
alistw - by wymieni choby Arthura Koestlera, Edgara Morina, Leszka Koakow
skiego, Annie Kriegel i Francois Fureta - przeby drog wiodc od komunizmu do je
go negacji, mia odwag wystpi przeciw mitom istniejcym nadal w niektrych rodo
wiskach uniwersyteckich (i nie tylko), a tym samym naruszy gboko zakorzenione
tabu. Jego duchowymi mistrzami byli Annie Kriegel, z ktr od 1981 roku wydawa pi
smo "Communisme", oraz Francois Furet', autor ksiki ukazujcej w nowym wietle
Rewolucj Francusk i opublikowanego w 1995 roku wnikliwego rozliczenia z komuni
zmem pod tytuem "Przeszo pewnego zudzenia". pozosta te Courtois czowiekiem
pasji i gbokiego zaangaowania w wypenienie - jak pisze - podwjnego obowizku:
wobec historii oraz wobec pamici, obowizek ten traktujc w wymiarze zarwno po
znawczym, jak i etycznym. Jego demaskatorski stosunek do komunizmu, ktry
w przeciwiestwie do nazizmu zgodnie uznawanego za ucielenienie absolutnego Za
"a do 1991 roku by uznawany na arenie midzynarodowej, a jego wyznawcy rozsiani
s po caym wiecie", oraz kontrowersyjne twierdzenia, zwaszcza za zestawienie
dwch totalitaryzmw - brunatnego i czerwonego - jako formacji na rwni zbrodniczych, sprawiy, e trzej
wspautorzy, Nicolas Werth, Karel Bartosek i JeanLouis
Margolin, jeszcze przed publikacj "Czarnej ksigi" zakwestionowali rozdzia wstpny,
a take proponowany pierwotnie tytu caoci: "Zbrodnie komunizmu". Margolin do
maga si usunicia ze wstpu "faszywego porwnania nazizmkomunizm", da te
"cakowitego przeredagowania naduywanych stwierdze o miejscu zbrodni w komuni
zmie". Zanim "Czarna ksiga" znalaza si w sprzeday, w "Le Monde" (31 padzierni
ka 1997) ukaza si artyku Ariane Chemin zatytuowany "La division d'une equipe
d'historiens du communisme" (Rozdwik wrd historykw komunizmu), relacjonuj
cy zastrzeenia Margolina i Wertha. Oni sami przedstawili swoje stanowisko w obszer
nym tekcie na amach tego dziennika dwa tygodnie pniej (14 listopada). Informu
' Francois Furet, "Prawdziwy koniec Rewolucji Francuskiej", tum. Barbara Janicka, "Znak", Krakw
1994; tene, "Przeszo pewnego zudzenia. Esej o idei komunistycznej w XX w.", tum. Joanna Grnicka
-Kalinowska, Maria Ochab, Oficyna Wyd. Volumen, Warszawa 1996.
WSTP DO POLSKIEGO WYDANIA 9
jc o powanych kontrowersjach midzy niektrymi autorami "Czarnej ksigi komuni

zmu" a Stephane'em Courtois, wymienili cztery gwne punkty sporu, a wic:
przypisywanie zbrodniom masowym nadrzdnej roli w represyjnych dziaaniach komunistw

sprawujcych wadz; utosamienie doktryny komunistycznej z jej realizacj, prowadzce do
usytuowania zbrodni w samym jdrze ideologii komunistycznej; uznanie, i zachodzi znaczne
podobiestwo midzy nazizmem a komunizmem, systemami w istocie swej u samych podstaw
zbrodniczymi; liczby ofiar komunizmu, wyolbrzymione, nieprecyzyjne (85 milionw? 95? 100?),
nieuzasadnione i zaprzeczajce ustaleniom autorw czci dotyczcych ZSRR, Azji i Europy
wschodniej, ktre globalnie mona zawrze w przedziale od 65 do 93 milionw; rednia 79 mi
lionw ma warto wycznie orientacyjn.
Wok tych kwestii w duej mierze koncentrowaa si dyskusja absorbujca opini

francusk w listopadzie i grudniu 1997 roku oraz debaty we Woszech i w Niemczech
po ukazaniu si "Czarnej ksigi". Wyranie zaznaczyy si podziay ideowe, a ich poli
tyczny kontekst by a nazbyt wyrany. Udokumentowane przedstawienie przemo
cy, wystpujcej w rnych postaciach, jako integralnego elementu zdobywania wa
dzy, budowy systemu oraz jego funkcjonowania - jeli nawet pomin niektre
prowokujce, nie bezzasadnie podawane w wtpliwo tezy zawarte w obu tekstach
Stephane'a Courtois czy te jego nazbyt swobodne podejcie do liczb - prowadzio do
totalnego oskarenia komunizmu, co wywoywao z kolei reakcje obronne nieuniknio
ne w krajach, gdzie - jak we Francji - partia komunistyczna nadal zajmuje wane miej
sce w yciu publicznym. Lionel Jospin podczas debaty w Zgromadzeniu Narodowym
12 listopada 1997 roku, odpowiadajc opozycyjnemu deputowanemu, ktry w nawiza
niu do "Czarnej ksigi" pyta, co premier zamierza uczyni, by ustali odpowiedzia
no za "podtrzymywanie tych okropnoci", stwierdzi:
ZSRR Stalina, jakkolwiek go ocenia, by naszym sojusznikiem przeciw nazistowskim Niemcom

[...]. GUag i stalinizm winny by potpione i cakowicie odrzucone, i cho mona uwaa, e
Francuska Partia Komunistyczna uczynia to zbyt pno, niemniej jednak to uczynia. Dla mnie
komunizm wpisany jest w "kartel lewicy", Front Ludowy, walk Resistance, rzdy lewicy w 1945
i 1981 roku. Komunizm - dowodzi dalej - nigdy nie podnis rki na wolno. Wycign lekcj
ze swej historii. Jest reprezentowany w moim rzdzie i jestem z tego dumny.
Robert Hue na forum tego Zgromadzenia Narodowego wysun "dyurny" argu

ment, przestrzegajc, i "Czarna ksiga" to podarunek dla prawicy. Po raz kolejny
"wrg", dziaanie na korzy "wroga" posuyo przywdcy Francuskiej Partii Komuni
stycznej jako alibi dla zmowy milczenia cigle jeszcze otaczajcej zbrodnie komunizmu,
cho dzi ju mao kto - przynajmniej na zachd od Bugu - neguje istnienie agrw al
bo wielki gd lat trzydziestych czy zbrodni katysk. Co najwyej pomniejsza si ich
znaczenie, redukuje liczb ofiar, szuka usprawiedliwie w "obiektywnych warunkach"
i zagroeniu ze strony imperializmu, przede wszystkim za odwouje si do roli, jak
komunizm odegra w walce z faszyzmem.
Czarna ksiga", ujmujc rzecz najbardziej oglnie, traktuje o dziaaniach, ktre
bezporednio lub porednio pocigay za sob mk i mier na skal masow
o zbrodniach przeciwko ludziom, jak to podkrela Courtois. Autorzy przedstawiaj ob
raz cierpie, jakie komunizm zgotowa ludziom i narodom, ukazuj te jego karty, na
ktrych zapisane s: masowy terror, represje, deportacje, przesiedlenia, ponienie czo
wieka, deptanie jego godnoci, zniewolenie duchowe, ubezwasnomylenie. Na tym
i tylko na tym aspekcie komunistycznego uniwersum koncentruj si autorzy, przedsta

wiajc go w mniej lub bardziej szerokim kontekcie. Nie jest to wic z zaoenia histo
ria komunizmu - ani jako ideologicznego projektu, ani jako realnie istniejcego syste
mu. Autorzy wiadomie nie podjli prby ukazania miejsca owej formacji w dziejach,
nie szukali odpowiedzi na pytanie: czy i w jakim stopniu "realny komunizm", zarwno
w skali wiatowej, jak i w poszczeglnych krajach, przyczyni si do ekonomicznej mo
dernizacji i rozwoju - cywilizacyjnego, kulturalnego, w jakim za doprowadzi do de
gradacji w rnych sferach rzeczywistoci, od rodowiska naturalnego poczynajc, na
duchowej kondycji czowieka koczc. Co zbudowa, co zniszczy? Ocena oparta nana
ukowych podstawach jest niezmiernie trudna, jeli nie wrcz niemoliwa; pozycje "wi
nien" i "ma" nie bilansuj si, co wicej, nie znamy i zna nie moemy alternatywnego
biegu historii. "Czarna ksiga" nie zajmuje si dociekaniem przyczyn, ktre sprawiy, i
komunici doszli do wadzy w dziewitnastu krajach na prawie wszystkich kontynen
tach (poza Ameryk Pnocn i Australi), nie bada rde atrakcyjnoci komunizmu,
jego siy mobilizacyjnej. Nie analizuje te nadziei, jakie z komunizmem wizay miliony
ludzi na caym wiecie, motyww, bardzo przecie zrnicowanych, skaniajcych do
przyjcia "nowej wiary". Formacja, ktra jeszcze na pocztku lat osiemdziesitych
sprawowaa rzdy w jednej czwartej wiata zamieszkanej przez ponad jedn trzeci je
go ludnoci, czeka nadal na swojego dziejopisa. Postrzeganie komunizmu przez pry
zmat uciemienia osigajcego wymiar wstrzsajcych zbrodni, sprowadzanie go me
tod pars pro toto do GUagu i chiskich laogai, masowych egzekucji, rozstrzeliwania
jecw, czystek, torturowania winiw, sfingowanych procesw pokazowych, zsyek,
deportacji, przesiedle, poniania czowieka uznanego za wroga, przeladowa "le
urodzonych", klasowo obcych, cho poparte wiarygodnymi przekazami, uniemoliwia
w istocie rzeczy poznanie i zrozumienie owego politycznego fenomenu, ktry zaciy
na caej historii XX stulecia. Doda mona, i dla wielu, take historykw, werdykt
w sdzie nad komunizmem nie jest bynajmniej jednoznaczny. I tak na przykad Eric
Hobsbawm, wybitny historyk brytyjski, w swej historii wieku XX twierdzi, e - para
doksalnie - to wanie komunizm ocali zachodni demokracj, miertelnie zagroon
przez skrajnie nacjonalistyczny totalitaryzm. Przeciw redukowaniu komunizmu do
zbrodniczego terroru opowiadaj si zreszt autorzy "Czarnej ksigi", nie wyczajc
Stephane'a Courtois, ktry te podkrela: "Dzieje ustrojw i partii komunistycznych,
ich polityki, relacji z wasnym spoeczestwem i ze wsplnot midzynarodow nie
sprowadzaj si wycznie do owego przestpczego wymiaru ani nawet do terroru i re
presji". Pozostaje wic nadal problem okrelenia miejsca przemocy w komunizmie i jej
roli w rnych segmentach i fazach komunistycznego uniwersum'.
W dyskusji nad "Czarn ksig" pado zdanie, i nazizmu bez komr gazowych wy
obrazi sobie nie mona, komunizm bez guagw - tak. Nie wnikajc tu w kwesti za
sadnoci pierwszej czci owego sdu, drugiej zdaje si przeczy rzeczywisto po
' W Polsce termin "komunizm" w odniesieniu do PPR i PZPR budzi u wielu osb, nie wyczajc hi
storykw, istotne zastrzeenia. Wikszo szeregowych czonkw owych partii nie utosamiaa si z komu
nistami, panujcy system okrelany by jako "demokracja ludowa", a w ostatnich dekadach swego istnienia
jako "realny socjalizm". W jzyku polityki i propagandy sowo "socjalizm" zastpio sowo, komunizm".
By wic "blok socjalistyczny", "kraje socjalistyczne", "wiat socjalistyczny". Nie wdajc si w dyskusj ter
minologiczn, konsekwentnie uywam tu pojcia "komunizm", poniewa oddaje ono genez i charakter tej
formacji, mimo jej ewolucji i rnicowania si wiatowego ruchu komunistycznego, zwaszcza po 1956 r.
WSTP DO POLSKIEGO wydania 11
szczeglnych krajw. Obozy koncentracyjne nie byy wprawdzie wynalazkiem komuni

stw, niemniej zawsze zaczynali oni swe rzdy od ich tworzenia. Przemoc o mniejszym
lub wikszym nasileniu i zasigu towarzyszya zdobywaniu wadzy oraz wprowadzaniu
w ycie systemu, ktrego podstawowym filarem byo - niezalenie od miejsca i czasu
cakowite podporzdkowanie jednostek oraz caych spoecznoci totalnej ideologicz
nej (z czasem ideologia sprowadzi si do pustego rytuau) i policyjnej dyktaturze par
tiipastwa. W samej wizji spoeczestwa bezklasowego, w jej leninowskim ksztacie,
zawarte byo uznanie terroru - bezporednio fizycznego, ale take psychicznego - ja
ko sposobu na niszczenie wroga i burzenie starego porzdku, na ktrego gruzach mia
powsta nowy, sprawiedliwy ad. Komunizm mia nie ze sob radykalne przerwanie
cigoci, rewolucyjne przeobraenie caej rzeczywistoci, nie wyczajc czowieka.
Wadysaw Gomuka, otwierajc I Zjazd PPR w grudniu 1945 roku, mwii: "Chcemy
w nowej Polsce zlikwidowa do koca wszystko, co w starej Polsce byo zmurszae
i ze, szkodliwe i krzywdzce. Chcemy ama i bdziemy ama wszystkie przeszkody,
jakie stan na drodze do tego celu. [...] Nienawidzi nas reakcja nienawici warstwy,
ktra wyrokiem ludu skazana zostaa na zagad. [...] Jeszcze ksa jadowity gad reak
cyjny". Lenin w 1920 roku pisa: "Dyktatura proletariatu oznacza nieustajc walk
krwaw i bezkrwaw, gwatown i pokojow, zbrojn i ekonomiczn, rodkami wycho
wawczymi i administracyjnymi przeciw siom i tradycjom starego spoeczestwa".
W deniu do totalnej dyktatury ideologicznej komunici, najpierw w Rosji, nastpnie
za wszdzie tam, gdzie dochodzili do wadzy, rozbijali i niszczyli siy, ktre z pocztku
stanowiy ich spoeczne zaplecze. Znoszenie wszelkich swobd demokratycznych,
przeladowanie religii i duchowiestwa, przymusowa kolektywizacja, nie liczce si
z warunkami ekonomicznymi "budownictwo socjalizmu" z wszelkimi tego konsekwen
cjami - wywoyway napicia spoeczne, na ktre odpowiedzi by powszechny terror.
W tym zakresie, jak pokazuje "Czarna ksiga", istniay daleko idce zbienoci mi
dzy poszczeglnymi krajami, w ktrych komunici realizowali swj projekt "nowego
porzdku". Rnice miay bardziej ilociowy ni jakociowy charakter, mona przeto
mwi o pewnym modelu.
Destrukcja w imi konstrukcji; nienawi do czowieka uznanego za wroga, ktre
mu odbiera si cechy ludzkie (gady, wszy, winie, psy, mierdzca padlina, spy), kt
rego si depcze w imi "humanizmu"; kamstwo w imi "prawdy", ktrej partia jest je
dynym depozytariuszem; zniewolenie w imi wyzwolenia spoecznego i narodowego;
totalitarna dyktatura w imi "prawdziwej demokracji" - wszystko to tworzyo zafa
szowany obraz wiata, do dzi nie do koca przezwyciony. Pod tym wzgldem wypa
da przyzna racj Stephane'owi Courtois - nie powstao dotychczas dzieo podobne
sawnej ksice Victora Klemperera powiconej jzykowi Trzeciej Rzeszy5. W skali
wiatowej badania nad jzykiem komunizmu pozostaj wci daleko w tyle za studia
mi nad jzykiem faszyzmu i nazizmu. To samo mona powiedzie o analizie wizerunku
wroga, zajmujcego w systemach totalitarnych centralne miejsce. Wroga, ktrego nie
tylko mona, ale wrcz naley zniszczy, aby zrealizowa wizj lepszego wiata, wolne
go od zgnilizny i degeneracji. Rwnie pod tym wzgldem studia nad stereotypem
wroga i jego funkcj w poszczeglnych okresach i w rnych odmianach komunizmu
Victor Klemperer, "LTI (Lingua Tertu Imperu): notatnik filologa", tum. Juliusz Zychowicz, Mo
dzieowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1989.
nie dorwnuj analogicznym studiom dotyczcym hitlerowskich Niemiec czy faszy

stowskich Woch. A przecie jzyk - manipulowanie sowami, posugiwanie si okre
lon frazeologi - suy do kreowania zdeformowanego obrazu wiata oraz wywoy
wania podanych emocji, dziki czemu moliwe byo usankcjonowanie przemocy lub
wrcz jej apoteoza. Nicolas Werth w czci zatytuowanej znamiennie "Pastwo prze
ciw spoeczestwu" udowadnia, e na pocztku terror nie by reakcj na realne zagro
enie ze strony biaych, uderza w "naturalnego sprzymierzeca" bolszewikw, jakim
byli robotnicy. To sami bolszewicy swoimi represjami uruchomili proces, ktry na za
sadzie sprzenia zwrotnego doprowadzi do koszmaru wojny domowej, a ofensywa
wobec chopstwa wywoaa jego opr, ktry zdawi dopiero pierwszy wielki gd
w 1922 roku. Przemoc i strach towarzyszyy komunistycznym rzdom od pocztku do
koca, cho skala ich bya rna. Jednake zarwno uznanie przez Stephane'a Cour
tois komunizmu za ustrj z istoty swej zbrodniczy, jak i stwierdzenie, i "wadza ko
munistyczna przez dziesitki lat postrzegaa i wprowadzaa w ycie zbrodni jako ba
nalny, normalny i zwyczajny rodek", wydaj si do daleko posunitymi uproszcze
niami. Opinie takie byyby zasadne, gdyby przyj, e komunizm w Europie skoczy
si w 1956 roku. Po XX Zjedzie trudno bowiem mwi o postrzeganiu i praktykowa
niu w ZSRR i w strefie jego panowania zbrodni jako "banalnego, normalnego i zwy
czajnego" instrumentu w rkach wadzy, cho oczywicie niektre represje - na przy
kad wykorzystywanie psychiatrii w walce z dysydentami - miay taki charakter, daleko
te byo do ujawnienia prawdy o zbrodniach niegdy popenionych, nie mwic ju
o ich bezwzgldnym potpieniu; dzi jeszcze w rodowiskach komunistycznych lub wy
wodzcych si z komunizmu istniej pod tym wzgldem niemae opory, nie tylko we
Francji. Courtois bez wtpienia ujmuje rzecz powierzchownie i skonny jest do nad
miernych uoglnie, nie zmienia to jednak faktu, i badania, zwaszcza najnowsze,
wykorzystujce udostpnione historykom dokumenty archiwalne, dowiody, e partie
komunistyczne w peni sankcjonoway przemoc, dziki niej dochodziy do wadzy, po
sugiway si ni do realizowania swych celw.
Demokracja proletariacka", ktra - jak w 1918 roku pisa Lenin, polemizujc
z "renegatem Kautskim" - "przyniosa nie widziany na wiecie rozwj i rozszerzenie
demokracji wanie dla ogromnej wikszoci ludnoci, dla mas wykorzystywanych i pra
cujcych", naleaa do komunistycznego wiata przedstawie, podobnie jak trzydzieci
lat pniej "demokracja ludowa", nastpnie za "demokracja socjalistyczna". Komuni
ci nigdy i nigdzie nie zdobyli i nie sprawowali wadzy metodami demokratycznymi. Ich
rzdy zalenie od fazy systemu byy totalitarne lub autorytarne, zawsze jednak wyklu
czay pluralizm w jakiejkolwiek dziedzinie. Przemoc bya nieodzowna, aby rozbija za
stane struktury, dawi wszelki opr - take kulturowy - wymusza posuszestwo.
Rozziew midzy aspiracjami wikszoci a motywowanymi ideologicznie lub i pragma
tycznie dziaaniami partiipastwa sprawia, i system komunistyczny nie mg ani po
wsta, ani te istnie bez terroru w pierwszej fazie, a bez represji przez cay czas swego
trwania. Jeli nie naley sprowadza komunistycznego uniwersum do - mwic symbo
licznie - GUagu, nie mona rwnie bez faszowania historii negowa lub minimali
zowa terroru i represji bdcych przyjtym, uznanym, a nawet uwiconym w pewnych
okresach narzdziem sprawowania wadzy.
W 1922 roku w licie do Dmitrija Kurskiego, ludowego komisarza sprawiedliwoci,
Lenin stwierdzi:
Trzeba otwarcie postawi zgodn z zasadami i pod wzgldem politycznym suszn (a nie tylko
cile prawn) tez, uzasadniajc istot i suszno terroru, jego konieczno, jego granice.
Sd nie powinien uchyla si od stosowania terroru; takie zapewnienie byoby oszukiwaniem
siebie lub oszukiwaniem innych - powinien natomiast uzasadni i zalegalizowa go pryncypial
nie, jasno, bez faszu i bez upikszania. Formuowa trzeba moliwie szeroko, gdy jedynie re
wolucyjna wiadomo prawna i rewolucyjne sumienie okrel warunki stosowania terroru
w praktyce.
Sze lat pniej Maksim Gorki napisze: "To zupenie naturalne, e wadza robotni
cza i chopska zabija swoich wrogw jak wszy". Nasuwa si tu analogia ze znanym pla
katem niemieckim z okresu wojny: "ydziwszytyfus plamisty". Tomasz Szarota w stu
dium "Polak w karykaturze niemieckiej 1914-1944" wyrazi pogld, i animalizacja
wroga, postrzeganie go jako budzcego wstrt i zagraajcego zdrowiu insekta oznacza
przekroczenie pewnej psychologicznej i etycznej bariery - takiego wroga naley tpi
i niszczy. T barier przekroczyli nie tylko nazici, lecz rwnie, w niektrych okresach
i w niektrych krajach - komunici. Uwzgldniajc wszelkie odmiennoci w czasie
i w przestrzeni, mona jednak, jak sdz, mwi o swoistej "kulturze terroru" wpisanej
w ideologi i dziaania komunistw w toku zdobywania wadzy i budowania systemu.
"Czarna ksiga" zawierajca, przy wszystkich zastrzeeniach, mniej albo bardziej wni
kliwe przedstawienie tego wymiaru komunizmu w skali wiatowej stanowi bez wtpie
nia pierwszy krok ku pogbionej, wielostronnej analizie komunistycznego wiata w ca
ej jego zoonoci.
Podejcie kompleksowe - opis zbrodni, terroru, represji, rnych form przemocy
i uciemienia we wszystkich krajach, w ktrych partie komunistyczne doszy do wadzy
i wprowadziy swj porzdek, tak jak jawi si one badaczom w wietle dostpnych dzi
rde - pociga za sob niebezpieczestwo pochopnej generalizacji. Stephane Cour
tois, prbujc dokona podsumowania zbrodni komunizmu i wykaza, i s one po
rwnywalne ze zbrodniami nazizmu - a nawet je przewyszaj - jak te szukajc odpo
wiedzi na pytanie: "Dlaczego wspczesny komunizm, ktry pojawi si w 1917 roku,
prawie natychmiast przeksztaci si w krwaw dyktatur, a nastpnie w zbrodniczy
reim?", traktuje komunistyczne uniwersum jako jedn cao, ktre dla zaczyna si
w 1914, koczy za w 1991 roku. Odpowiadajc 20 grudnia 1997 roku na amach "Le
Monde" polemistom, ktrzy wskazywali na ogromne zrnicowanie reimw komuni
stycznych i przeciwstawiali si widzeniu komunizmu jako jednego historycznego zjawi
ska, o znaczeniu zasadniczym dla wieku XX, francuski historyk stwierdzi: "Komunizm
by namacaln rzeczywistoci, ktrej dowiadczyy miliony ludzi. W jakiej mierze jego
jednolito znajdowaa wyraz w wymiarze terroru i zbrodni, ktre odnajdujemy wsz
dzie. Ale wspiera si on rwnie na leninowskim projekcie - micie rewolucji proleta
riackiej - oraz na organizacyjnej i instytucjonalnej formule wnikliwie opisanej przez
Annie Kriegel". Przy takim rozumieniu komunizmu odmiennoci schodz na dalszy
plan, przesonite czc wszystkie komunistyczne reimy bolszewick "matryc" po
wsta w toku wojny domowej w Rosji. To wtedy - wedle Courtois - zrodzia si "szcze
glna mentalno leninowsko-stalinowskiego komunisty, mieszanina idealistycznej eg
zaltacji, cynizmu i nieludzkiego okruciestwa. Owa rozszerzajca si z terytorium Rosji
na cay wiat wojna domowa, ktra miaa trwa dopty, dopki socjalizm nie opanuje
ziemskiego globu, uczynia z okruciestwa kryterium "normalnych" midzyludzkich
relacji". W innym miejscu stwierdza, e metody uprawiania terroru wypracowane
w ZSRR za czasw Lenina i Stalina charakteryzuj jednak "pewne elementy niezmien

ne, ktre wystpuj w rnym nasileniu we wszystkich reimach powolujcych si na
marksizm-leninizm. Cho kady kraj lub partia komunistyczna miay sw wasn, od
rbn histori, szczeglne cechy lokalne i regionalne, mniej lub bardziej patologiczne
przypadki, byy one zawsze zgodne z wzorcem przygotowywanym w Moskwie, poczw
szy od listopada 1917 roku, wzorcem, ktry sta si czym w rodzaju kodu genetyczne
go". Bolszewicki wzorzec z kolei mia by zakorzeniony w rosyjskiej historii i tradycji
w rosyjskiej zbiorowej psychice, w zaraeniu rosyjskich inteligenckich rewolucjonistw
terrorem.
Spr o komunizm - o relacje midzy doktryn marksistowsk a jej pniejszymi
wcieleniami, midzy ideaami wypisanymi na komunistycznych sztandarach a rzeczywi
stoci krajw, w ktrych komunistyczne partie sprawoway wadz, wreszcie o samo
istnienie komunizmu jako realnego bytu, ktrego pocztki sigaj wieku XIX, a schy
ek koca wieku XX - nieprdko, jeli w ogle, wyganie. W owym sporze, uwikanym
gboko w pojmowanie czowieka i toczcym si na rnych poziomach - filozoficz
nym i historycznym - problem oceny komunizmu w kategoriach dobra i za, wyzwole
nia i zniewolenia, sprawiedliwoci i zbrodni bdzie zajmowa czoowe miejsce. W cen
trum tego sporu znajdzie si te kwestia tosamoci komunizmu - niezalenie od za
chodzcych w nim zmian oraz odmiennoci realizacji komunistycznego projektu
w rnych krajach. Postp bada naukowych przybliy nas bez wtpienia do ustalenia
proporcji midzy tym, co wsplne wszystkim reimom komunistycznym w toku caej ich
historii, a tym, co waciwe dla danego okresu, dla danego miejsca. Jest to rwnie za
gadnienie perspektywy: holistycznej, kiedy postrzega si archipelag komunizmu jako
pewn cao, albo takiej, w ktrej dzieli si go na segmenty, tak dalece rnice si
midzy sob, e obejmowanie ich jednym terminemkluczem moe si zdawa intelek
tualnym naduyciem, zabiegiem politycznym. Prowadzi to do skrajnego stwierdzenia, i
od kilkudziesiciu przynajmniej lat komunizm nie jest w istocie bytem realnym, lecz
narzuconym przez antykomunistw bytem pojciowym.
Zastrzeenia historyka budz oba kracowe stanowiska: i to, jakie zajmuje Cour
tois, i to, za jakim opowiadaj si jego niektrzy krytycy. Z przedstawionym wyej po
gldem autora "Zbrodni komunizmu" mona byoby si zgodzi, gdyby dotyczy partii
komunistycznych w okresie istnienia Kominternu i - z pewnymi ju zastrzeeniami
lat 1943-1956. Oddzieli przy tym naley zakodowane w ruchu komunistycznym po
strzeganie wiata oraz system wartoci od bezwzgldnego podporzdkowania Moskwie,
wymuszanego terrorem. Konflikt midzy komunistycznymi przywdcami w poszczegl
nych krajach a kierownictwem Kominternu, de facto za Leninem, a pniej Stalinem,
ujawni si zreszt ju w chwili narodzin III Midzynarodwki - dla wielu zakoczy si
on tragicznie. W Europie rodkowej i PoudniowoWschodniej po drugiej wojnie wia
towej terror pierwszych powojennych lat wynika nie tyle z "kodu genetycznego" partii
komunistycznych dziercych wadz - doda mona, i z sowieckiego nadania - ile
z obecnoci Armii Czerwonej oraz dziaalnoci organw kontrwywiadu wojskowego,
ekspozytur i oddziaw NKWD, najpierw bezporedniej, nastpnie za w coraz wik
szym stopniu poredniej. Podstawowym problemem w dziejach komunizmu jest wa
nie wzajemne przenikanie si owego wzorca (ulegajcego zreszt ewolucji) oraz kultu
rowego podoa, na ktre skada si historia, tradycja, wierzenia, wartoci i symbole,
obyczaje, zbiorowa wiadomo i mentalno danego spoeczestwa. Nicolas Werth, pi
WSTP DO POLSKIEGO wydania 15
szc o Rosji, i JeanLouis Margolin, przedstawiajc terror w Chinach, Wietnamie, La

osie, Kambody, dostrzegaj w kontekst kulturowy i wynikajce std konsekwencje,
czyni to rwnie w mniejszym lub wikszym stopniu pozostali autorzy. W "Czarnej
ksidze" zabrako wszelako analizy porwnawczej, obejmujcej z jednej strony elemen
ty stae, niezalene od miejsca i czasu, z drugiej za elementy waciwe dla danegona
rodu lub odpowiadajce okrelonej fazie systemu. Nie podjto te prby, hipotetyczne
go choby - biorc pod uwag stan bada nad komunizmem - ustalenia relacji midzy
tym, co byo wsplne wszystkim narodowym wcieleniom komunizmu przez cay okres
ich istnienia, a tym, co wynikao ze specyfiki krgu kulturowego i tradycji narodowej.
"Lawina bieg od tego zmienia, po jakich toczy si kamieniach" - pisa w "Traktacie
moralnym" Czesaw Miosz.
Wemy teraz pod uwag czynnik czasu. Jeli si abstrahuje od ewolucji, jak prze
chodzia formacja komunistyczna - od radykalnego internacjonalizmu do komuni
zmw narodowych, od ywej ideologii, zawierajcej niemay potencja mobilizacyjny,
do coraz bardziej pustej retoryki, od rewolucji, poprzez dynamiczn budow systemu,
do stagnacji, a w kocu postpujcego rozkadu - nie sposb pozna i zrozumie tak
e tego jej wymiaru, ktrymi byy terror i represje. Terror legitymizowany w pierw
szych dwch fazach jako "rewolucyjna konieczno", warunek "budowy socjalizmu"
z czasem stopniowo traci moraln sankcj. W ZSRR i w strefie sowieckiej dominacji
w Europie rodkowej punktem zwrotnym by rok 1956. Zmieniao si nasilenie repre
sji, ich charakter. Nie przypadkiem Werth zamkn sw cz na XX Zjedzie KPZR,
pniejszemu okresowi powicajc kilka stron. Andrzej Paczkowski syntetycznym za
rysem systemu represji w Polsce objl lata 1944-1989, co pozwolio mu ukaza zmia
ny, jakie w tym czasie zachodziy. Wyrniajc pi etapw: od terroru masowego
(1944-1947) i terroru powszechnego (1948-1956) po "bezradno" lat 1986-1989, najwybitniejszy dzi
polski badacz tych zagadnie ukaza w istocie zaleno represji od
stadium ewolucji systemu w skali caego bloku sowieckiego czy nawet jeszcze szerzej.
W przypadku Polski nie mona stawia w jednym rzdzie selektywnych represji lat
1957-1980 i "mikkich" represji lat osiemdziesitych z dokonywanymi w pierwszych
latach powojennych pacyfikacjami wsi, obozami w Jaworznie, ambinowicach, Potulicach, masowymi
aresztowaniami i przymusowymi deportacjami, brutalnymi ledztwami, sfingowanymi procesami,
wymuszan kolektywizacj, przeladowaniem Kocioa.
Podobnie, nie umniejszajc skali represji w ZSRR po 1956 roku, nie wydaje si, by
mona byo sprowadzi do wsplnego mianownika Czerwony Terror czasu Leina,
terror stalinowski lat trzydziestych i poczynania KGB za rzdw Chruszczowa, Bre
niewa, o Gorbaczowie nie wspominajc. Chodzi nie tylko o kwesti rozmiaru represji,
ich charakteru, lecz take, a nawet moe przede wszystkim, o rol przymusu jako me
tody sprawowania wadzy. Gdy Lenin i Stalin - jak to udowadnia Werth - jak najbar
dziej wiadomie uruchamiali spiral oporu i terroru, uderzajc w najszersze masy spo
eczestwa, zwaszcza w chopstwo, sztucznie tworzc wrogw, demaskujc rzekome
spiski, ktre staway si pretekstem do masowych aresztowa, wykluczajc ze spoe
czestwa cae grupy, ich nastpcy odstpili od totalnej represji, ograniczali si do nad
zoru, wymuszania biernoci i posuszestwa, stymulowania konformizmu, tpienia
opozycyjnych zachowa i kontestacji. Byy to jednak, tak jak w Polsce po 1956 roku,
represje w znacznym stopniu selektywne. Nie inaczej przedstawiaa si sytuacja w Chinach. Mona wic
wyodrbni terror ofensywny, ktrego celem bya destrukcja zasta
nego porzdku i gwatowne, woluntarystyczne przeobraanie rzeczywistoci, oraz de

fensywny, skierowany na obron status quo.
Mimo niebezpieczestwa uproszcze, kryjcego si za niedostatecznym uwzgldnie
niem zmian nastpujcych w czasie, podkreli zarazem naley, e "Czarna ksiga" bu
rzy niejeden z mitw zakorzenionych w lewicowym sposobie mylenia i stosunku do
rzeczywistoci, rwnie minionej, z mitem "dobrego pocztku" na pierwszym miejscu.
W jego krgu niewinno idei - mio do czowieka i gboki humanizm zawarte
w ideologii komunistycznej, przeciwstawione s nienawici lecej u podstaw nazizmu,
czysto rewolucji sankcjonujcej terror - stalinowskim "bdom i wypaczeniom".
W tym ujciu "realny" komunizm czy, jak kto woli, socjalizm w Polsce, w ZSRR, Chinach lub na Kubie pod
wieloma wzgldami rni si wprawdzie od idealnego wzorca, ale rda pozostaway nie zatrute. Jeli
potpiano Stalina, na zasadzie kontrapunktu
przywoywano Lenina. W Polsce pokutujcy do dzi mit "dobrego pocztku" przybra
posta przeciwiestwa midzy "polsk drog do socjalizmu", symbolizowan przez pa
triot Wadysawa Gomuk, a "stalinizmem" zwizanym z nazwiskami "namiestnikw
Moskwy": Bolesawa Bieruta, Hilarego Minca, Jakuba Bermana. Werth w odniesieniu
do Rosji, Paczkowski - do Polski, pokazuj, i niezalenie od odmiennoci kolejnych
okresw terror stanowi immanentny czynnik wadzy komunistw od chwili jej ustano
wienia i odegra zasadnicz rol w tworzeniu "nowego porzdku". Werth opisuje
w ZSRR dwa cykle terroru, ktre odpowiadaj wspomnianym dwom pierwszym sta
diom (terroru masowego i powszechnego) wyrnionym przez Paczkowskiego w Pol
sce: cykl "leninowski" - od koca 1917 do koca roku 1922 - oraz oddzielony od
pierwszego krtkim interludium lat 1923-1927 cykl "stalinowski". Stwierdza przy tym,
i dokonane przeze "krtkie przypomnienie trzydziestu piciu lat historii ZSRR
[1917-1953 - K.K.] podkrela stao praktyki skrajnej przemocy jako formy politycz
nego sprawowania rzdw w spoeczestwie". Stawia te pytanie, czy istnieje cigo
midzy pierwszym a drugim cyklem, wyraajc pogld, i pniejsze formy gwatu wy
rastay z leninowskich idei i leninowskich metod urzeczywistniania bolszewickiej wizji
sprawiedliwego adu. Dotyczy to zwaszcza walki z chopstwem, wsplnej obu okresom.
"Obie strony - stwierdza Werth - i oprawcy, i ofiary, maj wraenie, e powtarzaj zna
ny ju scenariusz". To samo wraenie odnosi czytelnik "Czarnej ksigi komunizmu".
Stalin okaza si istotnie wiernym uczniem i kontynuatorem dziea Lenina, tak jak to
gosia swego czasu propaganda. Pierwszy wielki gd lat 1921-1922 dotkn 29 milio
nw ludzi i pochon 5 milionw ofiar miertelnych, tylko o milion mniej ni gd w la
tach trzydziestych, spowodowany antychopsk polityk i kolektywizacj. Jeli nawet
nie by wywoany celowo, by zama chopski opr (nie zostao to dowiedzione), z pew
noci wynika z antychopskiej polityki; by te cynicznie wykorzystany - Werth przyta
cza zdanie Lenina z listu do Biura Politycznego z czerwca 1922 roku o posueniu si
godem do walki z Cerkwi.
Innym mitem - jeli nie obalonym, to zakwestionowanym zarwno przez Wertha,
jak te Paczkowskiego i Bartoska - jest usprawiedliwianie terroru zagroeniem we
wntrznym i zewntrznym, a wic uznanie jego koniecznoci z punktu widzenia obrony
najwyszej wartoci, jak ma by rewolucja i socjalizm, nioscy wyzwolenie czowieka.
Wszyscy trzej dowodz, e zwizek przyczynowoskutkowy nie by wcale jednoznaczny,
e to czsto wanie represje kreoway wrogw i prowadziy do buntw, krwawona
stpnie tumionych. Terror, nawet w pierwszym okresie po przewrocie bolszewickim
w Rosji, by niewspmierny do oporu, wyprzedza go i pobudza. To samo mona po

wiedzie o zmitologizowanym zagroeniu "imperialistycznym. Stalinowska teza o "za
ostrzaniu walki klasowej", fikcyjne "spiski", pokazowe procesy - wszystko to suyo do
wywoania psychozy strachu, obezwadnienia spoeczestwa terrorem. Lub przeciwnie:
do rozptania zbiorowej nienawici, mobilizowania do walki - by przywoa cytowane
sowa Gomuki - z "reakcyjnym gadem" w jego rnych wcieleniach: faszysty, socjal
zdrajcy, syjonisty, amerykaskiego imperialisty. W propagandzie komunistycznej, ana
logicznie do propagandy nazistowskiej, figura "wroga" - wroga wanie, nie przeciwni
ka - odgrywaa rol kluczow, tyle e "wrg klasowy mia odmienne oblicze. Wszelkie
totalitarne ideologie i systemy wprowadzaj pojcie wroga, ktrego naley zniszczy
w imi jakiego "dobra".
Problemem cile zwizanym z zasygnalizowanym ju pytaniem o istot wiatowego
komunizmu jest problem cigoci i zmian nastpujcych wraz z ewolucj komunizmu
w poszczeglnych krajach i w skali globalnej. Chyba dla nikogo nie ulega wtpliwoci,
e do poowy lat pidziesitych, mimo rozwizania Kominternu, midzy partiami ko
munistycznymi a centrum w Moskwie istniaa najcilejsza wi: ideologiczna, politycz
na, ekonomiczna, militarna. Komunizm stanowi zespoon cao o hierarchicznej
strukturze; wynikajce z rnic kulturowych odmiennoci oraz konflikty midzy po
szczeglnymi sekcjami III Midzynarodwki a jej kierownictwem schodziy na dalszy
plan. Presti ZSRR i Lenina, a pniej Stalina, by niepodwaalny, kult "wodza wiato
wego proletariatu" czy cae komunistyczne uniwersum. W Moskwie podejmowano
decyzje realizowane przez komunistw francuskich, woskich, chiskich, polskich. Po
mierci Stalina poczy wszelako zachodzi zmiany powodujce stopniowe uniezale
nianie si niektrych partii od Moskwy. XX Zjazd KPZR odegra niewtpliwie rol ka
talizatora prdw odrodkowych. Rozwija si proces unarodowienia komunizmu. R
nicowanie zastpowao dotychczasow uniformizacj. Tym samym roso znaczenie kul
turowej gleby, w ktr komunizm zosta implantowany. Ujawniay si tumione lub nie
dopuszczane do gosu narodowe odmiennoci, ktre w coraz wikszym stopniu miay
okrela ksztat komunizmu w poszczeglnych regionach wiata. W Azji Mao Zedong
zerwa ostatecznie ppowin czc z Moskw i stan na czele "antyrewizjoni
stycznego" obozu, tworzc alternatywny i konkurencyjny wobec Moskwy kierunek;
w Europie Zachodniej narodzi si "eurokomunizm". Komunistyczny pie si dzieli.
Tote niebezpodstawna wydaje si refleksja, czy z historycznego punktu widzenia
w okresie po 1956 roku - mimo zwizku genetycznego wyraajcego si midzy innymi
w sowie "komunistyczna" w nazwie wikszoci partii, mimo istnienia wielu cech wspl
nych, waciwych systemom komunistycznym, jak te wci ywych wizi midzy partia
mi - nie naleaoby raczej mwi o rnych odmianach komunizmu: komunizmie
w Rosji (ZSRR), w Azji, Europie Wschodniej, Europie Zachodniej, Afryce itd. Komu
nizm mia niewtpliwie charakter oglnowiatowy, ale zamazywanie rnic midzy na
przykad Komunistyczn Parti Woch i Komunistyczn Parti Kambody to zabieg po
znawczo jaowy. W rzeczywistoci przeszczep marksizmu-leninizmustalinizmu w po
czeniu z rodzimym podoem tworzy wiele rnych odmian. Pol Pot, Mengystu Hajle
Marjam, Wadysaw Gomuka i Aleksander Dubek naleeli moe do tej samej, komu
nistycznej rodziny, lecz byy to bez wtpienia bardzo rne jej gazie. Problem ten
w "Czarnej ksidze" podejmuje JeanLouis Margolin, stwierdzajc, e odmienne dzieje
komunizmu w Europie i Azji ka zastanawia si nad rnicami wystpujcymi mi
dzy poszczeglnymi wariantami owej formacji, ktra tak dramatycznie zawaya na lo

sach ludzkoci w mijajcym stuleciu. Podkrelajc, i wszystkie komunistyczne reimy
w Azji maj charakter narodowy, Margolin wydobywa waciwe im cechy wsplne. za
licza do nich midzy innymi gbsz ni gdzie indziej ideokracj, wyrastajc z pocze
nia konfucjaskiego sposobu mylenia z rewolucyjn wizj przebudowy spoeczestwa,
oraz skrajnie wybujay woluntaryzm, niespotykany nawet w Rosji. Tradycje konfucjani
zmu i uksztatowana przeze zbiorowa psychika znalazy rwnie - wedug francuskie
go historyka - swj wyraz w skali terroru.
Kulturowe podejcie do komunizmu prowadzi do zasadniczego w "Czarnej ksidze"
pytania: w jakim stopniu przemoc, zbrodniczy terror, budzce groz okruciestwo wy
nikay z samej istoty systemu, w jakim za z waciwych dla danego krgu i narodu hi
storycznie uksztatowanych tradycji, stosunkw spoecznych, systemu wartoci, mental
noci. "Czarna ksiga" pokazuje, i to komunistyczna filozofia czowieka, odrzucenie
niezbywalnych praw jednostki ludzkiej, kolektywizm - sprzone z uznaniem komuni
zmu za najwysze wcielenie sensu historii i nadaniem doktrynie statusu prawdy abso
lutnej - doprowadziy do okruciestw na masow skal. Wystpoway one wszdzie: od
Polski - jawicej si w wietle "Czarnej ksigi" jako kraj o najagodniejszym, jeli cho
dzi o nasilenie ucisku, klimacie - po Kub i Kambod. Istniao jednake daleko idce
zrnicowanie celw i charakteru terroru, jak rwnie zakresu towarzyszcych mu
okruciestw. I tak na przykad, przesiedlenie w Polsce w 1947 roku ludnoci ukrai
skiej na ziemie przyczone w ramach tak zwanej Akcji "Wisa" miao inne zgoa przy
czyny ni przesiedlenia w Kambody i - nie pomniejszajc cierpie tych, ktrzy padli
jego ofiar - przeprowadzone byo, w porwnaniu z podobnymi operacjami w ZSRR,
w Chinach czy wanie w Kambody, w miar - jeli mona tu uy tego okrelenia
humanitarnie. W przypadku przymusowego wysiedlenia z Polski kilku milionw Niem
cw, dokonanego zreszt za przyzwoleniem wielkich mocarstw, komunistyczne wadze
realizoway de facto nacjonalistyczny projekt pastwa jednonarodowego. Ku temu
zmierzao rwnie w znacznym stopniu przymusowe wysiedlenie do ZSRR okoo p
miliona Ukraicw. Wiele zjawisk spotykanych na innych kontynentach nie wystpuje
w Europie, jak na przykad zbiorowa fascynacja krwi czy kanibalizm traktowany jako
zemsta, co - wedle Margolina - "jest odpowiednikiem najstarszych archetypw szero
ko rozpowszechnionych w Azji Wschodniej". Zbrodnie bdce dzieem komunistw
w Etiopii, Angoli i Mozambiku trzeba widzie w kontekcie rzeczywistoci Czarnego
Ldu. Karel Bartosek, autor rozdziau powiconego Europie rodkowej i Poudnio
wo-Wschodniej, zastanawia si, w jakiej mierze nasilenie i formy terroru w Rumunii
i Bugarii odzwierciedlay histori i tradycj Bakanw, ktre od stuleci byy widowni
rzezi i okruciestw.
Stephane Courtois w swoim deniu do zdemaskowania zbrodni komunizmu, najpierw

z uporem negowanych - e przypomn nagonk na Davida Rousseta, lewicowego dzia
acza, winia niemieckich obozw koncentracyjnych, ktry w 1949 roku wystosowa
apel o pomoc w dochodzeniu prawdy o sowieckich agrach - potem niejednokrotnie
przemilczanych, pomniejszanych, usprawiedliwianych, zrwna je ze zbrodniami nazi
zmu. By to niewtpliwie krok odwany. Czy rozwany? Pomijam tu szok, jaki wywoa
wrd czci czytelnikw. Niektrzy gwatownie zaprotestowali, zarzucajc autorowi
wSTP DO POLSKIEGO WYDANIA 19
Zbrodni komunizmu" wybielanie nazizmu, banalizowanie holocaustu. Powraca dysku

sja, ktr swego czasu sprowokowa Ernst Nolte opublikowanym na amach "Frankfur
ter Allgemeine Zeitung" 6 czerwca 1986 roku tekstem, w ktrym postulujc "nowe
i rewidujce przedstawienie Trzeciej Rzeszy", domaga si "umieszczenia jej w szer
szym kontekcie i rozpatrywania w plaszczynie historycznogenetycznej". Sprzeciwia
si przy tym demonizacji Trzeciej Rzeszy, przywoujc zbrodnie przeciw ludzkoci po
penione przez reimy komunistyczne: czerwony terror lat dwudziestych, terror stali
nowski, koszmar Kambody. Wedle Noltego "Owicim nie wynika jedynie z tradycyj
nego antysemityzmu i w swej istocie nie by tylko ludobjstwem - chodzio przede
wszystkim o zrodzon ze strachu reakcj na eksterminacyjne praktyki rewolucji rosyj
skiej".
Czerwony terror wedle liczby ofiar okaza si daleko gorszy ni biay. [...] Jeeli przynaleno
klasowa jako taka zasugiwaa wedle publicznych deklaracji na mier, jeeli Lenin domaga si
oczyszczenia ziemi rosyjskiej z "psw i wieprzw obumierajcej buruazji", jeeli Zinowjew
z zimn krwi projektowa wytpienie 10 milionw ludzi [...), musiao to wywoa daleko wik
sz zgroz ni rozstrzeliwanie jecw przez biaych
Tezy Noltego zapocztkoway gony Historikerstreit - spr niemieckich historykw
na temat nazistowskiej przeszoci, jej interpretacji i oceny.
Ukazywanie zbienych cech obu totalizmw: nazistowskiego i komunistycznego
(stalinowskiego), nie jest niczym nowym. Analiza porwnawcza staa si podstaw teo
rii totalitaryzmu sformuowanej przed czterdziestoma dwoma laty przez Carla J. Frie
dricha i Zbigniewa K. Brzeziskiego w gonej ksice "Totalitarian Dictatorship and
Autocracy" (Totalitarna dyktatura i autokracja). Podobiestwa i rnice obu ruchw
i systemw byy przedmiotem docieka Hannah Arendt w jej studium o totalitaryzmie.
W 1990 roku Jan Jzef Szczepaski w swej "Malekiej encyklopedii totalizmu" w hale
"Cele i rodki" pisa:
cele rodzce pokus uycia rodkw budzcych moralne opory, rodkw, ktre wymagaj
"uwicenia", to z reguy cele maksymalistyczne i mgliste, ale umieszczone poza horyzontem
praktycznych, ludzkich potrzeb. Ich realizacja wydaje si moliwa tylko drog rewolucyjnych
przemian, poprzez mobilizacj masowych emocji - entuzjazmu, nienawici, lepej wiary - lub za
pomoc masowego terroru. Potrzebne s szczeglne warunki, nie tylko psychiczne, lecz i ustro
jowe, aby zmusi przecitnych zjadaczy chleba do budowania utopii: wiata absolutnej sprawie
dliwoci spoecznej, Tysicletniej Rzeszy narodu panw, krlestwa boego islamu itp. Osigni
cie takich celw wymaga rodkw niezwykych, "uwiconych" wspania wielkoci przedsi
wzicia inaczej bowiem nic nie mogoby usprawiedliwi" holocaustu had kambodaskich
czaszek, milionw zagodzonych ukraiskich chopw, mierci kobiet i dzieci, rozszarpywanych
bombami terrorystw'.
Nie jest te bynajmniej nowy podniesiony przez Stephane'a Courtois problem po

strzegania dziaa reimw komunistycznych w wietle prawnych definicji zbrodni
przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkoci, wreszcie lu
dobjstwa. Nie bez powodu przedstawiciele ZSRR podczas toczcych si w sierpniu
" Por. te fragmenty korespondencji E. Noltego i F. Fureta opublikowane w "Gazecie Wyborczej"

z 5-6 XII 1998 (wg "Fascisme et communisme", Plon, Paris 1998).
' Jan Jzef Szczepaski, "Maleka encyklopedia totalizmu", "Znak", Warszawa 1990, s. 74.
20 wSTP DO POLSKIEGO WYDANIA
1945 roku w Londynie debat nad statutem Midzynarodowego Trybunau Wojskowego

domagali si stanowczo, aby wykaz zbrodni uzupeni stwierdzeniem, i zostay one po
penione przez osoby pozostajce na subie pastw Osi; czyny wymienione w artykule
6 statutu jako zbrodnie obciay rwnie konto Sowietw. Ostatecznie przyjto kom
promis: trybuna powoano w celu osdzenia i ukarania zbrodniarzy wojennych euro
pejskich pastw Osi, nie zawajc przy tym samej definicji zbrodni. Za szczyt hipokry
zji ze strony ZSRR mona uzna przeforsowanie wczenia do aktu oskarenia zarzutu
zamordowania oficerw polskich w Katyniu.
Nietrudno stwierdzi, szczeglnie po przestudiowaniu "Czarnej ksigi", e dziaania
zaliczone do zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludz
koci byy obecne w wiecie komunizmu. Rosyjski historyk, Natalia Lebiediewa, w bogato
udokumentowanej ksice "Katy - zbrodnia przeciw ludzkoci" dowodzi, i ZSRR po
peni wobec Polski wszystkie te trzy rodzaje zbrodni. Nie jest ona w swym sdzie odosob
niona wrd historykw rosyjskich, nie mwic ju o polskich. A jednak wywd Courtois
na temat zrwnania zbrodni nazizmu i komunizmu wywouje zastrzeenia. Wynika to, jak
si wydaje, po czci z traumatycznych dowiadcze ofiar Trzeciej Rzeszy: ydw, Pola
kw, Rosjan, Ukraicw, po czci z ideologicznych i politycznych pobudek tych wszyst
kich, dla ktrych faszyzm stanowi najwiksze zagroenie ludzkoci w XX wieku. Wynikao
take z przesanek czysto naukowych. Courtois nie wzi bowiem pod uwag dwu ele
mentw: skali oraz charakteru czynw, ktre czy to w rozumieniu obowizujcego dzi
prawa midzynarodowego, czy wedle prawa naturalnego nosz znamiona zbrodni.
Zwrmy uwag na problem skali. Mona przyzna racj Lebiediewej, gdy dowodzi,
i zgodnie z artykuem Sa statutu Midzynarodowego Trybunau Wojskowego Stalin,
paktujc z Hitlerem, uderzajc na Polsk, anektujc poow jej pastwowego teryto
rium, jak te pastwa batyckie, Bukowin, Besarabi, dokona zbrodni przeciwko po
kojowi. Czy bya ona jednak rwnorzdna lub nawet tylko porwnywalna z agresj nie
mieck i rozptaniem przez Trzeci Rzesz najwikszej wojny w dziejach ludzkoci?
Udowodniono ju ponad wszelk wtpliwo, na podstawie dokumentw z archiww
rosyjskich, e to Korea pnocna zaatakowaa pierwsza. Nikt nie kwestionuje, e Chiny
podbiy Tybet, e ZSRR zacz wojn w Afganistanie. Wszystkie te zbrodnie byy
zbrodniami przeciwko pokojowi. "wiat socjalizmu i pokoju", przeciwstawiany w okre
sie zimnej wojny imperialistycznym knowaniom Zachodu, nalea do sfery polityczno-
-propagandowych przedstawie, co zreszt nie zmienia faktu, e wielu spord tych,
ktrzy podpisywali Apel Sztokholmski, uczestniczyli w ruchu obrocw pokoju, dziaali
w Pugwash, szczerze we wierzyo.
Podobnie wyglda sprawa zbrodni wojennych. ZSRR czy reimy komunistyczne
w Azji winne s bez wtpienia "pogwacenia praw i zwyczajw wojny". Egzekucje pol
skich oficerw, deportacje ludnoci cywilnej, represjonowanie onierzy Armii Krajo
wej, wywzki ludnoci ze lska i Mazur w 1945 roku - to tylko niektre polskie do
wiadczenia. Niemieckie, fiskie s rwnie tragiczne. Niemniej jeli ograniczymy si do
Europy (w Azji "prawa i zwyczaje wojny" w rozumieniu trybunau w Norymberdze
i konwencji haskich nigdy nie stanowiy normy), skala zbrodni sowieckich jest nie
wspmierna do zbrodni popenionych przez Trzeci Rzesz. Traktowanie jecw so
wieckich - 28 lutego 1942 roku Alfred Rosenberg informowa Wilhelma Keitla, i licz
ba zmarych (doda naley: i zabitych) sigaa 3 milionw - wielomilionowe deportacje
do pracy przymusowej z terenw okupowanych, masowe egzekucje zakadnikw, gra
wSTP DO POLSKIEGO WYDANIA 21
bie dbr publicznych i prywatnych, pooone na szali z tym wszystkim, co obcia so

wieckie konto "winien" - przeway.
Wreszcie sprawa zbrodni przeciwko ludzkoci oraz ludobjstwo. Mogoby si wyda
wa, e jeli pozostawimy na boku kwesti zwizku midzy doktryn a zbrodni w nazi
zmie i w komunizmie, jak te fundamentalne rnice dzielce owe dwie wizje idealne
go porzdku (acz zwizane z interesujcym nas tematem, nale one do innego dyskur
su), to przemoc, terror, gwacenie podstawowych praw czowieka, okruciestwo,
barbarzystwo, wpisane w dzieje "realnego komunizmu" i ukazane w "Czarnej ksi
dze", nie ustpuj pod wzgldem skali zbrodniom hitlerowskim, a nawet je przewysza
j. Tak te ujmuje to Stephane Courtois, przywoujc liczby ofiar: 25 milionw ofiar
zbrodni nazizmu,100 milionw - komunizmu. Pomijajc ju wiarygodno owych sza
cunkowych danych, samo to zestawienie budzi wtpliwoci. Rzdy Hitlera trway lat 12
i rozcigay si na Niemcy, Austri (po przyczeniu jej do Rzeszy w 1938 roku), oku
powan cz Europy i - porednio - kraje satelickie, podczas gdy komunistyczny sys
tem w ZSRR istnia ponad 70 lat, a w Europie Wschodniej czy w Chinach - ponad 40
lat. Gdyby zestawi terror panujcy w Niemczech od dojcia do wadzy Hitlera do wy
buchu wojny z terrorem w ZSRR w tym samym czasie, niewtpliwie okae si, e pod
sztandarem "budownictwa socjalizmu" popeniono wicej zbrodni, anieli urzeczywist
niajc program goszony w "Mein Kampf". Jest to jednak klasyczna pprawda, ktra
moe prowadzi do faszywych wnioskw i ocen. Holocaust, masakry ludnoci, krwawe
pacyfikacje, zbiorowe egzekucje, obozy koncentracyjne, tortury w kaniach gestapo
wszystkie zbrodnie nazistowskie miay wczeniejsze korzenie.
Kiedy chce si ocenia rozmiary zbrodni popenionych pod rzdami partii komuni
stycznych oraz porwnywa ich ofiary z ofiarami nazizmu, nie mona operowa pojcia
mi oglnymi. Courtois pisze o 20 milionach zabitych w ZSRR - ale mieci si w tym 11
milionw zmarych na skutek dwch wielkich godw, nie ustalona liczba zmarych
w transportach deportacyjnych, w agrach, na zesaniu. Dokonujc bilansu "zbrodni ko
munizmu" wedle okrelonych kategorii, Courtois wymienia jednym tchem "masakry
zbuntowanych robotnikw i chopw w latach 1918-1922" w ZSRR i klski godu, za
mordowanie 690 tysicy osb w czasie Wielkiej Czystki i przymusowe przesiedlenia. Przy
takim podejciu zaciera si wyjtkowo zbrodni najpotworniejszych. Nie mona zaprze
czy, e nawet w wietle definicji ludobjstwa przyjtej w konwencji ONZ w 1948 roku
w pewnych okresach i pastwach miay miejsce dziaania o charakterze ludobjczym, nie
mwic o tym, i zasadne wydaje si nieograniczanie pojcia ludobjstwa jedynie do
grup narodowych, etnicznych, rasowych i religijnych. Niemniej w rejestrze zbrodni bd
cych dzieem rzdw komunistycznych, Kambody Czerwonych Khmerw nie wycza
jc, nie znajdziemy takiej, ktr mona byoby porwnywa z holocaustem. Pamita
trzeba jednak, e mierzenie i porwnywanie potwornoci zbrodni, okruciestwa katw,
udrczenia ich ofiar, acz nieuniknione, kryje w sobie niebezpieczestwo. Dostrzegajc je,
Jerzy Szapiro w zwizku z sytuacj ydw w czasie okupacji niemieckiej konstatuje w nie
opublikowanym eseju: "Skoro jzyk nie jest w stanie przekaza stopnia nieludzkiej skali
nasilenia cierpie, rozpitoci krzywd, to moe jest to jaka wskazwka, i nie naley
rwnie obiecywa sobie wiele po tym, e kiedy, po wojnie, wystawi si ich rejestr na li
cytacji wszelkiego za, wyrzdzanego i doznawanego w historii ludzkoci".
Zerwanie ze zmow milczenia wok przemocy, terroru, represji, stanowicych
skrywan dugo, lecz wreszcie stopniowo odsanian kart dziejw komunizmu, w ad
nym razie nie pociga za sob pomniejszania zbrodniczego charakteru nazizmu. Jest to
operacja trudna i bolesna, czego dowodzi reakcja na "Czarn ksig", a w jakiej mie
rze take nasze polskie dyskusje, bardziej jednak ideologiczne i polityczne nili histo
ryczne, w zwizku z ocen PRL. Niewielu, co prawda, posuwa si do negowania udoku
mentowanych faktw czy twierdzenia, i "Stalin mia wady i popeni bdy, ale by
czowiekiem rozsdnym" (to opinia starej dziaaczki Francuskiej Partii Komunistycz
nej, ony jej wieloletniego przywdcy Maurice'a Thoreza). Czciej w krgu szeroko
pojtej lewicy mona spotka postawy obronne rnego typu, co jest zreszt zrozumia
e zarwno w wymiarze psychologicznym - niemono radykalnego przewartociowa
nia wasnej drogi yciowej, rewizji utrwaonego postrzegania wiata - jak i w wymiarze
ideologicznym. Gustaw Herling-Grudziski okreli nazizm i komunizm jako bliniacze
systemy totalitarne; wiele w tym racji, z zastrzeeniem, e nie byy to "blinita jedno
jajowe". Ideologie te wyrastay z odmiennych korzeni, odwoyway si do fundamental
nie rnych systemw wartoci, gosiy inn wizj wiata. Akces do komunizmu, zwasz
cza w Europie Zachodniej, by jake czsto rezultatem zudze lub te przekonania, i
jest to jedyna droga, by powstrzyma faszyzm, ktrego rasistowskie, antysemickie,
skrajnie nacjonalistyczne, totalistyczne oblicze i agresywne cele byy coraz wyraniej
widoczne. Hitler zreszt od pocztku nie ukrywa, ku czemu zmierza. Z drugiej strony,
faszyzm, narodowy socjalizm, pokrewne im ruchy w innych pastwach miay by tam,
ktra powstrzyma "czerwone niebezpieczestwo".
Heinrich Bl1 nazwa kiedy dobiegajce koca stulecie wiekiem wypdzonych
i uchodcw. Wedle Jana Jzefa Szczepaskiego "w obrazie tego historycznego okresu
przewaa [...) zdecydowanie czer grozy i czerwie okrutnie wytoczonej krwi"x. Jakie
miejsce zajmie w nim komunizm? W histori XX wieku wpisane s wojny totalne, ma
sakry i rzezie, deportacje, mordowanie caych narodw, czystki wedle kryteriw raso
wych, etnicznych, klasowych, wyznaniowych, klski godu pochaniajce miliony istnie
ludzkich, dyskryminacja mniejszoci, okruciestwo. Przedstawione w "Czarnej ksidze
komunizmu" niewyobraalne cierpienia dziesitkw milionw ofiar stanowi czstk,
ale tylko czstk ogromu czowieczego barbarzystwa i czowieczego blu w owym
szczyccym si lotami do gwiazd i globaln komunikacj stuleciu.
Komunizm jako system ideologiczny, ktry przemoc chcia "ruszy z posad bry
wiata", przeszed do historii. Ostatnie jego bastiony ulegaj, jak w Chinach, erozji
bd te, jak na Kubie, staj si okopami w. Trjcy. Pozostao jednak brzemi, ktre
dugo jeszcze bdzie ciy, z ktrym na wielu polach bd boryka si ludzie i narody
przez komunizm dowiadczone. Jednym z tych p jest historia. "Czarna ksiga" moe
wanie dlatego, e prowokuje, e budzi gorce spory, odegra najpewniej du rol
w procesie ksztatowania intelektualnego i moralnego stosunku do owego jake zoo
nego fenomenu, jakim by komunizm.
Warszawa, grudzie 1998
Tame, s. 5.
ZBRODNIE KOMUNIZMU
STEPHANE COURTOIS
"ycie przegrao ze mierci,

ale pami wygrywa w walce z nicoci".
TZVFTAN TODOROV, "LES ARuS DE I.A MEMOIRE"
Nie bez racji napisano, e "historia to nauka o ludzkim nieszczciu nasz wiek
przemocy zdaje si potwierdza to sformuowanie w sposb nader wymowny.
Rzecz jasna w minionych stuleciach nieliczne tylko pastwa i narody nie zazna
y takiej czy innej formy masowej przemocy. Najwiksze potgi europejskie uczestni
czyy w handlu niewolnikami; Republika Francuska prowadzia polityk kolonizacyjn,
ktra - mimo pewnych pozytywnych elementw - naznaczona bya a do koca wielo
ma zasugujcymi na potpienie wydarzeniami, a Stany Zjednoczone pozostaj wci
pod wpywem kultury przemocy, ktrej korzenie sigaj dwch wielkich zbrodni: nie
wolnictwa Murzynw i eksterminacji Indian.
Nie ulega jednak wtpliwoci, e nasz wiek wyprzedzi pod tym wzgldem minione
epoki. Spojrzenie w przeszo narzuca nam przygnbiajcy wniosek: byo to stulecie
wielkich ludzkich nieszcz, dwch wojen wiatowych, nazizmu, nie mwic ju o lo
kalnych tragediach: w Armenii, Biafrze, Ruandzie i wielu innych miejscach. Impe
rium osmaskie ponosi odpowiedzialno za ludobjstwo Ormian, Niemcy - za za
gad ydw i Cyganw. Wochy Mussoliniego maj na sumieniu masakr Etiopczy
kw. Czechom trudno zrozumie, e ich postpowanie wobec Niemcw sudeckich
w latach 1945-1946 mona uzna za co najmniej podejrzane. Nawet maa Szwajcaria
boryka si dzi ze sw przeszoci dysponenta zota, ktre nazici zrabowali zamor
dowanym ydom, cho oczywicie tego postpku niepodobna porwna z ludobj
stwem.
Komunizm wpisuje si w t obfitujc w tragedie epok, bdc wrcz jednym z jej
najbardziej intensywnych i znaczcych momentw. Komunizm, zjawisko kluczowe dla
tego krtkiego XX stulecia, ktre zaczyna si w 1914, a koczy w 1991 roku w Mo
skwie, sytuuje si w centrum wydarze tych czasw; w komunizm, ktry nie tylko ist
nia przed powstaniem faszyzmu i nazizmu, ale rwnie je przetrwa, dotykajc czte
rech wielkich kontynentw.
' Raymond Queneau, "Une histoire modele", Gallimard, Paris 1979, s. 9.

24 ZBRODNIE KOMUNIZMU
Co waciwie okrelamy nazw "komunizm"? Naley tu od razu wprowadzi rozr

nienie midzy doktryn a praktyk. Jako filozofia polityczna komunizm istnieje od wie
kw, a nawet tysicleci. Czy to nie Platon przedstawi w "Rzeczypospolitej" koncepcj
idealnego pastwa, w ktrym ludzie nie bd skaeni przez pienidze i wadz i gdzie
rzdzi bd mdro, rozsdek i sprawiedliwo? Czy innym prekursorem koncepcji
idealnego pastwa nie by wielki myliciel i m stanu Thomas More, w 1530 roku lord
kanclerz Anglii, autor synnej "Utopii", city z rozkazu Henryka VIII? Utopijny spo
sb mylenia, stosowany jako narzdzie krytycznej analizy spoeczestwa, wydaje si
cakowicie uprawniony i mona go znale w sporach ideowych oywiajcych nasze de
mokracje. Jednake komunizmu, o ktrym tu mowa, nie mona umieszcza w sferze
idei. Jest to komunizm cakowicie realny, istniejcy w konkretnej epoce i w konkret
nych krajach, komunizm, ktrego ucielenieniem byli i s synni przywdcy - Lenin,
Stalin, Ho Chi Minh, Castro i inni, bliej za naszej, francuskiej historii - Maurice Tho
rez, Jacques Duclos, Georges Marchais.
Jakkolwiek by si miaa komunistyczna doktryna sprzed roku 1917 do praktyki real
nego komunizmu - powrcimy jeszcze do tego zagadnienia - bezsprzecznie ten wanie
system wprowadzi w ycie represj ustrojow, a nawet w paroksyzmie szalestwa usta
nowi terror jako sposb rzdzenia. Czy ideologia nie ponosi tu adnej winy? Dogmaty
cy lub ludzie rozczarowani mog zawsze utrzymywa, e komunizm realny nie mia nic
wsplnego z komunizmem idealnym. Oczywistym absurdem byoby twierdzenie, i teo
rie powstae przed Chrystusem, w czasach Odrodzenia lub nawet w XIX wieku, pono
sz win za wydarzenia, do ktrych doszo w XX stuleciu. Jednake - jak pisze Ignazio
Silone - "prawd mwic, rewolucje, jak drzewa, poznaje si po ich owocach". I nie
bez racji rosyjscy socjaldemokraci, znani jako "bolszewicy", postanowili w listopadzie
1917 roku nazwa si "komunistami". Nie przypadkiem te wznieli u stp Kremla po
mnik ku czci More'a i Campanelli, uwaajc ich za swoich poprzednikw.
Chcc utrwali swoj wadz, reimy komunistyczne wykroczyy poza jednostkowe
zabjstwa i lokalne lub okolicznociowe masakry i uczyniy ze zbrodni masowej praw
dziwy system rzdw. To prawda, e z upywem czasu - po kilku latach w Europie
Wschodniej i wielu dziesicioleciach w ZSRR i w Chinach - terror utraci ywotno,
reimy ustabilizoway si w zarzdzaniu codziennymi represjami, takimi jak cenzura
wszystkich spoecznych rodkw komunikacji, kontrola granic, wydalanie z kraju dysy
dentw. Ale "pami o terrorze" niezawodnie i skutecznie podtrzymywaa nadal po
czucie zagroenia. Regua ta dotyczy kadego z eksperymentw komunistycznych,
chwilowo popularnych na Zachodzie: a wic i Chin Wielkiego Sternika, i Korei Kim Ir
Sena, i nawet Wietnamu "dobrego wujka Ho" czy Kuby pomiennego Fidela, wspiera
nego przez nieskazitelnego Che Guevar, a take Etiopii Mengystu, Angoli Neta
i Afganistanu Nadibullaha.
Tak si skada, e zbrodnie komunizmu nie zostay jeszcze waciwie ocenione ani
z historycznego, ani z etycznego punktu widzenia. Podejmujemy wic tu zapewne jedn
z pierwszych prb analizy komunizmu, stawiajc pytanie o jego zbrodniczy wymiar
i traktujc ten wanie wymiar jako kwesti kluczow i globaln zarazem. Zapewne
spotkamy si z argumentem, e wikszo zbrodni dokonywana bya przez instytucje
legalnie" ustanowione przez panujce reimy, ktre uznawano na paszczynie mi
dzynarodowej i ktrych przywdcy przyjmowani byli z wielk pomp przez nasze rzdy.
Ale czy nie tak wanie byo z nazizmem? Zbrodni, ktre pokazujemy w tej ksice,
ZBRODNIE KOMUNIZMU 25
nie da si zdefiniowa w kontekcie prawodawstwa reimw komunistycznych, lecz je

dynie poprzez odniesienie do niepisanego kodeksu naturalnych praw ludzkoci.
Dzieje ustrojw i partii komunistycznych, ich polityki, relacji z wasnym spoecze
stwem i ze wsplnot midzynarodow nie sprowadzaj si wycznie do owego
przestpczego wymiaru ani nawet do terroru i represji. W Zwizku Sowieckim i w "de
mokracjach ludowych" po mierci Stalina, w Chinach po mierci Mao terror osab
spoeczestwo odetchno, a "pokojowe wsplistnienie" - jeli nawet byo to nadal
"kontynuowanie walki klasowej w innej formie" - stao si trwaym faktem w yciu
midzynarodowym. Jednake archiwa i liczne wiadectwa wskazuj, e terror by od
pocztku jedn z podstaw wspczesnego komunizmu. Porzumy przewiadczenie, e
wszelkie egzekucje zakadnikw, masakry zbuntowanych robotnikw czy hekatomby
umierajcych z godu mas chopskich to jedynie koniunkturalne "wypadki", "specyfi
ka" konkretnych krajw lub okresw historycznych. W naszej analizie wykraczamy po
za konkretne obszary i przyjmujemy, e zbrodnia jest jednym z elementw waciwych
caemu systemowi komunistycznemu podczas caego jego istnienia.
O czym wic, o jakich zbrodniach bdziemy mwi? Komunizm popeni ich nie
skoczenie wiele: zbrodnie na psychice przede wszystkim, ale take zbrodnie na kultu
rze powszechnej i na kulturach narodowych. Stalin kaza zniszczy dziesitki cerkwi
w Moskwie; Ceaugescu zburzy zabytkow dzielnic Bukaresztu, aby wznie tam nowe
budowle i wytyczy megalomaskie perspektywy; na rozkaz Pol Pota rozebrano kamie
po kamieniu katedr w Phnom Penh i pozostawiono na pastw dungli witynie Ang-
koru; nieprzebrane skarby zostay zniszczone lub spalone przez Czerwon Gwardi
podczas maoistowskiej "rewolucji kulturalnej". A przecie bez wzgldu na to, jak wiel
kie straty poniosy na dusz met poszczeglne narody i caa ludzko, czyme s te
zniszczenia w porwnaniu z masowymi morderstwami ludzi - mczyzn, kobiet i dzieci?
Ograniczylimy si zatem tylko do zbrodni przeciwko ludziom, one bowiem stano
wi istot zjawiska terroru. Mona je okreli za pomoc wsplnej terminologii, nawet
jeli niektre dziaania s dla pewnych krajw bardziej typowe. Do zbrodni tych nale:
wszelkiego rodzaju egzekucje (rozstrzeliwanie, wieszanie, topienie, katowanie na
mier; niekiedy te posugiwano si gazami bojowymi, truciznami lub aranowano wy
padki samochodowe); unicestwienie przez gd (klski godowe sztucznie wywoywane
i/lub takie, w ktrych ofiarom nie udzielono pomocy); zsyki - mier moga nastpi
podczas transportu (wdrwka piesza lub jazda w bydlcych wagonach) albo w miej
scach pobytu i/lub w wyniku cikich robt (wyczerpanie, choroby, gd, zimno). Spra
wa si komplikuje w przypadku "wojen domowych", nieatwo bowiem odrni skutki
walk midzy wadz a buntownikami od masakr ludnoci cywilnej.
Moemy jednak sporzdzi wstpny bilans. Cho jest on jedynie przybliony i wy
maga dalszych szczegowych bada, to zgodnie z naszymi szacunkami pozwala ustali
rzd wielkoci i uzmysowi sobie powag zagadnienia:
Zwizek Sowiecki - 20 milionw ofiar miertelnych,
Chiny - 65 milionw,
Wietnam -1 milion,
Korea Pnocna - 2 miliony,
Kamboda - 2 miliony,
Europa Wschodnia -1 milion,
Ameryka aciska -150 tysicy,
Afryka -1,7 miliona,

Afganistan -1,5 miliona,
midzynarodowy ruch komunistyczny i partie komunistyczne nie sprawujce wa
dzy -10 tysicy.
W sumie blisko 100 milionw ofiar miertelnych.
Za przedstawionymi wielkociami kryj si rnorodne sytuacje. Jeli bra pod uwa
g liczby wzgldne, "palma pierwszestwa" bezspornie przypada Kambody, gdzie
w cigu trzech i p roku Pol Pot z niebywaym okruciestwem, powszechnym godem
i torturami, zdoa zgadzi niemal czwart cz ludnoci kraju. Z kolei komunizm
maoistowski poraa ogromem mas biorcych w nim udzia. Co si za tyczy leninow
skiej i stalinowskiej Rosji, to tamtejszy eksperyment - ze wzgldu na swj aspekt do
wiadczalny, dobrze jednak przemylany od strony logicznej i politycznej - mrozi krew
w yach.
Ta wstpna analiza nie wyczerpuje oczywicie zagadnienia, jego pogbienie za wyma
ga podejcia "jakociowego", opartego na definicji zbrodni. Definicja ta powinna by
zwizana z "obiektywnymi" i prawnymi kryteriami. Z punktu widzenia prawa problem
zbrodni popenionej przez pastwo zosta po raz pierwszy poruszony w roku 1945
przed Trybunaem Norymberskim, powoanym przez aliantw w celu osdzenia zbrod
ni nazistowskich. Charakter tych zbrodni definiuje artyku 6 statutu trybunau, ktry
okrela trzy zbrodnie gwne: zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne, zbrod
nie przeciwko ludzkoci. Ot badanie zbrodni popenionych przez reim leninowski
i stalinowski, a nastpnie przez cay wiat komunistyczny pozwala nam wyodrbni
wszystkie z tych trzech kategorii.
Zbrodnie przeciwko pokojowi s okrelone w artykule 6a i dotycz "planowania,
przygotowywania, pocztkowania lub prowadzenia wojny napastniczej albo wojny b
dcej pogwaceniem traktatw, porozumie lub gwarancji midzynarodowych, albo
wspudziau w planie lub zmowie w celu dokonania jednego z wyej wymienionych
czynw"2. Stalin niewtpliwie popeni ten rodzaj zbrodni, chociaby potajemnie nego
cjujc z Hitlerem dwa traktaty, z 23 sierpnia i 28 wrzenia 1939 roku, sankcjonujce
rozbir Polski i przyczenie do Zwizku Sowieckiego pastw batyckich, pnocnej
Bukowiny i Besarabii. Ukad z 23 sierpnia, ktry uwolni Niemcy od groby prowadze
nia wojny na dwa fronty, by bezporedni przyczyn wybuchu drugiej wojny wiatowej.
Kolejn zbrodni przeciwko pokojowi Stalin popeni, napadajc 30 listopada 1939 ro
ku na Finlandi. Taki sam charakter mia nie zapowiedziany atak Korei Pnocnej na
Kore Poudniow 25 czerwca 1950 roku i udzia w tej wojnie wojsk komunistycznych
Chin. Prby dokonania przewrotu, podejmowane w pewnym okresie przez partie ko
munistyczne sterowane z Moskwy, rwnie mona zaliczy do zbrodni przeciwko poko
jowi, jako e prowadziy do wojen; na przykad komunistyczny zamach stanu w Afgani
stanie wywoa 27 grudnia 1979 roku zmasowan interwencj Zwizku Sowieckiego,
zapocztkowujc wojn, ktra do tej pory nie wygasa.
Karta Midzynarodowego Trybunau Wojskowego, a take przytaczane niej konwencja haska z 1907
i konwencja ONZ z 1948 r. cyt. za: "Midzynarodowe prawo wojenne. Zbir dokumentw", Wyd. MON,
Warszawa 1978, s. 374-375, 25, 377. (Przyp. red.)
ZBRODNIE komunizmu 27
Zbrodnie wojenne s okrelone w artykule 6b jako "pogwacenie praw i zwyczajw

wojennych".
Takie pogwacenie obejmuje, cho nie ogranicza si do morderstw, zego obchodzenia si lub
deportacji na roboty przymusowe albo w innym celu ludnoci cywilnej na okupowanym obszarze
lub z tego obszaru; do mordowania lub zego obchodzenia si z jecami wojennymi lub osobami
na morzu; do zabijania zakadnikw; do rabunku wasnoci publicznej lub prywatnej; do bez
mylnego burzenia osiedli, miast lub wsi albo do spustosze nie usprawiedliwionych konieczno
ci wojenn.
Prawa i obyczaje wojenne s zapisane w konwencjach; najbardziej z nich znana kon

wencja haska z 1907 roku stanowi, e w czasie wojny "ludno i strony wojujce zostaj
pod opiek i wadz zasad prawa narodw, wypywajcych ze zwyczajw ustanowio
nych midzy cywilizowanymi narodami oraz z zasad humanitarnoci i wymaga spo
ecznego sumienia.
Ot Stalin nakaza popenienie lub upowani do popenienia wielu zbrodni wo
jennych. Masakra niemal wszystkich polskich oficerw wzitych do niewoli w 1939 ro
ku - 4,5 tysica zabitych w Katyniu stanowi jedynie ich cz - jest zbrodni najbardziej
spektakularn. Ale inne zbrodnie, na o wiele wiksz skal, jak zamordowanie lub
mier w GUagu setek tysicy onierzy niemieckich wzitych do niewoli w latach
1943-1945, przeszy nie zauwaone; naley tu jeszcze doda masowe gwaty dokonywa
ne na niemieckich kobietach przez onierzy Armii Czerwonej w okupowanych Niem
czech, nie mwic ju o systematycznej grabiey urzdze przemysowych w krajach za
jtych przez Armi Czerwon. Ten sam artyku 6b dotyczy czonkw zorganizowanego
antykomunistycznego ruchu oporu, wzitych do niewoli, rozstrzelanych lub zesanych,
na przykad onierzy polskiej Armii Krajowej, czonkw zbrojnej partyzantki pastw
batyckich i Ukrainy, uczestnikw afgaskiego ruchu oporu itd.
Sformuowanie "zbrodnia przeciwko ludzkoci" pojawio si po raz pierwszy 18 ma
ja 1915 roku w owiadczeniu Francji, Anglii i Rosji oskarajcym Turcj o masakr Or
mian, uznan za "now zbrodni Turcji przeciwko ludzkoci i cywilizacji". Okrucie
stwa nazistw skoniy Trybuna Norymberski do ponownego zdefiniowania tego poj
cia w artykule 6c:
Morderstwa, wytpianie, obracanie ludzi w niewolnikw, deportacja i inne czyny nieludzkie,
ktrych dopuszczono si przeciwko jakiejkolwiek ludnoci cywilnej przed wojn lub podczas
niej, albo przeladowania ze wzgldw politycznych, rasowych lub religijnych przy popenianiu
jakiejkolwiek zbrodni wchodzcej w zakres kompetencji trybunau lub w zwizku z ni, niezale
nie od tego, czy byo to zgodne, czy te stao w sprzecznoci z prawem kraju, w ktrym zbrodni
dokonano.
W swoim przemwieniu oskarycielskim w Norymberdze Francois de Menthon,

francuski prokurator generalny, podkrela ideologiczny wymiar tych zbrodni:
Mam zamiar wykaza, e wszelka zorganizowana i masowa przestpczo jest skutkiem tego, co
pozwoliem sobie nazwa zbrodni na psychice, czyli - powiedziabym - doktryny, ktra zaprze
czajc wszystkim wartociom duchowym, rozumowym lub moralnym, zgodnie z ktrymi ludzie
od tysicleci starali si budowa coraz lepszy los, zmierza do ponownego wtrcenia ludzkoci
w barbarzystwo. I nie jest to ju naturalne i instynktowne barbarzystwo ludw prymitywnych,
ale barbarzystwo diabelskie, wiadome siebie i wykorzystujce do swych celw wszystkie rodki
28ZBRODNIE KOMUNIZMU
materialne, jakie nauka wspczesna oddaa w rce czowieka. Ten grzech popeniony na psychi
ce jest wanie grzechem pierworodnym narodowego socjalizmu, i z niego wynikaj wszystkie
zbrodnie. Ta potworna doktryna to doktryna rasistowska. [...) Bez wzgldu na to, czy chodzi
o zbrodni przeciwko pokojowi, czy o zbrodnie wojenne, nie mamy do czynienia z przestpczo
ci przypadkow, okazjonaln, ktrej oczywicie nie mona usprawiedliwi, ale ktr mona
wyjani. Mamy do czynienia z przestpczoci ujt w system, bdc bezporednim i nie
uniknionym skutkiem odraajcej ideologii, ktrej suyli dobrowolnie przywdcy nazistowskich
Niemiec.
Francois de Menthon jasno stwierdzi, e deportacje - zarwno te, ktrych celem

byo dostarczenie dodatkowej siy roboczej dla niemieckiej machiny wojennej, jak i te
suce zniszczeniu przeciwnika - byy jedynie "naturaln konsekwencj ideologiina
rodowosocjalistycznej, wedle ktrej czowiek sam w sobie nie ma adnej wartoci, jeli
nie suy niemieckiej rasie". We wszystkich wystpieniach przed Trybunaem Norym
berskim podkrelano jedn z podstawowych waciwoci zbrodni przeciwko ludzkoci
oddanie potgi pastwa w sub przestpczej polityki i praktyki. Wszelako uprawnie
nia trybunau ograniczone byy do badania zbrodni popenionych podczas drugiej woj
ny wiatowej. Naleao zatem rozszerzy jurysdykcj na sytuacje nie wynikajce z tej
wojny. Nowy francuski kodeks karny, przyjty 23 lipca 1992 roku, w taki sposb okrela
zbrodni przeciwko ludzkoci:
Zesanie, praca niewolnicza albo masowe i systematyczne egzekucje bez sdu, porwania i zwi
zane z nimi zaginicia, tortury oraz nichumanitarne czyny, dokonywane z przyczyn politycznych,
filozoficznych [podkrelenie autora], rasowych lub religijnych, majce na celu wykonanie ustalo
nego planu, wymierzonego przeciwko jakiej grupie ludnoci cywilnej.
Wszystkie te definicje, zwaszcza ostatni definicj francusk, mona zastosowa do

licznych zbrodni popenionych za czasw Lenina, przede wszystkim za Stalina, take
wic i do zbrodni popenionych we wszystkich krajach o reimie komunistycznym z wy
jtkiem (z caym dobrodziejstwem inwentarza) Kuby i Nikaragui sandinistw. Podsta
wowe zaoenie wydaje si bezsporne: reimy komunistyczne dziaay "w imieniu pa
stwa uprawiajcego polityk hegemonii ideologicznej". W imi doktryny, logicznej
i niezbdnej podstawy systemu, dokonano zabjstwa dziesitkw milionw niewinnych
ludzi, ktrym niczego szczeglnego nie mona byo zarzuci, chyba e uzna si za prze
stpstwo przynaleno do szlachty lub buruazji, bycie kuakiem, Ukraicem, a nawet
robotnikiem lub... czonkiem partii komunistycznej. Czynna nietolerancja bya czci
realizowanego programu. Czy to nie Michai Tomski, potny przywdca sowieckich
zwizkw zawodowych owiadczy 13 listopada 1927 roku na amach pisma "Trud :
"I u nas mog istnie inne partie. Ale oto podstawowa zasada, ktra rni nas od za
chodu; moemy sobie wyobrazi tak sytuacj - jedna partia rzdzi, wszystkie pozosta
e s w wizieniu"'.
Pojcie zbrodni przeciwko ludzkoci jest zoone i obejmuje wyranie okrelone
zbrodnie. Jedn z najbardziej szczeglnych jest ludobjstwo. W nastpstwie dokonane
go przez nazistw ludobjstwa ydw trzeba byo sprecyzowa artyku 6c Trybunau
' Zob. Kostas Papionannou, "Les Marxistes", "J'a lu", Paris 1965.
Norymberskiego; pojcie to zostao pniej zdefiniowane w konwencji Organizacjina

rodw Zjednoczonych z 9 grudnia 1948 roku:
W rozumieniu konwencji ludobjstwem jest ktrykolwiek z nastpujcych czynw, dokonany

w zamiarze zniszczenia w caoci lub czci grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religij
nych jako takich: a) zabjstwa czonkw grupy; b) spowodowanie powanego uszkodzenia ciaa
lub rozstroju zdrowia psychicznego czonkw grupy; c) rozmylne stworzenie dla czonkw gru
py warunkw ycia obliczonych na spowodowanie ich cakowitego lub czciowego zniszczenia
fizycznego; d) stosowanie rodkw, ktre maj na celu wstrzymanie urodzin w obrbie grupy; e)
przymusowe przekazywanie dzieci czonkw grupy do innej grupy.
Nowy francuski kodeks karny podaje jeszcze szersz definicj ludobjstwa: "Fakt
wprowadzenia w czyn ustalonego planu, ktrego celem jest cakowite lub czciowe wy
niszczenie okrelonej grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej albo grupy
okrelonej na podstawie jakiegokolwiek innego arbitralnego kryterium" (podkrelenie au
tora). Ta definicja prawna nie stoi w sprzecznoci z bardziej filozoficznym ujciem
Andre Frossarda, dla ktrego "zbrodnia przeciwko ludzkoci wystpuje wtedy, kiedy
zabija si kogo pod pretekstem, e si urodzi. A Wasilij Grossman w swej krtkiej
i znakomitej powieci "Wszystko pynie" tak mwi o powracajcym z agrw bohaterze
Iwanie Grigorjewiczu: "Pozosta tym, kim by od urodzenia - czowiekiem"5. I wanie
dlatego dosta si w tryby terroru. Francuska definicja pozwala na podkrelenie, e r
ne s motywy ludobjstwa - w przypadku ydw rasowe - i e moe ono dotyczy tak
e grup spoecznych. W ksice "Czerwony terror w Rosji", opublikowanej w 1924 ro
ku w Berlinie, Siergiej Mielgunow, rosyjski historyk i socjalista, cytuje acisa, jednego
z pierwszych funkcjonariuszy Czeka (sowieckiej policji politycznej), ktry 1 listopada
1918 roku wyda swoim zbirom nastpujce dyrektywy:
Nie wojujemy z poszczeglnymi osobnikami. Likwidujemy buruazj jako klas. W czasie ledz
twa nie szukajcie materiaw i dowodw majcych wykaza, e oskarony czynem albo sowem
walczy przeciw wadzy Rad. Pierwsze pytanie, jakie powinnicie mu zada, to do jakiej klasy si
zalicza, jakiego jest pochodzenia, jakie ma wyksztacenie, jaki zawd".
Lenin i jego towarzysze od razu przyjli zasad bezpardonowej "walki klas", w ktrej
przeciwnik polityczny, ideologiczny lub nawet niechtna ludno byli uwaani za wro
gw i - tak traktowani - musieli zosta zlikwidowani. Bolszewicy postanowili wyelimino
wa w sensie prawnym, a take fizycznym, wszelk, nawet biern, opozycj i opr wobec
ich hegemonicznej wadzy - i to zarwno przeciwnikw politycznych, jak i grupy spo
eczne jako takie: szlacht, buruazj, inteligencj, Koci itp., oraz kategorie zawodo
we (oficerowie, andarmi itd.) - w czym niekiedy posuwali si do ludobjstwa. Przepro
wadzane od 1920 roku "rozkozaczanie" jest w znacznej mierze zgodne z definicj ludo
bjstwa; caa populacja Kozakw jako taka, zamieszkujca cile okrelony teren,
zostaa poddana eksterminacji: mczyzn rozstrzelano, kobiety, dzieci i starcw depor
towano, wsie zrwnano z ziemi lub przekazano nowym mieszkacom nieKozakom.
' Andre Frossard, "Le Crime contre I'humanite", Robert Laffont, Paris 1987.
Wasilij Grossman, "Wszystko pynie", tum. Wiera Biekowska "Wsppraca", Warszawa 1990, s.174.
Jacques Baynac, "La Terreur sous Lenine", Le Sagittaire, Paris 1975 [cyt. za: Aleksander Sole
nicyn, "Archipelag GUag", tum. Jerzy Pomianowski, t. 1, Nowe Wyd. Polskie, Warszawa 1991, s. 38.
(Przyp. red.)).
Lenin porwnywa rozpraw z Kozakami do wydarze w Wandei podczas Rewolucji

Francuskiej i yczy sobie, aby potraktowano ich w sposb, ktry Gracchus Babeuf, "wy
nalazca nowoczesnego komunizmu, nazwa w 1795 roku "zabjstwem ludu.
Rozkuaczanie" z lat 1930-1932 byo tylko powtrzeniem na wielk skal "rozko

zaczania"; przeprowadzenia tej operacji da Stalin, a jej oficjalne haso, goszone
przez reimow propagand, brzmiao "zniszczy kuakw jako klas". Chopw opie
rajcych si kolektywizacji rozstrzelano, reszt za zesano, wraz z kobietami, dziemi
i starcami. Oczywicie nie wszystkich zabito w sposb bezporedni, ale cikie roboty,
do ktrych zostali zmuszeni na dziewiczych obszarach Syberii lub Dalekiej Pnocy, da
way niewielk szans na przeycie. Wieleset tysicy ponioso tam mier, dokadna
liczba ofiar pozostaje jednak nieznana. Z kolei wielki gd na Ukrainie w latach
1932-1933, zwizany z oporem ludnoci wiejskiej wobec przymusowej kolektywizacji,
spowodowa w cigu paru miesicy mier 6 milionw osb.
W tym wypadku ludobjstwo "klasowe" oznacza to samo, co ludobjstwo "rasowe".
mier dziecka ukraiskiego kuaka, rozmylnie skazanego na gd przez reim stali
nowski, niczym si nie rni od mierci ydowskiego dziecka z warszawskiego getta,
ktre do godowania zmusi reim nazistowski. Stwierdzenie to w adnym stopniu nie
podaje w wtpliwo "specyfiki Owicimia", polegajcej na zgromadzeniu najnowo
czeniejszych rodkw technicznych i uruchomieniu prawdziwego "procesu przemyso
wego": budowa "zakadu eksterminacji", zastosowanie gazu, kremacja. Podkrela ono
jednak cech szczegln wielu reimw komunistycznych, czyli systematyczne posugi
wanie si "broni godu"; wadza zmierza do kontroli wszystkich bdcych w jej dyspo
zycji zapasw ywnoci i za pomoc niekiedy bardzo zoonego systemu racjonowania
rozdziela t ywno w zalenoci od "zasug" lub "braku zasug" takich czy innych lu
dzi. Podobne dziaania mog doprowadzi do wystpienia niewyobraalnego godu.
Przypomnijmy, e od 1918 roku kraje komunistyczne doznay klsk godu, ktre dopro
wadziy do mierci setek tysicy, a nawet milionw ludzi. Jeszcze w ostatnim dziesicio
leciu doszo do tych zabjczych klsk w Etiopii i Mozambiku, dwch afrykaskich kra
jach odwoujcych si do marksizmu-leninizmu.
Mona zatem sporzdzi pierwszy oglny bilans zbrodni:
dziesitki tysicy zakadnikw lub winiw rozstrzelanych bez sdu i masakra se
tek tysicy zbuntowanych robotnikw i chopw w latach 1918-1922;
gd z 1922 roku, ktry spowodowa mier 5 milionw osb;
likwidacja i zesanie Kozakw doskich w 1920 roku;
dziesitki tysicy zmarych w obozach koncentracyjnych w latach 1918-1930;
prawie 690 tysicy zamordowanych podczas Wielkiej Czystki z lat 1937-1938;
zesanie 2 milionw kuakw (lub rzekomych kuakw) w okresie 1930-1932;
6 milionw Ukraicw zmarych wskutek sprowokowanego godu, ktremu nie
prbowano zaradzi, w latach 1932-1933;
deportacja setek tysicy Polakw, Ukraicw, Batw, Modawian i mieszkacw
Besarabii w latach 1939-1941 i 1944-1945;
deportacja Niemcw znad Wogi w 1941 roku;
deportacja Tatarw krymskich w 1943 roku;
deportacja Czeczenw w 1944 roku;
' Gracchus Babeuf, "La Guerre de Vendee et le systeme de depopulation", Tallandier, Paris 1987
deportacja Inguszw w 1944 roku;

deportacja i eksterminacja populacji miejskiej w Kambody w latach 1975-1978;
. powolne wyniszczanie mieszkacw Tybetu przez Chiczykw, trwajce od 1950 roku itd.
Nie sposb wyliczy zbrodni leninizmu i stalinizmu, czsto niewolniczo niemal po
wielanych przez reimy Mao Zedonga, Kim Ir Sena czy Pol Pota.
Pozostaje do rozstrzygnicia problem poznawczy: czy w swoich opisach i interpreta
cjach faktw historyk moe odwoywa si do poj "zbrodni przeciwko ludzkoci"
i "ludobjstwa", ktre, jak zauwaylimy, s waciwe dziedzinie prawa? Czy pojcia te
nie s zbyt zwizane z wymogami chwili - jak na przykad potpienie nazizmu w no
rymberdze - aby mona je byo zastosowa w rozwaaniach historycznych, ktrych ce
lem jest analiza rednioterminowa? Z drugiej za strony, czy pojcia te nie s zbyt ob
cione "wartociami", ktre mog "zafaszowa" obiektywizm bada historycznych?
Jeli chodzi o pierwsz kwesti, dzieje naszego stulecia wykazay, e masowe zabj
stwa, dokonywane przez pastwa i partiepastwa, nie byy typowe jedynie dla nazi
stw. Bonia i Ruanda wiadcz o tym, e praktyki te przetrway i z pewnoci bd
stanowi jedn z cech charakterystycznych XX wieku.
Co si tyczy drugiego zagadnienia, nie ma naturalnie mowy o powrocie do dziewit
nastowiecznych koncepcji historycznych, kiedy to historyk usiowa raczej "osdza"
ni "rozumie". Wszelako wobec ogromu ludzkich tragedii, spowodowanych bezpo
rednio przez niektre koncepcje ideologiczne i polityczne, historyk nie moe nie bra
pod uwag zasad humanistycznych, zwizanych z nasz judeochrzecijask cywilizacj
i demokratyczn kultur, jak na przykad poszanowanie osoby ludzkiej. Wielu znanych
historykw nie waha si nazwa zbrodni nazistowskich "zbrodniami przeciwko ludzko
ci", na przykad JeanPierre Azema w artykule na temat Owicimia" czy Pierre Vidal
-Naquet w zwizku z procesem Touviera". Sdzimy zatem, e nie jest nieuprawnione
uywanie tych poj przy opisie zbrodni popenionych przez reimy komunistyczne.
Oprcz zagadnienia bezporedniej odpowiedzialnoci sprawujcych wadz komuni
stw naley rozway take zagadnienie wspudziau. Kanadyjski kodeks karny, popra
wiony w 1987 roku, stanowi w artykule 7 (3.77), e przestpstwa zwizane ze zbrodni
przeciwko ludzkoci obejmuj przestpstwa usiowania, wspudziau, doradztwa, po
mocy, podegania lub faktycznego wspudziau. Do zbrodni przeciwko ludzkoci zalicza
si rwnie - artyku 7 (3.76) - "usiowanie, spisek, wspudzia po fakcie, rad lubna
mow do tego faktu" (podkrelenie autora). Tymczasem od lat dwudziestych po lata
pidziesite tego wieku komunici na caym wiecie, a i wiele innych osb, przyklaski
wali gorco najpierw polityce Lenina, potem za Stalina. Setki tysicy ludzi wstpiy
w szeregi Midzynarodwki Komunistycznej i lokalnych sekcji "wiatowej partii rewolu
cyjnej". Od lat pidziesitych po lata siedemdziesite kolejne setki tysicy osb odda
way cze Wielkiemu Sternikowi chiskiej rewolucji, wychwalajc zalety Wielkiego
W: J.-P. Azema, F. Bedarida, "Dictionnaire des annees de tourmente", Flammarion, Paris 1995,
s. 777.
Pierre VidalNaquet, "Reflexions sur le genocide" La Decouverte, Paris 1995, s. 268. Autor pisze
zreszt: "Mwiono o Katyniu i masakrze w 1940 roku oficerw polskich, winiw rosyjskich. Katy do
kadnie mieci si w definicji norymberskiej".
' Denis Szabo, Alain Joffe, "La repression des crimes contre 1'humanite et de crimes de guerre au Ca
nada", w: Marcel Colin (red.), "Le Crime contre 1'Humanite", Eres, Ramonville SaintAgne 1996, s. 65.
Skoku lub "rewolucji kulturalnej". Jeszcze pniej niejednokrotnie gratulowano sobie

objcia wadzy przez Pol Pota". Wiele osb powie, e "nie wiedziao". To prawda, e
wiedza na ten temat nie zawsze bya atwo dostpna, poniewa reimy komunistyczne
uczyniy z tajnoci jedn ze swych ulubionych broni. Bardzo czsto jednak niewiedza wy
nikaa z zalepienia wywoanego wiar aktywisty. A przecie od lat czterdziestych i pi
dziesitych wiele faktw byo ju znanych i nie mona ich byo zakwestionowa. Tymcza
sem liczni pochlebcy, porzucajc swoich wczorajszych idoli, czynili to cicho i dyskretnie.
Jak zatem oceni zasadniczy brak moralnoci, ktry pozwala w gbi ducha wyprze si
przekona ongi goszonych publicznie i nie wycign z tego adnej nauki?
Robert Conquest, jeden z pionierw bada nad terrorem komunistycznym, pisa
w 1969 roku:
Fakt, e tylu ludzi w istocie "przekno" [Wielk Czystk), by niewtpliwie jednym z czynni
kw dziki ktrym czystka staa si moliwa. Z pewnoci procesy nie odegrayby takiej roli,
gdyby nie zostay uwiarygodnione przez niektrych zagranicznych, a wic "niezalenych" ko
mentatorw. Przynajmniej w jakiej mierze powinni oni ponosi odpowiedzialno za wsp
udzia w tych morderstwach politycznych; na pewno za winni odpowiada za to, e zostay one
powtrzone, poniewa pierwszy proces - Zinowjewa [w 1936 roku] - cieszy si niczasuon
wiarygodnoci'.
Jeli t miar moraln i intelektualn ocenia wspwin niekomunistw, to co nale

y powiedzie o wspudziale komunistw? Cho niekiedy nawet wydawao si, i Louis
Aragon krytykowa stalinizm, to nie zapomnielimy przecie, e w poemacie z 1931 roku
wezwa z wasnej woli do utworzenia komunistycznej policji politycznej we Francji.
Joseph Berger, dawny urzdnik Kominternu, ktry pad ofiar czystki i pozna obo
zowe ycie, cytuje list kobiety zesanej do GUagu, ktra po powrocie z agru pozosta
a nadal czonkiem partii:
Komunici z mojego pokolenia zaakceptowali autorytet Stalina. Wyrazili zgod na jego zbrod
nie. Odnosi si to nie tylko do komunistw sowieckich, ale i do komunistw z caego wiata, a to
pitno obcia nas indywidualnie i zbiorowo. Moemy je zmaza, nie dopuszczajc do tego, aby
co podobnego si powtrzyo. Co si stao? Czy wtedy stracilimy rozum, czy teraz zdradzilimy
komunizm? Prawda jest taka, e my wszyscy, nawet ci, ktrzy byli najbliej Stalina, uczynilimy
ze zbrodni ich przeciwiestwo. Uznalimy je za istotny wkad w budow socjalizmu. Sdzilimy,
e wszystko, co zwiksza polityczn si partii komunistycznej w Zwizku Sowieckim i na wie
cie, przyczynia si do zwycistwa socjalizmu. Nigdy nie przyszo nam do gowy, e w onie komu
nizmu moe zachodzi konflikt midzy polityk a etyk".
Berger ze swej strony nadaje tej wypowiedzi inny odcie:
Cho mona potpi postaw tych, ktrzy zaakceptowali polityk Stalina - a nie wszyscy komu
nici to uczynili - to jednak trudno im zarzuca, e nie uniemoliwili zbrodni. Wiara w to, ena
wet wysoko postawieni ludzie mogli pokrzyowa plany Stalina, wiadczy o cakowitym niezro
zumieniu jego bizantyjskiego despotyzmu.
Zob. Jeannoel Darde, "Le Ministere de la Verite: histoire d'un genocide dans le journal "L'Huma
nite, Le Seuil, Paris 1984.
' Robert Conquest, "La Grande Purge", "Preuves" z IIIII 1969.
Zob. Louis Aragon, "Prelude au temps des cerises", cyt. przez Jeana Malaquais, "Le Nomme Louis
Aragon ou le patriote professionel", suplement do "Masses" z II 1947.
Joseph Berger, "Le Naufrage d'une generalion", Denoel, Paris 1974, s. 255.
Berger moe jeszcze przytoczy na swe usprawiedliwienie, e przebywa w Zwizku

Sowieckim, a zatem zosta wcignity przez piekieln machin, ktrej nie mg si wy
mkn. Ale co zalepiao komunistw z Europy Zachodniej - nie dowiadczajcych
bezporednio przemocy NKWD - do tego stopnia, e nieustannie wychwalali system
i jego przywdc? Czarodziejski napj, ktry ich uzaleni, musia mie wielk moc!
W ksice o rewolucji rosyjskiej i historii ZSRR, zatytuowanej "Sowiecka tragedia",
Martin Malia uchyla rbka tajemnicy, mwic o "owym paradoksie wielkiego ideau,
ktry prowadzi do wielkiej zbrodni"'5. Annie Kriegel, inna znana badaczka komuni
zmu, kadzie nacisk na niemal nieuchronne wystpowanie dwch stron komunizmu
jasnej i ciemnej.
Pierwsze objanienie tego paradoksu daje Tzvetan Todorow:
czowiek yjcy w zachodniej demokracji pragn wierzy, e totalitaryzm jest cakowicie obcy
naturalnym ludzkim deniom. Ot gdyby tak byo, totalitaryzm nie utrzymaby si tak dugo
ani nie pocign za sob tylu ludzi. Wprost przeciwnie, jest to straszliwie skuteczna machina.
Ideologia komunistyczna proponuje wizj lepszego spoeczestwa i pobudza nasze pragnienia.
Czy bowiem ch przeksztacenia wiata w imi ideau nie jest nieodczn cech ludzkiej natu
ry? [...] Ponadto spoeczestwo komunistyczne zdejmuje z jednostki odpowiedzialno - decy
duj zawsze "oni". A przecie odpowiedzialno to czsto ciar trudny do uniesienia. [...]
Atrakcyjno systemu totalitarnego, jakiej bardzo wiele osb niewiadomie ulega, wynika z pew
nego strachu przed wolnoci i odpowiedzialnoci, co wyjania popularno wszystkich ustro
jw autorytarnych (tez t postawi Erich Fromm w "Ucieczce od wolnoci"); ju La Boetie m
wi, e istnieje "dobrowolna niewola"'".
Wspudzia tych, ktrzy dobrowolnie oddali si w niewol, nie zawsze by abstrak

cyjny i teoretyczny. Akceptacja lub rozpowszechnianie propagandy sucej ukrywa
niu prawdy byy i s wspudziaem czynnym. Jedynym bowiem, chocia - jak tego do
wioda tragedia w Ruandzie - nie zawsze skutecznym sposobem zwalczania masowych
zbrodni, popenianych w tajemnicy, z dala od niedyskretnych spojrze, jest ich publicz
ne ujawnienie.
Analiza dyktatury i terroru, najbardziej istotnych zjawisk cechujcych komunizm u wa

dzy, nie jest wcale atwa. Jean Ellenstein okreli rzdy Stalina jako poczenie tyranii
greckiej z orientalnym despotyzmem. Definicja ta jest kuszca, ale nie oddaje wsp
czesnego charakteru owego dowiadczenia, jego totalnego zasigu, ktrym rni si
ono od wczeniejszych form dyktatury. Krtkie porwnanie pozwoli nam waciwie je
usytuowa.
Mona by zacz od przypomnienia rosyjskiej tradycji ucisku. Bolszewicy walczyli
z terrorem caratu, ktrego wszake nie mona porwna z potwornociami bolszewi
zmu u wadzy. Za cara winiowie polityczni mieli do czynienia z prawdziwym apara
tem sprawiedliwoci; obrona moga si wypowiedzie przed sdem rwnie swobodnie
jak oskarenie i odwoa do opinii publicznej - nie istniejcej w ustroju komunistycz
nym - w kraju, a zwaszcza za granic. Winiowie i skazacy korzystali z dobro
Martin Malia, "Sowiecka tragedia. Historia komunistycznego imperium rosyjskiego 1917-1991",

tum. Magdalena Hulas, Elbieta Wyzner, Wyd. Philip Wilson Warszawa 199R, s.14.
' Tzvetan Todorov, "L'Homme depayse", Le Seuil, Paris 1996, s. 36. ,
dziejstw regulaminu, a wygnanie czy nawet zesanie byy stosunkowo bezbolesne. Ze

sacom moga towarzyszy rodzina, mogli te pisa i czyta, co im si ywnie podobao,
poowa, owi ryby, spotyka si ze swymi towarzyszami niedoli. Lenin i Stalin do
wiadczyli tego osobicie. Nawet "Wspomnienia z domu umarych" Dostojewskiego,
ktre w chwili publikacji wstrzsny opini publiczn, wydaj si bahostk w porw
naniu z potwornociami komunizmu. Oczywicie w Rosji w okresie midzy 1880 a 1914
rokiem zdarzay si zamieszki i bunty, surowo karane przez stary reim. Niemniej mi
dzy 1825 a 1917 rokiem skazano w Rosji na mier za pogldy lub za dziaalno poli
tyczn w sumie 6360 osb, wyrok za wykonano na 3932 osobach:191 stracono midzy
1825 a 1905 rokiem i 3741 w latach 1906-1910. Liczb t przekroczyli bolszewicy
w marcu 1918 roku, zaledwie po czterech miesicach sprawowania wadzy. Nie mona
zatem porwna bilansu carskich represji z bilansem terroru komunistycznego.
Od lat dwudziestych po lata czterdzieste naszego wieku komunizm gwatownie pit
nowa terror stosowany przez reimy faszystowskie. Gdy jednak spojrzymy na liczby,
okazuje si, e i tu sprawa nie jest taka prosta. To prawda, e woski faszyzm, ktry po
jawi si pierwszy i otwarcie nazwa si "totalitarnym", odpowiedzialny jest za wizie
nie, a czsto i maltretowanie przeciwnikw politycznych; rzadko jednak posuwano si
do zabjstwa. W poowie lat trzydziestych we Woszech byo paruset winiw politycz
nych i kilkuset confinati - umieszczonych na wyspach, w dobrze strzeonych miejscach
- przyzna jednak trzeba, e wygnacw politycznych liczono na dziesitki tysicy.
A do wojny terror nazistowski wymierzony by w kilka grup. Przeciwnicy reimu
przede wszystkim komunici, socjalici, anarchici i niektrzy zwizkowcy - byli prze
adowani w sposb jawny, osadzani w wizieniach, gwnie za internowani w obozach
koncentracyjnych, gdzie podlegali surowym rygorom. W latach 1933-1939 w obozach
i wizieniach zamordowano z wyroku lub bez okoo 20 tysicy lewicowych aktywistw,
nie mwic o wewntrznych porachunkach nazistw, takich jak "noc dugich noy"
w czerwcu 1934 roku. Inn kategori osb skazanych na mier byli Niemcy, ktrzy nie
odpowiadali kryterium rasowemu "wysokiego, jasnowosego Aryjczyka" - chorzy umy
sowo, kaleki, starcy. Hitler postanowi podj t akcj przy okazji wojny: midzy ko
cem 1939 a pocztkiem 1941 roku 70 tysicy Niemcw zdyo pa ofiar programu
eutanazji, dokonywanej przy uyciu gazu, dopki wobec protestu Kociolw nie zanie
chano tych dziaa. Opracowane wwczas metody gazowania zastosowano do trzeciej
grupy ofiar - ydw. Do wybuchu wojny metody segregacji rasowej zostay upowszech
nione; do najwikszego nasilenia przeladowa ydw doszo podczas pogromu
"krysztaowej nocy", kiedy ponioso mier wieleset ludzi, a 35 tysicy deportowano do
obozw koncentracyjnych.
Prawdziwy terror nazici rozptali dopiero po wybuchu wojny, a zwaszcza po ataku
na Zwizek Sowiecki. W okupowanych krajach stracio ycie 15 milionw ludnoci cy
wilnej, 5,1 miliona ydw, 3,3 miliona sowieckich jecw wojennych,1,1 miliona wi
niw obozw, kilkaset tysicy Cyganw. Do ofiar tych - cho nie miertelnych - naley
doda 8 milionw osb skierowanych na cikie roboty i 1,6 miliona winiw obozw
koncentracyjnych.
Terror nazistowski porusza wyobrani z trzech powodw. Przede wszystkim doty
czy bezporednio Europejczykw. Ponadto ze wzgldu na to, e nazici zostali poko
nani, a ich gwni przywdcy osdzeni w Norymberdze, zbrodnie te zostay oficjalnie
ujawnione i jako takie napitnowane. I wreszcie ujawnienie ludobjstwa ydw wywo
ao szok z uwagi na jego najwyraniej irracjonalny charakter, aspekt rasowy oraz bez
wzgldno zbrodni.
Naszym celem nie jest sporzdzenie jakiego makabrycznego arytmetycznego po
rwnania, zaksigowanie potwornoci ani ustalenie hierarchii okruciestwa. Fakty jed
nak uparcie dowodz, e reimy komunistyczne winne s zgadzenia okoo 100 milio
nw istot ludzkich, podczas gdy nazizm odpowiada za mier okoo 25 milionw. To
proste stwierdzenie powinno pobudzi co najmniej do refleksji nad podobiestwem
midzy reimem, ktry ju w 1945 roku uznano za najbardziej zbrodniczy ustrj stule
cia, a reimem komunistycznym, ktry a do 1991 roku by uznawany na arenie mi
dzynarodowej i do dzi dziery wadz w pewnych krajach, jego wyznawcy za rozsiani
s po caym wiecie. Jeeli nawet wiele partii komunistycznych uznao po jakim czasie
prawdziwo zbrodni stalinizmu, to przecie wikszo z nich nie zrezygnowaa z zasad
Lenina ani te nie stawia sobie pyta odnoszcych si do wasnego udziau w repre
sjach.
Metody opracowane przez Lenina i usystematyzowane przez Stalina i ich uczniw
nie tylko przypominaj metody nazistw, ale bardzo czsto byy take wczeniej zasto
sowane. Stwierdzi to wyranie Rudolf Hess, organizator obozu w Owicimiu i jego
pierwszy komendant: "Gwny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy przekaza komendantom
obszerny materia dotyczcy rosyjskich obozw koncentracyjnych. Zawarto w nim
szczegowe informacje uciekinierw odnonie do urzdzenia obozw i panujcych
w nich warunkw. Szczeglnie podkrelano, e na skutek zarzdzenia wielkich robt
przymusowych Rosjanie niszczyli cae narodowoci. Niemniej z faktu, e metody ma
sowej zagady zostay zapocztkowane przez komunistw i mogy stanowi inspiracj
dla nazistw, nie mona naszym zdaniem wnioskowa, e istnieje zwizek przyczyno
wo-skutkowy midzy dojciem do wadzy bolszewikw a pojawieniem si nazizmu.
Z kocem lat dwudziestych GPU (nowa nazwa Czeka) wprowadzia metod kon
tyngentw: kady region, kady obwd zobowizany by do aresztowania, zesania lub
rozstrzelania okrelonego odsetka ludzi wywodzcych si z "wrogich" warstw spoecz
nych. Proporcje byy ustalane centralnie przez kierownictwo partii. Szalestwo plano
wania i mania statystyczna odnosiy si nie tylko do gospodarki, ale objy take sam
terror. Od 1920 roku, po zwycistwie Armii Czerwonej nad bia armi na Krymie, za
czy pojawia si metody statystyczne, a nawet socjologiczne: ofiary wybierano zgod
nie z okrelonymi kryteriami, ustalonymi na podstawie kwestionariuszy, ktrych wype
nienia nikt nie mg unikn. Podobne metody "socjologiczne" Rosjanie mieli zastoso
wa przy organizowaniu deportacji i masowych morderstw w pastwach batyckich
i w okupowanej Polsce w latach 1939-1941. Przewz deportowanych w bydlcych wa
gonach wywoywa podobne zamieszanie jak u nazistw. W latach 1943-1944, podczas
dziaa wojennych, Stalin kaza cign z frontu tysice wagonw i setki tysicy ludzi
ze specjalnych oddziaw NKWD, aby w krtkim, kilkudniowym terminie dokona
sprawnej wywzki ludw z Kaukazu. Ta ludobjcza logika - polegajca wedug francu
skiego kodeksu karnego na "cakowitym lub czciowym wyniszczeniu okrelonej grupy
narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej albo grupy okrelonej na podstawie jakie
gokolwiek innego arbitralnego kryterium" - zastosowana przez wadz komunistyczn
Rudolf Hess, "Autobiografia Rudolfa Hessa, komendanta obozu owicimskiego", tum. Wiesaw
Grzymski, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1990, s.159.
do grup uznanych za wrogie, do czci wasnego spoeczestwa, zostaa doprowadzona

do granic szalestwa przez Pol Pota i Czerwonych Khmerw.
Podobiestwo nazizmu i komunizmu pod wzgldem zbrodni ludobjstwa moe by
szokujce. A jednak Wasilij Grossman, ktrego matka zostaa zamordowana przez hi
tlerowcw w berdyczowskim getcie i ktry pierwszy napisa o Treblince, a take by jed
nym z inicjatorw "Czarnej ksigi" dotyczcej masowych mordw ydw z ZSRR
kae wypowiedzie jednej z postaci swej powieci "Wszystko pynie" takie oto sowa
w zwizku z godem na Ukrainie: "I pisarze pisz, i sam Stalin, a wszystko do jednego
zmierza: kuacy to pasoyty, zboe pal, dzieci morduj. I ogoszono wprost: podnieca
gniew mas pracujcych do kuakw, tpi ich wszystkich - zoczycw przekltych - ja
ko klas". Po czym dodaje: "eby ich zabi, trzeba byo ogosi: kuacy to nie ludzie.
Niemcy tak samo mwili: ydzi to nie ludzie. Tak samo i Lenin, i Stalin: kuacy to nie
ludzie". Piszc dalej o dzieciach kuakw, Grossman podkrela: "Niemcy tak samo y
dowskie dzieci truli gazem: nie ma dla was ycia, parszywe ydziaki"'".
Za kadym razem terror uderza nie w jednostki, lecz w grupy. Ma on na celu znisz
czenie grupy uznanej za wrog, ktra, oczywicie, jest czci spoeczestwa, ale w kon
sekwencji wprowadzenia ludobjczej logiki zostaje w caoci dotknita przeladowa
niem. A zatem mechanizmy segregacji i wykluczenia stosowane przez "totalitaryzm
klasowy" dziwnie przypominaj mechanizmy "totalitaryzmu rasowego". Przysze spoe
czestwo nazistowskie miao by zbudowane na idei "czystej rasy", przysze spoecze
stwo komunistyczne - na idei klasy proletariuszy, bez jakichkolwiek buruazyjnych od
padkw. Przeksztacenie obu spoeczestw miao si dokona w taki sam sposb, jeeli
nawet kryteria wykluczenia nie byy takie same. Dlatego te bdne jest twierdzenie, e
komunizm ma charakter uniwersalny: jeeli bowiem snuje si zamierzenie na skal
wiatow, nie mona zakada, podobnie jak zakada nazizm, i pewna cz ludzkoci
nie ma prawa do istnienia; rnica bowiem polega jedynie na tym, e nazistowski po
dzia rasowy i terytorialny zastpuje podzia na warstwy (klasy). Leninowskie, stalinow
skie i maoistowskie zbrodnie oraz dowiadczenie kambodaskie stawiaj wic przed
ludzkoci, a take przed prawnikami i historykami, nowe pytanie: w jaki sposb okre
li zbrodni, ktra polega na eksterminacji ze wzgldw politycznych i ideologicznych
ju nie jednostek czy grup przeciwnikw, ale wielkich czci spoeczestwa? Czy naley
wynale now nazw? Przychylaj si do tego niektrzy autorzy anglosascy; utworzyli
nawet termin "politykobjstwo". Czy te, jak to czyni czescy prawnicy, wszystkie
zbrodnie popenione przez reim komunistyczny naley nazwa po prostu "zbrodniami
komunizmu"?
Co wiedziano o zbrodniach komunizmu? Co chciano o nich wiedzie? Dlaczego trzeba

byo doczeka koca wieku, aby ten temat mg sta si przedmiotem naukowych do
cieka? Wida bowiem wyranie, e cho na Wschodzie podejmuje si coraz wicej ba
da, analiza terroru stalinowskiego i komunistycznego w oglnoci - w stosunku do
wiedzy na temat zbrodni nazistowskich - ma do nadrobienia ogromne opnienie.
Nie sposb tu nie dostrzec silnego kontrastu. Zwycizcy z 1945 roku z mocy pra
wa uczynili zbrodni, a zwaszcza ludobjstwo ydw, centralnym punktem oskare
W. Grossman, "Wszystko pynie", s.102-103,111

nia, ktre postawili nazizmowi. Od dziesitkw lat wielu badaczy na caym wiecie
pracuje nad tym zagadnieniem. Powicono mu tysice ksieK, dziesitki filmw,
niektre z nich, jak "Noc i mga", "Shoah", "Wybr Zofii" czy "Lista Schindlera", zy
skay duy rozgos. Raul Hilberg, e wymienimy tylko jego, swoj najwaniejsz
prac powici szczegowemu opisowi sposobw umiercania ydw w Trzeciej
Rzeszy'4.
Tymczasem zbrodni komunistycznych nie traktuje si w ten sam sposb. Podczas
gdy Himmler czy Eichmann to znane na caym wiecie symbole wspczesnego barba
rzystwa, nazwiska Dzieryskiego, Jagody czy Jeowa ogromnej liczbie ludzi nic nie
mwi. Lenin, Mao, Ho Chi Minh, a nawet Stalin ciesz si nadal zadziwiajcym sza
cunkiem. Pewna pastwowa instytucja francuska, Loto, wykazaa taki brak rozeznania,
e wczya Stalina i Mao do jednej ze swoich kampanii reklamowych! Kto wpadby na
pomys, aby w takiej sytuacji posuy si Hitlerem lub Goebbelsem?
Wyjtkowa uwaga, jak powica si zbrodniom hitlerowskim, jest w peni uzasad
niona. Taka jest bowiem wola pozostaych przy yciu wiadkw zagady, badaczy, kt
rzy pragn zrozumie, oraz autorytetw moralnych i politycznych chccych potwierdzi
wartoci demokratyczne. Dlaczego wic wiadectwa dotyczce zbrodni komunistycz
nych znajduj tak saby oddwik w opinii publicznej? Skd si bierze zakopotanie po
litykw? I przede wszystkim dlaczego na temat komunistycznej katastrofy, ktra w ci
gu osiemdziesiciu lat zdoaa dotkn niemal trzeci cz rodzaju ludzkiego na czte
rech kontynentach, panuje "akademickie" milczenie? Z czego wynika niemono
poddania analizie - jako gwnego punktu - tak zasadniczego skadnika komunizmu,
jak zbrodnia, zbrodnia masowa, zbrodnia uja w system, zbrodnia przeciwko ludzko
ci? Czy chodzi tu o niezdolno zrozumienia? Czy raczej o wiadome nieprzyjmowa
nie do wiadomoci, o strach przed zrozumieniem?
Przyczyny tego przysaniania prawdy s rnorodne i zoone. Przede wszystkim
odegraa tu rol klasyczna potrzeba oprawcw, aby nieustannie zaciera lady zbrod
ni, jak rwnie ich pragnienie, by uzasadni to, czego nie mogli zamaskowa. "Tajny
referat" Chruszczowa z 1956 roku", pierwsze wyznanie zbrodni komunizmu przez
jednego z jego przywdcw, to rwnie raport oprawcy, ktry pragnie ukry wasne
zbrodnie (jako przywdcy ukraiskiej partii komunistycznej w okresie najwikszego
nasilenia terroru), przypisujc je wycznie Stalinowi i zasaniajc si koniecznoci
podporzdkowania rozkazom; zataja wikszo zbrodni, wspominajc tylko o ofia
rach wrd komunistw, o wiele mniej licznych ni inne, i okrela te zbrodnie eufe
mistycznie - nazywa je "wypaczeniami okresu stalinowskiego", by uzasadni dalsze
trwanie systemu przy zachowaniu tych samych zasad, tych samych struktur, a nawet
tych samych ludzi.
Chruszczow mwi o tym bez ogrdek, opisujc sprzeciwy, jakie napotka podczas
przygotowywania tajnego referatu, zwaszcza ze strony jednego z zaufanych ludzi Stalina:
Kaganowicz by takim potakiwaczem, ktry podernby gardo wasnemu ojcu, gdyby Stalin tyl
ko mrugn, mwic, e to dla dobra sprawy; oczywicie sprawy stalinowskiej. [...). Spiera si ze
mn w strachu o wasn skr. Gorczkowo pragn unikn jakiejkolwiek odpowiedzialnoci.
' Raul Hilberg, "La Destruction des Juifs d'Europe", Fayard, Paris 1988.
Liczne pol. wyd. referatu pt. "O kulcie jednostki i jego nastpstwach". (Przyp. red.)
Co si za tyczy zbrodni, Kaganowicz chcia tylko jednego: pewnoci, e lad po nich zosta zatarty.
Niedostpno archiww w krajach komunistycznych, cakowita kontrola prasy,
rodkw masowego przekazu i wszystkich przej granicznych, propaganda opiewajca
"sukcesy" ustroju - cay ten aparat utajniania informacji mia przede wszystkim na celu
nie dopuci do ujawnienia prawdy o zbrodniach.
Nie do byo zatai zbrodnie; oprawcy wszelkimi sposobami zwalczali ludzi, kt
rzy prbowali przekazywa informacje. Niektrzy wiadkowie i badacze usiowali bo
wiem owieci swoich wspobywateli. Po drugiej wojnie wiatowej wyszo to na jaw
zwaszcza przy okazji dwch wydarze, jakie miay miejsce we Francji. Midzy stycz
niem a kwietniem 1949 roku odbywa si w Paryu proces, w ktrym stronami byli:
Wiktor Krawczenko - dawny wysoki funkcjonariusz sowiecki, autor ksiki "J'ai
choisi la liberte" (Wybralem wolno), opisujcej dyktatur stalinowsk - i kierowa
ny przez Louisa Aragona komunistyczny dziennik "Les Lettres Franaises", rzucaj
cy na Krawczenk oszczerstwa. Od listopada 1950 do stycznia 1951 roku, take w Pa
ryu, toczya si inna sprawa: pomidzy "Les Lettres Franaises" (znowu) a Davidem
Roussetem, intelektualist, dawnym trockist, deportowanym przez nazistw do Nie
miec, ktry w 1946 roku otrzyma nagrod Renaudot za ksik "LUnivers concen
trationnaire" (wiat koncentracyjny).12 listopada 1949 roku Rousset wezwa wszyst
kich byych winiw obozw nazistowskich do utworzenia komisji, majcej przepro
wadzi ledztwo w sprawie obozw sowieckich, i zosta gwatownie zaatakowany
przez komunistyczn pras, ktra zaprzeczaa ich istnieniu. Wskutek apelu Rousseta,
zamieszczonego w "Figaro Litteraire" z 25 lutego 1950 roku w artykule pod tytuem
"Dochodzenie w sprawie obozw sowieckich. Kto jest gorszy, Szatan czy Belzebub?"
Margarete BuberNeumann opisaa swoje podwjne dowiadczenie: winiarki obo
zw nazistowskich i sowieckich.
Przeciw tym wszystkim, ktrzy pragnli poruszy ludzkie sumienia, oprawcy toczy
li regularn wojn, posugujc si caym arsenalem rodkw, jakimi dysponuj wiel
kie wspczesne pastwa, zdolne do interwencji na caym wiecie. Chcieli ich zdys
kwalifikowa, odmwi im wiarygodnoci, zastraszy. Aleksandr Soenicyn, wadi
mir Bukowski, Aleksandr Zinowjew, Leonid Pluszcz zostali wydaleni ze swego kraju,
Andriej Sacharow - zesany do miasta Gorki, genera Piotr Grigorienko - umiesz
czony w szpitalu psychiatrycznym, Georgi Markow - zamordowany przy uyciu zatru
tego parasola.
W obliczu takiej siy, zdolnej do zastraszania i ukrywania faktw, same ofiary
miay wtpliwoci, czy si ujawni, i nie potrafiy ponownie wczy si do spoecze
stwa, w ktrym panoszyli si ich oprawcy i donosiciele. Wasilij Grossman w przyta
czanej ju powieci opisuje ten brak nadziei. W odrnieniu od zagady ydw, kt
rej upamitnieniem zaja si midzynarodowa wsplnota ydowska, ofiary komuni
zmu i ich penomocnicy dugo nie mogli podtrzymywa ywej pamici tragedii,
poniewa wszelkie takie prby - jak rwnie dania zadouczynienia - byy surowo
zakazane.
Nikita Khrouchtchev, "Souvenirs", Robert Laffont, Paris 1971, s. 330. [W Polsce ukazay si jedynie
"Fragmenty wspomnie", "Krg", Warszawa 1984. (Przyp. red.)].
Kiedy oprawcom nie udawao si ukry jakiego faktu - egzekucji, obozw koncen
tracyjnych, wywoanego godu - dokadali stara, by usprawiedliwi swe postpki, moc
no je faszujc. Stwierdziwszy konieczno stosowania terroru, uczynili z niego alego
ryczny obraz rewolucji, mwic: "gdzie drwa rbi, tam wiry lec", "nie zrobi si
omletu, nie rozbijajc jajek". Na co Wadimir Bukowski odpowiada, e widzia stu
czone jaja, ale nigdy nie udao mu si skosztowa omletu. Do najgorszego doszo nie
wtpliwie wskutek manipulacji jzykiem. Magia sowa sprawia, e system obozw kon
centracyjnych sta si narzdziem reedukacji, a oprawcy - wychowawcami, usiujcymi
przeksztaci czonkw dawnego spoeczestwa w "nowych ludzi". Zekowie (nazwa
oznaczajca winiw sowieckich obozw koncentracyjnych) byli "nakaniani", oczywi
cie si, by uwierzyli w zniewalajcy ich system. W Chinach wizie obozu koncentra
cyjnego nazywany jest "studentem": musi studiowa suszn myl partii i zmienia swo
je faszywe pogldy.
Jak to si zazwyczaj dzieje, kamstwo nie jest stricto sensu odwrotnoci prawdy i za
wiera prawdziwe elementy. Sowa o zmienionym sensie znieksztacaj percepcj rze
czywistoci: dochodzi do spoecznego i politycznego astygmatyzmu. Ot atwo skory
gowa pogldy wypaczone przez komunistyczn propagand, ale bardzo trudno spowo
dowa, aby czowiek, ktry postrzega faszywie, przyj intelektualnie poprawn
perspektyw. Pierwsze wraenie pozostaje i przeradza si w przewiadczenie. Komuni
ci, podobnie jak dudocy, wykorzystali niezrwnan moc propagandy, opartej w wiel
kim stopniu na manipulacji jzykiem, i zuytkowali krytyk terroru, aby obrci j
przeciw niej samej, za kadym razem silniej jednoczc szeregi aktywistw i sympatykw
dziki odnowieniu komunistycznego aktu wiary. Odkryli zatem ponownie podstawow
zasad ideologicznej wiary, jak wyrazi w swoim czasie Tertulian: "Wierz, bo jest to
niedorzeczne".
Wobec takich kontrpropagandowych dziaa niektrzy intelektualici dosownie si
sprostytuowali. W 1928 roku Gorki zgodzi si odby "wycieczk" na Wyspy Soowiec
kie, gdzie mieci si dowiadczalny obz koncentracyjny, z ktrego - poprzez "prze
rzuty" (Soenicyn) - narodzi si system GUagu. Podr Gorkiego zaowocowaa
ksik ku chwale Wysp Soowieckich i rzdu sowieckiego. Francuski pisarz, Henri
Barbusse, uhonorowany w 1916 roku nagrod Goncourtw, nie zawaha si za pieni
dze kadzi reimowi stalinowskiemu, wydajc w 1928 roku ksik o "wspaniaej Gru
zji" - wanie o teje Gruzji, gdzie w 1921 roku Stalin i jego akolita Ordonikidze do
pucili si prawdziwej rzezi i gdzie Beria, szef NKWD, odznaczy si szczeglnie sady
stycznym makiawelizmem - i publikujc w 1935 roku pierwsz serwilistyczn biografi
Stalina. W pniejszych czasach Maria Antonietta Macciochi wypiewywaa peany na
cze Mao, a ostatnio w jej lady posza Danielle Mitterrand, wychwalajc Fidela Ca
stro. Czy sprawiaa to chciwo, czy te sabo charakteru, prno, fascynacja si
i przemoc, rewolucyjna pasja, faktem jest, e dyktatury totalitarne, a wrd nich i dyk
tatura komunistyczna, zawsze znajdoway pochlebcw, bez ktrych nie mogy si
obej.
Zachd w obliczu propagandy komunistycznej dugo dawa dowody wyjtkowego
zalepienia, ktre pogbiaa jeszcze atwowierno, z jak traktowano ten wyjtkowo
perfidny system, oraz obawa przed potg sowieck, cynizmem politykw i aferzystw.
Zalepienie towarzyszyo konferencji w Jacie, kiedy to prezydent Roosevelt odda Europ Wschodni
Stalinowi po otrzymaniu obietnicy, e Stalin jak najprdzej zorganizu
je tam wolne wybory. Realizm i rezygnacja uwidoczniy si na spotkaniu w Moskwie

w grudniu 1944 roku; genera de Gaulle rzuci wwczas nieszczsn Polsk na pastw
molochowi w zamian za gwarancj pokoju spoecznego i politycznego, ktr potwier
dzi Maurice Thorez po powrocie do Parya.
Zalepienie to pogbiao i uwiarygodniao przekonanie komunistw zachodnich
i wielu ludzi lewicy, e kraje Europy Wschodniej s w trakcie "budowy socjalizmu" i e
utopia, ktra w pastwach demokratycznych wywoywaa konflikty spoeczne i politycz
ne, "tam" staje si rzeczywistoci. Jej znaczenie podkrelaa Simone Weil: "Rewolu
cyjni robotnicy s niezwykle szczliwi, e za nimi stoi pastwo, pastwo, ktre nadaje
ich dziaaniu ten oficjalny charakter, t prawomocno, to poczucie rzeczywistoci, ja
kie tylko pastwo moe nada, a zarazem znajduje si od nich, w sensie geograficznym,
zbyt daleko, aby mc wzbudza ich niech"z. Komunizm pokazywa wwczas swoj ja
sn stron: powoywa si na Owiecenie, na tradycj spoecznego i ludzkiego wyzwole
nia, na marzenie o "prawdziwej rwnoci" i na "szczcie dla wszystkich", majce swj
pocztek u Gracchusa Babeufa. Ta jasna strona przesaniaa prawie cakowicie stron
ciemn.
Do tej wiadomej lub niewiadomej niewiedzy o zbrodniczym wymiarze komunizmu
dosza, jak to zawsze bywa, obojtno wspczesnych na los ich wspbraci. Nie dlate
go, e czowiek ma twarde serce. Przeciwnie, w wielu sytuacjach krytycznych ujawnia
on niespodziewane zasoby solidarnoci, przyjani, uczucia, a nawet mioci. Niemniej,
jak podkrela Tzvetan Todorov, "pami o naszych zmarych przeszkadza nam dostrze
ga cierpienia innych";. A ktry z europejskich lub azjatyckich narodw po zako
czeniu pierwszej czy drugiej wojny wiatowej nie leczy ran po mierci nieprzeliczonych
wojennych ofiar? Dostatecznie wymowne pod tym wzgldem s trudnoci, jakie
we Francji napotykaj badania nad histori owych mrocznych lat. Historia - lub raczej
brak historii - okupacji w dalszym cigu zatruwa francusk wiadomo. Podobnie
trudne, cho w mniejszym stopniu, s badania okresu "nazistowskiego" w Niemczech
"faszystowskiego" we Woszech, "frankistowskiego" w Hiszpanii, wojny domowej
w Grecji itd. W naszym wieku, wieku elaza i krwi, wszyscy zbyt byli zajci swoimi nie
szczciami, aby wspczu innym.
Ukrywanie zbrodniczego wymiaru komunizmu wie si jednak z trzema bardziej
szczegowymi kwestiami. Pierwsza z nich to przywizanie do samej idei rewolucji.
Jeszcze dzisiaj tsknota za ide rewolucji, jak projektowano w XIX i XX wieku, nie
wygasa do koca. Jej symbole - czerwony sztandar, "Midzynarodwka", wzniesiona
pi - wystpuj w kadym rozwijajcym si ruchu spoecznym. Che Guevara staje si
znowu modny. Rozmaite jednoznacznie rewolucyjne grupy prowadz aktywn dziaal
no i wypowiadaj si najzupeniej legalnie, pogardliwie traktujc choby sowo kryty
ki pod adresem zbrodni ich poprzednikw i bez wahania przytaczajc dawne wypowie
dzi Lenina, Trockiego czy Mao uzasadniajce represje. Tej rewolucyjnej namitnoci
dawali si porwa rni ludzie. Niektrzy z autorw tej ksiki take przez pewien czas
wierzyli komunistycznej propagandzie.
Simone Weil, "L'Enracinentent", Gallimard, Paris 1949 [wyd. pol. (fragmenty) pt. "Zakorzenienie",
w: S. Weil, "Wybr pism", Instytut Literacki, Pary 1958, i "Znak", Krakw 1961. (Przyp. red.)].
Tzvetan Todorov, "La Morale de 1'historien", sympozjum "Czowiek, jzyk, obozy", Paris IV - Sor
bonne, maj I997.
Druga kwestia wie si z udziaem Rosjan w zwycistwie nad nazizmem, ktre po

zwolio komunistom ukry za gorcym patriotyzmem swj ostateczny cel, czyli zdoby
cie wadzy. Od czerwca 1941 roku we wszystkich okupowanych krajach komunici za
czli organizowa czynny, czsto zbrojny, ruch oporu skierowany przeciw niemieckie
mu lub woskiemu najedcy. Podobnie jak bojownicy innych partii czy ugrupowa
politycznych zapacili wysok cen: tysice z nich zostao rozstrzelanych, zamordowa
nych lub deportowanych. Mczennikw tych wykorzystano, aby uwici spraw komu
nizmu i uniemoliwi jakkolwiek jego krytyk. Ponadto wsplnota walki w ruchu opo
ru i wsplnie przelana krew sprawiy, e wielu niekomunistw odczuwao siln wi so
lidarnoci z komunistami, co bardzo utrudniao otwarcie im oczu; postaw gaullistw
we Francji czsto wyznaczaa ta wanie wsplna pami, podtrzymywana przez polity
k generaa de Gaulle'a, ktry w stosunkach z Amerykanami wykorzystywa fakt istnie
nia sowieckiej przeciwwagi2".
Udzia komunistw w wojnie i zwycistwie nad nazizmem doprowadzi ostatecznie
do triumfu pojcia antyfaszyzmu, stosowanego na lewicy jako kryterium prawdy; rzecz
jasna, komunici wystpili jako najlepsi jego wyraziciele i obrocy. W kocu antyfa
szyzm sta si dla komunizmu rodzajem znaku firmowego i nietrudno byo w jego imi
ucisza przeciwnikw. Ten zasadniczy problem jest przedmiotem bardzo przejrzystych
analiz Francois Fureta. Poniewa alianci uznali pokonany nazizm za ucielenienie "Za
absolutnego", komunizm niemal automatycznie znalaz si w obozie Dobra. Wynikao
to jasno z przebiegu procesu norymberskiego, w ktrym Rosjanie byli oskarycielami.
W taki oto sposb zrcznie ukryo kopotliwe - z punktu widzenia wartoci demokra
tycznych - wydarzenia, jak pakty niemiecko-sowieckie z 1939 roku lub masakr katy
sk. Zwycistwo nad nazizmem miao stanowi dowd wyszoci systemu komunistycz
nego. W Europie wyzwolonej przez Amerykanw wywoao przede wszystkim uczucie
wdzicznoci w stosunku do Armii Czerwonej (ktrej okupacji nie trzeba byo znosi)
i jednoczenie poczucie winy wobec powicenia narodw Zwizku Sowieckiego.
Uczu tych komunistyczna propaganda nie omieszkaa wykorzysta.
Ponadto metody "wyzwalania" Europy Wschodniej przez Armi Czerwon byy
prawie nie znane na Zachodzie; tamtejsi historycy porwnywali dwa kracowo od
mienne typy "wyzwolenia": jeden prowadzi do odtworzenia pastw demokratycznych,
drugi za zmierza ku ustanowieniu dyktatur. W Europie rodkowej i Wschodniej re
im sowiecki dy do zastpienia tysicletniej Rzeszy, a dramat tych narodw wyrazi
w paru sowach Witold Gombrowicz:
Zakoczenie wojny nie przynioso Polakom wyzwolenia, tam, w tej przesmutnej rodkowo
-wschodniej Europie stao si ono wymian jednej nocy na drug, wymian zbirw Hitlera na
zbirw Stalina. Gdy w kawiarniach paryskich rozmaite szlachetne duchy witay radosnym pie
niem "wydobycie si ludu polskiego z feudalnego ucisku", w Polsce po prostu ten sam zapaony
papieros przechodzi z rki do rki, by przypieka nadal czowiecz skr.
Oto przepa midzy dwiema pamiciami europejskimi. Jednake publikacje r

nych wiadectw pozwoliy do szybko podnie zason skrywajc metody, jakimi po
Zob. Pierre Nora, "Gaullistes et commuistes", w: "Les Lieux de memoire", t. 2, Gallimard, Paris
1997.
Witold Gombrowicz, "Testament", Res Publica, Warszawa 1990, s. 65.
sugiwa si Zwizek Sowiecki przy wyzwalaniu spod panowania nazizmu Polakw,

Niemcw, Czechw i Sowakwz".
Ostatni powd ukrywania prawdy jest bardziej delikatnej natury, trudniej go te wy
razi. Po roku 1945 ludobjstwo ydw sta o si paradygmatem wspczesnego barba
rzystwa i wyczerpao cakowicie moliwo postrzegania masowego terroru w XX wie
ku. Komunici, negujc pocztkowo szczeglny charakter przeladowania ydw przez
nazistw, zrozumieli, e uznanie tego faktu moe by dla nich korzystne, gdy niesie ze
sob moliwo reaktywowania idei antyfaszyzmu. Przy kadej okazji, i bez okazji, nie
ustannie przywoywano opisane przez Bertolta Brechta widmo "nieczystej bestii o jesz
cze podnym brzuchu". Nieco pniej poprzez uwydatnianie "specyfiki" ludobjstwa
ydw, poprzez skupianie uwagi na niebywaej jego potwornoci, chciano uniemoli
wi dostrzeenie faktu, e i w wiecie komunistycznym popeniano podobne zbrodnie.
Wreszcie za, czy mona byo sobie wyobrazi, e ci, ktrzy odnoszc zwycistwo w woj
nie, przyczynili si do zniszczenia ludobjczego systemu, sami mogli stosowa podobne
metody? Najbardziej powszechnym odruchem byo odrzucenie takiego paradoksu.
Wielki przeom w kwestii oficjalnego ujawnienia zbrodni komunistycznych nastpi 24 lutego 1956 roku.
Tego dnia wieczorem, podczas XX Zjazdu KPZR, wszed na trybun Nikita Chruszczow, pierwszy sekretarz
partii. Posiedzenie byo zamknite, brali w nim
udzia tylko delegaci na zjazd. Przygnbieni, w absolutnej ciszy, suchali, jak pierwszy
sekretarz metodycznie niszczy obraz "ojczulka narodw", "genialnego Stalina", ktry
przez trzydzieci lat by bohaterem wiatowego komunizmu. Referat Chruszczowa,
znany od tej pory jako "tajny referat", spowodowa zasadnicze pknicie we wspcze
snym komunizmie. Po raz pierwszy najwyszy rang przywdca komunistyczny oficjal
nie przyzna - chocia poda to jedynie do wiadomoci wsptowarzyszy - e reim,
ktry zdoby wadz w 1917 roku, mia przestpcze "odchylenie".
Wiele byo powodw, ktre skoniy Chruszczowa do zamania jednego z podsta
wowych tabu sowieckiego reimu. Gwnym celem byo zlokalizowanie za - przez
przypisanie zbrodni komunizmu wycznie Stalinowi - i jego usunicie dla ratowania
systemu. Na decyzj Chruszczowa wpyno take pragnienie rozprawienia si z grup
stalinowcw, przeciwstawiajcych si wadzy nowego sekretarza w imi metod ich
dawnego przywdcy; latem 1957 roku zostali oni pozbawieni wszystkich funkcji. Jed
nake po raz pierwszy od 1934 roku po "mierci politycznej" nie nastpia mier rze
czywista i ten drobny "szczeg" wskazuje, e Chruszczow mia gbsz motywacj.
Wydaje si, e Chruszczow, jako wieloletni potny partyjny przywdca Ukrainy od
powiedzialny za gigantyczne rzezie, ktre ukrywa, by ju zmczony przelewem krwi.
W pamitnikach, w ktrych bez wtpienia wyznacza sobie pikn rol, opisuje wcze
sny stan swego ducha: "Zjazd si skoczy; rezolucje zostan przyjte, wszystko for
malnie zaatwione. Ale co z tego? Ludzie rozstrzeliwani setkami tysicy bd ciy
na naszych sumieniach".
Po czym nagle ostro strofuje swoich towarzyszy:
Por. Piotr Pigorov, "J'a quitte ma patrie", La Jeune Parque,1952; Michai Koriakoff, "Je me mets
hors la loi", Editions du Monde Nouveau, Paris 1947.
Co zrobimy z tymi, ktrzy zostali aresztowani, zlikwidowani? [...] Wiemy teraz, e ofiary represji
byy niewinne. Mamy niezbite dowody, e nie byli oni bynajmniej wrogami ludu, to uczciwi m
czyni i uczciwe kobiety, oddani partii, rewolucji, leninowskiej sprawie buowy socjalizmu i ko
munizmu. [...] Nie mona wszystkiego ukry. Wczeniej czy pniej ci, ktrzy s w wizieniach
i w obozach, wrc do domu. Opowiedz wtedy swoim bliskim, swoim przyjacioom, swoim kole
gom o tym, co si wydarzyo. [...] Dlatego musimy delegatom wyzna wszystko, powiedzie, w jaki
sposb kierowano parti przez te lata. [...] Czy mona utrzymywa, e nie wiemy, co si wydarzy
o? [...] Wiemy, e by to dla partii czas przeladowa i arbitralnych rzdw, i musimy powiedzie
delegatom zjazdu wszystko, co wiemy. [...] W yciu czowieka, ktry popeni zbrodni, przycho
dzi chwila, gdy wyznanie grzechw zapewnia mu wyrozumiao, a nawet rozgrzeszenieZ'.
I rzeczywicie, cz dziaaczy partyjnych bezporednio uczestniczcych w zbrod

niach popenionych za Stalina, w wikszoci zawdziczajcych awans likwidacji swych
byych szefw, odczuwaa co w rodzaju wyrzutw sumienia; naturalnie wyrzutw wy
muszonych, interesownych, wyrzutw polityka, ale jednak wyrzutw. Trzeba byo, by
kto zakoczy jatk; Chruszczow wykaza naleyt odwag, cho w 1956 roku nie za
waha si wysa sowieckich czogw do Budapesztu.
W 1961 roku, podczas XXII Zjazdu KPZR, mwi ju nie tylko o ofiarach wywo
dzcych si spord dziaaczy komunistycznych, ale o wszystkich ofiarach Stalina; za
proponowa nawet wzniesienie pomnika ku ich pamici. Niewtpliwie przekroczy nie
widzialn granic, gdy zostaa zakwestionowana sama podstawa reimu - monopol
absolutnej wadzy zastrzeony dla partii komunistycznej. Pomnika nigdy nie zbudowa
no. W 1962 roku pierwszy sekretarz udzieli zgody na wydanie "Jednego dnia Iwana
Denisowicza" Aleksandra Soenicyna. W dniu 24 padziernika 1964 roku Chruszczo
wa brutalnie pozbawiono wszelkich funkcji, ale i on nie zosta zamordowany, umarl ja
ko osoba prywatna w 1971 roku.
Wszyscy specjalici podkrelaj decydujce znaczenie tajnego referatu, ktry spo
wodowa fundamentalne pknicie w dwudziestowiecznym systemie komunistycznym.
Francois Furet, ktry wanie w 1954 roku wystpi z Francuskiej Partii Komunistycz
nej, tak pisze na ten temat:
Gdy tylko tajny referat z lutego 1956 roku dociera do szerokiej publicznoci, gwatownie zaa
muje si pozycja idei komunistycznej w wiecie. Gos oskarajcy Stalina rozlega si ju nie na
Zachodzie, lecz w Moskwie, i to w najwitszym jej miejscu - na Kremlu. Nie jest to gos odstp
cy, ktry gwaci tabu, ale pierwszego z komunistw na wiecie, szefa partii ZSRR. Nie moe
wic budzi podejrze, jak gos byych komunistw, gdy cieszy si najwyszym autorytetem,
w jaki system wyposay swego wodza. Std bierze si jego sia, dziaajca i na komunistw, i na
niekomunistw2x.
Wydarzenie byo tym bardziej paradoksalne, e od samego pocztku wielu ludzi

ostrzegao bolszewikw przed niebezpieczestwem, jakie moe wywoa ich postpo
wanie. Ju w latach 1917-1918 w onie ruchu socjalistycznego starli si wierni wyznaw
z' N. Khrouchtchev, Souvenirs", s. 329, 331-332.

" Francois Furet, "Le Passe d'une illusion. Essa sur I'idee communiste au XX siecle", Robert Laf-
font/CalmannLevy, Paris 1995 [wyd. pol.: "Przeszo pewnego zudzenia. Esej o idei komunistycznej
w XX w.", tum. Joanna GrnickaKalinowska, Maria Ochab, Oficyna Wyd. Volumen, Warszawa 1996,
s. 542. (Przyp. red.)].
cy "wielkiego blasku na Wschodzie" i ci, ktrzy bezlitonie bolszewikw krytykowali.
Spr dotyczy przede wszystkim leninowskiej metody odwolywania si do przemocy,
zbrodni i terroru. Mimo e od lat dwudziestych po lata pidziesite mroczn stron
bolszewickiego eksperymentu odsaniali w rnych publikacjach liczni wiadkowie,
ofiary lub obserwatorzy polityczni, komunici u wadzy sami musieli potwierdzi - cho
ciaby czciowo - ten stan rzeczy, aby opinia publiczna w wikszym stopniu zacza
zdawa sobie spraw z dramatu. Do zbrodni przyznano si w sposb wykrtny, gdy
tajny referat dotyczy jedynie ofiar partyjnych, ale mimo wszystko byo to wyznanie wi
ny; potwierdzao wczeniejsze wiadectwa i badania oraz uzasadniao to, co podejrze
wano od dawna - komunizm spowodowa w Rosji nieopisan tragedi.
Przywdcy wielu "bratnich partii" nie od razu zostali przekonani, e trzeba obra
drog wyjanie. W stosunku do prekursorskiego referatu Chruszczowa z opnieniem
zajmowali stanowisko. Komunistyczna Partia Chin dopiero w roku 1979 wyrnia
w polityce Mao okres "wielkich zasug" do 1957 roku i nastpujcy po nim okres "wiel
kich bdw". Wietnamczycy rozstrzygnli ten problem jedynie poprzez potpienie lu
dobjstwa dokonanego przez Pol Pota. Castro natomiast wci zaprzecza, jakoby pod
jego kierownictwem dopuszczano si okruciestw.
A do tej chwili oskarenia komunistw o zbrodnie paday tylko ze strony ich nie
przyjaci lub trockistowskich czy anarchistycznych dysydentw i nigdy nie byy szcze
glnie skuteczne. Ludzie, ktrzy uszli z yciem z komunistycznych rzezi, pragnli za
wiadczy o nich rwnie mocno, jak ocaleni z rzezi nazistowskich. Suchano ich jednak
nieuwanie lub wcale, zwaszcza we Francji, w ktrej dowiadczenie sowieckiego syste
mu obozw koncentracyjnych dotkno bezporednio tylko mae grupy, takie jak
,MalgreNous" z AlzacjiLotaryngiizy. Przez dugi czas wiadectwa, wspomnienia, dzia
alno niezalenych komisji utworzonych z inicjatywy kilku ludzi - jak Midzynarodowa
Komisja do spraw Systemu Koncentracyjnego Davida Rousseta lub Komisja do Wyja
nienia Prawdy o Zbrodniach Stalinowskich - zaguszaa haaliwa komunistyczna pro
paganda, ktrej towarzyszyo tchrzliwe lub obojtne milczenie. Owo milczenie, ktre
na og zapada po chwili pewnego uwraliwienia, spowodowanego na przykad pojawie
niem si wielkiego dziea ("Archipelag GUag" Soenicyna) lub wiadectwa bardziej
niezaprzeczalnego ni inne ("Opowiadania koymskie" Warama Szaamowa"' czy "Za
bjcza utopia" Pina Yathaya"), wiadczy o odpornoci, jak w mniejszym lub wikszym
stopniu przejawiaj spoeczestwa zachodnie na zjawisko komunizmu; a do tej pory
nie przyjmoway one do wiadomoci oczywistego faktu: nie chciay dostrzec, e reim
komunistyczny ma zasadniczo zbrodniczy wymiar. Poprzez t odmow uczestniczyy
w kamstwie, w takim sensie, w jakim rozumia je Nietzsche: "Odmowa zobaczenia cze
go, co si widzi, odmowa zobaczenia czego, poniewa si widzi".
Mimo wszelkich trudnoci wielu historykw prbowao podj ten temat. Od lat
dwudziestych po lata pidziesite - wobec braku bardziej wiarygodnych danych, sta
Por. Pierre Rigoulot, , Les Franais au Goulag", Fayard, Paris 14R4; a zwaszcza Jacques Rossi, "Le
Goulag de A a Z", Le Cherche Midi, Paris 1997.
Najobszerniejszy wybr pol.: Wartam Szaamow, "Opowiadania koymskie", tum. i oprac. Stefan
Wodnik (wac. Adam Bal), Niezalena Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1987. (Przyp. red.)
Pin Yathay, "L'Utopie meurtriere: un rescape du genocide camModgien temoigne", Robert Laffont,
Paris 1980; Complexe, Bruxelles 1989.
rannie ukrywanych przez reim sowiecki - badania opieray si przede wszystkim na

wiadectwach ludzi uznanych za zdrajcw. wiadectwa te - wtpliwe dla historykw jak
wszystkie wiadectwa, ktre mog by wynikiem chci zemsty, zaplanowanej potwarzy
lub te manipulacji antykomunistycznych rzdw - byy metodycznie deprecjonowane
przez wyznawcw komunizmu. Jak bowiem w 1959 roku mona byo oceni opis
GUagu zamieszczony w ksice Paula Bartona, ktry dostarczy po ucieczce na za
chd wysoki oficer KGB? I co naleao sdzi o samym Paulu Bartonie, czechosowac
kim uchodcy, ktrego prawdziwe nazwisko brzmi Jiri Veltrusky, jednym z organizato
rw antyhitlerowskiego powstania w Pradze w 1945 roku, zmuszonym do ucieczki
z kraju w roku 1948? Ot porwnanie tego opisu z dostpnymi dzi archiwaliami
wiadczy o tym, e informacja z 1959 roku bya cakowicie wiarygodna.
W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych publikacja wielkiego dziea Soeni
cyna, "Archipelag GUag" - potem za cyklu "Czerwone koo", z jego tomami"w
zami" rosyjskiej rewolucji - zostaa przyja przez opini publiczn jako wstrzsajce
wydarzenie. Niewtpliwie wstrzs w w wikszym stopniu spowodowany by zetkni
ciem z sam literatur, z genialnym kronikarzem, ni uwiadomieniem sobie potwor
noci opisywanego systemu. A jednak nawet Soenicyn - w 1975 roku porwnywany
przez publicyst wielkiego dziennika francuskiego do Pierre'a Lavala, Doriota i Deata,
ktrzy przyjmowali hitlerowcw jak wyzwolicieli"'- z trudem przebija si przez sko
rup kamstwa. Jego wiadectwo byo wszake decydujce, jeli chodzi o dokonanie
pierwszego przeomu w wiadomoci, podobnie jak wiadectwo Szaamowa dotyczce
Koymy lub Pina Yathaya - Kambody. Niedawno Wadimir Bukowski, jedna z gw
nych postaci rosyjskiego ruchu dysydenckiego epoki Breniewa, zaprotestowa po raz
kolejny, dajc w swym "Moskiewskim procesie"'powoania nowego trybunau no
rymberskiego, ktry miaby osdzi zbrodnicz dziaalno reimu; jego ksika od
niosa na Zachodzie duy sukces. Jednoczenie za wydaje si publikacje rehabilituj
ce Stalina".
Czemu, jakim celom moe suy u schyku XX wieku badanie zjawiska tak tragiczne
go, tak mrocznego, wzbudzajcego tak wiele polemik? Obecnie archiwa nie tylko po
twierdzaj indywidualne wiadectwa, pozwalaj te posun si duo dalej. Wewntrz
ne archiwa organw represji byego Zwizku Sowieckiego, byych demokracji ludo
wych, Kambody ukazuj przeraajc rzeczywisto - masowo i systematyczny
charakter terroru, ktry w wielu wypadkach doprowadzi do zbrodni przeciwko ludzko
ci. Nadszed czas, aby w sposb naukowy - udokumentowany niezaprzeczalnymi fak
tami i wolny od politycznych i ideologicznych uprzedze - skoncentrowa si na po
wracajcym wci pytaniu, ktre stawiali sobie wszyscy badacze: jakie miejsce w syste
mie komunistycznym zajmuje zbrodnia?
Paul Barton, "L'Institution concentrationnaire en Russie,1930-1957", Plon, Paris 1959.

Bernard Chapuis, "Le Monde" z 3 VII 1975.
Wadimir Bukowski, "Moskiewski proces. Dysydent w archiwach Kremla", Oficyna Wyd. Volumen,
Warszawa 1996.
'Zob. np. ksik Ludo Martensa, "Un autre regard sur Staline" (EPO,1994), sprzedawan podczas
wita "Humanite" w 1997 r. W stylu tylko nieco mniej hagiograficznym Lilly Marcou napisaa "Staline,
vie
privee" (CalmannLevy, Paris 1996).
Jaki moe by nasz wkad, jeli chodzi o ten problem? Przede wszystkim poczuwa
my si do spenienia obowizku wobec historii. Dla historyka nie moe by tematw
zakazanych i adne - polityczne, ideologiczne, osobiste - uwarunkowania i naciski nie
powinny mu przeszkadza w poznawaniu, wydobywaniu i interpretowaniu faktw,
zwaszcza gdy przez dugi czas byy one rozmylnie pogrzebane w czeluci archiww
i ludzkich sumie. Ot dzieje komunistycznego terroru wpisuj si w cz europej
skiej historii, historii o ogromnej doniosoci, ktra ostatecznie musi upora si z wiel
kim zagadnieniem historiograficznym, jakim jest totalitaryzm. Mia on swoj wersj hi
tlerowsk, ale take leninowsk i stalinowsk, niedopuszczalne jest zatem tworzenie hi
storii poowicznej, w ktrej ignoruje si wariant komunistyczny. Nie wolno rwnie
przyjmowa punktu widzenia, ktry sprowadza dzieje komunizmu jedynie do jego wy
miaru narodowego, spoecznego i kulturowego. Tym bardziej e zjawisko totalitaryzmu
nie ogranicza si do Europy i epizodu sowieckiego, lecz dotyczy take maoistowskich
Chin, Korei Pnocnej, Kambody Pol Pota. Kady narodowy komunizm by poczony
czym w rodzaju ppowiny z macierzystym komunizmem rosyjskim i sowieckim, przy
czyniajc si jednoczenie do rozwoju tego wiatowego ruchu. Historia stanowica
przedmiot naszych rozwaa to historia zjawiska, ktre rozprzestrzenio si na caym
wiecie i objo ca ludzko.
Drugim obowizkiem, ktry winna speni ta praca, jest obowizek pamici.
Uczczenie pamici zmarych stanowi moraln powinno, zwaszcza gdy s to niewinne
i bezimienne ofiary absolutystycznego molocha, ktry usiowa zatrze wszelkie o nich
wspomnienie. Po zburzeniu muru berliskiego i zaamaniu si orodka wadzy komuni
stycznej w Moskwie Europa - kolebka tragicznych dowiadcze XX wieku - wstpia
na drog odnawiania wsplnej pamici. Moemy si do tego przyczyni. Pami t bo
wiem przechowuj sami autorzy tej pracy, jeden osobicie zwizany z Europ rodko
w, inny za - zaangaowany w rewolucyjn ide i praktyk, ze wzgldu na swj udzia
w wydarzeniach 1968 roku i pniejszych.
w podwjny obowizek, wobec pamici i historii, wpisuje si w bardzo rne ra
my. Czasem dotyczy krajw, na ktrych komunizm nigdy praktycznie nie zaciy - ani
na spoeczestwie, ani na ustroju (Wielka Brytania, Australia, Belgia itp.), czasem za
krajw, gdzie by si wzbudzajc lk (Stany Zjednoczone po 1946 roku), lub ktrym
zagraa, nawet jeli nigdy nie sta si tam form wadzy (Francja, Wochy, Hiszpania,
Grecja i Portugalia). Z pewnoci obowizek pamici narzuca si z ca moc w kra
jach, w ktrych komunici stracili wadz, sprawowan przez dziesiciolecia (Europa
Wschodnia, Rosja). I wreszcie jego saby pomyk rozpala si niekiedy w powodzi nie
szcz, tam gdzie komunizm wci jeszcze panuje (Chiny, Korea Pnocna, Kuba,
Laos i Wietnam).
W zalenoci od pooenia rozmaite jest te stanowisko wspczesnych wobec histo
rii i pamici. W dwch pierwszych przypadkach postpowanie jest stosunkowo proste,
polega na poznaniu i refleksji. W trzecim pojawia si konieczno pojednania narodo
wego poczonego z ukaraniem lub zaniechaniem ukarania oprawcw; w tym wzgl
dzie zjednoczone Niemcy stanowi bez wtpienia najbardziej zaskakujcy i najbardziej
"zdumiewajcy" przykad, wystarczy bowiem pomyle o katastrofie jugosowiaskiej.
Ale w dawnej Czechosowacji, przeksztaconej w Republik Czesk i Republik So
wack, w Polsce czy Kambody take nie zatary si bolesne wspomnienia zwizane
z panowaniem komunizmu. Wydaje si, e pewien stopie amnezji, spontanicznej lub
Zbrodnie komunizmu 47
narzuconej oficjalnie, jest konieczny, aby mc zaleczy moralne, psychiczne, uczucio

we, osobiste i zbiorowe rany, spowodowane pwieczem komunistycznych rzdw.
Tam, gdzie komunizm cigle jest u wadzy, oprawcy lub ich sukcesorzy nieustannie ne
guj jego zo, jak to dzieje si na Kubie i w Chinach; czasem te, jak w Korei Pnoc
nej, nadal uznaj terror za metod rzdzenia.
w obowizek wobec historii i pamici ma niewtpliwie charakter etyczny. Niekt
rzy mogliby zapyta: "Kto upowania was do mwienia o Dobru i Zu?"
Jednak to wanie etyczne kryterium przyj Koci, kiedy w odstpie kilku dni pa
pie Pius XI w dwch odrbnych encyklikach potpi nazizm ("Mit Brennender Sorge"
14 marca 1937) i komunizm ("Divini redemptoris" 19 marca 1937). W "Divini redemp
toris" mowa jest o tym, e Bg da czowiekowi przywileje: "prawo do ycia, do niena
ruszanoci ciaa, do rodkw umoliwiajcych utrzymanie; da prawo do denia do
celu ostatecznego na drodze przez Boga wyznaczonej; prawo zrzeszania si, prawo wa
snoci i cignienia z niej korzyci". I jeeli nawet Kocioowi, ktry zezwala na nad
mierne bogacenie si jednych kosztem innych, mona zarzuci pewn hipokryzj, to
wystosowane przeze wezwanie do poszanowania godnoci ludzkiej ma jednak funda
mentalne znaczenie.
Ju w roku 1931 w encyklice "Quadragesimo Anno" Pius XI napisa:
Komunizm, tak w teorii, jak i w praktyce stawia sobie dwa cele: najostrzejsz walk klas i zupe
ne zniesienie wasnoci prywatnej, a robi to nie skrycie i nie na drodze okrnej lecz jawnie,
otwarcie, przy uyciu wszelkich, nawet najgwatowniejszych rodkw. W deniu do tych celw
na wszystko si way i przed niczym si nie cofa; a kiedy si dorwie do wadzy, objawia niepraw
dopodobn i straszliw brutalno i nieludzko. wiadcz o tym okropna pooga i ruiny, ktry
mi znaczy olbrzymie przestrzenie Europy Wschodniej i Azji'".
Ostrzeenie nabiera wagi, gdy wygasza je instytucja, ktra przez wiele stuleci
w imi wiary usprawiedliwiaa zabijanie niewiernych, stworzya inkwizycj, krpowaa
wolno myli i w kocu popara dyktatorskie reimy Franco i Salazara.
Jeeli jednak Koci wystpi we waciwej sobie roli cenzora moralnoci, to jakie
powinno, jakie moe by stanowisko historyka wobec "heroicznych" wypowiedzi zwo
lennikw komunizmu czy patetycznych opowieci jego ofiar? W "Pamitnikach zza
grobu" FrancoisRene de Chateaubriand pisze:
Kiedy w ciszy upodlenia sycha tylko brzczenie acucha niewolnika i gos donosiciela; kiedy
wszyscy dr przed tyranem, cho rwnie niebezpiecznie jest dowiadcza jego ask, jak zasugi
wa na jego nieask, pojawia si historyk, ktrego zadaniem jest spenienie zemsty narodw.
Na prno Neron ma si dobrze, w cesarstwie narodzi si ju Tacyt".
Nie chcemy bynajmniej uwaa si za rzecznikw zagadkowej "zemsty narodw",

w ktr Chateaubriand pod koniec ycia ju nie wierzy; jednak na swj skromny spo
Encyklika Divini redemptoris" o bezbonym komunizmie" w tum. Stanisawa Wojciecha Oko

niewskiego ("Augustinum", Warszawa 1990, s. 8-9); Encyklika o odnowieniu ustroju spoecznego" (Qua
dragesimo Anno) w tum. Jana Piwowarczyka (w: "Chrzecijaski ustrj spoeczny", F. Mildner, Londyn
1945 s. 59). (Przyp. red.)
FrancoisRene de Chateaubriand, "Memoires d'Outretombe", Gallimard, Quarto, Paris 1997 [wyd.
pol.: "Pamitniki zza grobu", wybr i tum. Joanna Guze, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa
1991. (Przyp. tum.)).
sb historyk, niemal wbrew sobie, staje si rzecznikiem ludzi, ktrzy ze wzgldu na ter
ror nie mogli wypowiedzie prawdy o swoim losie. Istnieje po to, aby dopeni dziea
poznania; jego pierwszym zadaniem jest ustalenie faktw i elementw prawdy, ktre
do tego poznania si przyczyni. Ponadto jego zwizek z dziejami komunizmu jest
szczeglny - zmusza si go, by sta si historiografem kamstwa. I nawet jeeli otwarcie
archiww umoliwia mu dostp do niezbdnych materiaw, powinien wystrzega si
nadmiernej ufnoci, wiele bowiem zoonych zagadnie stanowi przedmiot sporw nie
pozbawionych niekiedy drugiego dna. A zatem owo poznanie historyczne naley pod
da osdowi opartemu na kilku podstawowych wartociach - na poszanowaniu zasad
demokracji przedstawicielskiej, a zwaszcza na poszanowaniu ycia i godnoci ludzkiej.
Tak miar historyk "osdza" aktorw historii.
Do tych oglnych wzgldw, ktre skoniy autorw niniejszej ksiki do podjcia
wysiku w imi pamici i historii, doczyy si jeszcze powody osobiste. Fascynacja ko
munizmem nie zawsze bya im obca. Niekiedy nawet uczestniczyli - w skromny co
prawda sposb - w systemie komunistycznym, bd w jego ortodoksyjnej leninowsko
-stalinowskiej wersji, bd w nurtach pokrewnych, dysydenckich (trockistowskim, mao-
istowskim). A jeli nadal niektrzy z nich pozostaj na lewicy - i poniewa wci pozo
staj na lewicy - musz zastanowi si nad przyczynami swojego zalepienia. Drog tej
poznawczej refleksji wyznaczaj wybrane przez nich tematy badawcze, publikacjena
ukowe i wsppraca z takimi czasopismami jak "La Nouvelle Alternative" czy "Com
munisme". Ksika ta stanowi jedynie fragment tych rozwaa. Prowadz je nieustan
nie, gdy zdaj sobie spraw, i przywileju mwienia prawdy nie mona pozostawia
coraz bardziej haaliwej prawicy; zbrodnie komunizmu naley analizowa i potpia
w imi wartoci demokratycznych, nie za narodowofaszystowskich ideaw.
Nasze ujcie problematyki zakada studia porwnawcze, od Chin po Zwizek So
wiecki, od Kuby po Wietnam. Ot dokumentacja, jak dzi dysponujemy, nie jest jed
norodna. W niektrych przypadkach drzwi do archiww zostay otwarte - lub uchylone
- w innych nie. Uznalimy, e nie stanowi to dostatecznego powodu, aby zrezygnowa
z bada; wiemy dostatecznie duo, z pewnego rda, aby podj to przedsiwzicie.
Praca nasza nie roci sobie pretensji do przedstawienia zagadnienia w sposb wyczer
pujcy, ale bdc pioniersk, pragnie zapocztkowa seri bada i skoni do refleksji.
Staralimy si zebra jak najwicej faktw, dokonalimy wstpnego opracowania, ktre
by moe z czasem okae si przydatne dla innych. Naley jednak rozpocz od faktw
najbardziej oczywistych, najbardziej bezspornych i majcych najwiksz wag.
W ksice tej duo jest sw, a mao obrazw. Dotykamy tu jednego z newralgicz
nych aspektw problemu zacierania zbrodni; mimo e na naszym globie, nadmiernie
zmediatyzowanym, wkrtce jedynie obraz, fotograficzny lub telewizyjny, bdzie budzi
zaufanie opinii publicznej, my moemy przekaza jedynie nieliczne zdjcia archiwalne
z GUagu lub laogai, adnego natomiast z okresu rozkuaczania czy Wielkiego Skoku.
Zwycizcy z Norymbergi mogli bez ogranicze fotografowa i filmowa tysice trupw
w obozie BergenBelsen, nierzadkie s te zdjcia robione przez samych oprawcw, jak
to przedstawiajce Niemca strzelajcego z bliska do kobiety tulcej do siebie dziecko.
Nic podobnego nie znajdziemy w wiecie komunistycznym, gdzie terror rzdzi w naj
cilejszej tajemnicy.
Pragnlibymy, by czytelnik nie poprzesta na obejrzeniu zebranych przez nas nie
licznych dokumentw ikonograficznych. Chcielibymy, by powici swj czas, strona
po stronie zaznajamiajc si z mczestwem milionw ludzi; by uczyni te konieczny

wysiek i wyobrazi sobie, czym bya ta ogromna tragedia, ktra bdzie ciy na histo
rii wiata przez przysze dziesiciolecia. Wwczas zada sobie zasadnicze pytanie: dla
czego? Dlaczego Lenin, Trocki, Stalin i inni uwaali za konieczne eliminowanie wszyst
kich, ktrych uznali za "wrogw"? Dlaczego czuli si uprawnieni do pogwacenia niepi
sanego prawa, rzdzcego yciem ludzkoci: "Nie zabijaj"? Na kocu ksiki
postaramy si udzieli odpowiedzi na te pytania.
Przeoy Krzysztof Wakar

Cz pierwsza
PASTWO PRZECIW SPOECZENSTWU

PRZEMOC, REPRESJE I TERROR
W ZWIZKU SOWIECKIM
NICOLAS WERTH
PARADOKSY I NIEPOROZUMIENIA PADZIERNIKA
raz z upadkiem komunizmu znikna konieczno udowadniania historycz

nie nieuniknionego,charakteru Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Padzier
nikowej. Rok 1917 mg si sta wreszcie normalnym" obiektem bada hi
storycznych. Niestety, ani historycy, ani zwaszcza nasze spoeczestwo nie potrafi ze
rwa z mitem o pocztku: o roku pierwszym", w ktrym wszystko - szczcie lub
nieszczcie narodu rosyjskiego - miao si jakoby rozpocz".
Ta opinia wspczesnego rosyjskiego historyka obrazuje pewien niezmienny stan
rzeczy: osiemdziesit lat po wydarzeniach "batalia o prawdziwo opowieci" o roku
1917 wci si toczy.
Dla jednej ze szk historycznych, ktr mona by okreli mianem "liberalnej",
Rewolucja Padziernikowa bya jedynie zwykym puczem, narzuconym gwatem bier
nemu spoeczestwu, rezultatem zrcznego spisku, uknutego przez garstk dobrze zor
ganizowanych i cynicznych fanatykw, pozbawionych wszelkiego rzeczywistego oparcia
w kraju. Dzi prawie wszyscy historycy rosyjscy, podobnie jak wyksztacone elity i kie
rownictwo Rosji postkomunistycznej, przyjli t liberaln wykadni. Pozbawiona caego znaczenia
spoecznego i historycznego Rewolucja Padziernikowa jest obecnie
odczytywana na nowo jako wypadek, ktry zepchn Rosj przedrewolucyjn, Rosj
bogat, pracowit i zmierzajc pewnie ku demokracji, z jej naturalnego szlaku. Sym
boliczne zerwanie z "potwornym nawiasem sowietyzmu", wyraane tym goniej i moc
niej, im trwasza jest - godna uwagi - cigo rzdzcych elit, ktre w caoci naleay
niegdy do komunistycznej nomenklatury, ma jeden podstawowy atut: pozwala uwolni
spoeczestwo rosyjskie od brzemienia winy i skruchy, tak cicego przez lata pierie
strojki, naznaczone ponownym i bolesnym odkryciem istoty stalinizmu. Jeli bowiem
bolszewicki zamach stanu z 1917 roku by jedynie wypadkiem, to nard rosyjski by je
dynie niewinn ofiar.
Wobec takiej interpretacji historiografia sowiecka prbowaa wykaza, e padzier
nik 1917 roku by logicznym, przewidywalnym i nieuniknionym dokoczeniem drogi
wyzwolenia, podjtej przez wiadomie zjednoczone z bolszewizmem "masy". Ten nurt
historiografii w rnych wersjach poczy "batali o prawdziwo opowieci" o roku
1917 z problemem legitymizacji systemu sowieckiego. Jeli Wielka Socjalistyczna Re
wolucja Padziernikowa bya dopenieniem sensu Historii, nioscym przesanie wyzwo
lenia skierowane do narodw caego wiata, to system polityczny, instytucje i pastwo,
ktrym daa pocztek, mimo wszelkich bdw, jakie mogy by popenione przez stali
58 PASTWO PRZECIW SpoeczESTWU
nizm, nie traciy swej legalnoci. Krach systemu sowieckiego pocign oczywicie za
sob cakowite zaprzeczenie legitymizacji Rewolucji Padziernikowej i rezygnacj z wykadni
marksistowskiej, odrzuconej, by posuy si synn formu bolszewick, "na
mietnik Historii". Jednak pami o tej wykadni, tak jak pami o strachu, pozostaje
rwnie ywa, jeli nie bardziej, na Zachodzie jak w dawnym ZSRR.
Odrzucajc zarwno wykadni liberaln, jak i marksistowsk, trzeci nurt historio
grafii usiuje "odideologizowa" histori rewolucji rosyjskiej, a take uwiadomi, e
jak napisa Marc Ferro - "powstanie z padziernika 1917 roku mogo by jednoczenie
i ruchem masowym, i ruchem garstki ludzi". Midzy licznymi pytaniami, jakie stawia
sobie w zwizku z rokiem 1917 wielu historykw, kwestionujcych dominujcy dzi
uproszczony schemat historiografii liberalnej, znajduj si sprawy podstawowe. Jak
rol odegraa militaryzacja gospodarki i brutalizacja stosunkw spoecznych, bdcych
skutkiem przystpienia Cesarstwa Rosyjskiego do pierwszej wojny wiatowej? Czy
mona mwi o narastaniu swoistej przemocy spoecznej, ktra przetara drog prze
mocy politycznej, skierowanej nastpnie przeciw spoeczestwu? W jaki sposb gbo
ko antyautorytarna i antyetatystyczna rewolucja ludowa i plebejska przywioda do wa
dzy najbardziej dyktatorsk i etatystyczn grup polityczn? Jaki zwizek ustali mona
midzy niewtpliw radykalizacj spoeczestwa rosyjskiego w cigu 1917 roku a bol
szewizmem?
Z perspektywy czasu i dziki licznym dzieom toczcej spr, a wic podnej intelek
tualnie historiografii, rewolucja 1917 roku jawi si nam jako chwilowa zbieno dwch
procesw: pierwszy to przejcie - w wyniku drobiazgowych przygotowa powstaczych
- wadzy politycznej przez parti, rnic si radykalnie ze wzgldu na metody dziaa
nia, organizacj i ideologi od wszystkich innych aktorw rewolucji, drugi - powszech
na rewolucja spoeczna, wielopostaciowa i niezalena. Ow spoeczn rewolucj rozpa
trywa mona w wielu aspektach: przede wszystkim jako wielki bunt chopski, sigajcy
korzeniami odlegej historii, nacechowanej nie tylko nienawici do waciciela ziem
skiego, ale te gbok nieufnoci chopstwa wobec miasta, wiata zewntrznego i wo
bec kadej formy pastwowej ingerencji.
Lato i jesie 1917 roku jawi si wic jako nareszcie zwyciskie dokoczenie wiel
kiego cyklu buntw rozpocztego w 1902 roku, ktrego pierwsza kulminacja przypada
na lata 1905-1907. Rok 1917 jest decydujcym etapem wielkiej rewolucji agrarnej
i walki o posiadanie ziemi midzy chopstwem a wacicielami ziemskimi, tak bardzo
oczekiwan realizacj "czarnego podziau", czyli podziau ziemi w zalenoci od liczby
"gb do wyywienia" w kadej rodzinie. Lecz jest to rwnie wany etap w konflikcie
midzy chopami a pastwem o odrzucenie wszelkiej zwierzchniej wadzy miasta nad
wsi. Na tym polu rok 1917 jest tylko jednym z kamieni milowych cyklu konfliktw,
ktrego szczyt przypadnie na lata 1918-1922, nastpnie za na okres 1929-1933, ko
czc si cakowit klsk wiata wiejskiego, zniszczonego u podstaw przez przymusow
kolektywizacj.
Jednoczenie z rewolucj chopsk przez cay rok 1917 obserwujemy stopniowy roz
kad armii, zoonej z prawie dziesiciu milionw chopwonierzy, zmobilizowanych
w cigu trzech lat na wojn, ktrej sens nie bardzo rozumieli - niemal wszyscy genera
owie skaryli si na brak patriotyzmu tych mao zintegrowanych politycznie z pa
stwem chopskich onierzy, ktrych horyzont obywatelski nie siga daleko poza ich
wiejsk wsplnot.
PARADOKSY I NIEPOROZUMIENIA PADZIERNIKA 59
Trzeci gboki proces obejmuje grup reprezentujc zaledwie 3% aktywnej czci

spoeczestwa, ale grup politycznie ruchliw i skoncentrowan w wielkich miastach
kraju; chodzi o wiat robotniczy. rodowisko to, skupiajc wszystkie sprzecznoci spo
eczne trwajcej zaledwie od jednego pokolenia modernizacji gospodarki, goszc au
tentycznie rewolucyjne hasa, takie jak "kontrola robotnicza" i "wadza w rce sowie
tw", jest zacztkiem specyficznego, rewindykacyjnego ruchu robotniczego.
Czwarty wreszcie proces rysuje si jako szybka emancypacja narodw i ludw in
nych ras zamieszkujcych dawne imperium carw, ktre domagay si autonomii,
a pniej niepodlegoci.
Kady z tych ruchw ma swj wasny cykl, swoj dynamik wewntrzn, swe szcze
glne aspiracje, ktrych nie daoby si oczywicie zredukowa ani do bolszewickich slo
ganw, ani do dziaalnoci politycznej tej partii. Procesy te trwaj przez cay rok 1917,
tak jak tyle innych si rozkadu, aktywnie uczestniczcych w zniszczeniu tradycyjnych
instytucji i, szerzej, wszelkich form wadzy. Przez krtki, ale decydujcy moment
w kocu 1917 roku dziaania bolszewikw - mniejszoci wystpujcej w korzystnej dla
siebie prni instytucjonalnej - odpowiadaj aspiracjom szerszych grup, nawet jeli
rne s dugo i rednioterminowe cele jednych i drugich. Na krtk chwil zamach
stanu i rewolucja spoeczna zbiegaj si lub dokadniej: zderzaj, zanim si rozejd na
dziesiciolecia dyktatury.
Procesy spoeczne i narodowe, eksplodujce jesieni 1917 roku, rozwiny si dziki
bardzo szczeglnej koniunkturze czcej w obliczu wojny totalnej - owego samoistne
go rda powszechnego regresu i brutalizacji - kryzys ekonomiczny, zaamanie stosun
kw spoecznych i upadek pastwa.
Nie dajc adnego nowego impulsu carskiemu reimowi ani nie wzmacniajc bar
dzo jeszcze niedoskonaej spjnoci spoeczestwa, pierwsza wojna wiatowa zadziaaa
jak znakomity katalizator, ukazujc sabo autokratycznego reimu, wstrznitego
przez rewolucj 1905-1906 roku i osabionego niekonsekwentn polityk ju to zbyt
maych ustpstw, ju to konserwatywnych rzdw silnej rki. Wojna uwypuklia ponad
to saboci nie doprowadzonej do koca modernizacji gospodarki, zalenej od regular
nego napywu zagranicznych kapitaw, specjalistw i technologii. Odnowia rwnie
gbok przepa midzy Rosj miejsk, przemysow i rzdzc, a Rosj wiejsk, nie
zintegrowan politycznie i w znacznym stopniu zasklepion w swych strukturach lokal
nych i wsplnotowych.
Podobnie jak inni uczestnicy wojny rzd carski liczy na szybkie jej zakoczenie.
Zamknicie cienin i blokada ekonomiczna Rosji ujawniy w brutalny sposb zaleno
imperium od zagranicznych dostawcw. Utrata guberni zachodnich, okupowanych od
1915 roku przez armi niemieck i austrowgiersk, pozbawia Rosj produktw pol
skiego przemysu, nalecego do najlepiej rozwinitych w cesarstwie. Wojna si prze
cigaa i gospodarka narodowa nie potrafia sprosta tej sytuacji: od 1915 roku brak
czci zamiennych zdezorganizowa system transportu kolejowego. Przestawienie pra
wie caej produkcji na potrzeby wojny zaamao rynek wewntrzny. Po kilku miesicach
na zapleczu frontu zabrako produktw przetworzonych i kraj pogry si w biedzie
i inflacji. Na wsi sytuacja pogorszya si szybko: bezpardonowe wstrzymanie kredytu
rolnego i komasacja gruntw, masowy pobr do wojska, rekwizycje zwierzt i zboa,
brak towarw przemysowych, przerwanie wymiany midzy miastem a wsi zahamowa
y gwatownie proces modernizacji, rozpoczty pomylnie w 1906 roku przez premiera
Piotra Stoypina, zamordowanego w 1911 roku. Trzy lata wojny utwierdziy chopw
w przekonaniu, e pastwo to sia wroga i obca. Codzienne udrki suby w armii,
gdzie onierz by traktowany raczej jak niewolnik ni jak obywatel, wzmogy napicia
midzy szeregowymi a oficerami, w czasie gdy po kolejnych klskach zniszczone zostay
resztki prestiu reimu carskiego. Wojna wzmoga jeszcze odwieczne zacofanie i prze
moc, ktre ujawniy si ju podczas wielkich buntw chopskich w latach 1902-1906.
Od koca 1915 roku rzd nie panowa nad sytuacj. Wobec pasywnoci reimu
wszdzie powstaway komitety i stowarzyszenia, ktre bray na siebie kierowanie y
ciem codziennym: opiek nad rannymi oraz zaopatrzenie miast i wojska, do czego pa
stwo nie wydawao si ju zdolne. Rosjanie zaczli rzdzi sami sob; rozpocz si
kiekujcy od dawna w spoeczestwie wielki ruch, ktrego miary nikt jeszcze nie poj.
Ale by ruch ten mg odnie zwycistwo nad dziaajcymi siami rozkadu, potrzebna
bya zacha i pomocna do ze strony wadzy.
Mikoaj II zamiast jednak rzuci pomost pomidzy wadz i najbardziej postpowy
mi elementami spoeczestwa obywatelskiego, uczepi si monarchicznopopulistycz
nej utopii "caraojczulka, wodza armii dobrego chopskiego ludu". Obj osobiste do
wdztwo naczelne nad siami zbrojnymi, co w obliczu cakowitej narodowej klski byo
samobjstwem dla autokracji. Odcity od wiata w specjalnym pocigu w kwaterze
gwnej w Mohylewie Mikoaj II przesta w rzeczywistoci od jesieni 1915 roku kiero
wa pastwem, zdajc si w tym na on, carow Aleksandr, bardzo niepopularn ze
wzgldu na swe niemieckie pochodzenie.
W cigu roku 1916 wydawao si, e wadza sama si rozwizuje. Duma - jedyne
wybieralne, nawet jeli mao reprezentatywne zgromadzenie, obradowaa ju tylko
przez kilka tygodni w roku; raz po raz dochodzio do zmiany rzdu i ministrw, rw
nie niekompetentnych, jak niepopularnych. Nieoficjalnie oskarono wpywow dwor
sk koteri, kierowan przez carow i Rasputina, o wiadome uatwienie wrogowi
najazdu na terytorium kraju. Stawao si oczywiste, e wadza nie jest zdolna do dal
szego prowadzenia wojny. Pod koniec 1916 roku krajem nie mona byo ju rzdzi.
W atmosferze kryzysu politycznego, ktrego wyrazem byo dokonane 31 grudnia zabj
stwo Rasputina, strajki - na pocztku wojny sabsze - znw przybray na sile. Niepoko
je ogarny armi, a cakowita dezorganizacja transportu doprowadzia do zaamania
zaopatrzenia. Wypadki z lutego 1917 roku zaskoczyy wic system jednoczenie zdys
kredytowany i osabiony.
Upadek carskiego reimu, obalonego w wyniku piciodniowych demonstracji robot
niczych i buntu kilku tysicy onierzy garnizonu piotrogrodzkiego, ujawni nie tylko
sabo wadzy i rozkad armii, do ktrej sztab generalny nie odway si odwoa, by
stumia zamieszki, lecz take brak przygotowania wszystkich gboko podzielonych si
politycznych, od liberaw z Partii Konstytucyjnych Demokratw [tzw. kadetw
przyp. tum.] po socjaldemokratw.
W adnym momencie tej spontanicznej ludowej rewolucji, rozpocztej na ulicy,
a zakoczonej w zacisznych gabinetach Paacu Taurydzkiego, siedziby Dumy, siy poli
tyczne opozycji nie przewodziy ruchowi. Liberaowie bali si ulicy, a partie socjali
styczne obawiay si reakcji wojska. Rozpoczy si negocjacje midzy liberaami, za
niepokojonymi moliwoci rozszerzenia si rozruchw, i socjalistami, przekonanymi,
e nadszed czas rewolucji "buruazyjnej" - pierwszego etapu dugiego procesu, mog
cego z czasem uatwi zwycistwo rewolucji socjalistycznej; negocjacje, ktre doprowa
dziy po dugich rokowaniach do powstania nie znanej dotd formuy dwuwadzy.

Z jednej strony by Rzd Tymczasowy - kierujcy si logik parlamentarn i dbajcy
o porzdek organ wadzy, dcy do budowy Rosji kapitalistycznej, nowoczesnej i libe
ralnej, a do tego mocno zwizanej ze swymi francuskimi i brytyjskimi aliantami. Z dru
giej za - wadza zawizanego niedawno przez garstk dziaaczy socjalistycznych So
wietu Delegatw Robotniczych i onierskich Piotrogrodu, ktry uwaa si, zgodnie
z wielk tradycj Rady SanktPetersburga z 1905 roku, za bardziej bezporedni i re
wolucyjn reprezentacj "mas". Ale "wadza sowietw" sama bya zjawiskiem dyna
micznym i zmiennym, uzalenionym od ewolucji jej zdecentralizowanych i pczkuj
cych struktur, a jeszcze bardziej od zmian niestaej opinii publicznej.
Trzy kolejno po sobie nastpujce, od 2 marca do 25 padziernika 1917', rzdy tym
czasowe okazay si niezdolne do rozwizania problemw, pozostawionych im w spad
ku przez poprzedni reim: kryzysu ekonomicznego, kontynuowania wojny, kwestii ro
botniczej i problemu agrarnego. Nowi ludzie u wadzy - zarwno liberaowie z Partii
Konstytucyjnych Demokratw, majcy wikszo w dwch pierwszych rzdach, jak
i mienszewicy oraz socjalicirewolucjonici [od skrtu SR zwani eserowcami - przyp.
tum.), majcy przewag w trzecim - naleeli do owych wyksztaconych elit miejskich,
owych postpowych elementw spoeczestwa obywatelskiego, ktre rozdarte byy
midzy naiwn i lep wiar w "lud" a strachem przed otaczajcymi je i sabo zreszt
znanymi "ciemnymi masami". Wikszo z nich uwaaa, przynajmniej w pierwszych
miesicach rewolucji i pod wraeniem jej pokojowego charakteru, e trzeba zostawi
pen swobod wyzwolonemu przez kryzys, a pniej przez upadek starego reimu de
mokratycznemu porywowi. Marzeniem idealistw, takich jak ksi Lwow, szef dwch
pierwszych rzdw, byo "uczynienie z Rosji kraju o najwikszej w wiecie wolnoci".
"Duch narodu rosyjskiego - oznajmi on w jednej z pierwszych deklaracji - okaza si
ze swej wasnej natury duchem oglnie demokratycznym. Jest gotw nie tylko stopi
si z powszechn demokracj, ale obj przewodnictwo na drodze postpu, wytyczone
go przez wielkie hasa Rewolucji Francuskiej: Wolno, Rwno i Braterstwo".
Zgodnie z tym przekonaniem Rzd Tymczasowy mnoy demokratyczne gesty
podstawowe wolnoci, wybory powszechne, zniesienie wszelkiej dyskryminacji klaso
wej, rasowej lub religijnej, uznanie praw Polski i Finlandii do samostanowienia, przy
rzeczenie autonomii mniejszociom narodowym itd. - co jego zdaniem doprowadzi
miao do patriotycznego zrywu, skonsolidowa spoeczestwo, zapewni zwycistwo
w wojnie po stronie aliantw i "zwiza" nowy reim z zachodnimi demokracjami. Ze
wzgldu na trwanie wojny rzd, skrupulatnie przestrzegajc praworzdnoci, wstrzyma
si od poczynienia wielu wanych dla przyszoci krokw do czasu zebrania si Konsty
tuanty, do ktrej wybory miay si odby na jesieni 1917 roku. Stanowczo obstawa przy
"tymczasowym" statusie, pozostawiajc w zawieszeniu najbardziej ywotne problemy:
pokoju i wasnoci ziemi. Jeli chodzi o uporanie si z kryzysem ekonomicznym, Rz
dowi Tymczasowemu w cigu kilku miesicy istnienia nie powiodo si lepiej ni po
przedniej wadzy; problemy z zaopatrzeniem, bieda, inflacja, przerwanie obiegu wy
miany towarowej, zamknicie fabryk i gwatowny wzrost bezrobocia wzmacniay tylko
napicia spoeczne.
' Starego stylu. (Przyp. tum.)

62 PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
Wobec wyczekujcej postawy rzdu spoeczestwo nie przestawao rozwija nieza

lenej samoorganizacji. W cigu kilku tygodni powstay tysice rad, komitetw fabrycz
nych i dzielnicowych, uzbrojonych oddziaw milicji robotniczych (Czerwona Gwar
dia), komitetw chopw, onierzy, Kozakw i gospody. Rwnie szybko mnoyy si
miejsca dyskusji, inicjatyw i cierania si pogldw wyraajcych dania ludzi, opini
publiczn i odmienny sposb uprawiania polityki. Bdc prawdziwym witem wyzwo
lenia, mitingowanije (czyli stae wiecowanie), nabierajce coraz gwatowniejszego cha
rakteru, gdy rewolucja lutowa daa upust dugo gromadzonym resentymentom i fru
stracjom spoecznym, stanowio przeciwiestwo demokracji parlamentarnej, o jakiej
marzyli politycy nowego reimu. Przez cay rok 1917 trwaa radykalizacja postulatw
i ruchw spoecznych.
Robotnicy przeszli od postulatw ekonomicznych - omiogodzinny dzie pracy,
zniesienie kar pieninych i innych dokuczliwych przepisw, wprowadzenie ubezpie
cze socjalnych i podwyek pac - do da politycznych, wiadczcych o radykalnej
zmianie stosunkw spoecznych midzy pracodawcami a pracownikami i o innej formie
sprawowania wadzy. Robotnicy - zorganizowani w komitety fabryczne, ktrych pier
wotnym celem bya kontrola naboru i zwalniania pracownikw oraz uniemoliwienie
wacicielom nieuprawnionego zamknicia zakadw pod pretekstem braku zaopatrze
nia - przeszli do dania "kontroli robotniczej" nad produkcj. Lecz by owa kontrola
moga si urzeczywistni, trzeba byo zupenie nowej formy rzdzenia, "wadzy sowie
tw" - jedynej zdolnej do poczynienia radykalnych krokw, a w szczeglnoci konfiska
ty i nacjonalizacji zakadw, ktre to danie nie wystpowao wiosn 1917 roku, ale
coraz czciej wysuwane byo sze miesicy pniej.
W przebiegu rewolucji 1917 roku decydujc rol odegraa dziesiciomilionowa
masa zmobilizowanych chopwonierzy. Szybki rozkad armii rosyjskiej, w ktrej
szerzyy si dezercja i nastroje pacyfistyczne, sta si przyczyn upadku instytucji pa
stwa. Komitety onierskie, uprawomocnione przez Rzd Tymczasowy pierwszym przy
jtym przeze tekstem - synnym rozkazem nr 1, prawdziw "kart praw onierza"
znoszc najbardziej dokuczliwe przepisy dyscyplinarne dawnego reimu - bezustannie
przekraczay swe prerogatywy. Podajc si za "wadz oniersk" nowego rodzaju,
posuny si do usuwania jednych oficerw, "obierania" innych lub nawet do mieszania
si w sprawy strategii wojennej. Owa wadza onierska przetara drog swoistemu
bolszewizmowi okopowemu", tak scharakteryzowanemu przez gwnodowodzcego
armi rosyjsk generaa Brusiiowa: "onierze nie mieli najmniejszego pojcia, czym
jest komunizm, proletariat czy konstytucja. Chcieli pokoju, ziemi i niezalenoci bez
praw, bez oficerw i posiadaczy ziemskich. Ich bolszewizm" oznacza w rzeczywistoci
tylko denie do nieskrpowanej wolnoci, do anarchii".
Po klsce ostatniej ofensywy rosyjskiej w czerwcu 1917 roku armia si rozpada: set
ki oficerw, podejrzewanych przez szeregowych o "kontrrewolucyjno", onierze
aresztowali, wielu wymordowali. Liczba dezerterw gwatownie wzrosa, dochodzc
w sierpniu i wrzeniu do dziesitkw tysicy dziennie. Chopscy onierze myleli ju
tylko o jednym: wrci do domu, by nie przegapi podziau ziemi i stad obszarnikw.
Synny rozkaz nr 1 z 1 III 1917 r. wydany zosta nie przez Rzd Tymczasowy, lecz przez Sowiet Piotro
grodzki wanie jako dowd jego wadzy. Rzd powsta dzie pniej. (Przyp. tum.)
Od czerwca do padziernika 1917 roku ponad dwa miliony onierzy znuonych walk
i bezczynnym tkwieniem z pustymi oldkami w okopach lub garnizonach, zdezertero
wao z topniejcej armii. Ich powrt podsyci z kolei niepokoje na wsi.
A do lata niepokoje o podou agrarnym wystpoway sporadycznie, zwaszcza
w porwnaniu z wypadkami rewolucji 1905-1906 roku. Gdy na wie docieraa wie
o abdykacji cara, zgromadzenie wiejskie zbierao si, jak to byo w zwyczaju z okazji
waniejszych wydarze, i uchwalao petycj, wyraajc skargi i yczenia chopw.
Pierwszym postulatem byo przekazanie ziemi tym, ktrzy j uprawiaj, niezwoczny
rozdzia nieuytkw nalecych do wielkich posiadaczy i ponowne, nisze naliczenie
czynszw. Krok po kroku chopi organizowali si, tworzc komitety rolne na poziomie
wsi lub gminy, kierowane najczciej przez przedstawicieli wiejskiej inteligencji -na
uczycieli, popw, agronomw, pracownikw suby zdrowia - bliskich krgom socjali
stwrewolucjonistw. Poczwszy od majaczerwca 1917 roku ruch chopski przybra
bardziej radykalne formy: by nie dopuci do dziaa ywioowych, wiele komitetw
rolnych zdecydowao si na zagarnicie sprztu rolniczego i stad wacicieli ziemskich,
a take na zawaszczenie lasw, pastwisk i nieuytkw. Ta odwieczna walka o "czarny
podzia ziemi dokonaa si kosztem obszarnikw, ale take i "kuakw, czyli zamo
niejszych chopw, ktrzy dziki reformom Stolypina opucili wsplnot gromadzk,
by osi jako penoprawni waciciele na skrawku ziemi wolnym od obowizku wiad
cze wsplnotowych. Jeszcze przed Rewolucj Padziernikow kuak - we wszystkich
wystpieniach bolszewikw pitnowany jako "drapieny chopski bogacz", "wiejski bur
uj", "lichwiarz" i "krwiopijca" - sta si ju cieniem samego siebie. W rzeczywistoci
musia zwrci wspnocie wiksz cz byda, maszyn i ziemi, ktre nastpnie wrzu
cono do wsplnego kota i rozdzielono wedle odwiecznej egalitarnej zasady "gb do
wyywienia".
W lecie niepokoje na wsiach, podsycane napywem setek tysicy uzbrojonych dezer
terw, stay si coraz gwatowniejsze. Poczynajc od koca sierpnia chopi, zawiedzeni
niedotrzymaniem obietnic przez rzd, ktry wci odkada reform roln, uderzyli na
paskie posiadoci, systematycznie upic je i palc, tak by wyrzuci z nich raz na za
wsze okrytego hab ziemianina. Na Ukrainie i w centralnych guberniach Rosji - tam
bowskiej, penzeskiej, woroneskiej, saratowskiej, Orowskiej, tulskiej i riazaskiej
spalono tysice posiadoci, a setki wacicieli wyrnito.
Wobec zasigu rewolucji spoecznej elity kierownicze i partie polityczne - ze zna
miennym wyjtkiem bolszewikw, do ktrych postawy jeszcze wrcimy - wahay si
midzy prbami lepszej lub gorszej kontroli ruchu rewolucyjnego a pokus puczu woj
skowego. Po wejciu do rzdu w maju 1917 roku popularni w krgach robotniczych
mienszewicy i lepiej ni jakakolwiek partia osadzeni w rodowisku wiejskim socjalici
-rewolucjonici nie potrafili - gdy niektrzy ich przywdcy uczestniczyli ju we wa
dzach dbaych o porzdek i praworzdno - przeprowadzi goszonych przez siebie od
dawna reform; w wypadku eserowcw dotyczyo to zwaszcza podziau ziemi. Stajc si
zarzdcami i stranikami pastwa "buruazyjnego", umiarkowane partie socjalistyczne
ustpiy pola bolszewikom, nie czerpic przy tym korzyci z uczestnictwa w rzdzie,
ktry z kadym dniem coraz sabiej kontrolowa sytuacj w kraju.
W obliczu pochaniajcej wszystko anarchii w rodowiskach pracodawcw, wrd

wacicieli ziemskich, w sztabie generalnym i wrd niektrych rozczarowanych libera
w pojawia si pokusa rozwizania sytuacji przez wojskowy zamach stanu, ktry
proponowa genera Korniow. Wobec sprzeciwu Rzdu Tymczasowego z Aleksandrem

Kierenskim na czele rozwizanie to nie przeszo. Zwycistwo puczu wojskowego rze
czywicie zlikwidowaoby wadz cywiln, ktra, cho saba, formalnie prowadzia jed
nak sprawy kraju. Klska puczu generaa Korniowa, do ktrego jednak doszo
w dniach 24-27 sierpnia 1917 roku, przyspieszya ostateczny kryzys Rzdu Tymczaso
wego, ktry nie kontrolowa ju adnego z tradycyjnych mechanizmw wadzy. Podczas
gdy na szczycie cywile i ubiegajcy si o iluzoryczn dyktatur wojskowi zmagali si
w rozgrywkach o wadz, upaday podstawy, na ktrych opierao si pastwo: wymiar
sprawiedliwoci, administracja i armia. Doszo do omieszenia prawa i zanegowania
wszelkiej postaci wadzy.
Czy niewtpliwa radykalizacja mas miejskich i wiejskich oznaczaa ich bolszewiza
cj? Nic mniej pewnego. Dziaajcy pod wsplnymi sloganami - "kontrola robotni
cza" i "caa wadza w rce sowietw" - aktywici robotniczy i przywdcy bolszewiccy
nie nadawali owym terminom tego samego znaczenia. W armii "bolszewizm okopo
wy" wyraa przede wszystkim powszechne pragnienie pokoju, wsplne dla onierzy
wszystkich pastw, uwikanych od trzech lat w najkrwawsz i najbardziej totaln z wo
jen. Rewolucja chopska sza zupenie niezalen drog, duo blisz sprzyjajcemu
"czarnemu podziaowi" programowi eserowcw ni goszcemu nacjonalizacj ziemi
i uprawianie jej w wielkich skolektywizowanych jednostkach programowi bolszewi
kw. Tych ostatnich znano na wsi tylko z opowieci dezerterw, zwiastunw szerzce
go si bolszewizmu, ktry nisi dwa magiczne sowa: pokj i ziemia. Z pewnoci nie
wszyscy niezadowoleni wstpowali do partii bolszewickiej [Socjaldemokratycznej Par
tii Robotniczej Rosji (bolszewikw), SDPRR(b) - przyp. tum.), ktra wedle sprzecz
nych danych liczya w padzierniku 1917 roku od stu do dwustu tysicy czonkw. Nie
mniej w prni instytucjonalnej, zaistniaej jesieni 1917 roku, kiedy upada wadza
pastwowa, ustpujc miejsca caej plejadzie komitetw, sowietw i innych grupek,
wystarczao stanowcze dziaanie dobrze zorganizowanego i zdecydowanego trzonu ja
kiej grupy, by uzyskaa ona szybko wadz niewspmiern do swej realnej siy. I to
wanie zrobia partia bolszewicka.
Od swego powstania w 1903 roku odrniaa si ona od innych - rosyjskich i obcych
- nurtw ruchu socjalistycznodemokratycznego zwaszcza woluntarystyczn strategi
radykalnego zerwania z istniejcym porzdkiem i koncepcj partii jako organizacji
o silnej strukturze, zdyscyplinowanej, elitarnej i skutecznej. Podobna awangarda zawo
dowych rewolucjonistw bya przeciwiestwem wielkiej, szeroko otwartej na sympaty
kw rnych orientacji partii o charakterze stowarzyszenia, bliskiej mienszewikom
i w ogle europejskim socjaldemokratom.
Pierwsza wojna wiatowa zaznaczya jeszcze mocniej specyfik leninowskiego bol
szewizmu. Odrzucajc wspprac z innymi nurtami socjaldemokracji, coraz bardziej
odosobniony Lenin uzasadni teoretycznie sw pozycj w szkicu "Imperializm jako naj
wysze stadium kapitalizmu". Wyjania w nim, e rewolucja wybuchnie nie w kraju
o najlepiej rozwinitym kapitalizmie, ale w kraju mao rozwinitym gospodarczo, takim
jak Rosja, pod warunkiem, i ruch rewolucyjny kierowany bdzie tam przez zdyscypli
nowan awangard, gotow do dziaa skrajnych, to znaczy do wprowadzenia dyktatu
ry proletariatu i przeksztacenia wojny imperialistycznej w wojn domow.
W licie z 17 padziernika 1914 do jednego z przywdcw bolszewickich Aleksandra
Szlapnikowa Lenin pisze:
Najmniejszym zem byaby teraz, i to niezwocznie - klska caratu w obecnej wojnie. [...] Nasta
wienie pracy (uporczywej, systematycznej, by moe dugotrwaej) w kierunku przeksztacenia
wojny midzy narodami w wojn domow - oto sedno sprawy. Moment tego przeksztacenia
to inna sprawa, dzi jeszcze niejasna. Trzeba pozwoli temu momentowi dojrze i systematycz
nie "zmusza go do dojrzewania". [...] Nie moemy ani "obiecywa" wojny domowej, ani jej "de
kretowa", ale prowadzi prac - jeli bdzie trzeba, nawet bardzo dugotrwa - w tym kierun
ku mamy obowizek'.
Ujawniajc "wewntrzimperialistyczne sprzecznoci", "wojna imperialistyczna" oba

laa zasady marksowskiego dogmatu i sprawiaa, i wybuch rewolucji by bardziej moli
wy w Rosji ni gdzie indziej. Przez ca wojn Lenin powraca do myli, i bolszewicy
winni by gotowi do podsycania wszelkimi rodkami wojny domowej. "Ten, kto uznaje
walk klas - pisa we wrzeniu 1916 roku - musi uzna wojn domow, ktra w kadym
spoeczestwie klasowym stanowi naturaln kontynuacj, rozwinicie i zaakcentowanie
walki klas".
Po zwycistwie rewolucji lutowej, w ktrej nie wzi udziau aden znaczcy dzia
acz bolszewicki, gdy wszyscy byli albo na zesaniu, albo na emigracji, Lenin, wbrew
zdaniu zdecydowanej wikszoci przywdcw partyjnych, przepowiedzia krach polity
ki ugody z Rzdem Tymczasowym, jak stara si wprowadzi sowiet piotrogrodzki,
zdominowany przez przewaajcych w nim eserowcw i socjaldemokratw rnych
opcji. W napisanych w Zurychu, w dniach 20-25 marca 1917 roku czterech "Listach
z daleka", ktre do tego stopnia rozmijay si z pozycjami politycznymi piotrogrodz
kich przywdcw bolszewickich, e dziennik "Prawda" odway si opublikowa tylko
jeden, Lenin domaga si natychmiastowego zerwania sowietu piotrogrodzkiego
z Rzdem Tymczasowym i przygotowania nastpnej, "proletariackiej" fazy rewolucji.
Pojawienie si sowietw byo dla Lenina znakiem, e rewolucja przesza ju sw "faz
buruazyjn". Nie czekajc na nic, te organy rewolucji miay obj wadz si i zako
czy wojn imperialistyczn nawet za cen nieuniknionej w kadym procesie rewolu
cyjnym wojny domowej.
Po powrocie do Rosji 3 kwietnia 1917 roku Lenin wci broni skrajnych pozycji.
W synnych "Tezach kwietniowych" wyrazi raz jeszcze sw bezwarunkow wrogo wo
bec republiki parlamentarnej i procesu demokratycznego. Idee Lenina, przyjte z za
skoczeniem i niechci przez wikszo piotrogrodzkich liderw bolszewickich, szybko
zyskiway posuch, szczeglnie u nowego narybku partii, zwanego susznie przez Stalina
praktiki (praktykami), w odrnieniu od "teoretykw". W cigu kilku miesicy elemen
ty plebejskie, wrd ktrych czoowe miejsce zajmowali chopionierze, wziy gr
nad elementami miejskimi i intelektualistami - weteranami zinstytucjonalizowanych
ruchw spoecznych. Noszcy w sobie zakorzenion w kulturze wiejskiej przemoc,
mniej skrpowani niezbyt dobrze sobie znanym marksistowskim dogmatem i sabo
uformowani politycznie, dziaacze pochodzenia chopskiego - typowi przedstawiciele
bolszewizmu plebejskiego, ktry mia niebawem silnie wpyn na teoretyzujcy i inte
lektualny bolszewizm zaoycieli partii - wcale nie zadawali sobie pytania, czy na dro
dze "przejcia do socjalizmu" "etap buruazyjny" by konieczny, czy te nie. Jako zwo
lennicy dziaania bezporedniego i rozwizania siowego byli najgortszymi aktywista
Cyt. za: W. I. Lenin, "Dziea", t. 35, Ksika i Wiedza, Warszawa 1957, s.140-141. (Przyp. tum.)
mi takiego bolszewizmu, ktry w miejsce teoretycznych dyskusji stawia jedyn aktual

n kwesti, kwesti zdobycia wadzy.
Leninowska droga biega wsk kolein midzy coraz bardziej zniecierpliwionym
i rwcym si do awantury ywioem chopskim - marynarzami pooonej blisko Piotro
grodu morskiej bazy w Kronsztadzie, niektrymi jednostkami stoecznego garnizonu
czy czerwonogwardzistami z robotniczych dzielnic Wyborga - a kierownictwem, dr
czonym obaw przed klsk przedwczesnego i pozbawionego szans powstania. Wbrew
szeroko rozpowszechnionemu pogldowi przez cay rok 1917 partia bolszewicka bya
gboko podzielona i rozdarta: jednych rozsadzaa energia, inni si wahali. W poczt
kach lipca 1917 roku ekscesy rwcych si do walki z siami rzdowymi mas omal nie po
gryy partii bolszewickiej, ktra po krwawych demonstracjach w Piotrogrodzie od
3 do 5 lipca zostaa zdelegalizowana, jej przywdcw aresztowano lub, jak Lenina,
zmuszono do emigracji.
Bezsilno rdu wobec wielkich problemw, upadek tradycyjnych instytucji i auto
rytetw, rozwj ruchw spoecznych oraz klska prby wojskowego puczu generaa
Korniowa pozwoliy partii bolszewickiej ponownie wypyn pod koniec sierpnia
1917 roku w sytuacji sprzyjajcej zdobyciu wadzy poprzez powstanie zbrojne.
Raz jeszcze osobista rola Lenina jako teoretyka i stratega przejcia wadzy okazaa
si decydujca. W tygodniach poprzedzajcych bolszewicki zamach stanu z 25 pa
dziernika 1917 roku' Lenin zaplanowa wszystkie jego etapy, tak by nie mg on zosta
ani zdezorganizowany nieprzewidzianym powstaniem "mas", ani zahamowany "rewo
lucyjnym legalizmem" bolszewickich przywdcw, takich jak Zinowjew czy Kamieniew.
Po gorzkim dowiadczeniu dni lipcowych chcieli oni bowiem i do wadzy z majc
przewag w sowietach pluralistyczn wikszoci, zoon z socjalistwrewolucjoni
stw i rnych opcji socjaldemokratw. Z fiskiego wygnania Lenin cigle przysya do
Komitetu Centralnego partii bolszewickiej listy i artykuy z wezwaniami do powstania.
"Proponujc natychmiastowy pokj i dajc ziemi chopom, bolszewicy ustanowi wa
dz, ktrej nikt nie obali - pisa. - Nie ma co czeka na korzystn dla bolszewikw for
maln wikszo. adna rewolucja tego nie oczekuje: Historia nie wybaczy nam, jeli
nie wemiemy teraz wadzy".
Apele te spotykay si ze sceptycyzmem wikszoci przywdcw bolszewickich. Po
co ponagla bieg rzeczy, skoro kadego dnia sytuacja si radykalizuje? Czy nie wystar
czy przylgn do mas i podsyca ich naturaln gwatowno, pozwoli dziaa rozkada
jcym pastwo siom ruchw spoecznych i czeka na przewidziany na 20 padziernika
II Oglnorosyjski Zjazd Sowietw? W zgromadzeniu, w ktrym delegaci sowietw
wielkich orodkw robotniczych i komitetw onierskich osignli znaczn przewag
nad zdominowanymi przez eserowcw sowietami wiejskimi, bolszewicy mieli du
szans zdobycia wzgldnej wikszoci. Ot dla Lenina przejcie wadzy w rezultacie
gosowania Zjazdu Sowietw oznaczaoby, e powstay w jego wyniku rzd musiaby
stworzy koalicj, a bolszewicy musieliby podzieli si wadz z innymi ugrupowaniami
socjalistycznymi. Lenin, ktry od miesicy domaga si caej wadzy tylko dla bolszewi
kw, za wszelk cen chcia j zdoby poprzez powstanie zbrojne przed zwoaniem
A do 1 II 1918 r. oMowizywa w Rosji kalendarz juliaski, ktry mia trzynacie dni opnienia
w stosunku do kalendarza gregoriaskiego. Tak wic 25 X 1917 w Rosji to 7 XI 1917 r. w Europie.
II Oglnorosyjskiego Zjazdu Sowietw. Wiedzia, i pozostae partie socjalistyczne po

tpi powstaczy zamach stanu i e pozostanie im jedynie przejcie do opozycji, a to
pozostawi ca wadz w rku bolszewikw.
Wrciwszy potajemnie do Piotrogrodu, Lenin zebra 10 padziernika dwunastu
z dwudziestu czonkw Komitetu Centralnego SDPRR(b). Po dziesiciu godzinach
dyskusji udao mu si przekona wikszo obecnych do przegosowania najwaniejszej
uchway w dziejach partii: decyzji wywoania w najbliszej przyszoci powstania zbroj
nego. Zapada ona dziesicioma gosami przy sprzeciwie Kamieniewa i Zinowjewa,
stanowczo przekonanych, i nie naley podejmowa adnych dziaa przed zebraniem
si II Zjazdu Sowietw. Mimo sprzeciwu umiarkowanych socjalistw 16 padziernika
Trocki utworzy organizacj wojskow, pozostajc teoretycznie pod wpywem sowietu
piotrogrodzkiego, ale w rzeczywistoci spenetrowan przez bolszewikw. Zadaniem
Piotrogrodzkiego Komitetu WojskowoRewolucyjnego (PKWR) byo rozpoczcie wal
ki o wadz wedle wszelkich zasad sztuki powstania zbrojnego, kracowo odmiennego
od spontanicznego i anarchicznego buntu ludowego, ktry mg przerosn parti bolszewick.
Zgodnie z yczeniem Lenina liczba bezporednich uczestnikw Wielkiej Socjali
stycznej Rewolucji Padziernikowej bya bardzo ograniczona. Znalazo si wrd nich
kilka tysicy onierzy garnizonu stoecznego, marynarzy z Kronsztadu i czerwono
gwardzistw, ktrzy przyczyli si do PKWR, a take kilkuset dziaaczy bolszewickich
z komitetw fabrycznych. Maa liczba star i nieznaczna liczba ofiar dowodz atwoci
oczekiwanego i starannie przygotowanego zamachu stanu, ktrego dokonano bez opo
ru. Znamienne, e zdobycie wadzy odbyo si w imieniu PKWR. T drog przywdcy
bolszewikw udzielali peni wadzy instancji, ktra miaa penomocnictwa jedynie od
Komitetu Centralnego SDPRR(b) i w zwizku z tym nie zaleaa w aden sposb od
Zjazdu Sowietw.
Strategia Lenina okazaa si suszna. Postawieni przed faktem dokonanym umiar
kowani socjalici potpili "spisek wojskowy, zwizany za plecami sowietw", po czym
opucili II Zjazd. Pozostali na zjedzie obok jedynych sojusznikw - czonkw maej
grupy lewicowych socjalistwrewolucjonistw - liczni bolszewicy doprowadzili do te
go, e obecni jeszcze delegaci przegosowali zredagowany przez Lenina tekst, oddajcy
"ca wadz w rce sowietw". Ta czysto formalna uchwaa pozwolia bolszewikom
uwierzyelni fikcj, i rzdz oni w imieniu ludu w "kraju sowietw", co miao zwodzi
w przyszoci cae pokolenia naiwnych. Kilka godzin pniej zjazd zatwierdzi przed
rozjechaniem si utworzenie nowego rzdu bolszewickiego - Rady Komisarzy Ludo
wych z Leninem na czele - i zaaprobowa pierwsze akty prawne nowego reimu: dekre
ty o pokoju i o ziemi.
Bardzo szybko narosy nieporozumienia, a potem konflikty midzy now wadz
i ruchami spoecznymi, ktre dziaay dotd jako siy rozkadajce stary system poli
tyczny, gospodarczy i spoeczny. Pierwsze nieporozumienie dotyczyo rewolucji rolnej.
Przy niekorzystnym stosunku si bolszewicy, ktrzy wczeniej zawsze gosili koniecz
no nacjonalizacji ziemi, musieli podj; a waciwie przywaszczy sobie program so
cjalistwrewolucjonistw i zgodzi si na rozdzielenie ziemi pomidzy chopw. "De
kret o ziemi", ktrego gwne rozporzdzenie gosio, i "znosi si bez odszkodowania
prywatn wasno ziemi, a caa ziemia zostaje oddana do dyspozycji lokalnych komite
tw rolnych w celu jej podziau", ogranicza si w istocie do legitymizacji dokonywane
go przez liczne wsplnoty wiejskie od lata 1917 roku brutalnego zawaszczania ziemi
nalecej do wielkich posiadaczy i bogatych chopw - kuakw. Zmuszeni chwilowo
"przylgn" do niezalenej rewolucji chopskiej, ktra tak uatwia im zdobycie wadzy,
bolszewicy mieli powrci do swojego programu dziesi lat pniej. Tragicznym roz
wizaniem nieporozumienia z 1917 roku bdzie stanowica apogeum walki midzy re
imem wyrosym z Padziernika a chopstwem przymusowa kolektywizacja wsi.
Drugie nieporozumienie dotyczyo stosunkw partii bolszewickiej ze wszystkimi no
wymi instytucjami - komitetami fabrycznymi, zwizkami zawodowymi, partiami socjali
stycznymi, komitetami dzielnicowymi, Czerwon Gwardi, a zwaszcza sowietami
ktre biorc udzia w zniszczeniu instytucji tradycyjnych, jednoczenie walczyy o po
twierdzenie i rozszerzenie wasnych kompetencji. W cigu kilku tygodni wszystkim in
stytucjom odebrano wadz oraz podporzdkowano je partii bolszewickiej lub zlikwi
dowano. Niewtpliwie najpopularniejsze w padzierniku 1917 roku haso Rosji: "wa
dza w rce sowietw", zamienio si w mgnieniu oka we wadz partii bolszewickiej
nad sowietami. "Kontrola robotnicza", kolejny postulat proletariuszy Piotrogrodu i in
nych wielkich orodkw przemysowych, w imieniu ktrych bolszewicy rzekomo dziaa
li, zostaa szybko odrzucona na rzecz "robotniczej" z nazwy, pastwowej kontroli nad
zakadami i pracownikami. Midzy wiatem robotniczym - drczonym bezrobociem,
staym spadkiem siy nabywczej i godem - a dbajcym o wydajno ekonomiczn pa
stwem zapanowao wzajemne niezrozumienie. Od grudnia 1917 roku nowy reim mu
sia stawi czoo caej fali postulatw robotniczych i strajkw. W cigu kilku tygodni
bolszewicy utracili wikszo kapitau zaufania, zdobytego ju u czci ludzi pracy
w cigu roku 1917.
Trzecim nieporozumieniem byy stosunki nowej wadzy z narodowociami byego
cesarstwa. Bolszewicki zamach stanu przyspieszy tendencje odrodkowe, ktrym nowe
kierownictwo zdawao si pocztkowo udziela porki. Uznajc rwno i niezawiso
ludw dawnego imperium oraz ich prawo do samookrelenia, federacji i oderwania si,
bolszewicy zdawali si zachca inne narody do wyzwolenia si spod centralnej kurateli
rosyjskiej. W cigu kilku miesicy Polacy, Finowie, Batowie, Ukraicy, Gruzini, Or
mianie i Azerowie ogosili niepodlego. Sytuacja zacza przerasta bolszewikw; nie
bawem podporzdkowali prawo narodw do samostanowienia koniecznoci utrzyma
nia ukraiskiego zboa, ropy naftowej i surowcw mineralnych Kaukazu, krtko m
wic, ywotnym interesom nowego pastwa, ktre okazao si wkrtce, przynajmniej
w sprawie terytorium, spadkobierc caratu w jeszcze wikszym stopniu ni Rzd Tym
czasowy.
Zderzenie rnorodnych rewolucji spoecznych i narodowych oraz szczeglnej
praktyki politycznej, ktra wykluczaa wszelki podzia wadzy, miao niebawem dopro
wadzi do rodzcego przemoc i terror konfliktu midzy now wadz a szerokimi odla
mami spoeczestwa.
2. ZBROJNE RAMI DYKTATURY PROLETARIATU
owa wadza jawi si jako twr zoony: jego fasad jest "wadza sowietw", re
prezentowana formalnie przez Centralny Komitet Wykonawczy, starajcy si
o uznanie w kraju i za granic, legalny rzd - Rada Komisarzy Ludowych, oraz
Piotrogrodzki Komitet WojskowoRewolucyjny (PKWR). Odgrywajcy od pocztku
decydujc rol w komitecie Feliks Dzieryski opisywa go nastpujco: "Struktura
lekka, gitka, natychmiast zdolna do dziaania, bez wdawania si w prawnicz drobia
zgowo. adnej przeszkody w dziaaniu i biciu wrogw zbrojnym ramieniem dyktatury
proletariatu".
Jak w pierwszym okresie istnienia nowego reimu dziaao owo "zbrojne rami dyk
tatury proletariatu", wedle obrazowego okrelenia Dzieryskiego, ktre zostao prze
jte pniej dla okrelenia bolszewickiej policji politycznej - Czeka? W sposb prosty
i sprawny. PKWR skada si z szedziesiciu czonkw, w tym czterdziestu omiu bol
szewikw, kilku lewicujcych socjalistwrewolucjonistw i anarchistw; formalnie kie
rowa nim "przewodniczcy", lewicowy socjalistarewolucjonista, azimir, otoczony,
jak naleao, przez czterech bolszewickich zastpcw, w tym AntonowaOwsiejenk
i Dzieryskiego. W rzeczywistoci blisko sze tysicy rozkazw wydanych przez
PKWR w czasie 53 dni istnienia i nagryzmolonych najczciej owkiem na maych
skrawkach papieru, zredagowao i podpisao w imieniu "przewodniczcego" lub "se
kretarza" ze dwadziecia rnych osb.
Podobna "prostota operacyjna" panowaa przy rozsyaniu wskazwek i wykonywa
niu rozkazw: PKWR dziaa za porednictwem prawie tysica "komisarzy", mianowa
nych przy najrniejszych organizacjach, jednostkach wojskowych, radach, komitetach
dzielnicowych i administracjach. Odpowiadajc jedynie przed PKWR, komisarze po
dejmowali niejednokrotnie decyzje bez uprzedniej zgody rzdu czy bolszewickiego
Komitetu Centralnego. Od 26 padziernika (8 listopada), pod nieobecno wszystkich
wybitnych liderw bolszewickich, ktrzy zajci byli tworzeniem rzdu, nieznani i anoni
mowi "komisarze" postanowili "umocni dyktatur proletariatu" za pomoc nastpuj
cych rodkw: zakazu wydawania "kontrrewolucyjnych" ulotek, zamknicia siedmiu
gwnych stoecznych dziennikw, i to zarwno "buruazyjnych", jak "umiarkowanie
socjalistycznych", kontroli radia i telegrafu oraz opracowania projektu prawa o rekwi
zycji prywatnych mieszka i samochodw. Zamknicie dziennikw zostao dwa dni
pniej zalegalizowane dekretem rzdu, a tydzie pniej - nie bez ostrych dyskusji
przez Centralny Komitet Wykonawczy'.
Niepewni swej siy przywdcy bolszewiccy starali si, zgodnie z taktyk, ktra przy
niosa im ju sukces w 1917 roku, roznieca w pocztkowym okresie tak zwan "rewo
lucyjn spontaniczno mas". Odpowiadajc delegacji przedstawicieli sowietw wiej
skich, przybyych do PKWR z guberni pskowskiej z zapytaniem, w jaki sposb "unikn
anarchii", Dzieryski tumaczy:
Aktualnym zadaniem jest zburzenie starego porzdku. Nas, bolszewikw, jest za mao do wyko
nania tego historycznego obowizku. Trzeba pozwoli dziaa rewolucyjnej spontanicznoci mas
walczcych o swe wyzwolenie. Nastpnie my, bolszewicy, wskaemy masom drog. To masy
przemawiaj przez PKWR oraz walcz przeciw wrogowi klasowemu i wrogom ludu. My jeste
my tu tylko po to, by ukierunkowa nienawi i uprawnione pragnienie zemsty uciskanych na
uciskajcych oraz by ni pokierowa.
Na odbyym kilka dni wczeniej, 29 padziernika (10 listopada), zebraniu PKWR

obecni - anonimowe gosy - wspomnieli o koniecznoci bardziej energicznej walki
z "wrogami ludu", ktre to sformuowanie miao odnie wielki sukces w nastpnych
miesicach, latach i dziesicioleciach. Zostao ono powtrzone w odezwie PKWR z 13
(26) listopada: "Wysocy urzdnicy administracji pastwowej, bankw, skarbu, kolei oraz
pocz i telegrafw sabotuj postanowienia rzdu bolszewickiego. Od tej pory osoby po
wysze uznane s za wrogw ludu. Ich nazwiska opublikowane zostan we wszystkich
dziennikach, a listy wrogw ludu zostan rozplakatowane w miejscach publicznych"2.
Kilka dni po utworzeniu list proskrypcyjnych wysza nowa odezwa: "Wszystkie osoby
podejrzane o sabota, spekulacj oraz o zagarnicie mienia, podlegaj natychmiastowe
mu aresztowaniu jako wrogowie ludu oraz osadzeniu w wizieniach Kronsztadu".
W cigu kilku dni PKWR wprowadzi dwa szczeglnie przeraajce pojcia: "wroga
ludu" i "podejrzanego".
28 listopada (10 grudnia) rzd uprawomocni pojcie "wroga ludu"; podpisany
przez Lenina dekret stwierdza, i "czonkowie kierownictwa Partii Konstytucyjnych
Demokratw, partii wrogw ludu, s wyjci spod prawa, maj by natychmiast areszto
wani i postawieni przed trybunaami rewolucyjnymi"4. Zostay one wanie powoane
dekretem nr 1 o trybunaach", ktry obala wszystkie prawa "sprzeczne z dekretami
rzdu robotniczochopskiego oraz z programami partii socjaldemokratycznej i socjali
stwrewolucjonistw". W oczekiwaniu na zredagowanie nowego kodeksu karnego s
dziowie mogli swobodnie decydowa o wanoci obowizujcego prawa "w zalenoci
od rewolucyjnego porzdku i legalnoci". Niejasno okrelenia pozwalaa na wszelkie
naduycia. Sdy przedrewolucyjne zostay zniesione i zastpione sdami ludowymi
oraz sdami rewolucyjnymi, uprawnionymi do wydawania wyrokw w sprawie zbrodni
lub przestpstw popenionych przeciw "proletariackiemu pastwu", w sprawach o "sa
A.Z. Okorokow, "Oktiabr' i krach russkoj buruaznoj priessy", Moskwa 1971; V.N. Brovkin, "The
Mensheviks after October", Cornell University Press, London 1987.
G.A. Bietow, "Iz istoru Wsierossijskoj czriezwyczajnoj komissii, 1917-1921: Sbornik dokumic;ntow",
Moskwa 1958, s. 66; G. Leggett, "The Cheka, Lenin's Political Police", Oxford 1981, s.13-15.
' G.A. Bietow, "Iz istorii...", s. 54-55.
' Tame, s. 67.
ZBROJNE RAMI DYKTATURY PROLETARIATU 71
bota", "szpiegostwo", "naduycie stanowiska" i inne "kontrrewolucyjne zbrodnie".

Jak przyznawa Kurski, ludowy komisarz sprawiedliwoci w latach 1918-1928, sdy re
wolucyjne nie byy sdami w tradycyjnym, czyli "buruazyjnym" znaczeniu, ale sdami
dyktatury proletariatu, organami walki z kontrrewolucj bardziej dbajcymi o wyrwa
nie jej z korzeniami ni o ferowanie wyrokw5. Jednym z takich sdw by "rewolucyjny
sd do spraw prasy", ktrego zadaniem byo sdzenie przestpstw prasowych i zawie
szanie wszelkich wydawnictw, ktre "siayby zamieszanie w umysach przez publikacj
wiadomie nieprawdziwych wiadomoci"h.
Podczas gdy pojawiay si nie znane dotd kategorie spoeczne ("podejrzani", "wro
gowie ludu") i tworzyy nowe struktury w sdownictwie, Piotrogrodzki Komitet Woj
skowoRewolucyjny cigle si rozbudowywa. W miecie, w ktrym zapasy mki nie
starczay nawet na dzie ubogich racji - p funta chleba dla osoby dorosej - sprawa
zaopatrzenia bya oczywicie najwaniejsza.
4 (17) listopada utworzona zostaa Komisja Zaopatrzenia, ktra w pierwszej odezwie
pitnowaa "bogate klasy korzystajce z ndzy" i oznajmiaa: "Nadszed czas rekwizycji
nadwyek bogaczy i ewentualnie ich majtku". Il (24) listopada Komisja Zaopatrzenia
zdecydowaa o natychmiastowym wysaniu do regionw produkujcych zboe specjal
nych oddziaw, zoonych z onierzy, marynarzy, robotnikw i czerwonogwardzistw,
w celu zdobycia produktw ywnociowych pierwszej potrzeby dla Piotrogrodu i frontu'.
Metoda zastosowana przez komisj PKWR zapowiadaa polityk rekwizycji, prowadzo
n w cigu trzech nastpnych lat przez "armi aprowizacyjn". Polityka ta sta si miaa
rodzcym gwat i terror zasadniczym powodem konfliktu midzy now wadz a chopstwem.
Utworzona 10 (23) listopada Wojskowa Komisja ledcza miaa za zadanie areszto
wanie zadenuncjowanych najczciej przez ich wasnych onierzy, "kontrrewolucyj
nych" oficerw oraz czonkw "buruazyjnych" partii i urzdnikw podejrzanych o "sa
bota". Bardzo szybko komisja zaja si najrniejszymi sprawami. W podejrzliwej at
mosferze wygodzonego miasta, w ktrym oddziaki Czerwonej Gwardii i mianowanych
na poczekaniu milicjantw robiy rewizje, nakaday okup i raboway w imieniu rewolu
cji, dziaajc na podstawie wtpliwych penomocnictw jakiego "komisarza", przed ko
misj staway codziennie setki osb oskaronych o najrniejsze przestpstwa: rabu
nek, "spekulacj", "zagarnicie" produktw pierwszej potrzeby, lecz take o pozosta
wanie "w stanie upojenia" lub "przynaleno do wrogiej klasy.
Formuowane w duchu rewolucyjnej spontanicznoci apele bolszewikw byy bro
ni, z ktr naleao obchodzi si delikatnie. Wyrwnywano porachunki, mnoyy si
gwaty, a szczeglnie kradziee z broni w rku i rabowanie sklepw, zwaszcza z alko
holem, oraz trunkw z piwnic Paacu Zimowego. Zjawisko nabrao z czasem takich
rozmiarw, e na wniosek Dzieryskiego PKWR postanowi utworzy Komisj do
Walki z Pijastwem i Nieporzdkiem. 6 (19) grudnia komisja ta ogosia w Piotrogro
dzie stan oblenia oraz zadekretowaa godzin policyjn "w celu pooenia kresu za
D.I. Kurskij, "Izbrannyje statji i rieczi", Moskwa 1958, s. 67.

E.A. Finn, "Antisowietskaja pieczat' na skamje podsudimych", "Sowietskoje Gosudarstwo i Prawo"
1967, nr 2, s. 71-72.
' S.A. Pawluczenkow, "Kriestianskij Briest", Moskwa 1996, s. 25-26.
G. Leggett, "The Cheka...", s. 7.
mieszkom i nieporzdkom prowokowanym przez podejrzane elementy ukrywajce si

pod mask tak zwanych rewolucjonistw".
W rzeczywistoci jeszcze bardziej od owych spontanicznych zamieszek rzd bolsze
wicki obawia si rozszerzenia strajku urzdnikw, ktry rozpocz si niemal natych
miast po zamachu stanu 25 padziernika (7 listopada). Wanie groba tego strajku sta
a si pretekstem do utworzenia 7 (20) grudnia organizacji pod nazw Wsierossijskaja
Czriezwyczajnaja komissija po bor'bie s kontrriewolucyjej, spekulacyjej i sabotaom,
ktra miaa wej do historii pod inicjaem WCzK lub w skrcie CzK - Czeka.
Kilka dni przed powoaniem Czeka rzd postanowi, po pewnych wahaniach, roz
wiza PKWR. Bya to prowizoryczna struktura operacyjna, utworzona tu przed re
wolucj do kierowania dziaaniami w terenie, ktra wypenia postawione jej zadania.
Pozwolia przej wadz i obroni nowy reim a do chwili utworzenia przeze wa
snego aparatu pastwowego. Aby unikn zamieszania w sprawowaniu wadzy i dublo
wania kompetencji, komitet mia przekaza penomocnictwa legalnemu rzdowi - Ra
dzie Komisarzy Ludowych.
Ale jak w chwili, uwaanej przez przywdcw bolszewickich za krytyczn, obej si
bez "zbrojnego ramienia dyktatury proletariatu"? Na posiedzeniu 6 grudnia rzd po
wierzy "towarzyszowi Dzieryskiemu organizacj specjalnej komisji, ktra rozpatrzy
rodki prowadzonej z najwiksz rewolucyjn energi walki przeciw generalnemu straj
kowi urzdnikw i wskae metody zwalczania sabotau". Wybr "towarzysza Dziery
skiego" nie tylko nie wzbudzi adnej dyskusji, ale wyda si oczywisty. Kilka dni
wczeniej cigle dny analogii historycznych midzy Wielk Rewolucj Francusk i re
wolucj rosyjsk z 1917 roku Lenin podzieli si ze swym sekretarzem Wadimirem
BonezBrujewiczem myl o pilnej koniecznoci znalezienia "naszego FouquierTinvi
lle'a, ktry stanie si pogromc caej kontrrewolucyjnej hooty'. Wybr padnie 6 grud
nia jednogonie na Feliksa Dzieryskiego, "mocnego proletariackiego jakobina",
ktry w cigu kilku tygodni energicznej dziaalnoci w PKWR sta si wielkim specjali
st w sprawach bezpieczestwa. Zreszt - wyjani Lenin BonezBrujewiczowi - "z nas
wszystkich to Feliks spdzi najwicej czasu w carskich wizieniach i najbardziej otar
si o Ochran [carsk policj polityczn]. Zna swoj robot!"
Przed posiedzeniem rzdu z 7 (20) grudnia Lenin posa Dzieryskiemu notatk:
W sprawie Waszego dzisiejszego referatu o rodkach walki z sabotaystami i kontrrewolucjonis

tami. Czy nie mona by przedoy tego rodzaju dekretu:
O walce z kontrrewolucjonistami i sabotaystami
Buruazja, obszarnicy i wszystkie klasy bogate czyni rozpaczliwe wysiki w celu obalenia re
wolucji, ktra ma zapewni interesy robotnikw, mas pracujcych i wyzyskiwanych. Buruazja
dopuszcza si najgorszych przestpstw, przekupujc wyrzutki spoeczestwa i elementy zdemo
ralizowane, rozpijajc je po to, by uy ich w pogromach. Zwolennicy buruazji, zwaszcza wrd
wyszych urzdnikw, pord biurokratw bankowych itp., sabotuj prac, organizuj strajki,
aby storpedowa posunicia rzdu, zmierzajce do realizacji przeobrae socjalistycznych. Do
chodzi nawet do sabotowania dziaalnoci zaopatrzeniowej, co grozi godem milionom ludzi.
Konieczne s nadzwyczajne rodki do walki z kontrrewolucj i sabotaystami. Biorc pod uwag
t konieczno, Rada Komisarzy Ludowych postanawia..."
W.D. Bonc;zBrujewicz, "Na Mojewych postach fiewralskci,j i oktiaMrskoj riewolucyi", Moskwa 1930,
s.191
' Tame, s.197.
W. Lenin, "Dziea wszystkie", t. 35, Ksika i Wiedza, Warszawa 1988, s.152. (Przyp. tum.)
Wieczorem 7 (20) grudnia Dzieryski przedstawi swj projekt Radzie Komisarzy

Ludowych. Rozpocz wystpienie od przemwienia na temat niebezpieczestw zagra
ajcych rewolucji na "froncie wewntrznym":
Musimy wysa na ten najniebezpieczniejszy i najokrutniejszy front towarzyszy zdecydowanych,

twardych, mocnych, bez rozterek, gotowych do powicenia samych siebie dla ocalenia Rewolu
cji. Nie mylcie, towarzysze, e szukam jakiej formy sprawiedliwoci rewolucyjnej. My mamy czy
ni tylko "sprawiedliwo"! Toczymy wojn na najokrutniejszym froncie, gdy zbliajcy si wrg
nosi mask i jest to walka na mier i ycie! Proponuj, domagam si utworzenia organu, ktry
wyrwna rachunki z kontrrewolucjonistami w sposb rewolucyjny i autentycznie bolszewicki!
Dzieryski przeszed nastpnie do istotnej kwestii, ktr podajemy tu w formie za

pisanej w protokole posiedzenia:
Zadaniem komisji jest: 1. Zniweczenie i likwidacja na terenie Rosji wszelkich prb i dziaa
kontrrewolucyjnych i sabotaowych, niezalenie od pochodzenia sprawcw; 2. Postawienie
przed sdem rewolucyjnym wszystkich kontrrewolucjonistw i sabotaystw.
Komisja ogranicza si do dochodzenia wstpnego w zakresie niezbdnym do skutecznego
wykonywania swych obowizkw.
Komisja podzielona jest na trzy departamenty:1. Informacyjny; 2, Organizacyjny; 3. Operacyjny.
Komisja bdzie przywizywa szczegln wag do spraw prasy, sabotau, kadetw [konsty
tucyjnych demokratw), prawicowych eserowcw [socjalistwrewolucjonistw], sabotaystw
i uczestnikw strajkw.
rodki represji przyznane komisji: konfiskata mienia, pozbawienie kart zaopatrzenia, publi
kacja list wrogw narodu itd.
Uchwaa: zaaprobowa projekt. Nazwa komisj Oglnorosyjsk Komisj do Walki z Kontr
rewolucj, Spekulacj i Sabotaem. Do publikacji".
Dokument zaoycielski sowieckiej policji politycznej nasuwa od razu jedno pytanie.

Jak zinterpretowa niezgodno midzy zaczepnym przemwieniem Dzieryskiego
a wzgldnym umiarkowaniem przyznanego WCzK zakresu dziaania? Bolszewicy byli
wanie w trakcie zawierania umowy z lewicowymi eserowcami (szeciu z nich weszo
12 grudnia do rzdu), majcej na celu wyjcie partii Lenina z izolacji w chwili, gdy mu
sieli upora si ze zwoaniem Konstytuanty, w ktrej mieli by w mniejszoci. Mimo
uchway podjtej przez rzd 7 (20) grudnia nie zosta opublikowany aden dekret zwia
stujcy utworzenie CzK i okrelajcy zakres jej kompetencji.
Nadzwyczajna" Komisja - Czeka, miaa rozwija si pomylnie i dziaa bez naj
mniejszej podstawy prawnej. Dzieryski, ktry tak jak Lenin chcia mie wolne rce,
wypowiedzia zaskakujce zdanie: "To samo ycie dyktuje drog Czeka". ycie - to
znaczy "rewolucyjny terror mas" i uliczna przemoc, do ktrej gorco zachcaa wik
szo przywdcw bolszewickich, zapominajc chwilowo o swej gbokiej nieufnoci
wobec ludowej spontanicznoci.
Zwracajc si 1 (13) grudnia do delegatw Oglnorosyjskiego Centralnego Komite
tu Wykonawczego, ludowy komisarz do spraw wojskowych Trocki uprzedza:
"Lenin i WCzK: Sbornik dokumientow", Moskwa 1975, s. 36-37; kompletny tekst: GARF ('iosudar
stwiennyj Archiw Russkcj Fiederac;yi),13l1/2/134/26-27.
Za niecay miesic terror przybierze bardzo gwatowne formy, tak jak to si stao podczas Wiel
kiej Rewolucji Francuskiej. Dla naszych wrogw bdzie gotowe ju nie tylko wizienie, ale i gi
lotyna, ten wspaniay wynalazek Wielkiej Rewolucji Francuskiej, ktrego uznan zalet jest po
zbawianie czowieka gowy".
Zabierajc kilka tygodni pniej gos na zebraniu robotniczym, Lenin znw wezwa
do terroru, tej "rewolucyjnej sprawiedliwoci klasowej":
Wadza Sowietw postpia tak, jak postpiyby wszystkie rewolucje proletariackie: zniszczya
buruazyjn sprawiedliwo, instrument klas dominujcych. (...] onierze i robotnicy musz
zrozumie, e jeli nie pomog sobie sami, nie pomoe im nikt. Jeli masy nie powstan sponta
nicznie, nie dojdziemy do niczego. [...] Dopki nie zastosujemy vobec spekulantw terroru
rozstrzelania na miejscu - nic z tego nie wyjdzie!'"
Podobne wezwania do terroru rozniecay przemoc, ktra nie musiaa czeka na doj
cie do wadzy bolszewikw. Poczynajc od jesieni 1917 roku, rozjuszeni chopi spustoszyli tysice
wielkich majtkw ziemskich i zamordowali setki wielkich posiadaczy. Latem
1917 roku przemoc staa si w Rosji wszechobecna. Nie bya zjawiskiem nowym, ale wy
padki roku 1917 pozwoliy na zbieg wielu, ukrytych dotd, jej form: przemocy w miecie
jako reakcji na brutalno stosunkw kapitalistycznych wewntrz wiata przemysowego;
"tradycyjnej" przemocy chopskiej; wreszcie "nowoczesnej" przemocy pierwszej wojny
wiatowej, ktra przyniosa nieslychany regres stosunkw midzyludzkich i ich przeraa
jc brutalizacj. Zmieszanie tych trzech form przemocy dao wybuchowy koktajl, ktry
w szczeglnej koniunkturze zrewolucjonizowanej Rosji, cechujcej si zarwno upadkiem
instytucji wadzy i porzdku, jak i erupcj dawno nagromadzonych frustracji i urazw
spoecznych oraz polityczn instrumentalizacj ludowej przemocy, mg wywoa szcze
glnie niszczcy efekt. Midzy mieszkacami miast i wsi panowaa wzajemna nieufno,
tym ostatnim miasto jawio si bardziej ni kiedykolwiek jako orodek wadzy i ucisku.
Dla elity miejskiej i dla zawodowych rewolucjonistw, ktrzy w znakomitej wikszoci po
chodzili z inteligencji, chopi wci byli, jak pisa Gorki, "pdzik mas", ktrej "okrutne
instynkty" i "bestialstwo" musiay zosta poddane "zorganizowanemu rozsdkowi mia
sta". W tym samym czasie politycy i intelektualici byli doskonae wiadomi faktu, i to
rewolty chopskie zachwiay Rzdem Tymczasowym, pozwalajc niewielkiej mniejszoci,
jak byli bolszewicy, sign po wadz w otaczajcej ich pustce instytucjonalnej.
W kocu 1917 i pocztkach 1918 roku nowemu reimowi nie zagraaa adna powana
opozycja. W miesic po bolszewickim zamachu stanu kontrolowa on wiksz cz
pnocnej i rodkowej Rosji a do rodkowej Wogi, a take pewn liczb wielkich
aglomeracji a po Kaukaz (Baku) i rodkow Azj (Taszkient). Oderway si co prawda
Ukraina i Finlandia, ale nie okazyway wrogich zamiarw wobec wadzy bolszewickiej.
Jedyn zorganizowan si antybolszewick bya liczca trzy tysice ludzi Armia
Ochotnicza, zalek przyszej "biaej" armii zorganizowanej przez generaw
Dieo Naroda" z 3 XII 1917.

W.I. Lenin, "Potnoje sobranije soczinicnij", Moskwa 1958-1966, t. 35, s. 311
ZBROJNE RAMI'DYKTATURY PROLETARIATU 75
Aleksiejewa i Korniowa. Obaj carscy generaowie pokadali wszystkie nadzieje w Kozakach

znad Donu i z Kubania. Kozacy rnili si radykalnie od innych chopw rosyjskich, za
czasw carskich ich podstawowym przywilejem byo otrzymanie 30 hektarw ziemi
w zamian za sub wojskow a do trzydziestego szstego roku ycia. Wprawdzie nie
ubiegali si oni o now ziemi, chcieli jednak zachowa t, ktr ju posiadali. Kozacy,
ktrzy pragnli przede wszystkim utrzyma swj status oraz niezaleno, byli zaniepo
kojeni pitnujcymi kuakw deklaracjami bolszewikw i wiosn 1918 roku doczyli
do si antybolszewickich.
Czy mona mwi o wojnie domowej przy okazji pierwszych star na poudniu Rosji
w zimie 1917 i wiosn 1918 roku, w ktrych wzio udzia kilka tysicy ludzi z Armii
Ochotniczej i wojska bolszewickie generaa Siversa, liczce zaledwie 6 tysicy onie
rzy? Natychmiast uderza kontrast midzy skromnoci zaangaowanych si a niesycha
n skal przemocy rozptanej przez bolszewikw nie tylko wobec wojskowych jecw,
ale i wobec cywilw. Utworzona w czerwcu 1919 roku przez gwnodowodzcego si
zbrojnych poudnia Rosji, generaa Denikina, Komisja Badania Zbrodni Bolszewickich
usiowaa w cigu kilku miesicy istnienia spisa okruciestwa popenione przez bol
szewikw na Ukrainie, na Kubaniu, nad Donem i na Krymie. Zebrane przez t komisj
wiadectwa - podstawowe rdo wydanego w roku 1924 w Berlinie klasycznego dziea
o terrorze bolszewickim, ksiki Siergieja Mielgunowa "Krasnyj tierror w Rossii,
1918-1924" - wymieniaj niezliczone okruciestwa, popenione od stycznia 1918 roku.
W Taganrogu onierze oddziaw Siversa zwizali rce i nogi pidziesiciu "biaym"
podchorym i oficerom, po czym wrzucili ich do pieca hutniczego. W Eupatorii kilkuset
sptanych oficerw i "burujw" wrzucono po torturach do morza. Podobne gwaty
miay miejsce w wikszoci okupowanych przez bolszewikw miast Krymu: Sewastopo
lu, Jacie, Auchcie i Symferopolu. Poczwszy od kwietniamaja 1918 roku, podobne
okruciestwa popeniali oni w zbuntowanych wikszych stanicach kozackich. Bardzo
dokadne akta denikinowskiej komisji notuj "trupy z odcitymi rkami, poamanymi
komi, oderwanymi gowami, zamanymi szczkami i odcitymi genitaliami"'5.
Wedle Mielgunowa trudno mimo to "oddzieli rezultaty systematycznego stoso
wania zorganizowanego terroru od tego, co zdaje si wynikiem nie kontrolowanych
ekscesw. A do sierpnia i wrzenia 1918 roku prawie si nie wspomina o kiero
waniu masakrami przez lokaln Czeka. Zreszt a do tej daty sie Czeka wydaje si
do saba. Zbrodnie popeniane wiadomie nie tylko na onierzach strony przeciw
nej, ale rwnie na cywilnych "wrogach ludu" - tak na przykad pord 240 zabitych
w Jacie na pocztku marca 1918 roku wymienia si, poza 165 oficerami, 70 polity
kw, adwokatw, dziennikarzy i profesorw - byy najczciej dzieem "uzbrojonych
oddziaw", "czerwonogwardzistw" i innych nie okrelonych bliej "elementw bol
szewickich". Eksterminacja "wrogw ludu" bya tylko logicznym przedueniem poli
tycznej i spoecznej rewolucji, w ktrej jedni byli "zwycizcami", a inni "zwyciony
mi". Taka koncepcja wiata nie pojawia si nagle po padzierniku 1917 roku, ale
uprawomocnio j wielokrotnie deklarowane w tej sprawie przez bolszewikw nie
zwykle jasne stanowisko.
Akta te s dostpne w GARF w zespoe zwanym "Archiwum Praskie", sygn.1 do 195. Omawianego
okresu dotycz akta sygn. 8, 2, 27.
Przypomnijmy, co na temat rewolucji w swoim puku pisa w marcu 1917 roku,

w jake przenikliwym licie, pewien mody kapitan:
Przepa midzy nami a onierzami jest bez dna. Dla nich jestemy i pozostaniemy barinami
[panami). To, co si stao, jest dla nich nie rewolucj polityczn, ale rewolucj spoeczn, w kt
rej s zwycizcami, podczas gdy my jestemy zwycionymi. Mwi nam: "Przedtem wy bylicie
panami, teraz nasza kolej, by nimi by!" Uwaaj, e po wiekach poddastwa maj wreszcie swj
czas odwetu "'.
Przywdcy bolszewiccy popierali w masach ludowych wszystko to, co wedug okrele

nia samego Lenina poprzez moraln legitymizacj donosicielstwa, terroru i "sprawiedli
wej" wojny domowej mogo wzmocni owo denie do "spoecznego odwetu".15 (28)
grudnia 1917 roku Dzieryski opublikowa w "Izwiestijach" odezw wzywajc "wszyst
kie sowiety" do organizacji Czeka. W rezultacie nastpio niesychane rozmnoenie
"komisji", "pododdziaw do zada specjalnych" i innych "nadzwyczajnych organw",
ktrych opanowanie przyszo wadzy centralnej z wielkim trudem, kiedy w kilka miesi
cy pniej postanowia zakoczy "inicjatyw mas" i utworzy wyposaon w struktury
i scentralizowan sie Czeka".
Charakteryzujc w lipcu 1918 roku pierwsze procze istnienia Czeka, Dzieryski
pisa: "By to okres improwizacji i poszukiwa po omacku, w ktrym nasza organizacja
nie zawsze stawaa na wysokoci zadania"'".
Jednak w tym momencie Czeka jako organ dawicy wolnoci obywatelskie ma na
swym koncie powane obcienia, a organizacja, ktra w grudniu 1917 roku liczya
zaledwie sto osb, w cigu szeciu miesicy powikszya swe szeregi studwudziesto
krotnie!
Pocztki organizacji byy z pewnoci raczej skromne.11 stycznia 1918 roku Dzier
yski posa Leninowi notatk: "Mimo oddanych ju istotnych przysug znajdujemy si
w sytuacji nie do przyjcia. adnego finansowania. Pracujemy dzie i noc bez chleba,
cukru, herbaty, masa czy sera. Poczycie kroki, bymy uzyskali przyzwoite racje, albo
upowanijcie nas do samodzielnych rekwizycji u burujw'. Dzieryski zwerbowa
setk ludzi - w wikszoci starych towarzyszy z czasw konspiracji, Polakw i Batw
ktrzy niemal wszyscy pracowali wczeniej w Piotrogrodzkim Komitecie WojskowoRe
wolucyjnym. Midzy nimi figurowali ju przyszli wysi funkcjonariusze GPU w latach
dwudziestych i NKWD w latach trzydziestych: acis, Mienynski, Messing, Moroz, Pe
ters, Trilisser, Unszlicht i Jagoda.
Pierwsz akcj Czeka byo zamanie strajku urzdnikw Piotrogrodu. Zastosowano
szybk metod - aresztowanie "prowodyrw" - oraz proste usprawiedliwienie: "dla tych,
ktrzy nie chc pracowa wraz z ludem, nie ma wrd niego miejsca". Tak owiadczy
Dzieryski, ktry kaza aresztowa pewn liczb eserowskich i mienszewickich depu
towanych do Konstytuanty. Ten arbitralny akt zosta niebawem potpiony przez ludowe
go komisarza sprawiedliwoci Steinberga, ktry jako lewicowy socjalistarewolucjonista
Cyt. za: O. Figes, "The Russian Revolution", London 1995, s. ;79.

Archiwum B. Nikoajewskiego w Hoover Institution, "Potocnijc o (;zK na micstach, il czcrwca
1918 r."
'" G. Leggett, "The Cheka...", s. 2940.
' M.I. acis, "Dwa goda bor'by na wnutricnnom frontic", Moskwa 1920, s. 6.
wszed kilka dni wczeniej do rzdu. Pierwszy incydent midzy Czeka a organami spra
wiedliwoci postawi zasadniczy problem pozaprawnego charakteru policji politycznej.
- Czemu suy w takim razie Ludowy Komisariat Sprawiedliwoci? - pyta wwczas Steinberg
Lenina. - Nazwijmy go w takim razie Ludowym Komisariatem Eksterminacji Spoecznej i spra
wa bdzie zaatwiona!
- Znakomity pomys - odpowiedzia Lenin. - Mam identyczny pogld na spraw. Niestety nie
mona go tak nazwa!"2"
Oczywicie Lenin rozsdzi spr midzy Steinbergiem, ktry domaga si podporzd

kowania Czeka Komisariatowi Sprawiedliwoci, a Dzieryskim, buntujcym si przeciw
"pedantycznemu bawieniu si w procedury w stylu dawnej szkoy minionego reimu", na
rzecz tego drugiego. Czeka miaa odpowiada za swe dziaania jedynie przed rzdem.
Dzie 6 (19) stycznia 1918 roku sta si cezur we wzmocnieniu bolszewickiej dyk
tatury. Nad ranem, po zaledwie jednym dniu obrad, rozpdzona zostaa wybrana w li
stopadzie i grudniu 1917 roku Konstytuanta, w ktrej bolszewicy mieli jedynie 175 na
707 deputowanych. To arbitralne posunicie nie odbio si jednak w kraju adnym
goniejszym echem. Zorganizowana przez przeciwnikw rozwizania parlamentu nie
wielka demonstracja zostaa stumiona przez wojsko. Naliczono dwadziecia trupw,
co byo cik danin za kilkugodzinne zaledwie dowiadczenie demokracji parlamen
tarnej'.
W dniach i tygodniach po rozpdzeniu Konstytuanty, dokadnie w chwili gdy Trocki,
Kamieniew, Joffe i Radek negocjowali w Brzeciu warunki podpisania pokoju z pa
stwami centralnymi, pozycja bolszewikw w Piotrogrodzie stawaa si coraz bardziej
niewygodna. 9 stycznia 1918 roku porzdek obrad rzdu powicono cakowicie om
wieniu przeprowadzki do Moskwy.
Bardziej ni zagroenie niemieckie - zawieszenie broni trwao przecie od 15 (28)
grudnia - niepokoia bolszewickie kierownictwo groba powstania robotniczego. Rze
czywicie, w dzielnicach robotniczych, ktre popieray bolszewikw jeszcze dwa miesi
ce wczeniej, dawa si sysze szmer niezadowolenia. Wraz z demobilizacj i ustaniem
zamwie wojskowych fabryki zwalniay dziesitki tysicy pracownikw; zaopatrzenie
pogorszyo si tak dalece, e zmniejszono codzienn racj ywnociow chleba - wyno
sia teraz wier funta. Nie umiejc poprawi sytuacji, Lenin pitnowa wyznaczonych
na kozy ofiarne "paskarzy" i "spekulantw". "Kada fabryka, kada kompania powin
na wydelegowa oddziay, do przeprowadzania rewizji naley wciga nie tych, ktrzy
si sami zgosz, lecz zobowiza wszystkich pod grob pozbawienia kartki na chleb"
- pisa 14 (27) stycznia 1918 roku'.
Nominacja Trockiego, ktry powrci z Brzecia 31 stycznia, na szefa Nadzwyczajnej
Komisji Aprowizacji i Transportu, wymownie wiadczya o tym, jak wielkie znaczenie
rzd przywizywa do "polowania na aprowizacj" - pierwszego etapu "dyktatury apro
I. Steinberg, "In the Workshop of the Revolution", London 1955, s.145.

' L. Schapiro, "Les Boleheviks et I'opposition. Origines de 1'absolutisme con,munistc,19I7-1922", Les
Iles d'Or, Paris 1957, s. 84-86; V.N. Brovkin, "The Mensheviks...", s. 46-47 i 59-63.
E. Berard, "Pourquoi les bolcheviks ontils quilte Petrograd'?", "Cahiers du Monde Russe et Sovie
tique" t. 34 (4) z X-XII 1993, s. 5ll7-528.
' W. Lenin, Dziea wszystkie" t. 35, s. 300.
78 PASTWO PRZECIW SpoeCZESTWU
wizacji". Tej wanie komisji Lenin zaproponowa w poowie lutego projekt dekretu,
ktry postanowili odrzuci nawet jej czonkowie, midzy innymi, poza Trockim, Ciuru
pa - ludowy komisarz aprowizacji. Tekst przygotowany przez Lenina przewidywa zmu
szenie wszystkich chopw do oddania nadwyek ywnoci za pokwitowaniem. W wy
padku ich niedostarczenia w przewidzianym terminie winni wykroczenia mieli by roz
strzelani. "Bylimy oszoomieni po przeczytaniu tego projektu - napisa Ciurupa
w pamitnikach. - Wprowadzenie podobnego dekretu doprowadzioby do masowych
egzekucji. Ostatecznie projekt Lenina zosta zarzucony.
Epizod ten jest mimo wszystko bardzo charakterystyczny. Od pocztku 1918 roku
Lenin - wpdzony w lepy zauek przez wasn polityk i zaniepokojony katastrofal
n sytuacj zaopatrzeniow w wielkich orodkach przemysowych postrzeganych jako
samotne wysepki bolszewickie pord chopskiego oceanu - by "zabra zboe", go
tw by na kady krok, bye tylko nie zmienia ani na jot dotychczasowej polityki.
Nieuchronny by konflikt midzy chopami, ktrzy chcieli zachowa plony swej pracy
i odrzucali wszelk ingerencj wadzy zewntrznej, a dcym do narzucenia swej
wadzy nowym reimem, ktry nie chcia zrozumie funkcjonowania obiegu towaro
wego, a pragn - i myla, e zdoa - opanowa to, co wydawao mu si objawem
anarchii spoecznej.
W obliczu byskawicznej ofensywy armii niemieckich, ktra bya skutkiem zerwania
rokowa brzeskich, rzd rzuci 21 lutego 1918 roku haso "Socjalistyczna ojczyzna
w niebezpieczestwie". Apelowi do stawiania oporu najedcy towarzyszyo wezwanie
do masowego terroru: "Kady nieprzyjacielski agent, spekulant, chuligan, kontrrewolu
cyjny agitator i niemiecki szpieg zostanie natychmiast rozstrzelany"5. Odezwa ta przy
wracaa w strefie dziaa frontowych stan wojenny, ktry z chwil podpisania 3 marca
1918 roku pokoju brzeskiego, traci swoj wano. Z prawnego punktu widzenia kara
mierci zostaa przywrcona w Rosji dopiero 16 czerwca 1918 roku. Jednak poczynajc
od lutego tego roku, Czeka wykonaa wiele doranych egzekucji poza stref dziaa
wojennych.
10 marca 1918 roku rzd przenis si z Piotrogrodu do Moskwy wyznaczonej na
stolic. Czeka znalaza siedzib w pobliu Kremla, w pooonym przy ulicy Bolszaja
ubianka budynku kompanii ubezpieczeniowej, ktry zajmowa miaa pod rnymina
zwami - GPU, NKWD, MWD, KGB - a do upadku reimu sowieckiego. Z pocztko
wych szeciuset czekistw, pracujcych w marcu w moskiewskim "Wielkim Domu", ich
liczba wzrosa w lipcu 1918 roku do dwch tysicy, i to bez oddziaw specjalnych. Bya
to liczba wielka, zwaszcza i w tym samym czasie Ludowy Komisariat Spraw We
wntrznych odpowiedzialny za kierowanie ogromnym aparatem lokalnych sowietw
caego kraju liczy jedynie czterystu urzdnikw!
Pierwsz wielk operacj Czeka przeprowadzia w nocy z 11 na 12 kwietnia 1918 ro
ku, kiedy ponad tysic ludzi z oddziaw specjalnych wzio szturmem dwadziecia do
mw, okupowanych w Moskwie przez anarchistw. Po wielu godzinach zaciekych walk
aresztowano 520 anarchistw, a 25 pord nich rozstrzelano w trybie doranym jako
bandytw". Termin ten mia suy odtd do okrelenia strajkujcych robotnikw,
' CRCEDHC (Centre Russe de Conservation et d'Etude de la Documcnlation Historique Contempo

raine),158/lll/10; S.A. Pawluczenkow, "Kriestianskij...", s. 29.
'"Diekriety sowietskoj wasti", t.1 (1957), s. 490-491.
uciekajcych przed poborem dezerterw i chopw, buntujcych si przeciw rekwizy

cjomzh.
Po tym pierwszym sukcesie, ktry pocign w Moskwie i Piotrogrodzie inne opera
cje "pacyfikacyjne", w skierowanym do Centralnego Komitetu Wykonawczego licie
z 29 kwietnia 1918 roku Dzieryski zada znacznego zwikszenia rodkw dla Cze
ka: "Na obecnym etapie - pisa - w zwizku z rozplenieniem si wszelkiej maci kontr
rewolucyjnych organizacji opozycyjnych, nieunikniony jest wzrost aktywnoci Czeka
w postpie geometrycznym"z'.
Wspomniany przez Dzieryskiego "obecny etap" wydaje si w istocie decydujcym
okresem w ustanowieniu dyktatury politycznej i gospodarczej oraz wzmocnieniu repre
sji wobec coraz bardziej wrogiej bolszewikom ludnoci. Od padziernika 1917 roku ani
nie polepszya ona swego codziennego bytu, ani nie zachowaa swobd obywatelskich
uzyskanych w cigu roku 1917. Bolszewicy, ktrzy jako jedyny ruch polityczny pozwolili
chopom przej upragnion ziemi, zamienili si w ich oczach w odbierajcych plony
pracy "komunistw". Wielu chopw zadawao sobie pytanie, czy to ci sami, bo rozr
niali "bolszewikw, ktrzy dali ziemi", i "komunistw, ktrzy grabili uczciwego rolni
ka, zdzierajc mu ostatni koszul".
Wiosn 1918 roku nadal nic nie zostao rozstrzygnite; sowietom nie zaoono jesz
cze kagaca i nie przeksztacono ich w zwyke organy administracji pastwowej, byy
wic one miejscem dyskusji midzy bolszewikami a umiarkowanymi socjalistami. Mimo
codziennego nadzoru ukazyway si opozycyjne dzienniki. W terenie rozmnoyy si
konkurujce instytucje polityczne. W sytuacji pogorszenia si warunkw ycia i cako
witego ustania obiegu wymiany gospodarczej midzy miastem i wsi niewtpliwe suk
cesy polityczne odnieli socjalicirewolucjonici i mienszewicy. Mimo presji i manipu
lacji w czasie wyborw do sowietw opanowali dziewitnacie z trzydziestu stolic gu
bernialnych, w ktrych odbyy si wybory i ogoszono ich rezultatyx.
Rzd bolszewicki zareagowa na t sytuacj zaostrzeniem dyktatury gospodarczej
i politycznej. Gospodarczy system dystrybucji zaama si zarwno w sferze rodkw
ze wzgldu na widoczne pogorszenie si szlakw komunikacyjnych, zwaszcza kolejo
wych - jak i w sferze motywacji, gdy brak produktw przemysowych nie zachca
chopa do sprzeday. yciowym problemem stao si wic zapewnienie zaopatrzenia
armii i miast - orodkw sprawowania wadzy i miejsc zamieszkania "proletariatu".
Przed bolszewikami otwieray si dwie moliwoci. Mogli albo przywrci co w rodza
ju rynku pord zrujnowanej gospodarki, albo zastosowa przymus. Przekonani o ko
niecznoci marszu do przodu w walce o zniszczenie "starego porzdku" wybrali t dru
g moliwo.
Zabierajc 29 kwietnia gos przed Oglnorosyjskim Centralnym Komitetem Wyko
nawczym Sowietw, Lenin zadeklarowa bez osonek: "Tak jest, drobni przedsibiorcy,
drobni waciciele byli gotowi dopomc nam w obaleniu obszarnikw i kapitalistw.
Ale dalej nasze i ich drogi si rozchodz. Nie lubi oni organizacji, dyscypliny - s jej
wrogami. I tutaj bdziemy musieli prowadzi z tymi wacicielami, z tymi drobnymi
P.G. Sofinow, "Oczcrki istorii wsierossijskoj czriezwyczajnoj komissii", Moskwa 1960, s. 43-44;
G. Leggctt, "The C.heka...", s. 35.
G.A. Bicow, "Iz istoru...", s.112-113.
'" V.N. Brovkin, "The Mcnsheviks...", s.159.
przedsibiorcami jak najbardziej zdecydowan, bezwzgldn walk"y. Kilka dni p

niej, przed tym samym audytorium, ludowy komisarz aprowizacji zaznaczyl: "Mwi
otwarcie: chodzi rzeczywicie o wojn, bo tylko uywajc karabinw otrzymamy zbo
e'. A Trocki dola oliwy do ognia: "Nasza partia jest za wojn domow. A wojna do
mowa to wojna o chleb... Niech yje wojna domowa!"'
Zacytujmy ostatni tekst, napisany w roku 1921 przez innego przywdc bolszewi
kw, Karola Radka, i znakomicie nawietlajcy bolszewick polityk z wiosny 1918 ro
ku, a wic z okresu poprzedzajcego o cae miesice rozszerzenie si konfliktu zbrojne
go, ktry przez lata toczy bd czerwoni i biali:
Chop wanie otrzyma ziemi i wanie wrci z frontu, zachowujc bro, a jego postaw wobec
pastwa mona by okreli nastpujco: "Po co komu pastwo?" Nie byo mu do niczego po
trzebne. Gdybymy zarzdzili pobr podatku w naturze, nie udaoby si to nam, gdy nie mieli
my aparatu pastwowego, stary aparat zosta zniszczony, a chopi nie daliby nam niczego bez
przymusu. W pocztku 1918 roku nasze zadanie byo proste. Musielimy wytumaczy chopom
dwie elementarne sprawy: e pastwo ma prawo do czci produktw chopskich na wasne po
trzeby i e dysponuje si, by broni tego prawa'.
W maju i czerwcu 1918 roku rzd bolszewicki podj dwie wakie decyzje, ktre
rozpoczy okres wojny domowej, zwany tradycyjnie "komunizmem wojennym". De
kret z 13 maja przyzna nadzwyczajne penomocnictwa Ludowemu Komisariatowi
Aprowizacji, ktrego zadaniem bya rekwizycja produktw spoywczych i zorganizowa
nie prawdziwej "armii aprowizacyjnej". W lipcu 1918 roku "oddziay aprowizacyjne" li
czyy ju prawie dwanacie tysicy ludzi, a w okresie apogeum kampanii, w roku 1920,
bdzie ich osiemdziesit tysicy, z czego ponad poow stanowi bd bezrobotni pio
trogrodzianie, przycignici przyzwoit pensj i wynagrodzeniem w naturze, proporcjo
nalnym do iloci skonfiskowanego zboa. Drug decyzj byo utworzenie dekretem
z 11 czerwca 1918 roku komitetw biedoty wiejskiej ["kombiedw" - przyp. tum.], kt
rych zadaniem bya cisla wsppraca z oddziaami aprowizacyjnymi oraz rekwizycja na
wasn rk, w zamian za cz zdobyczy - nadwyek rolnych od zamoniejszych cho
pw. Komitety miay rwnie zastpi sowiety wiejskie, uznane przez wadz za nie
pewne, gdy przesiknite byy ideologi socjalistwrewolucjonistw. Biorc pod
uwag zadania, do jakich zostali powoani - odbieranie si owocw pracy bliniego
- i motywy, jakie miay nimi kierowa - wadza, poczucie frustracji, zazdroci wobec
"bogaczy", przyrzeczenie czci upu - moemy sobie wyobrazi, jacy byli owi pierwsi
przedstawiciele wadzy bolszewickiej na wsi. Jak przenikliwie zauway Andrea Grazio
si, "u ludzi tych oddanie sprawie - lub raczej nowemu pastwu - i niewtpliwa zdol
no do dziaania szly w parze z raczkujc wiadomoci polityczn i spoeczn, karie
rowiczostwem i tradycyjnymi" zachowaniami, takimi jak brutalne traktowanie pod
wadnych, alkoholizm i nepotyzm. [...] To dobra ilustracja sposobu, w jaki duch
rewolucji plebejskiej przenika nowy reim.
" W. Lenin, "Dziea wszystkie", t. 36, Warszawa 19H8, s. 253.

' "Protokoy zasiedanij WCIK 4 sozywa. Stienograficzcskij otczet", Moskwa 1918, s. 25ll.
Tame, s. 3H9.
' K. Radck, .,Puti russkoj riewolucyi", "Krasnaja Now"' 1921, nr 4, s.188.
A. Graziosi, "The Great Soviet Peasant War. Bolsheviks and Peasants, 1917-1933", Ukrainian Re
search Institute, Harvard University,1996, s.18.
Mimo kilku pocztkowych sukcesw komitety biedoty wiejskiej okazay si inicjaty

w chybion. Ju sam pomys wysunicia na czoo najbiedniejszej czci chopstwa do
wodzi gbokiej nieznajomoci spoecznoci wiejskiej przez bolszewikw. Wedug
uproszczonego marksistowskiego schematu wyobraali sobie oni, i jest ona podzielo
na na zantagonizowane klasy, a tymczasem spoeczno ta bya szczeglnie solidarna
w stosunkach ze wiatem zewntrznym i obcymi przybyszami z miasta. Kiedy trzeba by
o dostarczy nadwyki, dochodzi do gosu egalitarny i wsplnotowy odruch zgroma
dzenia wiejskiego; zamiast spa jedynie na bogatych, ciar rekwizycji by rozkadany
na wszystkich, proporcjonalnie do moliwoci. Dotknita zostaa nim masa redniego
chopstwa i niezadowolenie byo powszechne. W wielu regionach wybuchy zamieszki.
Wobec brutalnoci oddziaw rekwizycyjnych, wspieranych przez Czeka i armi, od
czerwca 1918 roku zorganizowaa si prawdziwa partyzantka. W lipcu i sierpniu na ob
szarze kontrolowanym przez now wadz wybucho sto dziesi powsta chopskich,
zakwalifikowanych przez rzd jako "bunty kuackie". Tak bolszewicka terminologia
okrelaa rozruchy, w ktrych uczestniczyy cae wsie i wszystkie kategorie spoeczne.
Kredyt zaufania, jakim cieszyli si krtko bolszewicy za niesprzeciwianie si zajciu
ziemi przez chopw w 1917 roku, przesta istnie po kilku tygodniach. W cigu trzech
najbliszych lat polityka rekwizycji miaa wywoa tysice powsta i zamieszek, ktre
zamieniay si w prawdziw, tumion z najwikszym okruciestwem wojn chopsk.
W sferze polityki zaostrzenie dyktatury wiosn 1918 roku znalazo wyraz w ostatecz
nym zamkniciu wszystkich niebolszewickich dziennikw i rozwizaniu niebolszewic
kich sowietw, a take w aresztowaniach opozycjonistw i brutalnym stumieniu licz
nych strajkw. W maju i czerwcu 1918 roku zamknito definitywnie dwiecie pi
dziennikw opozycyjnych. Sowiety w Kaudze, Twerze, Jarosawiu, Riazaniu, Kostro
mie, Kazaniu, Saratowie, Penzie, Tambowie, Woroneu, Orle i Woogdzie, w ktrych
wikszo mieli mienszewicy lub socjalicirewolucjonici, zostay rozwizane si.
Scenariusz by prawie wszdzie identyczny: kilka dni po zwyciskich dla partii opozy
cyjnych wyborach i po zwoaniu nowego sowietu frakcja bolszewicka wzywaa na po
moc siy zbrojne, najczciej oddzia Czeka, ktry ogasza stan wojenny i aresztowa
opozycjonistw.
Dzieryski wysa swych najwaniejszych wsppracownikw do wszystkich miast
opanowanych przez opozycj i zaleca bez ogrdek rozwizania siowe. wiadcz o tym
wymownie dyrektywy, ktre przesa 31 maja 1918 roku swemu penomocnikowi
w Twerze, Ejdukowi:
Poddani wpywom mienszewikw, eserowcw i innych kontrrewolucyjnych ajdakw robotnicy

zastrajkowali i demonstrowali na rzecz utworzenia rzdu skupiajcego wszystkich "socjalistw".
Masz kaza rozplakatowa w caym miecie odezw goszc, i Czeka rozstrzela natychmiast
kadego bandyt, zodzieja i kontrrewolucjonist spiskujcego przeciw wadzy sowieckiej. Na
nadzwyczajn kontrybucj na miejscowych burujw. Zrb ich list. Listy bd przydatne, jeeli
si rusz. Pytasz mnie, z jakich elementw tworzy lokaln Czeka. Bierz ludzi zdecydowanych,
takich, ktrzy wiedz, e najskuteczniejszym sposobem zmuszenia kogo do milczenia jest kula.
Dowiadczenie nauczyo mnie, e maa grupka zdecydowanych ludzi moe odwrci kad sy
tuacj".
V.N. Brovkin, "The Mensheviks...", s. 220-225

'CRCEDHC,17/6/384/97-9R.
Rozwizanie sowietw, opanowanych przez opozycj, oraz wyrzucenie 14 czerwca

1918 roku mienszewikw i eserowcw z Oglnorosyjskiego Centralnego Komitetu Wy
konawczego wywoay protesty, demonstracje i strajki w wielu miastach robotniczych,
w ktrych zreszt wci pogarszao si zaopatrzenie w ywno. W lecym niedaleko
Piotrogrodu Kopinie dowdca oddziau Czeka kaza strzela do idcych w marszu go
dowym robotnikw, ktrych miesiczna racja ywnociowa spada do dwch funtw
mki! Naliczono dziesiciu zabitych. Tego samego dnia w pooonej koo Jekateryn
burga fabryce Bieriezowskiego oddzia Czerwonej Gwardii zabi pitnacie osb w cza
sie wiecu protestacyjnego przeciw "bolszewickim komisarzom", oskaronym o przy
waszczenie sobie najlepszych domw w miecie i zdefraudowanie stu pidziesiciu
rubli cignitych z miejscowych mieszczan. Nastpnego dnia lokalne wadze ogosiy
stan wojenny w tym osiedlu robotniczym, a miejscowa Czeka rozstrzelaa natychmiast
pitnacie osb, nie odwoujc si w tej sprawie do Moskwyb.
W drugiej poowie maja i w czerwcu 1918 roku utopiono we krwi wiele demonstracji
robotniczych w Sormowie, Jarosawiu i Tule, a take w przemysowych miastach Uralu,
Ninym Tagile, Bieoriecku, Zatoucie i Jekaterynburgu. O coraz aktywniejszym udzia
le w represjach lokalnych oddziaw Czeka wiadczy fakt, e w rodowisku robotniczym
zaczto coraz czciej mwi o "nowej Ochranie" na usugach "komisarzokracji.
W dniach 8-11 czerwca 1918 roku Dzieryski przewodniczy pierwszej Oglnoro
syjskiej Konferencji Czeka, w ktrej wzio udzia stu delegatw z czterdziestu trzech
sekcji lokalnych, liczcych ju okoo 12 tysicy ludzi - pod koniec roku bdzie ich 40 ty
sicy, a w pocztku 1921 roku - 280 tysicy.
Stawiajc si ponad sowietami, a nawet "ponad parti", jak mwili niektrzy bolsze
wicy, owiadczono, i konferencja "jako najwyszy organ wadzy administracyjnej Rosji
sowieckiej bierze na siebie cay ciar walki z kontrrewolucj na terytorium republiki".
Przyjty na konferencji wzorcowy schemat organizacyjny ujawnia szeroki zakres dzia
a powierzonych policji politycznej od czerwca 1918 roku, czyli jeszcze przed wielk
fal "kontrrewolucyjnych" powsta z lata tego roku. Wzorujc si na schemacie "mat
ki" z ubianki, kada prowincjonalna Czeka miaa jak najszybciej zorganizowa ast
pujce biura: 1. Departament Informacji. Biura do spraw: Armii Czerwonej, monarchi
stw, kadetw, prawicowych eserowcw i mienszewikw, anarchistw i kryminalistw,
buruazji i kleru, zwizkw zawodowych i komitetw robotniczych, cudzoziemcw.
Odpowiednie biura miay stworzy listy podejrzanych kadej z powyszych kategorii.
2. Departament do Walki z Kontrrewolucj. Biura do spraw: Armii Czerwonej, monar
chistw, kadetw, prawicowych eserowcw i mienszewikw, anarchistw, zwizkow
cw, mniejszoci narodowych, cudzoziemcw, alkoholizmu, pogromw i porzdku pu
blicznego, prasy. 3. Departament do Walki ze Spekulacj i Naduywaniem Wadzy.
4.Departament Transportu, Szlakw Komunikacyjnych i Portw. 5. Departament
Operacyjny, ktry grupowa jednostki specjalne Czeka;".
Dwa dni po zakoczeniu oglnorosyjskiej konferencji Czeka rzd wyda dekret
przywracajcy ustawowo kar mierci. Zostaa ona zniesiona po rewolucji lutowej 1917
"Nowaja yz" z I VI lc118, s. 4.

N. Bernstam, "Ura i Prikamje, nojaMr' 1917 -janwar' 1919", YMCA Press, Paris 19t32.
'lnstrukcya Czriezwyczajnym Komissjam", Archiwum B.I. Nikoajewskiego, Hoover Institution,
Stanford, cyt. za: G. Leggett, "The Cheka...", s. 39-40.
roku, a przywrcona przez Kierenskiego w lipcu tego roku, mona j byo jednak sto
sowa tylko w strefie przyfrontowej, ktra bya pod jurysdykcj wojskow. Jednym
z pierwszych krokw poczynionych 26 padziernika (8 listopada) 1917 roku przez
II Oglnorosyjski Zjazd Sowietw Delegatw Robotniczych i Chopskich byo ponow
ne zniesienie najwyszego wymiaru kary. Decyzja ta wywoaa wcieko Lenina: "To
bd, niedopuszczalna sabo, pacyfistyczne mrzonki!";4 Lenin i Dzieryski nie prze
rywali stara o ustawowe przywrcenie kary mierci, wiedzc przy tym doskonae, e
moe by ona stosowana bez adnego "drobiazgowego bawienia si w prawo" przez or
gany pozaprawne, takie jak Czeka. Pierwszy wyrok mierci na mocy nowego prawa za
pad 21 czerwca 1918 roku: tym "kontrrewolucjonist" rozstrzelanym "zgodnie z pra
wem" by admira Szczastnyj.
20 czerwca jeden z bolszewickich przywdcw Piotrogrodu Wolodarski zosta za
strzelony przez eserowskiego aktywist. Do zamachu doszo w chwili nieslychanegona
picia w dawnej stolicy. W poprzedzajcych go tygodniach stosunki midzy bolsze
wikami i wiatem robotniczym stale si pogarszay; w maju i czerwcu 1918 roku
piotrogrodzka Czeka odnotowaa siedemdziesit "incydentw" - strajkw, wiecw
antybolszewickich i demonstracji, w ktrych brali udzia gwnie robotnicy z fabryk
metalurgicznych, bdcych w 1917 roku i wczeniej ostoj bolszewizmu. Wadza od
powiedziaa na strajki lokautem w wielkich upastwowionych fabrykach - ta metoda amania oporu
robotnikw miaa si upowszechni w najbliszych miesicach. Po
zabjstwie Wolodarskiego nastpia bezprecedensowa fala aresztowa w robotni
czych rodowiskach Piotrogrodu. Rozwizane zostao zdominowane przez mienszewi
kw Zgromadzenie Penomocnikw Robotniczych, ktre koordynowao piotrogrodzk
opozycj robotnicz i byo prawdziw robotnicz przeciwwadz miejskiego sowietu.
W cigu dwch dni aresztowano ponad omiuset "prowodyrw". 2 lipca 1918 roku ro
dowiska robotnicze odpowiedziay na masowe aresztowania wezwaniem do strajku ge
neralnego4".
Lenin przysa wwczas do przewodniczcego piotrogrodzkiego komitetu Rosyjskiej
Komunistycznej Partii (bolszewikw)" Zinowjewa list, ktry ujawnia nie tylko leninow
sk koncepcj terroru, ale i niewiarygodne zudzenia w sprawach polityki. Twierdzc,
e robotnicy protestowali przeciw zabjstwu Wolodarskiego, Lenin popenial w istocie
zadziwiajc pomyk polityczn!
Towarzyszu Zinowjew! Dowiedzielimy si wanie e robotnicy Piotrogrodu chcieli odpowie

dzie zbiorowym terrorem na zabjstwo towarzysza Wolodarskiego i e wy (nie wy osobicie, ale
czonkowie piotrogrodzkiego komitetu partii) pohamowalicie ich. Energicznie protestuj! Sami
si kompromitujemy: gosimy masowy terror w uchwalach sowietu, a kiedy przychodzi do dziaa
nia, przeszkadzamy cakowicie usprawiedliwionej inicjatywie mas. To niedopuszczalne! Terrory
ci bd nas uwaa za miczakw. Czasy s bardziej ni wojenne. Trzeba koniecznie pobudza
energi terroru, skierowanego przeciw kontrrewolucjonistom i nadawa mu masowy charakter,
zwaszcza w Piotrogrodzie, ktrego przykad jest decydujcy. Pozdrowienia. Lenin .
L. Trockij,O Leninie" Moskwa 1924 s.101.

' "Nowaja yz" z lfi, 26, 27, 28 VI 1918; V.N. Brovkin, "The Mensheviks..." s. 243-249; S. Rosen
berg, "Russian Labour and Bolshevik Power", "Slavic Review" t. 44 (lato 1985), s. 233.
SDPRR(b) zmienia nazw na VI Zjedzie, w marcu 1918 r. (Przyp. tum.)
' G. Leggett, "The Cheka...", s.113.
3. CZERWONY TERROR
Bolszewicy mwi otwarcie, e ich dni s policzone - donosi swemu rzdowi 3 sierp
nia 1918 roku niemiecki ambasador w Moskwie, Karl Helfferich. - Moskw ogar
na prawdziwa panika... Kr najdziwniejsze pogoski o zdrajcach, ktrzy mieli
si wlizn do miasta".
Nigdy bolszewicy nie odczuwali takiego zagroenia jak latem 1918 roku. W rzeczy
wistoci kontrolowali ju tylko obszar ograniczony do terytorium historycznego Ksi
stwa Moskiewskiego, a przeciw sobie mieli trzy silne fronty antybolszewickie. Pierwszy
nad Donem, na terenie zajtym przez wojska kozackie atamana Krasnowa i przez bia
armi generaa Denikina; drugi, na Ukrainie, ktra bya w rkach Niemcw i Ukrai
skiej Centralnej Rady (rzdu narodowego); trzeci cign si wzdu Kolei Transsybe
ryjskiej, a tam wikszo miast wpada w rce Legionu Czeskiego, ktrego ofensyw
wspiera rzd socjalistwrewolucjonistw z Samary.
W regionach mniej lub bardziej opanowanych przez bolszewikw w cigu lata 1918
roku wybucho blisko sto czterdzieci buntw i powsta o wikszym zasigu; najczciej
byy dzielem spoecznoci wiejskich, ktre odrzucay rekwizycj, prowadzon brutalnie
przez oddziay aprowizacyjne, ograniczenia narzucone prywatnemu handlowi oraz no
wy pobr rekruta do Armii Czerwonej'. Rozwcieczeni chopi udawali si tumnie do
najbliszego miasta i oblegali sowiet, niekiedy usiujc go podpali. Z zasady incydenty
przeradzay si w dramat: odpowiedzialne za utrzymanie porzdku wojsko i milicja,
a take, coraz czciej, oddziay Czeka, bez skrupuw strzelay do demonstrantw.
W coraz liczniejszych z upywem czasu konfliktach przywdcy bolszewiccy widzieli
rozgazion konspiracj kontrrewolucyjn, skierowan przeciw rzdowi przez "prze
branych za biaogwardzistw kuakw". 9 sierpnia 1918 roku Lenin telegrafowa do
przewodniczcego gubernialnego sowietu, ktry wanie powiadomi go o incydentach
z udziaem protestujcych przeciw rekwizycjom chopw:
W Ninym Nowgorodzie wyranie szykuje si powstanie biaogwardyjskie. Naley wyty

wszystkie siy, powoa "trojk" dyktatorw (Was, Markina i in.), wprowadzi natychmiast ma
sowy terror, rozstrzela i wywie setki prostytutek rozpijajcych onierzy, byych oficerw itd.
Nie zwleka ani chwili [...] Trzeba rozwija wszechstronn dziaalno: masowe rewizje. Za
ukrywanie broni - rozstrzelanie. Masowe wywzki mienszewikw i ludzi niepewnych'.
L.M. Spirin, "Klassy i partii w gracianskoj wujnie w Russii", Muskwa 1968, s.180 i n.
W.I. Lenin, "Dziea", t. 44, Warszawa 1 c773, s. H4.
CZERWONY TERROR 85
Nastpnego dnia, 10 sierpnia, Lenin wysa podobny w treci telegram do komitetu

wykonawczego sowietu w Penzie:
Towarzysze! Kuackie powstanie w waszych piciu ujezdach [odpowiednik powiatu] musi by

bezlitonie stumione. Wymaga tego interes caej rewolucji, gdy wszdzie rozpocz si ju "bj
ostatni" z kuakami. Trzeba da przykad.1. Powiesi (tak, by ludzie widzieli) co najmniej stu ku
akw, bogaczy i znanych krwiopijcw. 2. Opublikowa ich nazwiska. 3. Zabra cae ich ziarno.
4. Wyznaczy zakadnikw, jak wspomnielimy we wczorajszym telegramie. Zrbcie to tak, by
na setki mil wok ludzie to widzieli, trzli si i mwili sobie: zabijaj i bd zabija dnych
krwi kuakw. Telegrafujcie, czy otrzymalicie i wykonalicie instrukcje. Wasz Lenin.
PS. Wyszukajcie najtwardszych ludzi'.
Jak dowodzi uwana lektura raportw Czeka o buntach z lata 1918 roku, w rze
czywistoci jedynie powstania w Jarosawiu, Rybisku i Muromie, zorganizowane
przez kierowany przez socjalistrewolucjonist Borisa Sawinkowa Zwizek Obro
ny Ojczyzny i Wolnoci oraz inspirowany przez mienszewikw i lokalnych eserow
cw bunt robotnikw zakadw zbrojeniowych w Iewsku byy chyba przygotowane
wczeniej. Wszystkie inne powstania rozwijay si spontanicznie i lokalnie, zaczyna
jc si od incydentw, ktre wcigay wiejskie spoecznoci, sprzeciwiajce si re
kwizycji lub poborowi do wojska. Bunty te zostay okrutnie stumione w kilka dni
przez specjalne oddziay Armii Czerwonej i Czeka. Jedynie Jarosaw, w ktrym od
dziay Sawinkowa obaliy lokaln wadz bolszewick, opieral si przez pitnacie
dni. Po upadku miasta Dzieryski skierowa do Jarosawia "specjaln komisj
ledcz", ktra w cigu piciu dni, od 24 do 28 lipca 1918 roku, posaa na mier
428 osb'.
Przez cay sierpie 1918 roku, a wic przed "oficjalnym" rozpoczciem 3 wrze
nia Czerwonego Terroru, przywdcy bolszewikw z Leninem i Dzieryskim na
czele wysali bardzo duo telegramw do osb odpowiedzialnych za lokalne oddzia
y Czeka czy te parti, domagajc si podjcia "rodkw profilaktycznych" w celu
uprzedzenia jakiejkolwiek prby powstaczej. Wrd tych posuni - tumaczy
Dzieryski - "najbardziej skuteczne jest wzicie zakadnikw spord buruazji
wedug list sporzdzonych przez was w celu naoenia specjalnej kontrybucji [...)
a take aresztowanie i zamknicie wszystkich zakadnikw i podejrzanych w obo
zach koncentracyjnych"5. 8 sierpnia Lenin zada od ludowego komisarza aprowi
zacji Ciurupy zredagowania odpowiedniego dekretu, tak by w kadym okrgu rolni
czym wybra 25-30 zakadnikw spord bogaczy odpowiadajcych yciem za zbir
i wysyk wszystkich nadwyek". Kiedy pod pretekstem trudnoci z wyselekcjonowa
niem zakadnikw Ciurupa przeszed do porzdku nad tym daniem, Lenin posa
mu nastpn, jeszcze dobitniejsz not: "Nie proponuj, aby zakadnikw bra, ale
wyznacza imiennie z kadej gminy. Cel: wyznacza bogaczy, eby to oni odpowia
dali za przymusowe dostawy, odpowiadali yciem za natychmiastowy zbir i wysyk
nadwyek zboa.
CRCEDH, 2/1/6/898.
' GARF,13ll/2/98a/26-32.
CRCEDHC, 76/3/22.
D. Wokogonow, "Lenin", tum. Maciej Antosiewicz, Amber, Warszawa 1997, s. 241.
Poza systemem zakadnikw kierownictwo bolszewickie wyprbowao w sierpniu 1918

roku inne narzdzie represji, ktre pojawio si w ogarnitej wojn Rosji: obozy koncen
tracyjne. 9 sierpnia 1918 roku Lenin zadepeszowa do Komitetu Wykonawczego guberni
penzeskiej z daniem, by "zastosowa bezlitosny terror wobec kuakw, popw i biao
gwardzistw; podejrzanych zamkn w obozie koncentracyjnym poza miastem"'.
Kilka dni wczeniej take Dzieryski i Trocki nakazali zamknicie zakadnikw
w "obozach koncentracyjnych". Owe "obozy koncentracyjne" byy orodkami interno
wania, w ktrych bez jakiegokolwiek procesu i na podstawie zwyklego zarzdzenia ad
ministracyjnego miay by zamykane "podejrzane elementy". W Rosji, tak jak w innych
pastwach biorcych udzia w wojnie, istniay ju liczne obozy dla jecw wojennych.
Pomidzy przeznaczonymi do prewencyjnego aresztowania "podejrzanymi elementami"
na pierwszych miejscach figurowali pozostajcy jeszcze na wolnoci przywdcy partii opozy
cyjnych.15 sierpnia 1918 roku Lenin i Dzieryski podpisali nakaz aresztowania Martowa,
Dana, Potriesowa i Goldmana - najwaniejszych przywdcw partii mienszewikw, ktrej
prasa zostaa ju zmuszona do milczenia, a przedstawiciele usunici z sowietw".
W wojnie domowej, ktra, jak mwili przywdcy bolszewiccy, rzdzia si wasnymi
prawami, zatary si ju dla nich granice, dzielce rne kategorie opozycjonistw. Je
den z gwnych wsppracownikw Dzieryskiego, acis, stwierdzi w "Izwiestijach"
z 23 sierpnia 1918 roku:
Wojna domowa nie zna prawa pisanego. Wojna kapitalistyczna ma swe pisane prawo [...), ale
wojna domowa rzdzi si wasnymi prawami [...). Trzeba nie tylko zniszczy siy ywe wroga, ale
i pokaza, e jeli ktokolwiek wzniesie miecz przeciw istniejcemu porzdkowi klasowemu, od
miecza zginie. Buruazja zawsze przestrzegaa tych regu w czasie wojen domowych, ktre prowa
dzia z proletariatem. [...). Nie przyswoilimy sobie jeszcze cakowicie tych regu. Nasi ludzie zabi
jani s setkami i tysicami. My rozstrzeliwujemy ich ludzi pojedynczo, po dugich obradach w ko
misjach i sdach. W czasie wojny domowej nie ma sdw dla nieprzyjaciela. To jest walka na
mier i ycie. Jeli nie zabijesz, zostaniesz zabity. A wic zabijaj, jeli nie chcesz zosta zabity!"
Dwa zamachy, dokonane 30 sierpnia 1918 roku: na szefa piotrogrodzkiej Czeka

Urickiego i na Lenina, utwierdziy przywdcw bolszewickich w przekonaniu, e praw
dziwy spisek zagraa nawet ich yciu. W rzeczywistoci zamachy te nie miay ze sob
adnego zwizku. Pierwszy, nie wykraczajcy poza zwyczajny ludzki odwet, dokonany
zosta przez modego studenta, ktry chcia pomci przyjaciela - oficera, rozstrzelane
go kilka dni wczeniej przez piotrogrodzk Czeka. Drugi zamach, dugo przypisywany
dziaaczce zblionej do rodowiska anarchistw i socjalistwrewolucjonistw, Fani Kaplan,
ktra zostaa natychmiast zatrzymana i rozstrzelana bez sdu w trzy dni pniej,
okazuje si dzi rezultatem czekistowskiej prowokacji, ktra wymkna si z rk orga
nizatorom"'. Rzd bolszewicki natychmiast powiza oba zamachy z "prawicowymi ese
rowcami, sugusami imperializmu francuskiego i angielskiego". Ju nastpnego dnia
artykuy prasowe i oficjalne owiadczenia nawolyway do rozszerzenia terroru.
"Prawda" z 31 sierpnia 1918 roku pisaa:
' W. Lenin, "Dziea wszystkic", t. 50, s.142.

CRCEDHC, 7fi/3/22/3.
Izwiestija" z 23 VIII 1918; G. Leggett, "Thc Cheka...", s.104.
' S. Lyandres The 191H Attempt on Lifc of Lenin: A New Look at thc Evidence", "Slavic Review",
48, nr 3 (1989), s. 432-448.
CZERWONY TERROR 87
Ludzie pracy, nadszed czas, bymy zniszczyli buruazj, gdy w przeciwnym razie to ona znisz
czy nas. Miasta powinny zosta oczyszczone z caej buruazyjnej zgnilizny. Wszystkim tym pa
nom zaoy si kartoteki, a ci, ktrzy stanowi zagroenie dla sprawy rewolucji, zostan zlikwi
dowani. [...] Hymnem klasy robotniczej bdzie piew nienawici i zemsty!"
Tego samego dnia Dzieryski zredagowa wraz ze swym zastpc Petersem utrzy
many w podobnym duchu "Apel do klasy robotniczej":
Niech klasa robotnicza zdepcze masowym terrorem hydr kontrrewolucji! Niech wrogowie klasy
robotniczej wiedz, e kady zatrzymany z nielegalnie poiadan broni bdzie natychmiast roz
strzelany i e kady, kto omiela si szerzy jakkolwiek propagand skierowan przeciw wadzy
sowieckiej, zostanie natychmiast aresztowany i zamknity w obozie koncentracyjnym!
Nazajutrz po apelu wydrukowanym w "Izwiestijach" 3 wrzenia ukazaa si instruk

cja, rozesana do wszystkich sowietw przez ludowego komisarza spraw wewntrznych,
Pietrowskiego. Pietrowski skary si w niej, e mimo "masowego terroru", stosowane
go przez wrogw nowego porzdku wobec "mas pracujcych", Czerwony Terror nie da
si jeszcze odczu:
Najwysza pora, by skoczy z t mikkoci i sentymentalizmem. Wszyscy prawicowi eserowcy

powinni zosta natychmiast aresztowani. Spomidzy buruazji i oficerw naley wybra wielu
zakadnikw. Przy najmniejszym oporze naley si ucieka do zbiorowych egzekucji. Komitety
wykonawcze poszczeglnych guberni powinny wykaza inicjatyw w tej sprawie. Czeka i inne
milicje powinny wykry i aresztowa wszystkich podejrzanych i natychmiast rozstrzela tych, kt
rzy zamieszani s w dziaalno kontrrewolucyjn. [...) Przewodniczcy komitetw wykonaw
czych maj natychmiast informowa Ludowy Komisariat Spraw Wewntrznych o kadym przy
padku amazarnoci lub niezdecydowania ze strony miejscowych sowietw. (...) Przy wprowa
dzaniu masowego terroru nie mona tolerowa adnej saboci i adnego wahania'.
Powyszy telegram, bdcy oficjalnym sygnaem do rozpoczcia masowego terroru,

zadaje kam argumentacji rozwinitej a posterioprzez Dzieryskiego i Petersa, jako
by "Czerwony Terror - wyraz powszechnego i spontanicznego oburzenia mas na zama
chy z 30 sierpnia 1918 roku - rozpocz si bez najmniejszej wytycznej ze strony Cen
trum". W rzeczywistoci Czerwony Terror da naturalny upust niemal abstrakcyjnej
nienawici wikszoci przywdcw bolszewickich do "ciemiycieli", ktrych gotowi by
li zlikwidowa nie indywidualnie, ale "jako klas". Jeden z przywdcw mienszewikw
Rafait Abramowicz, przytacza we wspomnieniach bardzo charakterystyczn rozmow
z Dzieryskim - przyszym szefem Czeka - z sierpnia 1917 roku:
- Abramowicz, pamitasz przemwienie Lassalle'a o istocie konstytucji?

- Oczywicie.
- Powiedzia, e kada konstytucja jest uwarunkowana stosunkiem si spoecznych w danym kra
ju i w danym momencie. Zastanawiam si, jak mona by zmieni t wspzaleno midzy poli
tyk a sprawami spoecznymi.
- No c, poprzez najrniejsze procesy przemian gospodarczych i politycznych, poprzez poja
Prawda" z ;1 VIII 19I8.

Izwiestija" z 4 IX 191R.
wienie si nowych form gospodarowania, wzrost znaczenia pewnych klas spoecznych itd., po
przez wszystkie te sprawy, ktre wietnie znasz, Feliksie.
- Tak, ale czy nie mona by zmieni radykalnie tej wspzalenoci? Na przykad przez zmusze
nie do posuszestwa lub wytpienie pewnych klas spoecznych?"
Wielu bolszewikw podzielao podobne zimne okruciestwo, wyrachowane, cynicz

ne i wyrose z niewzruszonej logiki "walki klasowej ". Jeden z gwnych liderw bolsze
wickich, Grigorij Zinowjew, owiadczy we wrzeniu 1918 roku: "Aby zwyciy wro
gw, musimy mie nasz wasny socjalistyczny terror. Musimy przecign na nasz
stron, powiedzmy, dziewidziesit ze stu milionw mieszkacw Rosji sowieckiej.
Jeli chodzi o pozosta ych, nie mamy im nic do powiedzenia. Musz by zniszczeni"'.
5 wrzenia rzd sowiecki zalegalizowa terror sawnym dekretem "O Czerwonym
Terrorze":
W obecnej sytuacji absolutnie yciow koniecznoci stao si wzmocnienie Czeka [...) i ochrona
Republiki Sowieckiej przed wrogiem klasowym poprzez jego izolacj w obozach koncentracyj
nych, natychmiastowe rozstrzeliwanie kadego, kto ma zwizki z organizacjami biaogwardyjski
mi, jest zamieszany w spiski, powstania lub zamieszki, oraz przez publikowanie nazwisk rozstrze
lanych wraz z podaniem powodu egzekucji'5.
Jak przyzna pniej Dzieryski, "teksty z 3 i 5 wrzenia 1918 roku daway nam
wreszcie legalnie to, przeciw czemu moi partyjni towarzysze a dotd protestowali: pra
wo do natychmiastowego rozprawienia si, bez opowiadania si komukolwiek, z kontr
rewolucyjn hoot".
W oklniku z 17 wrzenia Dzieryski zachca wszystkie lokalne oddziay Czeka
do "przyspieszenia procedur i zakoczenia, to znaczy likwidacji spraw zawieszonych'.
"Likwidacje" zaczy si w rzeczywistoci ju od 31 sierpnia. 3 wrzenia "Izwiestija" do
niosy, e w poprzednich dniach miejscowa Czeka rozstrzelaa ponad 500 zakadnikw.
Wedug czekistowskiego rda we wrzeniu 1918 roku miano rozstrzela w Piotrogro
dzie 800 osb. Liczba ta jest mocno zaniona. Pewien wiadek wydarze przytoczyna
stpuj ce szczegy:
Jeli chodzi o Piotrogrd, wykonano tam okoo 1300 egzekucji. [...] Bolszewicy nie uwzgldniaj
w swoich "statystykach" setek oficerw i cywilw, rozstrzelanych w Kronsztadzie na rozkaz miej
scowych wadz. W samym tylko Kronsztadzie jednej nocy rozstrzelano 400 osb. Na dziedzicu
wykopano trzy wielkie rowy, ustawiono nad nimi 400 skazacw i po kolei zlikwidowano".
W wywiadzie udzielonym 3 listopada 1918 roku dziennikowi "Utro Moskwy" prawa

rka Dzieryskiego, Peters, przyzna:
W Piotrogrodzie czuostkowi [sic) czekici potracili w kocu gowy i wykazali za du gorliwo.

Przed zabjstwem Urickiego nie wykonano adnej egzekucji - i prosz mi wierzy, e mimo te
go, co si opowiada, nie jestem a tak krwioerczy - podczas gdy po zamachu byo nieco zbyt
R. Abramoviteh, "The Soviet Revolution 1917-1939", London 19fi2, 5. 312.

Siewiernaja Kommuna" nr 109 z 19 IX 191X, s. 2, cyt. za: G. Leggett, "The Cheka...", s.114.
Izwiestija" z 10 IX 1918.
' G.A. Eiietow, "Iz istorii...", s.197-198.
G. Leggett, "The C.heka..." s. I11.
CZERWONY TERROR 89
duo egzekucji, i do tego przeprowadzonych bez rozeznania. Natomiast Moskwa odpowiedziaa

na zamach na Lenina jedynie straceniem kilku carskich ministrw'x.
Jak podaj "Izwiestija", 3 i 4 wrzenia rozstrzelano w Moskwie "tylko" 29 zakadni

kw z "obozu kontrrewolucji". Midzy nimi figurowali dwaj ministrowie Mikoaja II,
Aleksandr Chwostow (sprawy wewntrzne) i Iwan Szczegowitow (sprawiedliwo).
Niemniej liczne i zgodne wiadectwa odnotowuj setki egzekucji, wykonanych w wi
zieniach moskiewskich w czasie "masakr wrzeniowych".
W czasie Czerwonego Terroru Dzieryski nakaza utworzenie gazety "Jeeniediel
nik WCzK" (Tygodnik WCzeka), ktrej zadaniem byo otwarte wychwalanie zasug po
licji politycznej i pobudzanie "sprawiedliwego pragnienia zemsty mas". Przez sze ty
godni, a do zamknicia go na polecenie Komitetu Centralnego z uwagi na to, e nie
ktrzy przywdcy bolszewiccy zaczli krytykowa dziaalno Czeka, tygodnik opisywa
bez ogrdek i bez enady aresztowania, internowanie w obozach koncentracyjnych, eg
zekucje itd. Pismo to jest oficjalnym i a minima rdlem do badania Czerwonego Ter
roru we wrzeniu i padzierniku 1918 roku. Czytamy tam midzy innymi, e Czeka
z Ninego Nowgorodu, szczeglnie gorliwie dziaajca pod rozkazami Nikoaja Bulga
nina - przyszego premiera sowieckiego w latach 1955-1957 - od 31 sierpnia rozstrze
laa 141 zakadnikw, w cigu trzech dni w owym redniej wielkoci rosyjskim miecie
aresztowano 700 osb. Ewakuowana z Jekaterynburga uralska Czeka donosia z Wiatki
o straceniu w cigu jednego tygodnia 23 "byych andarmw" i 154 "kontrrewolucjoni
stw, 8 "monarchistw, 28 "czonkw partii kadetw, 186 "oficerw oraz 10 "mien
szewikw i prawicowych eserowcw". Czeka z IwanowoWozniesieska meldowaa
o aresztowaniu 181 osb, straceniu 25 "kontrrewolucjonistw" i utworzeniu "obo
zu koncentracyjnego na 1000 miejsc". Czekici z maego miasta Siebiejska wyliczali
"16 rozstrzelanych kuakw i jednego popa, ktry odprawia msz za krwawego tyra
na Mikoaja II", Czeka z Tweru: 130 zakadnikw i 39 straconych, a Czeka z Permu
- 50 egzekucji. Mona by cign jeszcze dugo t makabryczn list, sporzdzon na
podstawie fragmentw szeciu wydanych numerw "Jeeniedielnika WCzK"'"
Jesieni 1918 roku rwnie inne prowincjonalne gazety odnotoway tysice areszto
wa i egzekucji. Tak wic, by posuy si tylko dwoma przykadami: jedyny opubliko
wany numer gazety "Izwiestija Caricynskoj Gubczeka" zamiecil sprawozdanie z egze
kucji 103 osb w dniach od 3 a 10 wrzenia 1918 roku; midzy 1 a 8 listopada 1918 ro
ku 371 osb stano przed trybunaem miejscowej Czeka, ktry 50 z nich skaza na
mier, a pozostae na "prewencyjny pobyt w obozie koncentracyjnym w charakterze
zakadnikw, a do ostatecznej likwidacji wszystkich powsta kontrrewolucyjnych".
Drugi przykad to "Izwiestija Pienzienskoj Gubczeka", ktre w swym pierwszym i zara
zem ostatnim numerze donosiy bez komentarza: "Za zabjstwo towarzysza Jegorowa,
robotnika z Piotrogrodu oddelegowanego do oddziau rekwizycyjnego, Czeka rozstrze
laa 152 biaogwardzistw. Wobec tych, ktrzy podnios rk na zbrojne rami proleta
riatu, zastosowane zostan w przyszoci jeszcze ostrzejsze rodki [sic].
"Utro Moskwy" nr 21 z 4 XI 1918.

' "Jeeniedielnik WCzK", Ci numerw opublikowanych od 22 IX do 27 X 191X.
' "Izwiestija Caricynskoj Gubczeka" nr 1 z 7 XI 1918, s. 1-22, w Archiwum B. Nikoajewskiego,
Hoover Insitution, Stanford; "Izwiestija" z 29 IX 1918, s. 2.
Dostpne od niedawna, przesane do Moskwy poufne raporty (swodki) lokalnych

oddziaw Czeka, potwierdzaj zreszt brutalno, z jak byy tumione od lata 1918
roku najdrobniejsze incydenty midzy spoecznociami wiejskimi a miejscow wadz.
rdem tych incydentw by coraz czciej sprzeciw wobec rekwizycji i poboru do
wojska, ale zaliczano je do kategorii "kontrrewolucyjnych zamieszek kuackich" i bezli
tonie dawiono.
Daremna byaby prba ustalenia liczby ofiar tej pierwszej wielkiej fali Czerwonego
Terroru. Jeden z szefw Czeka, acis, twierdzi, i w cigu drugiego procza 1918 roku
czekici stracili 4,5 tysica osb, i dodawa nie bez cynizmu: "Jeli mona o cokolwiek
oskara Czeka, to nie o nadmiar gorliwoci przy egzekucjach, ale o jej niedostatek
przy stosowaniu najwyszego wymiaru kary. Zelazna rka zawsze zmniejsza liczb
ofiar"z'. W kocu padziernika 1918 roku przywdca mienszewikw Julij Martow sza
cowa liczb bezporednich ofiar Czeka od pocztku wrzenia na "ponad 10 tysicy"2.
Jakakolwiek byaby dokadna liczba ofiar Czerwonego Terroru z jesieni 1918 roku
a samo podsumowanie egzekucji odnotowanych przez pras sugeruje, i nie moga by
nisza ni 10-15 tysicy - terror ten umacnia zdecydowanie bolszewick praktyk trak
towania kadej, realnej lub potencjalnej formy sprzeciwu w kategoriach bezlitosnej
wojny domowej, rzdzcej si, wedle wyraenia acisa, "wasnymi prawami". Jeli - jak
to si stao na przykad w pocztkach listopada 1918 roku w zakadach zbrojeniowych
Motowilicha w guberni permskiej - robotnicy zastrajkowali w protecie przeciw bolsze
wickiej zasadzie racjonowania ywnoci "w zalenoci od pochodzenia spoecznego"
i przeciw naduyciom miejscowej Czeka, cay zakad wadze natychmiast okrelay jako
znajdujcy si "w stanie buntu". adnych negocjacji ze strajkujcymi: lokaut i zwolnie
nie wszystkich robotnikw, aresztowanie "prowodyrw", poszukiwanie oskaronych
o wywoanie strajku "kontrrewolucyjnych" mienszewikw2;. Podobne praktyki byy
z pewnoci czste, poczwszy od lata 1918 roku. Niemniej jesieni, dobrze zorganizo
wana i "pobudzona" pyncymi z Centrum wezwaniami do mordu, miejscowa Czeka
posza dalej w represjach i bez adnego procesu skazaa na mier stu strajkujcych.
Sam rzd wielkoci - od 10 do 15 tysicy doranych egzekucji w cigu dwch mie
sicy - oznaczal od tej chwili prawdziw zmian skali w porwnaniu z epok caratu.
Wystarczy przypomnie, e w caym okresie 1825-1917, a wic w cigu dziewidziesi
ciu dwch lat, carskie sdy (w tym wojenne) we wszystkich rozpatrywanych sprawach
"majcych zwizek z porzdkiem politycznym" wyday 6321 wyrokw mierci, z tym e
1306 z nich przypado na rok 1906, czyli okres reakcji na rewolucj 1905 roku. W cigu
kilku tygodni sama tylko Czeka pozbawia ycia trzy razy wicej ludzi ni imperium ca
rw skazao w cigu dziewidziesiciu dwch lat, a i to wielu skazanym w legalnych
procesach wyroki mierci zamieniono na katorgz4.
M.I. acis, "Dwa goda...", s. 25.

List J. Martowa do A. Steina z 25 X 1918, cyt. za: V. Brovkin, "Behind the Front Lines of the Civil
War", Princeton 1994, s. 283.
' N. Bernstam, "Urat i Prikamje...", s.129.
' M.N. Giernet,Protiw smiertnoj kazni", Sankt Pietierburg 1907, s. 385-423; N.S. Tagancew, "Smiert
naja kaz", Sankt Pietierburg 1913. Zblione liczby podaje raport K. Liebknechta (5735 skazanych na
mier, z tego 3741 stracono w latach 1906-1910; 625 skazanych i 191 straconych w latach 1825-1905), w:
M. Ferro, "La Revolution de 1917. La chute du tsarisme et les origines d'Octobre", Aubier, Paris 1967,
s. 483.
Czerwony terror 91
Nie tylko liczby mwi o skali zjawiska. Wprowadzenie nowych kategorii, takich jak
"podejrzany", "wrg ludu", "zakadnik", "obz koncentracyjny", "trybuna rewolucyj
ny", nieznane dotd praktyki, takie jak "aresz prewencyjny" lub dorana, bez sdu eg
zekucja setek i tysicy ludzi aresztowanych przez stojc ponad prawem policj poli
tyczn nowego typu, stanowiy w tej dziedzinie prawdziwy "przewrt kopernikaski".
Niektrzy przywdcy bolszewiccy nie byli przygotowani na przewrt o tych rozmiarach
wiadczy o tym polemika wok roli Czeka, jaka rozwina si w krgach kierowniczych
partii midzy padziernikiem a grudniem 1918 roku. Pod nieobecno Dzieryskiego
wysanego incognito na miesic do Szwajcarii dla poratowania zdrowia fizycznego i psy
chicznego - Komitet Centralny RKP(b) 25 padziernika dyskutowa nad nowym statutem
Czeka. Krytykujc "peni wadzy pozostawion organizacji, ktrej wydaje si, e dziaa po
nad sowietami i sam parti", Bucharin, Olminski -jeden z weteranw partii - oraz ludowy
komisarz spraw wewntrznych Pietrowski zadali decyzji ograniczajcych "nadmiar gorli
woci ze strony organizacji, naszpikowanej kryminalistami, sadystami i zdegenerowanymi
elementami lumpenproletariatu". Powoana zostaa komisja kontroli politycznej. Wcho
dzcy w jej skad Kamieniew posun si a do propozycji cakowitego zniesienia Czeka.
Niebawem jednak obz jej zdecydowanych zwolennikw ponownie wzi gr. Poza
Dzieryskim znaleli si wrd nich tacy dostojnicy partyjni jak Swierdow, Stalin,
Trocki i, oczywicie, Lenin. Ten ostatni podj zdecydowan obron instytucji "niesusz
nie atakowanej za kilka incydentw przez ograniczonych inteligentw (...], ktrzy nie
s w stanie oceni problemu terroru w szerszej perspektywie"'. Na wniosek Lenina
19 grudnia 1918 roku Komitet Centralny podj uchwa, zabraniajc prasie bolsze
wickiej publikowania "oszczerczych artykuw o instytucjach, a zwaszcza o Czeka, kt
ra wykonuje sw prac w szczeglnie trudnych warunkach". W ten sposb dyskusja zo
staa zamknita. "Zbrojne rami dyktatury proletariatu" otrzymao atest niezawodno
ci. Jak mawia Lenin, "dobry komunista jest zarazem dobrym czekist".
W pocztku 1919 roku Dzieryski uzyska od Komitetu Centralnego zgod na
utworzenie departamentw specjalnych Czeka, odpowiedzialnych odtd za bezpiecze
stwo wojskowe.16 marca 1919 roku zosta on mianowany ludowym komisarzem spraw
wewntrznych i, pod egid Czeka, przystpi do reorganizacji caoci milicji, oddzia
w, pododdziaw i jednostek przydzielonych dotd najrniejszym administracjom.
W maju 1919 roku wszystkie te jednostki - milicja kolejowa, oddziay aprowizacyjne,
stra graniczna i bataliony Czeka, zostay zgrupowane w specjalnym korpusie Wojsk
Obrony Wewntrznej Republiki, ktry w 1921 roku liczy mia 200 tysicy ludzi. Woj
ska te odpowiaday za bezpieczestwo obozw, dworcw i innych punktw strategicz
nych, miay przeprowadza rekwizycje, ale przede wszystkim tumi rewolty chopskie,
rozruchy wrd robotnikw i bunty w Armii Czerwonej. Specjalne jednostki Czeka
i Wojsk Obrony Wewntrznej Republiki - razem prawie 200 tysicy ludzi - stanowiy
znakomity rodek kontroli i represji, prawdziw armi w nkanej szerzc si dezercj
Armii Czerwonej, ktra - mimo teoretycznie wysokiego stanu osobowego 3 do 5 milio
nw - nie zdoaa nigdy wystawi jednoczenie wicej ni p miliona w peni wyposa
onych onierzy'.
CRCEDHC 5/1/255R.
' "Lenin i WCzK. Sbornik dokumientow (1917-1922)", Moskwa 1975, s.122.
' G. Leggett, "The Cheka...", s. 204-237.
Jeden z pierwszych dekretw nowego ludowego komisarza spraw wewntrznych do

tyczy warunkw organizacji obozw, ktre istniay od lata 1918 roku bez jakiejkolwiek
podstawy prawnej i regulaminw. Dekret z 15 kwietnia 1919 roku rozrnia dwa typy
obozw: "pracy przymusowej", w ktrych internowano na og skazanych przez sd,
oraz "koncentracyjne", gromadzce osoby uwizione, najczciej w charakterze "za
kadnikw", na podstawie zwykego zarzdzenia administracyjnego. W rzeczywistoci
rnice midzy oboma typami obozw byy raczej teoretyczne, czego dowodem jest in
strukcja uzupeniajca z 17 maja 1919 roku, ktra poza utworzeniem "w kadej guberni
co najmniej jednego obozu na minimum trzysta miejsc" przewidywaa standardow li
st szesnastu kategorii osb internowanych. Figuroway na niej tak rne grupy, jak
zakadnicy spord wielkiej buruazji", "urzdnicy dawnego ustroju a do rangi aseso
ra kolegialnego i prokuratora oraz ich zastpcy, burmistrzowie i ich zastpcy z miast
o randze stolicy ujezdu", "osoby skazane za wadzy sowieckiej na wszelkie kary za pa
soytnictwo, sutenerstwo i prostytucj", "zwykli dezerterzy (nie recydywici) i onie
rze, jecy wojny domowej" itd."
Liczba osb internowanych w obozach pracy i obozach koncentracyjnych stale rosa
w latach 1919-1921, od okoo 16 tysicy w maju 1919 roku do ponad 70 tysicy we
wrzeniu 1921 roku4. Szacunki te nie dotycz pewnej liczby obozw utworzonych w re
jonach objtych powstaniem przeciw wadzy sowieckiej: tak na przykad tylko w guber
ni tambowskiej w siedmiu obozach koncentracyjnych otwartych przez wadze odpowie
dzialne za stumienie powstania chopskiego naliczono w lecie 1921 roku co najmniej
50 tysicy "bandytw" i "zakadnikw wzitych spord czonkw rodzin bandytw"3".
GARF, 3cl3/H9/l0a.
-, Wlast' Snwietnw" 1922, nr 1-2, s. 41- L.D. Gersnn The Secret Pnlice in Lenin's Russia", Philadel
phia 197fi s. l4cl sq.; G. Leggett, "The Cheka...", s.178; GARF, 393/H4/1H; 393/89/29fi.
' CTARF, 393/89/lH2; 393/Hc7/231; 393l89/295.
4. BRUDNA WOJNA"
Wojn domow w Rosji rozpatruje si zazwyczaj jako konflikt midzy czerwo

nymi (bolszewikami) i biaymi (monarchistami). W rzeczywistoci poza star
ciami zbrojnymi midzy dwiema armiami: Armi Czerwon i rnymi jed
nostkami, tworzcymi do niejednolit bia armi, najwaniejsze byo bez wtpienia
to, co dziao si na tyach zmieniajcych si frontw. Ten wymiar wojny domowej nale
y do "frontu wewntrznego". Charakteryzuje si on rnorodnymi represjami, stosowa
nymi przez biae lub czerwone wadze - represje czerwonych byy znacznie powszechniej
sze i bardziej metodyczne - wobec dziaaczy politycznych partii i grup opozycyjnych,
strajkujcych robotnikw, dezerterw uciekajcych przed poborem i z jednostek woj
skowych lub po prostu wobec obywateli, nalecych do podejrzanej czy "wrogiej" klasy
spoecznej, ktrych jedyna wina polegaa na znalezieniu si w miecie czy miasteczku
odbitym ponownie "nieprzyjacielowi". Walka na wewntrznym froncie wojny domowej
polegaa take, a moe przede wszystkim na oporze milionw chopw oraz zbuntowa
nych rekrutw i dezerterw - tych wszystkich, ktrych zarwno czerwoni, jak i bialina
zywali "zielonymi" i ktrzy odgrywali czsto decydujc rol w ofensywie lub odwrocie
jednego lub drugiego obozu.
Tak wic latem 1919 roku nad rodkow Wog i na Ukrainie doszo do wielkich
buntw chopskich przeciw wadzy bolszewickiej, ktre pozwoliy admiraowi Kocza
kowi i generaowi Denikinowi wedrze si na kilkaset kilometrw w gb pozycji czer
wonych. W kilka miesicy pniej wybucho powstanie chopw syberyjskich, rozgory
czonych przywrceniem praw wacicielom ziemskim, ktre przyspieszyo klsk biae
go admiraa Koczaka w walce z Armi Czerwon.
Podczas gdy w wojnie midzy biaymi a czerwonymi operacje na du skal trway
jedynie nieco ponad rok, od koca 1918 roku do pocztku roku 1920, istota tego, co
mamy zwyczaj okrela mianem "wojny domowej", jawi si w rzeczywistoci jako
"brudna", pacyfikacyjna wojna, prowadzona przez wadze zarwno wojskowe, jak i cy
wilne, biae, jak i czerwone, przeciw wszystkim potencjalnym lub rzeczywistym opozy
cjonistom w kontrolowanych czasowo przez ktr ze stron strefach. Na terenach
utrzymywanych przez bolszewikw byy to "walka klas" przeciw "byym" burujom
"elementom klasowo obcym", polowanie na dziaaczy wszystkich niebolszewickich par
tii oraz tumienie strajkw robotniczych, buntw niepewnych jednostek Armii Czerwo
nej i powsta chopskich. W strefach okupowanych przez biaych byo to polowanie na
elementy podejrzane o sympatie "ydobolszewickie".
Bolszewicy nie mieli monopolu na terror. Istnia te Biay Terror, ktrego najstrasz
niejszym wyrazem bya fala pogromw, dokonanych latem i jesieni 1919 roku na
Ukrainie przez oddziay armii Denikina i jednostki Petlury. Byo prawie 150 tysicy
ofiar. Jak podkrelaa wikszo historykw Czerwonego i Biaego Terroru z czasw
wojny domowej, nie mona obu tych zjawisk rozpatrywa na tej samej paszczynie.
Bolszewicka polityka terroru bya bardziej metodyczna, lepiej zorganizowana, przemy
lana i uruchomiona na dugo przed wojn domow oraz teoretycznie uzasadniona
w stosunku do caych grup spoecznych. Biay Terror nigdy nie sta si systemem. By
niemal zawsze spraw dziaajcych samowolnie oddziaw, wymykajcych si wadzy
jakich komend wojskowych, ktre bez wikszego powodzenia usioway odgrywa rol
rzdu. Jeli pomin potpione przez Denikina pogromy, Biay Terror najczciej mia
form represji policyjnej na poziomie kontrwywiadu wojskowego. W stosunku do
kontrwywiadu biaych Czeka i Wojska Obrony Wewntrznej Republiki stanowiy znacz
nie bardziej rozbudowany i potniejszy instrument represji, ktry korzysta z wszel
kich priorytetw reimu bolszewickiego.
W przypadku kadej wojny domowej trudno stworzy peny bilans form represji i ty
pw terroru, stosowanych przez walczce obozy. Zwaszcza jednak terror bolszewicki
wymaga odpowiedniej typologii. Swymi metodami, specyfik i gwnymi celami wy
przedza znacznie waciw wojn domow, ktra rozpocza si dopiero latem 1918
roku. Wybralimy typologi, ktra ze wzgldu na cigo obserwowanej od pierwszych
miesicy reimu ewolucji pozwala zarysowa podstawowe grupy ofiar konsekwentnych
i systematycznych represji:
- niebolszewiccy dziaacze polityczni, od anarchistw a po monarchistw;
- robotnicy walczcy o najbardziej elementarne prawa: chleb, prac, minimum wol
noci i godnoci;
- chopi (czsto dezerterzy) zamieszani w ktry z niezliczonych rozruchw chop
skich lub w bunt jednostek Armii Czerwonej;
- Kozacy deportowani masowo jako grupa spoeczna i etniczna majca opini wro
giej wobec systemu sowieckiego. "Rozkozaczanie" zapowiada wielkie deportacje lat
trzydziestych ("rozkuaczanie" i deportacje grup etnicznych) i podkrela cigo leni
nowskiej i stalinowskiej fazy polityki represji;
- "elementy obce spoecznie" i inni "wrogowie ludu", "podejrzani", "zakadnicy",
likwidowani "prewencyjnie" w czasie ewakuowania miast przez bolszewikw lub prze
ciwnie, w czasie odzyskiwania miast zajmowanych czasowo przez biaych.
Przeladowania, ktre dotkny dziaaczy politycznych rnych partii opozycyjnych wo
bec reimu bolszewickiego, s bez wtpienia znane najlepiej. Istnieje wiele wiadectw
licznych przywdcw partii opozycyjnych, ktrzy wizieni, czsto zmuszeni do emigra
cji, zazwyczaj jednak pozostawali przy yciu, inaczej ni robotniczy lub chopscy szere
gowi czonkowie partii rozstrzeliwani bez sdu lub mordowani w czasie ekspedycji kar
nych Czeka.
Jedn z jej pierwszych akcji bojowych by przeprowadzony 11 kwietnia 1918 roku
szturm na anarchistw moskiewskich, z ktrych kilkudziesiciu natychmiast rozstrzela
no. Walka z anarchistami nie osaba w cigu nastpnych lat, mimo i pewna iGh liczba
przesza w szeregi bolszewikw, a niektrzy, jak Aleksandr Goldberg, Michai Brener
Brudna wojna 95
czy Timoficj Samsonow, objli nawet wane stanowiska w samej Czeka. Dobr ilustra
cj dylematu wikszoci anarchistw, odrzucajcych jednoczenie dyktatur bolszewic
k i powrt przedstawicieli dawnego porzdku, jest wolta, jakiej dokona wielki chop
ski przywdca anarchistyczny Machno, ktry musia jednoczenie wspdziaa z Ar
mi Czerwon przeciw biaym, a po oddaleniu zagroenia ze strony tych ostatnich,
wierny swoim przekonaniom, wystpi przeciw czerwonym. Tysice anonimowych dzia
aczy anarchistycznych rozstrzelano jako "bandytw" podczas represji skierowanych
przeciw chopskim armiom Machny i jego partyzantom. Jeli wierzy z pewnoci nie
kompletnemu, ale jedynemu, jakim dysponujemy, podsumowaniu represji bolszewic
kich, opublikowanemu w 1922 roku w Berlinie przez rosyjskich anarchistw, chopi ci
stanowili ogromn wikszo ofiar. Podsumowanie to zamykao si liczb 138 dziaaczy
anarchistycznych straconych w latach 1919-1921, 281 zmuszonych do emigracji i 608
uwizionych'.
Lewicowi socjalicirewolucjonici, ktrzy pozostawali w sojuszu z bolszewikami a
do lata 1918 roku, cieszyli si wzgldn pobaliwoci a do lutego nastpnego roku.
Ich historyczna przywdczyni Maria Spiridonowa przewodzia w grudniu 1918 ro
ku tolerowanemu przez bolszewikw zjazdowi partii. Po gwatownym potpieniu
praktyki codziennego terroru ze strony Czeka 10 lutego 1919 roku zostaa aresztowa
na wraz z dwustoma innymi dziaaczami i skazana przez trybuna rewolucyjny na "za
mknicie w sanatorium ze wzgldu na stan psychiczny"; mamy tu do czynienia
z pierwszym w dziejach reimu sowieckiego zamkniciem opozycjonisty politycznego
w szpitalu psychiatrycznym. Marii Spiridonowej udao si zbiec i kierowa z podzie
mia zakazan przez bolszewikw Parti Lewicowych Eserowcw. Wedle wasnych
rde w roku 1919 Czeka zniszczya 58 organizacji lewicowych eserowcw, a 45 w ro
ku nastpnym. W cigu tych dwch lat miano uwizi w charakterze zakadnikw
1875 osb, zgodnie z zaleceniami Dzieryskiego, ktry owiadczy 18 marca 1919 ro
ku: "Odtd Czeka nie bdzie ju czyni rnicy midzy biaogwardzistami typu Kra
snowa a biaogwardzistami z obozu socjalistycznego. [...] Aresztowani eserowcy
i mienszewicy bd uwaani za zakadnikw i ich los zalee bdzie od politycznego
stanowiska ich partii".
Prawicowi socjalicirewolucjonici zawsze uwaani byli przez bolszewikw za naj
groniejszych rywali politycznych. Nikt nie zapomnia, e w powszechnych i wolnych
wyborach z listopadagrudnia 1917 roku zdobyli oni w kraju zdecydowan wikszo.
Po rozpdzeniu Konstytuanty, w ktrej dysponowali absolutn wikszoci, socjalici
-rewolucjonici zasiadali cigle w Centralnym Komitecie Wykonawczym Sowietw,
skd usunici ostali wraz z mienszewikami w czerwcu 1918 roku. Cz przywdcw
eserowskich utworzya wwczas, wraz z reprezentantami partii kadeckiej i mienszewic
kiej, krtkotrwae rzdy w Samarze i Omsku, obalone niebawem przez admiraa Ko
czaka. Wzitym w dwa ognie, midzy bolszewikw a biaych, eserowcom i mienszewi
kom trudno byo sformuowa spjn polityk przeciwstawiajc si reimowi bolsze
wickiemu, ktry prowadzi wobec opozycji socjalistycznej zrczne wybiegi, stosujc
naprzemiennie rodki agodzce, infiltracj i represje.
' Goriclik (wyd.), Gonienija na anarchizm w Sowietskoj Rossii", Berlin 1922 s. 27-63.
Izwiestija" z 18 III 1919; L.D. Gerson, "Thc Sccret Police...", s.151-152; G. Leggett, "The Cheka...",
s. 311-316.
W najtrudniejszym momencie ofensywy admiraa Koczaka, po zezwoleniu na po

nowne ukazywanie si, od 20 do 30 marca 1919 roku, eserowskiego dziennika "Dieo
Naroda", Czeka zorganizowaa 31 marca wielk obaw na dziaaczy eserowskich
i mienszewickich, mimo e partie ich byy absolutnie legalne. W Moskwie, Tule, Smo
lesku, Woroneu, Penzie, Samarze i Kostromie zatrzymano ponad 1900 dziaaczy obu
partii'. Ilu innych stracono doranie podczas tumienia strajkw i buntw chopskich,
w ktrych socjalicirewolucjonici i mienszewicy odgrywali najczciej gwn rol?
Dysponujemy niepewnymi danymi, albowiem nawet jeli znamy w przyblieniu liczb
ofiar najwaniejszych okresw represji, nie wiemy, ilu byo wrd nich dziaaczy poli
tycznych.
Druga wielka fala aresztowa nastpia po artykule Lenina opublikowanym w
"Prawdzie" 28 sierpnia 1919 roku, w ktrym pitnowa on raz jeszcze eserowcw
i mienszewikw, "wsplnikw i sugusw biaych, obszarnikw i kapitalistw". Wedug
rde Czeka w cigu czterech ostatnich miesicy 1919 roku aresztowano 2380
socjaliistwrewolucjonistw i mienszewikw'. Po tym, jak 23 maja 1920 roku gorczkowo po
szukiwany przez policj polityczn przywdca eserowcw i jednodniowy przewodnicz
cy rozwizanej Konstytuanty, Wiktor Czernow, omieszy Czeka i rzd, przemawiajc,
w przebraniu i pod faszywym nazwiskiem, na wiecu zwizku zawodowego drukarzy,
zwoanym dla uczczenia delegacji robotnikw angielskich, rozptaa si gwatowna fala
represji. Ca rodzin Czernowa zatrzymano jako zakadnikw, a przebywajcych
jeszcze na wolnoci eserowskich liderw wtrcono do wizienia5. W cigu lata 1920 ro
ku, po uporzdkowaniu kartotek, aresztowano i osadzono w wizieniu jako zakadni
kw ponad 2000 dziaaczy eserowskich i mienszewickich. Wewntrzny dokument Cze
ka z 1 lipca 1920 roku z wyjtkowym cynizmem objania gwne zaoenia akcji prze
ciw opozycji socjalistycznej:
Zamiast delegalizacji tych partii, ktre zeszyby wwczas do podziemia, co trudno kontrolowa,
duo bardziej podane jest pozostawienie im statusu "plegalnoci". W ten sposb atwiej
trzyma rk na pulsie i usun z nich, w razie koniecznoci, wichrzycieli, renegatw i innych do
starczycieli uytecznych informacji. [...) Wobec tych antysowieckich partii naley koniecznie po
suy si argumentem sytuacji wojennej, aby zarzuci jej czonkom takie zbrodnie jak: "dziaal
no kontrrewolucyjna", "zdrada stanu", "dezorganizacja tyw", "szpiegostwo na rzecz obcej si
y interwencyjnej" itd."
Jednym z najstaranniej ukrywanych przez nowy reim posuni bya przemoc wobec
wiata robotniczego, w ktrego imieniu bolszewicy objli wadz. Rozpoczte w 1918
roku represje przybray na sile w latach 1919-1920, by osign kulminacj w czasie
dobrze znanego epizodu kronsztadzkiego. Od pocztku 1918 roku wiat pracy Piotro
grodu demonstrowa swj brak zaufania do bolszewikw. Po klsce strajku generalne
go z 2 lipca 1918 roku drugim mocnym aktem stay si zamieszki robotnicze w marcu
1919 roku spowodowane aresztowaniem przez bolszewikw pewnej liczby przywdcw
eserowskich, w tym Marii Spiridonowej, ktra odbya wanie pamitny przemarsz po
wszystkich gwnych fabrykach Piotrogrodu i zostaa w nich owacyjnie przyjta. W at
V. Brovkin, "Dehind...", s. 54.

' G.A. Bietow, "Iz istorii...", s. 354; CRCEDH, 5/1/2615.
V. Brovkin, "Behincl...", s. 252-257.
Cyrkularnoje pismo WCzK", Archiwum B. Nikoajewskiego, cyt. tame, s. 267-268.
Brudna wojna 97
mosferze i tak ju napitej z powodu trudnoci z zaopatrzeniem aresztowania te wywo

lay powszechny ruch protestacyjny i strajkowy.10 marca 1919 roku w obecnoci dwch
tysicy uczestnikw walne zebranie robotnikw Zakadw Putilowskich przyjo ode
zw uroczycie potpiajc bolszewikw: "Rzd ten jest jedynie dyktatur Komitetu
Centralnego Partii Komunistycznej, ktry sprawuje wadz przy pomocy Czeka i trybu
naw rewolucyjnych"'.
W odezwie domagano si oddania caej wadzy w rce sowietw, wolnoci wyborw
do sowietw i komitetw fabrycznych, zniesienia naoonych na robotnikw ogranicze
w indywidualnym przywozie ywnoci ze wsi do Piotrogrodu (do 1,5 puda, czyli 24 kg)
oraz uwolnienia wszystkich winiw politycznych, czonkw "prawdziwych partii re
wolucyjnych", a zwaszcza Marii Spiridonowej. Prbujc zahamowa rosncy z dnia na
dzie ruch,12 marca 1919 roku Lenin osobicie przyby do Piotrogrodu. Jednak gdy
usiowa przemwi w zakadach objtych strajkiem okupacyjnym, zosta wraz z Zino
wjewem zniewaony przy okrzykach: "Precz z gudajami i komisarzami! Grocy
w kadej chwili wybuchem zadawniony ludowy antysemityzm poczy ydw z bolsze
wikami, gdy tylko ci ostatni utracili kredyt zaufania, zyskany chwilowo po rewolucji
padziernikowej 1917 roku. Zbitk "ydobolszewicy" uzasadnia w oczach mas fakt, i
znaczna cz najbardziej znanych liderw bolszewickich bya ydami (Trocki, Kamie
niew, Zinowjew, Swierdow, Radek itd.).
16 marca 1919 roku oddziay Czeka wziy szturmem po zbrojnym oporze Zakady
Putilowskie i aresztoway okoo dziewiciuset robotnikw. W nastpnych dniach pra
wie dwustu uczestnikw strajku rozstrzelano bez sdu w odlegej o jakie pidziesit
kilometrw od Piotrogrodu twierdzy szlisselburskiej. Zgodnie z nowym rytuaem zwol
nieni co do jednego z pracy strajkujcy zostali ponownie do niej przyjci dopiero po
podpisaniu owiadczenia, w ktrym przyznawali, i zostali oszukani i "nakonieni do
zbrodni" przez kontrrewolucyjnych prowokatorw". Robotnicy mieli by odtd poddani
starannemu nadzorowi. Poczwszy od wiosny 1919 roku tajny departament Czeka zor
ganizowa w niektrych orodkach robotniczych ca siatk informatorw, odpowie
dzialnych za regularn informacj o "stanie umysw" w tej czy innej fabryce. Klasy
pracujce to klasy niebezpieczne...
Wiosna 1919 roku zaznaczya si bardzo licznymi i barbarzysko stumionymi strajka
mi w wielu robotniczych orodkach Rosji: Tule, Sormowie, Orle, Briasku, Twerze, Iwano
wo-Wozniesiesku i Astrachaniu"'. dania robotnikw byy wszdzie prawie identyczne.
Ndzne zarobki wystarczay zaledwie na wykupienie kartek ywnociowych zapewniaj
cych p funta chleba dziennie, tote strajkujcy domagali si zrwnania racji ywnocio
wych z racjami onierzy Armii Czerwonej. Jednak ich dania byy take, a nawet przede
wszystkim, natury politycznej: zniesienie przywilejw dla komunistw, uwolnienie wszyst
kich winiw politycznych, wolne wybory do komitetw fabrycznych i sowietw, przerwa
nie poboru do Armii Czerwonej, wolno zrzeszania si, wolno sowa, prasy itd.
W oczach bolszewikw ruch sta si niebezpieczny, gdy czsto przystpoway do
niego skoszarowane w miastach przemysowych jednostki wojskowe. W Orle, Briasku,
CRCEDHC,17/84/43/2-4.
V. Brovkin, "Behind...", s. fi4; CRCEDHC,17/84/43.
G. Leggett, "The C,heka...", s. 313; V. Brovkin, "Behind...", s. 7; "Yietrogradskaja Prawda" z 13 IV
1414, s. 3.
' CIlCEDHC,17/h6/bti/2-5;17/fi/3S 1.
Homlu i Astrachaniu zbuntowani onierze przyczyli si do strajkujcych z okrzyka

mi: "mier gudajom i bolszewickim komisarzom!" Zajli i zupili cz miast, ktre
oddziay Czeka i wojska wierne reimowi odbiy dopiero po kilku dniach walk". Odwet
za strajki i zamieszki przybiera rne formy, poczynajc od lokautu we wszystkich fa
brykach, przez konfiskat kart zaopatrzenia - jedn z najskuteczniejszych broni wadzy
bolszewickiej bya groba godu - a do masowych egzekucji setek strajkujcych i bun
townikw.
Najpowaniejsze represje dotkny Tu i Astracha w marcu i kwietniu 1919 ro
ku. W celu stumienia strajkw w zakadach zbrojeniowych Tuy, historycznej zbro
jowni Rosji, 3 kwietnia 1919 roku przyjecha sam Dzieryski. Zakady te o strate
gicznym znaczeniu dla Rosji - produkowano w nich 80% rosyjskich karabinw - byy
ju widowni przerw w pracy i strajkw zim 1918-1919 roku. Wrd aktywistw po
litycznych, dziaajcych w rodowisku wysoko wykwalifikowanych robotnikw, zdecy
dowan wikszo mieli mienszewicy i socjalicirewolucjonici. Aresztowanie na po
cztku marca 1919 roku setek dziaaczy socjalistycznych wywoao fal protestw,
ktrej kulminacj by zorganizowany 27 marca "marsz za wolnoci i przeciw godo
wi z udziaem tysicy robotnikw i kolejarzy. 4 kwietnia Dzieryski kaza areszto
wa kolejnych omiuset "prowodyrw" i oprni si fabryki okupowane od tygodni
przez strajkujcych. Wszyscy robotnicy zostali zwolnieni. Opr ich zamano broni
i godem. Karty zaopatrzenia nie byy honorowane ju od tygodni. eby otrzyma
nowe, dajce prawo do 250 gramw chleba, i wrci do fabryki po zbiorowym lokau
cie, robotnicy musieli podpisa prob o przywrcenie do pracy, pod warunkiem, e
kade zatrzymanie produkcji bdzie odtd uwaane za podlegajc karze mierci de
zercj. 10 kwietnia produkcja ruszya ponownie. Dzie wczeniej rozstrzelano dwu
dziestu szeciu "prowodyrw"'z
Pooony u ujcia Wogi Astracha mia wiosn 1919 roku szczeglne znaczenie
strategiczne zapory, ktra nie dopuszczaa do poczenia si wojsk admiraa Koczaka
na pnocnym wschodzie z armi generaa Denikina na poudniowym zachodzie. Oko
liczno ta tumaczy niewtpliwie niesychan brutalno, z jak w marcu 1919 roku zo
sta stumiony strajk robotnikw Astrachania. Rozpoczty w pocztku marca z powo
dw tyle ekonomicznych - zbyt niskie racje ywnociowe - co politycznych - areszto
wanie dziaaczy socjalistycznych - strajk przerodzi si w zamieszki 10 marca, kiedy to
45 puk piechoty odmwi strzelania do defilujcych w centrum miasta robotnikw.
onierze przyczyli si do strajkujcych i spldrowali siedzib partii bolszewickiej, za
bijajc wielu dziaaczy. Stojcy na czele lokalnego Komitetu WojskowoRewolucyjnego
Siergiej Kirow wyda wwczas rozkaz "bezlitosnego wytpienia wszystkimi rodkami
biaogwardyjskich wszy". Przed przystpieniem do metodycznego zdobywania Astra
chania wojska wierne bolszewikom i oddziay Czeka zablokoway wszystkie wjazdy do
miasta. Kiedy wizienia pkay ju w szwach, buntownikw i strajkujcych zaadowano
na barki i setkami wrzucano z kamieniem u szyi do Wogi. W dniach 12-14 marca roz
strzelano i utopiono od 2 do 4 tysicy strajkujcych robotnikw i zbuntowanych onie
rzy.15 marca represje dotkny miejscow "buruazj" oskaron o inspirowanie "bia
Tame,17/6/197/105;17/66/68.
': CRCEDHC, 17/6/351; "Izwiestija CK RKP(b)" nr 3 z 4 VII 1919; CRCEDHC, 2/I/24095; GARF,
130/3/363.
Brudna wojna 99
ogwardyjskiego" spisku, w ktrym robotnicy i onierze mieli by tylko szeregowcami.

Przez dwa dni pozwalano rabowa bogate domy kupcw astrachaskich, a ich samych
aresztowano i rozstrzelano. Niepewne obliczenia "buruazyjnych" ofiar astrachaskiej
masakry wahaj si od 600 do 1000 osb. W sumie w cigu tygodnia rozstrzelano lub
utopiono od 3 do 5 tysicy osb. Zabitych komunistw, ktrych z wielk pomp pocho
wano 18 marca - a wic, jak podkrelay wadze, w rocznic Komuny Paryskiej - byo
47. Astrachaska rze, ktr dugo wspominano jako zwyky epizod wojny czerwonych
z biaymi, w wietle dostpnych dokumentw archiwalnych ujawnia dzi swj prawdzi
wy charakter: najwikszego zbiorowego mordu na robotnikach, dokonanego przez wa
dz bolszewick przed masakr w Kronsztadzie".
Z powodu militaryzacji ponad dwch tysicy przedsibiorstw stosunki midzy wia
tem robotniczym a wadz bolszewick ulegy dalszemu pogorszeniu pod koniec 1919
i w pocztku 1920 roku. Gwny zwolennik militaryzacji produkcji, Lew Trocki, przed
stawi na IX Zjedzie Partii w marcu 1920 roku swoje koncepcje w tej kwestii. Jego
zdaniem czowiek obdarzony zosta naturaln skonnoci do lenistwa. W kapitalizmie
robotnicy musieli szuka pracy, by przey. Kapitalistyczny rynek pobudza pracownika.
W socjalizmie "rynek jest zastpowany przez wykorzystanie rezerw pracy". Zadaniem
pastwa jest wic ukierunkowanie, przydzielanie i "pobr" robotnika, ktry tak jak o
nierz winien jest posuszestwo robotniczemu pastwu bronicemu interesw proleta
riatu. Takie byo uzasadnienie i sens militaryzacji pracy, krytykowanej ostro przez
mniejszo zwizkowcw i liderw bolszewickich; w istocie oznaczaa ona zakaz straj
kw, ktre porwnano do dezercji w czasie wojny, wzmocnienie dyscypliny oraz wadzy
dyrekcji, cakowite podporzdkowanie zwizkw zawodowych i komitetw fabrycz
nych, ktrych rola ograniczaa si odtd do wdraania polityki wydajnoci produkcji,
zakaz porzucania stanowiska pracy przez robotnikw oraz karanie nieobecnoci i sp
nie, bardzo licznych w epoce, w ktrej robotnicy, mimo wtpliwych rezultatw, zajci
byli wci poszukiwaniem ywnoci.
Niezadowolenie robotnikw z militaryzacji pracy pogbiay jeszcze narastajce
trudnoci ycia codziennego. Jak przyznawa raport Czeka, zoony rzdowi 6 grudnia
1919 roku, "w ostatnim okresie stale narasta kryzys ywnociowy. Masy robotnicze
cierpi gd. Robotnicy nie maj ju si do pracy, wic coraz czciej j opuszczaj,
zwaszcza e panuje nie tylko gd, ale i zimno. W wielu moskiewskich zakadach meta
lurgicznych zdesperowane masy s gotowe na wszystko - na strajk, bunt czy powstanie
- jeli nie rozwie si w jak najkrtszym czasie problemu zaopatrzenia w ywno"a.
Na pocztku 1920 roku pensja piotrogrodzkiego robotnika wynosia od 7 do 12 ru
bli miesicznie. Poza tym niewielkim wynagrodzeniem - funt masa kosztowa na wol
nym rynku 5000 rubli, misa - 3000 rubli, a litr mleka 750 rubli! - kady pracownik
w zalenoci od kategorii, do ktrej go przydzielono, mia prawo do pewnej iloci pro
duktw. W kocu 1919 roku w Piotrogrodzie pracownik fizyczny otrzymywa p funta
chleba na dzie oraz funt cukru, p funta tuszczu i cztery funty wdzonych ledzi na
miesic...
V. Brovkin, "Behind...", s. R2-H5; S.P. Melgounov, "La Terreur rouge en Russie,191H1924", Payot,
Paris 1927, s. 5H60; P. Silin, "Astrachanskije rasstriely", w: W. Czernow, "Czeka: Matieriay po diejatiel
nosti Czriezwyczajnoj komissu", Berlin 1922, s. 24H255.
CRCEDHC, 2l1/11957.
100 PASTWO PRZECiW SPOECZESTWU
Teoretycznie obywatele podzieleni zostali na "odki" piciu kategorii ze zmniej

szajcymi si "racjami klasowymi", poczynajc od pracownikw fizycznych i onierzy
Armii Czerwonej a do "bezuytecznych" - kategorii, w ktrej miecili si szczeglnie
le uposaeni intelektualici. W rzeczywistoci system by o wiele bardziej krzywdzcy
i wyrachowany. Ostatni w kolejce, najbardziej upoledzeni - "bezuyteczni", intelektu
alici i "byli" - nie dostawali czsto nic. "Pracownicy" za podzieleni byli na rozliczne
kategorie wedug hierarchii priorytetw, dajcej przywileje sektorom niezbdnym rei
mowi do przetrwania. W zimie 1919-1920 roku w Piotrogrodzie istniay trzydzieci trzy
kategorie kart, ktrych wano nigdy nie przekraczaa miesica! W zorganizowanym
przez bolszewikw systemie centralnego zaopatrzenia bro ywnociowa odgrywaa za
sadnicz rol w karaniu lub stymulowaniu poszczeglnych kategorii obywateli.
Racja chleba powinna by ograniczona dla tych, ktrzy nie pracuj w najwaniejszym
dzi sektorze transportu, i podniesiona dla jego pracownikw - pisa Lenin do Trockiego
1 lutego 1920 roku. - Jeli trzeba, niech zgin tysice ludzi, ale kraj musi by ocalony"'5.
Wobec takiej polityki wszyscy ci, ktrzy utrzymali zwizki z wsi, a byo ich wielu,
starali si jak najczciej jedzi na wie, prbujc sprowadzi stamtd ywno.
Wprowadzone w celu "przywrcenia porzdku" rodki militaryzacji pracy day efekt
przeciwny do zamierzonego, powodujc bardzo liczne przerwy w pracy, strajki i bezli
tonie tumione zamieszki. "Najlepszym miejscem dla strajkujcego, tego nioscego
t febr szkodliwego moskita - mona byo przeczyta w "Prawdzie" z 12 lutego
1920 roku - jest obz koncentracyjny!" Wedug oficjalnych statystyk Ludowego Komi
sariatu Pracy 77% wielkich i rednich zakadw przemysowych Rosji zostao dotkni
tych strajkami w pierwszym proczu 1920 roku. Znamienne, e najwicej strajkw wy
buchao w sektorach, w ktrych militaryzacj pracy posunito najdalej - metalurgia,
kopalnie i koleje. Raporty tajnego departamentu Czeka dla bolszewickiego kierownic
twa nie ukrywaj represji, stosowanych wobec robotnikw opierajcych si militaryza
cji: po aresztowaniu trybuna rewolucyjny skazywa ich najczciej za "sabota" lub
"dezercj". W Symbirsku, eby posuy si tylko tym przykadem, w kwietniu 1920 ro
ku dwunastu robotnikw fabryki zbrojeniowej skazano na obz za "akt sabotau w po
staci strajku woskiego [...), szerzenie propagandy przeciw wadzy sowieckiej opartej na
przesdach religijnych i sabej wiadomoci politycznej mas oraz za faszywe interpre
towanie sowieckiej polityki pacowej"'. Rozszyfrowujc t nowomow, moemy wy
wnioskowa, e oskareni robili przerwy w pracy bez zezwolenia dyrekcji, protestowali
przeciw przymusowi pracy w niedziel, krytykowali przywileje komunistw i narzekali
na godowe zarobki...
Najwysze kierownictwo partii, w tym Lenin, wzywao do przykadnego ukarania
strajkujcych. 29 stycznia 1920 roku Lenin, zaniepokojony nateniem ruchw robotni
czych na Uralu, depeszowa do Iwana Smirnowa z WojskowoRewolucyjnego Sowietu
5. Armii: "P donis mi o aktach jawnego sabotau ze strony kolejarzy. [...] Podobno
brali te w tym udzia robotnicy z Iewska. Dziwi si, e godzicie si z tym i nie przy
stpujecie do masowych egzekucji za sabota. Z powodu militaryzacji pracy doszo
w 1920 roku do wielu strajkw: w marcu w Jekaterynburgu aresztowano i skazano na
5 "Trotsky Papers", t. 2, s. 22.

' V. Brovkin, "Behind...", s. 2R9.
Trotsky Papers", t. 2, s. 20.
BRUDNA WojNA 101
kary obozu 80 robotnikw; w kwietniu -100 kolejarzy linii RiazaUral; w maju na li

nu kolejowej MoskwaKursk -160 kolejarzy, w czerwcu 152 robotnikw fabryki meta
lurgicznej w Briasku. Mona by mnoy przykady strajkw, surowo stumionych ze
wzgldu na militaryzacj pracy'".
Jeden z najwikszych strajkw wybuch w czerwcu 1920 roku w zakadach zbroje
niowych Tuly, ktre mimo bardzo surowych dowiadcze z kwietnia 1919 roku byy
wanym orodkiem robotniczych protestw przeciw reimowi. W niedziel 6 czerwca
1920 roku grupa metalowcw odmwia zadanej przez dyrekcj pracy w godzinach
nadliczbowych. Pracy tego dnia i w ogle w niedziele odmwiy te robotnice, tuma
czc, i tylko w niedziel mog uda si po zaopatrzenie do pobliskich wsi. Na wezwa
nie dyrekcji do zakadw przyby silny oddzia czekistw, aby aresztowa strajkujcych.
Ogoszono stan wojenny i trojce zoonej z przedstawicieli partii i Czeka zlecono ujaw
nienie "kontrrewolucyjnej konspiracji, uknutej przez polskich szpiegw i Czarn Sotni
w celu osabienia siy bojowej Armii Czerwonej".
W czasie gdy rozszerzal si strajk i mnoyy si aresztowania "prowodyrw", zwy
czajowy przebieg wypadkw zosta zakcony nie znanym dotd zjawiskiem: przed sie
dzib Czeka pojawiy si setki, a nastpnie tysice robotnic i zwykych gospody do
mowych, ktre domagay si, by je rwnie aresztowano. Ruch okrzepl, z chwil gdy
z kolei robotnicy zadali masowego aresztowania, chcc w ten sposb ukaza absur
dalno oskarenia o "polski i czarnosecinny spisek". W cigu czterech dni uwiziono
ponad dziesi tysicy osb, a waciwie zostay one stoczone pod golym niebem na
duej przestrzeni, pilnowanej przez czekistw. Organizacje partyjne i Czeka na chwil
przestay panowa nad sytuacj: nie wiedziay, jak przedstawi wypadki w Moskwie,
zdoay jednak przekona wadze centralne o istnieniu rozgazionej konspiracji. Wna
dziei znalezienia "prawdziwych" winnych Komitet Likwidacji Konspiracji w Tule prze
suchal tysice robotnikw i robotnic. Warunkiem uwolnienia i ponownego zatrudnie
nia robotnikw, a take wydania im kart ywnociowych byo podpisanie przez nichna
stpujcej deklaracji: "Ja, niej podpisany cuchncy pies i kryminalista, kajam si przed
Trybunaem Rewolucyjnym i Armi Czerwon, wyznaj moje grzechy i przyrzekam rzetelnie pracowa".
Inaczej ni w przypadku wielu robotniczych ruchw protestacyjnych tulskie za
mieszki z lata 1920 roku pocigny za sob do lekkie kary: dwadziecia osiem osb
skazano na kary obozu, a dwiecie na zesanie"'. Z braku wykwalifikowanej siy robo
czej wadza bolszewicka oczywicie nie moga zrezygnowa z najlepszych rusznikarzy
w kraju, tote ferujc wyroki musiaa bra pod uwag nadrzdne interesy reimu i de
cydujce dla niego sektory.
Przy caym swym symbolicznym i strategicznym znaczeniu "front robotniczy" stanowi

tylko nieznaczny fragment walki reimu na niezliczonych "frontach wewntrznych"
wojny domowej. Walka przeciw odmawiajcym zgody na rekwizycje i pobr do wojska
chopom - zielonym - mobilizowaa wszystkie siy. Dostpne dzi raporty odpowie
dzialnych za zwalczanie buntw departamentw specjalnych Czeka i Wojsk Obrony
X v. grovkin, "Dehind...", s. 247 i n.

' Tamie, s. 24?-24fi.
Wewntrznej Republiki ukazuj w caej potwornoci niesychan przemoc stosowan

w "brudnej wojnie" pacyfikacyjnej, prowadzonej na marginesie walk midzy czerwony
mi i biaymi. Wanie w tym zasadniczym starciu midzy wadz bolszewick a chop
stwem wykua si ostatecznie polityczna praktyka terroryzmu, oparta na skrajnie pesy
mistycznej wizji mas, zdaniem Dzieryskiego "do tego stopnia ciemnych i niewiado
mych, i nawet nie s w stanie zobaczy, gdzie jest ich wasny interes". Te bydlce masy
mogy by poskromione tylko si, ow "elazn miot", o ktrej wspomnia Trocki,
chcc obrazowo opisa represje, ktre naleao zastosowa, by "oczyci" Ukrain
z "bandyckich szajek", dowodzonych przez Nestora Machn i innych przywdcw
chopskichz.
Rozruchy na wsi zaczy si latem 1918 roku. Nabray wikszego zasigu w latach
1919-1920, by osign kulminacj zim 1920-1921 roku, kiedy to zmusiy przejciowo
reim bolszewicki do ustpstw.
Do buntu pchay chopw przede wszystkim rekwizycje i pobr do Armii Czerwo
nej. W styczniu 1919 roku dotychczasowe bezadne poszukiwania nadwyek rolnych,
charakterystyczne dla pietwszych operacji rozpocztych latem 1918 roku, zostay zast
pione scentralizowanym i planowym systemem rekwizycji. Kada gubernia, kady
ujezd, kada wofost' [gmina], kada wsplnota wiejska miay odda pastwu kontyn
gent, wyznaczony wczeniej w zalenoci od przewidywanych zbiorw. Kontyngent nie
ogranicza si do zb, ale dotyczy rwnie okoo dwudziestu tak rnych produktw,
jak ziemniaki, mid, jaja, maso, nasiona oleiste, mietana czy mleko... Kada wsplno
ta wiejska odpowiadaa zbiorowo za ich dostarczenie. Dopiero po dopenieniu obo
wizku przez wie wadze rozdaway pokwitowania, upowaniajce do nabycia towarw
przemysowych, ktrych zreszt byo za mao w stosunku do potrzeb; pod koniec 1920
roku pokrywano je jedynie w 15%. Ceny za produkty rolne byy symboliczne, gdy pod
koniec 1920 roku rubel straci ju 96% wartoci do rubla w zocie. Midzy 1918 a 1920
rokiem rekwizycje zboa wzrosy trzykrotnie. Liczba powsta chopskich, cho trudno
to precyzyjnie ustali, rosa co najmniej w tym samym stosunku'.
Odmowa dalszej suby wojskowej po trzech latach na froncie i w okopach "wojny
imperialistycznej" bya drug przyczyn buntw chopskich, prowadzonych najczciej
przez ukrywajcych si po lasach dezerterw - zielonych. Liczb dezerterw w latach
1919-1920 ocenia si na ponad trzy miliony. W 1919 roku rne oddziay Czeka i spe
cjalne komisje do walki z dezerterami aresztoway ich okoo 500 tysicy; w 1920 roku
od 700 do 800 tysicy. Od 1,5 do 2 milionw dezerterw, w ogromnej wikszoci wiet
nie znajcych teren chopw, zdoao jednak umkn poszukiwaniom22.
Wobec rozmiaru zjawiska rzd podejmowa coraz ostrzejsze rodki represji. Nie tyl
ko rozstrzeliwano tysice dezerterw, ale rwnie ich rodziny traktowano jako zakad
nikw. Zasada brania zakadnikw zostaa w istocie wprowadzona latem 1918 roku,
i to w najzwyklejszych okolicznociach. wiadczy o tym na przykad podpisany przez
Lenina dekret rzdowy z 15 lutego 1919 roku, nakazujcy lokalnym oddziaom Czeka
branie zakadnikw spord chopw tych wsi, w ktrych le wykonano obowizek od
A. Graziosi, "The Great.

' S.A. Pawluczenkow, "Kriestianskij...", s. I 88-240.
O. Figes, "The Red Army and Mass Mobilization during the Russian Civil War,1918-1920", "Past
and Present" nr 129 z X11990, s.199-200.
BRUDNA WOJNA 103
nieenia torw kolejowych: "Jeli odnieanie nie zosta o wykonane, zakadnicy bd

straceni"z;.12 maja 1920 roku Lenin rozesa do wszystkich lokalnych specjalnych ko
misji do walki z dezerterami nastpujce instrukcje: "Po wyganiciu siedmiodniowego
okresu moratorium, przyznanego dezerterom na ujawnienie si, trzeba jeszcze bardziej
wzmocni sankcje wobec tych niepoprawnych zdrajcw ludu pracujcego. Rodziny
i wszyscy, ktrzy w jakikolwiek sposb im pomagaj, bd odtd uwaani za dezerte
rw i odpowiednio traktowani"z'. Dekret ten jedynie legalizowa codzienn praktyk.
Fala dezercji jednak nie ustawaa. W latach 1920-1921, podobnie jak w roku 1919, de
zerterzy stanowili wikszo wrd zielonych partyzantw, przeciw ktrym przez trzy
lata (w niektrych rejonach cztery albo nawet pi lat) bolszewicy toczyli bezlitosn
i bezprzykadnie okrutn wojn.
Poza odmow rekwizycji i poboru do wojska chopi odrzucali waciwie kad inge
rencj uwaanej za obc wadzy przybyych z miasta "komunistw". W umysach wielu
chopw rekwirujcy komunici rnili si od "bolszewikw", ktrzy poparli rewolucj
roln w 1917 roku. Na wsiach podlegych bd biaej soldatesce, bd czerwonym od
dziaom rekwizycyjnym zamieszanie i przemoc sigay szczytu.
Wyjtkowe i pozwalajce poj rne paszczyzny chopskiej partyzantki rda, ja
kim s raporty odpowiedzialnych za represje rnych departamentw Czeka, wyrnia
j dwa gwne typy ruchw. Pierwszym by bunt, lokalna rewolta, krtki i gwatowny
wybuch przemocy, ktry wciga stosunkowo ograniczon grup - od kilkudziesiciu
do stu uczestnikw. Drugim wosstanije, powstanie, w ktrym uczestniczyy tysice lub
dziesitki tysicy chopw, zorganizowanych w prawdziwe armie, zdolne opanowa
osady i miasta i dysponujce spjnym programem o charakterze socjalistycznorewolu
cyjnym lub anarchistycznym.
30 kwietnia 1919. Gubernia tambowska. Na pocztku kwietnia w ujedzie lebiadiskim wybuch

bunt kuakw i dezerterw, ktrzy protestowali przeciw mobilizacji ludzi oraz rekwizycji koni
i zb. Wznoszc okrzyki "Precz z komunistami! Precz z sowietami!", uzbrojeni powstacy spl
drowali cztery gminne komitety wykonawcze i zamordowali barbarzysko 7 komunistw, tnc
ich ywcem pi. Wezwany na pomoc przez czonkw oddziau rekwizycyjnego 212 batalion Cze
ka rozgromi zbuntowanych kuakw. Aresztowano 60 osb, 50 z nich natychmiast rozstrzelano,
wie, w ktrej zacz si bunt, zostaa cakowicie spalona.
Gubernia woroneska, 11 czerwca 1919, godz. 16.15. Telegraficznie. Sytuacja poprawia si.
Powstanie w ujedzie nowochoperskim zostao praktycznie zlikwidowane. Nasz samolot zbom
bardowa i cakowicie spali osad Tretiaki - jedno z gwnych bandyckich gniazd. Trwaj ope
racje porzdkowe.
Gubernia Jarosawska, 23 czerwca 1919. Bunt dezerterw w gminie pietropawowskiej zosta
zlikwidowany. Rodziny dezerterw zatrzymano jako zakadnikw. Kiedy zaczto rozstrzeliwa
po jednym mczynie z kadej rodziny dezerterw, zieloni wychodzili z lasw i poddawali si.
Dla przykadu rozstrzelano 34 dezerterw5.
Tysice podobnych raportw2" wiadcz o niesychanej gwatownoci pacyfikacji

prowadzonej przez wadze przeciw chopskiej partyzantce, ktr cho bya zasilana
"Diekriety sowietskoj wtasti", t. 4, Moskwa 1968, s.167.

' V. Bcovkin, "Behind...", s. 318.
zRGWA (Russkij Gosudarstwiennyj Wojennyj Archiw) 33987/3l32.
Zhir tych raportw, sporzdzony przez rosyjskich, francuskich i woskich historykw pod kierun
kiem W.P. Daniowa, ukaza si w jzyku rosyjskim w kocu 1997 r.
przez dezerterw w raportach okrelano jako "bunt kuacki lub "bandyckie powsta
nie". Trzy zacytowane fragmenty ukazuj najczstsze metody represji: aresztowanie
i stracenie zakadnikw pord rodziny dezerterw lub "bandytw", ostrzelanie i spale
nie woski. Owe wymierzane na olep i niewspmierne do czynw represje stosowano
w myl zasady zbiorowej odpowiedzialnoci caej wsplnoty wiejskiej. Zazwyczaj wa
dze daway dezerterom czas na poddanie si. Po upywie terminu dezerter uwaany by
za podlegajcego natychmiastowej egzekucji "lenego bandyt". Dokumenty wadz za
rwno cywilnych, jak i wojskowych gosiy: "jeli mieszkacy ktrej woski pomog
w jakikolwiek sposb ukrywajcym si w pobliskich lasach bandytom, caa wie zosta
nie spalona".
Niektre zbiorcze raporty Czeka zawieraj dane liczbowe na temat rozmiaru prowa
dzonych na wsi operacji pacyfikacyjnych. Tak wic od 15 padziernika do 30 listopada
1918 roku tylko w dwunastu guberniach Rosji wybuchy czterdzieci cztery bunty, w cza
sie ktrych aresztowano 2320, zabito 620, a rozstrzelano 982 osoby. W czasie tych za
mieszek ponioso mier 480 sowieckich funkcjonariuszy oraz 112 czonkw oddziaw
rekwizycyjnych, oddziaw Czeka i onierzy Armii Czerwonej. We wrzeniu 1919 roku
w dziesiciu guberniach, dla ktrych mamy dane zbiorcze, naliczono: 48 735 dezerterw
i 7325 "bandytw" aresztowanych, 1826 zabitych, 2230 rozstrzelanych, przy 430 ofia
rach po stronie sowieckich funkcjonariuszy i wojskowych. Te bardzo niepene dane nie
uwzgldniaj o wiele wikszych strat z okresu wielkich powsta chopskich.
Powstania te miay kilka okresw natenia: od maja do sierpnia 1919 roku, zwasz
cza nad rodkow Wog i na Ukrainie; od lutego do sierpnia 1920 roku w guberniach
samarskiej, ufijskiej, kazaskiej i tambowskiej oraz znowu na odebrancj biaym Ukra
inie, ktra jednak w gbi kraju cigle kontrolowana bya przez chopsk partyzantk.
Poczwszy od koca 1920 roku i przez ca pierwsz poow roku 1921, ruch chopski,
tumiony na Ukrainie, nad Donem i na Kubaniu, osign apogeum w Rosji, a to dziki
ogromnemu powstaniu chopskiemu obejmujcemu gubernie: tambowsk, penzesk,
samarsk, saratowsk i carycysk'. Zarzewie tej chopskiej wojny wyganie dopiero
z nadejciem jednej z najstraszniejszych klsk godu w dziejach XX wieku.
Pierwszy raz od ustanowienia reimu bolszewickiego lokalne bunty chopskie prze
mieniy si w prawdziwe powstanie w marcu 1919 roku w bogatych guberniach samar
skiej i symbirskiej, ktre obarczono prawie pit czci wszystkich rekwizycji zboo
wych w Rosji. Liczca blisko 30 tysicy uzbrojonych ludzi powstacza armia chopska
opanowaa dziesitki osad. W cigu niespena miesica wadza bolszewicka stracia
kontrol nad guberni samarsk. Bunt sprzyja parciu ku Wodze jednostek biaej ar
mii admiraa Koczaka, gdy bolszewicy musieli wysa dziesitki tysicy ludzi do likwi
dacji do dobrze zorganizowanej armii chopskiej, ktra wysuwaa spjny program po
lityczny z daniem zniesienia rekwizycji, swobody handlu, wolnych wyborw do sowie
tw i skoczenia z "bolszewick komisarzokracj". Podsumowujc w pocztku kwietnia
1919 roku wyniki likwidacji powsta chopskich w guberni, szef samarskiej Czeka od
notowa po stronie powstacw 4240 zabitych, 625 rozstrzelanych oraz 6210 aresztowa
nych dezerterw i "bandytw".
M.S. Frenkin, "Tragiedija kriestianskich wosstanij w Rossii 1918-1921", Jerozolima 1987; O. Figes,
"Peasant Russia, Civil War: the Volga Countryside in the Kevolution", Oxford 1989; V. Brovkin, "Be
hind...".
BRUDNA WOJNA 105
Ledwie przygas pomie w guberni samarskiej, rozpali si z nierwn si na wik

szoci ziem Ukrainy. Po wycofaniu si w kocu 1918 roku Niemcw i armii austrow
gierskiej rzd bolszewicki postanowi ponownie zdoby Ukrain. Jako najbogatszy
region rolniczy dawnego imperium carw miaa ona "ywi proletariat Moskwy i Pio
trogrodu". Tutaj kontyngenty byy jeszcze wysze ni gdzie indziej. Wypenienie ich
oznaczao skazanie na pewn mier tysicy wsi, ju wycieczonych w cigu caego
1918 roku okupacj armii niemieckiej i austrowgierskiej. Poza tym - inaczej ni
w przypadku polityki podziau ziemi midzy wsplnoty wiejskie, ktr musieli zaakcep
towa w Rosji pod koniec 1917 roku - na Ukrainie rosyjscy bolszewicy chcieli znacjo
nalizowa ca, najnowoczeniejsz w imperium, wasno ziemsk. Polityka majca na
celu przemian wielkich posiadoci produkujcych zboe lub cukier w wielk wasno
kolektywn, w ktrej chopi byliby jedynie robotnikami, moga wzbudzi na wsi tylko
niezadowolenie. A wie bya zaprawiona w walkach z niemieckimi i austrowgierskimi
wojskami okupacyjnymi. W pocztku 1919 roku istniay na Ukrainie prawdziwe, liczce
dziesitki tysicy ludzi armie chopskie, na ktrych czele stali ukraiscy przywdcy po
lityczni lub dowdcy wojskowi, tacy jak Semen Petlura, Nestor Machno, Hryhoriw oraz
Zeeny. Armie te byy zdecydowane na walk o zwycistwo swej koncepcji rewolucji
agrarnej: ziemi dla chopw, swobody handlu i sowietw wybranych w wolnych wybo
rach "bez Moskali i ydw". Dla wikszoci chopw ukraiskich, o wiadomoci
uksztatowanej dug tradycj antagonizmu midzy ukraisk w wikszoci wsi a zdo
minowanym przez Rosjan i ydw miastem, zbitka: Moskalebolszewicyydzi, bya
oczywista i prosta. Wszyscy mieli by wyrzuceni z Ukrainy.
Owa szczeglna sytuacja Ukrainy tumaczy brutalno i dugotrwao walk midzy
bolszewikami i wielkim odamem ukraiskiego chopstwa. Obecno innego aktora wy
darze, biaych, zwalczanych jednoczenie przez bolszewikw i przez rne, bronice
si przed powrotem wielkich posiadaczy, chopskie armie ukraiskie, jeszcze bardziej
komplikowaa polityczny i militarny zamt w kraju, gdzie niektre miasta, jak Kijw,
w cigu dwch lat przechodziy z rk do rk czternacie razy!
Pierwsze wielkie bunty przeciw bolszewikom i ich osawionym oddziaom rekwizycyj
nym wybuchy w kwietniu 1919 roku. Tylko w tym miesicu w guberniach kijowskiej,
czernihowskiej, potawskiej i odeskiej wybuchy 93 bunty chopskie. Dane Czeka z dwu
dziestu pierwszych dni lipca 1919 roku odnotowuj 210 rozruchw z udziaem stu tysi
cy uzbrojonych partyzantw i kilkuset tysicy chopw. Chopskie wojska Hryhoriwa
prawie dwadziecia tysicy zbrojnych, w tym wiele zbuntowanych jednostek Armii Czer
wonej, z 50 dziaami i 700 karabinami maszynowymi - zajy w kwietniu i maju 1919 ro
ku wiele miast ukraiskich, w tym Czerkasy, Cherso, Nikoajew i Odess. Zorganizo
way w nich autonomiczn wadz, ktrej hasa byy jednoznaczne: "Caa wadza w rce
sowietw ludu ukraiskiego!", "Ukraina dla Ukraicw, bez bolszewikw i ydw!"
"Podzia ziemi", "Wolno przedsibiorczoci i handlu. Partyzanci Zeenego - dwa
dziecia tysicy zbrojnych - opanowali ca guberni kijowsk poza wikszymi miastami.
Pod hasami "Niech yje wadza sowiecka, precz z bolszewikami i ydami!", zorganizo
wali dziesitki krwawych pogromw spoecznoci ydowskich w osadach i miasteczkach
guberni kijowskiej i czernihowskiej. Dziaalno stojcego na czele kilkudziesicio
tysicznej armii chopskiej Nestora Machny, lepiej znana dziki licznym opracowaniom,
Taras Hunczak (wyd.), "The Ukraine,1917-1921", Cambridge U.P.,1477

opieraa si na programie narodowym, spoecznym, a zarazem anarchizujcym przygo

towanym podczas prawdziwych zjazdw, takich jak Zjazd Delegatw Chopskich, Po
wstaczych i Robotniczych, ktry odby si w kwietniu 1919 roku w Hulajpolu - gw
nym orodku ruchu machnowcw. Tak jak wiele sabiej zorganizowanych ruchw chop
skich machnowcy gosili przede wszystkimi odrzucenie wszelkiej ingerencji pastwa
w sprawy chopskie i postulat chopskiego selfgovernment - swego rodzaju samorzdno
ci - opartej na wybranych w wolnych wyborach sowietach. Do tych podstawowych po
stulatw dochodzia pewna liczba da, wsplnych dla caego ruchu chopskiego: po
wstrzymanie rekwizycji, zniesienie podatkw bezporednich i porednich, wolno dla
wszystkich partii socjalistycznych i grup anarchistycznych, podzia ziemi, zniesienie "ko
misarzokracji bolszewickiej", a take oddziaw specjalnych i Czekazy.
Setki powsta chopskich, ktre wybuchy wiosn i latem 1919 roku na tyach Armii
Czerwonej, odegray decydujc rol w pyrrusowym zwycistwie biaych generaa De
nikina. Po wyruszeniu 19 maja 1919 roku z poudniowej Ukrainy biaa armia odnosia
atwe sukcesy w starciach z wysanymi do tumienia buntw chopskich jednostkami
Armii Czerwonej. Wojska Denikina 12 czerwca zajy Charkw, 28 sierpnia Kijw, a 30
wrzenia Worone. Odwrotowi bolszewikw, ktrzy zdoali umocni sw wadz tylko
w wikszych miastach, pozostawiajc wsie zbuntowanym chopom, towarzyszyy maso
we egzekucje winiw i zakadnikw, do ktrych jeszcze wrcimy. W czasie pospiesz
nego odwrotu przez centrum kraju, w ktrym dziaaa chopska partyzantka, oddziay
Armii Czerwonej i Czeka bez litoci paliy setki wsi i masowo rozstrzeliway "bandy
tw", dezerterw i "zakadnikw". Opuszczenie, a nastpnie ponowne zdobycie Ukra
iny na przeomie 1919 i 1920 roku byo okazj do rozptania przeraajcego terroru
wobec ludnoci cywilnej, ktry tak sugestywnie przedstawia Isaak Babel w wietnej
ksice "Armia konna".
Na pocztku 1920 roku wojska biaych byy ju pobite, z wyjtkiem kilku niewiel
kich jednostek, ktre schroniy si na Krymie pod dowdztwem nastpcy Denikina, ba
rona Wrangla. Naprzeciw siebie stanli bolszewicy i chopi. A do 1922 roku na walcz
c z wadz wie miay spada bezlitosne represje. W lutym i marcu 1920 roku nowa
wielka rebelia, znana pod nazw "powstania wide", wybucha na wielkim obszarze roz
cigajcym si od Wogi do Uralu, w guberniach kazaskiej, symbirskiej i ufijskiej. Re
giony te, zamieszkane przez Rosjan, ale rwnie przez Tatarw i Baszkirw, zostay
poddane wyjtkowo cikim rekwizycjom. W cigu kilku tygodni bunt ogarn dziesi
ujezdw. Powstacza armia Czarnych Orw liczya w szczytowym okresie nawet do
pidziesiciu tysicy onierzy. Uzbrojone w dziaa i karabiny maszynowe Wojska
Obrony Wewntrznej Republiki zdziesitkoway uzbrojonych w widy i piki powsta
cw. W cigu kilku dni tysice z nich zamordowano, a setki wsi spalono"'.
Po szybkim stumieniu "powstania wide" ogie buntw chopskich rozpali si na
nowo w guberniach lecych nad rodkow Wog, ktre take dotknite zostay rekwi
zycjami: tambowskiej, samarskiej, saratowskiej i carycyskiej. Jak przyznawa przywd
ca bolszewicki AntonowOwsiejenko, ktry mia spacyfikowa zbuntowanych chopw
Voline, "La Revolution inconnue", Belfond, Paris 1969, s. 509-626; A. Skirda, "Les Cosayues de la li
berte", Lattes, Paris 1985; R. Pipes, "Russia under the Bolshevik Regime, 1919-1924", HarperCollins,
London 1994, s.106-108.
' O. Figes, "Peasant Russia, Civil War", London 1992, s. 333 sq.; V. Brovkin, "Behind...", s. 323-325.
BRUDNA WOJNA 107
Tambowa, realizacja planw rekwizycji na lata 1920-1921 skazaaby chopw na pewn

mier. Plany rekwizycji zakaday pozostawienie im rednio 1 puda (16 kg) ziarna i 1,5
puda (24 kg) ziemniakw na osob rocznie, a wic dziesi do dwunastu razy mniej, ni
wynosi niezbdne minimum! Latem 1920 roku chopi tych guberni zaczli wic walk
o przetrwanie. Miaa ona cign si nieustannie przez dwa lata, do chwili pokonania
zbuntowanych chopw godem.
Trzeci wielk aren walk bolszewikw i chopw w 1920 roku pozostawaa Ukraina,
odbita midzy grudniem 1919 a lutym 1920 roku z rk biaych. Pooone w gbi kraju
wsie byy wci pod kontrol niezalenych zielonych oddziaw lub jednostek mniej lub
bardziej podporzdkowanych Machnie. W odrnieniu od Czarnych Orw zoone
gwnie z dezerterw oddziay ukraiskie byy dobrze uzbrojone. Latem 1920 roku
armia Machny miaa jeszcze pitnacie tysicy onierzy, dwa i p tysica kawalerzy
stw, setk karabinw maszynowych, dwadziecia armat i dwa pojazdy pancerne. Silny
opr wkraczajcym w gb kraju bolszewikom stawiy rwnie setki mniejszych "band",
liczcych od kilkudziesiciu do kilkuset onierzy. Aby zlikwidowa t chopsk party
zantk, na pocztku maja 1920 roku rzd mianowa szefa Czeka Feliksa Dzieryskiego
naczelnym dowdc tyw Frontu PoudniowoZachodniego". Dzieryski pozosta
ponad dwa miesice w Charkowie, by zorganizowa dwadziecia cztery specjalne jed
nostki si bezpieczestwa wewntrznego republiki - elitarne, dysponujce kawaleri do
pocigu za "buntownikami" i lotnictwem do bombardowania "bandyckich gniazd. Ich
zadaniem byo zwalczenie chopskiej partyzantki w cigu trzech miesicy. W rzeczywi
stoci akcje pacyfikacyjne cigny si od lata 1920 do jesieni 1922 roku i przyniosy
dziesitki tysicy ofiar.
Pomidzy rnymi epizodami walki wadzy bolszewickiej z chopstwem zupenie szcze

glne miejsce zajmuje "rozkozaczanie", to znaczy eliminacja Kozakw doskich i ku
baskich jako grupy spoecznej. W istocie po raz pierwszy nowy reim uy wszelkich
rodkw, by doprowadzi zgodnie z zasad odpowiedzialnoci zbiorowej do eliminacji,
' eksterminacji i wysiedlenia caej ludnoci obszaru, ktry przywdcy bolszewiccy zwykli
nazywa "sowieck Wande"z. Operacje te nie miay charakteru podjtych w ogniu
walk zbrojnych akcji odwetowych, ale byy zaplanowane wczeniej i ujte w szereg de
kretw, wydanych na najwyszym szczeblu pastwowym, z bezporednim udziaem licz
nych wysokiej rangi przywdcw politycznych (Lenina, Ordonikidzego, Syrcowa, So
kolnikowa, Reinholda). Po pierwszym niepowodzeniu, spowodowanym klskami wojsk
bolszewickich wiosn 1919 roku, "rozkozaczanie" wznowiono z caym okruciestwem
w czasie ponownego zdobywania przez bolszewikw ziem kozackich nad Donem i Kubaniem.
Po utracie w grudniu 1917 roku statusu, jakim cieszyli si za dawnego reimu, i po
sklasyfikowaniu ich przez bolszewikw jako "kuakw" i "wrogw klasowych" Kozacy ze
brani pod sztandarem atamana Krasnowa doczyli do utworzonej wiosn 1918 roku na
poudniu Rosji Biaej Gwardii. Pierwsze oddziay Armii Czerwonej wkroczyy na ziemie
Kozakw doskich dopiero w lutym 1919 roku, w czasie generalnej ofensywy bolszewic
CRCEDHC, 76/3l109.
' W.L. Gienis, "Raskazaczenije w Sowietskoj Rossu", "Woprosy Istoru" 1994, nr 1, s. 42-55.
kiej w kierunku Ukrainy i poudnia Rosji. Bolszewicy natychmiast poczynili kroki majce
na celu zniszczenie kozackiej autonomii: nalece do Kozakw ziemie zostay skonfiskowane i rozdzielone
midzy rosyjskich osadnikw lub miejscowych chopw nie bdcych
Kozakami; pod kar mierci wezwano Kozakw do zoenia broni - a przecie, ze wzgl
du na ich tradycyjny status stranikw kresw imperium rosyjskiego, wszyscy Kozacy byli
uzbrojeni; zniesione zostay samorzd i organizacja administracyjna Kozaczyzny.
Wszystkie te posunicia byy czci ustalonego uprzednio planu, ktry tajna
uchwaa KC partii bolszewickiej z 24 stycznia 1919 roku definiowaa nastpujco: "Ma
jc na wzgldzie dowiadczenia z wojny domowej z Kozakami, za jedyny politycznie
poprawny rodek uzna trzeba bezwzgldn walk i masowy terror wobec bogatych
Kozakw, ktrych trzeba bdzie wyniszczy i zlikwidowa fizycznie co do jednego.
W rzeczywistoci, jak to przyzna w czerwcu 1919 roku przewodniczcy odpowie
dzialnego za wprowadzenie "rewolucyjnego porzdku" na ziemiach kozackich Do
skiego Komitetu Rewolucyjnego, Reinhold, "polityka masowej eksterminacji Kozakw
prowadzona bya bez najmniejszego rozrnienia. W cigu kilku tygodni, od poowy
lutego do poowy marca 1919 roku, oddziay bolszewickie wymordoway ponad osiem
tysicy Kozakw;5. W kadej stanicy trybunay rewolucyjne skazyway po kolei z listy
wszystkich podejrzanych, ktrzy otrzymywali zazwyczaj najwyszy wymiar kary za
kontrrewolucyjn postaw". Wobec przekraczajcego wszelkie miary rozptania re
presji jedynym wyjciem Kozakw by bunt.
Powstanie rozpoczo si 11 marca 1919 roku w stanicy Wieszenskiej. Dobrze zor
ganizowani zbuntowani Kozacy zarzdzili powszechn mobilizacj mczyzn od szes
nastego do pidziesitego roku ycia. Po caym obwodzie wojska doskiego, a nawet
do ssiedniej guberni woroneskiej rozesali telegramy z wezwaniem ludnoci do po
wstania przeciw bolszewikom.
My, Kozacy - tumaczyli - nie jestemy przeciw sowietom. Jestemy za wolnymi
wyborami. Jestemy przeciw komunistom, komunom [wsplnym uprawom) i ydom.
Jestemy przeciw rekwizycjom, kradzieom i dokonywanym przez Czeka egzeku
cjom'. W pocztkach kwietnia zbuntowani Kozacy stanowili ju znaczn si blisko
trzydziestu tysicy uzbrojonych i ostrzelanych onierzy. Operujcy na tyach Armii
Czerwonej, walczcej na poudniu ze sprzymierzonymi z Kozakami kubaskimi woj
skami Denikina, powstacy znad Donu, tak jak zbuntowani ukraiscy chopi, wspomo
gli byskawiczny marsz wojsk biaych w maju i czerwcu 1919 roku. W pocztku czerwca
Kozacy doscy przyczyli si do gwnych si biaych, wspieranych ju przez Kozakw
kubaskich. Caa "kozacka Wandea" zostaa uwolniona od znienawidzonej wadzy
"Moskali ydw i bolszewikw.
A jednak, wraz z odmian wojennego losu, w lutym 1920 roku bolszewicy wrcili.
Rozpocza si druga, jeszcze bardziej krwawa ni poprzednia, wojskowa okupacja
ziem kozackich. Na obwd wojska doskiego naoono kontrybucj trzydziestu szeciu
milionw pudw zboa, czyli daleko przekraczajc wielko miejscowej produkcji;
ludno wiejska bya systematycznie pozbawiana nie tylko niewielkich zapasw ywno
Izwiestija CK KPSS" 1989, nr 6, s.177-178.

CRCEDHC, 5/Z/106/7.
'W.L. Gienis, "Raskazaczenije...", s. 42-55.
' CRCEDHC,17/6/83.
BRUDNA WOJNA 109
ci, ale take caego dobytku, "wcznie z butami, ubraniami, poduszkami i samowara
mi", jak wylicza pewien raport Czeka'. Wszyscy mczyni. zdolni do walki odpowie
dzieli na te notoryczne represje i rabunki doczeniem do oddziaw zielonych party
zantw. W lipcu 1920 roku liczyy one nad Donem i na Kubaniu co najmniej trzydzieci
pi tysicy ludzi. Zablokowany od lutego na Krymie genera Wrangel postanowi,
w ostatniej prbie wydobycia si z bolszewickich kleszczy, dziaa w poczeniu z Koza
kami i zielonymi z Kubania.17 sierpnia 1920 roku pi tysicy ludzi wyldowao w oko
licy Noworosyjska. Wobec poczonych si biaych, Kozakw i kubaskich zielonych
bolszewicy musieli opuci stolic Kubania, Jekaterynodar, a potem cay region. Tym
czasem genera Wrangel posuwa si naprzd na poudniowej Ukrainie. Sukcesy bia
ych nie trway jednak dugo. Obcione ogromnymi kolumnami cywilw wojska Wran
gla zostay oskrzydlone przez znacznie liczniejsze siy bolszewickie i w nieopisanym
chaosie musiay w kocu padziernika powrci na Krym. Kolejne zdobycie pwyspu
przez bolszewikw - ostatni epizod wojny midzy biaymi i czerwonymi - stao si oka
zj do najwikszej masakry tej wojny domowej: w listopadzie i grudniu 1920 roku bol
szewicy zamordowali tam co najmniej pidziesit tysicy cywilw;".
Po ponownym znalezieniu si w obozie pokonanych Kozacy zostali poddani nowe
mu Czerwonemu Terrorowi. Jeden z gwnych kierownikw Czeka, otysz Karl Lan
der, zosta mianowany "penomocnikiem na pnocny Kaukaz i Don". Zorganizowa
trojki, specjalne trybunay do rozkozaczania. Tylko w padzierniku 1920 roku skazay
one na mier sze tysicy ludzi, rozstrzelanych w trybie natychmiastowym"'. Rodziny,
a czasem nawet ssiadw zielonych partyzantw lub Kozakw, ktrzy chwycili za bro,
by walczy z reimem, i ktrzy nie zostali schwytani, systematycznie aresztowano i za
mykano jako zakadnikw w obozach koncentracyjnych. Byy to prawdziwe obozy
mierci, jak to przyznawa w jednym z raportw szef ukraiskiej Czeka, Martyn acis:
Zakadnicy zebrani w obozie koo Majkopu - kobiety, dzieci i starcy - yj w straszli
wych warunkach, w bocie i padziernikowym chodzie. [...] Umieraj jak muchy. [...]
Kobiety s gotowe na wszystko, by unikn mierci. Korzystaj z tego pilnujcy obozu
onierze, ktrzy handluj tymi kobietami'
Jakikolwiek opr by bezwzgldnie karany. Kiedy zosta zabity w zasadzce szef Czeka z Piatigorska,
czekici postanowili zorganizowa "dzie Czerwonego Terroru". Prze
kraczajc instrukcje samego Landera, ktry chcia "skorzysta z tego aktu terroru, by
schwyta cennych zakadnikw w celu ich stracenia i oglnego przyspieszenia procedur
egzekucji biaych szpiegw i kontrrewolucjonistw", czekici z Piatigorska rozptali ist
n orgi aresztowa i egzekucji. Wedug Landera "sprawa Czerwonego Terroru roz
wizana zostaa w sposb nadmiernie uproszczony. Piatigorscy czekici postanowili
rozstrzela trzysta osb jednego dnia. Okrelili kontyngent dla samego Piatigorska
oraz okolicznych osad i nakazali miejscowym organizacjom partyjnym przygotowa li
sty skazanych na rozstrzelanie. [...] Ta niezadowalajca metoda doprowadzia do wielu
porachunkw osobistych. [...] W Kisowodzku, z braku innych pomysw, postanowio
no wymordowa pacjentw szpitala.
W.L. Gienis, "Raskazaezenije...", s. 50; CRCEDHC,17/X4/75.

'" S.P. Melgounov, "La Terreur...", s. 77; V. Brovkin, "Behind...", s. 34fi.
' CRCEDHC,17/X4/75/2X.
Tame,17/X4/75/59.
V. Brovkin, "Behind...", s. 353.
110 PASTWO PRZECIW SpoeczESTwU
Jedn z najszybszych metod rozkozaczania byo niszczenie stanic kozackich i depor

tacja wszystkich tych, ktrzy w nich jeszcze pozostali. W archiwum jednego z przywd
cw bolszewickich, Sergo Ordonikidzego, ktry by wwczas przewodniczcym Komi
tetu Rewolucyjnego Pnocnego Kaukazu, zachoway si dokumenty jednej z operacji
prowadzonych od koca padziernika do poowy listopada 1920 roku4z.
23 padziernika Sergo Ordonikidze rozkaza:
1. spali cakowicie stanic Kalinowsk;

2. usun wszystkich mieszkacw ze stanic Jermolowskiej, Romanowskiej, Samaczyskiej
i Michajowskiej; domy i ziemie nalece do mieszkacw rozda biednym chopom, a zwaszcza
Czeczenom, ktrzy zawsze okazywali gbokie przywizanie do wadzy sowieckiej;
3. zaadowa na transporty wszystkich mczyzn wspomnianych osad od osiemnastego do
pidziesitego roku ycia i wysa ich pod eskort na pnoc, na katorg;
4. wygna kobiety, dzieci i starcw, pozwalajc im jednak zamieszka w osadach pooonych
dalej na pnoc;
5. zarekwirowa cae bydo i dobytek mieszkacw wspomnianych wyej osad.
Trzy tygodnie pniej raport adresowany do Ordonikidzego tak opisywa przebieg

operacji:
- Kalinowska: stanica cakowicie spalona, caa ludno (4220) deportowana lub wygnana.
- Jermoowska: oczyszczona ze wszystkich mieszkacw (3218).
- Romanowska: deportowanych 1600; pozostaje do deportacji 1661.
- Samaczyska: deportowanych 1018; pozostaje do deportacji 1900.
- Michajowska: deportowanych 600; zostaje do deportacji 2200.
Poza tym do Groznego wysano 154 wagony z produktami spoywczymi. W trzech stanicach,
w ktrych deportacja nie zostaa jeszcze zakoczona, w pierwszej kolejnoci deportowane zosta
y rodziny biaozielonego elementu, a take osb uczestniczcych w ostatnim powstaniu. Wrd
tych, ktrzy nie zostali jeszcze deportowani, s sympatycy wadzy sowieckiej, rodziny onierzy
Armii Czerwonej, urzdnicy i komunici. Opnienie w deportacji tumaczy naley brakiem
wagonw. Na przeprowadzenie operacji otrzymujemy dziennie rednio tylko jeden skad poci
gu. Do zakoczenia akcji deportacyjnej potrzebujemy pilnie 306 dodatkowych wagonw".
Jak si zakoczyy te "operacje"? Niestety aden szczegowy dokument nie objania nas w tym wzgldzie.
Wiemy jedynie, e "operacje" si przecigay i e ostatecznie
deportowani posani zostali nie na Dalek Pnoc, jak to by si stao pniej, lecz
w kierunku bliszym kopal Doniecka. Ze wzgldu na stan transportu kolejowego
z koca tego 1920 roku intendentura najwyraniej nie moga nady... Niemniej pod
wieloma wzgldami "operacje" rozkozaczania z 1920 roku stanowiy zapowied rozpo
cztych dziesi lat pniej wielkich "operacji" rozkuaczania: ta sama koncepcja od
powiedzialnoci zbiorowej, ten sam sposb deportacji transportami kolejowymi, te sa
me problemy z intendentur i miejscami osiedlenia, nie przygotowanymi do przyjcia
deportowanych, ta sama myl wykorzystania deportowanych do prac przymusowych.
Kozackie regiony nad Donem i Kubaniem zapaciy ciki haracz za opozycj wobec
bolszewikw. Wedug najostroniejszych oblicze w latach 1919-1920 roku zabito lub
deportowano od 300 do 500 tysicy osb na niespena 3 miliony mieszkacw.
CRCEDHC, 85/11/131/11.
Tame, 85/11/123/I5.
BRUDNA WOJNA 111
Bardzo trudno spisa wydarzenia i obliczy ofiary masakr aresztantw i zakadnikw,

uwizionych jedynie za przynaleno do "wrogiej" lub "spoecznie obcej" klasy. Zbrodnie
te byy logiczn konsekwencj Czerwonego Terroru z drugiej poowy 1918 roku, tyle e na
jeszcze wiksz skal. Owo rozpasanie zbrodni "klasowej" byo cigle uzasadniane trwaj
cymi narodzinami nowego wiata. Jak tumaczy czytelnikom artyku wstpny pierwszego
numeru dziennika kijowskiej Czeka "Krasnyj Miecz", wszystko byo dozwolone:
Odrzucamy stare systemy moralnoci i "czowieczestwa", wynalezione przez buruazj w celu

ucisku i wyzysku "niszych klas". Nasza moralno nie ma wzorcw, nasze czowieczestwo jest
absolutne, gdy opiera si na nowym ideale: zniszczeniu wszelkich form ucisku i przemocy. Dla
nas wszystko jest dozwolone, gdy pierwsi w wiecie podnielimy miecz, nie by uciska i zniewa
la, lecz by uwalnia ludzko z acuchw... Krew? Niech krew pynie strumieniami! Albowiem
krew moe zamieni na wieki kolor czarnego sztandaru pirackiej buruazji w sztandar czerwony,
sztandar rewolucji. Albowiem tylko ostateczna mier starego wiata moe nas uwolni na za
wsze od powrotu tych szakali!"
Takie wezwania do morderstw rozbudzay przemoc i pragnienie spoecznego odwe

tu drzemice w podwiadomoci wielu czekistw, ktrych rekrutowano, jak to przyzna
wali niektrzy przywdcy bolszewiccy, spord "elementu kryminalnego i zdegenero
wanego spoecznie". W adresowanym do Lenina licie z 22 marca 1919 roku Serafina
Hopner nastpujco opisywaa dziaania Czeka w Jekaterynosawiu: "W tej organizacji
przeartej gangren przestpstwa, przemocy i samowoli, zdominowanej przez ajdakw
i pospolitych kryminalistw, uzbrojeni po zby ludzie zabijali kadego, kto im si nie
podoba, rewidowali, grabili, gwacili, zamykali do wizienia, puszczali w obieg faszy
we banknoty i wymuszali apwki, a nastpnie szantaowali tych, na ktrych je wymusi
li, i uwalniali ich za sumy dziesi do dwudziestu razy wysze"'5.
Zarwno w archiwum Komitetu Centralnego, jak w archiwum Feliksa Dzieryskie
go znajduj si niezliczone doniesienia funkcjonariuszy partyjnych i ledczych policji
politycznej opisujce "zwyrodnienie" lokalnych Czeka, ktre "upajaj si krwi i prze
moc". Zanik wszelkich norm prawnych czy moralnych sprzyja cakowitej bezkarnoci
lokalnych kierownikw Czeka, ktrzy nie odpowiadali ju za swe czyny nawet przed
wasnymi przeoonymi i zamieniali si w krwawych, stojcych poza kontrol i niemo
liwych do kontrolowania maych tyranw. To stoczenie si Czeka na samo dno cakowi
tej samowoli i absolutnego bezprawia dobrze ilustruj trzy fragmenty, wybrane z dzie
sitkw tego typu raportw.
Oto raport z 22 marca 1919 roku, nadesany do Dzieryskiego przez ledczego
Czeka Smirnowa z Syzrania w guberni tambowskiej:
Zbadaem spraw powstania kuackiego w gminie nowomatrioskiej. Dochodzenie prowadzone

byo w sposb chaotyczny. Przesuchano, stosujc tortury, 75 osb, a ze spisanych zezna nie
mona niczego zrozumie. [...) 16 lutego rozstrzelano 5 osb, a nastpnego dnia 13. Protok
skazania na kar mierci i egzekucji nosi dat 28 lutego. Kiedy zadaem wyjanie od miejsco
wego szefa Czeka, odpowiedzia mi: Nigdy nie mamy czasu na protokoowanie. Zreszt czemu
miaoby to suy, skoro likwidujemy kuakw i burujw jako klas?"a'
aa ".asnyj Miecz" nr 1 z 18 VIII 1919, s.1

45 CRCEDHC, Sll/2159/35-38.
a" Tame, 76/3/70/20.
Raport napisany 26 wrzenia 1919 roku w Jarosawiu przez sekretarza miejscowej

bolszewickiej organizacji partyjnej :
Czekici grabi i aresztuj, kogo chc. Wiedzc, e pozostan bezkarni, zamienili siedzib Czeka
w wielki burdel, do ktrego sprowadzaj "burujki". Szerzy si pijastwo. Kierownicy niskiego
szczebla powszechnie zaywaj kokain".
A oto raport inspektora Zarzdu Oddziaw Specjalnych, N. Rosentala, z misji

w Astrachaniu z 16 padziernika 1919 roku:
Atarbekow, szef oddziaw specjalnych 11 Armii, nie uznaje ju nawet wadzy centralnej. Kiedy
przysany z Moskwy do skontrolowania oddziaw specjalnych towarzysz Zakowski uda si 30
lipca do Atarbekowa, ten powiedzia: "Powtrzcie Dzieryskiemu, e nie pozwol si kontrolo
wa...". Personel zoony w wikszoci z podejrzanych lub wrcz kryminalnych elementw nie
przestrzega adnych norm administracyjnych. Akta Wydziau Operacyjnego prawie nie istniej.
Jeli chodzi o wyroki mierci i wykonanie wyrokw, nie znalazem protokow przewodu sdo
wego i skazania, jedynie czsto niekompletne listy, zaopatrzone tylko w formuk: "Rozstrzelany
na rozkaz towarzysza Atarbekowa". Jeli chodzi o wypadki z marca, niemoliwe jest wyrobienie
sobie pogldu na to, kto zosta rozstrzelany i za co. [...] Pijastwa i orgie s na porzdku dzien
nym. Prawie wszyscy czekici zaywaj silne dawki kokainy. Jak mwi, pomaga im to lepiej zno
si codzienny widok krwi. Upojeni przemoc i krwi czekici speniaj swj obowizek, ale s
niewtpliwie elementem nie kontrolowanym, ktry naley cile nadzorowa'x.
Wewntrzne raporty Czeka i RKP(b) zostay dzi potwierdzone przez liczne wia
dectwa, zebrane w latach 1919-1920 przez przeciwnikw bolszewikw, a zwaszcza
utworzon przez generaa Denikina specjaln Komisj Badania Zbrodni Bolszewic
kich, ktrej archiwum, przewiezione w 1945 roku z Pragi do Moskwy i dugo zamkni
te, jest obecnie dostpne. W 1924 roku rosyjski historyk eserowski Siergiej Mielgunow
podj prb spisania w pracy "Krasnyj tierror w Rossii" najwikszych masakr wi
niw, zakadnikw i zwykych cywilw, straconych masowo przez bolszewikw prawie
zawsze "z powodw klasowych". Zamieszczona w tym pionierskim dziele lista egzeku
cji, przeprowadzanych w ramach represji, cho niekompletna, zostaa dzi w peni po
twierdzona przez najrniejsze rda pochodzce od obu walczcych stron. Ze wzgl
du na panujcy w Czeka chaos organizacyjny niepewna pozostaje jednak liczba ofiar
straconych podczas spisanych precyzyjnie najwaniejszych etapw represji. Konfrontu
jc rne rda, moemy co najwyej prbowa okreli rzd wielkoci.
Pierwsze masakry "podejrzanych", zakadnikw i innych "wrogw ludu", osadzonych
prewencyjnie na podstawie zwykych zarzdze administracyjnych w wizieniach lub
obozach koncentracyjnych, rozpoczy si we wrzeniu 1918 roku w czasie pierwszej fa
zy Czerwonego Terroru. Po utworzeniu kategorii "podejrzanych", "zakadnikw" oraz
"wrogw ludu" i szybkim przygotowaniu obozw koncentracyjnych machina represji by
a gotowa do dziaania. W czasie wojny zmiennych frontw, gdy kady miesic przynosi
inny obrt jej losw, elementem wyzwalajcym represje byo naturalnie zdobycie miasta
zajmowanego dotd przez nieprzyjaciela lub przeciwnie, jego pospieszne opuszczenie.
Narzucenie "dyktatury proletariatu" w zdobytych lub odbitych miastach przechodzi
o przez podobne etapy: rozwizanie wszystkich uprzednio wybranych zgromadze; za
Tame,17/6/384/62
'" Tame,17/66/66.
BRUDNA WOJNA 113
kaz jakiegokolwiek handlu - rodek ten powodowa natychmiastowy wzrost cen wszyst
kich artykuw spoywczych, a nastpnie ich zniknicie; konfiskat upastwowionych
lub zmunicypalizowanych nastpnie przedsibiorstw; naoenie bardzo cikiej kontry
bucji finansowej na buruazj - 600 milionw rubli w lutym 1919 roku w Charkowie,
500 milionw w kwietniu 1919 roku w Odessie. W celu zapewnienia sprawnej spaty
kontrybucji setki "burujw" brano jako zakadnikw i zamykano w obozach koncen
tracyjnych. Faktycznie kontrybucja bya synonimem grabiey, wywaszcze i ponienia,
pierwszego etapu zniszczenia "buruazji jako klasy".
Pisemko "Izwiestija Odiesskogo Sowieta Raboczich Dieputatow" 13 maja 1919 ro
ku informowao:
Zgodnie z uchwaami sowietu robotniczego 13 tego miesica zadekretowany zosta dniem wy

waszczenia buruazji. Klasy posiadajce bd musiay wypeni szczegowy formularz, w kt
rym spisane zostan produkty ywnociowe, obuwie, odzie, biuteria, rowery, kodry, prze
cierada, srebra stoowe, naczynia i inne przedmioty potrzebne ludowi pracujcemu. [...) Kady
winien wesprze komisje wywaszczeniowe w tym witym zadaniu. [...) Ci, ktrzy nie podpo
rzdkuj si rozkazom komisji wywaszczeniowej, zostan natychmiast aresztowani. Stawiajcy
opr zostan bezzwocznie rozstrzelani.
Jak przyznawa w pimie obiegowym do lokalnych oddziaw Czeka szef ukraiskiej

Czeka, acis, wszystkie te "wywaszczenia" trafiay do kieszeni czekistw i innych po
mniejszych dowdcw niezliczonych oddziaw rekwizycyjnych, wywaszczeniowych czy
Czerwonej Gwardii, ktre mnoyy si przy podobnych okazjach.
Drugim etapem wywaszcze byo odebranie buruazji mieszka. W tej "wojnie kla
sowej" upokorzenie pokonanych odgrywao rwnie wan rol W cytowanym ju ode
skim dzienniku 26 kwietnia 1919 roku mona byo przeczyta:
Ryba lubi by przyprawiona mietan. Buruazja lubi wadz, ktra surowo karze i zabija. Jeli
wic stracimy kilkudziesiciu spord tych ajdakw i idiotw, jeli kaemy im zamiata ulice, je
li kaemy ich onom szorowa koszary Czerwonej Gwardii (a byby to dla nich niemay za
szczyt), zrozumiej wwczas, e nasza wadza jest solidna i e nie ma co liczy na Anglikw czy
Hotentotw'.
Temat upokarzania "burujw" poprzez zmuszanie ich do czyszczenia latryn i ko

szar czekistw lub czerwonogwardzistw stale powraca w wielu dziennikach bolszewic
kich z Odessy, Kijowa, Charkowa, Jekaterynosawia, ale rwnie uralskiego Permu czy
Ninego Nowgorodu. Bya to zagodzona i "politycznie strawna" wersja o wiele bar
dziej brutalnego zjawiska przemocy, ktra wedle bardzo licznych i zgodnych wiadectw
przybraa ogromne rozmiary, zwaszcza w 1920 roku, w czasie drugiego odbicia Ukra
iny, regionw kozackich i Krymu.
W wielu miastach zdobytych przez bolszewikw stwierdzono egzekucje aresztowa
nych, podejrzanych i zakadnikw jedynie z powodu ich przynalenoci do "klas po
siadajcych", co byo logicznym i ostatecznym etapem "wyniszczenia buruazji jako
klasy". W Charkowie od lutego do czerwca 1919 roku wykonano dwa do trzech tysi
cy egzekucji; od tysica do dwch tysicy podczas ponownego odbicia miasta w grud
"Izwiestija Odiesskogo Sowieta Raboczich Dieputatow" nr 36, s.1; cyt. za: V. Brovkin, "Behind..."
s.121.
niu 1919 roku. W Rostowie nad Donem okoo tysica w styczniu 1920 roku; w Odessie 2200 od maja do
sierpnia 1919 roku, a nastpnie tysic piset do trzech tysicy
od lutego 1920 do lutego 1921 roku; w Kijowie co najmniej trzy tysice midzy lutym
a sierpniem 1919 roku; w Jekaterynodarze co najmniej trzy tysice od sierpnia
1920 do lutego 1921 roku; w Armawirze, maym miecie na Kubaniu, od dwch do
trzech tysicy midzy sierpniem a padziernikiem 1920 roku. Mona by kontynuowa
t list.
W rzeczywistoci egzekucji odbyo si o wiele wicej, ale nie zostay one objte pro
wadzonym wkrtce potem dochodzeniem. Tak wic wiemy znacznie lepiej, co si zda
rzyo na Ukrainie lub na poudniu Rosji, ni co zaszo na Kaukazie, w Azji rodkowej
czy na Uralu. Egzekucje najczciej nasilay si tu przed nadejciem nieprzyjaciela,
w chwili gdy bolszewicy opuszczali swe pozycje i "rozadowywali" wizienia. W Char
kowie w cigu dwch dni poprzedzajcych nadejcie biaych, 8 i 9 czerwca 1919 roku,
rozstrzelano setki zakadnikw. Ten sam scenariusz zrealizowano w Jekaterynodarze,
kiedy uprzedzajc nadejcie wojsk kozackich, lokalny szef Czeka Atarbekow kaza roz
strzela w cigu trzech dni - od 17 do 19 sierpnia 1920 roku -1600 "burujw tego
maego prowincjonalnego miasta, ktre przed wojn liczyo niecae 30 tysicy miesz
kacw5".
Dokumenty komisji biaej armii, przybyej na miejsce wypadkw po kilku dniach
lub nawet po kilku godzinach od egzekucji, zawieraj cae tomy zezna, wiadectw,
protokow autopsji i fotografii tyczcych zbrodni i tosamoci ofiar. O ile na rozstrze
lanych "za pi dwunasta", zlikwidowanych pospiesznie strzaem w ty gowy, nie wida
byo najczciej ladw tortur, inaczej rzecz si miaa ze zwokami ekshumowanymi ze
starszych grobw. Stosowanie najstraszniejszych tortur potwierdzaj protokoy auto
psji, materiay ledztwa i zeznania. Szczegowe ich opisy znajduj si zwaszcza w cy
towanym ju zbiorze Siergieja Mielgunowa i w wydanym w 1922 roku w Berlinie przez
Centralne Biuro Partii SocjalistwRewolucjonistw, zbiorze "Czeka
Masakry osigny apogeum na Krymie w czasie ewakuacji ostatnich biaych jedno
stek Wrangla i cywilw, ktrzy uciekli tam przed nadejciem bolszewikw. W cigu kil
ku tygodni, od poowy listopada do koca grudnia 1920 roku, rozstrzelano lub powie
szono okoo 50 tysicy osb5. Bardzo liczne egzekucje odbyy si tu po zaokrtowaniu
oddziaw Wrangla. Za pomoc w ewakuacji biaych 26 listopada rozstrzelano w Sewa
stopolu kilkuset dokerw. 28 i 30 listopada "Izwiestija" Rewolucyjnego Komitetu Se
wastopola opublikoway dwie listy rozstrzelanych. Na pierwszej znalazy si 1634na
zwiska, na drugiej -1202. W pocztku grudnia, kiedy opada ju gorczka masowych
egzekucji, wadze przystpiy do moliwie kompletnego - wziwszy pod uwag okolicz
noci - zakadania teczek ludnoci gwnych miast Krymu, ukrywajcych ich zdaniem
dziesitki, jeli nie setki tysicy burujw, ktrzy uciekli z caej Rosji do swych tradycyj
nych kurortw. 6 grudnia Lenin owiadczy na zebraniu aktywu moskiewskiej organiza
cji RKP(b): "Obecnie na przykad jest na Krymie trzysta tysicy burujw. Stanowi to
rdo przyszej spekulacji, szpiegostwa, wszelakiej pomocy dla kapitalistw. Nie boimy
" S.P. Melgounov La Terreur...", s. bl77; G. Leggett, "The Cheka...", s. 199-200; V. Brovkin, "Be
hind..." s.122 125 GARF, zesp komisji Denikina, sygn.1;4 (Charkw),157 (Odessa),194,195 (Kijw).
VV. Czernow (wyd.), "Czeka..."
Szacunek podany przez S. Mielgunowa, "La Terreur...", s. 77, a take przez rda eserowskie
z Charkowa w maju 1921 r.
Brudna wojna 115
si ich jednak. Powiadamy, e wemiemy ich w karby [...] podporzdkujemy sobie, strawimy"5.
Wzmocniono kordony zamykajce Przesmyk Perekopski, jedyn drog ucieczki. Po
zamkniciu w puapce wadze nakazay wszystkim obywatelom stawi si w Czeka w ce
lu wypenienia obszernego formularza, zawierajcego okoo pidziesiciu pyta o po
chodzenie spoeczne, przeszo, dziaalno, dochody oraz o to, co ankietowani robili
w listopadzie 1920 roku, co myl o Polsce, WrAnglii, o bolszewikach itd. Na podstawie
tych "ankiet" ludno zostaa podzielona na trzy kategorie: do rozstrzelania, do osa
dzenia w obozach koncentracyjnych, do oszczdzenia. Opublikowane w 1921 roku
w emigracyjnej prasie wiadectwa nielicznych ocalonych opisuj Sewastopol, jedno
z miast najciej dotknitych przez represje, jako "miasto powieszonych".
Prospekt Nachimowski peen by trupw aresztowanych na ulicy i powieszonych oficerw, o

nierzy i cywilw. [...] Miasto byo wymare, a ludno ukrywaa si po piwnicach i strychach.
Wszystkie ogrodzenia, mury domw, supy telegraficzne i witryny sklepowe pokryte byy plaka
tami "mier zdrajcom". Dla postrachu skazacw wieszano na ulicach5'.
Ostatni epizod wojny midzy biaymi a czerwonymi nie zakoczy represji. Nie byo
ju wojskowych frontw wojny domowej, ale wojna "pacyfikacyjna" i "wyrywanie z ko
rzeniami" trwa miay jeszcze prawie dwa lata.
' W. Lenin, Dziea wszystkie", t. 42 s. 70.

s" S. Melgounov, "La Terreur...", s. 81.
5. OD TAMBOWA DO WIELKIEGO godu
Pod koniec 1920 roku reim bolszewicki zdawa si triumfowa. Zwyciona zostaa
ostatnia biaa armia, pobici byli Kozacy, a oddziay Machny poszy w rozsypk.
Chocia jednak zakoczya si sama wojna czerwonych z biaymi, konfrontacja
midzy reimem a szerokimi warstwami spoeczestwa trwaa w najlepsze. Szczytowy
moment wojen chopskich przypad na pocztek 1921 roku, kiedy to cae gubernie wy
rway si spod wadzy bolszewikw. W guberni tambowskiej, w czci guberni nadwo
askich (samarskiej, saratowskiej, carycyskiej, symbirskiej) i na zachodniej Syberii
bolszewicy utrzymali tylko miasta. Wsie znalazy si pod kontrol setek band zielonych
lub prawdziwych armii chopskich. Codziennie wybuchay bunty w jednostkach Armii
Czerwonej. Mnoyy si strajki, zamieszki i protesty robotnicze w ostatnich dziaaj
cych jeszcze orodkach przemysowych kraju: w Moskwie, Piotrogrodzie, IwanowoWo-
zniesiensku i Tule. W kocu lutego 1921 roku zbuntowali si z kolei marynarze pooo
nej w Zatoce Fiskiej, w pobliu Piotrogrodu, bazy morskiej w Kronsztadzie. Sytuacja
w kadej chwili grozia wybuchem, a wadza wymykaa si bolszewikom z rk. Wobec
groby prawdziwego przewrotu spoecznego, nioscego ryzyko obalenia reimu, przy
wdcy bolszewikw musieli si cofn i sign po jedyny sposb, ktry mg chwilowo
uspokoi najbardziej masowe, powszechne i niebezpieczne niezadowolenie chopskie:
przyrzekli skoczy z rekwizycjami, ktre miay by zastpione podatkiem w naturze.
Tak wanie w walce midzy reimem a spoeczestwem zacz si od marca 1921 roku
zarysowywa NEP, Nowaja Ekonomiczeskaja Politika.
Dominujca przez dugie lata historia polityczna tych czasw przesadnie akcento
waa w "przeom" z marca 1921 roku. Ot zastpienie rekwizycji podatkiem w natu
rze, przyjte pospiesznie ostatniego dnia X Zjazdu RKP(b) pod grob wybuchu spo
ecznego, nie zakoczyo buntw chfopskich i strajkw robotniczych ani nie oznaczao
zagodzenia represji. Dostpne dzi archiwa pokazuj, e wiosn 1921 roku nie nasta
z dnia na dzie spokj spoeczny. Bardzo silne napicie trwao co najmniej do lata
1922 roku, a w niektrych regionach jeszcze duej. Oddziay rekwizycyjne nie przesta
y grasowa po wsiach, wci brutalnie tumiono strajki robotnicze, aresztowano ostat
nich dziaaczy eserowskich, a "tpienie lenych bandytw" odbywao si za pomoc
wszelkich rodkw - masowych egzekucji zakadnikw i bombardowania wsi gazami
duszcymi. Ostatecznie dopiero wielki gd z lat 1921-1922 poradzi sobie z najbar
dziej wzburzonymi wsiami, tymi, ktre najboleniej odczuy rekwizycje i ktre powsta
y, by przey. Mapa godu pokrywa si dokadnie z map najciszych rekwizycji w po
OD TAMBOWA DO WIELKIEGO GodU 117
przednich latach i najgwatowniejszych powsta chopskich. Gd, ten "obiektywny"

sprzymierzeniec reimu i or pacyfikacji, posuy zreszt bolszewikom za pretekst do
zadania decydujcego ciosu Cerkwi prawosawnej i inteligencji, ktre zmobilizoway
si do walki z klsk.
Pord wszystkich buntw chopskich, ktre wybuchy od wprowadzenia rekwizycji
latem 1918 roku, najdusze, najwiksze i najlepiej zorganizowane byo powstanie cho
pw tambowskich. Pooona niecae piset kilometrw na poudniowy wschd od Mo
skwy gubernia tambowska bya od pocztku wieku jednym z bastionw Partii Socjali
stwRewolucjonistw, spadkobierczyni rosyjskiego populizmu. Pomimo represji, jakie
spady na t parti w latach 1918-1920, jej dziaacze byli wci liczni i aktywni. Ale gu
bernia tambowska bya rwnie najbliszym Moskwy spichlerzem zboowym, tote od
jesieni 1918 roku w gsto zaludnionej, rolniczej guberni zaczo grasowa ponad sto
oddziaw rekwizycyjnych. W 1919 roku wybuchy dziesitki buntw - pozbawionych
szans powodzenia zamieszek, ktre zostay bezlitonie stumione. W 1920 roku kontyn
genty zostay znacznie zwikszone - z 18 do 27 milionw pudw - podczas gdy chopi
zmniejszyli bardzo area zasieww, wiedzc, e to, czego nie zdoaj skonsumowa,
i tak zostanie natychmiast zarekwirowane'. Wypenienie kontyngentu oznaczao wic
skazanie chopstwa na mier godow.19 sierpnia 1920 roku zwyczajne przy tej okazji
incydenty z oddziaami rekwizycyjnymi przybray groniejsz form w osadzie Chitro
wo. Jak przyznay same wadze lokalne, "oddziay rekwizycyjne popeniay cay szereg
naduy; grabiy po drodze wszystko, wcznie z poduszkami i sprztami kuchennymi,
dzieliy si upem i na oczach wszystkich biy siedemdziesicioletnich starcw, karzc
ich za ukrywajcych si w lasach synw dezerterw. [...] Chopw oburzao te to, i
skonfiskowane i odwiezione wozami na najbliszy dworzec ziarno gnio tam pod golym
niebem".
Rozpoczty w Chitrowie bunt szerzyl si jak poar. W kocu sierpnia 1920 roku po
nad czternacie tysicy ludzi, w wikszoci dezerterw, uzbrojonych w karabiny, widly
i kosy wygnao lub zamordowao wszystkich "przedstawicieli wadzy sowieckiej"
w trzech ujezdach guberni tambowskiej. W cigu kilku tygodni ten bunt chopski, nie
rnicy si z pocztku niczym od setek innych, ktre od dwch lat wybuchay w Rosji
i na Ukrainie, zamienil si w owym tradycyjnym bastionie eserowskim w dobrze zorga
nizowany ruch powstaczy pod kierownictwem charyzmatycznego dowdcy, Aleksan
dra Stiepanowicza Antonowa.
Antonow, ktry by eserowcem od 1906 roku i przebywa na zesaniu syberyjskim od
1908 do rewolucji lutowej 1917 roku, podobnie jak wielu innych lewicowych socjali
stwrewolucjonistw przyczy si na pewien czas do reimu bolszewickiego i zajmo
wa stanowisko szefa milicji swego rodzimego ujezdu kirsanowskiego. W sierpniu 1918
roku zerwa z bolszewikami i stan na czele jednej z owych niezliczonych band dezer
terw, ktre kontroloway gboko pooone obszary wiejskie, atakujc oddziay rekwi
zycyjne i zapuszczajc si niekiedy do wiosek funkcjonariuszy sowieckich. Kiedy bunt
chopski ogarn w sierpniu 1920 roku jego ujezd kirsanowski, Antonow stworzy
W. Daniow, T. Szanin, "Kriestjanskoje wosstanije w Tambowskoj gubiernii w 1414-1921", Tambow

1494, s. 38-40.
' CRCEDHC,17/86/103/4;,S. Singleton, "The Tambov Revolt", "Slavic Review" 1966, nr 3 s. 49H512;
O. Radkey, "The Unknown Civil War in Russia. A Study of the Green Movement in the Tambov Region
(Stanford 1976); O. Figes, "Peasant Russia...".
sprawn organizacj milicji chopskich, ale take znakomit sub wywiadowcz, kt

rej udao si przenikn a do tambowskiej Czeka. Zorganizowa take sub propa
gandow, ktra rozpowszechniaa ulotki, oskarajce "komisarzokracj bolszewick"
i nawoujce chopw, by domagali si realizacji takich postulatw, jak swobodny han
del, zaprzestanie rekwizycji, wolne wybory oraz usunicie komisarzy bolszewickich
i Czeka;.
Jednoczenie podziemna organizacja partii eserowskiej tworzya Zwizek Chop
stwa Pracujcego - tajn siatk dobrze zorientowanych w sytuacji dziaaczy chopskich.
Mimo silnych tar midzy eserowskim dysydentem, jakim by Antonow, a dyrekcj
Zwizku ruch chopski guberni tambowskiej dysponowa organizacj wojskow, sub
wywiadowcz i programem politycznym, ktre daway mu si i spoisto, jakiej nie
miaa wczeniej wikszo innych ruchw chopskich, poza machnowcami.
W padzierniku 1920 roku wadza bolszewicka kontrolowaa ju tylko miasto Tam
bow i kilka miast guberni. Dezerterzy doczali tysicami do chopskiej armii Antono
wa, ktra w szczytowym momencie liczy miaa ponad pidziesit tysicy ludzi. Zdajc
sobie wreszcie spraw z zagroenia, Lenin pisa 19 padziernika do Wasilija Korniewa:
"Jak najszybsza (i przykadowa) likwidacja [ruchu powstaczego) jest bezwarunkowo
konieczna. [...] Trzeba przejawi wicej energii!"'
W pocztku listopada bolszewicy mieli w guberni zaledwie pi tysicy ludzi
z Wojsk Obrony Wewntrznej Republiki, ale po klsce Wrangla na Krymie szeregi si
specjalnych, wysanych do Tambowa, szybko si rozrosy, dochodzc a do stu tysicy
ludzi. Mieszczce si w tej liczbie oddziay Armii Czerwonej byy zawsze w mniejszoci,
gdy uwaano je za mao pewne w zwalczaniu powsta chopskich.
W pocztku 1921 roku bunty chopskie roznieciy poar w nowych regionach: na ca
ym dolnym Powou (w guberniach samarskiej, saratowskiej, carycyskiej i astracha
skiej), a take na zachodniej Syberii. Dowdca Nadwoaskiego Okrgu Wojskowego
donosi 12 lutego 1921 roku z guberni saratowskiej: "Wielotysiczne tumy wygodzo
nych chopw oblegaj hangary, w ktrych oddziay zmagazynoway ziarno dla miast
i wojska. Sytuacja zaostrzya si tak dalece, e armia kilkakrotnie musiaa strzela do
pijanego wciekoci tumu". Lokalni przywdcy bolszewiccy telegrafowali z Saratowa
do Moskwy: "Bandytyzm ogarn ca guberni. Chopi zagarnli ca rezerw - trzy
miliony pudw - w hangarach pastwowych. Dziki dostarczonym przez dezerterw
karabinom s dobrze uzbrojeni. Cae jednostki Armii Czerwonej rozpyny si w po
wietrzu".
W tym samym momencie o ponad tysic kilometrw na wschd formowao si nowe
ognisko zamieszek chopskich. Po wypompowaniu wszystkich moliwych zasobw z za
moniejszych regionw rolniczych poudniowej Rosji i Ukrainy jesieni 1920 roku rzd
bolszewicki zwrci si ku zachodniej Syberii, dla ktrej kontyngenty ustalono arbitral
nie na podstawie eksportu zb zrealizowanego w...1913 roku! Ale czy mona byo po
rwna plony, przeznaczone na eksport i opacane brzczcymi rublami w zocie, z plo
nami wymuszanymi grob rekwizycji? Tak jak wszdzie syberyjscy chopi powstali, by
broni owocw swej pracy i zapewni sobie przeycie. Od stycznia do marca 1921 roku
W. Daniiow, T. Szanin, "Kriestjanskoje wosstanije...", s. 63-64; O. Radkey, "The Unknown...", s.122-

-126.
' W. I,enin, "Dziea wszystkie", t. 51, s. 298.
bolszewicy utracili kontrol nad ujezdami omskim, czelabiskim, jekaterynburskim

i tumeskim, czyli nad terytorium wikszym od Francji, a szlak Kolei Transsyberyj
skiej, jedynej drogi elaznej, czcej Rosj europejsk z Syberi, zosta odcity. 21 lu
tego ludowa armia chopska opanowaa Tobolsk, ktry jednostki Armii Czerwonej zdo
ay odbi dopiero 30 marca5.
Na drugim kracu kraju, w dawnej stolicy - Piotrogrodzie, i nowej - Moskwie, sytu
Acja na pocztku 1921 roku bya niemal wybuchowa. Gospodarka prawie stana; prze
stay kursowa pocigi; z braku paliwa wikszo fabryk zostaa zamknita lub praco
waa w zwolnionym rytmie; nie zapewniano ju miastom zaopatrzenia. Robotnicy byli
albo na ulicy, albo w okolicznych wsiach, gdzie szukali jedzenia, albo w trakcie dyskusji
w zamarznitych i na wp zdemolowanych halach, z ktrych ukradziono wszystko to,
co nadawao si do wyniesienia i wymiany jako "wyrobu przemysowego" za odrobin
ywnoci.
Niezadowolenie jest powszechne - takie podsumowanie 16 stycznia znalazo si
w jednym z raportw Departamentu Informacji Czeka. - W rodowisku robotniczym
przepowiada si rychy upadek wadzy. Nikt ju nie pracuje, ludzie cierpi gd. Nie
uchronne s strajki na du skal. Jednostki garnizonu moskiewskiego s coraz mniej
pewne i mog w kadej chwili wymkn si nam spod kontroli. Konieczne s dziaania
prewencyjne.
Dekret rzdowy z 21 stycznia nakaza zmniejszenie, poczynajc od nastpnego dnia,
o jedn trzeci racji chleba w Moskwie, Piotrogrodzie, IwanowoWozniesiensku
Kronsztadzie. Krok ten, poczyniony w chwili, gdy po pobiciu ostatnich wojsk biaych
reim nie mg ju szermowa grob kontrrewolucji i wzywa mas pracujcych do
patriotyzmu klasowego, spowodowa wybuch. Od koca stycznia do poowy marca
1921 roku dzie po dniu nastpoway strajki, wiece protestacyjne, marsze godowe, de
monstracje i okupacje fabryk. Zarwno w Moskwie, jak Piotrogrodzie osigny one
szczyt w kocu lutego i na pocztku marca. Midzy 22 a 24 lutego doszo w Moskwie
do powanych star midzy oddziaami Czeka a robotniczymi demonstrantami, ktrzy
prbowali sforsowa bramy koszar, by pobrata si z onierzami. Po stronie robotni
kw padli zabici, a setki innych aresztowano'.
W Piotrogrodzie zamieszki nabray nowego rozmachu od 22 lutego, kiedy to robot
nicy kilku wielkich fabryk wybrali, tak jak w marcu 1918 roku, "zgromadzenie peno-
mocnikw robotniczych" o silnym zabarwieniu mienszewickim i eserowskim. W swej
pierwszej odezwie zgromadzenie zadao obalenia dyktatury bolszewickiej, tajnych
wyborw do sowietw, wolnoci sowa, zgromadze i prasy oraz uwolnienia wszystkich
winiw politycznych. By to osign, zgromadzenie wezwao do strajku generalnego.
Dowdztwu wojskowemu nie udao si zapobiec zwoaniu w kilku pukach wiecw, na
ktrych uchwalono poparcie dla robotnikw. 24 lutego oddziay Czeka otworzyy ogie
do demonstracji robotniczej, zabijajc dwunastu jej uczestnikw. Tego dnia aresztowa
no prawie tysic robotnikw i dziaaczy socjalistycznych". Jednak szeregi demonstran
tw nieustannie rosy, a tysice onierzy porzucay swe jednostki, by doczy do ro
5 M. Bogdanow, "Razgrom zapadnosibirskogo kuackoeserowskogo miatiea", Tume 1961

h CRCEDHC, 76/3/208/12.
' CRCEDHC, 76/3/166/3.
V. Brovkin, "Behind...", s. 392.
botnikw. W cztery lata po wypadkach lutowych, ktre obaliy reim carski, powtarza
si ten sam scenariusz: zbratanie demonstrantw robotniczych ze zbuntowanymi o
nierzami. 26 lutego o godzinie 21 kierujcy piotrogrodzk organizacj bolszewick Zi
nowjew wysa do Lenina telegram, z ktrego przebijaa panika: "Robotnicy nawizali
kontakt z zamknitymi w koszarach onierzami. [...] Oczekujemy cigle wsparcia
wojsk z Nowgorodu. Jeli obiecane oddziay nie nadejd w cigu najbliszych godzin,
stracimy panowanie nad sytuacj".
Dwa dni pniej doszo do zdarzenia, ktrego kierownictwo bolszewickie obawiao
si najbardziej. Wybuch bunt marynarzy na dwch pancernikach w pooonej niedale
ko Piotrogrodu bazie w Kronsztadzie. 28 lutego o godzinie 23 Zinowjew wysa do Le
nina nowy telegram: "Kronsztad: dwa najwiksze okrty, Sewastopol, i Pietropaw
owsk,, przyjy eserowskoczarnosecinne rezolucje i wystosoway ultimatum, na ktre
mamy odpowiedzie w cigu 24 godzin. Sytuacja wrd robotnikw Piotrogrodu pozo
staje bardzo niestabilna. Wielkie zakady strajkuj. Sdzimy, e eserowcy przyspiesz
dziaania ruchu.
Postulaty, ktre Zinowjew zakwalifikowa jako "eserowskoczarnosecinne" byy
takie same jak dania ogromnej wikszoci obywateli po trzech latach dyktatury
bolszewickiej: ponowne wybory do sowietw w tajnym gosowaniu i po swobodnych
dyskusjach; wolno sowa i prasy - sprecyzowano jednak - "dla robotnikw, cho
pw, anarchistw i lewicowych partii socjalistycznych"; powszechne zrwnanie racji
ywnociowych oraz uwolnienie wszystkich winiw politycznych, czonkw partii
socjalistycznych, wszystkich robotnikw, chopw, onierzy i marynarzy, uwizio
nych za dziaalno w ruchu robotniczym lub chopskim; utworzenie specjalnej ko
misji odpowiedzialnej za zbadanie spraw wszystkich osadzonych w wizieniach
i obozach koncentracyjnych; zniesienie rekwizycji; rozwizanie oddziaw specjal
nych Czeka; absolutna wolno dla chopw "robienia tego, co chc, na swojej zie
mi i hodowania wasnego byda, pod warunkiem, e bd sobie radzi wasnymi
rodkami" "'.
W Kronsztadzie wydarzenia nabray tempa. 1 marca odby si ogromny wiec, w kt
rym wzia udzia jedna czwarta cywilnych i wojskowych mieszkacw bazy morskiej
ponad pitnacie tysicy ludzi. Przybyy na miejsce w celu ratowania sytuacji Michai
Kalinin zosta odprawiony wrd gwizdw tumu. Nastpnego dnia powstacy, do kt
rych doczya przynajmniej poowa z dwch tysicy kronsztadzkich bolszewikw,
utworzyli Tymczasowy Komitet Rewolucyjny, ktry sprbowa niezwocznie nawiza
kontakt ze strajkujcymi robotnikami i onierzami z Piotrogrodu.
Codzienne raporty Czeka o sytuacji w Piotrogrodzie z pierwszego tygodnia marca
1921 roku dowodz skali spoecznego poparcia dla buntu w Kronsztadzie:
Kronsztadzki Komitet Rewolucyjny oczekuje z dnia na dzie powszechnego powstania w Piotro

grodzie. Nawizany zosta kontakt midzy buntownikami a wieloma fabrykami. [...) Dzisiaj
w czasie wiecu w fabryce "Arsenat" robotnicy przegosowali uchwa, wzywajc do przyczenia
si do powstania. Do kontaktw z Kronsztadem wybrano trzyosobow delegacj - anarchist,
mienszewika i eserowca.
CRCEDHC, 76/3/167/23.
' P. Avrich La tragedie de Kronstadt", Le Seuil, Paris I975, s.153-1R3.
CRCEDHC, 76/3/167.
Od Tambbowa do wielkiego godu 121
W celu radykalnego zamania ruchu piotrogrodzka Czeka otrzymaa 7 marca roz

kaz "podjcia zdecydowanych akcji przeciw robotnikom". W cigu czterdziestu omiu
godzin aresztowano ponad dwa tysice robotnikw, sympatykw i dziaaczy socjali
stycznych lub anarchistycznych. W odrnieniu od buntownikw robotnicy nie byli
uzbrojeni i nie mogli stawi oporu oddziaom Czeka. Po zdawieniu zaplecza powstania
bolszewicy przygotowali starannie szturm na Kronsztad. Zadanie zlikwidowania buntu
otrzyma Michai Tuchaczewski, pobity w kampanii polskiej 1920 roku. Strzela do lu
du kaza modym i nie majcym rewolucyjnych tradycji elewom Szkoy Wojskowej oraz
specjalnym oddziaom Czeka. dziaania rozpoczy si 8 marca. Dziesi dni pniej
Kronsztad pad zdobyty kosztem tysicy zabitych po obu stronach. Represje wobec po
wstacw byy bezlitosne. Setki wzitych do niewoli rozstrzelano w cigu kilku dni po
klsce. Niedawno opublikowane dokumenty odnotowuj tylko midzy kwietniem
a czerwcem 1921 roku 2103 wyroki mierci i 6459 wyrokw wizienia lub obozu'z. Tu
przed zdobyciem Kronsztadu prawie omiu tysicom osb udao si uciec po zamarz
nitej zatoce a do Finlandii, a tam zostay internowane w obozach przejciowych w Te
rijoki, Wyborgu i Ino. Oszukani przyrzeczeniem amnestii, liczni uciekinierzy powrcili
w 1922 roku do Rosji, gdzie natychmiast ich aresztowano i zesano na Wyspy Soowiec
kie lub do pooonych w pobliu Archangielska Cholmogorw, jednego ze straszniej
szych obozw koncentracyjnych'3. Wedug rda pochodzcego od anarchistw na
wiosn 1922 roku z piciu tysicy uwizionych w Chomogorach powstacw kronsz
tadzkich przy yciu zostao mniej ni tysic piciuset".
Pooony na wielkiej rzece Dwinie obz w Cholmogorach mia z saw ze wzgldu
na stosowane tam metody szybkiego i masowego pozbywania si winiw. adowano
ich na barki i wrzucano z kamieniem u szyi i zwizanymi rkami w nurt rzeki. Masowe
topienie zapocztkowa w czerwcu 1920 roku jeden z gwnych kierownikw Czeka,
Michai Kiedrow. Wedug potwierdzajcych si licznych wiadectw w Dwinie utopi
miano w 1922 roku wielk liczb deportowanych do Cholmogorw buntownikw
z Kronsztadu, Kozakw i chopw z guberni tambowskiej. W tym samym roku Specjal
na Komisja Ewakuacyjna zesaa na Syberi 2514 cywilw z Kronsztadu jedynie za po
zostanie w twierdzy w czasie wypadkwl'5
Po zdawieniu buntu w Kronsztadzie reim zaangaowa wszystkie siy w polowanie na

dziaaczy socjalistycznych, walk ze strajkami i robotniczym "niedbalstwem", tumienie
trwajcych w najlepsze - mimo oficjalnego ogoszenia koca rekwizycji - powsta
chopskich oraz przeladowanie Cerkwi.
28 lutego 1921 roku Dzieryski nakaza wszystkim lokalnym Czeka: "1. aresztowa
natychmiast ca inteligencj anarchizujc, mienszewick i eserowsk, a zwaszcza
urzdnikw pracujcych w ludowych komisariatach rolnictwa i aprowizacji; 2. nastp
nie aresztowa wszystkich mienszewikw, socjalistwrewolucjonistw i anarchistw
w fabrykach mogcych nawolywa do strajkw lub demonstracji'.
"Kronsztadt,1421, l7okumienty", Muskwa 1997, s.15.

G. Leggett, "Cheka..." s. 32X.
S.A. Malsaguff, "An Island Hell: A Suviet Prisun in the Far North", Lundun 1426, s. 4S4fi.
'"Krunsztadt,1921...", s. 367.
V. Brovkin, "Behind...", s. 4l70.
Zamiast znaczcego zagodzenia polityki represji wprowadzeniu od marca 1921 ro

ku NEPu towarzyszyo ponowne zaostrzenie przeladowa umiarkowanych dziaaczy
socjalistycznych. Represje nie byy spowodowane grob ich sprzeciwu wobec Nowej
Polityki Ekonomicznej, ale faktem, i domagali si jej oni od dawna, wykazujc tym sa
mym wnikliwo i trafno swojej analizy. "Jedynym miejscem dla mienszewikw i ese
rowcw, jawnych czy zakamuflowanych - pisa w kwietniu 1921 roku Lenin - jest wi
zienie".
Kilka miesicy pniej uwaajc, e socjalici s wci zbyt "ruchliwi", Lenin pisa:
"Jeli mienszewicy i eserowcy wytkn jeszcze koniuszek nosa, rozstrzela ich bez lito
ci!" Od marca do czerwca 1921 roku aresztowano ponad dwa tysice dziaaczy i sym
patykw umiarkowanych socjalistw. Wszyscy czonkowie Komitetu Centralnego partii
mienszewickiej znaleli si w wizieniu; zagroeni zesaniem na Syberi rozpoczli
w styczniu 1922 roku godwk; dwunastu przywdcw, w tym Dana i Nikoajewskiego,
wysano wtedy na przymusow emigracj i w lutym 1922 roku przybyli oni do Berlina.
Wiosn 1921 roku jednym z priorytetw reimu byo wznowienie produkcji przemy
sowej, ktra spada do 10% wartoci z roku 1913. Zamiast zmniejszy presj na robot
nikw bolszewicy utrzymali lub nawet wzmocnili wprowadzon w poprzednich latach
militaryzacj pracy. Polityka realizowana w 1921 roku po ogoszeniu NEPu w wielkim
rejonie przemysowym i grniczym, jakim by produkujcy 80% stali i wgla caego kra
ju Donbas, jest pod wieloma wzgldami charakterystyczna dla dyktatorskich metod
stosowanych przez bolszewikw w celu "nakonienia robotnikw do pracy". Pod koniec
1920 roku na czele Centralnego Zarzdu Przemysu Wglowego stan Piatakow, jeden
z bliskich Trockiemu gwnych liderw partii. W cigu roku, za cen bezprecedensowej
polityki wyzysku i przeladowa klasy robotniczej, udao mu si piciokrotnie zwik
szy produkcj wgla. Polityka ta oparta bya na militaryzacji pracy kopal, zatrudnia
jcych sto dwadziecia tysicy grnikw. Piatakow narzuci surow dyscyplin: kad
nieobecno traktowano jako "akt sabotau" i karano zesaniem do obozu lub mierci
- w 1921 roku osiemnastu grnikw rozstrzelano za "wzmoone pasoytnictwo". By
zwikszy wydajno, Piatakow przystpi do wyduania czasu pracy (wprowadzajc
zwaszcza prac w niedziele) i upowszechni "szanta za pomoc karty zaopatrzenia".
Wszystkie te rodki przedsiwzite zostay w czasach, gdy ca pac robotnikw stano
wia trzecia cz lub najwyej poowa niezbdnej do przeycia racji chleba i gdy mu
sieli oni po zakoczeniu dnia pracy zostawi sw jedyn par butw kolegom z nastp
nej zmiany. Jak przyznawa Zarzd Przemysu Wglowego, licznymi przyczynami duej
absencji byy, poza epidemiami, "permanentny gd" i "prawie cakowity brak ubra,
spodni i butw". Aby zmniejszy liczb osb do wyywienia w okresie zagroenia go
dem, 24 czerwca 1921 roku Piatakow zarzdzi wysiedlenie z miast grniczych wszyst
kich osb, ktre nie pracoway w kopalniach, a wic byy "obcieniem". Rodzinom
grniczym odebrano karty ywnociowe. Normy racjonowania dostosowano bardzo ci
le do indywidualnej wydajnoci kadego grnika i wprowadzono te prymitywn for
m wynagrodzenia akordowego".
Wszystkie te zarzdzenia sprzeczne byy z ideaami rwnoci i "gwarantowanego ra
cjonowania", w ktre wierzyo jeszcze wielu robotnikw, oszukanych przez robotnicz
A. Graziosi "At the Roots of Soviet Industriaf Relations and Practices. Piatakov's Donbass in 1921",
"Cahiers du Monde Russe" 1995, t. 36 (1-2), s. 45-138.
OD TAMBOWA DO WIELKIEGO GODU 123
"mitologi" bolszewick, i stanowiy przejrzyst zapowied antyrobotniczych posuni

z lat trzydziestych. Masy robotnicze byy tylko rabsi (si robocz), ktr naleao wy
korzystywa w moliwie najskuteczniejszy sposb, przy obejciu prawa pracy i bezu
ytecznych zwizkw zawodowych, zredukowanych do roli prostych bodcw, wzmaga
jcych wydajno. Militaryzacja pracy zdawaa si najbardziej skuteczn form opa
nowania tej narowistej siy roboczej, zagodzonej i mao wydajnej. Rzuca si w oczy
pokrewiestwo tej formy wyzysku wolnej pracy z prac przymusow wielkich zespow
wiziennych, utworzonych w pocztku lat trzydziestych. Tak jak wiele innych epizodw
z tych ksztatujcych formy bolszewizmu lat - ktrych nie mona ograniczy tylko do
wojny domowej - to, co dziao si w 1921 roku w Donbasie, zapowiadao metody, kt
rymi mia si posuy stalinizm.
Wiosn 1921 roku pord innych najwaniejszych dla reimu bolszewickiego opera
cji znalaza si "pacyfikacja" wszystkich regionw kontrolowanych przez bandy i od
dziay chopskie. 27 kwietnia 1921 roku Biuro Polityczne mianowao Michaia Tucha
czewskiego odpowiedzialnym za "operacj zlikwidowania band Antonowa w guberni
tambowskiej". Dysponujc prawie stu tysicami onierzy - ktrych znaczn cz sta
nowiy oddziay specjalne Czeka - wspartych cik artyleri i lotnictwem - Tucha
czewski rozbi oddziay Antonowa z niesychanym okruciestwem. Tuchaczewski
i przewodniczcy Komisji Penomocnej Centralnego Komitetu Wykonawczego Anto
nowOwsiejenko, mianowany w celu zbudowania prawdziwego systemu okupacyjnego
w guberni tambowskiej, stosowali masowo branie zakadnikw, egzekucje, internowa
nia w obozach koncentracyjnych, duszenie gazem i deportacje caych wsi, podejrzanych
o sprzyjanie "bandytom" lub ich ukrywanie'x.
Podpisany przez Tuchaczewskiego i AntonowaOwsiejenk rozkaz dzienny nr 171
z 11 czerwca 1921 roku nawietla metody, jakimi "spacyfikowano" guberni tambow
sk. Dokument ten nakazywa zwaszcza:
1. Rozstrzeliwa na miejscu i bez sdu kadego obywatela, ktry nie chce poda nazwiska.
2. W wioskach, w ktrych ukrywana jest bro, komisje polityczne ujezdu lub gminy maj pra
wo do decyzji o wziciu zakadnikw i rozstrzelaniu ich w przypadku, gdyby bro nie zostaa
wydana.
3. W przypadku znalezienia ukrytej broni rozstrzela na miejscu i bez sdu najstarszego mczy
zn w rodzinie.
4. Rodzina, ktra ukrywaaby w swym domu bandyt, podlega aresztowaniu i wysiedleniu poza
granice guberni. Jej majtek zostaje skonfiskowany, a najstarszy mczyzna w rodzinie zostanie
na miejscu i bez sdu rozstrzelany.
5. Traktowa jak bandytw rodziny ukrywajce krewnych lub majtek bandytw i rozstrzela na
miejscu i bez sdu najstarszego mczyzn w rodzinie.
6. W wypadku ucieczki rodziny bandyty, rozdzieli jej majtek midzy wiernych wadzy sowiec
kiej chopw i spali lub zburzy opuszczone domy.
7. Stosowa niniejszy rozkaz cile i bezlitonie'".
Nazajutrz po ogoszeniu rozkazu nr 171 Tuchaczewski wyda rozkaz zagazowania

buntownikw.
W. Daniow, T. Szanin, "Kriestjanskoje wosstanije...", s.179-180.

' Tame, s.178-179.
Resztki pobitych band i pojedynczy bandyci wci zbieraj si po lasach. [...) Lasy, w ktrych
ukrywaj si bandyci, powinny zosta oczyszczone za pomoc gazu duszcego. Naley dokona
oblicze tak, by chmura gazu przenikna do lasu i zabia wszystkich, ktrzy si w nim ukrywaj.
Inspektor artylerii powinien natychmiast dostarczy konieczn ilo gazu oraz kompetentnych
w tego typu operacjach specjalistw.
Na skutek sprzeciwu licznych przywdcw bolszewickich wobec tej ekstremalnej

formy wykorzenienia rozkaz nr 171 zosta anulowany
Rwnie w lipcu 1921 roku wojskowe wadze Czeka zorganizoway siedem obozw
koncentracyjnych, w ktrych, wedle czstkowych jeszcze danych, zamknito co naj
mniej 50 tysicy osb, w wikszoci kobiety, dzieci, starcw, "zakadnikw" i czonkw
rodzin chopskich dezerterw. Sytuacja w obozach bya straszna, panoway w nich en
demicznie tyfus i cholera, a pnagim winiom brakowao wszystkiego. W lecie 1921
roku zapanowa gd. miertelno osigna jesieni 15 do 20% miesicznie! 1 wrze
nia 1921 roku istniao ju tylko kilka oddziaw lenych, ktre liczyy nie wicej ni ty
sic uzbrojonych ludzi, a w chwili apogeum powstania chopskiego, w lutym, byo ich
40 tysicy. Od listopada 1921 roku, czyli dawno po "pacyfikacji" wsi, wiele tysicy naj
zdrowszych winiw zesano do obozw koncentracyjnych na pnocy Rosji, do Ar
changielska i do Choimogorw2'.
Jak dowodz cotygodniowe raporty Czeka dla przywdcw bolszewickich, "pacyfika
cja wsi trwaa w wielu regionach - na Ukrainie, zachodniej Syberii, w guberniach nadwol
askich i na Kaukazie - co najmniej do drugiej poowy 1922 roku. Ciko byo si pozby
nawykw, nabyych w poprzednich latach, i chocia rekwizycje zostay zniesione w marcu
1921 roku, podatek w naturze pobierano czsto w wyjtkowo brutalny sposb. Bardzo wy
rubowane, wziwszy pod uwag katastrofaln sytuacj rolnictwa w 1921 roku, kontyngen
ty podtrzymyway stale napicie na wsiach, gdzie wielu mieszkacw zatrzymao bro.
Opisujc swe wraenia z podry do guberni tulskiej, orowskiej i woroneskiej
w maju 1921 roku, zastpca ludowego komisarza rolnictwa Nikoaj Osinski donosil, i
lokalni urzdnicy s przekonani o przywrceniu rekwizycji na jesieni. Miejscowe wa
dze "nie umiej traktowa chopw inaczej ni jako urodzonych sabotaystw".
Raport przewodniczcego picioosobowej Komisji Penomocnej o rodkach

represji zastosowanych wobec bandytw z guberni tambowskiej.
10 lipca 1921 roku
Operacje, oczyszczajce wotost' (gmin) Kudriukowsk, rozpoczy si

27 czerwca we wsi Osinowki, ktra w przeszoci udzielaa schronienia grupom
bandyckim. Postawa chopw wobec naszych oddziaw karnych nacechowana
bya nieufnoci. Chopi nie denuncjowali bandytw lenych, a na zadawane py
tania odpowiadali, e nic nie wiedz.
Tame, s. 226-227.
' GARF, 393/89/182; 393/89/231; 393/89/295.
CRCEDHC, 5/2/244/1.
Wzilimy 40 zakadnikw, ogosilimy w wiosce stan wyjtkowy i dalimy

wieniakom dwie godziny na wydanie bandytw i ukrytej broni. Zebrani miesz
kacy wsi wahali si, jak postpi, ale nie zdecydowali si wzi aktywnego
udziau w polowaniu na bandytw. Z pewnoci nie brali powanie naszej groby
rozstrzelania zakadnikw. Po upywie oznaczonego czasu rozstrzelalimy na
oczach zgromadzenia wiejskiego 21 zakadnikw. Publiczna egzekucja - roz
strzeliwanie po kolei z ca obowizujc procedur, w obecnoci piciu czon
kw Komisji Penomocnej, komunistw itd. - wywara podany efekt...
Jeli chodzi o wie Kariejewk, ktra ze wzgldu na swe pooenie bya ulu
bion baz grup bandyckich... Komisja postanowia zetrze j z mapy. Ca lud
no deportowano, a jej dobytek zosta skonfiskowany, z wyjtkiem rodzin o
nierzy Armii Czerwonej, ktre zostay przeniesione do osady Kurdiuki i umiesz
czone w domach skonfiskowanych rodzinom bandytw. Po zabraniu co
cenniejszych rzeczy - ram okiennych, przedmiotw ze szka i drewna itd. - pod
domy woski podoono ogie...
3 lipca rozpoczlimy operacj w obwodzie Bogosowka. Rzadko dotd napoty
kalimy tak narowistych i zorganizowanych chopw. Podczas rozmowy wszyscy
od najmodszego do najstarszego - jednogonie odpowiadali ze zdziwieniem:
"U nas bandyci? Nie ma mowy! Widzielimy ich moe raz, jak przemykali gdzie
w okolicy. My yjemy spokojnie, nie czynic krzywdy nikomu, nic nie wiemy".
Poczynilimy te same kroki, co w Osinowce, i wzilimy 58 zakadnikw. 4 lip
ca rozstrzelalimy publicznie pierwsz grup 21 osb, a nazajutrz 15, co uniesz
kodliwio 60 bandyckich rodzin, to jest okoo 200 osb. W kocu osignlimy
nasz cel i chopi zmuszeni zostali do polowania na bandytw i ukryt bro...
Oczyszczanie wymienionych wyej wiosek i osad zakoczono 6 lipca. Opera
cja uwieczona zostaa sukcesem i wykroczya nawet poza dwie przylege gminy.
Elementy bandyckie nadal si poddaj.
Przewodniczcy picioosobowej Komisji Penomocnej, Uskonin.
(W. Danitow, T. Szanin, "Kriestjanskoje wosstanije w Tam

bowskoj gubierniiw 1919-l921", Tambow 1994, s. 218).
W celu przyspieszenia poboru podatkw na Syberii, ktra miaa dostarczy wik

szo produktw rolnych w okresie, gdy gd pustoszy wszystkie gubernie nadwoa
skie, w grudniu 1921 roku wysany zosta na Syberi w roli nadzwyczajnego penomocni
ka Feliks Dzieryski. Zorganizowa tam "lotne sdy rewolucyjne", ktre miay obje
da woski i natychmiast skazywa na kary wizienia lub obozu chopw zalegajcych
z podatkamiz. Podobnie jak oddziay rekwizycyjne sdy te, wspierane przez "oddziay
podatkowe", popeniy tyle naduy, e sam przewodniczcy Najwyszego Trybunau Ni
koaj Kryenko musia zarzdzi dochodzenie w sprawie postpowania organw wyko
nawczych, wyznaczonych przez szefa Czeka. Pewien inspektor pisa 14 lutego z Omska:
CRCEDHC,17/87/164; 76/3/2i7
Naduycia oddziaw rekwizycyjnych osigny niewyobraalny poziom. Zamyka si systema

tycznie aresztowanych chopw w nie ogrzewanych barakach, choszcze si ich i grozi si im eg
zekucj. Tych, ktrzy nie wywizali si ze wszystkich dostaw, wie si i przepdza nago gwn
ulic woski, a potem zamyka w lodowatym baraku. Pobito do utraty przytomnoci wiele kobiet,
ktre wpychano nago do jam wykopanych w niegu...
We wszystkich guberniach panowao bardzo due napicie. wiadcz o tym frag-

menty raportu policji politycznej z padziernika 1922 roku, czyli w ptora roku po
wprowadzeniu NEPu:
W guberni pskowskiej kontyngenty wyznaczone na podatek stanowi 2/3 zbiorw. Cztery ujezdy
chwyciy za bro. [...] W guberni nowgorodzkiej kontyngenty nie zostan wykonane, i to mimo
przyznanej w zwizku ze zymi zbiorami 25-procentowej obniki. W guberniach riazaskiej
i twerskiej zrealizowanie 100% kontyngentu skazaoby chopstwo na mier godow. [...]
W okolicach NowoNikoajewska chopom zagraa gd, tote robi oni zapasy trawy i korzeni
na wasne potrzeby. (...) Jednak wszystkie te fakty wydaj si niewinne w porwnaniu z informa
cjami, jakie dochodz do nas z guberni kijowskiej, gdzie wystpuje niespotykana dotd fala sa
mobjstw. Chopi zabijaj si masowo, gdy nie s w stanie zapaci podatku ani ponownie
chwyci za bro, ktr im skonfiskowano. Epidemia godu, ktra ogarnia od roku wiele regio
nw, sprawia, e chopi bardzo czarno patrz w przyszo.
A przecie jesieni 1922 roku najgorsze ju mino. Po dwch godowych latach ci,
co przeyli, zwieli wanie do stod zbiory, ktre pozwoliyby im przetrzyma zim,
pod warunkiem jednak, e nie zadano by od nich caoci podatkw. "W tym roku
plony zb bd nisze od redniej z ostatnich dziesiciu lat" - w takich sowach
Prawda" wspomniaa 2 lipca 1921 roku po raz pierwszy, na ostatniej stronie i w krt
kiej wzmiance, o istnieniu jakiego "problemu ywnociowego". Dziesi dni pniej
przewodniczcy Centralnego Komitetu Wykonawczego Michai Kalinin przyzna
w opublikowanym w "Prawdzie" z 12 lipca "Apelu do wszystkich obywateli RFSRR",
e "w wielu ujezdach tegoroczna susza zniszczya zbiory". uchwaa Komitetu Central
nego z 21 lipca wyjaniaa:
Klska ta jest nie tylko wynikiem suszy. Ma ona swe rdo w caej naszej przeszoci, w zap
nieniu naszego rolnictwa, braku organizacji, sabym poziomie wyksztacenia agronomicznego,
ndznej technice, przestarzaych formach podozmianu. Powikszyy j skutki wojny i blokady,
nieustajca walka z nami prowadzona przez posiadaczy ziemskich, kapitalistw i ich sugusw
oraz nieprzerwane dziaania bandytw, wykonujcych zlecenia organizacji wrogich Rosji sowiec
kiej i jej ludowi pracujcemu5.
W dugiej wyliczance przyczyn owej "klski", ktrej nazwy jeszcze nie omielano si
wymwi, brakowao zasadniczego czynnika: polityki rekwizycji, ktra od lat wysysala
soki z i tak ju sabego rolnictwa. Zwoane w czerwcu 1921 roku do Moskwy kierownic
two dotknitych godem guberni podkrelao jednogonie odpowiedzialno rzdu,
a szczeglnie wszechmocnego Ludowego Komisariatu Aprowizacji za rozszerzenie si
i zaostrzenie klski godowej. Przedstawiciel guberni samarskiej, niejaki Wawilin, wyja
CRCEDHC,17/87/296/35-36.
,Prawda" z 21 VII 1921M. Heller, , Premier avertissement: un coup de fouet. L'histoire de I'expul
sion des personnalites culturelles hors de I'Union Sovietique en 1422", "Cahiers du Monde Russe et So
vietique" z IV-VI 1974, t. 20 (2), s.131-172.
ni, i od wprowadzenia rekwizycji gubernialny komitet aprowizacji zawya systema

tycznie prognozy zbiorw.
Mimo zych zbiorw w 1920 roku zarekwirowano dziesi milionw pudw zboa.
Zabrana zostaa caa rezerwa, w tym ziarno siewne na rok nastpny. Wielu chopw nie
miao co je od stycznia 1921 roku. miertelno zacza rosn w lutym. W cigu
dwch lub trzech miesicy w guberni samarskiej zaprzestano praktycznie antyrzdowych
powsta i buntw. "Dzi - tumaczy Wawilin - nie ma ju buntw. Wida za to nowe
zjawiska: wielotysiczne, wygodzone tumy oblegaj pokojowo Komitet Wykonawczy
Sowietw lub Partii i caymi dniami oczekuj jakiej niewiadomej, cudownej dostawy
ywnoci. Nie udaje si nam odgoni tego tumu, w ktrym ludzie umieraj codziennie
jak muchy. [...) Myl, e w guberni gd cierpi co najmniej 900 tysicy ludzi.
Z lektury raportw Czeka i wywiadu wojskowego wida, e od 1919 roku w wielu re

gionach zapanowaa ndza. Przez cay rok 1920 sytuacja si bezustannie pogarszaa. Cze
ka oraz Ludowy Komisariat Aprowizacji, ktre zdaway sobie wietnie z tego spraw,
stworzyy latem 1920 roku list ujezdw i guberni "wygodzonych" lub "yjcych w n
dzy". Pewien raport ze stycznia 1921 roku wrd przyczyn godu ogarniajcego guberni
tambowsk wymienia "orgi" rekwizycji roku 1920. Dla prostego ludu byo jasne,
a wiadcz o tym wypowiedzi zanotowane w raportach policji politycznej, i "wadza so
wiecka chce, by zdechli z godu wszyscy ci chopi, ktrzy omielaj si jej przeciwstawia.
Rzd, mimo i by doskonae poinformowany o nieuniknionych skutkach polityki rekwi
zycyjnej, nie przedsiwzi niczego. Nawet wtedy, gdy gd ogarnia coraz wikszy obszar
kraju, Lenin i Mootow wysali 30 lipca 1921 roku telegram do wszystkich przewodnicz
cych komitetw regionowych i gubernialnych partii z daniem "wzmocnienia aparatu
cigajcego podatki [...), rozwinicia nasilonej propagandy wrd ludu wiejskiego, ktra
wytumaczyaby mu ekonomiczne i polityczne znaczenie punktualnego pacenia podat
kw [...], oddania do dyspozycji agencji cigajcych podatek w naturze caej wadzy par
tii i penego potencjau represyjnego aparatu pastwowego !
Wobec takiej postawy wadz, ktre kontynuoway za wszelk cen polityk wycie
czania chopstwa, zmobilizoway si dobrze poinformowane i wiate rodowiska inteli
gencji. W czerwcu 1921 roku agronomowie, ekonomici i wykadowcy uniwersyteccy
utworzyli przy Moskiewskim stowarzyszeniu Rolniczym Spoeczny Komitet Pomocy
Godujcym. Wrd pierwszych czonkw komitetu znaleli si znani ekonomici, Kon
dratiew i Prokopowicz, byy minister zaopatrzenia w Rzdzie Tymczasowym, bliska
Gorkiemu dziennikarka Jekatierina Kuskowa oraz pisarze, lekarze i agronomowie.
Dziki porednictwu Gorkiego, dobrze wprowadzonego w kierownicze krgi bolszewic
kie, delegacja Komitetu, ktrej przyjcia Lenin odmwi, uzyskaa w poowie lipca
1921 roku audiencj u Lwa Kamieniewa. Po tym spotkaniu Lenin, cigle nieufny wo
bec "czuostkowoci" niektrych przywdcw bolszewickich, posa notatk kolegom
z Biura Politycznego: "Bezwzgldnie unieszkodliwi Kuskow. [...) Wyraamy zgod na
to, by Kuskowa firmowaa dokument swoim nazwiskiem, oraz na przyjcie paru wago
nw od jej sympatykw. I nic wicej"2x.
GARF, 1064/1/1/33; cyt. za: M. Wehner, "Good 1921-1922 w Samarskoj GuMiernii", "Cahiers du
Monde Russe" 1997 (1-2), s. 230.
' CRCEDHC, 2/1 /26847.
M. Heller, "Premier...", s.141.
Ostatecznie czonkom komitetu udao si przekona cz kierownictwa o swej

przydatnoci. Wikszo z tych najznamienitszych i znanych na Zachodzie przedstawi
cieli nauki, literatury i kultury rosyjskiej uczestniczya ju aktywnie w pomocy dla ofiar
godu w 1891 roku. Mieli poza tym rozlege kontakty wrd intelektualistw caego
wiata i mogli sta si gwarantami sprawiedliwego rozdzielenia ewentualnej pomocy
midzynarodowej wrd godujcych. byli gotowi udzieli porczenia, ale dali nada
nia Komitetowi Pomocy Godujcym oficjalnego statusu.
Po przetargach 21 lipca 1921 roku rzd bolszewicki zdecydowa si zalegalizowa spo
eczny komitet, ktry przyj nazw Oglnorosyjskiego Komitetu Pomocy Godujcym
i otrzyma atest Czerwonego Krzya. Mia on prawo do zdobywania w Rosji i za granic
ywnoci, paszy i lekarstw oraz do rozdziau tych dbr pomidzy potrzebujcych, do organi
zowania specjalnych transportw w celu przewiezienia dostaw, rozdawnictwa "zup dla ubo
gich", tworzenia sekcji i komitetw lokalnych, "swobodnego porozumiewania si ze wska
zanymi przez siebie za granic instytucjami i penomocnikami", a nawet do "wyraenia opi
nii co do stosowanych przez wadze centralne i lokalne rodkw, ktre maj jego zdaniem
zwizek z walk z godem"z". Nigdy w historii pastwa sowieckiego nie nadano podobnych
praw organizacji spoecznej. Ustpstwa rzdu byy proporcjonalne do rozmiaru wstrzsaj
cego krajem kryzysu, wstydliwego, bo w cztery miesice po oficjalnym rozpoczciu NERu.
Komitet nawiza wspprac z przeoonym Cerkwi prawosawnej, patriarch Ti
chonem, ktry utworzy natychmiast Oglnorosyjski Cerkiewny Komitet Pomocy Go
dujcym. 7 lipca patriarcha kaza odczyta we wszystkich cerkwiach list pasterski:
Dla wygodzonej ludnoci wyszukanym daniem staa si padlina, a i to danie trudno znale.
Ptacz i jki rozlegaj si ze wszystkich stron. Dochodzimy ju do ludoerstwa... Wycignijcie po
mocn do do waszych braci i sistr! Za zgod wiernych moecie uy do ratowania goduj
cych majtku cerkiewnego, ktry nie jest powicony, piercieni, acuszkw i bransolet, deko
racji zdobicych wite ikony itd.
Po wsparciu przez Cerkiew Oglnorosyjski Komitet Pomocy Godujcym nawiza kon

takt z rnymi organizacjami midzynarodowymi w rodzaju Czerwonego Krzya, American
Relief Administration (ARA) i kwakrw, a wszystkie one udzieliy pozytywnej odpowiedzi.
Jednak wsppraca midzy komitetem a rzdem trwa miaa tylko pi tygodni. 27 sierpnia
1921 roku, w sze dni po podpisaniu umowy z przedstawicielem American Relief
Administration, na ktrego czele sta Herbert Hoover, komitet rozwizano. Teraz, gdy Ame
rykanie przysyali pierwsze statki z zaopatrzeniem, dla Lenina rola komitetu bya zakoczo
na: "Nazwisko i podpis Kuskowej" posuyy bolszewikom jako porczenie. I to wystarczao.
Proponuj - pisa Lenin - rozwiza komitet jeszcze dzi, w pitek 26 sierpnia. (...] Aresztowa
Prokopowicza za wywrotowe wypowiedzi (...] i przetrzyma go przez trzy miesice w wizieniu.
[...] Natychmiast, nawet dzi usun z Moskwy pozostaych czonkw komitetu i wysa ich od
dzielnie do moliwie najbardziej oddalonych od kolei stolic ujezdw i tam trzyma w areszcie do
mowym. [...] Jutro opublikujemy w piciu linijkach krtki i suchy komunikat rzdowy: Komitet
rozwizano za odmow wsppracy. Przekaza do dziennikw dyrektywy w sprawie rozpoczcia
od jutra nie przebierajcych w rodkach atakw na ludzi z komitetu. Tatusiowi synkowie, biao
gwardzici, gotowi do przejadki za granic, ale duo mniej do udania si na prowincj. Omie
szy ich wszystkimi sposobami i poniewiera przez dwa miesice przynajmniej raz w tygodniuj".
" Tame, s.143.

' Tame, s.148-149.
Drobiazgowo przestrzegajc instrukcji, prasa rozptaa burz wok wchodzcych

w skad komitetu szedziesiciu znanych intelektualistw. Tytuy artykuw wiadcz
wymownie o charakterze tej oszczerczej kampanii: "Nie mona bawi si godem!"
("Prawda", 30 sierpnia 1921); "Spekulowali na godzie!" ("Kommunisticzeskij Trud",
31 sierpnia 1921); "Komitet Pomocy... kontrrewolucji" ("Izwiestija", 30 sierpnia 1921).
Unszlicht, jeden z zastpcw Dzieryskiego w Czeka, udzieli nastpujcej odpowie
dzi osobie interweniujcej w sprawie aresztowanych i zesanych czonkw komitetu:
Mwicie, e komitet nie popeni adnej nielojalnoci. To prawda. Ale okaza si dla spoecze
stwa przycigajcym magnesem. A na to nie moemy pozwoli. Wiecie, e kiedy wstawia si do
szklanki z wod gazk bez pdw, zaczyna ona szybko pczkowa. Komitet zacz si rwnie
szybko rozgazia w zbiorowoci spoecznej. [...] Trzeba byo wyj gazk z wody i zama j".
Na miejsce komitetu rzd zorganizowa zoon z urzdnikw rnych ludowych

komisariatw Centraln Komisj Pomocy Godujcym, organizm nieruchawy, zbiuro
kratyzowany, zupenie nieskuteczny i skorumpowany. Latem 1922 roku w najgorszym
okresie klski godowej, kiedy dotknitych ni byo okoo 30 milionw ludzi, Centralna
Komisja bya w stanie zapewni nieregularn pomoc ywnociow niespena 3 milio
nom. ARA, Czerwony Krzy i organizacja kwakrw ywiy okoo 11 milionw ludzi
dziennie. Mimo midzynarodowej mobilizacji w latach 1921-1922 zmaro co najmniej
5 spord 29 milionw dotknitych godem ludzi'. Ostatnia wielka klska godu, ktra
dotkna Rosj w 1891 roku, przyniosa na mniej wicej tym samym obszarze (rodko
wa i dolna Woga i cz Kazachstanu) od 400 do 500 tysicy ofiar. Pastwo i spoe
czestwo rywalizoway wwczas we wspzawodnictwie o pomoc dotknitym susz
chopom. Mody adwokat, Wadimir Uljanow - Lenin, mieszka na pocztku lat dzie
widziesitych XIX wieku w Samarze, stolicy jednej z najbardziej dotknitych godem
w 1891 roku guberni. By jedynym przedstawicielem miejscowej inteligencji, ktry nie
tylko nie uczestniczy w pomocy spoecznej dla godujcych, ale wypowiedzia si kate
gorycznie przeciw niej. Jak wspomina jeden z przyjaci:
Wodzimierz Iljicz Uljanow mia odwag otwarcie owiadczy, i gd niesie wiele konsekwencji
pozytywnych, takich jak pojawienie si proletariatu przemysowego, grabarza buruazyjnego po
rzdku. [...] Niszczc przestarza chopsk gospodark - tumaczy - gd przyblia nas obiek
tywnie do naszego ostatecznego celu, socjalizmu, ktry to etap nastpuje bezporednio po kapi
talizmie. Gd niszczy take wiar nie tylko w cara, ale i w Boga".
Trzydzieci lat pniej dawny mody adwokat, ktry zosta szefem rzdu bolszewic
kiego, wraca do swej idei: gd mg i powinien suy "do miertelnego uderzenia
wroga w eb". Wrogiem tym bya Cerkiew prawosawna. "Elektryczno zastpi Boga.
Pozwlcie chopu modli si do elektrycznoci, a poczuje przez ni wiksz si wadzy
ni nieba" - mwi Lenin w 1918 roku, w czasie dyskusji z Leonidem Krasinem na te
mat elektryfikacji Rosji. Stosunki midzy nowym reimem a Cerkwi prawosawn psu
y si od samego dojcia do wadzy bolszewikw. 5 lutego 1918 roku rzd zadekretowa
Tame, s. I51.
' S. Adamets, "Caastrophes demographiques en Russie sovietique en 1918-123" (praca doktorska,
EHESS, grudzie 1995), s.191.
A. Bielakow, "Junost' wodia", Moskwa 196ll, s. roR2, cyt. za: M. Heller, "Premier...", s.134.
rozdzia pastwa i szkolnictwa od Cerkwi, ogosi wolno sumienia i wyznania orazna

cjonalizacj majtku cerkiewnego. Patriarcha Tichon zaprotestowa gwatownie w czte
rech listach pasterskich do wiernych przeciw temu zamachowi na tradycyjn rol Cer
kwi, utrwaon przez fakt, i prawosawie byo religi pastwow. Bolszewicy mnoyli
prowokacje, dopuszczajc si "ekspertyz" - to znaczy profanacji - relikwii witych, or
ganizujc "karnaway antyreligijne" podczas wielkich wit cerkiewnych, domagajc
si, by pooony w pobliu Moskwy wielki klasztor TroickoSiergijewski w osadzie Sier
gijew Posad [w latach 1930-1991 Zagorsk - przyp. red.), w ktrym pochowane byy
szcztki witego Sergiusza z Radonea, przeksztaci w muzeum ateizmu. W takiej
mocno ju napitej atmosferze, po aresztowaniach bronicych si przed prowokacjami
popw i biskupw, kierownictwo bolszewickie postanowio na wniosek Lenina uy
godu jako pretekstu do rozpoczcia wielkiej kampanii politycznej przeciw Cerkwi.
26 lutego 1922 roku prasa opublikowaa dekret rzdu, ktry nakazywa "natychmia
stow konfiskat w cerkwiach wszystkich cennych wyrobw ze zota i srebra oraz
wszystkich kamieni szlachetnych, ktre nie su bezporednio kultowi. Przedmioty te
zostan oddane organom Ludowego Komisariatu Finansw, ktry przekae je do fun
duszy Centralnej Komisji Pomocy Godujcym". Konfiskaty rozpoczy si w pierw
szych dniach marca i towarzyszyy im bardzo liczne incydenty midzy oddziaami, skie
rowanymi do zabrania skarbw cerkiewnych, a wiernymi. Do najgroniejszych doszo
15 marca 1922 roku w Szui, maej przemysowej stolicy ujezdu w guberni wodzimier
skiej. Wojsko strzelao tam do demonstrantw i zabio dziesi osb. Lenin wykorzy
sta t rze do wzmocnienia kampanii antyreligijnej.
W licie, skierowanym 19 marca 1922 roku do Biura Politycznego, tumaczy z wa
ciwym sobie cynizmem, jak mona wykorzysta gd do "miertelnego uderzenia wro
ga w eb":
Myl, e w ramach generalnego planu walki na tym froncie w sprawie wypadkw w Szui, o kt
rych bdzie dyskutowa Biuro Polityczne, ju teraz trzeba podj stanowcz decyzj. [...] Biorc
pod uwag doniesienia prasowe na temat postawy duchowiestwa wobec konfiskaty majtku
cerkiewnego oraz wywrotowe stanowisko patriarchy Tichona, staje si cakiem jasne, e czarno
secinne duchowiestwo przygotowuje plan zadania nam wanie teraz decydujcej klski. [...]
Myl e nasz wrg popenia ogromny strategiczny bd. W rzeczywistoci obecna chwila jest
wyjtkowo sprzyjajca dla nas, a nie dla nich. Mamy dziewidziesit procent szans na zadanie
wrogowi miertelnego ciosu w eb z cakowitym powodzeniem i na zagwarantowanie sobie pozy
cji, dla nas zasadniczych, na przysze dziesiciolecia. W chwili gdy tyle zagodzonych istot ywi
si ludzkim misem, gdy drogi usane s setkami, tysicami trupw, teraz i tylko teraz moemy
(a w konsekwencji musimy) skonfiskowa majtek Cerkwi ze strasn, bezlitosn energi. Wa
nie teraz i tylko teraz moe nas poprze ogromna wikszo chopw lub raczej nie by w stanie
podtrzyma tej garstki czarnosecinnych klerykaw i drobnoburuazyjnych reakcjonistw... Mo
emy w ten sposb zdoby skarb wartoci milionw rubli w zocie (pomylcie o bogactwie nie
ktrych klasztorw!). Bez tego skarbu nie do pomylenia jest adna dziaalno pastwowa,
a szczeglnie adna budowa gospodarki i wreszcie adna obrona naszych pozycji. Musimy za
wszelk cen przej ten wart setki milionw (a by moe nawet kilka miliardw!) rubli skarb.
A moe si to powie tylko teraz. W innym momencie nie osigniemy celu, gdy tylko rozpacz
wywoana godem moe skoni masy do postawy wobec nas yczliwej lub przynajmniej neutral
nej... Jestem wic przekonany, e jest to najlepszy moment do zgniecenia czarnosecinnego du
chowiestwa w najbardziej zdecydowany i bezlitosny sposb i z tak brutalnoci, by pamitali
o niej latami. Przewiduj nastpujcy sposb uruchomienia naszego planu wojennego: Tylko to
warzysz Kalinin wystpi publicznie. Towarzysz Trocki nie powinien w adnym wypadku pojawi
si w prasie lub na forum publicznym... Trzeba bdzie posa do... Szui kogo z najenergiczniej
szych i najinteligentniejszych czonkw Centralnego Komitetu Wykonawczego z ustnymi in

strukcjami jednego z czonkw Biura Politycznego. Zgodnie z tymi instrukcjami bdzie mia za
zadanie aresztowanie w Szui jak najwikszej liczby duchownych i burujw, nie mniej ni kilka
tuzinw, ktrych oskary si o bezporednie lub porednie stawianie gwatownego oporu wobec
dekretu o konfiskacie majtku cerkiewnego. Po powrocie wysannik ten zoy sprawozdanie al
bo na plenum Biura Politycznego, albo dwm z jego czonkw. Na podstawie tego raportu Biuro
Polityczne udzieli dokadnych wskazwek wadzom sdowniczym, jako e proces buntownikw
z Szui musi by przeprowadzony jak najszybciej, z jedynym moliwym zakoczeniem - mierci
przez rozstrzelanie bardzo wielu czarnosecicw z Szui, ale take z Moskwy i innych orodkw
klerykalnych... Im wicej czonkw reakcyjnego duchowiestwa si rozstrzela, tym lepiej dla nas.
Musimy natychmiast udzieli lekcji wszystkim tym ludziom, i to w taki sposb, by przez cae
dziesiciolecia nawet nie zamarzyli o jakimkolwiek oporze...".
Jak wiadcz cotygodniowe raporty policji politycznej, kampania konfiskaty majt

ku cerkiewnego osigna swe apogeum midzy marcem a majem 1922 roku, a jej efek
tem byo 1414 odnotowanych incydentw i aresztowanie kilku tysicy popw, mnichw
i mniszek. Wedug rde cerkiewnych w 1922 roku zamordowano 2691 popw, 1962
mnichw i 3447 mniszek". Rzd zaaranowal wielkie publiczne procesy duchowiestwa
w Moskwie, Iwanowie, Szui, Smolesku i Piotrogrodzie. 22 marca, w tydzie po wypad
kach w Szui, Biuro Polityczne zaproponowao, zgodnie z instrukcjami Lenina, ca se
ri posuni: "Aresztowanie synodu i patriarchy powinno nastpi nie teraz, lecz mniej
wicej za pitnaciedwadziecia pi dni: Relacj z wypadkw w Szui poda do wiado
moci publicznej, winnych szujskich popw i osoby wieckie odda pod sd w cigu ty
godnia. Prowodyrw buntu rozstrzela'. W nocie skierowanej do Biura Politycznego
Dzieryski stwierdza:
Patriarcha Tichon i otaczajca go zgraja [...) prowadz niczym nie zamaskowan akcj przeciw
ko przejmowaniu cerkiewnych kosztownoci. [...) Podstawy do aresztowania Tichona i najbar
dziej reakcyjnych czonkw synodu s wystarczajce. GPU uwaa: I. jest teraz waciwy moment
na aresztowanie synodu i patriarchy; 2. nie wolno dopuci do wybrania nowego synodu;
3. wszystkich popw wystpujcych przeciwko przejmowaniu kosztownoci naley zesa jako
wrogw ludu do dotknitych godem rejonw Powoa".
W Piotrogrodzie 76 duchownych skazano na kary obozu, a 4 - w tym bardzo bliskie

go prostym ludziom, wybranego w 1917 roku metropolit Piotrogrodu Beniamina, kt
ry przecie uparcie wystpowa za rozdzieleniem Cerkwi od pastwa - rozstrzelano.
W Moskwie 148 duchownych i wieckich skazano tta obz, a 6 na wykonan natych
miast kar mierci. Patriarch Tichona umieszczono w areszcie domowym w moskiew
skim klasztorze Doskim.
W kilka tygodni po tej parodii zaprowadzania prawa, 6 czerwca 1922 roku, rozpocz si
w Moskwie zapowiadany w prasie od 28 lutego wielki publiczny proces trzydziestu czte
rech eserowcw oskaronych o "kontrrewolucyjn i terrorystyczn dziaalno przeciw
CRCEDHC 2/ 1/22947/ 1-4.

Russkaja Prawosawnaja Cerkow' i kommunisticzeskoje gosudarstwo, 1917-1941", Moskwa 1996,
s. 9.
B. Wokogonow, "Lenin", s. 377.
Tame.
rzdowi sowieckiemu", midzy innymi o zamach na Lenina z 31 sierpnia 1918 roku

i o "polityczne przywdztwo" powstania chopskiego na Tambowszczynie. Wedle maj
cej si szeroko rozpowszechni w latach trzydziestych praktyki oskareni stanowili rno
rodn grup prawdziwych przywdcw politycznych - byo w niej midzy innymi dwuna
stu czonkw Komitetu Centralnego Partii SocjalistwRewolucjonistw z Abramem Gocem i Dmitrijem
Donskojem na czele - oraz prowokatorw, ktrych zadaniem byo
obcianie wsposkaronych i "wyznanie swych zbrodni". Jak pisze Helene Carrere
d'Encausse, proces ten pozwoli take "wyprbowa metod oskare, zbudowan na za
sadzie matrioszki: zaczynajc od prawdy - od 1918 roku eserowcy rzeczywicie przeciw
stawiali si kierowniczemu absolutyzmowi bolszewikw - dochodzi si do twierdzenia...
i kada opozycja oznacza w rezultacie wspprac z midzynarodow buruazj"3N.
Na zakoczenie tej parodii sprawiedliwoci, podczas ktrej wadze wyreyseroway
ludowe demonstracje, dajce kary mierci dla "terrorystw", jedenastu z oskaro
nych - kierownictwo Partii SocjalistwRewolucjonistw - skazano 7 sierpnia 1922 ro
ku na najwyszy wymiar kary. Wobec protestw zmobilizowanej przez rosyjskich socja
listw na wygnaniu spoecznoci midzynarodowej, a jeszcze bardziej wobec realnej
groby ponownego wybuchu powsta na wsiach, w ktrych pozosta ywy "eserowski
duch", wykonanie wyrokw zostao zawieszone, "pod warunkiem, i Partia Socjalistw
-Rewolucjonistw zaprzestanie wszelkiej dziaalnoci konspiracyjnej, terrorystycznej
i powstaczej". W styczniu 1924 roku wyroki zamieniono na kary piciu lat obozu. Ska
zanych nigdy jednak nie uwolniono, a stracono ich w latach trzydziestych, kiedy kie
rownictwo bolszewickie nie musiao si ju liczy ani z opini midzynarodow, ani
z grob powsta chopskich.
W procesie eserowcw zastosowano nowy kodeks karny, wprowadzony w ycie 1 czer
wca 1922 roku. Lenin szczeglnie uwanie ledzi prace nad kodeksem, ktry mia zale
galizowa przemoc wobec wrogw politycznych, jako e usprawiedliwiona wojn domo
w faza pospiesznej eliminacji zostaa oficjalnie zakoczona. Przedstawione sobie pierw
sze projekty Lenin opatrzyl uwagami, ktre 15 maja 1922 roku przesa ludowemu
komisarzowi sprawiedliwoci Kurskiemu: "Moim zdaniem naley rozszerzy stosowanie
kary mierci przez rozstrzelanie (z zamian na kar deportacji za granic) [...) odnonie
do wszystkich rodzajw dziaalnoci mienszewikw, eserowcw itp.; znale sformuowa
nie, ktre wizaoby te poczynania z midzynarodow buruazj"". Dwa dni pniej pisa
znw:
Towarzyszu Kurski! W uzupenieniu naszej rozmowy przesyam wam szkic dodatkowego para
grafu Kodeksu Karnego. [...] Myl przewodnia, spodziewam si, jest jasna: otwarcie postawi
zgodn z zasadami i pod wzgldem politycznym suszn (a nie tylko cile prawn) tez, uza
sadniajc istot i suszno terroru, jego konieczno, jego granice. Sd nie powinien uchyla
si od stosowania terroru; takie zapewnienie byoby oszukiwaniem siebie lub oszukiwaniem in
nych - powinien natomiast uzasadni i zalegalizowa go pryncypialnie, jasno, bez faszu i bez
upikszania. Formuowa trzeba moliwie szeroko, gdy jedynie rewolucyjna wiadomo
prawna i rewolucyjne sumienie okrel warunki stosowania terroru w praktyce na wiksz lub
mniejsz skal"'.
H. Carrere d'Encausse, "Le Malheur russe...", s. 400.

'W. Lenin, "Dziea wszystkie", t. 45, s.187.
' Tame, s.1 HH.
Zgodnie z instrukcjami Lenina kodeks karny definiuje jako kontrrewolucyjn

zbrodni kady akt, "majcy na celu obalenie lub osabienie ustanowionej przez rewo
lucj proletariack wadzy sowietw robotniczych i chopskich", a take "wspdziaa
nie z organizacjami przyczyniajce si do udzielania pomocy tej czci midzynarodo
wej buruazji, ktra nie uznaje rwnoprawnoci komunistycznego systemu wasnoci,
zajmujcego miejsce kapitalizmu, dy do obalenia go przemoc, czy to poprzez inter
wencj, czy te blokad, szpiegostwo, finansowanie prasy i tym podobne rodki".
Karze mierci podlegaa nie tylko kada dziaalno, dajca si zakwalifikowa jako
akt kontrrewolucyjny" (bunt, zamieszki, sabota, szpiegostwo itd.), lecz rwnie przy
naleno do jakiej organizacji lub wsparcie jej "w formie pomocy czci midzynaro
dowej buruazji". Nawet "propaganda wspomagajca cz midzynarodowej buru
azji" uwaana bya za kontrrewolucyjn zbrodni, podlegajc karze pozbawienia wol
noci "co najmniej trzech lat" lub wydalenia z kraju na zawsze.
W zwizku z podjt w pocztku 1922 roku legalizacj przemocy politycznej wypada
odnotowa nominaln przemian policji politycznej. Dekret z 6 lutego 1922 roku roz
wizywa Czeka, a na jej miejsce powoywa niezwocznie podlege Ludowemu Komisa
riatowi Spraw Wewntrznych GPU - Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenije
(Pastwowy Zarzd Polityczny). Zmieniaa si nazwa, ale kierownictwo i struktury po
zostay te same, co wiadczyo jasno o cigoci instytucji. C miaa wic oznacza
zmiana etykietki? Czeka bya nominalnie komisj nadzwyczajn, co sugerowao przej
ciowy charakter jej istnienia i uzasadniajcych je okolicznoci. GPU oznaczao za to,
e pastwo miao dysponowa normalnymi i staymi instytucjami kontroli i represji po
litycznej. Za zmian nazwy kryo si utrwaenie i legalizacja terroru jako sposobu roz
wizywania konfliktowych stosunkw midzy pastwem a spoeczestwem.
Wrd nieznanych wczeniej rozwiza nowego kodeksu karnego znalazo si wyda
lenie z kraju na zawsze, z zakazem powrotu do ZSRR pod kar natychmiastowej egze
kucji. Zastosowano je poczynajc od jesieni 1922 roku na zakoczenie wielkiej operacji
usuwania z kraju prawie dwustu znanych intelektualistw, ktrych podejrzewano o opo
zycj wobec bolszewizmu. Na poczesnym miejscu figurowali midzy nimi czonkowie
rozwizanego 27 sierpnia 1921 roku Spoecznego Komitetu Pomocy Godujcym.
19 maja 1922 roku Lenin wyoy w licie do Dzieryskiego szeroki plan "deporta
cji za granic pisarzy i profesorw, pomagajcych kontrrewolucji".
Trzeba to przygotowa staranniej - pisa - [...) Zebra na narad Messinga, Mancewa i jeszcze
jakie osoby w Moskwie. Zobowiza czonkw Biura Politycznego, by powicali 2-3 godziny
tygodniowo na przegldanie publikacji i ksiek [...] Zebra systematycznie informacje o stau
politycznym, pracy oraz dziaalnoci literackiej profesorw i pisarzy.
Lenin wskazywa przykady:
Inna sprawa to czasopismo piotrogrodzkie "Ekonomist" [...]. Moim zdaniem to jawny orodek bia
ogwardzistw. W nrze 3 (dopiero trzecim!!! To notabene!) wydrukowana jest na okadce lista
wsppracownikw. Jestem przekonany, e prawie wszyscy to najzasuesi kandydaci na deporta
cj za granic. Wszystko to jawni kontrrewolucjonici, poplecznicy Ententy, organizacja jej sugu
sw i szpiegw, demoralizatorw uczcej si modziey. Trzeba postawi spraw tak, eby tych
wojennych szpiegw" wyapa i wyapywa stale i systematycznie, i deportowa za granic".
' W.I. Lenin, "Dziea, t. 45, Ksika i Wiedza, Warszawa 1475, s. Sllb507
22 maja Biuro Polityczne utworzyo Komisj Specjaln, zoon midzy innymi

z Kamieniewa, Kurskiego, Unszlichta, Mancewa (dwaj ostatni to bezporedni zastpcy
Dzieryskiego), ktrej zadaniem byo zebranie materiau obciajcego niektrych
intelektualistw w celu ich aresztowania, a nastpnie wydalenia z kraju. Pierwsi na li
cie do wydalenia w czerwcu 1922 roku byli dwaj gwni przedstawiciele Spoecznego
Komitetu Pomocy Godujcym, Siergiej Prokopowicz i Jekatierina Kuskowa. Pierwsz
grup stu szedzieiciu znanych intelektualistw, filozofw, pisarzy, historykw i pro
fesorw uniwersytetw aresztowano 16 i 17 sierpnia i wydalono statkiem we wrzeniu.
Znalazo si wrd nich kilka nazwisk, ktre ju osigny albo dopiero miay osign
midzynarodow saw: Nikoaj Bierdiajew, Siergiej Buhakow, Siemion Frank, Niko
aj osski, Lew Karsawin, Fiodor Stiepun, Siergiej Trubeckoj, Aleksandr Izgojew, Iwan
apszyn, Michai Osorgin, Aleksandr Kiesewetter. Kady z nich musia podpisa doku
ment stwierdzajcy, i w razie powrotu do ZSRR zostanie w trybie natychmiastowym
rozstrzelany. Osoba wydalana z kraju miaa prawo do zabrania paszcza zimowego
i letniego, garnituru i bielizny osobistej na zmian, czterech koszul, w tym dwch noc
nych, dwch par kalesonw oraz dwch par skarpetek! Poza rzeczami osobistymi kady
mia prawo do zabrania dwudziestu dolarw.
Jednoczenie z tymi deportacjami policja polityczna kontynuowaa tworzenie karto
tek wszystkich podejrzanych intelektualistw o mniej znanych nazwiskach, ktrych
oczekiwao bd zalegalizowane dekretem z 10 sierpnia 1922 roku administracyjne ze
sanie do odlegych czci kraju, bd zamknicie w obozie koncentracyjnym. 5 wrze
nia 1922 roku Dzieryski pisa do swego zastpcy Unszlichta:
Towarzyszu Unszlicht! Tworzenie kartotek inteligencji wci odbywa si metod chaupnicz!

Od czasu odejcia Agranowa nie mamy ju tu kompetentnego kierownika. Zarajski jest troch
za mody. Wydaje mi si, e dla podgonienia prac sprawy powinien wzi w rce towarzysz
Mienynski. [...) Niezbdne jest opracowanie dobrego planu pracy, ktry bdzie nastpnie regu
larnie uzupeniany i poprawiany. Trzeba sklasyfikowa inteligencj w nastpujcych grupach
i podgrupach: 1. pisarze; 2. dziennikarze i politycy; 3. ekonomici (niezbdne jest utworzenie
podgrup: a) finansici, b) specjalici od spraw energii, c) specjalici od transportu, d) handlowcy,
e) specjalici od wsppracy itd.); 4. specjalici z dziedzin technicznych (tu te narzucaj si pod
grupy: a) inynierowie, b) agronomowie, c) lekarze itd.); 5. profesorowie uniwersyteccy i ich asy
stenci itd., itd. Informacje o wszystkich tych panach powinny pochodzi z naszych departamen
tw i zosta usystematyzowane przez Departament do spraw Inteligencji. Kady intelektualista
winien mie u nas swoje akta. [...) Trzeba mie zawsze na uwadze fakt, i celem naszego depar
tamentu jest nie tylko wydalenie bd aresztowanie poszczeglnych osobnikw, ale udzia
w opracowaniu oglnej linii politycznej w stosunku do specjalistw: ich cisego nadzoru i por
nienia, ale rwnie i promocji tych, ktrzy s gotowi nie tylko sowem, ale i czynem wspiera
wadz sowieck.
Kilka dni pniej Lenin wystosowa do Stalina dugie memorandum, w ktrym wie
lokrotnie i z maniack drobiazgowoci powraca do "definitywnego oczyszczenia" ro
sji ze wszystkich socjalistw, intelektualistw, liberaw i innych "panw":
W sprawie wydalenia mienszewikw, ludowych socjalistw, kadetw itd. chciabym postawi kil
ka pyta, bo kroki rozpoczte przed moim wyjazdem nie zostay jeszcze doprowadzone do ko
RCEDH, 7fi/3; 3ll3.

OD TAMBOWA DO WIELKIEGO godu 135
ca. Czy postanowiono wypleni wszystkich ludowych socjalistw? Pieszechonowa, Miakotina

i iornfelda? Pietriszczewa i innych? Myl, e naley wyrzuci wszystkich. S bardziej niebez
pieczni od eserowcw, bo maj wicej sprytu. A take Potriesowa, Izgojewa i wszystkich tych lu
dzi z redakcji "Ekonomista" (Ozierowa i wielu innych). Mienszewikw: Rozanowa (lekarz, prze
biegy), Wiktorczyka (Miku czy jako tak), Lubow Nikoajewn Radezenko wraz z mod cr
k (mwi si, e to najbardziej perfidni wrogowie bolszewizmu), N. A. Rokowa (musi by
wyrzucony, jest niepoprawny). [...] Komisja Mancewa i Messinga powinna ustali listy i kilkuset
tych panw powinno si bezwzgldnie usun. Oczycimy Rosj raz na zawsze. [...] Take
wszystkich autorw z Domu Pisarzy i Domu Myli (w Piotrogrodzie). Charkw powinien by
gruntownie przeszukany, bo nie wiemy zupenie, co si tam dzieje, jest to dla nas zagranica,
Miasto powinno by szybko i radykalnie oczyszczone, najpniej przed kocem procesu eserow
cw. Zajmijcie si piotrogrodzkimi autorami i pisarzami (ich adresy figuruj w pimie "Russkaja
Mysl" nr 4,1922, s. 37), a take list prywatnych wydawcw (s. 29). To arcywane!
CRCFDHC, 2/2/1338.
6. OD ROZEJMU DO WIELKIEGO PRZEOMU
niecae pi lat, od pocztku 1923 roku do koca 1927, w walce midzy rei
mem a spoeczestwem nastpio zawieszenie broni. Polityczn energi kierow
nictwa bolszewickiego zmonopolizoway batalie o sched po Leninie, ktry
zmar na udar mzgu 24 stycznia 1924 roku, ale odsunity by od wszelkiej dziaalnoci
politycznej ju od marca 1923 roku. W cigu tych lat spoeczestwo opatrywao rany.
W czasie owego rozejmu chopstwo, ktre stanowio ponad 85% ludnoci, prbowa
o reaktywowa wymian towarow, sprzedawa owoce swej pracy i y, jak to piknie
powiedzia wielki znawca problematyki chopskiej Michael Confino, "jak gdyby zreali
zowaa si chopska utopia". Utopia ta, nazywana chtnie przez bolszewikw eserowsz
czyzn - terminem, ktry najwierniej przetumaczy mona jako "mentalno socjali
stycznorewolucyjna" - opieraa si na czterech zasadach, lecych od dziesicioleci
u podstaw wszystkich programw chopskich; byy to: usunicie obszarnikw i podzia
ziemi w zalenoci od liczby gb do wyywienia, swoboda dysponowania owocami wa
snej pracy i wolno handlu, samorzd chopski w postaci tradycyjnej wsplnoty wiej
skiej oraz zredukowanie wadz centralnych do ich najprostszej formy - jednego sowietu
wiejskiego na kilka wsi i komrki partyjnej w jednej wiosce na sto!
Ponownie zaczy funkcjonowa mechanizmy rynkowe, zniszczone w latach
1914-1922, a teraz tolerowane przejciowo jako objaw "zacofania" kraju o chopskiej
wikszoci. Natychmiast wic wrcono do sezonowych migracji ze wsi do miast, tak
czstych przed rewolucj; przy cakowitym lekcewaeniu przez sektor pastwowy dbr
konsumpcyjnych rozkwito znacznie rzemioso wiejskie, ndza i gd staway si coraz
rzadsze, a chopi zaczli je do syta.
Pozorny spokj tych kilku lat nie by natomiast w stanie zamaskowa gbokichna
pi, istniejcych midzy reimem a spoeczestwem, ktre nie zapomniao przemocy
i tego, e byo jej ofiar. Chopi wci mieli wiele powodw do niezadowolenia'. Ceny
produktw rolnych byy zbyt niskie, produkty przemysowe za zbyt drogie i rzadkie,
a podatki zbyt wysokie. Chopi mieli poczucie, e s obywatelami drugiej kategorii
w stosunku do mieszkacw miast, a zwaszcza robotnikw, ktrych czsto postrzegano
jako uprzywilejowanych. Skaryli si przede wszystkim na niezliczone przejawy naduy
' A. Livchinc, Lettrcs dc 1'interieur" a I'epoyue de la NEP. Les camptigncs russes et 1'autorite loca
Ic", "Communisme" 1995, nr 42-44, s. 45-46; V. Izmozik, "Voices from thc Twenties: private correspon
dence intercepted My the OGPU", "The Russian Review" z IV 1996, vol. 55/2, s. 2R7-30R.
OD ROZEjMU DO wielkieGO PRZEOMU 137
cia wadzy, dokonywane przez szeregowych przedstawicieli reimu, uksztatowanych

w szkole "komunizmu wojennego". byli wci poddani absolutnemu bezprawiu wadz
lokalnych, wypywajcemu z jednej strony z rosyjskiej tradycji, a z drugiej z terrorys
tycznych praktyk poprzednich lat. "Aparat sdowniczy, administracyjny i policyjny jest
cakowicie przearty powszechnym pijastwem, apwkarstwem [...], biurokratyzmem
oraz pen oglnego grubiastwa postaw wobec mas chopskich", przyznawa pod ko
niec 1925 roku dugi raport policji politycznej na temat "stanu socjalistycznej prawo
rzdnoci na wsi"z.
Potpiajc najbardziej jaskrawe naduycia przedstawicieli wadzy sowieckiej, wik
szo kierownictwa bolszewickiego uwaaa jednak wie za niebezpieczn terra incogni
ta, "kipic od elementw kuackich i eserowskich, popw oraz nie wyeliminowanych
jeszcze dawnych posiadaczy", jak to wyrazi obrazowo raport szefa policji politycznej
guberni tulskiej;.
Jak wiadcz dokumenty Wydziau Informacji GPU, rodowisko robotnicze rwnie
pozostawao pod cisym nadzorem. Odradzajcych si jako grupa spoeczna po latach
wojny, rewolucji i wojny domowej robotnikw cigle podejrzewano o utrzymywanie
kontaktw z wrog wsi. Obecni w kadym przedsibiorstwie donosiciele tropili nie
prawomylne czyny i wypowiedzi, "chopskie humory", ktre powracajcy po urlopie
z p robotnicy mieli jakoby przenosi do miasta. Policyjne raporty dzieliy wiat robot
niczy na "elementy wrogie", zawsze pod wpywem kontrrewolucyjnych grupek, "ele
menty zacofane", z zasady przybye ze wsi, i elementy, ktre godne byy uznania za
"uwiadomione politycznie". Przerwy w pracy i strajki, do rzadkie w tych latach silne
go bezrobocia i wzgldnej poprawy poziomu ycia, starannie analizowano i aresztowa
no przywdcw.
Czciowo dostpne dzi tajne dokumenty policji politycznej pokazuj, e po latach
wspaniaego rozwoju instytucja ta dowiadczya pewnych trudnoci, spowodowanych
wanie przerw w woluntarystycznym przeksztacaniu spoeczestwa przez bolszewi
kw. W latach 1924-1926 Dzieryski musia nawet twardo walczy z niektrymi czon
kami kierownictwa, opowiadajcymi si za powanym zmniejszeniem liczebnoci poli
cji politycznej, ktrej aktywno przecie spadaa! Po raz pierwszy przed rokiem 1953
szeregi tej policji znacznie si przerzedziy. W 1921 roku Czeka zatrudniaa okoo 105
tysicy cywilw i blisko 180 tysicy wojskowych z rnych oddziaw specjalnych, w tym
pogranicznikw, czekistw, odkomenderowanych na koleje, i stranikw obozowych.
W 1925 roku jej siy stopniay do okoo 26 tysicy cywilw i 63 tysicy wojskowych. Do
tego naleao doliczy 30 tysicy tajnych wsppracownikw, ktrych liczby dla roku
1921 roku, z powodu braku dokumentacji, nie znamy'. W grudniu 1924 roku Nikoaj
Bucharin pisa do Feliksa Dzieryskiego": "Uwaam, e powinnimy szybko przej
do bardziej liberalnej,formy wadzy sowieckiej: mniej represji, wicej praworzdno
ci i dyskusji, wicej wadzy lokalnej (pod kierunkiem partii naturaliter) itd." ;.
Kilka miesicy pniej,1 maja 1925 roku, przewodniczcy Najwyszego Trybunau

Nikoaj Kryenko, ten sam, ktry przewodzi wczeniej parodii sdowniczej, jak by
N. Wc:rth, G. Muullec, ,.Rapports sccrets sovitiques, lcl21-1991. La uiciete russe dans les doeumcnt
confidentiels", Gallimard, Paris lc7c75, s. 3fi.
' Tame" 5. llli.
' CRCEl7HC, 76l3/3l17/4-15.
, "Woprosy Istorii KPSS" l9HH, nr 11, s. 42-43.
proces eserowcw, skierowa do Biura Politycznego dug not, w ktrej krytykowa

naduycia GPU, przekraczajce, jego zdaniem, nadane mu prawnie ramy. Istotnie,
wiele dekretw przyjtych w latach 1922-1923 ograniczyo kompetencje GPU do spraw
szpiegostwa, bandytyzmu, faszerstw walutowych i "dziaa kontrrewolucyjnych". Dla
tych zbrodni GPU byo jedynym sdzi, a jego Kolegium Nadzwyczajne mogo wyda
wa wyroki zesania, przymusowego osiedlenia (do trzech lat), obozu lub nawet mier
ci. Z 64 tysicy spraw, rozpocztych w 1924 roku przez GPU, nieco ponad 52 tysice
przekazao ono zwykym sdom. Kryenko przypomina, e specjalne sdownictwo
GPU zatrzymao ponad 9 tysicy spraw, co przy stabilnej sytuacji byo liczb znaczc,
i dowodzi:
Warunki ycia zesacw lub osb, skazanych na osiedlenie bez najmniejszych rodkw w zabi
tych deskami syberyjskich dziurach, s straszne. Wysya si tam zarwno osiemnasto, dziewit
nastoletni modzie ze rodowisk studenckich, jak siedemdziesicioletnich starcw, a zwaszcza
duchownych i stare kobiety, "nalece do spoecznie niebezpiecznych klas".
Kryenko proponowa te ograniczy termin "kontrrewolucyjny" jedynie do czon

kw "partii politycznych reprezentujcych interesy buruazji," aby unikn "interpreta
cyjnych naduy tego okrelenia przez suby GPU"c'.
Wobec podobnej krytyki Dzieryski i jego zastpcy nie przestawali dostarcza naj
wyszemu kierownictwu partii, a zwaszcza Stalinowi, alarmujcych raportw o utrzy
mywaniu si gronych problemw wewntrznych, o grobie dywersji, organizowanych
przez Polsk, pastwa batyckie, Wielk Brytani, Francj i Japoni. Wedug raportu
z dziaalnoci GPU w roku 1924 policja polityczna podobno:
- aresztowaa 11453 "bandytw", z ktrych 1858 natychmiast stracono;

- zatrzymaa 926 cudzoziemcw (z ktrych 357 wydalono) i 1542 "szpiegw";
- zapobiega "biaogwardyjskiemu powstaniu" na Krymie (przy tej okazji stracono
132 osoby);
- przeprowadzia 81"operacji" przeciw grupom anarchistycznym, co zakoczyo si
266 aresztowaniami;
- "zlikwidowaa" 14 organizacji mienszewickich (540 aresztowa), 6 organizacji
prawicowych eserowcw (152 aresztowania), 7 organizacji lewicowych eserowcw (52
aresztowania), 117 "rnych organizacji intelektualistw" (1360 aresztowa), 24 orga
nizacje "monarchistyczne" (1245 aresztowa), 85 organizacji "klerykalnych" i "sekciar
skich" (1765 aresztowa), 675 "grup kuackich" (1148 aresztowa);
- wydalia z Moskwy i Leningradu w czasie dwch wielkich operacji z lutego i lipca
1924 roku prawie 4500 "zodziei", "recydywistw" i "nepmanw" (handlowcw i drob
nych przedsibiorcw prywatnych);
- wzia "pod indywidualny nadzr" 18 200 "spoecznie niebezpiecznych" osb;
- zapoznaa si z listami i korespondencj w liczbie 5078174'.
CRCEDHC, 76/3/362/1-6.
' CRCEDHC, 76/3/3l16. W licie dn Mecllisu Dzicryski przyznawa, c; w 1924 r. tylko w Republice
flosyjskiej jego suhy rozstrzc:laty 650 oscih (CIlE:IHC, 7lil3/362/7-1 t).
OD ROZejMU DO wielkieGO PRZEOMU 139
Jak dalece prawdziwe s te dane, ktrych skrupulatna dokadno siga biurokratycz

nej miesznoci? Doczone do projektu budetu GPU na rok 1925 miay pokaza, i po
licja polityczna jest wyczulona na wszelkie zewntrzne zagroenia i zasuguje w zwizku
z tym na przyznane jej rodki. Dane te s jednak cenne dla historyka, gdy poza liczbami
i dowolnoci ustalonych kategorii ujawniaj niezmienno metod i potencjalnych wro
gw rozgazionej organizacji, ktra cho mniej aktywna, bya wci gotowa do dziaania.
Mimo ci budetowych i krytyki ze strony kilku niekonsekwentnych przywdcw
bolszewickich zaostrzenie prawa karnego mogo jedynie pobudzi aktywno GPU. Al
bowiem przyjte 31 padziernika 1924 roku "Podstawowe zasady prawodawstwa karne
go ZSRR" podobnie jak kodeks karny rozszerzay znacznie definicj "kontrrewolucyj
nej zbrodni" i kodyfikoway okrelenie "osoba spoecznie niebezpieczna". Prawo zali
czao do kontrrewolucyjnych zbrodni kad dziaalno, ktra nie majc bezporednio
na celu obalenia lub osabienia wadzy sowieckiej, bya sama w sobie "w sposb oczywi
sty dla przestpcy" "ciosem w polityczne i ekonomiczne zdobycze rewolucji proleta
riackiej". W ten sposb prawo sankcjonowao nie tylko bezporednie zamiary, ale rw
nie zamiary ewentualne lub porednie.
Ponadto zreszt za "osob spoecznie niebezpieczn" uznawany by "kady, kto po
penit akt niebezpieczny dla spoeczestwa lub czyje stosunki ze rodowiskiem krymi
nalnym albo przeszo budz uzasadnione obawy". Osoby, wytypowane na podstawie
podobnie rozcigliwych kryteriw, mogy by skazane nawet cakowicie niewinnie. Zo
stao jasno powiedziane, e "sd moe zastosowa rodki ochrony spoecznej wobec
osb spoecznie niebezpiecznych w przypadku popenienia przez nie konkretnego
przestpstwa albo w przypadku, gdy osoby te zostay uniewinnione w procesie o kon
kretne przestpstwo, lecz uznane za spoecznie niebezpieczne". Wszystkie te skodyfi
kowane w 1926 roku paragrafy, pomidzy ktrymi figurowa synny artyku 58 kodeksu
karnego z liczc czternacie akapitw definicj zbrodni kontrrewolucyjnych, wzmac
niay prawne podstawy terroruh. 4 maja 1926 roku Dzieryski przesa swemu zastpcy
Jagodzie pismo z wyoeniem szerokiego programu "walki ze spekulacj", ktre byo
bardzo wymownym okreleniem granic NEPu i cigoci "ducha wojny domowej"
wrd najwyszych przywdcw bolszewickich:
Walka ze "spekulacj" nabiera dzi najwyszego znaczenia... Trzeba koniecznie oczyci Mo

skw z elementw pasoytniczych i spekulacyjnych. Zadaem od Paukera zebrania caej do
stpnej dokumentacji i zaoenia kartoteki mieszkacw Moskwy dotyczcej tej kwestii. Na ra
zie nic od niego nie otrzymaem. Czy nie sdzicie, e naleaoby utworzy w GPU specjalny de
partament osadnictwa, finansowany z utworzonego z konfiskat specjalnego funduszu...?
Pasoytami (z rodzinami) z naszych miast trzeba, zgodnie z przygotowanym wczeniej i zatwier
dzonym przez rzd planem, zaludni niegocinne rejony naszego kraju. Musimy za wszelk cen
oczyci nasze miasta z setek tysicy prosperujcych w nich spekulantw i pasoytw... Te paso
yty nas poeraj. To z ich powodu nie ma towarw dla chopw, to przez nich rosn ceny,
a nasz rubel spada. GPU musi si wzi za bary z tym problemem z najwiksz energi".
Wrd innych osobliwoci sowieckiego systemu karnego znalaza si moliwo za

stosowania dwch odrbnych postpowa - sdowego i administracyjnego - w spra
wach kryminalnych i dwch systemw penitencjarnych - jednym administrowa Ludo
Istorija sowietskogo gosudarstwa i prawa", t. 2, Moskwa 1968, s. 580-590

CRCEDHC, 76/3/390/3-4.
wy Komisariat Spraw Wewntrznych, a drugim GPU. Oprcz tradycyjnych wizie,

w ktrych zamykano osoby skazane w wyniku "zwykej" procedury sdowej, istnia cay
system obozw administrowanych przez GPU, do ktrych posyano skazanych przez
sdy specjalne policji politycznej za zbrodnie podlegajce kompetencji tej instytucji:
wszystkie formy kontrrewolucji, bandytyzm, podrabianie pienidzy, przestpstwa po
penione przez czonkw policji politycznej.
W 1922 roku rzd zaproponowa GPU budow duego obozu na archipelagu Soo
wieckim - piciu wyspach na Morzu Biaym, pooonych w pobliu Archangielska. Na
najwikszej z nich znajdowa si jeden z wielkich klasztorw rosyjskiej Cerkwi prawo
sawnej. Po usuniciu mnichw GPU zorganizowao na archipelagu zesp obozw
zgrupowanych pod nazw SON [Siewiernyj agier Osobogo Naznaczenija - Pnocny
Obz Specjalnego Przeznaczenia - przyp. tum.]. Pierwsi winiowie z obozu w Cho
mogorach i Piertamisku przybyli na Soowki w pocztku lipca 1923 roku. Pod koniec
roku byo ich ju 4 tysice, w 1927 -15, a w kocu 1928 prawie 38 tysicy.
Jedn z osobliwoci soowieckiego zespou penitencjarnego by jego samorzd. Poza dy
rektorem i kilkoma naczelnikami wszystkie pozostae funkcje sprawowali winiowie.
W ogromnej wikszoci byli to dawni wsppracownicy policji politycznej, osadzeni za wyjt
kowo cikie naduycia. Samorzd w wykonaniu tego rodzaju osobnikw sta si synonimem
totalnego bezprawia, ktre bardzo szybko doprowadzio do pogorszenia do uprzywilejowa
nego statusu - co byo tradycj przejt po czasach carskich - jakim cieszyli si winiowie
polityczni. W epoce NEP u administracja GPU rozrniaa w istocie trzy kategorie winiw.
Do pierwszej naleeli polityczni, to znaczy wycznie czonkowie dawnych partii mien
szewickiej, eserowskiej i anarchistycznej; w 1921 roku wymogli oni na Dzieryskim, kt
ry sam by winiem politycznym w latach caratu i spdzi prawie dziesi lat w wizie
niach lub na wygnaniu, wzgldnie agodny reim dla winiw politycznych. Otrzymywali
oni lepsze jedzenie zwane "racj polityczn", mogli zatrzyma troch rzeczy osobistych,
wolno im byo posya pras. yli we wspnocie i wolni byli zwaszcza od pracy przymu
sowej. Ten uprzywilejowany status zosta zniesiony pod koniec lat dwudziestych.
Drug, najliczniejsz kategori stanowili "kontrrewolucjonici", czyli czonkowie
niesocjalistycznych i nieanarchistycznych partii politycznych, duchowni, oficerowie armii carskiej, dawni
urzdnicy, Kozacy, uczestnicy buntw w Kronsztadzie i Tambowie
oraz wszyscy skazani z artykuu 58 kodeksu karnego.
Do trzeciej grupy naleeli pospolici przestpcy, skazani przez GPU (bandyci, faszerze
pienidzy) i dawni czekici, skazani za rne zbrodnie i przestpstwa przez rodzim insty
tucj. Kontrrewolucjonici, ktrych zmuszano do zamieszkiwania wsplnie z pospolitymi
przestpcami, cierpieli najwiksze bezprawie, gd i straszliwy chd w zimie; latem jedn
z najczstszych tortur byo przywizywanie nagich winiw do drzew i pozostawianie na
pastw komarw, wyjtkowo licznych i gronych na tych pnocnych wyspach poprzecina
nych jeziorami. Jak wspomina jeden z najsynniejszych winiw Soowek, pisarz Waram
Szaamow, przed przejciem do innego sektora winiowie domagali si krpowania rk
na plecach i zapisania tego w regulaminie: "To by jedyny sposb samoobrony winiw
przed lakoniczn formuk zabity w czasie prby ucieczki"'.
' A. Soenicyn, "Archipelag GUag", tum. Jerzy Pomianowski, t. 1-3, Nowe Wyd. Polskie, Warsza
wa 149ll1991; W. Szaamoww, "Grani" 1972, nr 77, s. 42-44; A. Mielnik, A. Soczina i in., "Matieriaty k isto
rikogieograficzcskomu attasu Sotowkow", "Zwiena", t.1, Miiskwa 1991, s. 301-330.
Od rozejmu do Wielkiego przeomu 141
To wanie w obozach soowieckich wprowadzono, po latach improwizacji okresu

wojny domowej, system pracy przymusowej, ktry rozwin si byskawicznie po 1929
roku. A do 1925 roku winiowie zajci byli rnymi mao produktywnymi pracami
wewntrz obozu. Od 1926 roku administracja postanowia zawrze kontrakty produk
cyjne z kilkoma przedsibiorstwami pastwowymi i wykorzystywa bardziej "racjonal
nie" przymusow prac winiw, ktra staa si rdem dochodu, a nie jak w zgod
nych z ideologi pierwszych obozach "pracy poprawczej" sposobem "reedukacji".
Obozy soowieckie, zreorganizowane pod szyldem USON [Uprawlenije Siewiernych
agieriej Osobogo Naznaczenija - przyp. tum.], rozmnoyy si rwnie na kontynen
cie, najpierw na wybrzeu Morza Biaego. W latach 1926-1927 utworzono nowe obozy
u ujcia Peczory w Kemie i innych miejscach nieprzyjaznego ludziom wybrzea, ktre
go interior by jednak pokryty gstymi lasami. Rosnce w postpie geometrycznym
plany produkcyjne spowodoway szybkie zwikszenie liczby winiw. W czerwcu
1929 roku miao to doprowadzi do zasadniczej reorganizacji systemu wiziennego.
Zdecydowano bowiem posya do obozw pracy wszystkich winiw skazanych na
wyroki powyej trzech lat. "Obozy specjalne" archipelagu Soowieckiego, owo ekspe
rymentalne laboratorium pracy przymusowej, byy rzeczywicie wzorcem innego, po
wstajcego wanie archipelagu na miar caego krajukontynentu. By to "archipelag
GUag".
Zwyka dziaalno GPU, w wyniku ktrej skazywano rocznie kilka tysicy na kary obo
zu bd przymusowe osiedlenie, nie wykluczaa pewnej liczby specjalnych operacji re
presyjnych na wielk skal. W spokojnych latach NEPu, od 1923 do 1927 roku, najbar
dziej masowe i krwawe represje objy w rzeczywistoci peryferyjne republiki Rosji, za
kaukazie i Azj rodkow. W XIX wieku kraje te broniy si zaciekle przed rosyjskim
podbojem i do pno zostay zdobyte przez bolszewikw: Azerbejdan w kwietniu
1920 roku, Armenia w grudniu 1920, Gruzja w lutym 1921, Dagestan w kocu 1921,
a Turkiestan wraz z Buchar jesieni 1920 roku. Nie przestaway jednak silnie opiera
si sowietyzacji. "Kontrolujemy tylko gwne miasta, a waciwie centra gwnych
miast", pisa w 1923 roku Peters, penomocny przedstawiciel Czeka w Turkiestanie. Od
roku 1918 do koca lat dwudziestych, a w niektrych regionach a do 1935-1936 roku,
wikszo terytorium Azji rodkowej, poza miastami, bya w rkach basmaczy. Rosja
nie nadali nazw "basmacz" (po uzbecku "rozbjnik") rnego rodzaju partyzantom
osiadym, ale take koczownikom - Uzbekom, Kirgizom i Turkmenom, ktrzy dziaali
w wielu rnych regionach.
Gwne ognisko buntu znajdowao si w Dolinie Fergaskiej. Po podbiciu Buchary
przez Armi Czerwon we wrzeniu 1920 roku powstanie rozszerzyo si na wschodnie
i poudniowe rejony dawnego Emiratu Buchary oraz na pnocn cz stepw turk
meskich. W pocztku 1921 roku sztab Armii Czerwonej ocenia liczb uzbrojonych
basmaczy na trzydzieci tysicy. Kierownictwo ruchu byo niejednorodne i skadao si
z miejscowych wodzw, pochodzcych z rodzin wiejskich, lub klanowych notabli, trady
cyjnych przywdcw religijnych, ale rwnie z pochodzcych spoza regionu muzuma
skich nacjonalistw, takich jak Enwer Pasza, dawny minister wojny Turcji, ktry zgin
w potyczce z oddziaami Czeka w 1922 roku.
Ruch basmaczy by spontanicznym i instynktownym powstaniem przeciw "niewier

nemu" "rosyjskiemu ciemiycielowi", czyli dawnemu wrogowi, ktry pojawi si pod
now nazw i zamierza nie tylko przywaszczy sobie ziemi i bydo, ale rwnie spro
fanowa duchowy wiat muzumanw. Walka z basmaczami, "pacyfikacyjna" wojna
o charakterze kolonialnym, mobilizowaa przez dziesi lat znaczn cz wojsk i od
dziaw specjalnych policji politycznej, ktrej Departament Wschodni sta si jednym
z najwaniejszych centrw. Nie mona dzi, nawet w przyblieniu, oszacowa liczby
ofiar tej wojny.
Drugim wielkim obszarem penetracji Departamentu Wschodniego GPU byo za
kaukazie. Dagestan, Gruzja i Czeczenia zostay szczeglnie dotknite represjami
w pierwszej poowie lat dwudziestych. Dagestan broni si przed inwazj sowieck a
do koca 1921 roku. Dowodzone przez szejka Uzun Hadiego bractwo muzumaskie
Naczkabandi stano na czele wielkiego buntu gral'i i konflikt przybra charakter
"witej wojny" przeciw rosyjskiemu najedcy. Trwa on ponad rok, ale niektre regio
ny zostay "spacyfikowane" za cen masowych mordw na ludnoci cywilnej dopiero
w latach 1923-1924'.
Po trzech latach niepodlegoci pod rzdami mienszewikw Gruzja zostaa zajta
przez Armi Czerwon w lutym 1921 roku i pozostaa, wedle opinii Aleksandra Mia
snikowa, pierwszego sekretarza Komitetu Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolsze
wikw) Kraju Zakaukaskiego, "do trudn spraw". Szkieletowa zaledwie lokalna
partia bolszewicka, ktrej w cigu trzech lat sprawowania wadzy udao si zwerbo
wa zaledwie 10 tysicy czonkw, wesza w konflikt ze zdecydowanie antybolszewic
k warstw intelektualn i szlacheck, liczc blisko 100 tysicy ludzi, a take z jesz
cze do ywotnymi krgami mienszewickimi, jako e partia mienszewikw liczya
tam w 1920 roku ponad 60 tysicy czonkw. Mimo terroru sianego przez wszechpo
tn i w znacznym stopniu niezalen od Moskwy gruzisk Czeka, kierowan przez
modego, dwudziestopicioletniego szefa policji awrientija Beri (czekaa go wielka
kariera), przywdcom mienszewickim udao si w kocu 1922 roku zorganizowa
wraz z innymi partiami antybolszewickimi tajny komitet niepodlegoci Gruzji, ktry
przygotowa akcj zbrojn. Powstanie, ktrego siy stanowili gwnie chopi z rejonu
Gurii, rozpoczo si 28 sierpnia 1924 roku w miasteczku Czatura i w cigu kilku dni
ogarno dwadziecia pi gruziskich okrgw. W walce z przewaajcymi siami,
ktre dysponoway w dodatku artyleri i lotnictwem, powstanie nie miao szans i zo
stao stumione w cigu tygodnia. Sergo Ordonikidze, sekretarz Komitetu RKP(b)
Kraju Zakaukaskiego, i awrentij Beria skorzystali z pretekstu, jakim byo powsta
nie, by "raz na zawsze skoczy z caym mienszewizmem i szlacht gruzisk". We
dug niedawno opublikowanych danych midzy 29 sierpnia a 5 wrzenia 1924 roku
rozstrzelano 12578 osb. Represje osigny tak skal, i zaniepokoio to nawet
Biuro Polityczne. Kierownictwo partii przywoao Ordonikidzego do porzdku, za
kazujc mu przeprowadzania masowych strace oraz egzekucji politycznych bez wy
ranego upowanienia ze strony Komitetu Centralnego. A jednak dorane egzekucje
trway jeszcze caymi miesicami. Na moskiewskim plenum Komitetu Centralnego
A. Bennigsen, C.. LemercierQuelquejay, "Les Musulmans ouMlies. L'Islam en Union Sovietique",

Maspero, Paris 19R1, s. 55-59.
Tame, s. 5i54.
Od ROZEJMU DO wielkieGO PRZEOMU 143
w padzierniku 1924 roku Sergo Ordonikidze przyzna: "By moe nieco przesadzi
limy, ale nicju na to nie mona poradzi!
W rok po stumieniu powstania gruziskiego z sierpnia 1924 reim rozpocz szero
ko zakrojon operacj "pacyfikacji" Czeczenii, co do ktrej wszyscy byli zgodni, i wa
dza sowiecka w niej nie istnieje. Od 27 sierpnia do 15 wrzenia 1925 roku ponad dzie
si tysicy onierzy regularnych oddziaw Armii Czerwonej komandarma [dowdcy
armii, odpowiednik stopnia generalskiego - przyp. tum.] Uborewicza, wspieranych
prze'z jednostki specjalne GPU, prowadziy akcj rozbrojenia partyzantw czecze
skich, ktrzy zajmowali gbok prowincj kraju. Zdobyy dziesitki tysicy sztuk broni
i aresztoway prawie tysic "bandytw". Wobec oporu ludnoci jeden z szefw GPU
Unszlicht przyzna, i "wojsko musiao uciec si do cikiej artylerii i do bombardowa
nia najbardziej nieustpliwych bandyckich gniazd". Pod koniec tej operacji, prowadzo
nej w okresie, ktry zwyko si nazywa "apogeum NEPu", Unszlicht tak koczy swj
raport: "Jak pokazao dowiadczenie walk z basmaczami w Turkiestanie, z bandytami
na Ukrainie, w guberni tambowskiej i gdzie indziej, represje wojskowe przynosz sku
tek tylko wwczas, gdy idzie za nimi gboka sowietyzacja kraju".
Poczynajc od koca 1926 roku, czyli od mierci Dzieryskiego, w dziaalno
GPU, ktrym kierowa teraz uznawany za prawe rami zaoyciela Czeka Wiacze
saw Rudolfowicz Mienynski - podobnie jak Dzieryski Polak z pochodzenia - za
cz aktywnie ingerowa Stalin, przygotowujcy jednoczenie ofensyw polityczn
przeciw Trockiemu i Bucharinowi. W styczniu 1927 roku GPU otrzymao polecenie
przyspieszenia akcji zakadania kartotek "elementw spoecznie niebezpiecznych
i antysowieckich" na wsiach. W cigu roku liczba osb, ktrym zaoono akta w kar
totekach, wzrosa z 30 tysicy do prawie 72 tysicy. We wrzeniu 1927 roku GPU
przeprowadzio w niektrych guberniach akcje aresztowa kuakw i innych "ele
mentw spoecznie niebezpiecznych". Z perspektywy czasu operacje te wydaj si
wiczeniami przygotowujcymi wielk fal aresztowa z okresu "rozkuaczania"
w zimie 1929-1930 roku.
W latach 1926-1927 GPU wykazao si aktywnoci w polowaniach na wewntrzko
munistyczn opozycj, kwalifikowan jako "zinowjewowcy" lub "trockici". Praktyka
umieszczania w kartotekach i ledzenia komunistw pojawia si bardzo wczenie, bo
ju okoo 1921-1922 roku. We wrzeniu 1923 roku Dzieryski zaproponowa, by w ce
lu "wzmocnienia ideologicznej jednoci partii" komunici zobowizali si do przekaza
nia policji politycznej wszystkich posiadanych informacji o istniejcych frakcjach czy
odchyleniach wewntrz partii bolszewickiej. Propozycja ta wzbudzia oburzenie niekt
rych przywdcw, w tym Trockiego. Niemniej zwyczaj ledzenia opozycji upowszechni
si w nastpnych latach. Suby GPU bray czynny udzia w przeprowadzonej w stycz
niu i lutym 1926 roku czystce w kierowanej przez Zinowjewa leningradzkiej organizacji
partyjnej. Opozycjonici zostali nie tylko wykluczeni z partii, ale kilkuset z nich wysano
do oddalonych miast prowincjonalnych, w ktrych ich los by bardzo niepewny, gdy
nikt nie mia zaproponowa im pracy. W 1927 roku polowanie na opozycj trockistow
sk - kilka tysicy ludzi w caym kraju - zmobilizowao na cae miesice cz sub
M. Wehner, "Le Soulevement georgien de 1924 et la reaction des bolcheviks", "Communisme" 1995,
nr 42-44 s.155-170.
Dokumienty o sobytijach w Czecznie,1925", "Istocznik" 1995, nr 5, s.140-151.
GPU. Zaoono im akta, setki trockistw aresztowano, a nastpnie zesano na podsta

wie zwykej decyzji administracyjnej. W grudniu 1927 roku wszyscy czoowi przywdcy
opozycji: Trocki, Zinowjew, Kamieniew, Radek i Rakowski, byli ju usunici z partii
i aresztowani. Tych, ktrzy odmwili publicznej samokrytyki, zesano 19 stycznia 1928
roku. "Prawda" poinformowaa o wyjedzie z Moskwy Trockiego i grupy trzydziestu
opozycjonistw zesanych do Ama Aty. Rok pniej Trocki zosta wydalony z ZSRR.
Wraz z przemianowaniem jednego z gwnych twrcw terroru bolszewickiego na
kontrrewolucjonist" wkroczono w etap, zdominowany przez nowego silnego czowie
ka partii, Stalina.
W pocztkach 1928 roku, tu po wyeliminowaniu trockistowskiej opozycji, stalinow
ska wikszo w Biurze Politycznym postanowia zerwa rozejm ze spoeczestwem,
ktre zdawao si coraz bardziej oddala od drogi, wytyczonej mu przez bolszewikw.
Podobnie jak dziesi lat wczeniej gwnym przeciwnikiem pozostawaa ogromna
chopska wikszo, odbierana jako masa wroga, nie kontrolowana i nie pozwalajca
si kontrolowa. Tak rozpocz si drugi akt wojny z chopstwem, ktry - jak zauway
susznie historyk Andrea Graziosi - "rnii si jednak znacznie od pierwszego. Inicja
tywa bya teraz cakowicie w rkach pastwa i czynnik spoeczny mg tylko coraz sa
biej reagowa na prowadzone przeciw niemu ataki".
Jeli nawet, oglnie rzecz biorc, rolnictwo podnioso si z katastrofy lat 1918-1922,
to w kocu lat dwudziestych "chopski wrg" by sabszy, a pastwo mocniejsze ni na
pocztku dziesiciolecia. Dowodzi tego na przykad lepsze poinformowanie wadz
o tym, co si dzieje na wsi, zaoenie kartotek "elementw spoecznie niebezpiecz
nych", ktre pozwalay GPU na sprawne przeprowadzenie pierwszych aresztowa
w akcji rozkuaczania, stopniowe, ale rzeczywiste wytpienie "bandytyzmu", rozbroje
nie chopw, stale rosncy procent rezerwistw obecnych na wiczeniach wojskowych,
wreszcie rozwinicie gstszej sieci szk. Jak wynika z korespondencji midzy przywd
cami partii oraz stenogramw z dyskusji na najwyszym szczeblu partyjnym, stalinow
skie kierownictwo - podobnie zreszt jak jego opozycjonici, Bucharin, Rykow i Ka
mieniew - byo w 1928 roku w peni wiadome konsekwencji, jakimi grozi nowy atak
na chopstwo. "Bdziecie mieli now wojn chopsk, tak jak w latach 1918-1919",
przestrzega Bucharin. Stalin by gotw na wszystko. Wiedzia, e tym razem reim wyj
dzie z wojny zwycisko"'.
Kryzys skupu" z koca 1927 roku da Stalinowi potrzebny pretekst. Listopad 1927
zaznaczy si drastycznym spadkiem dostaw produktw rolnych do odpowiedzialnych
za ich skup instytucji pastwowych, a w grudniu sytuacja przybraa rozmiary katastrofy.
W styczniu 1928 roku trzeba byo si pogodzi z faktami: mimo dobrych plonw chopi
dostarczyli tylko 4,8 miliona ton zamiast 6,8 miliona, skupionych w roku poprzednim.
Kryzys ten, okrelony natychmiast przez Stalina mianem "strajku kuakw", spowodo
wany by obnik cen, proponowanych przez pastwo, droyzn i maym wyborem arty
kuw przemysowych, dezorganizacj systemu skupu oraz pogoskami o wojnie, jed
nym sowem - oglnym niezadowoleniem chopw z reimu.
Stalinowska grupa wykorzystaa to jako pretekst do przywrcenia rekwizycji i caej
serii wyprbowanych ju w latach komunizmu wojennego rodkw represyjnych. Stalin
A. Graziosi, "Thc Great...", s. 44.

Ttcmic, . 44-45.
Od ROZejMU DO WIELKIEGO PRZEOMU 145
osobicie uda si na Syberi. Inni przywdcy: Andriejew, Mikojan, Posyszew i Kosior,

wyjechali do wielkich czarnoziemnych regionw produkujcych zboe, na Ukrain
i pnocny Kaukaz. 14 stycznia 1928 roku Biuro Polityczne wysao do lokalnych wadz
pismo obiegowe, w ktrym domagao si "aresztowania spekulantw, kuakw i innych
elementw dezorganizujcych rynek i polityk cenow". W celu dokonania czystek
wrd lokalnych wadz, ktre ich zdaniem sprzyjay kuakom, i odnalezienia ukrytego
zboa posano na wie "penomocnikw" - sama ich nazwa przypominaa okres rekwi
zycji z lat 1918-1921- i oddziay komunistycznych aktywistw. W razie potrzeby pomo
cy mieli udzieli biedni chopi, ktrym przyrzeczono czwart cz zboa znalezionego
u "bogaczy".
Jednym ze sposobw karania chopw, ktrzy nie oddali produktw rolnych we wa
ciwym terminie i za mieszn, nisz trzy do czterech razy od rynkowej, cen, byo
zwikszanie pierwotnych wielkoci dostaw dwu,trzy czy nawet piciokrotnie. Szeroko
stosowany by rwnie artyku 107 kodeksu karnego, ktry przewidywa kar trzech lat
wizienia za kade dziaanie prowadzce do wzrostu cen. Zamykano take rynki i tar
gowiska, co oczywicie dotykao nie tylko zamonych chopw. Wszystkie te rodki nkania doprowadziy
w cigu kilku tygodni do zerwania rozejmu midzy wadz a chop
stwem, ktry w lepszym lub gorszym wydaniu istnia jednak od 1922-1923 roku. Rekwi
zycje i represje mogy tylko zaostrzy kryzys; na krtk met wadze osigny zbir
produktw nieco tylko mniejszy od ubiegorocznego, ale przygotowujc si na rokna
stpny chopi zareagowali jak w czasach komunizmu wojennego, zmniejszajc area za
sieww".
Kryzys skupu" z zimy 1927-1928 roku mia decydujce znaczenie dla dalszego bie
gu wypadkw. Stalin wycign w istocie wiele wnioskw o koniecznoci zbudowania
"twierdz socjalizmu" na wsi - ogromnych kochozw i sowchozw - i o kolektywizacji
rolnictwa, tak by mc kontrolowa bezporednio produkcj roln bez posugiwania si
prawami rynku, oraz o ostatecznym pozbyciu si wszystkich kuakw i ich "likwidacji
jako klasy".
W 1928 roku reim zerwa te rozejm zawarty z inn kategori spoeczn - specami,
czyli pochodzcymi z przedrewolucyjnej inteligencji "buruazyjnymi specjalistami"
ktrzy pod koniec lat dwudziestych zajmowali jeszcze ogromn wikszo kierowni
czych stanowisk w przedsibiorstwach i administracji. Podczas kwietniowego plenum
Komitetu Centralnego w 1928 roku ujawniono wykrycie w rejonie Szacht, wglowego
zagbia Donbasu, orodka "sabotaystw przemysowych" w zjednoczeniu Donugol
ktre zatrudniao "buruazyjnych specjalistw" i utrzymywao stosunki z krgami za
chodnich finansistw. Kilka tygodni pniej rozpocz si proces pidziesiciu trzech
oskaronych, w wikszoci inynierw i kierownikw przedsibiorstwa - pierwszy pu
bliczny proces polityczny od czasu "sdu" nad eserowcami w 1922 roku. Jedenastu
oskaronych skazano na mier, a pi wyrokw wykonano. Ten pokazowy, dugo opi
sywany w prasie proces ilustrowa jeden z gwnych mitw reimu, mit "sabotaysty na
zagranicznym odzie", ktry suy mia mobilizacji dziaaczy i funkcjonariuszy GPU
"wyjanianiu" wszystkich niepowodze ekonomicznych, a take uatwianiu "przejmo
wania" fachowych kadr przez "nowe specjalne biura konstrukcyjne GPU", ktre stay
M. Lewin, "La Pysannc:rie et le pouvoir sovietiquc, 192HIc73ll", Mouton, Paris l9fiR; E.H. Carr,
R.W. Davies, "Founcltitions of a Ylannecl Economy", vol.1, Pelican, London 1474, s. 71-112.
si sawne pod nazw "szaraszek". Tysice skazanych za sabota inynierw i techni

kw odbywao kary na budowach i w kluczowych zakadach produkcyjnych. W cigu
kilku miesicy po procesie w Szachtach Departament Ekonomiczny GPU sfabrykowa
dziesitki podobnych spraw, zwaszcza na Ukrainie. Tylko w dniepropietrowskim kom
pleksie metalurgicznym Jugostal w maju 1928 roku aresztowano sto dwanacie osb
zajmujcych kierownicze stanowiska'".
Kadry przemysowe nie byy jedynym celem rozpocztej w 1928 roku operacji prze
ciw specjalistom. Przy okazji licznych czystek na uniwersytetach i promocji nowej
"czerwonej i proletariackiej inteligencji" ze szkolnictwa wyszego usunito wielu profe
sorw i studentw "klasowo obcego" pochodzenia.
Zaostrzenie represji i trudnoci ekonomiczne ostatnich lat NEPu, zaznaczone
wzrostem bezrobocia i przestpczoci, przyniosy spektakularny wzrost liczby wyrokw
skazujcych: 578 tysicy w 1926, 709 tysicy w 1927, 909 tysicy w 1928 i 1 178 000
w 1929 roku'". Aby powstrzyma ten napyw, ktry przepenia wizienia przygotowane
w 1928 roku jedynie na 150 tysicy winiw, rzd podj dwie wane decyzje. Pierwsza
na podstawie dekretu z 26 marca 1928 roku pozwalaa zastpi kar wizienia za drob
ne przestpstwa prac przymusow bez wynagrodzenia w "fabrykach, na budowach
i wyrbach lenych". Natomiast druga decyzja, podja dekretem z 27 czerwca 1929 ro
ku, miaa spowodowa ogromne konsekwencje. Przewidywaa w istocie przeniesienie
wszystkich winiw skazanych na kary powyej trzech lat do obozw pracy, ktre mia
yby za cel "eksploatacj bogactw naturalnych wschodnich i pnocnych regionw kra
ju". Pomys wisia w powietrzu od kilku lat. GPU wdao si w wielki program produkcji
drewna na eksport i wielokrotnie ju zwracao si do administrujcego zwykymi wi
zieniami Naczelnego Zarzdu Miejsc Odosobnienia Ludowego Komisariatu Spraw
Wewntrznych o przesanie dodatkowej siy roboczej; w rzeczywistoci "jego wani"
winiowie z Soowek, ktrych w 1928 roku byo 38 tysicy, nie byli w stanie upora si
z zaplanowan produkcj".
Przygotowanie pierwszego planu picioletniego postawio na porzdku dziennym
spraw rozdziau siy roboczej i eksploatacji regionw nieprzyjaznych czowiekowi, ale
bogatych w zasoby naturalne. W tej sytuacji nie spoytkowana dotd wizienna sia ro
bocza, mogaby, przy dobrym jej wykorzystaniu, przyczyni si do bogactwa, ktrego
kontrola stanowiaby rdo dochodw, wpyww i wadzy. Kierownicy GPU, a szcze
glnie popierani przez Stalina Mienynski i jego zastpca Jagoda, zdawali sobie spraw
z doniosoci tego projektu. Latem 1929 roku przygotowali ambitny plan "kolonizacji"
pooonego w zachodniej Syberii okrgu narymskiego, obejmujcego 350 tysicy kilo
metrw kwadratowych tajgi, a poza tym domagali si wci bezzwocznego zastosowa
nia dekretu z 27 czerwca 1929 roku. W tym wanie kontekcie zakiekowaa myl
o "rozkuaczeniu", czyli masowej deportacji wszystkich domniemanych bogatych cho
pw, kuakw, ktrzy zdaniem krgw oficjalnych mogli jedynie gwatownie sprzeci
wia si kolektywizacji'.
E.H. Carr, R.W. Davies, "Founelations...", s. 61U642.

'' "Sciwictskaja Justicya" 1930, nr 24-25, s. 2.
N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s. 355.
' O. Khlevniouk, "Le Cerele c1u Kremlin. Staline et le l3ureau Politiyue clans les annees 1930: les jeux
c1u pouvoir", Lc Seuil, Paris 1496, s. 38-40.
Od ROZEJMU DO wielkieGO PRZEOMU" 147
Stalin i jego poplecznicy potrzebowali jednak caego roku, by zama istniejcyna

wet w samym kierownictwie partii opr wobec polityki przymusowej kolektywizacji,
rozkuaczenia i przyspieszonej industrializacji - trzech nierozdzielnych punktw spj
nego programu brutalnego przeksztacenia gospodarki i spoeczestwa. Program ten
opiera si te na zatrzymaniu mechanizmw rynkowych, wywaszczeniu chopw i eks
ploatacji bogactw naturalnych trudno dostpnych rejonw kraju rkami zmuszonych
do przymusowej pracy milionw wyjtych spod prawa i rozkuaczonych zesacw oraz
innych ofiar tej "drugiej rewolucji".
Tak zwana prawicowa opozycja z Rykowem i Bucharinem na czele uwaaa, e kolek
tywizacja moe doprowadzi jedynie do "wojskowofeudalnego wyzysku" chopstwa, woj
ny domowej, eksplozji terroru, chaosu i godu; opozycja ta zostaa zamana w kwietniu
1929 roku. Latem 1929 roku przeciw "prawicowcom" rozptano niesychanie gwatown
kampani prasow, codziennie oskarajc ich o "kolaboracj z elementami kapitalistycz
nymi" i "konszachty z trockistami". Po zupenym zdyskredytowaniu opozycjonici wygo
sili publiczn samokrytyk na plenum Komitetu Centralnego w listopadzie 1929 roku.
W czasie gdy na szczytach wadzy toczya si walka midzy zwolennikami i przeciw
nikami zerwania z NEPem, kraj pogra si w coraz gbszym kryzysie gospodarczym.
Wyniki produkcji rolnej lat 1928 i 1929 byy katastrofalne. Mimo systematycznego sto
sowania wobec chopstwa caego arsenau rodkw przymusu - wysokich grzywien i wy
rokw wizienia dla tych, ktrzy odmawiali sprzedania podw rolnych pastwu - kam
pania skupu z zimy 1928-1929 przyniosa o wiele mniej zboa ni poprzednia, tworzc
przy tym ogromne napicia na wsi. Midzy styczniem 1928 a grudniem 1929 roku, to
znaczy przed przymusow kolektywizacj, GPU naliczyo na wsi ponad tysic trzysta
zamieszek i "masowych demonstracji", w czasie ktrych aresztowano dziesitki tysicy
chopw. O atmosferze, panujcej wwczas w kraju, niech zawiadczy jeszcze jedna
liczba: w 1929 roku ponad 1200 funkcjonariuszy i urzdnikw sowieckich pado ofiar
"aktw terroryzmu". W lutym 1929 roku w miastach, do ktrych powrcia powszechna
bieda po zamkniciu przez wadze wikszoci maych sklepikw i warsztatw rzemiel
niczych, okrelonych jako przedsibiorstwa "kapitalistyczne", przywrcono wycofane
w pocztkach NEPu karty zaopatrzenia w ywno.
Dla Stalina krytyczna sytuacja w rolnictwie bya efektem dziaania kuakw i innych
wrogich si, chccych "zniszczy system sowiecki". Alternatywa bya jasna: albo "wiej
scy kapitalici", albo kochozy! W czerwcu 1929 roku rzd ogosi pocztek nowej fazy,
fazy "masowej kolektywizacji". Uchwalone przez XVI Zjazd WKP(b) zadania pierw
szej piciolatki zostay rozszerzone. Plan przewidywa pocztkowo kolektywizacj do
koca piciolatki 5 milionw gospodarstw, to znaczy okoo 20% upraw. W czerwcu
ogoszono zamiar kolektywizacji w 1930 roku 8 milionw, a we wrzeniu ju 13 milio
nw gospodarstw! Latem 1929 roku rzd zmobilizowa dziesitki tysicy komunistw,
zwizkowcw, komsomolcw, robotnikw i studentw, ktrych posano na wie pod
wodz lokalnych kierownikw partyjnych i funkcjonariuszy GPU. Nieustannie rosyna
ciski na chopw, podczas gdy lokalne organizacje partyjne rywalizoway w zapae
o uzyskanie lepszych wynikw w kolektywizacji. 31 padziernika 1929 roku "Prawda"
wezwaa do nieograniczonej "totalnej kolektywizacji". Tydzie pniej, z okazji dwuna
stej rocznicy Rewolucji Padziernikowej, Stalin opublikowa synny artyku zatytuowa
ny "Rok wielkiego przeomu", ktry opiera si na cakowicie bdnej tezie, i "chop
redniorolny zwrci si ku kochozom". NEP umar.
7 PRZYMUSOWA KOLEKTYWIZACJA I ROZKUACZANIE
Jak potwierdzaj dostpne dzi archiwa, przymusowa kolektywizacja wsi bya prawdzi
w wojn domow, wypowiedzian przez pastwo sowieckie caemu narodowi drob
nych rolnikw. Zesano ponad 2 miliony chopw, z tego 1,8 miliona tylko w latach
1930-1931, 6 milionw zmaro z godu, a setki tysicy na zesaniu. Tych kilka liczb pokazu
je skal tragedii ludzkiej, jak by "wielki szturm" na chopstwo. Wojna ta nie ograniczya
si wcale do zimy 1929-1930 roku i trwaa co najmniej do poowy lat trzydziestych, a w la
tach 1932-1933 osigna punkt szczytowy, zaznaczony strasznym, wiadomie wywoanym
przez wadze godem, ktry mia zama opr chopstwa. Gwat, zadany chopom, pozwo
lil wyprbowa metody zastosowane pniej wobec innych grup spoecznych. W tym zna
czeniu wojna ta stanowi decydujcy etap w eskalacji stalinowskiego terroru.
W sprawozdaniu, wygoszonym w listopadzie 1929 roku na plenum Komitetu Cen
tralnego, Wiaczesaw Mootow owiadczy: "Sprawa rytmu kolektywizacji nie jest prze
widziana w planie. [...] Zostaje listopad, grudzie, stycze, luty i marzec, a wic cztery
i p miesica, podczas ktrych, o ile nie zaatakuj nas bezporednio imperialici, po
winnimy dokona decydujcego przeomu w dziedzinie gospodarki i kolektywizacji".
Plenum zatwierdzio ten wniosek. Komisja opracowaa nowy kalendarz kolektywizacji,
ktry po kilku przyspieszajcych j korektach zosta ogoszony 5 stycznia 1930 roku.
Pnocny Kaukaz i Powoe miay zosta cakowicie skolektywizowane od jesieni 1930
roku, pozostae regiony, produkujce zboe, los ten mia spotka rok pniej'.
Ju 27 grudnia 1929 roku Stalin obwiecil przejcie od "hamowania skonnoci ku
akw do wyzysku" do "likwidacji kuakw jako klasy". Powoana przez Biuro Politycz
ne komisja z Mootowem na czele otrzymaa zadanie przygotowania praktycznych
rodkw do tej likwidacji. Okrelia ona trzy kategorie kuakw: pierwsi, "zaangaowa
ni w dziaalno kontrrewolucyjn", mieli zosta aresztowani i wysani do obozw pracy
GPU, a w razie oporu rozstrzelani; ich rodziny miay zosta zesane, a mienie skon
fiskowane. Kuakw drugiej kategorii, okrelonych jako "przejawiajcych mniej aktyw
n opozycj, ale jednak arcywyzyskiwaczy, a wic skonnych w naturalny sposb do
wsparcia kontrrewolucji", miano aresztowa i zesa wraz z rodzinami w odlege rejony
kraju. Uznani za "lojalnych wobec wadzy" kuacy trzeciej kategorii mieli by przesie
dleni na obrzea macierzystych rejonw, "poza obszary kolektywizowane i na gleby wy
N. A. Iwnicki, "Kolektiwizacya i raskuaczanije", Moskwa 1994, s. 32-49.

W latach dwudziestych i trzydziestych stopniowo dokonywaa si w ZSRR reforma terytorialna, ktra
zastpowaa dawne gubernie i obwody nowymi, przejciowymi krajami i obwodami (do 1930 r. istniay
w nich okrgi) oraz wydzielaa republiki i jednostki autonomiczne. Na obszarach objtych reform (np. na
Ukrainie obwody pojawiy si dopiero od 1932 r.) niszym szczeblem organizacji by odpowiadajcy dawne
mu ujezdowi rejon, ros. rajon. (Przyp. tum.)
PRZYMUSOWA KOLEKTYWIZACJA I ROZKuaczANIE 149
magajce ulepszenia". Dekret stanowi, i "liczba przeznaczonych do likwidacji w cigu

czterech miesicy [...] gospodarstw kuackich mieci si midzy 3 a 5% oglnej liczby go
spodarstw". Liczba ta bya wskazwk dla prowadzcych operacj rozkuaczania;.
Operacje, ktre w kadym rejonie koordynowaa trojka zoona z pierwszego se
kretarza komitetu WKP(b), przewodniczcego komitetu wykonawczego sowietw i lo
kalnego szefa GPU, prowadzone byy w terenie przez komisje i brygady rozkuaczaj
ce. Zgodna z "planowymi wskazwkami" Biura Politycznego lista szedziesiciu ty
sicy nazwisk ojcw rodzin, nalecych do pierwszej kategorii kuakw, podlegaa
wycznej kompetencji policji politycznej. Listy kuakw pozostaych kategorii przygo
towywano na miejscu, biorc pod uwag "zalecenia" wioskowych "aktywistw". Kim
byli ci aktywici? Jeden z najbliszych wsppracownikw Stalina, Sergo Ordoniki
dze, opisywa ich nastpujco: "Jako e na wsiach nie ma prawie wcale dziaaczy par
tyjnych, zwykle posyamy tam jednego komsomolca, ktremu dodawano dwch czy
trzech biednych chopw, i ten wanie aktyw (grupa aktywistw) ma rozstrzyga
o wszystkich sprawach wsi: o kolektywizacji i rozkuaczaniu"'. Instrukcje byy jasne:
naleao skolektywizowa jak najwicej gospodarstw i aresztowa opornych, ktrym
przypinano etykietk kuaka.
Podobne praktyki otwieray oczywicie pole do rozmaitych naduy i porachunkw
osobistych. Jak bowiem okreli kuaka? Kto jest kuakiem drugiej, a kto trzeciej kate
gorii? W styczniu i lutym 1930 roku nie mona byo nawet stosowa kryteriw okrela
jcych gospodarstwo kuackie, opracowanych w poprzednich latach cierpliwie i po wie
lu dyskusjach przez rnych ideologw i ekonomistw partyjnych. Stao si tak, gdy
w roku poprzedzajcym kolektywizacj zmuszeni do podoania coraz ciszym podat
kom "kuacy" znacznie zbiednieli. Nie stwierdziwszy zewntrznych objaww bogactwa
komisje musiay sign do zachowanych w sowiecie wiejskim czsto starych i niekom
pletnych spisw podatkowych, do informacji GPU oraz do donosw ssiadw znco
nych moliwoci zagrabienia cudzego dobytku. Zamiast zgodnie z oficjalnymi instruk
cjami tworzy dokadne i szczegowe inwentarze mienia, przekazywanego nastpnie
na niepodzieln wasno kochozu, rozkuaczajce brygady dziaay w rzeczywistoci
najczciej w myl zasady: "Jedzmy i pijmy, wszystko jest nasze". Jak donosi raport
GPU z rejonu Smoleska, "przeprowadzajcy rozkuaczenie zabierali zamonym cho
pom zimow odzie i ciep bielizn, a przede wszystkim buty. Zostawiali kuakw,
w kalesonach, a zabierali wszystko, w tym rwnie stare gumiaki, ubrania kobiece, her
bat za 50 kopiejek, pogrzebacze i konewki... Brygady konfiskoway nawet mae jaki
spod dziecicych gwek, a take gotujc si na piecu kasz, ktr rozmazywayna
stpnie na poamanych ikonach"'. Mienie rozkuaczonych chopw byo czsto po pro
stu rozgrabiane albo sprzedawane za mieszn cen na licytacjach; czonkom brygad
rozkuaczajcych chaty sprzedawano po 60 kopiejek, krowy po 15 kopiejek - czyli za
ceny setki razy nisze od rzeczywistej wartoci! Dajce nieograniczon moliwo ra
bunku rozkuaczanie byo czsto pretekstem do wyrwnania osobistych rachunkw.
' N.A. Iwnicki, "Kollektiwizacya...", s. 49-69.

' A. Graziosi, "At the Roots...", s. 449.
M. Fainsod, "Smolensk a 1'heure de Staline", Fayard, Paris 1967, s. 271-277; R.W. Davies, "The So
cialist offensive. The Collectivisation of Soviet Agriculture", MacMillan, London 1980, s. 243-251.
Trudno si wic dziwi, e w takich warunkach 80 do 90% rozkuaczonych chopw

niektrych rejonw stanowili redniacy, czyli chopi rednio zamoni. Trzeba byo prze
cie osign, a w miar moliwoci przekroczy, nakrelone przez lokalne wadze
"normy" co do liczby kuakw! Chopw aresztowano i zsyano pod rnymi preteksta
mi, na przykad za sprzedanie latem ziarna na rynku, za przyjcie pracownika najemne
go, za posiadanie dwch samowarw albo za zabicie winiaka (we wrzeniu 1929 roku)
w celu skonsumowania go i niedopuszczenia tym sposobem, by sta si socjalistyczn
wasnoci". Jednego chopa aresztowano pod pretekstem, i "uprawia handel", pod
czas gdy by on tylko sprzedajcym wasne wytwory biedakiem; innego zesano pod
pretekstem, e jego wuj by carskim oficerem; jeszcze innego nazwano kuakiem za
gorliwe uczszczanie do cerkwi". Najczciej jednak kuakiem zostawao si za jawny
opr wobec kolektywizacji. W brygadach rozkuaczajcych panowao takie zamiesza
nie, e ich dziaania osigay szczyty absurdu. Tak wic, eby posuy si tylko tym jed
nym przykadem, w jakiej ukraiskiej stanicy jedna brygada rozkuaczajca aresztowa
a jako kuaka redniaka, czonka dziaajcej na drugim kocu stanicy innej brygady!
Niemniej jednak po pierwszej fazie, ktra pewnym ludziom posuya za pretekst do
wyrwnania starych porachunkw lub po prostu do rabunku, wsplnota wiejska szybko
si zjednoczya przeciw "rozkuaczajcym" i "kolektywizatorom". W styczniu 1930 ro
ku GPU odnotowao 402 bunty i "masowe demonstracje" chopskie przeciw kolektywi
zacji i rozkuaczaniu; w lutym byo ich ju 1048, a w marcu 6528".
Ten masowy i nieoczekiwany opr chopstwa zmusi wadze do chwilowej zmiany
planw. 2 marca 1930 roku wszystkie gazety sowieckie opublikoway synny artyku Sta
lina "Zawrt gowy od sukcesw", w ktrym potpia on "liczne wypaczenia zasady do
browolnoci w przystpowaniu chopw do kochozw", przypisujc "wypaczenia" ko
lektywizacji i rozkuaczania "upojonym sukcesami" wadzom lokalnym. Artyku zyska
natychmiastowy odzew i tylko w marcu z kochozw wystpio 5 milionw chopw.
Nie zakoczyo to jednak zamieszek i nieporzdkw, zwizanych z brutalnym czsto
odbieraniem narzdzi pracy i byda przez dawnych wacicieli. Przez cay marzec wa
dze otrzymyway raporty GPU z informacjami o masowych powstaniach na zachodniej
Ukrainie, na terenach czarnoziemnych, na pnocnym Kaukazie i w Kazachstanie.
W sumie GPU naliczyo w tym krytycznym miesicu ponad 6500 "masowych demon
stracji", z ktrych okoo 800 trzeba byo "stumi zbrojnie". W czasie tych wypadkw
zabito, raniono bd ciko pobito 1500 funkcjonariuszy. Liczba ofiar po stronie po
wstacw nie jest znana, ale trzeba j liczy w tysicach'.
W pocztkach kwietnia wadza zmuszona bya pj na nowe ustpstwa. Do lokal
nych wadz wysano szereg oklnikw z wezwaniem do zwolnienia tempa kolektywizacji;
dokumenty te przyznaway istnienie realnej groby "fali wojen chopskich" i "fizycznego
unicestwienia poowy lokalnych funkcjonariuszy wadzy sowieckiej". W kwietniu liczba
buntw i demonstracji chopskich nieco spada, ale i tak GPU odnotowao 1992 przy
padki. Najbardziej obniya si latem: w czerwcu odnotowano zaledwie 886 buntw,
w lipcu 618, a w sierpniu 256. W sumie w cigu roku 1930 prawie 2,5 miliona chopw
V. Danilov, A. lierelowiteh, "Les Doc;uments ile la VCKOGPUNKVll sur la eampagne sovietique,

1c71X-1937", "Cahiers ciu Moncle Russe" z VIIVIII 1994, t. 35 (3), s. 671-676.
Tame, s. 674; A. Grazioi, "'ollectivisation, revoltes paysannes et politiques gouvernementales a tra
vers les rapports c1u GPU c'Ukraine de fevrierntars lel;ll", "Cahiers c1u Monde Russe" 1994, t. 34 (;), s.
437-63.
uczestniczyo w blisko czternastu tysicach buntw, zamieszek i masowych demonstracji

antyrzdowych. Najwicej wybucho ich na Ukrainie, zwaszcza w jej zachodniej czci,
ktrej cae okrgi - na przykad na pograniczu z Polsk i Rumuni - uwolniy si od
kontroli reimu, a take na terenach czarnoziemnych i na pnocnym Kaukazich.
Szczegln rol w tych ruchach chopskich odgryway kobiety, ktre wysyano na
pierwsz lini w nadziei, e nie bd poddane zbyt surowym represjom". Ale chocia
demonstracje chopek, protestujcych przeciw zamkniciu cerkwi czy konfiskowaniu
mlecznych krw, ktre zagraao yciu ich dzieci, robiy szczeglne wraenie na wa
dzach, doszo te do licznych krwawych walk midzy oddziaami GPU a uzbrojonymi
w widy i siekiery chopami. Spldrowano setki sowietw, a komitety chopskie bray
we wasne rce, na kilka godzin lub na kilka dni, sprawy wsi, tworzc listy postulatw,
pomidzy ktrymi pomieszane byy dania zwrotu skonfiskowanych narzdzi i byda,
rozwizania kochozw, przywrcenia wolnego handlu, ponownegootwarcia cerkwi,
zwrotu kuakom ich dobytku, powrotu zesanych chopw, obalenia wadzy bolszewic
kiej lub... przywrcenia "niepodlegej Ukrainy'.
Chocia w marcu i kwietniu 1930 roku chopom udao si pomiesza rzdowi plany
przyspieszonej kolektywizacji, by to sukces na krtk met. W odrnieniu od wyda
rze z lat 1920-1921 nie udao im si stworzy prawdziwej organizacji, znale przy
wdcw i zjednoczy si choby na szczeblu regionalnym. Z powodu szybkiej reakcji
reimu, z braku przywdcw, zdziesitkowanych w czasie wojny domowej, oraz broni,
konfiskowanej stopniowo w latach dwudziestych, chopski ruch spali na panewce.
Represje byy straszne. Tylko w pogranicznych okrgach zachodniej Ukrainy "oczysz
czenie z elementw kontrrewolucyjnych" doprowadzio pod koniec marca 1930 roku do
aresztowania ponad 15 tysicy osb. W cigu czterdziestu dni dzielcych 1 lutego od 15
marca ukraiskie GPU aresztowao ponadto kolejne 26 tysicy osb, z ktrych 650 roz
strzelao. Wedug danych GPU tylko w trybie nadzwyczajnym policja polityczna skazaa
w 1930 roku na mier 20 200 ludzi".
W czasie gdy trway represje wobec "elementw kontrrewolucyjnych", GPU wcielao
w ycie wydan przez Gienricha Jagod dyrektyw nr 44/21 o aresztowaniu 60 tysicy
kuakw pierwszej kategorii. Sdzc po przesyanych Jagodzie codziennych raportach,
operacja prowadzona bya wawo: pierwszy raport z dat z 6 lutego mwi o 15 985
aresztowanych, a 9 lutego, uywajc stylistyki samego GPU, "wycofanych z obiegu" byo
ju 25 245 osb. "Tajny raport" (spiecswodka) z 15 lutego ucila: "Liczc likwidacje
wycofanie z obiegu i masowe operacje, doszlimy do liczby 64 589, w tym wycofanych
z obiegu w czasie operacji przygotowawczych (1 kategorii) 52 166; wycofanych z obiegu
w czasie masowych operacji 12 423". W cigu kilku dni "plan" aresztowania 60 tysicy
kuakw pierwszej kategorii zosta przekroczony'.
W rzeczywistoci kuacy stanowili tylko cz osb "wycofanych z obiegu". Lokalni
funkcjonariusze GPU skorzystali z okazji, by "oczyci" swj rejon z "elementw klasowo
obcych", wrd ktrych figurowali "carscy policjanci", "biali oficerowie", "sudzy kultu"
V. Danilov, A. Berelowiteh, "Les Dccuments...", s. 674-67.

' L. Viola, "BaMji bunty", "Russian Review" 19R6, t. 45, s. 23-42.
' A. Graziosi At the Roots..."
Tame, s. 462; W.P. Popow, "Gosudarstwiennyj tierror w 5owietskoj Rossu, 1923-1953", "Otiecze
stwiennyje Archiwy" 1992, nr 2, s. 2R.
N.A. Iwnicki, "Kotlektiwizaeya...", s. lllE,.
zakonnice", "wiejscy rzemielnicy", dawni "kupcy", "czonkowie wiejskiej inteligencji"

i "inni". U dou raportu z 15 lutego 1930 roku, ktry wymienia rne kategorie osb aresz
towanych w ramach likwidacji kuakw pierwszej kategorii, Jagoda dopisa: "Regiony p
nocno-wschodnie i Leningrad nie zrozumiay naszych zalece albo nie chc ich zrozumie:
trzeba je zmusi do zrozumienia. Nie oczyszczamy kraju z popw, kupcw czy innych. Jeli
mwi inni", to znaczy, e nie wiedz, kogo aresztuj. Bdziemy jeszcze mieli do czasu,
by pozby si popw i kupcw, dzi trzeba uderzy precyzyjnie w cel: w kuakw i kontrre
wolucyjnych kuakw. Ile osb aresztowanych podczas operacji "likwidacji kuakw
pierwszej kategorii" rozstrzelano? Na razie nie dysponujemyjeszcze adnymi danymi.
Kuacy "pierwszej kategorii" stanowili bez wtpienia znaczn cz pierwszych kon
tyngentw winiw, zesanych do obozw pracy. Ju latem 1930 roku GPU zorganizo
wao rozleg sie tych obozw. Najstarszy zesp penitencjarny z Wysp Soowieckich
rozpocz ekspansj na wybrzee Morza Biaego, Kareli i rejonu Archangielska. Po
nad 40 tysicy winiw budowao drog KemUchta i dostarczao wikszo produk
cji drewna, eksportowanego przez archangielski port. Grup liczcych 40 tysicy obo
zw z Pnocy zatrudniono przy budowie trzystukilometrowej linii kolejowej midzy
UstSysolskiem i Pineg oraz liczcej 290 kilometrw drogi, czcej UstSysolsk
i Ucht. W grupie obozw dalekowschodnich 15 tysicy winiw stanowio jedyn si
robocz na budowie linii kolejowej z Boguczaczyska. Czwarty zesp, zwany zespoem
wiszerskim i liczcy okoo 20 tysicy winiw, dostarcza rk do pracy w wielkim ural
skim kombinacie chemicznym Bierezniki. Wreszcie grupa obozw syberyjskich, to jest
okoo 24 tysicy winiw, uczestniczya w budowie linii kolejowej TomskJenisiejsk
i kombinatu metalurgicznego w Kuniecku".
W cigu ptora roku, od koca 1928 do lata 1930, wizienna sia robocza wykorzy
stywana w obozach GPU wzrosa trzy i p raza, od 40 tysicy do okoo 140 tysicy wi
niw. Sukcesy w wykorzystaniu tej siy roboczej zachciy wadz do nowych wielkich
projektw. W czerwcu 1930 roku rzd podj decyzj o budowie 240 kilometrw kanau
czcego Batyk z Morzem Biaym. Wobec braku rodkw technicznych i maszyn ten
na miar faraonw projekt wymaga pracy co najmniej 120 tysicy winiw, ktrzy za
jedyne narzdzia mieliby kilofy, opaty i taczki. Ale latem 1930 roku rozkuaczanie osi
gno szczyt i wiziennej siy roboczej byo wicej ni kiedykolwiek!
W istocie byy takie masy rozkuaczonych - ponad 700 tysicy osb pod koniec
1930, a ponad 1,8 miliona pod koniec 1931 roku" - e "struktury organizacyjne" "nie
naday". Deportacja ogromnej wikszoci tak zwanych kuakw "drugiej" lub "trze
ciej" kategorii odbya si w najzupeniejszej improwizacji i anarchii. Skoczyo si to
bezprecedensow i przynoszc wadzom zerowy dochd form "deportacjiporzuce
nia, a przecie jednym z zasadniczych celw rozkuaczania byo rozwijanie rkoma ze
sacw regionw trudno dostpnych, ale bogatych w surowce naturalne"'.
Deportacje kuakw drugiej kategorii rozpoczy si w pierwszym tygodniu lutego
1930 roku. Wedle zaaprobowanego przez Biuro Polityczne planu w projektowanej do
V. Danilov, A. Berek>witch, "Lcs Documents...", s. 665-66Ci.

O. Khlevniouk, "Lc Cercle...", s. 37.
W.N. Zicmskow, "Kuackaja ssyka w 30-yje gody", "Socyoogiczeskije Issledowanija" 1991, nr 10,
s. 3-20.
' N. Werth, Deplaces speciaux" ct colons de travail, dans la societe staliniennc", "XX Siecle"
z IV-VI lclc7, nr 54, s. 34-50.
koca kwietnia pierwszej fazie miano zesa 60 tysicy rodzin. pnoc miaa przyj 45 ty
sicy rodzin, a Ural 15 tysicy. Niemniej 16 lutego Stalin zadepeszowa do pierwszego se
kretarza Komitetu WKP(b) Kraju Zachodniosyberyjskiego, Eichego: "Niedopuszczalne
s doniesienia z Syberii i Kazachstanu, i nie s gotowi na przyjcie zesacw. Syberia
ma bezwzgldnie przyj 15 tysicy rodzin do koca kwietnia". W odpowiedzi Eiche wy
sa do Moskwy przybliony "kosztorys" "urzdzenia" planowanego kontyngentu zesa
cw, opiewajcy na 40 milionw rubli, ktrych jednak nigdy nie dosta!"
Operacje zesania odznaczay si cakowitym brakiem wsppracy midzy poszcze
glnymi ogniwami acucha. Aresztowani chopi toczyli si tygodniami w zaimprowizo
wanych pomieszczeniach - koszarach, budynkach administracyjnych czy dworcach
skd wielu z nich udawao si uciec. W przeprowadzeniu pierwszej fazy GPU przewi
dziao 240 transportw po 53 wagony. Zgodnie z opracowanymi przez gepistw norma
mi kady transport mia skada si z 44 bydlcych wagonw po 40 zesacw w kadym,
8 wagonw do transportu ich narzdzi, zaopatrzenia i dobytku w iloci 480 kilogramw
na rodzin oraz wagonu dla stranikw. Sdzc z cierpkiej korespondencji midzy GPU
a Ludowym Komisariatem do spraw Drg i Komunikacji, transporty przybyway bardzo
rzadko. Wypenione ludmi pocigi stay tygodniami w wielkich punktach rozdzielczych,
w Woogdzie, kotasie, Rostowie, Swierdowsku i Omsku. Przeduony postj transpor
tw z wyrzutkami spoeczestwa, wrd ktrych byo wiele kobiet, dzieci i starcw, z za
sady nie uchodzi uwagi miejscowej ludnoci, o czym wiadcz przesane do Moskwy
liczne zbiorowe listy, pitnujce "rze niewinitek", a podpisane przez "kolektyw robot
nikw i pracownikw Woogdy" czy przez "kolejarzy kotasu"'".
Mamy bardzo mao danych liczbowych do oceny miertelnoci spowodowanej w la
tach 1930-1931 zimnem, brakiem higieny i epidemiami w transportach ludzi, oczekuj
cych na bocznym torze na wyznaczenie miejsca, w ktrym mona by ich "urzdzi".
Po dotarciu transportu kolejowego do jakiego dworca zdolni do pracy mczyni
byli czsto oddzielani od swych rodzin, ktre umieszczano prowizorycznie w zbudowa
nych pospiesznie barakach, i odsyani pod eskort do "orodkw osadnictwa" lecych,
zgodnie z oficjalnymi instrukcjami, "w oddaleniu od szlakw komunikacyjnych". Nie
koczca si podr przez kraj trwaa wic jeszcze kilkaset kilometrw, z rodzin lub
bez, zim saniami, latem wozami lub pieszo. Z praktycznego punktu widzenia ten
ostatni etap drogi "kuakw drugiej kategorii" bliski by czsto zesaniu "kuakw trze
ciej kategorii", przerzucanych na "wymagajce ulepszenia gleby" w regionach liczcych
na Syberii lub Uralu kilkaset tysicy kilometrw kwadratowych. Jak donosiy 7 marca
1930 roku wadze lecego na zachodniej Syberii rejonu tomskiego:
z braku koni, sa i uprzy pierwsze transporty kuakw trzeciej kategorii nadcigny pieszo.
[...] Konie przydzielone do transportw s z zasady niezdolne do pokonania trzystu lub wicej
kilometrw, gdy w czasie formowania transportw wszystkie dobre konie, nalece do zesa
cw, zastpiono szkapami. [...] Wziwszy pod uwag sytuacj, nie ma mowy o transportowaniu
rzeczy i dwumiesicznego zaopatrzenia, do ktrego maj prawo kuacy. Co robi z dziemi
i starcami stanowicymi ponad 50% kontyngentu?4
N. A. Iwnicki, "Kollektiwizacya...", s.124.

'" N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s.140.
' W.P. Daniow, S.A. Krasilnikow, "Spiecpieriesielency w Zapadnoj SiMiri,193ll", vol.1, Nowosybirsk
1993, s. 57-58.
W innym raporcie o podobnym tonie Komitet Wykonawczy Kraju Zachodniosybe

ryjskiego wykazywa na zasadzie absurdu, i nie mona wcieli w ycie polece GPU
w sprawie zesania 4902 kuakw trzeciej kategorii z dwch rejonw okrgu nowosybir
skiego. "Transport przez trzysta siedemdziesit kilometrw fatalnych drg 8560 ton
zboa i paszy, do ktrych na drog i zagospodarowanie,maj prawo zesacy, wyma
gaby mobilizacji 28 909 koni i 7227 ludzi do ich dogldania (to znaczy jednego na czte
ry konie)". Raport koczy si stwierdzeniem, i "podobna operacja zaszkodziaby
kampanii wiosennych zasieww, gdy przemczone konie wymagayby dugiego odpo
czynku. [...) Niezbdne jest wic znaczce zmniejszenie zapasw, do jakich maj prawo
zesacy"".
Tak wic czsto zesacy mieli si urzdzi bez zapasw i narzdzi, a najczciej bez
schronienia; raport z rejonu Archangielska przyznawa we wrzeniu 1930 roku, e
z 1641 domw "przewidzianych" dla zesacw zbudowano tylko siedem! Zesacy
"urzdzali si" wic na jakim skrawku ziemi pord stepu lub tajgi. Szczliwcy, ktrzy
zdoali przywie kilka narzdzi, mogli podj prb budowy jakiego prymitywnego
schronienia, najczciej bya to ziemlanka - zwyka dziura w ziemi, przykryta gaziami.
W niektrych wypadkach, kiedy tysice zesacw skazano na przymusowe osiedlenie
w pobliu jakiej wielkiej budowy lub powstajcego orodka przemysowego, lokowano
ich setkami w byle jakich barakach, na trzypitrowych pryczach.
Ile spord 1 803 392 osb oficjalnie deportowanych w akcji "rozkuaczania" lat
1930-1931 zmaro w pierwszych miesicach "nowego ycia"? W nowosybirskim archi
wum zachowa si przejmujcy dokument - raport wysany w maju 1933 roku do Stali
na przez instruktora okrgowego komitetu partyjnego z zachodniosyberyjskiego Nary
mu na temat losu, jaki zgotowano przysanym w dwch transportach szeciu tysicom
zesacw z Moskwy i Leningradu. Mimo e raport ten pochodzi z pniejszej epoki
i nie dotyczy chopw, ale wypdzonych pod koniec 1932 roku z nowego "socjalistycz
nego miasta" "elementw zdeklasowanych", ukazuje on sytuacj, ktra z pewnoci nie
bya wyjtkowa i ktr mona nazwa "zesaniemporzuceniem".
Oto kilka fragmentw tego przeraajcego wiadectwa:
29 i 30 kwietnia 1933 roku z Moskwy i Leningradu przysano nam dwa transporty elementw
zdeklasowanych. Po dotarciu do Tomska elementy te zostay zaadowane na barki i wysadzone,
pierwszy 18 maja, nastpny 26 maja, na wyspie Nazino, pooonej u zbiegu Obu i Naziny.
Pierwszy transport liczy 5070 osb, drugi 1044, czyli razem byo 6114 osb. Warunki podry
byy straszne: niewystarczajce i obrzydliwe poywienie; brak powietrza i miejsca; szykanowa
nie najsabszych. [...] Rezultat: dzienna miertelno w granicach 35-40 osb. Jednak warunki
podry okazay si prawdziwym luksusem w porwnaniu z tym, co oczekiwao zesacw na
wyspie Nazino (z ktrej mieli by wysani grupami a do punktu docelowego, na tereny osad
nictwa w grze rzeki Naziny). Wyspa Nazino jest zaktkiem cakowicie dziewiczym, bez ladu
zabudowa. [...) Nie ma narzdzi, nie ma ziarna siewnego, nie ma ywnoci... Zaczo si nowe
ycie. Nazajutrz po przybyciu pierwszego transportu,19 maja, zacz pada nieg i zerwa si
wiatr. Zesacy, wygodzeni, wychudzeni i bez dachu nad gow, znaleli si w sytuacji bez wyj
cia. byli zdolni jedynie do rozpalenia ognisk, aby si ogrza. Ludzie zaczli umiera. [...]
Pierwszego dnia pochowano 295 trupw. [...] Dopiero czwartego czy pitego dnia wadze przy
say statkiem troch mki, po kilkaset gramw na osob. Po otrzymaniu swej marnej racji lu
dzie biegli do brzegu i usiowali zmiesza - w czapce, spodniach lub marynarce - odrobin tej
mki z wod. Jednak wikszo zesacw prbowaa pokn mk w stanie suchym i sporo
Tame, s.167
osb si udusio. W cigu caego pobytu na wyspie zesacy otrzymali jedynie t odrobin m
ki. Najbardziej zaradni usiowali upiec placki, ale nie mieli adnych naczy. [...] Niebawem po
jawiy si przypadki ludoerstwa. [...]
W kocu czerwca zaczo si wysyanie zesacw do tak zwanych wiosek osadniczych. Lea
y one o dwiecie kilometrw w gr rzeki i w rodku tajgi. Jeli chodzi o woski, to bya tam tyl
ko dziewicza natura. Udao si jednak zbudowa prymitywny piec, nadajcy si do wypiekania
czego w rodzaju chleba. Lecz jeli chodzi o reszt, w porwnaniu z wysp Nazino zmian byo
niewiele: taka sama bezradno, takie same ogniska, taki sam koniec. Jedyn rnic byo roz
dawanie raz na kilka dni poywienia podobnego do chleba. miertelno nie malaa. Jeden przy
kad. Z 78 osb, zaadowanych na wyspie z zamiarem wysania do 5 sektora osadnictwa, ywych
dopyno 12. Niebawem wadze uznay, e te tereny nie nadaj si do osadnictwa, i wszyscy ci,
ktrzy przeyli, zostali wysani statkiem w d rzeki. Mnoyy si ucieczki. [...] Na nowych miej
scach zagospodarowania ci z zesacw, ktrzy przeyli i ktrym dano wreszcie troch narzdzi,
zabrali si w drugiej poowie lipca do budowy na wp wkopanych w ziemi schronie. [...) Znw
byo kilka przypadkw ludoerstwa. [...] Ale ycie dopominao si stopniowo o swe prawa: lu
dzie zabrali si do pracy, byli jednak tak wycieczeni, e nawet otrzymujc od 750 do 1000 gram
chleba dziennie, nie przestawali chorowa, umiera, je mehu, trawy, lici itd. W rezultacie
z 6100 osb, ktre wyjechay z Tomska (trzeba do nich doliczy 500-700 osb przysanych do re
gionu z innych czci kraju) 20 sierpnia, przy yciu zosta o tylko okoo 2200".
Ile byo jeszcze innych wysp Nazino i podobnych przypadkw "zesaniaporzucenia"?

O wielkoci strat daje nam pojcie kilka liczb. W okresie od lutego 1930 do grudnia 1931
roku deportacja dotkna ponad 1,8 miliona rozkuaczonych. Jednak gdy wadze dokona
y pierwszego oglnego podsumowania,1 stycznia 1932 roku naliczono tylko 1 317 022
osoby42. Straty signy 500 tysicy, czyli prawie 30% zesanych. Z pewnoci byo wrd
nich duo uciekinierwz3. W 1932 roku przemiany zachodzce w "kontyngentach" stay
si po raz pierwszy przedmiotem systematycznych bada ze strony GPU. Od lata 1931
roku na wszystkich etapach operacji - od wysiedlenia a po przybycie do "wiosek osadni
czych" - GPU byo jedynym organem odpowiedzialnym za zesacw nazywanych odtd
"osadnikami specjalnymi". Naliczono 210 tysicy uciekinierw i okoo 90 tysicy zmarych.
W 1933, roku wielkiego godu, wadze odnotoway 151 601 zgonw spord 1 142 022
osadnikw specjalnych, ujtych w statystyce 1 stycznia 1933 roku. Dla lat 1930-1931 ma
my tylko dane czstkowe, ale s one wymowne: w 1931 roku miertelno wrd wysie
dlonych z Kazachstanu wynosia 1,3%, a 0,8% wrd wysiedlonych z zachodniej Syberii.
miertelno wrd dzieci wahaa si od 8 do 12% miesicznie, ze skokiem do 15%
w Magnitogorsku. Od 1 czerwca 1931 do 1 czerwca 1932 roku miertelno zesanych do
okrgu narymskiego na zachodniej Syberii dosza do 11,7% rocznie. Jest mao prawdo
podobne, by w latach 1930-1931 wspczynnik zgonw by niszy ni w roku 1932; z pew
noci osign lub przekroczy 10% rocznie. W ten sposb moemy szacowa, i w cigu
trzech lat zmaro na zesaniu 300 tysicy rozkuaczonychz'.
Dla centralnych wadz, troszczcych si o "dochodowo" pracy ludzi, okrelanych
mianem "przesiedlecw specjalnych", lub, poczwszy od 1932 roku, "osadnikw robo
I' W.P. Daniow, S.A. Krasilnikow, "Spiecpieriesielency w Zapadnoj Sibiri,1933-1938", vol. 3, Nowosy
birsk 1994, s. 89-99.
W.N. Ziemskow, "Kuackaja...", s. 4-5.
' GARF, 9414/1/1943/56-fil, w: N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s.142-145.
'W.P. Daniow, S.A. Krasilnikow, "Spiecpicriesielency...", vol. 2, s. 81-83; GARF, 9479/1/7/5-12;
N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s. 363-374.
czych", zesanieporzucenie byo ostatecznoci. Jak pisa odpowiedzialny za osadni

kw roboczych jeden z kierownikw GPU, N. Puzicki, naleao j zoy na karb
"zbrodniczego lekcewaenia i politycznej krtkowzrocznoci lokalnych przedstawicieli
wadz, ktrzy nie przyswoili sobie idei osadnictwa prac rk byych kuakw"5
Aby pooy kres "nieznonemu marnotrawstwu siy roboczej zesacw", w marcu
1931 roku utworzono bezporednio przypisan do Biura Politycznego specjaln komi
sj pod przewodnictwem Andriejewa, w ktrej gwn rol odgrywa Jagoda. Podsta
wowym celem komisji byo "racjonalne i sprawne zarzdzanie osadnikami roboczymi".
Pierwsze dochodzenia przeprowadzone przez komisj ujawniy w istocie prawie zerow
wydajno zesanej siy roboczej. Tak na przykad spord 300 tysicy osadnikw robo
czych, zesanych na Ural, jedynie 8% zajmowao si w kwietniu 1931 roku "wyrbem
drzew i innymi pracami produkcyjnymi"; reszta zdolnych do pracy dorosych "budowa
a dla siebie mieszkania [...] i pracowaa tylko po to, by przey". Inny dokument przy
znawa, e cao operacji rozkuaczania jest dla pastwa deficytowa: rednia warto
mienia skonfiskowanego w 1930 roku wyniosa mieszn sum 564 ruble od gospodar
stwa (rwnowarto pitnastomiesicznej pacy robotniczej), co wiele mwio o rzeko
mej "zamonoci" kuaka. Za to wydatki poniesione na zesanie kuakw przewyszay
1000 rubli na rodzin!"
Dla komisji Andriejewa racjonalizacja zarzdzania osadnikami roboczymi prowa
dzia najpierw do administracyjnej reorganizacji struktur, odpowiedzialnych za zesa
cw. W lecie 1931 roku GPU otrzymao monopol na administracyjne zarzdzanie "za
ludnieniem specjalnym" podlegajcym dotd lokalnym wadzom. Utworzona zostaa
caa sie komendantur, pozwalajca GPU na korzystanie ze swegn rodzaju "eksteryto
rialnoci" i cakowit kontrol nad ogromnymi obszarami, na ktrych wikszo miesz
kacw stanowili zesacy. Zostali oni poddani surowemu regulaminowi. Jakn skazani
na przymusowe osiedlenie, przydzielani byli przez administracj do jakiego pastwowego
przedsibiorstwa, do "rzemielniczej lub rolnej spdzielni o specjalnym statusie,
kierowanej przez lokalnego szefa OGPU", do prac budowlanych lub konserwacyjnych
przy drogach albo do karczowania lasu. Oczywicie normy i zarobki rwnie podlegay
specjalnemu statusowi; rednio biorc normy byy od 30 do 50% wysze ni dla pra
cownikw wolnych, a 15 do 25% sumy zarobkw, o ile je wypacano, przelewano bez
porednio na konto administracji GPU.
Jak dowodz dokumenty komisji Andriejewa, GPU rzeczywicie mogo si po
chwali "kosztami nadzoru" osadnikw roboczych dziewiciokrotnie niszymi ni w od
niesieniu do winiw obozw. Tak na przykad w czerwcu 1933 roku rozdzielonych
pomidzy osiemdziesit trzy komendantury 203 tysicy osadnikw specjalnych zachod
niej Syberii nadzorowao jedynie 971 stranikw'. Zadaniem GPU byo dostarczenie,
w zamian za prowizj zoon z procentu odliczonego z pensji winiw i umownej
sumy od kontraktu, wasnej siy roboczej pewnej liczbie wielkich kombinatw, eksplo
atujcych bogactwa naturalne pnocnych i wschodnich regionw kraju, takich jak
Uraesprom (gospodarka lena), Uraugol, Wostugol (wgiel), Wostokstal (stalownie),
Cwietmietzooto (rudy nieelazne), Kuzniecstroj (metalurgia) itd. Przedsibiorstwo zo
GARF, 9414/I/1943/52.
' GARF,1235/2/776/83-86.
V W.P. Daniow, S.A. Krasitnikow, "Spiccpicriesietency...", vol. 3, s. 244-245
bowizywao si w zasadzie do zapewnienia zesacom dachu nad gow, szk i zaopa

trzenia. W rzeczywistoci, jak przyznawali sami funkcjonariusze GPU, przedsibior
stwa miay tendencj do uwaania tej siy roboczej o niejasnym - p wolnym, p wi
ziennym - statusie, za darmowe rdo pracy. Osadnicy roboczy nie dostawali adnej
zapaty, jako e zarobki byy z reguy nisze od sum zatrzymywanych przez administra
cj na budow barakw, narzdzia, obowizkowe skadki zwizkowe, poyczki pa
stwowe itd.
Zesacy, ktrym przyznano ostatni kategori racjonowania ywnoci, byli zupe
nymi pariasami, dotknitymi stale ndz i godem oraz wszelkiego rodzaju przelado
waniami i naduyciami. Wrd podnoszonych w raportach administracji najostrzej
szych naduy wymieni naley wyznaczanie niemoliwych do zrealizowania norm, nie
pacenie pensji, bicie zesacw lub zamykanie ich zim w zaimprowizowanych
i pozbawionych jakiegokolwiek ogrzewania karcerach, "wymian przez komendantw
GPU zesanych kobiet w zamian za towary" lub umieszczanie ich jako bezpatne su
ce "do wszystkiego" u maych lokalnych prominentw. Zacytowana i skrytykowana
w raporcie GPU z 1933 roku uwaga jednego z dyrektorw uralskiego przedsibiorstwa
lenego dobrze wyraaa sposb mylenia wielu kierownikw na temat siy roboczej,
skazanej na zalen od ich aski paszczyzn: "Mona by was zlikwidowa, a i tak GPU
przyle nam now porcj stu tysicy wam podobnych!"
Ze cile ekonomicznego punktu widzenia wykorzystanie osadnikw roboczych sta
o si stopniowo bardziej racjonalne. Od 1932 roku przestano zakada obozy w naj
trudniejszych warunkach "stref zaludnienia" lub "osadnictwa", tworzono je natomiast
w miejscach wielkich budw oraz zagbi grniczych lub przemysowych. W niektrych
sektorach zesacw byo nawet wicej ni pracujcych w tych samych przedsibior
stwach i na tych samych placach budw pracownikw wolnych, zamieszkujcych ssied
nie baraki. Pod koniec 1933 roku ponad 41 tysicy osadnikw roboczych stanowio
47% wszystkich grnikw w kopalniach Kuzbasu, a 42 462 zesacw odnotowanych
w spisach z wrzenia 1932 roku stanowio dwie trzecie ludnoci Magnitogorska".
Umieszczeni przymusowo w czterech specjalnych strefach osiedlenia, pooonych
w odlegoci dwch do szeciu kilometrw od gwnego placu budowy, zesacy praco
wali mimo to na tych samych zmianach co pracownicy wolni i sytuacja ta powodowaa
czciowe zatarcie si rnic socjalnych midzy obu grupami. Si rzeczy, a mwic
inaczej, si nakazw ekonomicznych, przeksztaceni w osadnikw roboczych wczorajsi
rozkuaczeni wracali do naznaczonego powszechn penalizacj wzajemnych stosunkw
spoeczestwa, w ktrym nikt nie wiedzia, kto nastpny zostanie z niego wykluczony.
GARF, 374/28s/4055/1-12
8. WIELKI GD
Wielki gd z lat 1932-1933, ktry wedle niepodwaalnych dzi rde spowo

dowa ponad 6 milionw ofiar, dugo znajdowa si wrd "biaych plam" so
wieckiej historii'. Katastrofa ta nie bya jednak podobna do innych klsk go
du, ktrych cykl, w regularnych przerwach, poznaa carska Rosja. bya ona bezpored
ni konsekwencj nowego systemu "wojskowofeudalnego wyzysku" chopstwa - wedle
wyraenia antystalinowskiego lidera bolszewickiego Nikoaja Bucharina - wprowadzo
nego w czasie przymusowej kolektywizacji oraz tragiczn ilustracj przeraajcego re
gresu spoeczestwa, ktry towarzyszy szturmowaniu wsi przez wadz sowieck
w kocu lat dwudziestych.
W latach 1921-1922 wadza sowiecka przyznaa, e panuje gd, proszc otwarcie
o pomoc midzynarodow, teraz jednak zaprzeczaa klsce lat 1932-1933 i zaguszaa
propagand gosy zagranicznej opinii publicznej, zwracajce uwag na tragedi. Rei
mowi pomogy w tym wydatnie odpowiednio zorganizowane "wiadectwa", na przykad
opinia francuskiego deputowanego i przywdcy Partii Radykalnej Edouarda Herriota,
ktry w czasie swej podry na Ukrain latem 1933 roku trbi o "wspaniale nawodnio
nych i uprawianych kochozowych warzywnikach" i "zdecydowanie wspaniaych ni
wach", by zakoczy kategoryczn konkluzj: "Przejechalem Ukrain. A wic! Rcz
wam, e widziaem j podobn do przynoszcego obfite plony ogrodu"2. Zalepienie to
wynikao przede wszystkim ze wspanialej inscenizacji, zorganizowanej przez GPU dla
zagranicznych goci, ktrych obwoono jedynie po wzorowych kochozach. Za ignoro
waniem klski przemawiay te racje polityczne, zwaszcza w przypadku wczesnych
przywdcw francuskich, ktrzy w obliczu rosncego po niedawnym dojciu do wadzy
Hitlera niemieckiego zagroenia obawiali si zerwania zarysowujcego si procesu
wzajemnego zblienia ze Zwizkiem Sowieckim.
Jednak niektrzy wysocy dygnitarze polityczni, zwaszcza niemieccy i woscy, bardzo
dokadnie wiedzieli o godzie lat 1932-1933. Odnalezione niedawno i opublikowane
przez woskiego historyka Andre Graziosiego raporty dyplomatw woskich przeby
' A. Blum, "Naitre, vivre et mourir en URSS,1417-1991", Plon, Paris 1994, s. 94.
F. Kupferman Au pays des Soviets. Le Voyage franais en Union Sovietique, 1917-1939", Galli
mard, Paris 1479, s. HR.
WIELKI Gd 159
wajcych w Charkowie, Odessie czy Noworosyjsku3 dowodz, e czytajcy je uwanie

Mussolini by wietnie poinformowany o sytuacji, ale nie skorzysta z niej w swej anty
komunistycznej propagandzie. Przeciwnie, lato 1933 roku zaznaczyo si podpisaniem
woskosowieckiego ukadu handlowego, po ktrym podpisano pakt o nieagresji. Praw
da o wielkim godzie, negowana lub powicona na otarzu racji stanu, a wspominana
tylko w niskonakadowych publikacjach ukraiskiej emigracji, wysza na jaw dopiero
w drugiej poowie lat osiemdziesitych w wyniku publikacji caej serii prac i bada za
rwno historykw zachodnich, jak badaczy z byego ZSRR.
Nie mona oczywicie rozpatrywa problemu godu lat 1932-1933 w oderwaniu od
kontekstu - od nowych stosunkw midzy pastwem sowieckim a chopstwem, po
wstaych w wyniku przymusowej kolektywizacji wsi. W skolektywizowanych wioskach
kochoz odgrywa rol strategiczn. Jego zadaniem byo zapewnienie pastwu ustalo
nych dostaw produktw rolnych przez coraz silniejsze odciganie ich z "kolektyw
nych" zbiorw. Kadej jesieni kampania skupu zamieniaa si w prawdziw prb si
midzy pastwem a chopstwem, ktre rozpaczliwie usiowao zatrzyma cz zbio
rw dla siebie. Stawka bya powana: pastwu chodzio o pobranie nalenoci, chopu
o przeycie. Im bardziej urodzajny by region, tym wicej z niego pompowano.
W 1930 roku pastwo zabrao 30% produkcji rolnej na Ukrainie, 38% na bogatych
rwninach Kubania i pnocnego Kaukazu, 33% zbiorw w Kazachstanie. W 1931 ro
ku, przy duo gorszych zbiorach, iloci te wyniosy odpowiednio 41,5%, 47% i 39,5%.
Podobna praktyka moga jedynie cakiem zdezorganizowa cykl produkcji; wystarczy
przypomnie, e w epoce NEPu chopi sprzedawali tylko 15-20% produkcji, zatrzy
mujc 12 do 15% na zasiewy, 25 do 30% na pasz dla byda, a reszt na potrzeby wa
sne. Nieunikniony by konflikt midzy chopami, gotowymi na kady podstp, by za
trzyma cz zbiorw, a lokalnymi wadzami, ktre za wszelk cen musiay wykona
coraz bardziej nierealny plan - w 1932 roku plan przymusowego skupu by o 32% wy
szy od planu z roku ubiegego'.
W 1932 roku kampania skupu posuwaa si bardzo powoli. Kiedy tylko zaczto
omoty, kochonicy starali si ukry lub "ukra" noc cz zbiorw. Powsta prawdzi
wy "front biernego oporu", wzmocniony cichym wzajemnym porozumieniem, prowa
dzcym czsto od kochonika do brygadzisty, od brygadzisty do ksigowego, od ksi
gowego do dyrektora kochozu, ktry sam by dopiero co awansowanym chopem, a od
dyrektora do miejscowego sekretarza partii. Do "odbierania zboa" centralne wadze
musiay znw posa "brygady szturmowe", utworzone w miastach z komsomolcw
i komunistw.
A oto, co o prawdziwie wojennym klimacie, panujcym wwczas na wsiach, pisa do
swych zwierzchnikw instruktor Centralnego Komitetu Wykonawczego, wysany w de
legacj do produkujcego zboe rejonu Kraju Dolnowoaskiego:
Aresztuje i rewiduje kto chce: czonkowie wiejskiego sowietu, wszelkiego rodzaju wysannicy,
czonkowie brygad szturmowych lub bye komsomolec, ktry akurat si nie leni. W tym roku
12% rolnikw rejonu stano przed sdem, nie liczc zesanych kuakw, chopw, ukaranych
' A. C Traziosi, "Lettres de Kharkov. La famine en Ukraine et dans le Caucase du Nord a travers les rap
ports des diplomates italiens,1932-1934", "Cahiers du Monde Russe et Sovietique" z IVI 1989, t. 30 (1-
-2), s. 5-106.
' M. Lewin, "La formation du systeme sovietique", Gallimard, Paris 19R7, s. 206-237.
grzywnami itd. Wedle oblicze dawnego zastpcy prokuratora okrgowego w ubiegym roku
15% ludnoci pado ofiar takiej czy innej formy represji. Jeli doda do tego, i w ostatnim
miesicu wykluczono z kochozu okoo 800 rolnikw, bdziecie mieli wiadomo skali repre
sji, jaka dotkna rejon (...) Wyjwszy przypadek, gdy masowe represje s rzeczywicie uspra
wiedliwione, trzeba przyzna, e skuteczno represji cigle spada, tak e po przekroczeniu
pewnego progu stosowanie ich staje si trudne. (...] Wszystkie wizienia pkaj w szwach.
Wizienie w Baaszowie mieci piciokrotnie wicej osb, ni przewidziano, a w Jetanie w ma
ym wizieniu siedzi 610 ludzi. W cigu ostatniego miesica wizienie w Baaszowie przekaza
o do Jeanu 78 winiw, w tym 48 w wieku poniej dziesiciu lat; 21 natychmiast zwolniono.
[...) Aby skoczy z ostawion, a jedyn tu stosowan metod - metod sitow - dwa sowa
o rolnikach indywidualnych, wobe ktrych zrobiono wszystko, by ich zniechci do siania
i produkcji.
O tym, do jakiego stopnia s sterroryzowani indywidualni gospodarze, niech wiadczy nast
pujcy przykad: w Morcach indywidualny gospodarz, ktry, nawiasem mwic, wypeni w stu
procentach plan, zgosi si do przewodniczcego rejonowego komitetu wykonawczego, towarzy
sza Fomiczewa z prob o zesanie go na Pnoc, gdy "i tak nie mona ju y w tych warun
kach. Rwnie znamienna jest petycja, podpisana przez szesnastu gospodarzy indywidualnych
z wiejskiego sowietu w Aleksandrowie, w ktrej chopi ci domagaj si zesania poza region! [...]
Krtko mwic, jedyn form "pracy masowej" jest "szturm": bierze si "szturmem" ziarno,
kredyty hodowl byda idzie si do pracy jak do szturmu" itd. Nic si nie robi bez "szturmu".
[...] "Oblenie prowadzone jest noc, od 21.00-22.00 do witu. "Szturm" odbywa si nastpu
jco: zasiadajca w izbie "brygada szturmowa" wzywa po kolei wszystkie osoby, ktre nie dope
niy takiej czy innej planowej powinnoci, i rnymi rodkami "przekonuje" je do wypenienia
obowizkw. "Oblega" si w ten sposb kad osob z listy, po czym zaczyna si od nowa, przez
ca noc'.
W arsenale rodkw represji decydujc rol odgrywao synne prawo ogoszone

7 sierpnia 1932 roku, a wic w najgortszym momencie wojny midzy chopstwem a re
imem, ktre przewidywao dziesi lat obozu lub kar mierci "za wszelk kradzie
lub roztrwonienie socjalistycznej wasnoci". Lud zna je pod nazw "prawa o kosach",
gdy skazani na jego podstawie winni byli najczciej kradziey kilku kosw pszenicy
lub yta na kochozowych polach. Prawo to umoliwio skazanie od sierpnia 1932 do
grudnia 1933 roku ponad 125 tysicy ludzi, w tym 5400 na kar mierci".
Mimo tak drakoskich rodkw zboe nie "wpywao". W poowie padziernika
1932 roku plan skupu w najwaniejszych regionach zboowych kraju by wykonany tyl
ko w 15-20%. W celu "przyspieszenia skupu" 22 padziernika 1932 roku Biuro Poli
tyczne zdecydowao wic o wysaniu na Ukrain i na pnocny Kaukaz dwch nadzwy
czajnych komisji; jednej przewodniczy Lazar Kaganowicz, drugiej - Wiaczesaw Moo
tow'. Drugiego listopada komisja Kaganowicza, w skad ktrej wchodzi Jagoda,
przybya do Rostowa nad Donem. Zwoaa natychmiast konferencj wszystkich rejono
wych sekretarzy partyjnych Kraju pnocnokaukaskiego, ktra na zakoczenie podja
nastpujc uchwal: "W zwizku ze szczeglnie haniebn klsk planu skupu zb zo
bligowa lokalne organizacje partyjne do zduszenia sabotau, zorganizowanego przez
kuackie elementy kontrrewolucyjne, i do zdtawienia oporu wiejskich komunistw
i przewodniczcych kochozw, ktrzy stanli na czele tego sabotau". Wobec niekt
rych rejonw wpisanych na "czarn list" (wedle oficjalnej terminologii) podjte zosta
GARF,1235/2/1521/71-7H; N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s.152-155.

CTARF, 3316/2/1254/4-7.
' N.A. Iwnicki, "Koilektiwizacya...", s.192-193.
WiELKI Gd 161
y nastpujce kroki: wycofanie wszystkich produktw ze sklepw, cakowite wstrzyma

nie handlu, natychmiastowa spata wszystkich zacignitych kredytw, podatek nad
zwyczajny, aresztowanie wszystkich "sabotaystw", "elementw obcych" i "kontrrewo
lucyjnych", zgodnie z przyspieszon procedur i pod egid GPU. W wypadku kontynu
owania "sabotau" ludnoci grozia kara masowego zesania.
Tylko w listopadzie 1932 roku, a wic w pierwszym miesicu "walki z sabotaem",
w strategicznie wanym z punktu widzenia produkcji rolnej Kraju Pnocnokaukaskim,
aresztowano 5 tysicy wiejskich komunistw, ktrym zarzucono "karygodne przymyka
nie oczy" na "sabota" kampanii skupu, oraz 15 tysicy kochonikw. W grudniu roz
poczy si masowe zesania nie tylko samych kuakw, ale caych wiosek, szczeglnie
za kozackich stanic, ktre znay ju podobne represje z 1920 roku". Jeli w 1932 roku
dane administracji GUagu odnotoway przybycie 71236 zesacw, to rok 1933 przy
nis napyw 268 091 nowych osadnikw specjalnych".
Komisja Mootowa podja na Ukrainie analogiczne decyzje: wpisanie rejonw,
ktre nie wypeniy planw skupu, na "czarn tablic", wraz ze wszystkimi opisanymi
wyej konsekwencjami oraz czystkami w wiejskich organizacjach partyjnych, masowymi
aresztowaniami nie tylko kochonikw, ale take kierownikw kochozw podejrzewa
nych o "zanianie produkcji". Wkrtce posunicia te zostay rozszerzone na inne re
giony produkujce zboe.
Czy pastwo, stosujc represje, mogo wygra wojn z chopami? Nie, podkrela
w drobiazgowym raporcie woski konsul z Noworosyjska:
Nadmiernie uzbrojony i silny aparat sowiecki nie jest w rzeczywistoci w stanie odnie zwyci
stwa nawet w pojedynczych regularnych bitwach; przeciwnik nie dziaa mas, jego siy s rozrzu
cone, tote wadza traci siy w nie koczcej si serii malekich operacji: tu nie opielone pole,
tam schowano kilka kwintali zboa, tu zepsuty traktor, tam drugi wiadomie uszkodzony, trzeci
zamiast pracowa, gdzie pojecha... oraz na stwierdzaniu, e jaki magazyn rozkradziono, ksigi
rachunkowe s le prowadzone lub faszowane, a dyrektorzy kochozw, ze strachu lub zej woli,
nie podaj prawdy w raportach... I tak dalej, w nieskoczono i cigle na nowo na tym ogrom
nym obszarze! [...] Wroga trzeba szuka dom po domu, wie po wsi. To tak, jakby nosi wod si
tem! "'
Pierwsze raporty o grobie "kryzysu ywnociowego" zim 1932-1933 roku dociera

y do Moskwy od lata 1932 roku. W sierpniu Mootow zameldowa Biuru Polityczne
mu, i "nie ma realnego zagroenia godem w rejonach, w ktrych byy doskonae zbio
ry". Niemniej zaproponowa wypenienie za wszelk cen planu skupu. W tym samym
miesicu przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych Kazachstanu, Isajew, poinformo
wa Stalina o rozmiarach godu w swej republice, w ktrej kolektywizacja i przymusowe
osiedlenie plemion wdrownych cakowicie rozregulowao tradycyjn gospodark ko
czownicz. Nawet zatwardziali stalinowcy w rodzaju Stanisawa Kosiora, pierwszego
sekretarza Komunistycznej Partii (bolszewikw) Ukrainy, czy Michaia Chatajewicza,
pierwszego sekretarza partii obwodu dniepropietrowskiego, poprosili Stalina i Mooto
wa o zmniejszenie planu skupu. "eby w przyszoci produkcja moga wzrosn zgod
Tame, s.19ft20fi.
W.N. Ziemskow, "Kuackaja...", s. 4-5.
' A. Graziosi, "Lettres de Kharkov...", s. 51
nie z potrzebami proletariackiego pastwa - pisa Chatajewicz do Mootowa w listopa

dzie 1932 roku - musimy wzi pod uwag podstawowe potrzeby kochonikw, bez
ktrych zaspokojenia nikt nie bdzie sia i produkowa". "Wasze stanowisko - odpo
wiedzia Mootow - jest gboko niesuszne i niebolszewickie. My, bolszewicy, nie mo
emy postawi potrzeb pastwa - potrzeb ustalonych dokadnie przez uchway partii
ani na dziesitym, ani nawet na drugim miejscu.
Kilka dni pniej Biuro Polityczne rozesao do lokalnych wadz oklnik nakazuj
cy, by kochozy, ktre jeszcze nie wykonay planu, zostay natychmiast ogoocone "z ca
ego posiadanego ziarna, w tym take z tak zwanych rezerw zasiewowych"!
W ten sposb miliony chopw z najbogatszych regionw rolniczych Zwizku So
wieckiego, ktre zmuszono grob lub torturami do oddania wszystkich marnych zapa
sw, nie majc ani rodkw, ani moliwoci kupienia czegokolwiek, zostay wydane na
pastw godu i jedynym rodkiem ratunku sta o si dla nich przeniesienie do miasta.
Jednak rzd wyda wanie, 27 grudnia 1932 roku, ustaw o paszportach wewntrznych
i obowizkowym meldunku dla mieszkacw miast, aby ograniczy wychodstwo ze wsi,
zlikwidowa pasoytnictwo spoeczne" i "zwalcza przenikanie elementw kuackich
do miast". Wobec ucieczek ratujcych ycie chopw rzd ogosi 22 stycznia 1933 roku
podpisany przez Stalina i Mootowa oklnik, ktry skazywa na zaprogramowan mier
miliony zagodzonych ludzi. Nakazywa on lokalnym wadzom, a w szczeglnoci GPU,
uniemoliwi "wszelkimi rodkami masowe wyjazdy chopw Ukrainy i pnocnego
Kaukazu do miasta. Po aresztowaniu elementw kontrrewolucyjnych inni uciekinierzy
zostan doprowadzeni do miejsca zamieszkania". Oklnik wyjania sytuacj nastpuj
co: "Komitet Centralny i rzd maj dowody, e ta masowa ucieczka organizowana jest
przez wrogw wadzy sowieckiej, kontrrewolucjonistw i polskich agentw w celu
wzniecenia propagandy zwaszcza przeciw systemowi kochozowemu, a oglnie przeciw
wadzy sowieckiej"1z.
Aby uniemoliwi chopom porzucanie miejsc zamieszkania, we wszystkich dotkni
tych godem regionach zawieszono natychmiast sprzeda biletw kolejowych, a na dro
gach postawiono blokady, kontrolowane przez oddziay specjalne GPU. Raport policji
politycznej z pocztku marca 1933 roku podawa, i w wyniku operacji, powstrzymuj
cej ucieczk chopw do miast, w cigu miesica zatrzymano 219 460 osb, z ktrych
186 588 "odstawiono do miejsca zamieszkania", a pozostae aresztowano i postawiono
przed sdem. Raport nie mwi jednak nic o ludziach usunitych z miast.
A oto raport na ten temat konsula woskiego z Charkowa, miasta pooonego w ser
cu jednego z najbardziej dotknitych przez gd regionw kraju:
Od tygodnia zorganizowano sub przyjmujc porzucone dzieci. W istocie bowiem poza cho
pami napywajcymi do miast, gdy na wsi nie maj adnych nadziei na przeycie, s jeszcze
dzieci, przywoone tu przez rodzicw, ktrzy po porzuceniu ich wracaj, by umrze na wsi. Maj
bowiem nadziej, i w miecie kto zaopiekuje si ich potomstwem. [...] Od tygodnia zmobilizo
wano dwornikw [strw] w biaych bluzach, ktrzy patroluj miasto i doprowadzaj dzieci do
najbliszego posterunku milicji. (...] Koo pnocy rozpoczyna si przewoenie ich ciarwkami
na dworzec towarowy Siewiero Doniec. Tam gromadzi si dzieci znalezione na dworcach i w po
cigach, a take rodziny chopw i samotne starsze osoby schwytane w miecie w cigu dnia. Jest
tam te personel medyczny [...], ktry dokonuje "selekcji". Ci, ktrzy jeszcze nie spuchli i maj
N.A. Iwnicki, "Kotlektiwizacya...", s.198-199.

Tame, s. 204.
WIELKI Gd163
szanse na przeycie, kierowani s do barakw w Choodnej Gorze, gdzie kona na somie prawie
8000 ludzkich dusz, w wikszoci dzieci. (...) Osoby opuchnite przewozi si pocigami towaro
wymi na wie i pozostawia pidziesitszedziesit kilometrw za miastem, eby nie umieray
na widoku. [...] Po dotarciu na miejsce wyadunku kopie si wielkie rowy, do ktrych wrzuca si
zwoki zebrane ze wszystkich wagonw".
Na wsiach miertelno signa szczytu na wiosn 1933 roku. Do godu doczy ty

fus; z wielotysicznych osad przeyo po kilkadziesit osb. Zarwno raporty GPU, jak
raporty dyplomatw woskich z Charkowa informuj o przypadkach ludoerstwa:
Kadej nocy uprzta si w Charkowie prawie 250 trupw osb zmarych z godu lub na tyfus.
Zauwaono, e wiele z nich nie ma wtroby, ktr prawdopodobnie wycignito przez szerokie
nacicie. Policji udao si w kocu zapa kilku tajemniczych "chirurgw", ktrzy zeznali, e
z tego misa robili farsz do pierokw, sprzedawanych nastpnie na targowisku".
W kwietniu 1933 roku przebywajcy przejazdem w jednej ze stanic Kubania pisarz

Michai Szoochow napisa do Stalina dwa listy, w ktrych szczegowo wyjani, w jaki
sposb lokalne wadze wymusiy torturami wszystkie zapasy od kochonikw, skazujc
ich na gd. Prosi pierwszego sekretarza o przysanie pomocy ywnociowej. W odpo
wiedzi Stalin bez owijania w bawen przedstawi swoje stanowisko w tej sprawie: cho
pi zostali susznie ukarani za "strajkowanie i sabota" i za "prowadzenie skrytej wojny
z wadz sowieck, wojny na mier i ycie"'5. W czasie gdy w 1933 roku miliony cho
pw umieray z godu, rzd sowiecki nadal eksportowa 18 milionw kwintali zboa "na
potrzeby uprzemysowienia kraju".
Utrzymywane do ostatnich lat w tajemnicy archiwa demograficzne i spisy ludnoci
z lat 1937 i 1939 pozwalaj oceni zasig klski godowej z 1933 roku. Geograficznie
rzecz biorc, "strefa godu" pokrywaa ca Ukrain, cz strefy czarnoziemnej, yzne
rwniny nad Donem, Kubaniem, pnocny Kaukaz oraz wiksz cz Kazachstanu.
Godowa ndza lub gd dotkny prawie 40 milionw ludzi. W najbardziej dotkni
tych regionach, jak na przykad na terenach wiejskich wok Charkowa, miertelno
midzy styczniem a czerwcem 1933 roku bya dziesiciokrotnie wysza od redniej:100
tysicy zgonw w czerwcu 1933 roku w obwodzie charkowskim wobec 9 tysicy w roku
poprzednim. Trzeba jeszcze doda, i wielu zgonw nie odnotowano. Tereny wiejskie
zostay oczywicie o wiele mocniej dotknite ni miasta, ale i miast gd nie oszczdza.
W Charkowie zmaro w cigu roku 120 tysicy, w Krasnodarze 40 tysicy, a w Stawro
polu 20 tysicy mieszkacw.
Spowodowane czciowo wygodzeniem straty ludnoci poza "strefami godu" te
nie byy mae. Na terenach rolniczych wok Moskwy od stycznia do czerwca 1933 roku
miertelno wzrosa o 50%; w Iwanowie, miecie, ktre byo teatrem zamieszek godo
wych w 1932 roku, miertelno wzrosa o 35% w czasie pierwszego procza 1933 roku.
W skali caego kraju w roku 1933 nadwyka zgonw powyej redniej wynosia ponad 6
milionw. Ogromna wikszo tej nadwyki spowodowana bya godem, a wic mona
bez wtpienia oceni bilans tragedii na 6 milionw ofiar. Najcisz strat, prawie 4 mi
A. Graziosi, "Lettres de Kharkov...", s. 59-60.

Tame, s. 79; R. Conquest, "Sanglantes moissons", Robert Laffont, Paris 1995, s. 267-296.
'APRF (Archiw Priezidienta Russkoj Fiedieracyi), 45/1/827/7-22.
liony zmarych, ponieli ukraiscy chopi. W Kazachstanie byo okoo 1 miliona ofiar,
gwnie wrd koczownikw pozbawionych po kolektywizacji caego byda i si osiedlo
nych. Na pnocnym Kaukazie i w regionie czarnoziemnym zmar 1 milion osb'fi...
Fragmenty listu Michaia Szoochowa, autora "Cichego Donu", do Stalina

4 kwietnia 1933 roku
Towarzyszu Stalin,
Rejon wieszeski, podobnie jak wiele innych rejonw pnocnego Kaukazu,
nie wykona planu dostaw zboa nie z powodu jakiego "kuackiego sabotau",
lecz z powodu zej organizacji tutejszego kierownictwa partii...
W grudniu ubiegego roku rejonowy komitet partyjny przysa w celu "przy
spieszenia" kampanii skupu "penomocnika", towarzysza Owezinnikowa. Zasto
sowa on nastpujce posunicia: l. rekwizycje caego dostpnego zboa, w tym
zaliczki", danej przez dyrekcj kochozu kochonikom na przyszoroczne zasie
wy; 2. rozoenie na wszystkie gospodarstwa dostaw, ktre kady kochoz winien
by pastwu. Jakie byy rezultaty tych posuni? Kiedy rozpoczto rekwizycje
chopi przystpili do chowania i zakopywania zboa. Jakie byy rezultaty wszyst
kich tych rekwizycji? "Znaleziono" 5930 kwintali zboa... A oto kilka metod za
stosowanych do znalezienia tych 593 ton, z ktrych cz bya zakopana od...
1918 roku!
Metoda chodu... Rozbiera si kochonika i nago "wystawia si na chd"
w jakiej szopie. Kochonikw czsto "wystawiano na chd" caymi brygadami.
Metoda gorca... Skrapia si stopy i brzegi sukien kochonic naft i podpala.
Potem si je gasi i zaczyna od nowa.
W kochozie Napowskim niejaki Potkin, "penomocnik" komitetu rejono
wego, zmusza przesuchiwanych kochonikw do kadzenia si na rozgrzanym
do biaoci piecyku, a nastpnie ich "ochadza", zamykajc nago w szopie...
W kochozie Lebiaeskim ustawiano kochonikw pod murem i symulowa
no egzekucj...
Mgbym bez koca mnoy podobne przykady. To nie s "naduycia", nie,
to jest staa metoda skupu zboa...
Jeli uznacie, e mj list zasuguje na zainteresowanie Komitetu Centralnego,
przylijcie tu prawdziwych komunistw, ktrym starczy odwagi, by zdemaskowa
tych wszystkich, ktrzy w tym rejonie zadali miertelny cios organizacji kocho
zw... Jestecie nasz jedyn nadziej.
Wasz Michai Szoochow
(Archiwum Prezydenckie, 45/1/827/7-22)
N. Araowiec, "Potieri nasielenija w 30-yje gody", "Otieczestwiennaja Istorija" 1995, nr 5, s.135-145;

N. Osokina, "ertwy goloda 1933. Skolko ich?", "Otieczestwiennaja Istorija" 1995, nr 5, s. 18-26: W. Ca
plin, "Statistika ertw stalinizma", "Woprosy Istorii" 1989, nr 4, s.175-181.
WIELKI Gd 165
Odpowied Stalina z 6 maja 1933 roku
Drogi towarzyszu Szoochow, -

Otrzymaem wasze dwa listy. Pomoc, o ktr prosilicie, zostaa przyznana.
Posaem towarzysza Szkiriatowa, by wyjani sprawy, o ktrych mwicie. Prosz,
bycie mu pomogli. Ale, towarzyszu Szoochow, to nie wszystko, co chciaem
wam powiedzie. W samej rzeczy bowiem, wasze listy krel obraz, ktry nazwa
bym nieobiektywnym, i chciabym wam powiedzie kilka sw na ten temat.
Podzikowaem wam za listy, ktre ujawniaj drobn niedomog naszego
aparatu i pokazuj, e w dobrej wierze, to znaczy, aby rozbroi naszych wrogw,
niektrzy funkcjonariusze partyjni zabieraj si do naszych przyjaci i mog si
sta wrcz sadystami. Uwagi te nie znacz jednak, e zgadzam si z wami we
WSZYSTKIM. Widzicie tylko JEDN stron medalu, i widzicie j niele. Ale to
tylko JEDNA strona rzeczy. Aby nie pomyli si w polityce - a wasze listy to nie
literatura, lecz czysta polityka - trzeba umie widzie take DRUG stron rze
czywistoci. A ta druga strona jest taka, e szanowni rolnicy z waszego rejonu
i nie tylko z waszego - strajkowali, dokonywali sabotau i byli gotowi pozostawi
robotnikw i onierzy Armii Czerwonej bez chleba! Fakt, i sabota ten by ci
chy i pozornie pokojowy (bez przelewu krwi) - nie zmienia w niczym istoty rze
czy, to znaczy tego, i szanowni rolnicy prowadzili skryt wojn z wadz sowiec
k. Wojn na mier i ycie, drogi towarzyszu Szoochow!
Oczywicie, wszystko to nie moe usprawiedliwi naduy, ktre waszym zda
niem popenili nasi funkcjonariusze. I winni bd musieli odpowiedzie za swe
czyny. Jest jednak jasne jak soce, e nasi szanowni rolnicy nie s niewinnymi
owieczkami, jak mona by pomyle po lekturze waszych listw.
Do widzenia, wszystkiego dobrego. ciskam do.
Wasz J. Stalin
(Archiwum Prezydenckie, 3/61/549/194).
Wielki gd z lat 1932-1933, szczytowy punkt drugiego aktu rozpocztej w 1929 ro

ku wojny z chopstwem, stanowi - na pi lat przed Wielkim Terrorem, ktry dotknie
przede wszystkim inteligencj, kierownicze kadry gospodarki i partii - moment decy
dujcy we wprowadzaniu systemu represji wyprbowywanego kolejno - i w zalenoci
od aktualnej sytuacji politycznej - na rnych grupach spoecznych. Wielki gd, ze
swym bagaem przemocy, tortur i wyrokw mierci dla caych grup ludnoci, tumaczy
przeraajcy regres, zarwno w dziedzinie polityki, jak stosunkw spoecznych. Wi
da, jak mno si mali, lokalni tyrani i despoci, gotowi na wszystko dla wyduszenia
z chopw ostatnich zapasw, a take jak szerzy si barbarzystwo. Zdzierstwo pod
niesione zostaje do rangi codziennej praktyki, a wraz z bandytyzmem i epidemiami
pojawiaj si ponownie kanibalizm i porzucanie dzieci; tworzy si "baraki mierci",
a krtko trzymani przez partipastwo chopi poznaj now form niewolnictwa. Jak
przenikliwie napisa do Siergieja Kirowa w styczniu 1934 roku Sergo Ordonikidze:
"Nasze kadry, ktre poznay sytuacj z lat 1932-1933 i ktre j wytrzymay, sna
prawd zahartowane jak stal. Myl, e zbudujemy z nimi pastwo, o jakim nigdy nie
syszano w historii".
Czy naley, jak to czyni dzi niektrzy publicyci i historycy ukraiscy, widzie w tej
klsce "ludobjstwo popenione na narodzie ukraiskim"?" Nie ulega wtpliwoci, e
chopstwo ukraiskie byo gwn ofiar godu lat 1932-1933 i e ten "szturm" poprze
dzony by od 1929 roku kilkoma ofensywami przeciw oskaranej gwnie o "nacjonali
styczne odchylenie" inteligencji ukraiskiej, a nastpnie, poczynajc od 1932 roku,
przeciw ukraiskim komunistom. Przyjmujc okrelenie Andrieja Sacharowa, bez
sprzecznie mona mwi o "ukrainofobii Stalina". Przy tym rwnie wane jest stwier
dzenie, i proporcjonalnie rzecz biorc, represja godem dotkna w rwnym stopniu
regiony zamieszkane przez Kozakw doskich i kubaskich, co Kazachstan. W republi
ce tej podja od 1930 roku kolektywizacja i przymusowe osiedlenie koczownikw mia
y katastrofalne skutki: w cigu dwch lat zdziesitkowano 80% stad. Wyemigroway
2 miliony pozbawionych dobytku i skazanych na gd Kazachw; 500 tysicy do Azji
rodkowej, a 1,5 miliona do Chin.
W rzeczywistoci w wielu regionach na Ukrainie, na terenach kozackich lub w pew
nych rejonach strefy czarnoziemnej, gd wydaje si ostatnim epizodem rozpocztej
w latach 1918-1922 walki midzy pastwem bolszewickim a chopstwem. Znamienna
jest zbieno midzy regionami, ktre stawiy silny opr rekwizycji lat 1918-1921 i ko
lektywizacji lat 1929-1930, a strefami dotknitymi klsk godu. Z czternastu tysicy
zamieszek i buntw chopskich, odnotowanych przez GPU w 1930 roku, do ponad 85%
doszo w regionach "ukaranych" godem w latach 1932-1933. Wielkim godem lat
1932-1933 najbardziej zostay dotknite najbogatsze rolniczo i najbardziej dynamiczne
regiony, ktre miay jednoczenie najwicej do dania pastwu i najwicej do stracenia
w zorganizowanym pod koniec przymusowej kolektywizacji systemie wymuszania produkcji rolnej.
S. Merl, "Golod 1932-1933 - gienocyd Ukraincew dla osuszczestwlenija politiki rusyfikacyi?", "Otie
czestwiennaja Istorija" 1995, nr 1, s. 49-61.
9
ELEMENTY KLASOWO OBCE" I CYKLE REPRESYJNE
Podczas gdy chopstwo jako cao zapacio najwysz cen za woluntarystyczny

stalinowski projekt radykalnego przeksztacenia spoeczestwa, gwnymi ofiara
mi "antykapitalistycznej rewolucji", rozpocztej na pocztku lat trzydziestych,
stay si inne grupy spoeczne, uznane za "klasowo obce" dla "nowego spoeczestwa
socjalistycznego", takie jak "buruazyjni specjalici", "byli", duchowni i wykonawcy
wolnych zawodw, drobni prywatni przedsibiorcy, kupcy oraz rzemielnicy, ktrych
z rnych powodw stawiano pod prgierzem spoecznym, pozbawiano praw obywatel
skich, usuwano z pracy i mieszka i degradowano w spoecznej hierarchii. Ale "zwykli
mieszkacy" miast, ktrzy nie miecili si w kanonicznej kategorii "proletariatu robot
niczego, budowniczego socjalizmu" rwnie cignli na siebie czciowe represje, kt
rych wsplnym celem byo wzicie w ryzy - i przystosowanie do ideologii - spoecze
stwa, uznanego przez wadz za oporne w marszu ku postpowi.
Synny proces w Szachtach zaznaczy wyranie koniec rozejmu, zawartego w 1921 roku
midzy wadz a "specjalistami". W przeddzie rozpoczcia pierwszego planu picio
letniego lekcja z procesu szachtyskiego bya jasna: sceptycyzm, niezdecydowanie
i obojtno wobec dziea podjtego przez parti mogy prowadzi tylko do "sabota
u". Wtpienie byo zdrad. Spiecjedstwo - dosownie "drczenie specjalistw" - byo
gboko zakorzenione w mentalnoci bolszewickiej i sygna, jakim by proces w Szach
tach, zosta doskonae odebrany przez baz. Spece mieli si sta kozami ofiarnymi nie
powodze gospodarczych, a take frustracji wywoanych gwatownym spadkiem stopy
yciowej. Od koca 1928 roku tysice kierownikw i "buruazyjnych" inynierw zwol
niono z pracy w przemyle, pozbawiono kart ywnociowych, dostpu do usug medycz
nych, a czasem wyrzucono z mieszka. W 1929 roku pod pretekstem "prawicowego od
chylenia", "sabotau" lub przynalenoci do "spoecznie obcej klasy" dokonano czystek
wrd tysicy urzdnikw Gospanu (Najwyszej Rady Gospodarki Narodowej), ludo
wych komisariatw finansw, handlu i rolnictwa. To prawda, e 80% wyszych rzdni
kw Ludowego Komisariatu Finansw pracowao tam jeszcze przed rewolucj'.
Kampania czystek w niektrych placwkach pastwowych zaostrzya si od lata
1930 roku, kiedy Stalin, pragnc rozprawi si definitywnie z "prawicowcami",
' M. Lewin, "La formation...", s. 330-334.
a zwaszcza z Rykowem, wci zajmujcym stanowisko przewodniczcego Rady Komi

sarzy Ludowych, postanowi ukaza zwizki czce ich ze "specjalistamisabotaysta
mi". W sierpniu i wrzeniu 1930 roku GPU wzmogo aresztowania ludzi znanych, zaj
mujcych stanowiska w Gospanie, Banku Pastwowym i w ludowych komisariatach fi
nansw, handlu i rolnictwa. Wrd aresztowanych znaleli si midzy innymi kierownik
Instytutu Koniunktur Ludowego Komisariatu Finansw profesor Kondratiew - autor
synnych "cyklw Kondratiewa" i wiceminister aprowizacji w Rzdzie Tymczasowym
w 1917 roku - zajmujcy odpowiedzialne stanowiska w Ludowym Komisariacie Rolnic
twa profesorowie Makarow i Czajanow, czonek dyrekcji Banku Pastwowego ZSRR
profesor Sadyrin, specjalista od termodynamiki profesor Ramzin, jeden z najbardziej
znanych statystykw gospodarczych Gospanu Groman oraz wielu innych wybitnych fa
chowcw.
Zgodnie z odpowiednimi instrukcjami ledzcego ze szczegln uwag sprawy "bur
uazyjnych specjalistw" Stalina GPU spreparowao akta, ktre miay udowodni ist
nienie siatki antysowieckich organizacji, powizanych ze sob w ramach rzekomej
Chopskiej Partii Pracy kierowanej przez Kondratiewa i rzekomej Partii Przemysowej
[ros. Prompartia], kierowanej przez Ramzina. ledczym udao si wymusi na niekt
rych przesuchiwanych "zeznania" nie tylko na temat ich kontaktw z "prawicowcami"
Rykowem, Bucharinem i Syrcowem, ale take na temat udziau w rzekomych spiskach,
majcych na celu zabicie Stalina i obalenie reimu sowieckiego z pomoc antysowiec
kich organizacji emigracyjnych i obcych wywiadw. Posuwajc si jeszcze dalej, GPU
wymusio na dwch wykadowcach Akademii im. Frunzego "zeznania" o przygotowa
niach do spisku, na ktrego czele sta mia byy szef Sztabu Generalnego Armii Czer
wonej, Michai Tuchaczewski. Jak wiadczy list napisany do Ordonikidzego, Stalin nie
podj jeszcze wwczas ryzyka aresztowania Tuchaczewskiego, ograniczajc si na razie
do innych celw - "specjalistwsabotaystw"'.
Ten epizod ukazuje jasno, i techniki i mechanizmy fabrykowania spraw rzekomych
"grup terrorystycznych", w ktre zamieszani mieli by sprzeciwiajcy si stalinowskiej
linii komunici, byy znakomicie wypracowane ju w 1930 roku. Na razie Stalin nie
chcia i nie mg posun si dalej. Wszystkie prowokacje i manewry tamtego okresu
suyy w sumie do skromnym celom: zastraszeniu ostatnich wewntrzpartyjnych
przeciwnikw stalinowskiej linii oraz wszystkich niezdecydowanych i wahajcych si.
22 wrzenia 1930 roku "Prawda" opublikowaa "zeznania" czterdziestu omiu
urzdnikw ludowych komisariatw handlu i finansw, ktrych uznano za winnych
"trudnoci aprowizacyjnych w kraju i zniknicia z rynku srebrnych monet". Kilka dni
wczeniej Stalin przekaza w licie adresowanym do Mootowa swoje instrukcje w tej
sprawie: "Musimy: a) radykalnie oczyci aparat Ludowego Komisariatu Finansw
i Banku Pastwowego bez wzgldu na biadolenie wtpliwych komunistw typu Piata
kowa czy Briuchanowa; b) rozstrzela dwudziestutrzydziestu sabotaystw, ktrzy
przeniknli do tych aparatw. [...]; c) kontynuowa na caym terytorium ZSRR opera
cje GPU, majce na celu odzyskanie bdcych w obiegu srebrnych monet". 25 wrzenia
czterdziestu omiu specjalistw rozstrzelano.
O. Khlevniouk, "Le Cercle...", s. 40-50.

' Tame, s. 49.
' "Pima J.W. Stalina W.M. Mootowu", Moskwa 1995, s.193-194.
ELEMENTY KLASOWO OBCE I CYKLE REPRESYJNE 169
W nastpnych miesicach sfabrykowano kilka identycznych procesw. Niektre od

byy si przy drzwiach zamknitych, tak jak proces "specjalistw Najwyszej Rady Go
spodarki Narodowej" lub Chopskiej Partii Pracy. Inne miay charakter publiczny, tak
jak proces Prompartii, podczas ktrego omiu oskaronych "przyznao si" do zmonto
wania liczcej dwa tysice specjalistw rozlegej siatki, ktra za namow obcych amba
sad prowadzi miaa sabota gospodarczy. Procesy te podtrzymay mit sabotau, ktry
razem z mitem spisku mia zaj centralne miejsce w stalinowskim montau ideologicznym.
W cigu czterech lat, od 1928 do 1931 roku, ze suby publicznej wykluczono 138 ty
sicy urzdnikw; 23 tysice z nich zaliczono do pierwszej kategorii ("wrogw wadzy
sowieckiej") i pozbawiono praw obywatelskich5. Polowanie na specjalistw przybrao
jeszcze wiksze rozmiary w przedsibiorstwach, w ktrych pod presj planw produk
cyjnych mnoyy si wypadki, brakorbstwo i awarie maszyn. Od stycznia 1930 do
czerwca 1931 roku zwolniono lub aresztowano 48% inynierw Donbasu; w samym
sektorze transportu w cigu pierwszego procza 1931 roku "zdemaskowano" 4500
"specjalistwsabotaystw". Polowanie na specjalistw, poczone z chaotycznymi
prbami wykonania cakowicie nierealnych zada, spadkiem wydajnoci i dyscypliny
pracy oraz wyranym lekcewaeniem zasad ekonomii, doprowadzio do trwaej dezor
ganizacji pracy przedsibiorstw.
Wobec rozmiaru kryzysu kierownictwo partii musiao si zdecydowa na wprowa
dzenie kilku "poprawek".10 lipca 1931 roku Biuro Polityczne podjo szereg krokw
w celu ograniczenia samowoli, ktrej ofiar padali spece od 1928 roku. Postanowiono
uwolni niezwocznie tysice inynierw i technikw "zwaszcza z dziedziny metalurgii
i grnictwa wglowego", znie wszystkie formy dyskryminacji ograniczajcej przyjmo
wanie ich dzieci na wysze uczelnie, wreszcie zabroni GPU aresztowania specjalisty
bez uprzedniej zgody nadrzdnego komisariatu ludowego. Samo tylko ogoszenie tych
posuni wiadczyo o skali dyskryminacji i represji, jakim podlegao od procesu
w Szachtach tysice inynierw, agronomw, technikw i pracownikw administracji
wszystkich szczebli".
Pord innych kategorii postawionych pod prgierzem "nowego spoeczestwa socjali

stycznego" znaleli si zwaszcza duchowni. Lata 1929-1930 to okres rozwinicia dru
giej ofensywy pastwa przeciw Cerkwi, po ofensywie z lat 1918-1922. Pod koniec lat
dwudziestych znaczenie Cerkwi prawosawnej w spoeczestwie byo wci due, mimo
sprzeciwu niektrych wyszych duchownych wobec deklaracji lojalnoci, zoonej wa
dzy sowieckiej przez metropolit Sergiusza, nastpc patriarchy Tichona. W poczt
kach 1929 roku msz odprawiano w 39 tysicach spord 54 692 cerkwi, dziaajcych
w 1914 roku'. Jemielian Jarosawski, przewodniczcy zaoonego w roku 1925 Zwizku
Wojujcych Bezbonikw, przyznawa, e spord 130 milionw mieszkacw kraju
z religi "zerwao" tylko niecae 10 milionw.
' S. Ikonnikow, "Sozdanije i diejatelnost' objedinionnych organow CKKRKI w 1923-1934", Moskwa

1971, s. 212-214.
S. Fitzpatrick, "Education and Social Mobility in the Soviet Union, 1921-1934", CamMridge 1979,
s. 213-217.
' N. Timasheff, "Religion in Soviet Russia", London 1943, s. 64.
Antyreligijna ofensywa lat 1929-1930 miaa dwa etapy. Pierwszy, z wiosny i lata
1929 roku, charakteryzowa si zaostrzeniem i ponownym uaktywnieniem antyreligij
nego prawodawstwa z lat 1918-1922. 8 kwietnia 1929 roku wydany zosta wany dekret,
ktry wzmacnia kontrol lokalnych wadz nad yciem parafii i narzuca nowe ograni
czenia dziaalnoci stowarzysze religijnych. Odtd kada dziaalno, "przekraczajca
granice prostego zaspokojenia potrzeb religijnych", podlegaa odpowiedniemu przepi
sowi prawnemu, a zwaszcza ustpowi 10 gronego artykuu 58 kodeksu karnego, ktry
przewidywa, i "kade wykorzystanie przesdw religijnych mas [...) do osabienia
pastwa" podlega "karze od trzech lat wizienia do kary mierci wcznie". 26 sierpnia
1929 roku rzd wprowadzi cigly, piciodniowy tydzie pracy - pi dni pracy, dzie
odpoczynku - co wykluczao niedziel jako wsplny dla caej ludnoci dzie wolny. Po
sunicie to miao "uatwi walk o wykorzenienie religii".
Podobne dekrety byy tylko wstpem do bardziej bezporednich dziaa, ktre zo
yy si na drugi etap antyreligijnej ofensywy. W padzierniku 1929 roku zarzdzono
konfiskat dzwonw, ktrych dwik "narusza prawo do odpoczynku szerokich mas
niewierzcych miast i wsi". Duchownych zrwnano z kuakami: przygnieceni podatka
mi - od 1928 do 1930 roku podatek od popw wzrs dziesiciokrotnie - pozbawieni
praw obywatelskich, co oznaczao zwaszcza brak prawa do kart ywnociowych i jakiej
kolwiek opieki medycznej, stali si czstymi ofiarami aresztowa, wypdze i zesa.
Wedug niepenych danych w 1930 roku "rozkuaczono" ponad 13 tysicy duchownych.
W wielu wsiach i osadach kolektywizacja rozpoczynaa si od symbolicznego zamkni
cia cerkwi, a rozkuaczanie od popa. Znamienne, i pierwotnym powodem prawie 14%
odnotowanych w 1930 roku rozruchw i powsta chopskich byo zamknicie cerkwi
i konfiskata dzwonw". Kampania antyreligijna signa szczytu zim 1929-1930 roku.
Do 1 marca 1930 roku zamknito lub zniszczono 6715 cerkwi. Oczywicie, wydana na
skutek opublikowanego 2 marca 1930 roku artykuu Stalina "Zawrt gowy od sukce
sw" uchwaa Komitetu Centralnego potpia cynicznie "niedopuszczalne wypaczenia
w walce z przesdami religijnymi, a zwaszcza administracyjne zamykanie cerkwi bez
zgody mieszkacw". To formalne potpienie nie miao jednak adnego wpywu na los
zesanego duchowiestwa.
W nastpnych latach wielkie ofensywy antycerkiewne zastpione zostay cigym
administracyjnym nkaniem duchownych i stowarzysze religijnych. Interpretujc do
wolnie szedziesit osiem artykuw dekretu z 8 kwietnia 1929 roku i przekraczajc
prerogatywy w sprawie zamykania cerkwi, lokalne wadze prowadziy dalej pod rny
mi pretekstami partyzanck wojn z Cerkwi, motywujc j zuyciem budynkw i ich
"zym stanem sanitarnym", "brakiem ubezpieczenia" oraz zalegociami w podatkach
i niezliczonych opatach, naoonych na czonkw stowarzysze religijnych. Niektrzy
duchowni, pozbawieni godnoci cerkiewnej i praw obywatelskich, a take moliwoci
zarabiania na ycie jako pracownicy najemni, gdy podlegali opodatkowaniu jako "ele
menty pasoytnicze, yjce z dochodw innych ni pace", zmuszeni zostali do wybra
nia losu "wdrownych popw", wiodcych nielegalne ycie na marginesie spoecze
stwa. W ten sposb w opozycji do goszonej przez metropolit Sergiusza lojalnoci
N. Werth, "L,e Pouvoir sovietique et 1'Eglise orthodoxe de la collectivisation a la Constitution de

1436", "Revue des Etudes Comparatives EstOuest" 1993, nr 3-4, s. 41-49.
GARF, 374/28/145/13-26.
ElEMENTY KLASOWO OBCE I CYKLE REPRESYJNE 171
wobec wadzy sowieckiej w onie Cerkwi rozwina si schizma, szczeglnie silna w byych guberniach
woroneskiej i tambowskiej.
Zwolennicy Aleksieja Buja, biskupa Woronea, aresztowanego w 1929 roku za niezomny sprzeciw wobec
kompromisu midzy Cerkwi a pastwem, utworzyli autonomiczn Prawdziw Cerkiew Prawosawn, z
wasnym, czsto wdrownym" duchowiestwem, wywicanym poza oficjaln Cerkwi z Sergiuszem na
czele. Adepci tej Cerkwi na pustyni", ktra nie miaa wasnych wity, zbierali si na modlitw w
najrniejszych miejscach: w prywatnych domach, na odludziu i w grotach10. Ci prawdziwi prawosawni
chrzecijanie", jak si sami nazywali, podlegali szczeglnym przeladowaniom;
wiele tysicy z nich aresztowano i zesano jako osadnikw specjalnych lub posano do obozw. Pod sta
presj wadz liczba czynnych cerkwi i duchowiestwa zmniejszya si bardzo wyranie, mimo i jak mia
wykaza spis z 1937 roku, 70% dorosych obywateli wci okrelao si jako wierzcy, 1 kwietnia 1936
roku w ZSRR dziaao ju tylko 15 835 cerkwi (czyli 28% w porwnaniu z okresem przedrewolucyjnym),
4830 meczetw (32% dziaajcych przed rewolucj) oraz kilkadziesit wity katolickich i protestanckich.
W tym samym roku zarejestrowano 17 857 duchownych, podczas gdy w roku 1914 byo ich 112 629 i
jeszcze blisko 70 tysicy w roku 1928. Duchowiestwo byo ju tylko, by uy tu oficjalnej formuy,
reliktem wymierajcych klas"11.
Kuacy, spece i duchowni nie byli jedynymi ofiarami antykapitalistycznej rewolucji" z pocztku lat
trzydziestych. W styczniu 1930 roku wadze rzuciy haso szeroko zakrojonej kampanii usunicia
prywatnych przedsibiorcw". Celem tej operacji byli przede wszystkim kupcy, rzemielnicy i wykonawcy
kilku wolnych zawodw, w sumie blisko 1,5 miliona aktywnych osb, ktre w czasie NEP-u dziaay w
bardzo skromnym zreszt sektorze prywatnym. Ci prywatni przedsibiorcy, ktrych redni kapita w handlu
nie przekracza tysica rubli i ktrzy w 98% nie zatrudniali pracownikw, zostali szybko usunici za
pomoc dziesiciokrotnego wzrostu podatkw i konfiskaty mienia, po czym jako elementy zdeklasowane",
prniakw" lub elementy obce" pozbawiono ich praw obywatelskich na takich samych zasadach jak
rnorodn grup byych" oraz innych czonkw klas posiadajcych i carskiego aparatu pastwowego".
Dekret z 12 grudnia 1930 roku wylicza ponad trzydzieci kategorii pozbawionych praw obywatelskich
liszecw [od ro. liszat' pozbawia - przyp. tum.]. Znaleli si wrd nich: byli waciciele ziemscy",
byli kupcy", bya szlachta", byli policjanci", byli funkcjonariusze i urzdnicy carscy", byli kuacy",
byli dzierawcy lub waciciele prywatnych przedsibiorstw", byli biali oficerowie", duchowni, mnisi,
mniszki, byli czonkowie partii politycznych" itd. Przeladowania, ktrym podlegali liszecy, stanowicy
w 1932 roku 4% wyborcw, a wic wraz z rodzinami jakie siedem milionw osb, nie ograniczay si,
rzecz jasna, do zwykego pozbawienia praw wyborczych. W latach 1929-1932 dodano do tego utrat prawa
do mieszkania, do suby zdrowia i kart zaopatrzeniowych. W latach 1933-1934 podjto jeszcze ostrzejsze
rodki, z wydaleniem w ramach operacji paszportyzacyjnych" wcznie, ktrych celem byo oczyszczenie
miast z elementw zdeklasowanych"12.
10
W.C. Fletcher, L'Eglise ciandestine en Union Sovietique", d. A. Moreau, Paris 1971.
11 N. Werth, G. Moullec, Rapports secrets...", s. 291-304.
12
A.I. Dobkin, Liszecy, 1918-1936", Zwiena" t. 2, Moskwa 1992, s. 600-620.
Wyrywajc z korzeniami wiejskie struktury spoeczne i niszczc wiejski styl ycia, przy
musowa kolektywizacja wsi, po ktrej nastpio przyspieszone uprzemysowienie, wy
woaa ogromn migracj chopw do miast. Chopska Rosja zamienia si w kraj w
czgw (brodjaszczaja Ru). Od koca 1928 do koca 1932 roku rosyjskie miasta zale
waa oceniana na 12 milionw chopska fala, ktra uciekaa przed kolektywizacj
i rozkuaczaniem. Same regiony Moskwy i Leningradu "przyjy" ponad 3,5 miliona
przybyszw. Byo midzy nimi wielu przedsibiorczych chopw, ktrzy woleli uciec
z rodzinnej wsi, a w razie potrzeby nawet si "samorozkuaczy" ni wstpi do kocho
zu. W latach 1930-1931 ta mao wymagajca sia robocza pracowaa na niezliczonych
budowach. Jednak od pocztku 1932 roku wadze zaczy si niepokoi masowym i nie
kontrolowanym napywem wdrownej ludnoci, ktra "zamieniaa w wie" miasta
orodki wadzy i witryny nowego systemu socjalistycznego, zagraaa wypracowanemu
z trudem od 1929 roku systemowi racjonowania ywnoci, w ktrym "liczba uprawnio
nych" wzrosa z 26 milionw w pocztku 1930 do prawie 40 milionw pod koniec 1932
roku, a take przeksztacaa fabryki w ogromne "obozy koczownikw". Czy nowi przy
bysze nie byli przyczyn caej serii "negatywnych zjawisk", dezorganizujcych zdaniem
wadzy produkcj, takich jak nadmierna absencja, zaamanie si dyscypliny pracy, chu
ligastwo, brakorbstwo oraz szerzenie si pijastwa i przestpczoci?"
Aby walczy z t stichij - termin oznacza jednoczenie zjawisko naturalne [dos.
rozszalay ywio - przyp. tum.), anarchi i nieporzdek - wadze zastosoway w listo
padzie i grudniu 1932 roku ca seri rodkw represyjnych, od bezprecedensowej pe
nalizacji stosunkw pracy do prby oczyszczenia miast z "elementw klasowo obcych".
Prawo z 15 listopada 1932 roku karao surowo nieusprawiedliwion nieobecno w pra
cy i przewidywao midzy innymi natychmiastowe zwolnienie, odebranie kart ywno
ciowych i wyrzucenie ukaranych z mieszkania. Jego oficjalnym celem byo uatwienie
demaskowania "pseudorobotnikw". Podstawowym celem dekretu z 4 grudnia 1932
roku, ktry cedowa na przedsibiorstwa prawo wydawania nowych kart ywnocio
wych, byo usunicie wszystkich "martwych dusz" i "pasoytw", niesusznie wpisanych
na mniej dokadnie kontrolowane miejskie listy racjonowania ywnoci.
Jednak podpor caego systemu stao si wprowadzenie 27 grudnia 1932 roku we
wntrznych dowodw tosamoci (paszportw). "Paszportyzacja" ludnoci suya kilku
celom, okrelonym dokadnie w preambule dekretu: likwidacji "pasoytnictwa spoecz
nego, utrudnieniu przenikania kuakw do orodkw miejskich i ich aktywnoci na
rynkach, ograniczeniu wychodstwa ze wsi i utrzymaniu "spoecznej czystoci" miast.
Wszyscy doroli, to znaczy co najmniej szesnastoletni i zachowujcy prawa obywatel
skie mieszkacy miast, a take kolejarze, stali pracownicy najemni trwajcych budw
oraz pracownicy rolni sowchozw otrzymywali z rk policji politycznej paszport. By on
jednak wany jedynie z oficjaln piecztk, potwierdzajc adres legalnego zameldo
wania (propiska). Od propiski zalea cakowicie status mieszkaca miasta z jego szcze
glnymi przywilejami: kart ywnociow, ubezpieczeniami spoecznymi i prawem do
mieszkania. Miasta odzielono na dwie kategorie: "otwarte i "zamknite. Miasta
zamknite" - z pocztku byy to Moskwa, Leningrad, Kijw, Odessa, Misk, Char
kw, Rostw nad Donem i Wadywostok - miay status miast uprzywilejowanych, z lep
szym zaopatrzeniem, w ktrych zamieszka mona byo jedynie dziki bliskiemu po
M. Lewin, "La Formation...", s. 311-317

ELEMENTY KLASOWO OBCE,I CYKLE REPRESYJNE 173
krewiestwu, maestwu lub okrelonemu stanowisku pracy, dajcym prawo do za

meldowania. Zameldowanie w miastach "otwartych" byo znacznie atwiejsze do otrzy
mania.
Trwajce przez cay rok 1933 operacje "paszportyzacji" ludnoci - wydano wwczas
27 milionw paszportw - pozwoliy wadzom na oczyszczenie miast z niepodanych
elementw. W Moskwie pierwszy tydzie operacji, rozpocztej 5 stycznia 1933 roku,
zakoczy si "wykryciem" 3450 "byych biaogwardzistw, kuakw i innych elemen
tw kryminalnych". W sumie 385 tysicy mieszkacw "miast zamknitych" nie otrzy
mao paszportu i musiao opuci dotychczasowe miejsce zamieszkania w cigu dziesi
ciu dni, ale nie wolno im byo osiedli si w innym, nawet "otwartym" miecie. "Oczy
wicie - przyznawa w raporcie z 13 sierpnia 1934 roku szef Wydziau Paszportowego
NKWD - do tej grupy naley doliczy wszystkich tych, ktrzy wiedzc, e nie dostan
paszportu, woleli z wasnej woli opuci miasta. Np. z Magnitogorska wyjechao prawie
35 tysicy osb. [...] W cigu dwch pierwszych miesicy operacji ludno Moskwy
zmalaa o 60 tysicy. Z Leningradu w cigu miesica znikno 54 tysice osb". Opera
cja pozwolia usun ponad 420 tysicy ludzi z miast "otwartych"'4.
Milicyjne kontrole i obawy na ludzi bez dokumentw doprowadziy do wydalenia
setek tysicy osb. W grudniu 1933 roku Jagoda nakaza swoim subom cotygodniowe
"czyszczenie" dworcw i targowisk w miastach "zamknitych". W cigu pierwszych
omiu miesicy 1934 roku tylko w miastach "zamknitych" z powodu naruszenia prawa
paszportowego przesuchano ponad 630 tysicy osb. 65 661 z nich uwiziono na pod
stawie decyzji administracyjnej, a nastpnie z reguy zsyano jako "elementy zdeklaso
wane" ze statusem osadnika specjalnego. 3596 zatrzymanych postawiono przed sdem,
a 175 627 zesano bez statusu osadnika specjalnego; pozostali wykrcili si tylko man
datami".
Do najbardziej spektakularnych operacji doszo w roku 1933; od 28 czerwca do 3
lipca aresztowano i zesano do syberyjskich "wiosek roboczych" 5470 moskiewskich
Cyganw"'; od 8 do 12 lipca aresztowano w Kijowie i deportowano 4750 "elementw
zdeklasowanych"; w kwietniu, czerwcu i lipcu 1933 roku odbyy si apanki i zesano
trzy kontyngenty "elementw zdeklasowanych" z Moskwy i Leningradu, razem ponad
18 tysicy osb". Pierwszy kontyngent znalaz si na wyspie Nazino, na ktrej w cigu
miesica zmaro dwie trzecie zesacw.
A oto, co o tosamoci tak zwanych elementw zdeklasowanych, ktre zsyano
w wyniku zwykej milicyjnej kontroli dokumentw, pisa w cytowanym ju raporcie in
struktor partyjny z Narymu:
Mgbym mnoy przypadki cakowicie bezpodstawnych zesa. Niestety, wszyscy ci bliscy nam
ludzie, robotnicy i czonkowie partii, ju nie yj, gdy byli najmniej przystosowani do warun
kw: Nowoyow Wadimir, moskwianin. Trzykrotnie nagrodzony kierowca w moskiewskiej fa
bryce Kompresor. ona i dziecko w Moskwie. Wybierali si z on do kina. Podczas jej przygo
towa zszed bez dokumentw na ulic po papierosy. Zosta zapany na ulicy; Winogradowa,
kochonica. Jechaa do brata, komendanta milicji 8 sektora w Moskwie. Zostaa zapana po
wyjciu z pocigu na jednym z dworcw, zesana; Wojkin Nikoaj Wasiliewicz, czonek Komso
GARF,1235/2/1650/27-34.
Tame.
GARF, 9479/1/19/7; N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s. 43-44.
GARF, 9479/1/19/19.
moiu od 1929 roku robotnik tekstylny sierpuchwskiej fabryki Krasnyj Tiekstilszczik. Trzykrot
nie nagrodzony. Udawa si w niedziel na mecz pikarski. Zapomnia zabra dokumenty. za
trzymany, zesany. Matwiejew I.M. Robotnik budowlany na budowie piekarni nr 9. mia pasz
port pracownika sezonowego wany do grudnia 1933 roku. Zatrzymany mimo to. Powiedzia, e
nikt nie chcia nawet spojrze na dokumenty'".
Czystce w miastach z roku 1933 towarzyszyy liczne operacje, prowadzone w podob

nych duchu w administracji i przedsibiorstwach. W transporcie kolejowym, strategicz
nym sektorze trzymanym elazn rk najpierw przez Andriejewa, a potem Kaganowi
cza, na wiosn 1933 roku "wyczyszczono" 8% personelu, czyli prawie dwadziecia tysi
cy osb. O przebiegu jednej z takich akcji mwi fragment raportu szefa Wydziau
Transportu GPU, dotyczcego "eliminacji elementw kontrrewolucyjnych i antyso
wieckich na kolei" z 5 stycznia 1933 roku:
Operacje oczyszczajce, dokonane przez Wydzia Transportu GPU smego regionu, daty nast
pujce rezultaty: w przedostatniej czystce 700 aresztowanych i postawionych przed sdem,
a wrd nich: zodziei przesyek 325, chuliganw (drobnych przestpcw) i elementw kryminal
nych 221, bandytw 27, elementw kontrrewolucyjnych 127; 73 zodziei przesyek nalecych do
zorganizowanych band rozstrzelano. Podczas ostatniej czystki [...] aresztowano okoo 200 osb.
S to gwnie elementy kuackie. Ponadto administracja zwolnia 300 podejrzanych osb. Tak
wic w cigu ostatnich czterech miesicy w taki czy inny sposb wyrzucono z sieci transportu
1270 osb. Oczyszczanie trwa'y.
Wiosn 1934 roku rzd zastosowa represje wobec modych wczgw i drobnych
przestpcw, ktrzy rozmnoyli si w miastach w czasach rozkuaczania, godu i po
wszechnego zbrutalizowania stosunkw spoecznych. 7 kwietnia 1935 roku Biuro Poli
tyczne wydao dekret, ktry przewidywa "postawienie przed wymiarem sprawiedliwo
ci i zastosowanie wszystkich przewidzianych prawem kar wobec modocianych w wie
ku powyej dwunastu lat, uznanych za winnych wama, aktw przemocy, uszkodze
ciaa oraz dziaa, w wyniku ktrych doszo do mierci lub kalectwa". Kilka dni pniej
rzd przesa do prokuratury tajn instrukcj, w ktrej wyjania, i sankcje karne
w stosunku do modocianych "zawieraj take najwyszy wymiar obrony spoecznej",
to znaczy kar mierci. W wyniku tego zniesione zostay dawne przepisy kodeksu kar
nego, zabraniajce stosowania kary mierci wobec nieletnichz. Jednoczenie NKWD
otrzymao rozkaz reorganizacji podlegych dotd Ludowemu Komisariatowi Owiaty
"przytukw i orodkw dla nieletnich" oraz rozbudowy sieci "kolonii roboczych" dla
modziey.
Jednak wobec rosncego poziomu przestpczoci i wczgostwa wrd modocia
nych posunicia te nie przyniosy adnego efektu. Raport o "likwidacji wczgostwa
nieletnich za okres od 1 lipca 1935 do 1 padziernika 1937 roku" stwierdza:
Mimo reorganizacji sub sytuacja wcale si nie poprawia. [...] Poczynajc od lutego 1937, od
notowalimy silny napyw wczgw z obszarw rolniczych, zwaszcza za z regionw dotkni
tych zymi zbiorami w 1936 roku. [...) Masowe wychodstwo dzieci ze wsi z powodu przejcio
W.P. Daniiow, S.A. Krasilnikow, "Spiecpieriesielency...", vol. 3, s. 96-99

' CRCEDHC,17/120/94/133-136.
7" O. Khlevniouk, "Le Cercle...", s.154-156.
ELEMENTY KLASOWO OBCEm I CYKLE REPRESYJNE 175
wych trudnoci materialnych, spotykajcych rodzin, wytumaczy mona nie tylko zym funk
cjonowaniem kochozowych kas wzajemnej pomocy, ale rwnie karygodnym postpowaniem
kierownikw wielu kochozw, ktrzy chcc si pozby modych ebrakw i wczgw, daj im
"zawiadczenia o wczgostwie i ebractwie" i odsyaj na najbliszy dworzec lub do miasta. (...)
Zreszt administracja kolejowa i milicja zamiast aresztowa modocianych wczgw i skiero
wa ich do przytukw i orodkw NKWD, poprzestaj na "oczyszczeniu swojego sektora"
i wsadzeniu ich do przelotowych pocigw [...] i tak wczdzy trafiaj do wielkich miastz'.
O rozmiarach zjawiska moe da pojcie kilka liczb. W samym roku 1936 do "przy
tukw" NKWD trafio 125 tysicy modocianych wczgw; od 1935 do 1939 w kolo
niach roboczych NKWD zamknito ich ponad 155 tysicy, a tylko w latach 1936-1939
przed sdem stano 92 tysice dzieci w wieku od dwunastu do szesnastu lat. Wedle
stanu na 1 kwietnia 1939 roku w obozach GUagu znajdowao si ponad 10 tysicy
maoletnich winiw2z.
W pierwszej poowie lat trzydziestych przeladowanie spoeczestwa przez partipa

stwo odbywao si z rn intensywnoci, w naprzemiennych cyklach: brutalnej kon
frontacji, terroru i masowych czystek oraz okresw wzgldnego spokoju, ktre pozwa
lay odzyska pewn rwnowag lub powstrzymywa chaos, jakim grozia ciga walka.
Wiosna 1933 roku bya bez wtpienia szczytowym punktem pierwszego wielkiego
cyklu terroru, rozpocztego w kocu 1929 roku wraz z akcj rozkuaczania. Wadza
stana wobec naprawd nieznanych wczeniej problemw. Przede wszystkim, jak wy
egzekwowa na terenach, spustoszonych przez klsk godu, prace polowe, niezbdne
dla przyszorocznych zbiorw? "Jeli nie wemiemy pod uwag minimalnych potrzeb
kochonikw - ostrzega jesieni 1932 roku pewien wany lokalny funkcjonariusz par
tyjny - nie bdzie komu sia i uprawia".
Nastpnie, co zrobi z setkami tysicy oskaronych, od ktrych pkay wizienia,
a ktrych system obozw nie by nawet w stanie wykorzysta? "Jakie oddziaywanie
mog mie na ludno nasze superrepresyjne prawa - zapytywa sam siebie inny tere
nowy przywdca partyjny w marcu 1933 roku - skoro wiemy, e na wniosek prokuratu
ry zwolnione zostay setki kochonikw skazanych ju w zeszym miesicu na dwa lata
i wicej za sabota zasieww?"
Rozwizania, przyjte latem 1933 roku w obu powyszych kwestiach, ujawniy dwie
rne orientacje, ktrych poczenie, wzajemne po sobie nastpowanie i krucha mi
dzy nimi rwnowaga, miay charakteryzowa okres od lata 1933 do jesieni 1936 roku,
a wic przed rozptaniem Wielkiego Terroru.
Na pierwsze pytanie - jak zapewni w rejonach spustoszonych klsk godu prace
polowe na poczet przyszych zbiorw? - wadze odpowiedziay w najszybszy moliwy
sposb, organizujc wielkie apanki ludnoci miejskiej, wysyanej nastpnie na pola
pod wojskow eskort.
Mobilizacja si miejskich - pisa 20 lipca 1933 roku woski konsul z Charkowa
przybraa olbrzymie rozmiary. [...] W tym tygodniu wysyano codziennie do prac polo
wych co najmniej 20 tysicy osb. [...] Przedwczoraj obstawiono bazar, wzito wszyst
'21 GARF 1235/2/2032/15-29.

22 J.A. Getty, G.T. Rittersporn, V.N. Zemskov, "Les victimes de la repression penale dans 1'URSS
d'avantguerre", "Revue des Etudes Slaves" t. 65 (4),1993, s. 641.
176 PASTWO PRZECIW SPOEECZESTWU
kich zdolnych do pracy, mczyzn, kobiety i nieletnich, zawieziono na dworzec otoczo

ny przez GPU i wysano na pola"'.
Masowy przyjazd mieszkacw miast na wygodzon wie nie mg si oby bezna
pi. Chopi podpalali baraki, gdzie toczyli si "zmobilizowani", ktrych wadze nale
ycie ostrzegy, by nie zapuszczali si do wiosek "zamieszkanych przez ludoercw".
Niemniej jednak dziki wyjtkowo sprzyjajcym warunkom meteorologicznym, mobili
zacji caej dostpnej miejskiej siy roboczej oraz instynktowi przetrwania ocalalych
chopw, ktrzy skazani na pozostanie w wioskach nie mieli innego wyjcia, jak praco
wa na odebrancj im ju ziemi lub umrze, strefy godu z lat 1932-1933 day jesieni
1933 roku cakiem przyzwoite zbiory.
Na drugie pytanie - co robi z zapychajcym wizienia napywem skazanych? - wa
dze odpowiedziay w sposb pragmatyczny, uwalniajc kilkaset tysicy osb. Tajny okl
nik Komitetu Centralnego z 8 maja 1933 roku uzna konieczno "ograniczenia areszto
wa", "rozadowania miejsc odbywania kary" oraz "wyjwszy obozy, zmniejszenia w ci
gu dwch miesicy cakowitej liczby winiw z 800 tysicy do 400 tysicy". Operacja
rozadowania" trwaa prawie rok i uwolniono okoo 320 tysicy aresztowanych.
Rok 1934 zaznaczy si pewnym zagodzeniem represji. wiadczy o tym silny spadek
liczby wyrokw skazujcych w sprawach prowadzonych przez GPU, ktra z 240 tysicy
z roku 1933 zmniejszya si do 79 tysicy. Policja polityczna przesza reorganizacj.
Zgodnie z dekretem z 10 lipca 1934 roku GPU stawao si gwnym zarzdem nowego,
wsplnego dla caego ZSRR Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrznych i miao si
wtopi w inne, budzce mniejszy strach, zarzdy typu milicji robotniczochopskiej,
stray granicznej itd. Oznaczana od tej pory tym samym skrtem co Ludowy Komisa
riat Spraw Wewntrznych - Narodnyj Komissariat Wnutriennich Diel lub NKWD
"nowa" policja polityczna tracia cz uprawnie sdowniczych (po zakoczeniu do
chodzenia akta miay by "przekazywane kompetentnym organom sdowym") oraz
prawo nakazania egzekucji bez uprzedniej zgody centralnych wadz politycznych. Stwo
rzono te procedur apelacyjn: wszystkie wyroki mierci musiay by zatwierdzane
przez odpowiedni komisj Biura Politycznego.
Rozporzdzenia te, przedstawiane jako "rodki wzmacniajce socjalistyczn prawo
rzdno", miay jednak bardzo ograniczone efekty. Kontrola decyzji o aresztowaniu
przez prokuratur okazaa si bez znaczenia, gdy prokurator generalny Wyszynski po
zostawi cakowit swobod organom represji. Poza tym we wrzeniu 1934 roku Biuro
Polityczne samo naruszyo ustalone przez siebie procedury w sprawie zatwierdzania
wyrokw mierci, zezwalajc wadzom niektrych regionw, by nie zwracay si do Mo
skwy o zatwierdzenie najwyszego wymiaru kary, orzeczonego na szczeblu lokalnym.
Spokj trwa krtko.
Zabjstwo czonka Biura Politycznego i pierwszego sekretarza leningradzkiej orga
nizacji partyjnej, Siergieja Kirowa, zastrzelonego 1 grudnia 1934 roku przez Leonida
Nikoajewa, modego, egzaltowanego komunist, ktremu udao si wlizgn z bro
ni do Instytutu Smolnego - leningradzkiej siedziby kierownictwa partii, wznowio
cykl represji.
A. Graziosi, "Lettres de Kharkov...", s. 77.

' CRCEDHC,17/3/922l56-58.
W.P. Popow, "Gosudarstwiennyj tierror...", s. 28
Przez dziesiciolecia, szczeglnie po "rewelacjach" Nikity Chruszczowa, ogoszo

nych w nocy z 24 na 25 lutego 1956 roku podczas XX Zjazdu KPZR, przewaaa hipo
teza o bezporednim udziale Stalina w zabjstwie swego gwnego "rywala" polityczne
go. Hipoteza ta zostaa ostatnio podwaona, szczeglnie w ksice Ally Kirilinej26 napi
sanej na podstawie nie publikowanych dotd rde archiwalnych. Nie zmienia to
faktu, i zabjstwo Kirowa zostao szeroko wykorzystane przez Stalina do celw poli
tycznych. Ucieleniao ono bowiem w oczywisty sposb teori spisku, a wic centraln
figur stalinowskiej retoryki. Pozwalao podtrzymywa atmosfer kryzysu i napicia.
Mogo suy w kadej chwili za namacalny dowd - w rzeczywistoci tylko jako jeden
jego element - istnienia rozgazionej konspiracji, ktra zagraaa krajowi, jego przy
wdcom i socjalizmowi. Dostarczao wreszcie wspaniaej wymwki o saboci systemu:
jeeli dziao si le, a yo si ciko, cho ycie miao by wedug sawnego wyraenia
Stalina "wesoe i szczliwe", to "win ponosili mordercy Kirowa".
W kilka godzin po ogoszeniu zabjstwa Stalin zredagowa dekret znany pod nazw
"prawa z 1 grudnia". Ten nadzwyczajny rodek, wprowadzony z osobistego polecenia
Stalina i zatwierdzony przez Biuro Polityczne dopiero dwa dni pniej, nakazywa
skrcenie do dziesiciu dni dochodze w sprawach o terroryzm, sdzenie tych spraw
zaocznie, wykonywanie wyrokw mierci w trybie natychmiastowym. Prawo to, zrywa
jc cakowicie z wprowadzonymi kilka miesicy wczeniej procedurami, miao si sta
idealnym narzdziem Wielkiego Terroru'.
W nastpnych tygodniach o dziaalno terrorystyczn oskarono wielu antystalinow
skich opozycjonistw w onie partii. 22 grudnia 1934 roku prasa ogosia, i "ohydna
zbrodnia" bya dzielem "podziemnej grupy terrorystycznej" skadajcej si, poza Niko
ajewem, z 13 dawnych "zinowjewowcw", a kierowanej przez rzekomy "orodek lenin
gradzki". Wszystkich czonkw tej grupy osdzono 28 i 29 grudnia przy drzwiach za
mknitych, skazano na mier i niezwocznie rozstrzelano. 9 stycznia 1935 roku rozpo
cz si proces 77 czonkw zmylonego "leningradzkiego kontrrewolucyjnego centrum
zinowjewowskiego", a wrd nich oskarono i skazano na wizienie wielu znanych dzia
aczy partii, ktrzy w przeszoci sprzeciwili si stalinowskiej linii. Wykrycie "orodka le
ningradzkiego" pozwolio pooy rk na "orodku moskiewskim", ktrego 19 rzeko
mych czonkw, w tym Zinowjewa i Kamieniewa, oskarono o "ideologiczny wsp
udzia" w zabjstwie Kirowa i osdzono 16 stycznia. Zinowjew i Kamieniew przyznali,
e "dawniejsza dziaalno byej opozycji przyspieszya pod naciskiem obiektywnych wa
runkw degeneracj zbrodniarzy. Przyznanie si, po tylu publicznych wyrazach skru
chy i samokrytykach, do tego zdumiewajcego "ideologicznego wspudziau" miao za
pewni dwm dawnym liderom rol pokutnikw w nadchodzcym okresie parodii spra
wiedliwoci. A na razie oznaczao dla nich, odpowiednio, pi i dziesi lat wizienia.
W cigu dwch miesicy, od grudnia 1934 do stycznia 1935 roku, wedug nowych proce
dur przewidzianych dekretem o terroryzmie z 1 grudnia, skazano 6500 osb".
Nazajutrz po skazaniu Zinowjewa i Kamieniewa Komitet Centralny rozesa do
wszystkich organizacji partyjnych tajny oklnik zatytuowany: "Lekcje z wypadkw
A. Kirilina, "L'Assassinat de Kirov. Destin d'un stalinien,188R1934", Le Seuil, Paris 1995.

' R. Conquest, "Wielki Terror", tum. Wadysaw Jeewski, Wyd. Micha Urbaski, Warszawa 1997, s. 53-
54.
Cyt. za: B. Lewickyj, "Terror i rewolucja", Instytut Literacki, Pary 1965, s. 74. (Przyp. tum.)
" O. Khlevniouk, "Le Cerele...", s.150-154.
zwizanych z haniebnym zamordowaniem towarzysza Kirowa". Tekst oklnika potwier

dzal istnienie spisku, kierowanego przez dwa "orodki zinowjewowskie [...], bdce za
maskowan form organizacji biaogwardyjskiej" i przypomina, e historia partii
bolszewickiej bya i pozostaa cigl walk "przeciw grupom antypartyjnym": trocki
stowskiej, "centralnodemokratycznej", "prawicowego odchylenia", "prawicowolewi
cowych wyskrobkw", itd. Podejrzani byli wic wszyscy ci, ktrzy kiedykolwiek wypo
wiedzieli si przeciw stalinowskiemu kierownictwu. Polowanie na dawnych opozycjoni
stw nabrao mocy. W kocu stycznia 1935 roku z Leningradu wydalono na Syberi
i do Jakucji 988 dawnych stronnikw Zinowjewa. Komitet Centralny poleci wszystkim
lokalnym organizacjom partyjnym opracowa listy komunistw, usunitych z partii za
przynaleno do "bloku trockistowskiego i trockistowskozinowjewowskiego". Na
podstawie tych wanie list dokonywano potem aresztowa. W maju 1935 roku Stalin
kaza Komitetowi Centralnemu przesa nowy list do lokalnych wadz partii z nakazem
starannego sprawdzenia legitymacji wszystkich komunistw.
Oficjalna wersja zabjstwa Kirowa, mwica o osobniku, ktry przenikn do Smol
nego, posugujc si "faszyw" legitymacj partyjn, znakomicie wyjaniaa "ogromne
znaczenie polityczne" kampanii sprawdzania tych legitymacji. Trwaa ona ponad sze
miesicy i toczya si przy aktywnym udziale aparatu policji politycznej. NKWD dostar
czao instancjom partyjnym akta "podejrzanych" komunistw, a organizacje partyjne
przekazyway z kolei NKWD informacje o czonkach wykluczonych w czasie kampanii
weryfikacyjnej". Zakoczya si ona usuniciem 9% czonkw partii, czyli okoo 250
tysicy osb. Wedug niepenych danych, przedstawionych w kocu grudnia 1935 roku
na plenum Komitetu Centralnego przez odpowiedzialnego za operacj kierownika Wy
dziau Kadr Nikoaja Jeowa, w trakcie kampanii aresztowano 15 218 wykluczonych
z partii "wrogw". Zdaniem Jeowa czystka ta przebiega bardzo le. Z powodu "grani
czcej z sabotaem zej woli" wielu "zbiurokratyzowanych elementw, tkwicych w apa
racie" trwaa trzykrotnie duej, ni zakadano. Mimo apeli centralnego kierownictwa
o zdemaskowanie trockistw i zinowjewowcw do kategorii tych zaliczy mona byo
jedynie 3% wykluczonych. Lokalne komitety partii wzbraniay si czsto przed "nawi
zaniem kontaktu z organami NKWD i przekazaniem do Centrum imiennej listy osb
do natychmiastowego zesania w trybie administracyjnym". Krtko mwic, zdaniem
Jeowa, kampania sprawdzania legitymacji ujawnia, do jakiego stopnia "solidarne po
rczenie" lokalnych aparatw partyjnych tworzyo przeszkody w skutecznej kontroli ze
strony wadz centralnych rzeczywistych wypadkw w kraju. Tej podstawowej lekcji
Stalin nie zapomni.
Fala terroru rozptana tu po zabjstwie Kirowa ogarna nie tylko dawnych opozy
cjonistw partyjnych. Pod pretekstem "przekroczenia przez terrorystyczne elementy
biaogwardyjskie zachodniej granicy ZSRR" 27 grudnia 1934 roku Biuro Polityczne za
dekretowao zesanie 2 tysicy rodzin "antysowieckich" z przygranicznych rejonw
Ukrainy. 15 marca 1935 roku podjto analogiczne kroki w celu zesania "wszystkich
niepewnych elementw z rejonw pogranicznych obwodu leningradzkiego i Karelskiej
Republiki Autonomicznej [...] do Kazachstanu i na zachodni Syberi". Chodzio gw
' Tame, s.158.

Tame, s. 156-159; o kampanii legitymacyjnej: J.A. Getty, "Origins of the Great Purges: the Soviet
CP Reconsidered,1933-1938", Cambridge UP,1985; CRCEDHC,17/120/240.
nie o Finw, ktrzy stali si pierwszymi ofiarami czystek etnicznych, majcych sign
szczytu w okresie wojny. Po pierwszej wielkiej zsyce blisko 10 tysicy osb na podsta
wie kryteriw narodowociowych wiosn 1936 roku przysza nastpna, uderzajc w po
nad 15 tysicy rodzin, czyli okoo 50 tysicy Polakw i Niemcw z Ukrainy, zesanych
do Kazachstanu do obwodu karagandyjskiego i umieszczonych w kochozach3z.
Liczba wyrokw w sprawach podlegajcych kompetencji NKWD - 267 tysicy w 1935

i ponad 274 tysicy w 1936 roku3- dowodzi ponownego nasilenia cyklu represyjnego
w cigu tych dwch lat. Podjto w tym czasie kilka pojedynczych decyzji agodzcych ry
gory, takich jak likwidacja kategorii liszecw, kasacja wyrokw kochonikw skaza
nych na mniej ni pi lat wizienia, przyspieszone uwolnienie 37 tysicy osb skaza
nych na podstawie prawa z 7 sierpnia 1932 roku, przywrcenie praw obywatelskich ze
sanym osadnikom specjalnym czy zniesienie ogranicze w przyjmowaniu na wysze
uczelnie dzieci osb zesanych. Jednak posunicia te byy pene sprzecznoci. Na przy
kad zesanym kuakom po piciu latach przywrcono prawa obywatelskie, ale nie dano
im ostatecznie prawa do opuszczenia miejsc przymusowego osiedlenia. Albowiemna
tychmiast po przywrceniu praw obywatelskich zaczli wraca do rodzinnych wiosek, co
wywoao ca seri niemoliwych do rozwizania problemw. Czy mona ich przyj do
kochozu? Co z mieszkaniami, skoro ich dobytek i domy zostay skonfiskowane? Logika
represji dopuszczaa tylko przerwy, nie pozwalaa natomiast na powrt do przeszoci.
Napicia midzy reimem a spoeczestwem wzrosy jeszcze z chwil, gdy rzd po
stanowi wykorzysta ruch stachanowski, zrodzony ze synnego rekordu grnika
Aleksieja Stachanowa, ktry dziki wspaniaej organizacji zmiany czternastokrotnie
przekroczy norm wydobycia wgla, a take poprze szerok kampani na rzecz wy
dajnoci pracy. W listopadzie 1935 roku, zaledwie w dwa miesice po sawnym rekor
dzie Stachanowa, w Moskwie odbya si konferencja przodownikw pracy. Stalin pod
kreli na niej "gboko rewolucyjny charakter ruchu, uwolnionego od konserwatyzmu
inynierw, technikw i dyrektorw przedsibiorstw". W wczesnych warunkach pro
dukcyjnych organizacja dniwek, tygodni i dekad stachanowskich na trwae dezorga
nizowaa produkcj; niszczy si sprzt, mnoyy si wypadki przy pracy, a po "biciu
rekordw" nadchodziy okresy spadku produkcji. Nawizujc do spiecjedstwa z lat
1928-1931, wadze przypisyway oczywicie trudnoci ekonomiczne dziaaniom rzeko
mych sabotaystw, ktrzy przeniknli do kadry kierowniczej, inynierw i specjali
stw. Nieostrone sowo rzucone przeciw stachanowcom, zaamanie si rytmu produk
cji lub awaria byy uwaane za dziaania kontrrewolucyjne. W pierwszym proczu 1936
roku aresztowano za sabota ponad czternacie tysicy pracownikw spord kadr
przemysowych. Stalin wykorzysta kampani stachanowsk do zaostrzenia polityki re
presyjnej i wywoania nowej, bezprecedensowej fali terroru, ktra miaa przej do hi
storii pod nazw Wielkiego Terroru.
2 CRCEDHC,17/162/17; O. Khlevniouk, "Le Cercle...", s.154; N. Werth, G. Moullec, "Rapports se

crets...", s. 376-377.
W. Popow, "Gosudarstwiennyj tierror...", s. 28.
10
WIELKI TERROR (1936-1938)
Duo napisano o Wielkim Terrorze, ktry ludzie sowieccy nazywaj te "je

owszczyzn", czyli "czasami Jeowa". Albowiem rzeczywicie w cigu dwch
lat kierowania przez Jeowa NKWD (od wrzenia 1936 do listopada 1938) re
presje osigny niespotykany wczeniej rozmiar, uderzajc we wszystkie warstwy spo
eczestwa - od czonkw Biura Politycznego po zwykych obywateli aresztowanych na
ulicy w celu wypenienia kontyngentu "napitnowania elementu kontrrewolucyjnego".
Przez dziesiciolecia nad tragedi Wielkiego Terroru panowaa cisza. Na Zachodzie
zapamitano z tego okresu tylko trzy spektakularne publiczne procesy moskiewskie
z sierpnia 1936, stycznia 1937 i marca 1938 roku, podczas ktrych cieszcy si najwik
szym powaaniem towarzysze Lenina (Zinowjew, Kamieniew, Kriestinski, Rykow,
Piatakow, Radek, Bucharin i inni) przyznali si do najstraszniejszych zbrodni: organi
zacji "orodkw terrorystycznych" o charakterze "trockistowskozinowjewowskim" lub
"trockistowskoprawicowym", ktrych celem byo obalenie rzdu sowieckiego, zamor
dowanie przywdcw, przywrcenie kapitalizmu, dokonywanie aktw sabotau, pod
kopywanie potgi wojskowej ZSRR, rozbicie Zwizku Sowieckiego i odczenie od
niego na rzecz obcych pastw Ukrainy, Biaorusi, Gruzji, Armenii i sowieckiego Dale
kiego Wschodu...
Procesy moskiewskie byy wspaniaym wydarzeniemspektaklem, ale te wydarze
niemekranem, ktry odwrci uwag dopuszczonych na spektakl obserwatorw zagra
nicznych od jednoczesnych przeladowa wszystkich warstw spoecznych. Dla tych ob
serwatorw, ktrzy przemilczeli ju rozkuaczanie, gd czy rozbudowanie systemu
obozw koncentracyjnych, lata 1936-1938 byy tylko ostatnim aktem walki politycznej
z gwnymi rywalami, toczonej od ponad dziesiciu lat przez Stalina, zakoczeniem
konfrontacji midzy "stalinowsk biurokracj termidoriask" a "star gwardi leni
nowsk", ktra pozostaa wierna rewolucyjnym przyrzeczeniom.
Podejmujc gwne tematy wydanej w 1936 roku ksiki Trockiego "Zdradzona re
wolucja", autor artykuu redakcyjnego wielkiego francuskiego dziennika "Le Temps"
pisa (27 lipca 1936):
Rewolucja rosyjska zatrzymaa si na swoim Termidorze. Pan Stalin zrozumia jaowo czystej
ideologii marksistowskiej i mitu wiatowej rewolucji. Jest z pewnoci prawowiernym socjalist,
ale przede wszystkim dobrym patriot, ktry rozumie, jakie niebezpieczestwo stanowi dla kra
ju ta ideologia i ten mit. Marzy mu si prawdopodobnie owiecony despotyzm, rodzaj paternali
zmu, oddalony cakowicie od kapitalizmu, ale rwnie daleki od chimer komunizmu.
WIELKI TERROR (1936-1938) 181
A "LEcho de Paris" z 30 stycznia 1937 roku wyraao t sam myl bardziej obrazo
wo i z mniejszym szacunkiem:
Gruzin o niskim czole docza bezwiednie do Iwana Gronego, Piotra Wielkiego i Katarzyny II.
Ci, ktrych kae mordowa, to wierni swej diabolicznej religii rewolucjonici, neurotycy nkani
cig niszczycielsk pasj'.
Trzeba byo dopiero "tajnego referatu" Chruszczowa, wygoszonego 25 lutego 1956

roku na XX Zjedzie KPZR, by ujawniono "liczne przypadki pogwacenia socjalistycz
nej praworzdnoci w latach 1936-1938 wobec przywdcw i kadr partyjnych". Wna
stpnych latach zrehabilitowano niektrych z nich, zwaszcza wojskowych. Jednak na
temat "zwykych" ofiar panowaa cigle cakowita cisza. To prawda, e w padzierniku
1961 roku podczas XXII Zjazdu KPZR Chruszczow przyzna publicznie, i "masowe
represje [...] dotkny zwykych, uczciwych sowieckich obywateli", lecz nie powiedzia
nic o zasigu tych represji, za ktre by, jak wielu innych dygnitarzy partyjnych jego
epoki, bezporednio odpowiedzialny.
Pod koniec lat szedziesitych na podstawie wiadectw obywateli sowieckich, kt
rzy uciekli na Zachd, oraz publikacji emigracyjnych i sowieckich z okresu "chruszczo
wowskiej odwily" historykowi Robertowi Conquestowi udao si jednak odtworzy
w gwnym zarysie wtek Wielkiego Terroru, cho nie unikn przy tym ryzykownych
ekstrapolacji w kwestii mechanizmu decyzyjnego i przeszacowania liczby ofiar.
Praca Roberta Conquesta wzbudzia wiele dyskusji, zwaszcza na temat stopnia cen
tralizacji terroru, roli Stalina i Jeowa, a take liczby ofiar. Niektrzy historycy z ame
rykaskiej szkoy rewizjonistycznej nie zgadzali si na przykad z twierdzeniem, jakoby
Stalin zaplanowa precyzyjnie wydarzenia lat 1936-1938. Przeciwnie, kladc nacisk na
narastajce napicie midzy wadzami centralnymi a coraz silniejszymi aparatami lo
kalnymi, a take na "wypaczenia" nie kontrolowanych w znacznym zakresie represji
tumaczyli wyjtkow skal przeladowa lat 1936-1938 faktem, i unikajc wymierzo
nego w nie ciosu, lokalne aparaty wadzy skieroway terror na niezliczone "kozy ofiar
ne", wykazujc si w ten sposb czujnoci i nieugitoci w walce z rnego rodzaju
"wrogami"j.
Inna ko niezgody: liczba ofiar. Dla Conquesta i jego uczniw Wielki Terror spo
wodowa mia co najmniej 6 milionw aresztowa, 3 miliony egzekucji i 2 miliony
zgonw w obozach. Dla historykw rewizjonistw szacunki te s zdecydowanie zbyt wy
sokie'.
Otwarcie - na razie czciowe - archiww sowieckich pozwala dzi na ponowne
podsumowanie Wielkiego Terroru. I nie chodzi o zarysowanie na tych kilku stronach
nieslychanie skomplikowanej i tragicznej historii dwch najkrwawszych lat reimu so
wieckiego, lecz o prb wyjanienia kwestii, ktre w cigu ostatnich lat byy przedmio
N. Werth, "Les Proces de Moscou,193fi193R", Complexe, firuxelles 1487, s. fil.

R. Conquest, Wielki Terror".
' J.A. Getty, "Origins..."; G. Rittersporn, "Simplifications staliniennes et complications sovietiques,
1933-1953", EAC, Paris 14X8; J.A. Getty, R.T. Manning (wyd.), "Stalinist Terror. New Perspectives",
Cambridge UP,1993.
' R. Conquest w "Wielkim Terrorze" (s. 534-535) podaje liczby ok. 7 mln aresztowanych,1 mln straco
nych, 2 mln zmarych w obozach. (Przyp. red.)
tem dyskusji - chodzi zwaszcza o stopie centralizacji terroru oraz o kategorie i liczb
ofiar.
W sprawie centralizacji terroru dostpne dzi dokumenty Biura Politycznego5 po
twierdzaj, e masowe represje byy rzeczywicie rezultatem inicjatywy podjtej
przez najwysz instancj partyjn, Biuro Polityczne, a zwaszcza przez Stalina. Orga
nizacja, a nastpnie przebieg najkrwawszej z wielkich operacji represyjnych, trwaj
cej od sierpnia 1937 roku do maja 1938 "likwidacji byych kuakw, kryminalistw
i innych elementw antysowieckich"fi, ukazuj w zupenie nowym wietle rol Cen
trum i wadz lokalnych w tych represjach oraz logik samej operacji majcej, przynaj
mniej w zaoeniu, definitywnie rozwiza problem nie rozwizany w cigu poprzed
nich lat.
Od 1935-1936 lat wci nie rozstrzygnita pozostawaa kwestia dalszych losw prze
bywajcych na zesaniu byych kuakw. Mimo przypominanego im regularnie zakazu
opuszczania miejsca przymusowego osiedlenia coraz wicej osadnikw specjalnych roz
tapiao si w masie wolnych pracownikw. W raporcie z sierpnia 1936 roku szef
GUagu Matwiej Berman pisa:
Korzystajc z do lunego systemu nadzoru, wielu osadnikw specjalnych, pozostajcych od

dawna w mieszanych ekipach z pracownikami wolnymi, opucio miejsce osiedlenia. Coraz trud
niej ich odzyska. Nauczyli si jakiej specjalnoci, administracji przedsibiorstw zaley na ich
zatrzymaniu, czasem udao im si zaatwi paszport, poenili si z wolnymi kobietami, czsto
maj domy'.
Wielu osadnikw specjalnych, osiedlonych przymusowo w orodkach przemyso

wych, starao si rozpyn w miejscowej klasie robotniczej, inni uciekali jak najdalej.
Niektrzy z tych "uciekinierw" bez papierw i dachu nad gow przyczali si do
band zoonych z coraz liczniejszych na peryferiach miasta ludzi z marginesu spoecz
nego i drobnych przestpcw. Przeprowadzone w paru komendach inspekcje ujawniy
sytuacje nie do przyjcia dla wadz; na przykad w obwodzie pnocnym, w rejonie ar
changielskim, pozostao na miejscu jedynie 37 tysicy z teoretycznie osiedlonych tam
89 700 osadnikw specjalnych!
Obsesja "kuakasabotaysty, ktry przenikn do przedsibiorstw" oraz "kuaka
-bandyty krcego po miecie" przesdzia o wyznaczeniu tej "kategorii" w pierwszej
kolejnoci do roli ofiary wielkiej operacji represyjnej, o ktrej przeprowadzeniu Stalin
zadecydowa w pocztku lipca 1937 roku.
2 lipca 1937 roku Biuro Polityczne rozesao do lokalnych wadz telegram, ktry poleca -
niezwocznie aresztowa wszystkich kuakw i kryminalistw [...] po administracyjnym przestu

diowaniu ich sprawy przez trojk [komisj zoon z rejonowego pierwszego sekretarza partii,
prokuratora i rejonowego szefa NKWD) rozstrzela najbardziej wrogo nastawionych i zesa
elementy mniej aktywne, ale wrogie wobec wadzy [...). Komitet Centralny proponuje, by w pi
5 "Stalinskoje Politbiuro w 30-yje gody", zbir dokumentw przygotowany przez O.W. Chlewniuka,
A.W. Kwaczonkina, L.P. Koszelew, L.A. Rogowaj, Moskwa 1995; O.V. Khlevniouk, L.P. Kocheleva,
J. Howlett, L. Rogowaja, "Les Sources archivistiques des organes dirigeants du PC(b)R", "Communisme"
1995, nr 42-44, s.15-34.
Trud" z 4 VI 1992.
' GARF, 9479/1/978/32.
ciodniowym terminie przesa mu skad trojek, a take liczb osobnikw przeznaczonych do roz
strzelania i do zesania.
W ten sposb Centrum otrzymao w nastpnych tygodniach "wskaniki", przysa

ne przez wadze lokalne, i na ich podstawie Jeow przygotowa rozkaz operacyjny
nr 00447 z 30 lipca 1937 roku, ktry tego samego dnia przedoyl do zaakceptowania
Biuru Politycznemu. W ramach tej "operacji" do aresztowania przewidziano 259 450
osb, a do rozstrzelania 72 950 aresztowanychR. W rzeczywistoci liczby te byy niepe
ne, gdy na przygotowanej przez Jeowa licie brakowao caej grupy regionw, ktre
chyba nie zdyy jeszcze przesa do Moskwy swych "szacunkw". Podobnie jak pod
czas rozkuaczania wszystkie regiony otrzymay kontyngent dla kadej z kategorii
(pierwsza do rozstrzelania, druga do zesania).
Trzeba odnotowa, i elementy, ktre byy celem operacji, naleay do znacznie
szerszego spektrum spoecznopolitycznego ni pocztkowo wymienione kategorie: po
za "kuakami" i "elementami kryminalnymi" na listach znalazy si "elementy spoecz
nie niebezpieczne", "czonkowie partii antysowieckich", dawni "carscy funkcjonariu
sze", "biaogwardzici" itd. "Nazwy" te przydzielano oczywicie kademu podejrzane
mu, bez wzgldu na to, czy nalea do partii, pochodzi z inteligencji czy "prostego
ludu". Odpowiednie suby GPU, a potem NKWD miay bardzo duo czasu, by przy
gotowa listy podejrzanych i latami je uaktualnia.
Rozkaz operacyjny z 30 lipca 1937 roku przyznawa lokalnym wadzom prawo zwra
cania si do Moskwy o dodatkowe listy osb do represjonowania. Rodziny osb, stra
conych lub skazanych na kary obozu, mogy by aresztowane "poza kontyngentem".
Od koca sierpnia do Biura Politycznego naplyno wiele prb o podwyszenie
kontyngentw. Midzy 28 sierpnia a 15 grudnia 1937 roku biuro zatwierdzio podwy
szenie kontyngentw osb do rozstrzelania o 22 500, a przewidzianych do internowa
nia w obozach do 16 800 osb. 31 stycznia 1938 roku na propozycje NKWD biuro za
akceptowao jeszcze jeden "dodatek" w postaci 57 200 osb, w tym 48 tysicy do roz
strzelania. Operacja miaa si zakoczy 15 marca 1938 roku. Ale i tym razem wadze
lokalne, ktre od poprzedniego roku byy ju kilkakrotnie "oczyszczane" i wymienia
ne, uznay za stosowne wykaza sw gorliwo. Od 1 lutego do 29 sierpnia Biuro Poli
tyczne zatwierdzio dodatkowe kontyngenty 90 tyicy osb wytypowanych do represjonowania.
Tak wic operacja, ktra pocztkowo trwa miaa cztery miesice, przecigna si
na rok i dotkna co najmniej 200 tysicy osb powyej wczeniej zatwierdzonych kon
tyngentw4. Kady, kogo podejrzewano o "ze" pochodzenie spoeczne, stawa si po
tencjaln ofiar. Naraone na przeladowania byy zwaszcza osoby mieszkajce w stre
fach przygranicznych oraz te, ktre miay w przeszoci jakiekolwiek kontakty z zagra
nic, a chodzi mogo zarwno o pobyt w nieprzyjacielskich obozach jenieckich, jak
o posiadanie poza ZSRR nawet dalekiej rodziny. Istniao due prawdopodobiestwo,
i osoby te, podobnie jak radioamatorzy, filatelici czy esperantyci, zostan oskarone
o szpiegostwo. Midzy 6 sierpnia a 21 grudnia 1937 roku Biuro Polityczne i jego
"zbrojne rami" - NKWD, zainicjoway co najmniej dziesi operacji podobnych do
Trud" z 4 VI 1992.
O. Khlevniouk, "Le Cercle...", s. 208-210.
dziaa, zaleconych w rozkazie operacyjnym nr 00447, ktrych celem bya kolejna li

kwidacja grup narodowych, uwaanych za potencjalnie "szpiegowskie" i "dywersyjne":
Niemcw, Polakw, Japoczykw, Rumunw, Finw, Litwinw, Estoczykw, otyszy,
Grekw i Turkw. Od sierpnia 1937 do listopada 1938 roku, czyli w cigu pitnastu
miesicy trwania tych "antyszpiegowskich" operacji, aresztowano kilkaset tysicy osb.
Spord innych operacji, o ktrych mamy dzi dane - wci bardzo szcztkowe,
gdy archiwa byego KGB i prezydenckie, w ktrych przechowywane s najbardziej po
ufne dokumenty, s niedostpne dla badaczy - przytoczmy:
- "likwidacj kontyngentw niemieckich zatrudnionych w przedsibiorstwach pra
cujcych na rzecz obrony narodowej", 20 lipca 1937 roku;
- likwidacj prawicowowojskowojaposkiej organizacji kozackiej", rozpoczt

4 sierpnia 1937 roku; od wrzenia do grudnia poddano represjom ponad 19 tysicy osb;
- represjonowanie rodzin aresztowanych wrogw ludu" zarzdzone na podstawie
rozkazu operacyjnego NKWD nr 00486 z 15 sierpnia 1937 roku.
Ta krtka i bardzo niekompletna lista maej czci operacji, podjtych z inicjatywy
Biura Politycznego, a zorganizowanych przez NKWD, wystarczy, by podkreli scentra
lizowany charakter masowych represji lat 1937-1938. Na pewno operacje te, podobnie
jak wszystkie wielkie akcje represyjne, prowadzone na rozkaz Centrum przez lokalnych
funkcjonariuszy - czy chodzio o rozkuaczanie, czystk w miastach czy o polowanie na
specjalistw - nie obyway si bez "wypacze" ani ekscesw. Po zakoczeniu Wielkiego
Terroru jedyn komisj do badania zbrodni "jeowszczyzny" wysano do Turkmenii.
W tej maej, liczcej zaledwie 1 300 000 mieszkacw republice (0,7% ludnoci
ZSRR), od sierpnia 1937 do wrzenia 1938 roku tylko w ramach operacji "likwidacji
byych kuakw, kryminalistw i innych elementw antysowieckich" trojki NKWD ska
zay 13 259 osb. Spord nich 4037 rozstrzelano. Kontyngenty, ustalone przez Mo
skw, opieway na 6277 skazanych i 3225 straconych"'. Mona przypuszcza, e podob
ne naduycia i wykroczenia wystpoway i w innych regionach kraju. Wynikay one ju
z samej zasady kontyngentw i przysyanych z Centrum zaplanowanych rozkazw oraz
z dobrze przyswojonych i wpajanych latami odruchw biurokratycznych, ktre polegay
na uprzedzaniu ycze przeoonych i dyrektyw pyncych z Moskwy.
Inna seria dokumentw potwierdza scentralizowany charakter masowych mor
derstw, nakazanych i zatwierdzonych przez Stalina i Biuro Polityczne. Mamy na myli
listy osb wytypowanych do skazania, sporzdzone przez Komisj Spraw Sdowych
Biura Politycznego. Kary wymierzone osobistociom, ktre miay stan przed Kole
gium Wojskowym Sdu Najwyszego ZSRR, sdami wojskowymi lub Kolegium
Specjalnym NKWD, okrelane byy wczeniej przez Komisj Spraw Sdowych Biura
Politycznego. Komisja ta, ktrej czonkiem by Jeow, przedstawia do podpisu Stalino
wi i czonkom Biura Politycznego co najmniej 383 listy z przeszo 44 tysicami nazwisk
osb na stanowiskach kierowniczych rnego szczebla w partii, armii i gospodarce. Po
nad 39 tysicy z nich skazano na kar mierci. Podpis Stalina znajduje si na 362 li
stach, Mootow podpisa ich 373, Woroszyow 195, Kaganowicz 191, danow 177,
a Mikojan 62 listy".
' Tame, s. 212.

Ricabilitacya. Politiczeskije processy 3ll50 godow", Moskwa 1991, s. 39; "Istocznik" 1995, nr 1,
s.117-130.
Wszyscy wymienieni dygnitarze udali si osobicie w teren, by poczynajc od lata

1937 roku przewodniczy czystkom w lokalnych organizacjach partyjnych. Kaganowi
cza wysano wic do przeprowadzenia czystek w Donbasie oraz obwodach czelabi
skim, jarosawskim, iwanowskim i smoleskim. danow, ktry zacz od czystki w swo
im obwodzie leningradzkim, pojecha do Orenburga, Baszkirii i Tatarstanu. Andriejew
uda si na pnocny Kaukaz, do Uzbekistanu i Tadykistanu, Mikojan do Armenii,
a Chruszczow na Ukrain.
Mimo i wikszo instrukcji w sprawie masowych represji zostaa zatwierdzona
w formie uchwa Biura Politycznego, z dostpnych dzi dokumentw archiwalnych wy
nika, e Stalin by osobicie autorem i inicjatorem wikszoci decyzji o represjach na
wszystkich szczeblach. Wemy tylko jeden przykad: kiedy 27 sierpnia 1937 roku o go
dzinie 17 sekretariat Komitetu Centralnego otrzyma informacj sekretarza komitetu
partyjnego Kraju Wschodniosyberyjskiego Michaia Koroczenki o przebiegu procesu
"winnych sabotau" agronomw, o 17.10 Stalin osobicie odtelegrafowa: "Radz wam
skaza sabotaystw rejonu andriejewskiego na kar mierci i opublikowa wiadomo
o egzekucji w prasie"'.
Wszystkie dostpne dzi dokumenty (protokoy Biura Politycznego, dzienny plan
zaj Stalina i lista goci, przyjtych przez niego na Kremlu) dowodz, e Stalin kiero
wa dziaaniami Jeowa i skrupulatnie je kontrolowa. Poprawia gwne instrukcje
NKWD, decydowa o przebiegu ledztwa w wielkich procesach politycznych, a nawet
okrela ich scenariusz. W czasie ledztwa w sprawie "spisku wojskowego", o ktry
oskarono Tuchaczewskiego i innych dowdcw Armii Czerwonej, Stalin przyjmowa
Jeowa codziennie'3. Na wszystkich etapach "jeowszczyzny" Stalin utrzymywa kontro
l polityczn nad wydarzeniami. To on zdecydowa o mianowaniu Jeowa ludowym ko
misarzem spraw wewntrznych, przesyajc 25 wrzenia 1936 roku do Biura Polityczne
go z Soczi sawny telegram: "Uwaamy za rzecz konieczn i nie cierpic zwoki powo
anie towarzysza Jeowa na stanowisko komisarza spraw wewntrznych. Jagoda okaza
si zupenie niezdolny do zdemaskowania trockistowskiego i zinowjewowskiego bloku.
Z tego powodu GPU jest w tej sprawie opnione o cztery lata". To rwnie Stalin
zdecydowa pooy kres "naduyciom NKWD". Dekret Komitetu Centralnego z 17 li
stopada 1938 roku zakoczy (prowizorycznie) "operacj masowych aresztowa i ze
sa". Tydzie pniej Jeow zosta zdjty ze stanowiska ludowego komisarza spraw
wewntrznych i zastpiony przez Beri. Wielki Terror skoczy si tak, jak si rozpo
cz: na rozkaz Stalina.
Czy mona w sposb udokumentowany okreli liczb i kategorie ofiar "jeowszczy
zny"?
Dysponujemy dzi kilkoma cile poufnymi dokumentami, przygotowanymi w okre
sie destalinizacji dla Nikity Chruszczowa i najwyszych przywdcw partyjnych,
a zwaszcza dugim studium o "represjach dokonanych w epoce kultu jednostki", opra
cowanym przez komisj utworzon na zakoczenie XX Zjazdu KPZR, na ktrej czele
Izwiestija" z 10 VI 192, s. 2.
Plan zaj i lista goci przyjtych przez Stalina na Kremlu w latach 193l,-1937, "Istoriczeskij Archiw"
1995 nr 4, s.15-73.
Cyt. za: B. Lewickyj, "Terror...", s. 78. Liczba mnoga wynikaa z faktu, i by to wsplny telegram Sta
lina i danowa. (Przyp. tum.)
186PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
stan Nikoaj Szwernik'5. Naukowcy mog porwna te dane z rnymi dostpnymi

dzi rdami statystycznymi dyrekcji GUagu, Ludowego Komisariatu Sprawiedliwo
ci czy prokuratury'b.
Wynika z nich, i tylko w latach 1937-1938 NKWD aresztowao 1575000 osb
w okresie tym skazano 1 345 000 osb (czyli 85,4%); 681 692 (czyli 51% osb skaza
nych w latach 1937-1938) rozstrzelano.
Osoby aresztowane skazywano wedug rnych procedur. Sprawy "kadr" politycz
nych, gospodarczych i wojskowych oraz przedstawicieli inteligencji - kategorii najatwiej
szej do uchwycenia i najlepiej znanej - podlegay sdom wojskowym i "kolegiom nadzwy
czajnym" NKWD. Operacja przybraa takie rozmiary, e rzd zorganizowa w kocu lip
ca 1937 roku, zoone z prokuratora, szefw NKWD i kierownictwa milicji trojki na
szczeblu rejonu. Dziaay one niezwykle pospiesznie, gdy odpowiaday za wypenienie
kontyngentw, ustalonych wczeniej przez Centrum. Wystarczyo "uaktywni" list osb,
ktre figuroway ju w kartotekach odpowiednich sub. ledztwo zostao skrcone do
minimum; jak dowodzi na przykad niedawno opublikowana "Martyrologia Leningradu"
- uoony chronologicznie, poczynajc od sierpnia 1937 roku, spis aresztowanych i skaza
nych na mier na mocy artykuu 58 kodeksu karnego - przez rce trojki przechodziy
dziennie setki akt. Zwyczajowy okres dzielcy aresztowanie od skazania na mier wyno
si od kilku dni do kilku tygodni. Nie podlegajcy apelacji wyrok wykonywany by po kil
ku dniach od skazania. Zarwno w zakresie specjalnych operacji "likwidacji szpiegw
i dywersantw", jak i podczas wielkich operacji represyjnych w rodzaju rozpocztej
30 lipca 1937 roku "likwidacji kuakw od 12 wrzenia 1937 roku "likwidacji elementw
kryminalnych" czy te "represji wobec rodzin wrogw ludu" prawdopodobiestwo aresz
towania kogo jedynie w celu wypenienia kontyngentu zaleao od caego szeregu przy
padkw. Przypadkw "geograficznych" (osoby mieszkajce w rejonach przygranicznych
byy duo bardziej naraone), osobistej historii ycia, zwizanej w jaki sposb z innym
krajem, cudzoziemskiego pochodzenia, a nawet pomyek, wynikajcych z jednakowych
nazwisk. W wypadku gdy lista osb z kartoteki bya zbyt krtka, aby "wypeni normy",
lokalne wadze jako sobie "radziy". Wemy jeden tylko przykad: w celu uzupenienia
brakw w kategorii "sabotaystw" turkmeskie NKWD skorzystao z poaru w jednym
z zakadw, by aresztowa wszystkich obecnych na miejscu i zmusi ich do wydania
"wsplnikw. Wyznaczajcy arbitralnie kategorie wrogw "politycznych" i zaprogra
mowany odgrnie Wielki Terror z samej swej natury prowadzi do naduy, ktre wy
mownie wiadczyy o przemocy panujcej wrd szeregowego aparatu represyjnego.
Wszystkich tych danych, przypominajcych zreszt, i komunistyczne kadry stanowi
y tylko uamek pord 681 692 straconych osb, nie mona uzna za kompletne. Nie
dotycz one przeprowadzonych w tamtych latach zesa (np. zesania poza sowiecki
Daleki Wschd 172 tysicy Koreaczykw, przesiedlonych midzy majem a padzierni
kiem 1937 roku do Kazachstanu i Uzbekistanu). Nie wliczaj ani aresztantw, zmar
ych od tortur w czasie pobytu w wizieniu lub podczas drogi do obozu (liczba niezna
na), ani winiw zmarych ju w obozach (okoo 25 tysicy w 1937 roku i ponad 90 ty
sicy w roku nastpnym)'X.
'5 Istocznik" 1995 nr 1, s.117-132; W.P. Popow, "Gosudarstwiennyj...", s. 20-31

' J.A. Getty, G.T. Rittersporn, V.N. Zemskov, "Les victimes...", s. 631-663.
Tame, s. 655.
n W. Ziemskow, "Gutag", "Socyologiczeskije IssIedowanija" 1991, nr 6, s.14-15.
wIELKI TERROR (1936-1938) 187
Czy mona dzi posun si dalej w analizie kategorii ofiar tych zbiorowych mor
derstw? Mamy kilka danych statystycznych o winiach GUagu z koca lat trzydzie
stych, ktre przedstawimy w dalszej czci ksiki. Informacje te dotycz wszystkich
winiw (a nie tylko ofiar Wielkiego Terroru) i przynosz tylko czstkowe odpowiedzi
na temat ludzi zesanych do obozw w czasie "jeowszczyzny". Mona zauway duy
wzrost liczby winiw z wyszym wyksztaceniem (70% midzy rokiem 1936 a 1939),
co potwierdza fakt, i terror koca lat trzydziestych dotkn szczeglnie wyksztacone
elity, niezalenie od przynalenoci do partii.
Poniewa przeladowania kadr partyjnych zostay potpione najwczeniej (na XX
Zjedzie), nale one do najlepiej znanych aspektw Wielkiego Terroru. W tajnym re
feracie Chruszczow mwi szeroko o represjach, ktre dotkny piciu wiernych stali
nowcw, czonkw Biura Politycznego (Postyszewa, Rudzutaka, Eichego, Kosiora
i Czubara), a take 98 spord 139 czonkw Komitetu Centralnego i 1108 z 1996 dele
gatw na XVII Zjazd Partii (1934). Przetrzebione zostay rwnie kierownicze kadry
Komsomou: aresztowano 72 z 93 czonkw Komitetu Centralnego, 319 z 385 sekreta
rzy obwodowych, krajowych i republikaskich oraz 2210 spord 2750 sekretarzy rejo
nowych. W wikszoci przypadkw obwodowe i lokalne aparaty partii i Komsomolu,
ktre Centrum podejrzewao o "sabotowanie" jedynie "susznych" decyzji Moskwy
i sprzeciw wobec jakiegokolwiek kontrolowania sytuacji w kraju przez wadze zwierzch
nie, zostay w caoci wymienione. W Leningradzie, miecie w najwyszym stopniu po
dejrzanym, w ktrym partii przewodzili ludzie tacy jak Zinowjew i w ktrym zabito Ki
rowa, Jeow i miejscowy szef NKWD Zakowski aresztowali 90% kadr partyjnych. By
to jednak tylko niewielki procent leningradczykw, poddanych przeladowaniom w la
tach 1936-1939'4. W celu przeprowadzenia czystek wysyano w teren emisariuszy Cen
trum wraz z oddziaami NKWD, a ich zadaniem byo, jak napisaa obrazowo "Praw
da", "wykurzenie trockistowskozinowjewowskich pluskiew z gniazd i zniszczenie ich".
Pewne regiony kraju, dla ktrych dysponujemy czciowymi danymi statystycznymi,
"czyszczono" szczeglnie starannie: na pierwszym miejscu znalaza si raz jeszcze
Ukraina. Tylko w roku 1938, po nominacji Chruszczowa na sekretarza Komunistycznej
Partii Ukrainy, aresztowano tam (i w wikszoci rozstrzelano) ponad 106 tysicy osb.
Z dwustu czonkw ukraiskiego Komitetu Centralnego partii ocalao trzech. Ten sam
scenariusz powtrzono na wszystkich szczeblach partii, na ktrych zorganizowano dzie
sitki publicznych procesw przywdcw komunistycznych.
W odrnieniu od procesw przy drzwiach zamknitych czy tajnych posiedze tro
jek, na ktrych o losie oskaronego decydowano w kilka minut, publicznym procesom
przywdcw nadawano silne zabarwienie populistyczne i wan funkcj propagando
w. Oskarajc lokalnych przywdcw, "tych nowych, wiecznie z siebie zadowolonych
panw [...], ktrzy sw nieludzk postaw budz sztucznie w masach niezadowolenie
i irytacj, budujc tym samym armi rezerwow dla trockistw" (z przemwienia Stali
na z 3 marca 1937 roku), procesy miay zacieni sojusz midzy "prostym ludem, zwy
kym czonkiem partii, nosicielem sprawiedliwego rozwizania" a przewodnikiem. Po
dobnie jak wielkie procesy moskiewskie, publiczne procesy na szczeblu lokalnym silnie
pobudzay ideologicznie, wytwarzajc nastroje populistyczne. Byy, powtarzajc za An
Statystyki egzekucji w Leningradzie zob. "Leningradzki Martirotog, 1937-193R", Sankt Pietierburg

1995, s. 3-50.
nie Kriegel, "imponujcym mechanizmem profilaktyki spoecznej", gdy demaskoway

bdcy podstawowym pojciem ideologicznym spisek i odgryway do pewnego stopnia
rol karnawau (moni okazywali si niedobrzy, a "prostych ludzi" uznawano za "nosi
cieli sprawiedliwego rozwizania").
Represje skierowane przeciw lokalnym kierownictwom partyjnym byy oczywicie je
dynie wierzchokiem gry lodowej. Wemy przykad obwodu orenburskiego, co do kt
rego dysponujemy szczegowym raportem miejscowego departamentu NKWD
"o rodkach operacyjnych uytych do likwidacji podziemnych grup trockistowskich i bu
charinowskich oraz innych ugrupowa kontrrewolucyjnych w okresie od 1 kwietnia do
18 wrzenia 1937 roku", a wic jeszcze przed misj danowa, majc na celu "przyspie
szenie" czystek".
W obwodzie tym aresztowano w cigu piciu miesicy:
- 420 "trockistw", z ktrych wszyscy zajmowali pierwszoplanowe stanowiska kie
rownicze w polityce lub gospodarce;
-120 "prawicowcw", z ktrych wszyscy byli wanymi miejscowymi dygnitarzami.
Tych 540 funkcjonariuszy partyjnych stanowio prawie 45% miejscowej nomenklatu
ry. W wyniku misji danowa w Orenburgu aresztowano i stracono kolejnych 598 osb
tego samego szczebla. Tak wic, podobnie jak w innych regionach, na jesieni 1937 roku
zlikwidowane byo ju niemal cakowicie poprzednie kierownictwo polityczne i gospo
darcze obwodu orenburskiego, na ktrego miejsce "awansowano" nowe pokolenie lu
dzi pierwszego planu - Brenieww, Kosyginw, Ustinoww i Gromykw, jednym so
wem, pokolenie Biura Politycznego lat siedemdziesitych.
Niemniej oprcz owego tysica przywdcw znalaza si caa masa szarych ludzi,
szeregowych czonkw partii lub byych, a wic szczeglnie naraonych, a take zwy
kych obywateli, od lat figurujcych w kartotekach. I to oni stanowili wikszo ofiar
Wielkiego Terroru.
Wrmy do raportu orenburskiego NKWD:
- "nieco ponad 2000 czonkw kozackiej organizacji prawicowowojskowojapo
skiej" (z ktrych 1500 rozstrzelano);
- "ponad 1500 oficerw i funkcjonariuszy carskich, zesanych w 1935 roku z Lenin
gradu do Orenburga" (chodzio o "elementy klasowo obce", zesane do rnych regio
nw kraju po zabjstwie Kirowa);
- "okoo 250 osb aresztowanych w zwizku ze spraw Polakw";
- "okoo 95 osb aresztowanych [...] w zwizku ze spraw harbiczykw";
- 3290 osb w ramach likwidacji byych kuakw";
- "1399 osb [...] w czasie likwidacji elementw kryminalnych..."
Jeli dodamy trzydziestu komsomolcw i pidziesiciu kadetw miejscowej szkoy
wojskowej, otrzymamy w sumie 7500 osb aresztowanych w cigu piciu miesicy
w tym obwodzie przez NKWD, jeszcze przed zaostrzeniem represji w wyniku misji An
drieja danowa. Przy caej swej spektakularnoci aresztowanie 90% miejscowej no
menklatury stanowio jedynie may odsetek cakowitej liczby osb represjonowanych,
z ktrych prawie wszystkie zaklasyfikowano do kategorii, bdcych celem specjalnych
operacji, okrelonych i zaaprobowanych przez Biuro Polityczne, a zwaszcza Stalina.
CRCEDHC,17/120/285/24-37
Niektre kategorie kierownikw i kadr partyjnych zdziesitkowano szczeglnie sta

rannie. Znaleli si wrd nich dyplomaci i personel Ludowego Komisariatu Spraw
Zagranicznych, ktrzy padli oczywicie ofiarami oskarenia o szpiegostwo, lub w wik
szym jeszcze stopniu urzdnicy ministerstw gospodarczych i dyrektorzy fabryk, ktrych
podejrzewano o "sabota". Pomidzy aresztowanymi - i w wikszoci rozstrzelanymi
wysokiej rangi dyplomatami znaleli si Kriestinski, Sokolnikow, Bogomolow, Jurie
niew, Ostrowski, AntonowOwsiejenko, ktrzy pracowali uprzednio na placwkach
w Berlinie, Londynie, Pekinie, Tokio, Bukareszcie i Madryciez'.
W niektrych ministerstwach niemal wszyscy bez wyjtku urzdnicy padli ofiar prze
ladowa. Tak na przykad w drugorzdnym Ludowym Komisariacie Przemysu Budowy
Maszyn i Narzdzi wymieniono ca administracj; aresztowano take wszystkich (poza
dwoma) dyrektorw fabryk, podlegajcych tej brany, i prawie wszystkich inynierw
i technikw. Podobnie byo w innych dziaach przemysu, a zwaszcza w przemyle lotni
czym, morskim, metalurgii i transporcie; a wic w sektorach, co do ktrych mamy jedynie
fragmentaryczne opracowania. Po zakoczeniu Wielkiego Terroru Kaganowicz przyzna
na XVIII Zjedzie w marcu 1939 roku, i "w latach 1937-1938 kadry przemysu cikie
go zostay cakowicie wymienione, a tysice nowych ludzi mianowano na kierownicze sta
nowiska w miejsce zdemaskowanych sabotaystw. W niektrych gaziach przemysu
trzeba byo usun kilka kolejnych warstw sabotaystw i szpiegw (...) Teraz mamy ka
dry, ktre zaakceptuj kade zadanie wyznaczone im przez towarzysza Stalina".
Pord najciej dotknitych przez "jeowszczyzn" kadr partyjnych znaleli si
przywdcy zagranicznych partii komunistycznych oraz funkcjonariusze Midzynaro
dwki Komunistycznej - Kominternu - ktrych siedzib by moskiewski hotel "Lux".
Aresztowano wiele osobistoci Komunistycznej Partii Niemiec, a wrd nich: Heinza
Neumanna, Hermanna Remmelego, Fritza Schultego i Hermanna Schuberta - wszyscy
byli dawnymi czonkami Biura Politycznego - dawnego sekretarza Komitetu Central
nego Leo Fliega, dawnych redaktorw dziennika "Rote Fahne" Heinricha Susskinda
i Wernera Hirscha oraz niemieckiego delegata na kongres zaoycielski Kominternu
Hugo Eberleina. W kilka miesicy po zawarciu paktu RibbentropMootow, w lutym
1940 roku, 570 komunistw niemieckich, przetrzymywanych w moskiewskich wizie
niach, przekazano na mocie granicznym w Brzeciu gestapo.
Czystka poczynia rwnie spustoszenia pord komunistw wgierskich. Areszto
wany i rozstrzelany zosta Bela Kun, przywdca rewolucji wgierskiej z 1919 roku,
a podobny los spotka dwunastu innych ludowych komisarzy efemerycznego rzdu ko
munistycznego w Budapeszcie, ktrzy uzyskali azyl w Moskwie.
Wrd ofiar Wielkiego Terroru przytaczajc wikszo stanowili

anonimowi obywatele. Wyjtek ze "zwyczajnych" akt z roku 1938
Akta nr 2426.0
1. Nazwisko: Sidorow
2. Imie: Wasili Klimientowicz
R. Conquest, "Wielki Terror", s. 467-470.

3. Miejsce i data urodzenia: Syczewo, obwd moskiewski,1893.

4. Adres: Syczewo, rejon koomneski obwodu moskiewskiego.
5. Zawd: pracownik spdzielni.
6. Przynaleno zwizkowa: Zwizek Pracownikw Spdzielczoci.
7. Majtek w chwili aresztowania (opis szczegowy): dom drewniany 8 na 8
metrw; czciowo zadaszone podwrze o wymiarach 20 metrw na 7,1 krowa,
4 owce, 2 winie, drb.
8. Majtek w 1929: ten sam i 1 ko.
9. Majtek w 1917: dom drewniany 8 metrw na 8, czciowo zadaszone po
dwrze 30 metrw na 20; 2 stodoy, 2 szopy, 2 konie, 2 krowy, 7 owiec.
10. Sytuacja spoeczna w chwili aresztowania: pracownik najemny.
11. Stan suby wojskowej w armii carskiej: w latach 1915-1916 szeregowy w 6
Turkiestaskim Puku Piechoty.
12. Stan suby w biaej armii: brak.
13. Stan suby w Armii Czerwonej: brak.
14. Pochodzenie spoeczne: uwaam si za syna redniorolnego chopa.
15. Przeszo polityczna: bez przynalenoci partyjnej.
16. Narodowo, obywatelstwo: rosyjska, obywatel ZSRR.
17. Przynaleno do WKP(b): brak.
18. Wyksztacenie: podstawowe.
19. Stosunek do suby wojskowej: rezerwista.
20. Czy by karany w przeszoci: brak.
21. Stan zdrowia: przepuklina.
22. Sytuacja rodzinna: onaty. ona: Anastazja Fiodorowna, 43 lata, kocho
nica; crka: Nina, 24 lata.
Aresztowany 13 lutego 1938 przez rejonowy zarzd NKWD.
2. Wyjtki z protokou przesuchania
Pytanie: Podajcie nam wyjanienia dotyczce waszego pochodzenia spoecz

nego, waszej sytuacji spoecznej i majtkowej przed i po 1917 roku.
Odpowied: Pochodz z rodziny kupieckiej. A do mniej wicej 1904 roku oj
ciec mj mia may sklep w Moskwie na ulicy Zootarskiej, w ktrym wedle tego,
co mwi ojciec, pracowa, nie zatrudniajc nikogo. Po 1904 roku ojciec musia
zamkn sklep, gdy nie mg sprosta konkurencji wielkich kupcw. Wrci na
wie, do Syczewa, i wydzierawi sze hektarw ornej ziemi i dwa hektary ki.
Zatrudni pracownika, niejakiego Goriaczewa, ktry przepracowa z ojcem wiele
lat, a do 1916 roku. Po 1917 roku zatrzymalimy nasze gospodarstwo, ale straci
limy konie. Pracowaem z ojcem do 1925 roku, a po jego mierci podzielilimy
z bratem gospodarstwo.
Nie przyznaj si do adnej winy.
3. Wyjtki z aktu oskarenia:
[...) Sidorow, niechtny wobec wadzy sowieckiej, a zwaszcza wobec partii,

prowadzi systematycznie propagand antysowieck, mwic: "Stalin i jego ban
wIELKi TERROR (1936-1938) 191
da nie chc wypuci wadzy, Stalin zabi tylu ludzi, ale nie chce odej. Bolsze
wicy utrzymuj wadz, aresztuj uczciwych ludzi i nawet nie wolno o tym m
wi, bo zsyaj na dwadziecia pi lat do obozu".
Oskarony Sidorow nie przyzna si do winy, ale zosta zdemaskowany przez

zeznania licznych wiadkw. Sprawa zostaa przekazana do osdzenia trojce.
Podpisano: Salachajew, podporucznik milicji rejonu kolomneskiego.

Za zgodno: Gakin, porucznik bezpieczestwa pastwowego, naczelnik wy
dziau bezpieczestwa pastwowego rejonu kolomneskiego.
4. Wyjtki z protokou decyzji trojki z 16 lipca 1938 roku
[...) Sprawa Sidorowa WK. Dawny kupiec, prowadzcy z ojcem sklep. Oskar
ony o uprawianie propagandy kontrrewolucyjnej, charakteryzujcej si defety
stycznymi wypowiedziami, ktrym towarzyszyy groby pod adresem komunistw
i krytyka polityki Partii i rzdu.
Wyrok: ROZSTRZELA Sidorowa Wasilija Klimientowicza i skonfiskowa
mienie.
Wyrok zosta wykonany 3 sierpnia 1938 roku.
Zrehabilitowany pomiertnie 24 stycznia 1989 roku
("Wola" 1994, nr 2-3, s. 45-46)
Aresztowano prawie dwustu komunistw woskich (w tym Paolo Robottiego, szwa

gra Togliattiego) oraz stu komunistw jugosowiaskich (wrd nich Gorkicia, sekreta
rza generalnego partii, i Vlado opicia, sekretarza organizacyjnego i dowdc Brygad
Midzynarodowych w Hiszpanii, a take trzy czwarte Komitetu Centralnego).
Jednak najwysz cen zapacili Polacy. Sytuacja komunistw polskich bya szcze
glna: Komunistyczna Partia Polski wywodzia si z Socjaldemokracji Krlestwa Pol
skiego i Litwy, ktra w 1906 roku zostaa przyjta na zasadzie autonomii do Socjalde
mokratycznej Partii Robotniczej Rosji. Zwizki midzy parti rosyjsk a polsk, ktrej
jednym z przywdcw przed 1917 roku by nie kto inny, jak Feliks Dzieryski, byy
bardzo bliskie. Wielu polskich socjaldemokratw zrobio karier w partii bolszewickiej;
wymiemy tylko najbardziej znanych: Dzieryskiego, Mienynskiego, Unszlichta
(wszyscy zajmowali kierownicze stanowiska w GPU) czy Radka.
W latach 1937-1938 KPP zostaa cakowicie zlikwidowana. Stracono dwunastu
czonkw polskiego Komitetu Centralnego, przebywajcych w ZSRR, a take wszyst
kich polskich przedstawicieli w organach Midzynarodwki Komunistycznej. 28 listo
pada 1937 roku Stalin podpisa dokument z propozycj "oczyszczenia" KPP Zazwyczaj
po "oczyszczeniu" jakiej partii Stalin wybiera nowe kierownictwo z jednej z rywalizu
jcych frakcji, jakie ujawniy si w czasie "czystki". W przypadku KPP wszystkie frakcje
zostay oskarone "o dziaanie wedug tajnych polskich instrukcji kontrrewolucyjnych".
16 sierpnia 1938 roku Komitet Wykonawczy Kominternu przegosowa rozwizanie
KPP Jak wyjani Manuilski, "agenci polskiego faszyzmu usadowili si na wszystkich
kluczowych stanowiskach w Komunistycznej Partii Polski".
Sowieccy przywdcy Kominternu, ktrzy "pozwolili si oszuka" i "wykazali niedo

stateczn czujno", byli oczywicie nastpnymi ofiarami czystek. Zlikwidowani zostali
niemal wszyscy (kilkaset osb) rosyjscy kierownicy Kominternu (wrd nich czonek
Komitetu Wykonawczego Knorin, szef wydziau cznoci z zagranic MirowAbramow
i szef wydziau kadr Alichanow). Tylko niewielu cakowicie oddanym Stalinowi liderom
Midzynarodwki, takim jak Manuilski czy Kuusinen, udao si ocale z czystki tej or
ganizacji.
Pord innych kategorii ciko dotknitych przeladowaniami w latach 1937-1938, o

ktrych mamy dokadne dane, znaleli si wojskowi'.11 czerwca 1937 roku prasa so
wiecka obwiecia, e na zamknitym posiedzeniu trybuna wojskowy skaza na kar
mierci za zdrad i szpiegostwo zastpc ludowego komisarza obrony i gwnego au
tora modernizacji Armii Czerwonej, marszaka Tuchaczewskiego, ktrego powtarzaj
ce si zatargi ze Stalinem i Woroszyowem postawiy w opozycji do nich jeszcze pod
czas kampanii polskiej w 1920 roku. Razem z Tuchaczewskim skazano siedmiu wyso
kich rang wojskowych, komandarmw 1 rangi [w latach 1935-1940 odpowiednik
generaa armii - przyp. tum.]: Jakira (dowdc Kijowskiego Okrgu Wojskowego),
Uboriewicza (dowdc Biaoruskiego Okrgu Wojskowego), komandarma 2 rangi
(ranga generaa pukownika - przyp. tum.) Korka oraz komkorw (ranga generaw
lejtnantw - przyp. tum.) Eidemana, Putn, Feldmana i Primakowa. W cigu nastp
nych dziesiciu dni aresztowano 980 wyszych oficerw, w tym 21 komkorw i 37
komdiww (ranga generaw majorw - przyp. tum.]. Sprawa "spisku wojskowego",
przypisanego Tuchaczewskiemu i jego "wsplnikom", bya przygotowywana od miesi
cy. Gwni oskareni aresztowani zostali w maju 1937 roku. Poddani torturom (po
dwudziestu latach w czasie weryfikacji dokumentw w celu rehabilitacji na wielu stro
nach zezna marszaka Tuchaczewskiego znaleziono lady krwi) w czasie przesucha,
osobicie prowadzonych przez Jeowa, oskareni przyznali si do winy na krtko
przed procesem. Stalin osobicie czuwa nad caym ledztwem.15 maja za porednic
twem ambasadora sowieckiego w Pradze otrzyma akta, sfaszowane przez tajne su
by hitlerowskie, w ktrych znalazy si midzy innymi faszywe listy Tuchaczewskiego
do wyszych wojskowych niemieckich. A suby niemieckie z kolei pady ofiar mani
pulacji NKWD.
Dwa lata czystki w Armii Czerwonej doprowadziy do stracenia:
- 3 z 5 marszakw (Tuchaczewskiego, Jegorowa i Bluchera', dwch ostatnich stra
cono w padzierniku 1938 roku i w lutym 1939);
-13 z 15 komandarmw;
- 8 flagmanw floty (odpowiednik admiraa - przyp. tum.) na 9;
- 50 z 57 komkorw;
-154 ze 186 komdiww;
-16 armkomw (generaw armii i generaw pukownikw) na 16;
- 25 korkomw [generaw lejtnantw) na 28.
Zbicir dokumentw wydany przez: A. Cristiani, V. Michaleva, "Le Repressioni degli anni trenta
nell'Armaa rossa", IUO, Napoli 1996.
' Blucher zmar w wyniku pobicia w wizieniu. (Przyp. red.)
wIELKi TERROR (1936-1938) 193
Od maja 1937 do wrzenia 1938 roku aresztowano bd wydalono z armii 35 020

oficerw. Do dzi nie wiadomo, ilu stracono. Midzy 1939 a 1941 rokiem przywrcono
na stanowiska okoo 11 tysicy (w tym generaa armii Rokossowskiego i Gorbatowa).
Ale po wrzeniu 1938 roku nastpiy nowe czystki, tak e wedle najpowaniejszych sza
cunkw cakowita liczba oficerw aresztowanych w czasie Wielkiego Terroru dosza do
30 tysicy na 178 tysicy penicych subz'. Proporcjonalnie mniejsza, ni to po
wszechnie przyjmowano, zwaszcza w najwyszych szczeblach dowodzenia, "czystka"
w Armii Czerwonej daa si odczu w czasie wojny sowieckofiskiej 1940 roku i na po
cztku wojny ZSRR z Niemcami; bya jedn z najpowaniejszych przeszkd w dziaaniach Armii
Czerwonej.
Mimo zagroenia hitlerowskiego, ktrym Stalin przejmowa si duo mniej ni inni
liderzy sowieccy w rodzaju Bucharina czy ludowego komisarza spraw zagranicznych do
kwietnia 1939 roku Litwinowa, przywdca ZSRR nie zawaha si powici wikszoci
najlepszych oficerw Armii Czerwonej i wprowadzi cakiem nowe kadry, ktre nie
mogy pamita kontrowersyjnych epizodw z czasw wojny domowej, dotyczcych
Stalina jako "dowdcy", i wyraa wtpliwoci (a mogliby je mie ludzie tacy jak Tucha
czewski) w sprawie pewnych jego decyzji wojskowych i politycznych, zwaszcza w spra
wie zblienia z hitlerowskimi Niemcami.
Inteligencja to nastpna grupa spoeczna poddana przeladowaniom w czasie Wielkiego

Terroru, o ktrej mamy do obfite dane5. Po ukonstytuowania si jako uznana grupa spo
eczna inteligencja rosyjska bya od poowy XIX wieku w centrum walki z despotyzmem
i zniewoleniem umysw. byo naturalne, e represje dotkny j przy pierwszych falach
przeladowa - relatywnie bardzo umiarkowanych - z roku 1922 i lat 1928-1931. W mar
cu i kwietniu 1937 roku kampania prasowa napitnowaa "odchylenia" w dziedzinie eko
nomii, historii i literatury. W istocie celem ataku byy wszystkie domeny nauki i twrczo
ci, a argumenty naukowe i polityczne stanowiy czsto przykrywk dla osobistych ambicji
i rywalizacji. I tak w rodowisku historykw aresztowano wszystkich uczniw i zwolenni
kw zmarego w 1932 roku Pokrowskiego. Szczeglnie naraeni byli profesorowie zobo
wizani do wygaszania wykadw publicznych, a wic majcy wpyw na wielu studenckich
suchaczy. Kada ich wypowied moga by przecie odnotowana przez nadgorliwych do
nosicieli. Uniwersytety, instytuty badawcze i akademie zostay zdziesitkowane, szczegl
nie na Biaorusi (jako "polskich szpiegw" aresztowano tam 87 ze 105 czonkw akade
mii) i na Ukrainie. W tej ostatniej republice pierwsza czystka "buruazyjnych nacjona
listw" z 1933 roku spowodowaa tysice aresztowa intelektualistw ukraiskich,
oskaronych o przeksztacenie "Ukraiskiej Akademii Nauk, Instytutu Szewczenki, Aka
demii Rolniczej, Ukraiskiego Instytutu Marksizmu-leninizmu oraz ludowych komisaria
tw Owiaty, Rolnictwa i Sprawiedliwoci w siedliska buruazyjnych nacjonalistw i kontr
rewolucjonistw" (z przemwienia Postyszewa z 22 czerwca 1933). Wielka czystka lat
1937-1938 bya jedynie dokoczeniem operacji rozpocztej cztery lata wczeniej.
z' Tame, s. 20 sq. [Dokadne (i rnice si niekiedy) statystyki oraz szerokie omwienie czystek zob.
w obszernej monografii P.P. Wieczorkiewicza, "Stalin i generalicja sowiecka w latach 1937-1941. Sprawa
Tuchaczewskiego i jej konsekwencje", "Gryf" Warszawa 1993. (Przyp. tum.)).
5 R. Conquest, "Wielki Terror", s. 325-343; W. Szentalinski, "Wskrzeszone sowo. Z archiww lite
rackich" KGB", Warszawa 1996.
Ucierpiay te rodowiska naukowe, ktre miay choby lune zwizki z polityk,

ideologi, gospodark lub obronnoci. Aresztowano i posano do jednostek badaw
czych NKWD, opisanych przez Soenicyna w "Krgu pierwszym", najwiksze sawy
przemysu aeronautycznego, tej rangi co Tupolew (konstruktor synnych samolotw)
czy Korolow (twrca pierwszego sowieckiego programu kosmicznego). Aresztowano
take 27 z 29 astronomw z wielkiego obserwatorium w Pukowie, a po anulowaniu
spisu ze stycznia 1937 roku za "drastyczne pogwacenie elementarnych podstaw nauk
statystycznych i zalece rzdu" niemal wszystkich statystykw z Najwyszej Rady Go
spodarki Narodowej. Doczyli do nich liczni lingwici, ktrzy sprzeciwiali si oficjalnie
popierancj przez Stalina teorii marksistowskiego "lingwisty" Marra, oraz setki biolo
gw, odrzucajcych szarlataneri "oficjalnego biologa" ysenki. Wrd najbardziej
znanych ofiar znaleli si profesorowie: Lewit, kierujcy Instytutem Genetyki Medycz
nej, Tuajkow, dyrektor Instytutu Uprawy Zb, botanik Janata i akademik Wawiow,
prezes Wszechzwizkowej Leninowskiej Akademii Nauk Rolniczych, ktry po areszto
waniu 6 sierpnia 1940 roku zmar w wizieniu 26 stycznia 1943 roku.
Cik danin "jeowszczynie" zapacili oskarani o obron "obcych" lub "wrogich"
pogldw i odchodzenie od norm "realizmu socjalistycznego" pisarze, publicyci, ludzie
teatru i dziennikarze. Ofiar aresztowa, zesa do obozw lub egzekucji pado prawie
dwa tysice czonkw Zwizku Pisarzy. Wrd najsawniejszych znaleli si autor "Opo
wiada odeskich" i "Armii konnej" Isaak Babel (rozstrzelany 27 stycznia 1940), pisarze
Boris Pilniak, Jurij Olesza, Pantelejmon Romanow, poeci Nikoaj Klujew, Nikoaj Zabo
ocki, Osip Mandelsztam (zmar w syberyjskim obozie przejciowym 26 grudnia 1938),
Gurgen Maari, Tycjan Tabidze. Aresztowani zostali te muzycy (kompozytor Jelajew, dy
rygent Mikoadze) oraz ludzie teatru, a wrd nich przede wszystkim wielki reyser Wsie
wood Meyerhold. Na pocztku 1938 roku uznany za "obcy sztuce sowieckiej" teatr Meyer
holda zamknito, a kiedy reyser odmwi zoenia publicznej samokrytyki, zosta
w czerwcu 1939 roku aresztowany i - po torturach - rozstrzelany 2 lutego 1940 roku.
W tych latach wadze staray si "definitywnie zlikwidowa" - uywajc modnego ww
czas wyraenia - "ostatnie niedobitki klerykaw". Po tym, jak uniewaniony pniej spis
ze stycznia 1937 roku na pytanie "Czy jestecie osob wierzc?" - przynis, mimo wszyst
kich naciskw na spoeczestwo, 70% odpowiedzi pozytywnych, sowieccy przywdcy posta
nowili przypuci trzeci i ostatni szturm na Cerkiew. W kwietniu 1937 roku Malenkow
przedoy Stalinowi not, w ktrej okrela ustawodawstwo w sprawach religijnych jako
przestarzae i proponowa zniesienie dekretu z 8 kwietnia 1929 roku. "Stworzy on - argu
mentowa - podstawy prawne do powstania z inicjatywy najaktywniejszej czci klerykaw
i sekciarzy rozgazionej organizacji, liczcej 600 tysicy ludzi wrogich wadzy sowieckiej.
Czas ju skoczy z organizacjami klerykalnymi i hierarchi cerkiewn"zb. Tysice popw
i niemal wszystkich biskupw znw posano do obozw, ale tym razem wikszo z nich zo
staa rozstrzelana. Z dwudziestu tysicy cerkwi i meczetw, czynnych jeszcze w 1936 roku,
na pocztku roku 1941 roku mody odprawiano w niespena tysicu. Oficjalna liczba du
chownych wynosi miaa na pocztku 1941 roku 5665 (poowa z nich pochodzia z pastw
batyckich i z terytoriw polskich, ukraiskich i modawskich, ktre wczono do ZSRR
w latach 1939-1941), podczas gdy w 1936 roku byo ich jeszcze ponad 24 tysice.
M.I. Odinsow, "Na puti k swobodie sowiesti", Moskwa 1990, s. 53-54.

GARF, 3316/2/1615/116-149.
Wielki Terror, operacja polityczna zainicjowana i przeprowadzona od pocztku do

koca przez najwysze wadze WKP(b), to znaczy przez Stalina, ktry w tym czasie cako
wicie zdominowa swoich towarzyszy z Biura Politycznego, osign dwa podstawowe cele.
Pierwszy polegal na wprowadzeniu nowej, gotowej do wypeniania rozkazw biuro
kracji cywilnej i wojskowej, zoonej z modych kierownikw, uksztatowanych w stali
nowskim duchu lat trzydziestych, ktrzy - jak to powiedzia na XVIII Zjedzie Kagano
wicz - "zaakceptuj kade zadanie, wyznaczone im przez towarzysza Stalina". A dotd
rne administracje, czsto niekompetentne, gdy formowane pospiesznie w czasie woj
ny domowej, i niejednorodne, gdy zoone zarwno z wyksztaconych za caratu "buru
azyjnych specjalistw", jak kadr bolszewickich, usioway zachowa swj profesjonalizm
swoj logik administracyjn lub po prostu swoj autonomi i siatk klienteli bez lepe
go poddawania si woluntaryzmowi ideologicznemu i rozkazom Centrum. W 1935 roku,
w czasie "sprawdzania legitymacji partyjnych", lokalne wadze stawiy bierny opr, po
dobnie jak wikszo statystykw odmwiy "poprawienia" rezultatw spisu ze stycznia
1937 roku zgodnie z yczeniami Stalina; zmusilo to stalinowskie kierownictwo do reflek
sji nad natur administracji, przy pomocy ktrej miao rzdzi krajem. byo jasne, i
znaczna cz partyjnych i bezpartyjnych kierownikw rnych szczebli nie jest gotowa
do wykonywania adnego rozkazu Centrum. stao si wic dla Stalina rzecz piln za
stpienie ich ludmi bardziej "skutecznymi", czyli bardziej posusznymi.
Drugim celem Wielkiego Terroru byo zdecydowane dokoczenie likwidacji wszyst
kich "elementw spoecznie niebezpiecznych", ktre to okrelenie miao bardzo szero
ki zasig. Kodeks karny przewidywa uznanie za spoecznie niebezpiecznego kadego,
kto "popeni akt szkodliwy dla spoeczestwa lub czyje stosunki ze rodowiskiem kry
minalnym albo przeszo stanowi zagroenie". Wedug tych zasad grone byy liczne
zastpy najczciej ju przeladowanych w przeszoci "byych": byych kuakw, byych
kryminalistw, byych urzdnikw i funkcjonariuszy carskich, byych czonkw partii
mienszewikw, byych eserowcw itd. Zgodnie z wyraon szczeglnie jasno na ple
num Komitetu Centralnego z lutego i marca 1937 roku stalinowsk teori, e "im bar
dziej zbliamy si do socjalizmu, tym bardziej zaostrza si walka z niedobitkami wymie
rajcych klas", wszyscy ci "byli" zostali unicestwieni w czasie Wielkiego Terroru.
W przemwieniu na plenum Stalin pooyl szczeglny nacisk na fakt, e Zwizek
Sowiecki, jedyne pastwo, "ktre zbudowao socjalizm", jest otoczone przez wrogie
mocarstwa. Wspierane przez Francj i Wielk Brytani przygraniczne pastwa - Fin
landia, kraje batyckie, Polska, Rumunia, Turcja i Japonia, wysyay do ZSRR cae "ar
mie dywersantw i szpiegw", ktrych zadaniem byo sabotowanie budowy socjalizmu.
Niepowtarzalne, uwicone pastwo, jakim by ZSRR, miao te "uwicone" granice
ktre byy jednoczenie liniami frontu w walce przeciw wszechobecnemu wrogowi ze
wntrznemu. Nie dziwi wic fakt, i stalinizm za najwaniejsz spraw uzna polowanie
na szpiegw, czyli wszystkich, ktrzy mieli najluniejszy nawet kontakt z "innym wia
tem", oraz zlikwidowanie potencjalnej mitycznej "pitej kolumny".
Przygldajc si rnym kategoriom ofiar - kierownikom i specjalistom, elementom
spoecznie niebezpiecznym ("byym") czy szpiegom - moemy dostrzec gwne objawy
niedomagania reimu, ktre sprawiy, e w cigu dwch lat posano na mier prawie
700 tysicy ludzi.
11
IMPERIUM OBOZW
W latach trzydziestych, ktre zaznaczyy si w Zwizku Sowieckim bezprece

densowymi przeladowaniami wasnego spoeczestwa, nastpi gwatowny
wzrost liczby obozw koncentracyjnych. Dostpne dzi archiwa GUagu po
zwalaj na wyuskanie z nich szczegowych informacji o rozbudowie tego systemu, je
go rnych reorganizacjach, napywie i liczbie winiw, ich przydziaach do rnych
gazi gospodarki, podziaach ze wzgldu na rodzaj wyroku, pe, wiek, narodowo
i poziom wyksztacenia. Oczywicie istniej strefy cienia. Biurokracja GUagu dziaaa wystarczajco
sprawnie, by policzy winiw, a dokadniej tych, ktrzy dotarli do
miejsca przeznaczenia. Nie wiemy jednak prawie nic o tych, ktrzy tam nie dotarli,
gdy zmarli w wizieniu lub w trakcie nie koczcych si etapw, nawet jeli dysponu
jemy licznymi wiadectwami drogi krzyowej, przebytej midzy aresztowaniem a skazaniem.
W poowie lat trzydziestych w obozach zarzdzanych przez GPU pracowao ju
okoo 140 tysicy winiw. Ogromna budowa Bieomorkanau, czcego Morze Biae
z Batykiem, ktra wymagaa niewolniczej pracy 120 tysicy ludzi, przyspieszya przeka
zywanie z wizie do obozw dziesitkw tysicy winiw, a liczba wyrokw cigle ro
sa: 56 tysicy skazanych w 1929 roku w sprawach prowadzonych przez GPU, ponad
208 tysicy w 1930 (oprcz I 178 000 skazanych w sprawach pozostajcych poza kom
petencjami GPU w 1929 i 1 238 000 w 1931 roku2). W pocztku 1932 roku na wielkich
budowach, nadzorowanych przez GPU, harowao ponad 300 tysicy winiw, a ich
miertelno moga sign nawet 10% rocznie, tak jak to byo w przypadku Bieomorkanalu.
W lipcu 1934 roku, kiedy GPU wczono do NKWD, GUag - Gawnoje Uprawleni
je agieriej - wchon okoo 212 tysicy winiw z 780 niewielkich kolonii karnych, po
zostajcych dotd w gestii Ludowego Komisariatu Sprawiedliwoci, ktre nowy zarzdca
uwaa za mao produktywne i le prowadzone. eby osign wydajno zaspokajajc
potrzeby kraju, obz musia by wielki i wyspecjalizowany. Ogromne orodki penitencjar
ne, w ktrych pracowao po kilkadziesit tysicy osb, miay si sta podstaw gospodar
ki stalinowskiego ZSRR. 1 stycznia 1935 roku system GUagu skupia 965 tysicy wi
' J.A. Getty, G.T. Rittersporn, V.N. Zemskov, "Les victimes..."; N. Werth, "Goulag, les vrais chif-
fres..."; A. Nove, "Victims of Stalinism: How Many?", w: J.A. Getty, R.T. Manning (wyd.), "Stalinist Ter
ror...".
W.P. Popow, "Gosudarstwiennyj tierror...", s. 20-31.
IMPERIUM OBOZW 197
niw, 725 tysicy przebywao w "obozach pracy", a 240 tysicy w "koloniach karnych",
czyli mniejszych jednostkach, w ktrych osadzano osobnikw, uznanych za "mniej nie
bezpiecznych spoecznie" i skazanych najczciej na kar poniej trzech lat'.
W tym momencie mapa GUagu bya ju w oglnym zarysie ustalona na nastpne
dwa dziesiciolecia. Z liczcego okoo 45 tysicy winiw kompleksu obozowego na
Wyspach Soowieckich wypczkoway "lotne obozy", ktre przemieszczay si wraz
z wielkimi wyrbami lasu, prowadzonymi jednoczenie w Karelii, w strefie przybrzenej
Morza Biaego i w rejonie Woogdy. Zadaniem wielkiego, skupiajcego okoo 43 tysice
winiw zespou Swiragu byo zaopatrywanie w drewno opaowe caej aglomeracji le
ningradzkiej, podczas gdy zesp z Tiemnikowa zaopatrywa aglomeracj moskiewsk.
Od strategicznego skrzyowania w Kotasie wzdu "drogi pnocno-wschodniej"
wiodcej do Ust'-Wymu, Uchty, Peczory i Workuty, cigny si dalej tory kolejowe, le
ne wyrby i kopalnie. Uchtpeczag korzysta z pracy 51 tysicy winiw przy budowie
drg, w kopalniach wgla i na polach ropononych tego zagubionego na Dalekiej P
nocy regionu. Inne odgazienie biego w kierunku pnocnego Uralu i kombinatw
chemicznych w Solikamsku i Bierieznikach, podczas gdy na poudniowy wschd wszyst
kie obozy zachodniej Syberii dostarczay darmowej siy roboczej 63 tysicy winiw
wielkiemu kombinatowi wglowemu Kuzbasugol.
Dalej na poudnie, w pooonym ju w Republice Kazachskiej obwodzie karagan
dyjskim, 30 tysicy winiw "obozw rolniczych" Stiepagu wdraao nowe sposoby
zagospodarowania stepu. Reim by tu chyba agodniejszy ni na najwikszej budowie
poowy lat trzydziestych, w Dmitagu (196 tysicy winiw), ktry po ukoczeniu Bie
omorkanau otrzyma zadanie budowy drugiego wielkiego kanau stalinowskiego, Mo
skwaWoga.
Inn wielk, icie faraosk budow by BAM (Magistrala BajkalskoAmurska), li
nia kolejowa, ktra miaa zdublowa Kolej Transsyberyjsk na odcinku od Bajkau do
Amuru. W pocztkach 1935 roku na pierwszym odcinku torw pracowao 150 tysicy
podzielonych na trzydzieci zespow winiw z Bamagu. W 1939 roku liczcy 260 ty
sicy winiw Bamag sta si najwikszym sowieckim zespoem obozw koncentracyj
nych.
Wreszcie zesp obozw Siewwostagu (pnocno-wschodnich) pracowa od 1932
roku dla Dalstroju, kombinatu o strategicznym znaczeniu, gdzie wydobywano zoto, za
ktre kupowano na Zachodzie maszyny niezbdne do industrializacji kraju. Zoa zo
ta znajdoway si w regionie o wyjtkowo trudnych warunkach - na Koymie. Cakowi
cie odcia od wiata Koyma, na ktr dosta si mona byo tylko statkiem, miaa si
sta symbolicznym regionem GUagu. Magadan, stolic i port, dokd przybijali wy
gnacy, stworzyli oni sami. Zbudowana ich rkami ywotna arteria Koymy - "szosa"-
czya wycznie obozy, w ktrych panoway szczeglnie nieludzkie warunki ycia, po
mistrzowsku opisane w opowiadaniach Warama Szaamowa. W latach 1932-1939 pro
dukcja zota wydobywanego przez winiw na Koymie - w 1939 roku byo ich tam
138 tysicy - wzrosa z 276 kilogramw do 48 ton, czyli 35% caej sowieckiej produkcji
w tym okresie.
W. Ziemskow, "Gutag", s. I1.

' O. Chlewniuk, "Prinuditielnyj trud w ekonomikie SSSR,1929-1941", "Swobodnaja Mysl" 1992, nr 13,
s. 78-92.
W czerwcu 1935 roku rzd rozpocz w Norylsku, za krgiem polarnym, nastpny

ogromny projekt budowy, tym razem kombinatu produkcji niklu, ktry mg by zreali
zowany jedynie przy pomocy karnej siy roboczej. Norylski zesp koncentracyjny mia
liczy w szczytowym momencie rozwoju GUagu, w pocztkach lat pidziesitych, do
70 tysicy winiw. Produkcyjna funkcja obozu, zwanego obozem "pracy poprawczej",
znajdowaa doskonae odbicie w wewntrznych strukturach GUagu. Centralne za
rzdy byy zorganizowane nie wedle kryteriw geograficznych, lecz wedle kryteriw
gospodarczych. Istniay wic: dyrekcja budw hydroelektrycznych, dyrekcja budw ko
lejowych, dyrekcja mostw i drg itd. Wizie lub osadnik specjalny stanowi towar,
wymieniany w kontraktach zarzdw penitencjarnych z kierownictwami resortw przemysowych5.
W drugiej poowie lat trzydziestych liczba winiw GUagu podwoia si, rosnc
z 965 tysicy w pocztku 1935 do 1930 000 w pocztku 1941 roku. Tylko w roku 1937
wzrosa ona o 700 tysicy osbh. Masowy napyw nowych winiw do tego stopnia zdez
organizowa produkcj, i spada ona o 13% w stosunku do roku 1936! Niska produkcja
utrzymaa si w roku 1938, a do podjcia przez nowego ludowego komisarza spraw we
wntrznych awrientija Beri energicznych krokw w celu "zracjonalizowania" pracy
winiw. W nocie do Biura Politycznego z 10 kwietnia 1939 roku Beria wyoy swj
program "reorganizacji GUagu". Nowy komisarz tumaczy, i jego poprzednik Niko
aj Jeow kad wikszy nacisk na "polowanie na przeciwnika" ni na "rozsdne zarz
dzanie". Obozowa norma ywieniowa, wynoszca 1400 kalorii dziennie, obliczona zosta
a dla ludzi "dosownie siedzcych w wizieniu"'. W zwizku z tym w cigu ostatnich lat
stopniaa liczba winiw zdolnych do pracy.1 marca niezdolnych do pracy byo 250 ty
sicy winiw, a miertelno we wszystkich obozach wyniosa 8% tylko w roku 1938.
Aby sprosta planowi produkcyjnemu, za ktry odpowiedzialne byo NKWD, Beria pro
ponowa zwikszy racje ywnociowe, znie wszystkie przedterminowe zwolnienia,
przykadnie kara obibokw i innych osobnikw "dezorganizujcych produkcj" i wresz
cie wyduy czas pracy do jedenastu godzin dziennie z trzema dniami wolnymi w mie
sicu, tak by "racjonalnie wykorzysta w peni fizyczn wydolno winiw".
Inaczej ni si powszechnie uwaa, archiwa GUagu dowodz znacznej rotacji
winiw w obozach, gdy uwalniano ich od 20 do 35% rocznie. Rotacj t tumaczy
stosunkowo wysoka liczba wyrokw, opiewajcych na mniej ni pi lat, a w pocztku
1940 roku miao je 57% winiw. Samowolnie dziaajca administracja i sdownictwo
specjalne, zwaszcza w przypadku "politycznych", uwizionych w latach 1937-1938, nie
cofay si przed przediuaniem dobiegajcych koca kar. Niemniej jednak przyjazd do
obozu nie oznacza w zasadzie biletu w jedn stron. Zreszt dla okresu "poobozowe
go" przewidziano cay szereg "kar dodatkowych", takich jak zesanie czy przymusowe
osiedlenie.
Wbrew innemu utartemu pogldowi wikszo "politycznych", skazanych za "dziaa
nia kontrrewolucyjne" na podstawie jednego z czternastu paragrafw synnego 58 artykuu kodeksu karnego,
wcale nie trafia do obozw GUagu. Liczba winiw politycz
nych wahaa si w zalenoci od roku midzy jedn czwart a jedn trzeci wszystkich
5 N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s. 345-379.

W. Ziemskow, "Guag", s.11-15.
' O. Chlewniuk, "Prinuditielnyj...", s. 88-89.
IMPERIUM OBOZW 199
osadzonych. Pozostali winiowie nie byli jednak pospolitymi przestpcami w zwykym

znaczeniu tego sowa. Trafili do obozw ze wzgldu na naruszeniE ktrego z niezliczo
nych represyjnych praw, dotyczcych prawie kadej sfery ycia, poczynajc od "zagar
nicia socjalistycznej wasnoci", naruszenia "prawa paszportowego", "chuligastwa"
"spekulacji" a po "porzucenie stanowiska pracy", "sabota" czy te "niewykonanie mi
nimum dniwek roboczych" w kochozie. Wikszo winiw pada ofiar powszechnej
penalizacji, obejmujcej coraz szersz sfer zachowa spoecznych i prawodawstwa pra
cy, a jako "zwykli obywatele" nie mieli nic wsplnego ani z politycznymi, ani z pospolity
mi przestpcami w tradycyjnym tego sowa znaczeniu. By to skutek dziesiciolecia
przeladowa coraz szerszych warstw spoeczestwa przez partipastwo.
Sprbujmy sporzdzi prowizoryczny bilans rnych aspektw tych przeladowa,
nie mieszczcych si oczywicie w jednej paszczynie.
6 milionw zgonw w wyniku klski godu lat 1932-1933, ktr naley w znacznym
stopniu przypisa polityce przymusowej kolektywizacji i upieczemu zagarnianiu przez
pastwo kochozowych plonw.
720 tysicy egzekucji, z czego ponad 680 tysicy tylko w latach 1937-1938, z wyro
ku "sdu" specjalnego GPUNKWD.
300 tysicy potwierdzonych zgonw w obozach midzy 1934 a 1940 rokiem; jeli
chodzi o okres 1930-1933, nie mamy dokadnych danych, ale posugujc si ekstrapo
lacj, moemy wnioskowa, e w cigu caego dziesiciolecia liczba zgonw wyniosa
400 tysicy. Nie wliczamy w ni niemoliwej do sprawdzenia liczby zmarych midzy
aresztowaniem a rejestracj "na wejciu" przez biurokracj obozow.
600 tysicy potwierdzonych zgonw zesacw, osb "przemieszczonych" i osadni
kw specjalnych.
okoo 2,2 miliona zesacw, osb "przemieszczonych" i osadnikw specjalnych.
skumulowana liczba 7 milionw "osadze" w obozach i koloniach w latach
1934-1941, z zastrzeeniem, i nie mamy wystarczajco dokadnych danych dla lat
1930-1933.
Wedug danych z 1 stycznia 1940 roku w 53 zespoach "obozw pracy poprawczej"
i 425 "koloniach pracy poprawczej" przebywao 1 670 000 osb; rok pniej bdzie ich
1 930 000. W wizieniach siedziao okoo 200 tysicy osb, oczekujcych na wyrok
i transport do obozw. Wreszcie 1800 komendantur NKWD kierowao armi 1,2 milio
na osadnikw specjalnych. Nawet jeli s to liczby znacznie nisze od podawanych do
tej pory przez historykw lub wiadkw, ktrzy mylili czsto napyw do GUagu z licz
b winiw w okrelonym momencie, daj one pojcie o skali represji, ktrych ofiar
pady w latach trzydziestych najrniejsze warstwy sowieckiego spoeczestwa.
Od koca 1939 do lata 1941 roku kolonie i osadnictwo specjalne GUagu odnotoway
nowy napyw winiw. Zwizane to byo z sowietyzacj nowych nabytkw terytorialnych
i bezprecedensow degradacj stosunkw spoecznych, zwaszcza w wiecie pracy.
R J.A. Getty, G.T. Rittersporn, V.N. Zemskov, "Les victimes...", s. 650-657.

Powysze syntetyczne dane oparte s w gwnej mierze na wyej cytowanych pracach a zwaszcza:
J.A. Getty, G.T. Rittersporn, V.N. Zemskov, "Les victimes..."; W. Ziemskow, "Gulag"; N. Werth "Gou
lag..."; W.P. Popow, "Gosudarstwiennyj tierror..."; O. Chlewniuk, "Prinuditielnyj...", "Istocznik" 1995,
nr 1, s.117-130; A. Blum, "Naitre...".
24 sierpnia zaskoczony wiat dowiedzia si o podpisaniu poprzedniego dnia trakta

tu o nieagresji midzy stalinowskim ZSRR a hitlerowskimi Niemcami. Ogoszenie in
formacji o pakcie wywoao prawdziwy szok w bezporednio zainteresowanych kryzy
sem midzynarodowym pastwach europejskich, ktrych opinia publiczna zupenie nie
bya przygotowana na ten zwrot, wydajcy si jej cakowitym odwrceniem sojuszy. za
ledwie nieliczni byli wwczas wiadomi, co moe czy dwa reimy o tak rnych ide
ologiach.
21 sierpnia 1939 roku rzd sowiecki zawiesi negocjacje, prowadzone z misj angiel
skofrancusk, ktra przybya do Moskwy 11 sierpnia w celu zawarcia trjstronnego
traktatu na wypadek napaci Niemiec na ktre z pastw. Od pocztku 1939 roku, kie
rowana od maja przez Wiaczesawa Mootowa, sowiecka dyplomacja daleka bya od
myli o umowie z Francj i Wielk Brytani, ktre podejrzewaa o gotowo do podpi
sania nowego traktatu monachijskiego kosztem Polski i pozostawienie tym samym
Niemcom wolnej rki na Wschodzie. Podczas gdy negocjacje politykw sowieckich
z Brytyjczykami i Francuzami grzzly w nierozwizywalnych problemach - na przykad
w sprawie ewentualnego przejcia Armii Czerwonej przez Polsk w wypadku zaatako
wania tej ostatniej przez Niemcy - kontakty midzy przedstawicielami sowieckimi
i niemieckimi wszystkich szczebli zacieniay si.14 sierpnia minister spraw zagranicz
nych Rzeszy Ribbentrop zaproponowa, e przyjedzie do Moskwy w celu podpisania
wszechstronnej umowy politycznej z przywdcami sowieckimi. Ju nastpnego dnia
Stalin wyrazil zgod.
19 sierpnia Niemcy i ZSRR podpisay ukad handlowy, ktry by przedmiotem ne
gocjacji od koca 1938 roku i ktry zapowiada si bardzo korzystnie dla ZSRR. Te
go samego wieczoru Sowieci wyrazili zgod, by Ribbentrop podpisa w Moskwie wy
pracowany ju przez stron sowieck i przesany natychmiast do Berlina pakt o nie
agresji. Obdarzony "nadzwyczajnymi penomocnictwami" niemiecki minister przyby
do Moskwy po poudniu 23 sierpnia, a podpisany tej samej nocy - wany na dziesi
lat i wchodzcy natychmiast w ycie - pakt o nieagresji zosta nastpnego dnia poda
ny do wiadomoci publicznej. Najwaniejsz cz umowy, ktra okrelaa strefy
wpyww i zaborw ziem dwch pastw Europy Wschodniej, utrzymano naturalnie
w tajemnicy. Przeczc oczywistym faktom, sowieccy przywdcy a do 1989 roku nego
wali istnienie "tajnego protokolu", tej prawdziwej "zbrodni przeciw pokojowi", po
penionej przez obydwa sygnujce go mocarstwa. Zgodnie z tym porozumieniem Li
twa znalaza si w niemieckiej strefie wpyww, a Estonia, Finlandia i Besarabia
w strefie sowieckiej. Sprawa istnienia szcztkowego pastwa polskiego bya zawieszo
na, ZSRR miao jednak odzyska, po wsplnych z Niemcami dziaaniach wojennych
przeciw Polsce, ziemie biaoruskie i ukraiskie, oddane w wyniku traktatu ryskiego
z 1921 roku, oraz cz ziem "historycznie i etnicznie polskich" w wojewdztwach
warszawskim i lubelskim.
W osiem dni po podpisaniu paktu hitlerowskie wojska zaatakoway Polsk. Ty
dzie pniej, 9 wrzenia, wobec zaamania si polskiej obrony i nacisku Niemiec,
rzd sowiecki poinformowal Berlin, i zamierza w najbliszym czasie zaj teryto
rium przypadajce mu w myl tajnego protokou z 23 sierpnia. 17 wrzenia Armia
Czerwona wkroczya do Polski pod pretekstem "niesienia pomocy ukraiskim i biao
ruskim braciom" zagroonym w wyniku "rozkadu pastwa polskiego". Interwencja
sowiecka nastpia ju po niemal cakowitym rozbiciu armii polskiej i spotkaa si ze
IMPERIUM OBOZW 201
sabym oporem. Sowieci wzili do niewoli 230 tysicy jecw wojennych, w tym 15 ty
sicy oficerw"'.
Naszkicowany prowizorycznie projekt pozostawienia buforowego pastwa polskiego
obie strony szybko zarzuciy, w wyniku czego kwestia granicy midzy Niemcami a ZSRR
stana na ostrzu noa. Pierwotnie, 22 wrzenia, ustalono j na Wile, ale podczas wizyty
Ribbentropa w Moskwie 28 wrzenia przesunito j na wschd, na lini Bugu. W za
mian za to sowieckie "ustpstwo" w stosunku do ustale z 23 sierpnia Niemcy zgodziy
si na wczenie Litwy w stref wpyww ZSRR. Rozbir Polski pozwoli Zwizkowi So
wieckiemu wchon rozlege terytorium o powierzchni 180 tysicy kilometrw kwadra
towych, zamieszkane przez 12 milionw ludzi, Biaorusinw, Ukraicw i Polakw. 1 i 2
listopada, po przeprowadzonym dla pozoru referendum, terytorium to zostao przy
czone do sowieckich republik: Ukraiskiej i Biaoruskiej.
W tym czasie "oczyszczanie" nowych regionw przez NKWD byo ju mocno zaawan
sowane. Jego gwnym celem byli Polacy, ktrych aresztowano i deportowano jako "wro
gi element". Najbardziej naraeni byli ziemianie, przemysowcy, kupcy, urzdnicy, poli
cjanci i wojskowi, ktrzy za zasugi w czasie wojny polskosowieckiej z 1919-1920 roku
otrzymali od pastwa ziemi w rejonach przygranicznych. Statystyki Zarzdu Osadni
kw Specjalnych GUagu mwi o 381 tysicach polskich cywilw z terytoriw anekto
wanych we wrzeniu 1939 roku, ktrzy midzy lutym 1940 a czerwcem 1941 roku zosta
li zesani jako osadnicy specjalni na Syberi, do obwodu archangielskiego, do Kazach
stanu oraz innych odlegych rejonw ZSRR". Liczby rzdu 1 miliona deportowanych
podawane przez historykw polskich, s znacznie zawyone'. Nie mamy niestety ad
nych dokadnych danych dotyczcych aresztowa i deportacji osb cywilnych midzy
wrzeniem 1939 a styczniem 1940 roku.
Z okresu pniejszego dostpne dzi dokumenty archiwalne odnotowuj trzy wielkie fa
le "apanekwywzek": 9 i 10 lutego, 12 i 13 kwietnia oraz 28 i 29 czerwca 1940 roku. Trans
porty kolejowe potrzeboway dwch miesicy na przejazd tam i z powrotem od granicy pol
skiej na Syberi, do Kazachstanu i na Dalek pnoc. Spord 230 tysicy polskich jecw
wojennych do lata 1941 roku przeyo tylko 82 tysice. miertelno wrd polskich osadni
kw specjalnych bya rwnie bardzo wysoka. W sierpniu 1941 roku, po podpisaniu umowy
z polskim rzdem emigracyjnym, wadze sowieckie udzieliy "amnestii" Polakom, deporto
wanym po listopadzie 1939 roku, ale odnaleziono lady jedynie 243 100 osb, podczas gdy
midzy lutym 1940 a czerwcem 1941 roku zesano ich co najmniej 381 tysicy. W sumie
z amnestii tej skorzystao 388 tysicy polskich jecw wojennych, internowanych uciekinie
rw i zesanych cywilw. Setki tysicy zginy w poprzednich latach. Bardzo wielu rozstrze
lano jako "zaciekych i zdecydowanych na wszystko wrogw wadzy sowieckiej".
Wrd nich wymieni trzeba zwaszcza 25 700 polskich oficerw i osb cywilnych,
ktrzy mieli by rozstrzelani, jak proponowa Beria Stalinowi w pimie z 5 marca 1940
roku. Cz cmentarzyska z ciaami pomordowanych zostaa odkryta w kwietniu 1943
' K. Sword, "Deportation and Exile. Poles in the Sowiet Union, l9i9-194R", MacMillan, London 1994,
s. 7. [Pogldy autora na temat kampanii polskoniemieckiej s do uproszczone. (Przyp. red.)].
W. Ziemskow "Spiecposielency", s. 5.
Z.S. Siemaszko, "W sowieckim osaczeniu", Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1991; W. Wielhor
ski, "Los Polakw w niewoli sowieckiej", Rada Wschodnich Ziem RP i stowarzyszenie Byych Sowieckich
Winiw Politycznych, Londyn 1956. [W kwestii deportacji por. tekst A. Paczkowskiego zamieszczony
w niniejszej ksice. (Przyp. red.)].
roku przez Niemcw w lesie koo Katynia. W licznych masowych grobach znajdoway
si zwoki 4 tysicy oficerw polskich. Wadze sowieckie przypisyway masakr katy
sk Niemcom a do roku 1992, kiedy w czasie wizyty Borisa Jelcyna w Warszawie rzd
rosyjski przyzna oficjalnie, e bezporedni odpowiedzialno za eliminacj polskiej
elity w 1940 roku ponosi Stalin i czonkowie Biura Politycznego.
Natychmiast po aneksji ziem nalecych do Polski i zgodnie z umowami zawartymi
z Niemcami rzd sowiecki wezwa do Moskwy szefw rzdw estoskiego, otewskiego
i litewskiego i narzuci im "traktaty o wzajemnej pomocy", w ktrych pastwa te "zga
dzay si" na umieszczenie na ich terytorium sowieckich baz wojskowych. Bezzwocznie
25 tysicy onierzy sowieckich rozlokowano w Estonii, 30 tysicy na otwie, a 20 tysi
cy na Litwie. Siy te przewyszay znacznie armie wci jeszcze oficjalnie niepodlegych
pastw. Wprowadzenie wojsk sowieckich oznaczao naprawd koniec niepodlegoci
pastw batyckich. 11 padziernika Beria wyda rozkaz "wyplenienia wszystkich ele
mentw antysowieckich i antyspoecznych" w tych krajach. Odtd policja wojskowa nie
ustawaa w aresztowaniach oficerw, urzdnikw i intelektualistw, ktrych uznano za
"niepewnych" z punktu widzenia dalszych zamiarw ZSRR.
cile tajne pismo ludowego komisarza spraw wewntrznych

awrientija Berii do Stalina z 5 marca 1940 roku
KC WKP(b)
Towarzysz Stalin
W obozach dla jecw wojennych NKWD ZSRR i w wizieniach zachodnich

obwodw Ukrainy i Biaorusi w chwili obecnej znajduje si dua liczba byych
oficerw armii polskiej, byych pracownikw policji polskiej i organw wywiadu,
czonkw nacjonalistycznych, kontrrewolucyjnych partii, czonkw ujawnionych
kontrrewolucyjnych organizacji powstaczych, uciekinierw i in. Wszyscy s za
twardziaymi wrogami wadzy sowieckiej, penymi nienawici do ustroju sowiec
kiego.
Bdcy jecami wojennymi, oficerowie i policjanci, przebywajcy w obozach,
usiuj kontynuowa dziaalno kontrrewolucyjn, prowadz agitacj antyso
wieck. Wszyscy czekaj tylko na wyjcie na wolno, aby mc aktywnie wczy
si do walki przeciw wadzy sowieckiej.
Organy NKWD w zachodnich obwodach Ukrainy i Biaorusi wykryy szereg
kontrrewolucyjnych organizacji powstaczych. We wszystkich tych kontrrewolu
cyjnych organizacjach przywdcz rol odgrywali byli oficerowie armii polskiej,
byli policjanci i andarmi.
Wrd zatrzymanych uciekinierw i osb, ktre nielegalnie przekroczyy gra
nic pastwow, wykryto znaczn liczb osb, ktre s czonkami kontrrewolu
cyjnych organizacji szpiegowskich i powstaczych.
W obozach dla jecw wojennych znajduje si ogem (nie liczc onierzy
i kadry podoficerskiej) 14 736 byych oficerw, urzdnikw, obszarnikw, poli
cjantw, andarmw, stranikw wiziennych, osadnikw i agentw wywiadu
97% z nich jest narodowoci polskiej.
IMPERIUM OBOZW 203
Wrd nich:
generaw, pukownikw i podpkownikw - 295
majorw i kapitanw - 2080
porucznikw, podporucznikw i chorych - 6049
oficerw i podoficerw policji, ochrony pogranicza
i andarmerii -1030
szeregowych policjantw, andarmw, stranikw - 5138
urzdnikw, obszarnikw, ksiy i osadnikw-144
W wizieniach zachodnich obwodw Ukrainy i Biaorusi ogem znajduje si
18 632 aresztowanych (z czego 10 685 - Polacy), w tym:
byych oficerw -1207
byych policyjnych agentw wywiadu i andarmw - 5141
szpiegw i dywersantw - 347
byych obszarnikw fabrykantw i urzdnikw - 465
czonkw rnych organizacji kontrrewolucyjnych
i powstaczych oraz rnego rodzaju elementu - 5345
uciekinierw - 6127
W zwizku z tym, e wszyscy s zatwardziaymi i nieprzejednanymi wrogami
wadzy sowieckiej, NKWD ZSRR uwaa za niezbdne:
I. Poleci NKWD ZSRR:
a) sprawy znajdujcych si w obozach dla jecw wojennych 14 700 osb, by
ych polskich oficerw, urzdnikw, obszarnikw, policjantw, agentw wywia
du, andarmw, osadnikw i stranikw wiziennych,
b) a take sprawy aresztowanych i przebywajcych w wizieniach w zachod
nich obwodach Ukrainy i Biaorusi 11000 osb, czonkw rnych szpiegow
skich i dywersyjnych organizacji kontrrewolucyjnych, byych obszarnikw, fabry
kantw, byych polskich oficerw, urzdnikw i uciekinierw; sprawy te rozpa
trzy w trybie specjalnym z zastosowaniem wobec nich najwyszego wymiaru
kary - rozstrzelania.
II. Sprawy rozpatrzy bez wzywania aresztowanych i bez przedstawiania za
rzutw, postanowienia o zakoczeniu ledztwa i aktu oskarenia w nastpujcym
trybie:
a) przeciwko osobom, znajdujcym si w obozach jecw wojennych - na
podstawie zawiadcze, przedstawianych przez Zarzd ds. Jecw Wojennych
NKWD ZSRR,
b) przeciwko osobom aresztowanym - na podstawie zawiadcze z akt,
przedstawianych przez NKWD USRR i NKWD BSRR.
III. Rozpatrzenie spraw i podjcie decyzji powierzy trojce w skadzie: towa
rzysze Mierkuow, Kobuow, Baszakow (naczelnik I. Specwydziau Specjalnego
NKWD ZSRR).
Ludowy komisarz spraw wewntrznych Zwizku SRR
(-) .Beria"
Cyt. za publikacj potwierdzonego oryginau w zbiorze "Dokumenty Katynia. Deeyzja", "Interpress",

Warszawa 1992, s. 20-27. (Przyp. tum.)
W czerwcu 1940 roku, niemal nazajutrz po zwyciskiej byskawicznej ofensywie

Wehrmachtu we Francji, rzd sowiecki postanowi wprowadzi w ycie wszystkie klau
zule tajnego protokou z 23 sierpnia. 14 czerwca, pod pretekstem "aktw prowokacji
wobec sowieckich garnizonw", wystosowa ultimatum do przywdcw batyckich,
zmuszajc ich do utworzenia rzdw "zdolnych zagwarantowa uczciwe wprowadzenie
w ycie traktatu o wzajemnej pomocy i poskromi przeciwnikw tego traktatu".
W nastpnych dniach ju setki tysicy onierzy sowieckich okupoway kraje ba
tyckie. Stalin posa swych przedstawicieli do stolic trzech republik z zadaniem ich so
wietyzacji. I tak byy prokurator generalny Wyszynski pojecha do Rygi, danow do
Tallina, byy funkcjonariusz NKWD, jednoczenie wiceminister spraw zagranicznych,
Diekanozow - do Kowna. Miejscowe parlamenty i instytucje zostay rozwizane,
a wikszo ich czonkw aresztowano. Jedynie partiom komunistycznym pozwolono
przedstawi kandydatw do "wyborw", ktre odbyy si 14 i 15 lipca 1940 roku.
W tygodniach poprzedzajcych parodi wyborw NKWD kierowane przez generaa
Iwana Sierowa aresztowao 15 do 20 tysicy "wrogich elementw". Tylko na otwie
rozstrzelano bez sdu na pocztku lipca 1480 opozycjonistw. Utworzone w nowych
wyborach parlamenty poprosiy o przyjcie ich pastw do ZSRR, a Rada Najwysza
oczywicie "przychylia si" do proby i na pocztku sierpnia ogoszono narodziny
trzech nowych socjalistycznych republik sowieckich. W czasie gdy 8 sierpnia "Prawda"
pisaa, e "Soce wielkiej stalinowskiej konstytucji signo swymi dobroczynnymi
promieniami nowych ziemi i nowych ludw", dla Batw rozpoczyna si okres areszto
wa, deportacji i egzekucji.
W archiwach zachoway si szczegy dotyczce wielkiej operacji deportacyjnej
elementw spoecznie wrogich z krajw batyckich, z Modawii, z Biaorusi i z zachod
niej Ukrainy, przeprowadzonej w nocy z 13 na 14 czerwca 1941 roku pod dowdz
twem generaa Sierowa. Operacja ta zostaa zaplanowana kilka tygodni wczeniej, kie
dy to 16 maja Beria przesa Stalinowi swj ostatni projekt "operacji oczyszczajcej
z elementw antysowieckich, obcych klasowo i kryminalych w regionach niedawno
przyczonych do ZSRR". W czerwcu 1941 roku miao zosta deportowanych 85 716
osb, w tym 25 711 Batw. W raporcie, datowanym 17 lipca 1941 roku, osobisto nu
mer dwa w NKWD, Wsiewood Mierkuow, przedstawi batyck cz operacji: w no
cy z 13 na 14 czerwca 1941 roku zesano 11 038 czonkw rodzin "buruazyjnychna
cjonalistw", 3240 czonkw rodzin byych andarmw i policjantw, 7124 czonkw
rodzin byych posiadaczy ziemskich, przemysowcw i urzdnikw,1649 czonkw ro
dzin byych oficerw i wreszcie 2907 "rnych". Na podstawie tego dokumentu staje
si jasne, e gowy rodzin aresztowano wczeniej i prawdopodobnie rozstrzelano.
Operacja z 13 czerwca dotyczya w istocie jedynie "czonkw rodzin" uznanych za
klasowo obce
Kada rodzina miaa prawo do stu kilogramw bagau, w tym miesicznego zapasu
ywnoci, gdy NKWD nie odpowiadao za ywienie w czasie transportu! Pocigi z zesacami docieray
do miejsc przeznaczenia, przewanie do obwodu nowosybirskiego
lub Kazachstanu, dopiero pod koniec lipca 1941 roku. Niektre jednak dojechay na
miejsce, w gry Ataju, dopiero w poowie wrzenia! Ilu zesacw stoczonych po pi
dziesiciu w bydlcych wagonach zmaro podczas szeciu do dwunastu tygodni podr
GARF, 9401/1/4475.
IMPERIUM OBOZW 205
y, skoro mieli tylko rzeczy i zapasy zgromadzone pospiesznie w noc aresztowania? In

n wielk operacj zaplanowa Beria w noc z 27 na 28 czerwca 1941 roku. Wybr daty
wiadczy, e najwysi dygnitarze pastwa sowieckiego w najmniejszym stopniu nie spo
dziewali si 22 czerwca niemieckiego ataku. Operacja "Barbarossa" opnia o kilka
lat kolejn faz "oczyszczania" przez NKWD krajw batyckich.
W kilka dni po zajciu Litwy, otwy i Estonii rzd sowiecki wystosowa do Rumunii
ultimatum z daniem natychmiastowego "oddania" Zwizkowi Sowieckiemu Besara
bii, ktra wchodzia w skad imperium rosyjskiego i wymieniona zostaa w tajnym pro
tokole sowieckoniemieckim z 23 sierpnia 1939 roku. W ultimatum dano poza tym
przekazania Zwizkowi Sowieckiemu pnocnej Bukowiny, ktra przecie nigdy nie
naleaa do carw. Pozbawieni poparcia Niemcw Rumuni poddali si dyktatowi. Bu
kowina i cz Besarabii zostay wczone do Ukrainy; z reszty Besarabii utworzono
Modawsk Socjalistyczn Republik Sowieck, ktra zostaa proklamowana 2 sierpnia
1940 roku. Tego samego dnia zastpca Berii Kobuow podpisa dekret o deportacji
31 699 osb uznanych za "elementy antysowieckie" z terytorium Modawskiej SRR
oraz 12 191 z Ukraiskiej SRR. Wszyscy oni zostali, jak naley, umieszczeni w cigu
kilku miesicy w kartotekach wedle starej, dobrze sprawdzonej techniki. Dzie wcze
niej,1 sierpnia 1940 roku, Mootow przedstawi przed Rad Najwysz spektakularny
obraz osigni, pyncych z przyjacielskich stosunkw niemiecko-sowieckich: w cigu
roku ludno ZSRR powikszya si o 23 miliony nowych mieszkacw.
Rok 1940 zapisa si najwysz liczb winiw GUagu, zesacw, osb osadzonych
w wizieniach, a take wyrokw skazujcych. Wedug stanu z 1 stycznia 1941 roku
w obozach GUagu znajdowao si 1 930 000 winiw, co oznaczao wzrost o 270 ty
sicy w cigu roku; do 1,2 miliona osadnikw specjalnych figurujcych w spisach w ko
cu 1939 roku doliczy naleao ponad 500 tysicy zesacw z "sowietyzowanych" tery
toriw; w sowieckich wizieniach, teoretycznie obliczonych na 234 tysicy miejsc, toczy
lo si 462 tysice osb'5; wreszcie cakowita liczba wyrokw skazujcych wzrosa w tym
roku zupenie wyjtkowo: z 700 tysicy w roku poprzednim do blisko 2,3 miliona'".
Ten spektakularny wzrost nastpi w wyniku bezprecedensowej penalizacji stosun
kw spoecznych. W pamici zbiorowej wiata pracy rok 1940 pozosta rokiem dekre
tu z 26 czerwca "o przyjciu omiogodzinnego dnia i siedmiodniowego tygodnia ro
boczego oraz o zakazie samowolnego opuszczania przez robotnikw zakadu pracy".
Kada nieusprawiedliwiona nieobecno, poczynajc od wicej ni dwudziestominu
towego spnienia, podlegaa odtd sankcjom karnym. Przestpca mg zosta ska
zany na sze miesicy odbywanych na wolnoci "prac poprawczych" lub utrat 25%
pensji, a kara moga zosta zaostrzona i wynosi od dwch do czterech miesicy wi
zienia.
10 sierpnia 1940 roku inny dekret podnosi z jednego roku do trzech lat obozu kary
za "czyny chuligaskie", brakorbstwo i drobne kradziee w miejscu pracy. W warun
kach funkcjonowania sowieckiego przemysu dosownie kady robotnik mg pa ofia
r nowego "prawa o kosach".
15 W, Ziemskow, "Guiag", s.19.

' GARF, 9492/2/42/125.
Dekrety te, ktre przetrway a do 1956 roku, oznaczay nowy etap penalizacji pra
wa pracy. W cigu pierwszych szeciu miesicy ich stosowania skazano ponad 1,5 milio
na osb, w tym prawie 400 tysicy na kary wizienia, co tumaczy bardzo silny przyrost
winiw od lata 1940 roku. Liczba chuliganw, skazanych na kary obozu, wzrosa ze
108 tysicy w roku 1939 do 200 tysicy w 1940".
Kocowa faza Wielkiego Terroru zostaa wic zastpiona kolejn, nie notowan od
1932 roku, ofensyw przeciw zwykym zjadaczom chleba, ktrzy nie chcieli si nagi
do dyscypliny panujcej w fabryce lub kochozie. Sdzc z raportw informatorw
NKWD, w reakcji na ustawy z lata 1940 roku wielu robotnikw przejawiao "wrogie
nastroje", szczeglnie w pierwszych tygodniach najazdu niemieckiego. Otwarcie wyra
ali ch "likwidacji ydw i komunistw" i rozsiewali - tak jak w moskiewski robot
nik, ktrego wypowiedzi przekazano do NKWD - "prowokacyjne pogoski": "Kiedy
Hitler zajmuje nasze miasta, kae rozlepia plakaty mwice: Nie bd, tak jak wasz
rzd, stawia robotnikw przed sdem za dwudziestominutowe spnienie do pracy"'x.
Jak wynika z raportu wojskowego prokuratora generalnego o "zbrodniach i prze
stpstwach popenionych na kolei od 22 czerwca do 1 wrzenia 1941 roku", ktry od
notowuje 2524 wyroki skazujce, w tym 204 o najwyszym wymiarze kary, podobne
wypowiedzi sdzono z najwiksz surowoci. Wrd wyrokw a 412 wydano "za
rozsiewanie kontrrewolucyjnych pogosek". Za zbrodni t skazano na mier 110 ko
lejarzy'".
Opublikowany ostatnio zbir dokumentw o "nastrojach spoeczestwa" w Mo
skwie w pierwszych miesicach wojnyz" uwydatnia zamt panujcy w odczuciach "zwy
kych obywateli" wobec niemieckiej ofensywy z lata 1941 roku. Moskwianie podzieleni
byli na trzy grupy: "patriotw", "bagno"', w ktrym rodziy si i z ktrego rozchodziy
si najrniejsze pogoski, oraz "defetystw", ktrzy yczyli Niemcom zwycistwa nad
znienawidzonymi "Zydami i bolszewikami", utosamianymi zreszt ze sob. W pa
dzierniku 1941 roku w czasie demontau fabryk, ktre miay by przeniesione na
wschd kraju, doszo do "zamieszek antysowieckich" w zakadach tekstylnych w Iwa
nowie. Defetystyczne wypowiedzi niektrych robotnikw wiadczyy o rozpaczy,
w jak popada cz wiata pracy, poddana od 1940 roku coraz surowszemu prawo
dawstwu.
Poniewa hitlerowskie barbarzystwo nie dawao adnych widokw na przyszo
sowieckim podludziom, ktrzy mieli zosta zniszczeni lub w najlepszym wypadku sta
si niewolnikami, doprowadzio ono do pojednania w wielkim patriotycznym zrywie
zwykych ludzi z reimem. Stalin potrafi bardzo zrcznie zagra na uczuciach i na no
wo powoa do ycia wartoci narodowe, rosyjskie i patriotyczne. Zwracajc si dona
rodu w synnym radiowym przemwieniu z 3 lipca 1941 roku, uciek si do hasa, ktre
od wiekw spajao nard: "Bracia i siostry, naszej ojczynie grozi wielkie niebezpie
GARF, 9492/2/42.
'" N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s. 229.
' "lstocznik" 1994, nr 3, s.107-112.
"Moskwa wojennaja: Miemuary i archiwnyje dokumienty", Moskwa 1995.
' Autor odwouje si do Rewolucji Francuskiej, a konkretnie do wybranego we wrzeniu 1792 r. Kon
wentu, w ktrym nie tworzca spjnej grupy wikszo deputowanych, nie naleca ani do yrondystw, ani
do jakobiskich grali" nazywana bya "rwnin", a przez przeciwnikw "bagnem". (Przyp. tum.)
CRCEDHC,17/88/45.
IMPERIUM OBOZW 207
czestwo". Odwoanie si do "wielkiego narodu rosyjskiego, narodu Plechanowa, Le

nina, Puszkina, Tostoja, Czajkowskiego, Czechowa, Lermontowa, Suworowa i Kutuzo
wa" miao wesprze "wit wojn", Wielk Wojn Narodow. 7 listopada 1941 roku
przyjmujc defilad wyruszajcych na front batalionw ochotniczych, Stalin wezwa je
do walki ladem "bohaterskiej przeszoci naszych przodkw Aleksandra Newskiego
i Dymitra Doskiego", z ktrych pierwszy uratowa w XIII wieku Ru przed niemiec
kim zakonem kawalerw mieczowych, a drugi, sto lat pniej, uwolnil j z tatarskiego
jarzma.
12 CIEMNA STRONA ZWYCISTWA
Wrd licznych "biaych plam" sowieckiej historii szczeglnie dugo i starannie

strzeon tajemnic bya przeprowadzona w czasie Wielkiej Wojny Narodo
wej deportacja caych narodowoci, podejrzewanych o "dywersj, szpiego
stwo i kolaboracj" z hitlerowskim okupantem. Dopiero pod koniec lat pidziesitych
wadze przyznay, e w oskareniach o "zbiorow kolaboracj" doszo do "wypacze"
i "uoglnie". W latach szedziesitych przywrcono kilka republik autonomicznych,
skrelonych z mapy za kolaboracj z okupantem. Jednak dopiero w 1972 roku przed
stawiciele zesanych narodowoci otrzymali nareszcie teoretyczne prawo do "swobod
nego wyboru miejsca zamieszkania", a w 1989 roku w peni "zrehabilitowano" Tatarw
krymskich. A do poowy lat szedziesitych stopniowe odchodzenie od sankcji wy
mierzonych w "ukarane narody" otoczone byo najcilejsz tajemnic, a do 1964 roku
nie opublikowano adnego z odnonych dekretw. Trzeba byo czeka do 14 listopada
1989 roku, by Rada Najwysza wydaa "deklaracj", uznajc w imieniu pastwa so
wieckiego "masow deportacj narodw, przeprowadzan w barbarzyski sposb przez
reim stalinowski" za przestpcz.
Pierwsz deportowan masowo grup etniczn stali si, w kilka tygodni po napaci
Hitlera na ZSRR, sowieccy Niemcy. Wedug spisu z 1939 roku mieszkao ich w ZSRR
1427 000, a przodkami wikszoci z nich byli kolonici niemieccy, cignici przez Ka
tarzyn II, Niemk z pochodzenia, w celu kolonizacji wielkich pustych przestrzeni na
poudniu Rosji. W 1924 roku rzd sowiecki utworzy Autonomiczn Socjalistyczn Re
publik Sowieck Niemcw Nadwoaskich. Liczcy okoo 370 tysicy "Niemcy nad
woascy" stanowili jednak jedynie czwart cz ludnoci pochodzenia niemieckiego,
rozrzuconej zarwno w Rosji (w rejonie Saratowa, Stalingradu, Woronea, Moskwy,
Leningradu itd.), jak na Ukrainie (390 tysicy), pnocnym Kaukazie (w rejonie Kra
snodaru, Ordonikidze i Stawropola) czy te na Krymie lub w Gruzji. 28 sierpnia 1941
roku Prezydium Rady Najwyszej przyjo dekret, ktry nakazywa zesanie caej lud
noci niemieckiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej Niemcw Nad
wolaskich oraz obwodw saratowskiego i stalingradzkiego do Kazachstanu i na Sy
beri. Tekst dekretu okrela to posunicie mianem humanitarnego dziaania prewen
cyjnego!
CIEMNA STRONA ZWYCISTWA 209
Wyjtki z dekretu Prezydium Rady Najwyszej z 28 sierpnia 1941 roku

w sprawie zbiorowej deportacji Niemcw
Wedug uzyskanych przez wadze wojskowe wiarygodnych informacji wrd

ludnoci niemieckiej, zamieszkaej nad Wog, ukrywaj si tysice, a moe dzie
sitki tysicy dywersantw i szpiegw, ktrzy na pierwsze wezwanie z Niemiec
maj zorganizowa zamachy w tamtejszym regionie. Nikt nie powiadomi wcze
niej wadz sowieckich o tak duej liczbie dywersantw i szpiegw wrd Niem
cw nadwoaskich; w rezultacie midzy tamtejsz ludnoci niemieck ukry
waj si wrogowie ludu i wadzy sowieckiej...
Gdyby na rozkaz z Niemiec doszo do aktw sabotau ze strony dywersantw
i szpiegw niemieckich w Socjalistycznej Autonomicznej Republice Sowieckiej
Niemcw Nadwoaskich lub w ssiednich rejonach, poleje si krew i zgodnie
z prawami stanu wojennego rzd sowiecki zmuszony bdzie do zastosowania
rodkw karnych wobec caej ludnoci niemieckiej nad Wog. W celu unikni
cia podobnej poaowania godnej sytuacji i wielkiego rozlewu krwi Prezydium
Rady Najwyszej ZSRR uznao za niezbdne przeniesienie caej ludnoci nie
mieckiej, zamieszkaej nad Wog, do innych rejonw, nadanie jej ziemi i udzie
lenie pomocy pastwowej tak, by moga ona urzdzi si na nowych obszarach.
Na nowe miejsca osiedlenia wyznacza si yzne tereny obwodw nowosybir
skiego i omskiego, Kraju Atajskiego, Kazachskiej SRR i graniczcych z nimi re
gionw.
Podczas gdy Armia Czerwona cofaa si na wszystkich frontach, tracc kadego

dnia dziesitki tysicy ludzi, Beria wydzieli do tej operacji prawie 14 tysicy funkcjona
riuszy z oddziaw NKWD, ktrymi dowodzi zasuony ju przy "oczyszczaniu" pastw
batyckich zastpca ludowego komisarza spraw wewntrznych ZSRR, Iwan Sierow.
Wziwszy pod uwag okolicznoci i cik porak Armii Czerwonej, operacja zostaa
przeprowadzona sprawnie. Midzy 3 a 20 wrzenia 1941 roku w 230 transportach, red
nio po 50 wagonw, deportowano 446 480 Niemcw; kady transport liczy wic blisko
dwa tysice ludzi! Jadcym ze redni prdkoci kilku kilometrw na godzin trans
portom droga do punktw docelowych w obwodach nowosybirskim i omskim, rejonie
barnaulskim na poudniowej Syberii oraz we wschodniosyberyjskim Kraju Krasnojar
skim zabraa od czterech do omiu tygodni. Podobnie jak przy wczeniejszej deportacji
Batw "osobom przesiedlanym" dawano, w myl oficjalnych instrukcji, "okrelony
(sic] czas na zabranie zaopatrzenia na okres co najmniej miesica"!
! Jednoczenie z t deportacyjn "gwn operacj" mnoyy si, zalenie od przebie
gu wydarze wojennych, "operacje podrzdne". 29 sierpnia 1941 roku Mootow, Ma
lenkow i danow zaproponowali Stalinowi "oczyszczenie" obwodu i samego Leningra
du z 96 tysicy osb pochodzenia fiskiego i niemieckiego. 30 sierpnia wojska niemiec
kie doszy do Newy i przeciy lini kolejow, czc Leningrad z reszt kraju. Z dnia
na dzie coraz blisza stawaa si perspektywa okrenia miasta, a odpowiedzialne
wadze nie podjy adnych dziaa w celu ewakuacji mieszkacw bd przygotowania
zapasw ywnoci. A jednak tego samego dnia, 30 sierpnia, Beria wyda oklnik naka
zujcy deportacj 132 tysicy osb z obwodu leningradzkiego, 96 tysicy transportem

kolejowym, a 36 tysicy rzecznym. NKWD wystarczyo czasu na aresztowanie i zesanie
jedynie 11 tysicy obywateli narodowoci niemieckiej.
W cigu nastpnych tygodni podobne operacje podjto w obwodzie moskiewskim
(9640 Niemcw zesanych 15 wrzenia), tulskim (2700 zesanych 21 wrzenia), gorkow
skim (3162 zesanych 14 wrzenia), rostowskim (38 288 osb midzy 10 a 20 wrzenia),
zaporoskim (31320 osb midzy 25 wrzenia a 10 padziernika) oraz na terenach pod
legych stolicom krajw: Krasnodarowi (38 136 zesanych do 15 wrzenia) i Ordoniki
dze (77 570 zesanych do 20 wrzenia). W padzierniku 1941 roku ofiar zesania pado
jeszcze 100 tysicy Niemcw mieszkajcych w Gruzji, Armenii, Azerbejdanie, na p
nocnym Kaukazie i na Krymie. Z podsumowania wysiedlenia ludnoci niemieckiej wy
nika, e do 25 grudnia 1941 roku zesano 894 tysicy osb, gwnie na Syberi i do Ka
zachstanu. Jeli dodamy Niemcw deportowanych w 1942 roku, otrzymamy cakowit
liczb 1 209 430 osb zesanych midzy sierpniem 1941 a czerwcem 1942 roku, czyli
w cigu niespena roku. Przypomnijmy, e wedug spisu z 1939 roku ludno niemiecka
liczya 1427 000 osb.
Tak wic zesano ponad 82% Niemcw, rozsianych na terenie ZSRR, i to w chwili,
gdy katastrofalna sytuacja stojcego o krok od zniszczenia kraju skaniaaby raczej do
mobilizacji caego wysiku wojskowego i policyjnego przeciw wrogowi, a nie do zsyki
setek tysicy niewinnych sowieckich obywateli. Liczba zesanych obywateli sowieckich
pochodzenia niemieckiego byaby jeszcze wysza, gdyby doliczy do nich dziesitki ty
sicy oficerw i onierzy, wycofanych z jednostek Armii Czerwonej i posanych do "ar
mii pracy" do Workuty, kotasu, Kiemirowa i Czelabiska; tylko w tym ostatnim mie
cie 25 tysicy Niemcw pracowao przy budowie kombinatu metalurgicznego. Dodaj
my, e warunki pracy i ycia w batalionach dyscyplinarnych nie byy lepsze ni
w GUagu.
Ilu zesacw zmaro podczas transportu? Nie dysponujemy dzi adnym caocio
wym bilansem, a wnioskowanie na podstawie rozproszonych danych, dotyczcych po
szczeglnych transportw, jest w warunkach wojny i przemocy tamtego apokaliptyczne
go okresu niemoliwe. A ile transportw w ogle nie dotarlo do miejsc przeznaczenia
w chaosie, jaki panowa jesieni 1941 roku? Do koca listopada do obwodu karagan
dyskiego miao "planowo" przyjecha 29 600 zesacw niemieckich. Jednak podsu
mowanie z 1 stycznia 1942 roku potwierdzao przybycie tylko 8304 osb. "Plan" dla ob
wodu nowosybirskiego wynosi 130 998 osb, ale doliczono si ich jedynie 116 612.
Gdzie podziay si pozostae? Zmary w drodze? Zostay wysane w inne miejsce? Do
Kraju Atajskiego, w ktrym miao si "planowo" znale 11 tysicy zesacw, przyby
o ich 94 799! Bardziej wymowne od tej ponurej arytmetyki raporty NKWD na temat
osadzania zesacw podkrelay jednomylnie "nieprzygotowanie rejonw przesie
dlenia".
Wobec obowizujcej tajemnicy lokalne wadze byy powiadamiane o przyjedzie
dziesitkw tysicy zesacw w ostatniej chwili. Poniewa nie przygotowano adnych
pomieszcze, upychano ich, gdzie si dalo, w barakach, stajniach lub zostawiano pod
golym niebem, i to w obliczu nadchodzcej zimy. Poniewa powszechna mobilizacja za
brala na front wikszo mskiej siy roboczej, a lokalne wadze nabyy w cigu ostat
nich dziesiciu lat pewnego dowiadczenia w tej dziedzinie, "przydziau gospodarcze
go" nowych zesacw dokonano mimo wszystko duo szybciej ni w przypadku kula
kw, zesanych i porzuconych w rodku tajgi w 1930 roku. W cigu kilku miesicy wik
szo zesacw zostaa przydzielona do jakiego kochozu, sowchozu czy przedsibior
stwa przemysowego, na rwni z innymi osadnikami specjalnymi, czyli w szczeglnie
zych i cikich warunkach zamieszkania, pracy i zaopatrzenia oraz pod nadzorem ja
kiej komendantury NKWD'.
Po zesaniu Niemcw midzy padziernikiem 1943 a czerwcem 1944 roku nadesza

druga wielka fala deportacji, w czasie ktrej sze narodw - Czeczeni, Ingusze, Tata
rzy krymscy, Karaczajowie, Bakarzy i Kamucy - zostali zesani na Syberi, do Kazach
stanu, Uzbekistanu i Kirgizji pod pretekstem "masowej kolaboracji z okupantem hitle
rowskim". Po tej gwnej fali deportacyjnej, ktra dotkna prawie 900 tysicy osb,
nastpiy od lipca do grudnia 1944 roku inne operacje; ich zadaniem byo "oczyszcze
nie" Krymu i Kaukazu z kilku innych narodowoci, uznanych za "podejrzane": Gre
kw, Bugarw, Ormian krymskich, Turkw meschetyskich, Kurdw i Chemszynw
kaukaskich.
Dostpne od niedawna archiwa i dokumenty nie przynosz adnych nowych szcze
gw o rzekomej "kolaboracji" z hitlerowcami grskich ludw Kaukazu, Kamukw
i Tatarw krymskich. Jestemy wic skazani pod tym wzgldem na kilka faktw, z kt
rych moemy jedynie wnioskowa o istnieniu - na Krymie, w Kamucji, w Karaczajskim
Obwodzie Autonomicznym czy w KabardyjskoBakarskiej Autonomicznej SRR - nie
wielkich grup kolaboranckich, lecz nie powszechnej kolaboracji, podniesionej do rangi
prawdziwej polityki. Najbardziej problematyczne wypadki kolaboracji zanotowano po
utracie przez Armi Czerwon Rostowa nad Donem w lipcu 1942 i niemieckiej okupa
cji Kaukazu od lata 1942 do wiosny 1943 roku. W instytucjonalnej prni midzy odej
ciem wadz sowieckich a nadejciem hitlerowcw niektre lokalne osobistoci utwo
rzyy wwczas "komitety narodowe" w MikojanSzacharze w Karaczajskim Obwodzie
Autonomicznym, w Nalczyku pooonym w KabardyjskoBakarskiej Republice Auto
nomicznej oraz w Elicie w Kamuckiej Republice Autonomicznej. Armia niemiecka
uznaa wadz tych lokalnych komitetw, ktre przez kilka miesicy korzystay z auto
nomii religijnej, politycznej i gospodarczej. Dowiadczenie kaukaskie umocnio w Ber
linie "mit muzumaski" i Tatarom krymskim pozwolono na utworzenie Centralnego
Komitetu Muzumaskiego w Symferopolu.
Jednak w obawie przed odrodzeniem ruchu panturaskiego, zamanego przez wa
dz sowieck w pocztkach lat dwudziestych, administracja niemiecka nie przyznaa ni
gdy Tatarom krymskim autonomii, z jakiej przez kilka miesicy korzystali Kamucy,
Karaczajowie i Bakarzy. W zamian za skpo udzielon autonomi miejscowe wadze
wystawiy troch wojska do walki z wiernymi reimowi sowieckiemu partyzantami. Ra
zem byo to kilka tysicy ludzi, zorganizowanych w jednostki o niepenych stanach oso
bowych: sze batalionw tatarskich na Krymie i korpus kawalerii kamuckiej.
N. Bugaj, "L. Bieria - I. Stalinu, Sogtasno waszemu ukazaniju, Moskwa 1995, s. 27-55; N. Bugaj,
"40-yje gody: Awtonomiju nicmcew Powolja likwidirowat', "Istorija SSSR" 1991, nr 2, s.172-182; JJ.
Marie, "Les Peuples deportes d'Union Sovietique", Complexe, Bruxelles 1995, s. 35-56.
' N. Bugaj, "L. Bieria - I. Stalinu...", s. 56-220; W. Ziemskow, "Spiecposielency...", s. 8-17; M. Gubo
glo, A. Kuzniecow (wyd.), "Deportacy narodow SSR,1930-yjEl950-yje gody", Moskwa 1992; J.-J. Marie,
"Les Peuples...", s. 57-128.
CzeczeskoInguska Republika Autonomiczna bya tylko w maej czci okupowa

na przez wojska niemieckie, i to przez niespena dziesi tygodni, od pocztku wrze
nia do poowy listopada 1942 roku. Nie doszo tam do adnych prb kolaboracji. Jed
nak prawd jest, e Czeczeni, ktrzy przed kapitulacj w 1859 roku przez dziesiciole
cia opierali si rosyjskiej kolonizacji, pozostali narodem buntowniczym. Wadza
sowiecka przeprowadzia wczeniej w Czeczenii kilka operacji karnych: w 1925 roku
w celu skonfiskowania broni ukrywanej przez ludno, a w latach 1930-1932, prbujc
zama opr Czeczenw i Inguszw wzgldem kolektywizacji. W marcu i kwietniu 1930
roku, a nastpnie w kwietniu i maju 1932 walczce z "bandytami" specjalne oddziay
NKWD uyy artylerii i lotnictwa. wadz centraln i w dzielny, niepodlegy nard,
ktry zawsze odrzuca zwierzchnictwo Moskwy, dzieli wic ciki konflikt.
Pi wielkich apanekzsylek, midzy listopadem 1943 a majem 1944 roku, odbyo
si wedle dobrze wypracowanego schematu i, w odrnieniu od pierwszych deportacji
kuakw, "z niezwyk sprawnoci operacyjn", jak uj rzecz sam Beria. Faz "przy
gotowania logistycznego" organizowano starannie od kilku tygodni pod osobistym nad
zorem Berii oraz jego zastpcw, Iwana Sierowa i Bogdana Kobuowa, przygldajcych
si operacji ze specjalnego pocigu pancernego. Naleao zorganizowa imponujc
liczb 46 transportw, po 60 wagonw kady, by przewie w cigu czterech dni - od 27
do 30 grudnia 1943 roku - 93 139 Kamukw, oraz 194 transporty po 65 wagonw
w celu deportacji w cigu szeciu dni - od 23 do 28 lutego 1944 roku - 521247 Czecze
nw i Inguszw. Na te operacje NKWD nie szczdzia rodkw; w oblawie na Czecze
nw i Inguszw uyto 119 tysicy onierzy oddziaw specjalnych NKWD, a przecie
wojna bya w penym toku!
Rozplanowane co do godziny akcje rozpoczynano od aresztowania "elementw po
tencjalnie niebezpiecznych",1 do 2% populacji, zoonej gwnie z kobiet, dzieci i star
cw, gdy wikszo mczyzn w sile wieku powoana zosta a do wojska. Jeli wierzy
przesylanym do Moskwy "raportom operacyjnym", wszystko przebiegao bardzo szyb
ko. Na przykad podczas trwajcej od 18 do 20 maja obawy na Tatarw krymskich Ko
buow i Sierow depeszowali wieczorem pierwszego dnia do Berii: "Dzi do godziny
20.00 przetransportowalimy 90 tysicy osb w poblie dworcw kolejowych.17 trans
portw zabrao ju 48 400 osb do miejsc przeznaczenia. 25 transportw jest w trakcie
zaadunku. Akcja nie spowodowaa adnego incydentu. Operacja trwa". Nastpnego
dnia, 19 maja, Beria zawiadomi Stalina, e na dworcach znalazo si 165 515 osb,
z ktrych 136 412 zaadowano ju na transporty odjedajce "w kierunkach wyznaczo
nych w instrukcjach". Trzeciego dnia, 20 maja, Sierow i Kobuow depeszowali do Berii
z wiadomoci, e o godzinie 16.30 operacja zostaa zakoczona. W drodze byy ju 63
transporty ze 173 287 osobami. Cztery ostatnie transporty z 6727 pozostaymi Tatarami
miay zosta odprawione jeszcze tego samego wieczora;.
Sdzc z lektury raportw enkawudowskich biurokratw, wszystkie te deportacje
setek tysicy osb miay by tylko czyst formalnoci, a kada bya bardziej "udana",
efektywna" lub bardziej "oszczdna" od poprzedniej. Po deportacji Czeczenw, Ingu
szw i Bakarw wyszy funkcjonariusz NKWD, Milstein, zredagowa dugi raport na
temat "oszczdnoci wagonw, desek, wiader i piecykw [...] poczynionych w czasie
ostatnich deportacji w porwnaniu z poprzednimi operacjami".
' N. Bugaj, "L. Bieria - I. Stalinu...", s.153

Dowiadczenie nabyte w czasie transportu Karaczajw i Kamukw - pisa - umoliwio nam

podjcie pewnych decyzji, ktre pozwoliy na zmniejszenie liczby niezbdnych transportw i ich
przejazdw. Wsadzilimy do kadego wagonu bydlcego 45 osb zamiast poprzednio adowa
nych 40, a poniewa umiecilimy ich z bagaem osobistym, zaoszczdzilimy sporo wagonw,
a wic 37 548 metrw biecych desek,11834 wiader i 3400 piecykw'.
Jake straszna rzeczywisto krya si za biurokratyczn wizj wietnie udanej

z punktu widzenia NKWD operacji? Oto kilka wiadectw ocalalych Tatarw, zebranych
pod koniec lat siedemdziesitych:
Podr a do dworca w Zerabutaku w obwodzie samarkandzkim trwaa dwadziecia cztery go

dziny. Stamtd zabrano nas do kochozu Prawda. Zmuszono nas do naprawy wozw. [...] Praco
walimy godni. Wielu z nas chwiao si na nogach. Z naszej woski zesano trzydzieci rodzin.
Ocalao po jednej, dwie osoby z piciu rodzin. Wszyscy pozostali zmarli z godu lub od chorb.
Inny ocalay Tatar opowiada:
W zaplombowanych wagonach ludzie umierali jak muchy z godu i z braku powietrza: nie dawa
no nam je ani pi. W mijanych wioskach ludno zwracaa si przeciw nam, gdy powiedziano
jej, e jad zdrajcy ojczyzny, i grad kamieni wali w drzwi wagonw. Kiedy otwarto je pord ka
zachskiego stepu, dostalimy do jedzenia racje wojskowe, ale nic do picia, nastpnie kazano nam
wyrzuci naszych zmarych obok torw i ruszylimy dalej'.
Po przywiezieniu zesacw "na miejsce" w Kazachstanie, Kirgizji, Uzbekistanie

lub na Syberii wcielano ich do kochozw lub zakadw pracy. Jak wiadcz wszystkie
raporty poslane do Centrum przez lokalne wadze NKWD i zachowane w bardzo bo
gatych archiwach "osiedlenia specjalnego" GUagu, codzienn dol zesacw byy
problemy z mieszkaniem, prac i przeyciem na nowym miejscu. Na przykad raport
nadesany z Kirgizji we wrzeniu 1944 roku informuje, i tylko 5 tysicy z 31 tysicy
niedawno zesanych rodzin otrzymao mieszkania. A dodajmy, i termin "mieszka
nie" by pojciem do pojemnym! Przy uwanej lekturze tekstu dowiadujemy si, i
w rejonie kiemieniskim miejscowe wadze ulokoway 900 rodzin w... 18 mieszka
niach pewnego sowchozu, a wic na jedno mieszkanie przypado 50 rodzin! Ta niewy
obraalna liczba oznacza, i przed nadchodzc zim wielodzietne najczciej rodzi
ny z Kaukazu spay na zmian we wspomnianych "mieszkaniach" albo pod golym
niebem.
Sam Beria przyznawa w licie do Mikojana, napisanym w listopadzie 1944 roku, to
znaczy ponad rok po deportacji Kamukw, e zostali oni "umieszczeni w szczeglnie
trudnych warunkach yciowych i sanitarnych; wikszo nie ma ani bielizny, ani ubra,
ani butw. Dwa lata pniej dwaj wysi funkcjonariusze NKWD donosili, i "30%
zdolnych do pracy Kamukw nie pracuje z powodu braku butw. Daje si odczu ca
kowite nieprzystosowanie do surowych warunkw klimatycznych i rnych od dotych
czasowych warunkw ycia oraz nieznajomo jzyka, co stwarza dodatkowe trudno
JJ. Marie, "Les Peuples...", s. 81-82.

Tame, s.103.
Tame, s. 66.
ci". Zaamani, wygodzeni zesacy, ktrych przydzielono do kochozw, z trudem

zapewniajcych utrzymanie dotychczasowym pracownikom, lub do zakadw produk
cyjnych na stanowiska pracy, do ktrej nie zostali przygotowani, byli z reguy kiepskimi
robotnikami.
Dawny przewodniczcy CIK Kamuckiej Republiki Autonomicznej, D.P Piurwie
jew, pisa do Stalina:
Sytuacja Kamukw zesanych na Syberi jest tragiczna. Stracili swoje bydo. Przyjechali na Sy
beri pozbawieni wszystkiego. [...] S mao przystosowani do swych nowych, rolniczych warun
kw ycia. [...) Rozmieszczeni po kochozach Kamucy nie otrzymuj adnego zaopatrzenia, bo
same kochozy te nic nie maj. Tym, ktrych przydzielono do przedsibiorstw, nie udao si
przystosowa do nowego ycia w roli robotnikw, co doprowadzio do ich niewyplacalnoci i,
w konsekwencji, niemonoci nabycia normalnego zaopatrzenia'.
Mwic jasno, cao wypat, jakie si naleay ogupialym przy maszynach wdrow
nym Kamuckim pasterzom, sza na kary placone fabryce!
O hekatombie zesacw moe da pojcie kilka liczb. W styczniu 1946 roku admi
nistracja "przesiedle specjalnych" naliczya 70 360 Kamukw wobec 92 tysicy depor
towanych dwa lata wczeniej.1 lipca 1944 roku do Uzbekistanu przybyo 35 750 rodzin
tatarskich, zoonych ze 151 424 osb; sze miesicy pniej byo 818 rodzin wicej,
ale 16 tysicy osb mniej! Spord 606 749 deportowanych z Kaukazu, w dniu 1 pa
dziernika 1948 roku nie yo ju 146 892 osb, czyli co czwarta, a od deportacji zanoto
wano tylko 28 120 narodzin. Z 228 392 deportowanych z Krymu w cigu czterech lat
zmaro 44 887 osb, a zanotowano wrd nich jedynie 6564 narodzin".
Nadumieralno wrd zesacw stanie si jeszcze wyraniejsza, jeli przypomni
my, e 40-50% wrd nich stanowiy dzieci poniej szesnastu lat. Bardzo may odsetek
zgonw moemy okreli jako "mier naturaln". A jaki los czekal modzie, ktra
przeya? Spord zesanych do Kazachstanu 89 tysicy dzieci w wieku szkolnym
w 1948 roku, czyli cztery lata po deportacji, do szk chodzio... mniej ni 12 tysicy.
Oficjalne instrukcje stanowiy zreszt, e nauczanie dzieci "przesiedlecw specjal
nych" mogo si odbywa tylko po rosyjsku.
W czasie wojny masowe deportacje dotkny jeszcze inne narody. Kilka dni po zako
czeniu zsyki Tatarw krymskich, 29 maja 1944 roku, Beria pisa do Stalina: "NKWD
uwaa za racjonalne [sic) usunicie z Krymu wszystkich Bugarw, Grekw i Ormian".
Pierwszym zarzucano "aktywn pomoc w pieczeniu chleba i produkcji artykuw yw
nociowych dla armii niemieckiej w czasie okupacji" oraz "wspprac z niemieckimi
wadzami wojskowymi w ciganiu onierzy Armii Czerwonej i partyzantw". Drudzy
"po wkroczeniu okupanta stworzyli mae przedsibiorstwa przemysowe, a wadze nie
mieckie pomagay Grekom w handlu oraz transporcie towarw itd." Ormian oskara
no o utworzenie w Symferopolu organizacji kolaboranckiej, nazywanej Dromedar, na
ktrej czele sta ormiaski genera Dro, a ktra "poza sprawami religijnymi i politycz
nymi zajmowaa si rozwijaniem drobnego handlu i przemysu". Zdaniem Berii organi
Tame, s. 64-65.
W. Ziemskow, "Spiecposielency...", s. 64-65.
zacja ta "zebraa fundusze na wojenne potrzeby Niemcw i na pomoc w utworzemu

Legionu Ormiaskiego"9.
Cztery dni pniej, 2 czerwca 1944 roku, Stalin podpisa dekret Pastwowego Ko
mitetu Obrony, ktry nakazywa "uzupeni wydalenie Tatarw krymskich wydaleniem
37 tysicy Bugarw, Grekw i Ormian, sojusznikw Niemcw". Podobnie jak w przy
padku innych zesacw dekret ustanawia arbitralnie kontyngenty poszczeglnych
"regionw przyjmujcych": 7 tysicy do obwodu guriewskiego w Kazachstanie,10 tysi
cy do obwodu swierdowskiego,10 tysicy do obwodu mootowskiego na Uralu, 6 tysi
cy do obwodu kiemierowskiego, 4 tysice do Baszkirii. Zgodnie z uwicon terminolo
gi "operacja zostaa przeprowadzona pomylnie" 27 i 28 czerwca 1944 roku. W cigu
tych dwch dni deportowano 41 854 osoby, czyli jak podkrela raport, wykonano
"111% planu".
Po "oczyszczeniu" Krymu z zamieszkujcych go Niemcw, Tatarw, Bugarw, Gre
kw i Ormian NKWD postanowio "oczyci" granice Kaukazu. Operacje te, w czasie
ktrych nadal obsesyjnie przestrzegano nienaruszanoci granic, byy tylko naturaln
i bardziej systematyczn pod wzgldem formalnym kontynuacj dziaa "antyszpiegow
skich" z lat 1937-1938. Podpisany przez Stalina nowy dekret Pastwowego Komitetu
Obrony z 21 lipca 1944 roku nakazywa deportacj 86 tysicy Turkw meschetyskich,
Kurdw i Chemszynw z pogranicznych regionw Gruzji. Przygotowania do tej oba
Wyzsyki trway wyjtkowo dugo ze wzgldu na grskie uksztatowanie terenu, za
mieszkiwanego od wiekw przez ludy dawnego imperium osmaskiego, a take ze wzgl
du na koczowniczy tryb ycia tych, ktrzy mieli zwyczaj swobodnego przekraczania
w obie strony granicy sowieckotureckiej. Operacja trwaa dziesi dni, od 15 do 25 li
stopada 1944 roku, a prowadzio j 14 tysicy ludzi z jednostek specjalnych NKWD.
Zmobilizowano do niej 900 ciarwek studebaker, przysanych przez Amerykanw
zgodnie z zobowizaniem "LendLease", na mocy ktrego Stany Zjednoczone dostar
czay sprzt wojskowy wikszoci pastw alianckich!
W raporcie z 28 listopada Beria chwali si Stalinowi, i w cigu dziesiciu dni prze
wiz w "szczeglnie trudnych warunkach" 91 095 osb. Wszyscy ci osobnicy, wrd
ktrych dzieci poniej szesnastu lat stanowiy 49%, byli - tumaczy Beria - potencjal
nymi szpiegami tureckimi, gdy "dua cz ludnoci tego regionu powizana jest wi
zami rodzinnymi z mieszkacami pogranicznych okrgw tureckich. Ludzie ci zajmo
wali si przemytem, manifestowali ch emigracji i zapeniali szeregi tureckiego wywia
du oraz dziaajcych przy granicy grup bandyckich". Wedug statystyk Zarzdu
Osadnictwa Specjalnego GUagu, cakowita liczba zesanych do Kazachstanu i Kirgizji
w czasie tej operacji wynosi miaa 94 955. Od listopada 1944 do roku 1948 zmaro na
zesaniu 19 540 Turkw meschetyskich, Kurdw i Chemszynw, czyli 21% przesiedlo
nych. miertelno od 20 do 25% w cigu czterech lat bya taka sama wrd wszystkich
narodowoci "ukaranych" przez reim".Wraz z napywem setek tysicy osb, deporto
wanych na podstawie kryterium etnicznego, kontyngent osadnikw specjalnych zosta
podczas wojny odnowiony i gwatownie wzrs z okoo 1,2 miliona do 2,5 miliona osb.
Liczba rozkuaczonych, ktrzy przed wojn stanowili wikszo tych osadnikw, spada
jJ. Marie, "Les Peuples...", s.107-108.

' N. Bugaj, "L. Bieria - I. Stalinu...", s.153-156.
W. Ziemskow, "Spiecposielency", s. 9.
z okoo 936 tysicy w pocztku wojny do 622 tysicy w maju 1945 roku. Istotnie, dzie
sitki tysicy rozkuaczonych mczyzn w wieku poborowym, poza zesanymi gowami
rodzin, zostao powoanych do wojska. ony i dzieci poborowych odzyskiway status lu
dzi wolnych i byy skrelane z list osadnikw specjalnych. Jednak w warunkach wojen
nych nie mogy opuci miejsca przymusowego osiedlenia, tym bardziej e ich cay do
bytek, w tym domy, zosta skonfiskowany'.
Z pewnoci nigdy warunki ycia winiw GUagu nie byy rwnie straszne jak
w latach 1941-1944. Wygodzenie, epidemie, ciasnota i nieludzki wyzysk byy losem
kadego zeka (winia), ktremu udao si przey gd, chorob, coraz bardziej wy
rubowane normy robocze, donosy caej armii szpicli zobowizanych do "demaskowa
nia kontrrewolucyjnych organizacji wrd winiw", dorane sdy i egzekucje.
Posuwanie si wojsk niemieckich do przodu w pierwszych miesicach wojny zmusio
NKWD do ewakuacji duej czci wizie, kolonii karnych i obozw, ktre mogy
wpa w rce nieprzyjaciela. Od lipca do grudnia 1941 roku przeniesiono na wschd
210 kolonii, 135 wizie i 27 obozw, czyli razem okoo 750 tysicy winiw. Podsu
mowujc "dziaalno GUagu podczas Wielkiej Wojny Narodowej", jego szef,na
siedkin, twierdzi, i "ewakuacja obozw odbywaa si w zasadzie w sposb zorganizo
wany". Dodawa jednak: "Z powodu braku rodkw transportu wikszo winiw
ewakuowano pieszo na odlego przekraczajc niekiedy tysic kilometrw. Mona
sobie wyobrazi, w jakim stanie przybywali oni na miejsce przeznaczenia! Kiedy, tak
jak w pierwszych tygodniach wojny, brakowao czsto czasu na ewakuacj obozu, wi
niw pospiesznie rozstrzeliwano. Dziao si tak zwaszcza w wizieniach zachodniej
Ukrainy, w ktrych w kocu czerwca 1941 roku NKWD zamordowao 10 tysicy wi
niw we Lwowie, 1200 w ucku, 1500 w Stanisawowie, 500 w Dubnie itd. Po wkrocze
niu Niemcy odkryli dziesitki masowych grobw w rejonie Lwowa, ytomierza i Winni
cy. Pod pretekstem "ydobolszewickich okruciestw" hitlerowskie Sonderkommandas
przystpiy niezwocznie do wymordowania dziesitkw tysicy ydw.
Wszystkie raporty administracji GUagu z lat 1941-1944 mwi o drastycznym po
gorszeniu warunkw ycia w obozach w czasie wojny". W przepenionych obozachna
Raport szefa Zarzdu Operacyjnego GUagu o stanie obozw Sibiagu

z 2 listopada 1941 roku
Wedug informacji otrzymanych przez Zarzd Operacyjny NKWD z obwodu

nowosybirskiego zaobserwowano silny wzrost miertelnoci winiw w okr
gach: achpurskim, kuznieckim i nowosybirskim Sibagu...
Przyczyn tej wysokiej miertelnoci, ktrej towarzysz masowe epidemie,
jest bez wtpienia powszechne wychudzenie, bdce rezultatem systematycznego
braku poywienia i trudnych warunkw pracy, czemu towarzyszy pelagra oraz
osabienie pracy serca.
W. Ziemskow, Kutackaja ssytkz" nakanunie i w gody Wielikoj llticezestwienncij Wcjny", "ocyoto

glCzeSkljc t55leClllWaPl a" 1942, nr 2, s. 3-26.
GARF, 4414/t/33ll/.5l,-t,2.
N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrCts...", s. 374-341; E. Bacon, "The Gulag at War: Stalin's For
ced Labour System in the I.ight otthe Archives", London 14c4.
Opieszao w udzielaniu chorym pomocy lekarskiej oraz uciliwo prac

wykonywanych przez winiw w cigu przeduonej dniwki i bez dodatkowego
wyywienia stanowi inny zesp przyczyn tumaczcych wysok zachorowalno
i miertelno...
Stwierdzono liczne przypadki mierci i wyranego wychudzenia, a take cho
rb epidemicznych u winiw przysanych z rnych orodkw selekcyjnych do
obozw. Tak wic pomidzy winiami przysanymi 8 padziernika z orodka se
lekcyjnego w Nowosybirsku do mariskiego oddziau obozowego ponad 30%
z 539 osb byo kracowo wychudzonych z powodu pelagry i miao wszy. Poza
zesacami na miejsce przeznaczenia przyjechao sze trupw'5. W nocy z 8 na 9
padziernika zmaro pi dalszych osb z tego transportu. W transporcie przy
sanym 20 wrzenia z tego samego orodka do mariskiego oddziau obozowego
100% winiw byo zawszonych, a wielu z nich nie miao bielizny osobistej...
Ostatnio odkryto w obozach Siblagu wiele aktw sabotau ze strony zoone
go z winiw personelu medycznego. Tak wic felczer obozu w Achjerze (od
dziau tajgiskiego) skazany na podstawie paragrafu 58-10'zorganizowa grup
czterech winiw z zadaniem sabotowania produkcji". Czonkowie tej grupy
wysyali do najciszych prac chorych winiw, nie leczyli ich na czas, majcna
dziej nie dopuci w ten sposb do wykonania przez obz norm produkcyjnych.
Zastpca szefa Zarzdu Operacyjnego GUagu
kapitan wojsk bezpieczestwa, Kogenman
Nalena kademu winiowi "powierzchnia mieszkalna" zmniejszya si z 1,5 do 0,7 me

tra na osob, co oznaczao po prostu, e winiowie spali na zmian na golych de
skach, gdy odtd prycze stay si przywilejem, zarezerwowanym dla "przodownikw
pracy". "Kaloryczna norma wyywienia" spada w 1942 roku o 65% w porwnaniu
z okresem przedwojennym. Winiowie zostali skazani na gd, a od 1942 roku pojawi
y si ponownie w obozach tyfus i cholera; zgodnie z oficjalnymi danymi w roku tym
zmaro prawie 19 tysicy winiw. Z blisko 101 tysicy zgonw zanotowanych w 1941
roku w samych obozach, nie liczc kolonii, roczny wskanik miertelnoci zbliy si do
8%. W 1942 roku administracja GUagu zarejestrowaa 249 tysicy zgonw, co pod
nioso ten wskanik do 18%; w 1943 roku byo 167 tysicy zgonw, a wic 17%'". Wli
czajc egzekucje winiw, zgony w wizieniach i koloniach pracy, liczb ofiar
GUagu tylko w latach 1941-1943 mona oszacowa na okoo 600 tysicy. Ci, ktrzy
'5 Fragment podkrelony olwkiem; na marginesie, owkiem: "Wic po co je wozi na miejsce prze
znaczenia?"
'" Artyku 5R kodeksu karnego dotyczy wszystkich "zbrodni kontrrewolucyjnych". Liczy a 14 paragra
fw. W wiecie obozowym winiowie polityczni okrelani byli jako "58". Paragraf 58-10 mwi o "propa
gandzie lub agitacji wzywajcej do zniszczenia lub osabienia wadzy sowieckiej". W wypadku - najczciej
stosowanej - kwalifikacji czynu jako "propagandy grupowej", przewidywano wyroki od trzech lat do kary
mierci.
Fragment podkrelony owkiem, z otwkowym dopiskiem na marginesie: "Trzeba ich osdzi jesz
cze raz lub postawi ich przed OSO" (Kolegium Specjalne - Osoboje Sowieszczanije NKWD, pozasdowy
organ powoany do cigania "kontrrewolucyjnych zbrodni").
W. Ziemskow, "Gutag", s.14-15.
przeyli, byli w fatalnym stanie. Wedug danych administracji, pod koniec 1942 roku
tylko 19% winiw zdolnych byo do "cikiej" pracy fizycznej, 17% do pracy "red
nio cikiej", a 64% zakwalifikowano do pracy "lekkiej" lub jako inwalidw.
Ta "duo gorsza sytuacja sanitarna kontyngentu", by posuy si eufemizmem ad
ministracji GUagu, nie przeszkadzaa, jak si zdaje, wadzy obozowej w eksploatacji
winiw a do cakowitego wyczerpania. "Od 1941 do 1944 roku - pisa w raporcie
szef GUagu - rednia warto jednej dniwki pracy wzrosa z 9 rubli 50 kopiejek do
21 rubli". Setki tysicy winiw przydzielono do zakadw zbrojeniowych w zastp
stwie siy roboczej, powoanej do armii. Rola GUagu w ekonomice wojennej okazaa
si bardzo wana. Wedug oceny administracji penitencjarnej wizienna sia robocza
zapewniaa czwart cz produkcji w niektrych kluczowych sektorach przemysu
zbrojeniowego, metalurgicznego i wydobywczego'y.
Mimo "dobrej postawy patriotycznej" (sic) winiw, ktrych 95% przystpio do
"socjalistycznego wspzawodnictwa pracy", represje, zwaszcza wobec "politycznych",
nie zmalaly. Na mocy dekretu wydanego przez Komitet Centralny 22 czerwca 1941 ro
ku, ani jeden "58", czyli skazany z artykuu 58 kodeksu karnego, dotyczcego "zbrodni
kontrrewolucyjnych" - nie mg by zwolniony a do koca wojny, nawet jeli jego kara
dobiega koca. Administracja GUagu odizolowaa w specjalnych obozach "o za
ostrzonym reimie" [tzw. strogorieymnyj agier - przyp. tum.), pooonych w regionach
o najostrzejszym klimacie (Koyma, Arktyka), cz politycznych, skazanych za "przy
naleno do organizacji trockistowskich lub o odchyleniu prawicowym", albo do in
nych "partii kontrrewolucyjnych" oraz za "szpiegostwo", "terroryzm" i zdrad. W obo
zach tych roczny wspczynnik miertelnoci osiga 30%. Dekret z 19 kwietnia 1943
roku utworzy "katorg o zaostrzonym reimie", prawdziwe obozy mierci, w ktrych
winiw wykorzystywano w warunkach nie dajcych szansy na przeycie: wyczerpujca
dwunastogodzinna praca w kopalniach zota, wgla, oowiu, radu, zwaszcza na Koly
mie i w Workucie".
W cigu trzech lat, od lipca 1941 do lipca 1944 roku, obozowe sdy specjalne skaza
y na nowe kary ponad 148 tysicy winiw, z ktrych 10 858 stracono: 208 za "szpie
gostwo", 4307 za "akty terrorystycznej dywersji", a 6016 za "zorganizowanie buntu lub
zamieszek w obozie". Wedug NKWD w czasie wojny wykryto w GUagu 603 "organi
zacje winiw. Jeli nawet liczba ta miaa na celu potwierdzenie "czujnoci nowe
go, w znacznej czci wymienionego personelu - po tym, jak dua cz pilnujcych
obozw wojsk specjalnych zostaa poslana do innych zada, zwaszcza do obawdepor
tacji - prawd jest take i to, e w latach wojny dochodzio do pierwszych masowych
ucieczek i pierwszych powaniejszych buntw w obozach.
W rzeczywistoci podczas wojny skad winiw GUagu znacznie si zmienil. Na
skutek dekretu z 12 lipca 1941 roku ponad 577 tysicy winiw skazanych, wedle sa
mych wadz, za "wykroczenia, takie jak nieusprawiedliwiona nieobecno w pracy lub
drobne kradziee" zostao zwolnionych i natychmiast wcielonych do Armii Czerwonej.
Wliczajc winiw, ktrych kara dobiega koca, z GUagu przeszo bezporednio na
' E. Bacon, "The Gulag...".

z" J. Rossi, "Sprawoeznik po Guagu", Moskwa 199l; hasia: "KTR" [katornyje raboty) i "spieciag",
s.175, 377.
2' GARF, 9114/1/68/1-61, cyt. za: "Istoriczeskij Archiw" 1994, nr 3, s. 61-86.
front 1068 800 osbZz. Najsabsi i najmniej przystosowani do surowych warunkw obo
zowych znaleli si wrd 600 tysicy osb, ktre zmary w GUagu tylko w latach
1941-1943. W okresie, gdy tumy skazanych na lejsze kary opuszczay obozy i kolonie,
pozostay w nich i przeyy najsilniejsze, a take najtwardsze jednostki zarwno spo
rd winiw politycznych, jak kryminalnych. Od 27 do 43% ogu winiw to skaza
ni na dugie kary (ponad osiem lat) z artykuu 58 kodeksu karnego. Rozpoczta na po
cztku wojny ewolucja spoecznoci obozowej miaa si zaznaczy jeszcze mocniej, po
czwszy od lat 1944-1945, kiedy to po okresie spadku liczba osadzonych w GUagu
nieslychanie wzrosa: o ponad 45% midzy styczniem 1944 a styczniem 1946 roku23.
Rok 1945 w Zwizku Sowieckim utrwali si w pamici wiata jako zoty awers medalu
- chwaa kraju zniszczonego, ale niewtpliwie zwyciskiego. "W 1945 roku - pisze
Francois Furet - wielkie zwyciskie pastwo, jakim jest ZSRR, czy w sobie material
n si i mesjanizm nowego czowieka". Ludzie nie widz - nie chc widzie - drugiej,
co prawda starannie skrywanej, strony medalu. Jednak, jak mwi archiwa GUagu,
rok zwycistwa by rwnie rokiem nowego apogeum sowieckiego systemu obozw
koncentracyjnych. Przywrcony pokj zewntrzny nie spowodowa wewntrz kraju roz
lunienia lub zaniechania kontroli pastwa nad ciko poranionym podczas czterech
lat wojny spoeczestwem. Przeciwnie, rok 1945 to czas ponownego objcia terytoriw,
na nowo wczonych do Zwizku Sowieckiego w miar posuwania si na zachd Armii
Czerwonej, i milionw obywateli sowieckich, ktrzy na pewien czas znaleli si "poza
systemem".
Drugiej "sowietyzacji" poddano terytoria wcielone w latach 1939-1940 - pastwa
batyckie, Modawi, Ukrain Zachodni - ktre przez wiksz cz wojny znajdoway
si poza systemem sowieckim. Rozwiny si tam ruchy narodowe przeciwne sowiety
zacji, co nakrcio spiral zbrojnego oporu, przeladowa i pniejszych represji. Opr
przeciw ponownemu wczeniu do ZSRR by szczeglnie silny na zachodniej Ukrainie
i w pastwach batyckich.
Pierwsza okupacja zachodniej Ukrainy, od wrzenia 1939 do czerwca 1941 roku, do
prowadzia do powstania do silnej podziemnej organizacji zbrojnej OUN (Organiza
cja Ukraiskich Nacjonalistw), ktrej wielu czonkw zacigno si jako onierze
oddziaw pomocniczych do jednostek SS, by zwalcza ydw i komunistwz". W chwili
nadejcia Armii Czerwonej w lipcu 1944 roku OUN utworzyla Ukraisk Gwn Ra
d Wyzwolecz - UHWR [Ukrainska Holowna Wyzwolna Rada - przyp. tum.]. ro
man Szuchewycz, szef OUN, zosta komendantem Ukraiskiej Powstaczej Armii
UPA, ktra wedug rde ukraiskich jesieni 1944 roku miaa liczy ponad 20 tysicy
GARF, 9414/1/330/56-62.
7' W. Ziemskow, "Guag", s. 8.
Autor przesuwa w czasie utworzenie si OUN, ktra formalnie powstaa w 1929 r. z istniejcej wcze
niej Ukraiskiej Organizacji Wojskowej. Kierowana bya przez Jewhena Konowalca a po jego mierci
(1938) przez Andrija Melnyka i Stepana Bander. W latach 1939-1940 doszo do rozamu w organizacji,
ktry pogbil si w czasie wojny m. in. na tle rnicy w podejciu do kolaboracji z Niemcami.14 SSFrei
willigenDivision "Galizien", utworzona w kocu kwietnia 1943, a faktycznie posana na front (14 tysicy)
w czerwcu 1944 r. zoona bya po czci z dawnych czonkw formacji pomocniczych, ale sama ni nie by
la, w przeciwiestwie do innych jednostek ukraiskich, policji itd. 75% ukraiskich onierzy Waffen SS
zgino w pierwszych walkach okreniowych w rejonie BrodyTarnw. (Przyp. tum.)
zbrojnychz5. 31 marca 1944 roku Beria podpisa rozkaz aresztowania i zesania do Kra
ju Krasnojarskiego wszystkich czonkw rodzin czonkw ruchu oporu OUN i UPA.
Od lutego do padziernika 1944 roku zesano na tej podstawie 100 300 osb cywilnych
- starcw, kobiety i dzieci. 37 tysicy schwytanych w tym czasie bojownikw ukrai
skich posano do GUagu. Po mierci greckokatolickiego arcybiskupa Lwowa i metro
polity halickiego Andrija Szeptyckiego, ktry zmar w listopadzie 1944 roku, wadze so
wieckie zmusiy Koci greckokatolicki do powrotu na ono rosyjskiej Cerkwi prawosawnej.
W celu zniszczenia w zarodku wszelkiego oporu przeciw sowietyzacji funkcjonariu
sze NKWD udawali si do szk, a tam, po przewertowaniu list oraz dziennikw ocen
uczniw z okresu przedwojennego, kiedy zachodnia Ukraina naleaa do "buruazyj
nej" Polski, ukadali spisy osobnikw do prewencyjnego aresztowania, na ktrych czele
figurowali najzdolniejsi uczniowie, uznani za "potencjalnie wrogich wobec wadzy so
wieckiej". Wedug raportu jednego z zastpcw Berii, Kobuowa, od wrzenia 1944 do
marca 1945 roku aresztowano ponad sto tysicy "dezerterw" i "kolaborantw" na
Biaorusi Zachodniej, w regionie, ktry podobnie jak zachodnia Ukraina mia by "na
szpikowany elementami wrogimi wadzy sowieckiej". Bardzo niepene statystyki odno
towuj od 1 stycznia do 15 marca 1945 roku 2257 "operacji oczyszczajcych" tylko na
Litwie.
Operacje te zakoczyy si mierci ponad 6 tysicy "bandytw" i aresztowaniem
ponad 15 tysicy "bandytw, czonkw grup nacjonalistycznych i dezerterw". W 1945
roku deportowano z Litwy ponad 38 tysicy "czonkw rodzin elementw obcych kla
sowo, bandytw i nacjonalistw". W latach 1944-1946 procent Ukraicw i Batw po
rd winiw GUagu wzrsl spektakularnie, odpowiednio o 140 i 420%. Pod koniec
1946 roku Ukraicy stanowili 23% winiw, a Batowie prawie 6%; obie te liczby
znacznie przewyszay procentowy udzia obu grup narodowociowych w oglnej licz
bie ludnoci sowieckiej.
Rozrost GUagu dokona si te kosztem setek tysicy osb przesanych do niego
z "obozw kontrolnofiltracyjnych". Obozy te utworzono jednoczenie z obozami pracy
GUagu w kocu 1941 roku. Miay za zadanie przyjcie jecw sowieckich, ktrych
uwolniono lub zbiegych z rk niemieckich, a ktrych od razu zaczto podejrzewa
o potencjalne szpiegostwo bd przynajmniej o "zaraenie", jakiemu ulegli, pozostajc
poza "systemem". Do obozw tych trafiali jako "zaraeni" rwnie mczyni w wieku
poborowym z terenw okupowanych wczeniej przez wroga oraz starostowie i wszyst
kie osoby, ktre w czasie okupacji sprawoway jakkolwiek, choby najmniejsz wa
dz. Wedug oficjalnych danych od stycznia 1942 do padziernika 1944 roku przez obo
zy kontrolnofiltracyjne przeszo ponad 421 tysicy osb.
W wyniku posuwania si Armii Czerwonej na zachd, ponownego zajcia teryto
riw okupowanych od dwch lub trzech lat przez Niemcw oraz uwolnienia milionw
sowieckich jecw wojennych i robotnikw przymusowych kwestia warunkw repatria
cji wojskowych i cywilnych obywateli sowieckich nabraa nieznanego przedtem zasigu.
Roman Szuchewycz nie by szefem OUN (organizacja bya zreszt rozbita w czasie wojny na dwa
obozy OUNR z Bander, internowanym przez Niemcw w latach 1941-1944, i proniemieck OUNM Mel
nyka) ale dowdc UPA ktra istniaa formalnie ju od t 943 r., a faktycznie wczeniej. (Przyp. tum.)
W. Ziemskow, "Guag", s. 4.
W padzierniku 1944 roku rzd sowiecki utworzy Zarzd do spraw Repatriacji, na kt

rej czele stan genera Golikow. W wywiadzie dla prasy, opublikowanym 11 listopada
1944 roku, genera owiadczy: "Wadza sowiecka troszczy si o los swoich dzieci, ktre
popady w faszystowsk niewol. Rzd sowiecki uwaa, e nawet obywatele sowieccy,
ktrzy pod grob faszystowskiego terroru popenili czyny niezgodne z interesami
ZSRR, nie zostan za to pocignici do odpowiedzialnoci, o ile gotowi s do powrotu
i uczciwego spenienia obywatelskiego obowizku". Podobne, szeroko rozpropagowane
deklaracje zamydliy oczy zachodnim aliantom. Jak inaczej bowiem wytumaczy ich
gorliwo w zastosowaniu jednej z klauzul ukadu jataskiego, dotyczcej repatriacji
do ZSRR wszystkich obywateli sowieckich, "pozostajcych poza granicami swej ojczy
zny"? Podczas gdy umowa przewidywaa przymusowe wydanie tylko tych, ktrzy nosili
niemiecki mundur lub aktywnie kolaborowali z wrogiem, funkcjonariuszom odpowie
dzialnym za ich powrt wydano wszystkich obywateli sowieckich pozostajcych "poza
granicami kraju".
Trzeciego dnia po zakoczeniu dziaa wojennych, 11 maja 1945 roku, rzd so
wiecki nakaza utworzenie stu nowych obozw kontrolnofiltracyjnych, obliczonych
na dziesi tysicy miejsc w kadym. Wszyscy repatriowani sowieccy jecy wojenni
mieli by "skontrolowani" przez organizacj - SMIERSZz', podczas gdy cywile mieli
podlega kontroli sub utworzonych doranie przez NKWD. W cigu dziewiciu
miesicy, od maja 1945 do lutego 1946 roku, repatriacja obja 4,2 miliona obywateli
sowieckich: 1 545 000 jecw wojennych, ktrzy ocaleli z piciu milionw, wzitych
do niewoli przez hitlerowcw, oraz 2 655 000 robotnikw przymusowych i uciekinie
rw, ktrzy zbiegli na Zachd w czasie walk. Po obowizkowym przejciu przez obo
zy kontrolnofiltracyjne 57,8% spord nich mogo wrci do domu;19,1% posano
do wojska, czsto do karnych batalionw;14,5% wcielono najczciej na dwa lata do
tzw. strojbatw, czyli "batalionw budowlanych"; 8,6%, a zatem okoo 360 tysicy
osb zesano do GUagu, najczciej jako "zdrajcw ojczyzny", co rwnao si karze
od dziesiciu do dwudziestu lat obozu, lub do ktrej z komendantur NKWD ze sta
tusem osadnika specjalnegozx.
Specjalnemu traktowaniu podlegali tak zwani wasowcy, czyli onierze sowieccy,
ktrzy przyczyli si do generaa Andrieja Wasowa, dowdcy sowieckiej 2 Armii
Uderzeniowej, wzitego do niewoli niemieckiej w lipcu 1942 roku. Genera Wasow,
zagorzay antystaliniowiec, przysta na kolaboracj z hitlerowcami w celu uwolnienia
swej ojczyzny od bolszewickiej tyranii. Za zgod wadz niemieckich utworzy Komitet
Rosyjski i zorganizowa dwie dywizje Rosyjskiej Armii Wyzwoleczej - ROA (Russkaja
Oswoboditielnaja Armija - przyp. tum.). Po klsce hitlerowskich Niemiec genera
Wasow wraz z oficerami zosta wydany Sowietom przez aliantw i stracony. onierzy
armii Wasowa na mocy dekretu o amnestii z listopada 1945 roku zesano na sze lat
na Syberi, do Kazachstanu i na Dalek Pnoc. W pocztku 1946 roku na listach za
rzdu Przesiedlenia i Osadnikw Specjalnych Ministerstwa Spraw Wewntrznych
7' SMIERSZ (od ros. srniert' szpionam - mier szpiegom) powsta w 1943 r. jako samodzielny organ
kontrwywiadu. Na jego czele stan Wiktor Abakumow. NKWD tracio wpyw na kontrwywiad,
a SMIERSZ, przekazany w gesti armii, lecz i zachowujcy ogromn autonomi, podlega bezporednio
Pastwowemu Komitetowi Obrony, a wic Stalinowi. (Przyp. tum.)
z" "Socyologiczeskije Issledowanija" 1991, nr 7, s. 4-5.
MWDzy figurowao 148 079 wasowcw. Dziesitki tysicy wasowcw, najczciej pod
oficerw, oskarono o zdrad i posano do obozw pracy GUagu3".
Oglnie rzecz biorc "osiedlenia specjalne", obozy pracy i kolonie GUagu oraz
obozy kontrolnofiltracyjne i wizienia sowieckie nigdy nie byy tak zatoczone jak
w owvm roku zwycistwa: znalazo si w nich pi milionw ludzi wszystkich kategorii
spoecznych. "Statystyka" ta na dugo zesza jednak na drugi plan przymiona witowa
niem zwycistwa i "efektem Stalingradu". Koniec drugiej wojny wiatowej rozpocz bo
wiem okoo dziesicioletni okres wikszego ni kiedykolwiek zafascynowania modelem
sowieckim dziesitkw milionw obywateli wielu pastw wiata. Fakt, i ZSRR zapaci
cik ofiar w ludziach za zwycistwo nad hitleryzmem, przesania prawdziwy charak
ter dyktatury stalinowskiej i rozgrzesza reim z bdw, jakimi byy kiedy - wydawao
si wwczas, e bardzo dawno - procesy moskiewskie i pakt RibbentropMootow.
W 1946 r. przeksztacono wszystkie ludowe komisariaty w ministerstwa. NKWD nosio od tej poryna
zw Ministierstwo Wnutriennich Diei - MWD, a wyiczone w lutym 1941 i ponownie w kwietniu 1943 r.
z NKWD NKGB - Narodnyj Komissariat Gosudarstwiennoj Biezopasnosti (Ludowy Komisariat Bezpie
czestwa Pastwowego) przemianowano na Ministierstwo Gosudarstwiennoj Biezopasnosti - MGB. (Przyp.
tum.)
"Dieportacy narodow...", s.162.
13
APOGEUM I KRYZYS GUAGU
Ostatnie lata stalinizmu nie zapisay si adnym wielkim procesem publicznym

ani masowym terrorem. Jednak w cikiej atmosferze lat powojennych degra
dacja stosunkw spoecznych osigna swe apogeum. Upady nadzieje prze
oranego wojn spoeczestwa na liberalizacj reimu. "Nard za duo wycierpia
i przeszo nie moe si powtrzy" - napisa we wspomnieniach "Ludzie, lata, ycie"
pod dat 9 maja 1945 roku Ilja Erenburg. Ale znajc wewntrzne mechanizmy i natur
systemu doda natychmiast: "Przepenia mnie jednak bezradno i niepokj". Przeczu
cie to miao okaza si suszne.
Ludzie s rozdarci midzy rozpacz z powodu bardzo trudnej sytuacji materialnej
a nadziej, e co si zmieni>>" - moemy przeczyta w wielu raportach inspekcyjnych,
wysanych do Moskwy we wrzeniu i padzierniku 1945 roku przez objedajcych po
szczeglne obwody instruktorw Komitetu Centralnego. Wedug tych raportw sytu
acja w kraju pozostawaa "chaotyczna". Ogromna spontaniczna migracja milionw ro
botnikw przeniesionych na wschd w latach 1941-1942 utrudniaa podjcie normalnej
produkcji. Fala strajkw o nie znanej dotd reimowi sile wstrzsaa przemysem meta
lurgicznym Uralu. Wszdzie panowaa straszliwa bieda. W kraju byo 25 milionw bez
domnych, a dzienna racja chleba dla pracownikw fizycznych nie przekraczaa 410
gram. W kocu padziernika 1945 roku wadze obwodowego komitetu partii w Nowo
sybirsku posuny si a do propozycji odwoania defilady "ludu pracujcego" miasta
z okazji rocznicy Rewolucji Padziernikowej, uzasadniajc to "brakiem odziey i bu
tw". Przy takim zuboeniu i ndzy atwo rozprzestrzeniay si najrniejsze pogoski
a zwaszcza te mwice o "nieuchronnej" likwidacji kochozw, ktre kolejny ju raz
okazay si niezdolne do wypacenia wynagrodzenia chopom, choby w postaci kilku
pudw zboa na kwarta.
Wanie na "froncie rolnym" sytuacja bya najbardziej dramatyczna. Na wsiach
zniszczonych przez wojn, dotknitych cik susz i brakiem maszyn oraz rk do pra
cy, skup zboa z jesieni 1946 roku okaza si katastrofalnie niski. Rzd musia raz jesz
cze odroczy zakoczenie racjonowania ywnoci, obiecane przez Stalina w przem
wieniu z 9 lutego 1946 roku. Nie chcc dojrze prawdziwych przyczyn tej klski rolni
czej, rzd przypisa j temu, e kochonicy stawiaj na pierwszym planie "zysk z upraw
indywidualnych", i uzna, e naley "tpi naruszenia statutu kochozowego" oraz ci
' E. Zubkowa, "Obszczestwo i rieformy", Moskwa 1993, s.16-44.

ga "wrogie i obce elementy sabotujce skup - zodziei i marnotrawcw".19 wrzenia

1946 roku rzd utworzy Komisj do spraw Kochozowych pod przewodnictwem An
driejewa, ktrej zadaniem byo odzyskanie ziem "nielegalnie przywaszczonych" przez
kochonikw w czasie wojny. W cigu dwch lat administracja odzyskala prawie dzie
si milionw hektarw, "uszczknitych" przez kochonikw, ktrzy, by przey, pr
bowali powikszy przysugujce im mae, indywidualne dziaki.
25 padziernika 1946 roku dekret rzdowy zatytuowany bez niedomwie "W obro
nie pastwowego zboa" powierzy Ministerstwu Sprawiedliwoci rozstrzyganie spraw
o kradzie w cigu dziesiciu dni i stosowanie z ca surowoci zapomnianego ju nieco
prawa z 7 sierpnia 1932 roku. W listopadzie i grudniu 1946 roku za kradzie kosw zbo
a lub chleba sdzono i w wikszoci skazano na cikie kary agru 53 300 osb, wrd
ktrych przewaali kochonicy. Tysice przewodniczcych kochozw aresztowano za
sabotowanie kampanii skupu". W cigu tych dwch miesicy wykonanie "planu skupu"
wzroso z 36 do 77%z. Jednak za jak cen! Eufemizm "opnienie w kampanii skupu"
ukrywa bardzo czsto dramatyczn rzeczywisto: nawrt godu.
Klska godu z jesieni i zimy 1946 na 1947 rok nawiedzia szczeglnie najbardziej
dotknite przez susz w lecie 1946 roku obwody: kurski, tambowski, woroneski, orow
ski oraz rostowski. Jej ofiar pado co najmniej 500 tysicy osb. Podobnie jak wielki
gd z 1932 roku klska godowa z lat 1946-1947 zostaa cakowicie przemilczana. od
mowa obnienia obowizkowych dostaw ze zbiorw, ktre w regionach dotknitych su
sz z trudem osigay dwa i p kwintala z hektara, przyczynia si w sposb decydujcy
do przeksztacenia ndzy w prawdziw klsk godu. Jedynym wyjciem dla kochoni
kw bya kradzie skadowanych tu i wdzie skpych rezerw zboowych. W cigu roku
liczba kradziey wzrosa o 44%.
5 czerwca 1947 roku prasa opublikowaa teksty dwch dekretw, przyjtych po
przedniego dnia przez rzd, a bliskich liter i duchem osawionemu prawu z 7 sierpnia
1932 roku. Dekrety stanowily, i kady "zamach na wasno pastwow lub kochozo
w" podlega karze od piciu do dwudziestu piciu lat agru, w zalenoci od tego, czy
kradzie popeniono indywidualnie czy zbiorowo i po raz pierwszy, czy bya to recydy
wa. Kady, kto wiedziaby o przygotowaniach do kradziey lub o samej kradziey, ale
nie donislby na milicj, podlegal karze od dwch do trzech lat obozu. Poufny oklnik
przypomina zreszt sdom, e drobne kradziee w miejscu pracy, ktre dotychczas za
groone byy maksymaln kar roku pozbawienia wolnoci, sdzone by miay odtd
zgodnie z postanowieniami dekretw z 4 czerwca 1947 roku.
W cigu drugiej poowy 1947 roku na mocy owego prawa skazano 380 tysicy osb,
w tym 21 tysicy maoletnich poniej szesnastu lat. Za kradzie kilku kilogramw yta
dostawao si od omiu do dziesiciu lat agru. Oto fragment sentencji wyroku sdu lu
dowego z rejonu suzdalskiego w obwodzie wodzimierskim z dnia 10 padziernika 1947
roku: "Penicy nocn stra przy koniach kochozowych pitnastoletni N.A. i szesna
stoletni B.S. zostali przyapani na kradziey trzech ogrkw w kochozowym warzywni
ku. [...) Skaza N.A. i B.S. na osiem lat pozbawienia wolnoci w kolonii pracy o zwy
W.F. Zima, "Poslewojennoje obszczestwo. Priestupnost' i goiod, 1946-1947", "Otieczestwiennaja

Istorija" 1995, nr 5, s. 45-58.
' W.P. Popow, "Gotod i gosudarstwiennaja politika, 194fr1947", "Otieczestwiennyje Archiwy" 1992,
nr 6, s. 36-60; N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s.162-165.
APOGEUM I KRYZYS GUAGU 225
kym reimie"'. Na mocy dekretw z 4 czerwca 1947 roku skazano w cigu szeciu lat
1,3 miliona osb, z tego 75% na kary powyej piciu lat. W 1951 roku skazani ci stano
wili 53% pospolitych przestpcw GUagu i prawie 40% wszystkich osadzonych5. Pod
koniec lat czterdziestych cise stosowanie dekretw z 4 czerwca 1947 roku podnioso
znacznie redni wysoko kar, wymierzanych przez zwykle sdy: liczba wyrokw wik
szych ni picioletnie wzrosa z 2% w 1940 do 29% w 1949 roku! W okresie owego
apogeum stalinizmu "zwykle" represje, stosowane przez trybunay ludowe, zostay za
stpione przez represje pozasdowe, ktre NKWD rozwino w latach trzydziestychb.
Pomidzy skazanymi za zodziejstwo byo wiele kobiet, wdw wojennych czy matek
z maymi dziemi, ktre nie miay innego wyboru jak ebractwo lub drobne kradziee.
Pod koniec 1948 roku w GUagu byo ponad 500 tysicy winiarek, czyli dwukrotnie
wicej ni w roku 1945, oraz 22 815 dzieci poniej czwartego roku ycia, przetrzymywa
nych w "domach noworodkw" (ros. dietgorodok - dosownie miasteczko dziecice
przyp. tum.), nalecych do obozw kobiecych. Liczba dzieci miaa przekroczy 35 ty
sicy na pocztku 1953 roku'. Aby unikn przeksztacenia GUagu w wielki obek
co byo wynikiem niezwykle represyjnej polityki, wprowadzonej w 1947 roku - rzd zo
stal zmuszony w kwietniu 1949 roku do zadekretowania czciowej amnestii, ktra
przywrcia wolno 84 200 kobietom i maym dzieciom. Niemniej stay napyw setek
tysicy skazanych za drobne kradziee utrzyma do 1953 roku liczb kobiet w GUagu
na poziomie midzy 25 a 30% liczby winiw.
W latach 1947-1948 arsena rodkw represyjnych uzupeniony zosta kilkoma in
nymi rozporzdzeniami charakterystycznymi dla klimatu epoki: dekretem o zakazie
malestw midzy obywatelami sowieckimi a obcokrajowcami z 15 lutego 1947 roku
oraz dekretem o "odpowiedzialnoci za ujawnienie tajemnicy pastwowej lub utrat
dokumentw zawierajcych tajemnic pastwow" z 9 czerwca 1947 roku. Najbardziej
znany jest dekret z 21 lutego 1948 roku, na mocy ktrego "wszyscy szpiedzy, trockici,
dywersanci, prawicowcy, mienszewicy, eserowcy, anarchici, nacjonalici, biali i inne
elementy antysowieckie" mieli by "po zakoczeniu kary obozu zsyani na Kolym, do
obwodu nowosybirskiego, Kraju Krasnojarskiego (...] lub do niektrych oddalonych re
jonw Kazachstanu". Chcc utrzyma pod dobr stra owe "elementy antysowieckie"
administracja penitencjarna decydowaa najczciej o przedueniu, bez jakiejkolwiek
formy sdowej, o kolejne dziesi lat kary wymierzonej setkom tysicy, skazanych z pa
ragrafu "58" w latach 1937-1938.
Rwnie 21 lutego 1948 roku Prezydium Rady Najwyszej przyjo inny dekret,na
kazujcy deportacj z terytorium Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej
wszystkich, ktrzy "nie chcieli odpracowa minimalnej liczby roboczodniwek,w ko
chozach i prowadzili pasoytnicze ycie". 2 czerwca 1948 roku t sankcj administracyj
n objto cay kraj. Wziwszy pod uwag ruin kochozw, z ktrych wikszo nie bya
w stanie zapewni choby najmniejszego wynagrodzenia chopom w zamian za wiad
czon przez nich prac, wielu kochonikw nie wypeniao narzuconej przez admini
stracj rocznej normy "roboczodniwek". Miliony z nich mogy wic by cigane na

5 W. Ziemskow, "Guag", s.10-Il.
' W. Ziemskow, "Gutag", s.11.
mocy nowego prawa. Lokalne wadze, ktre rozumiay, i skrupulatne przestrzeganie

dekretu o pasoytnictwie" jeszcze bardziej zdezorganizuje produkcj, nie czyniy tego
zbyt rygorystycznie. A jednak tylko w cigu roku 1948 deportowano i osiedlono przy
musowo w rejonach komendantur MWD 38 tysicy "pasoytw". Wszystkie te posu
nicia wadz przymiy symboliczne i efemeryczne zniesienie, dekretem z 26 maja 1947
roku, kary mierci. 12 stycznia 1950 roku najwyszy wymiar kary zosta przywrcony,
gwnie po to, by umoliwi stracenie oskaronych w "sprawie leningradzkiej"s.
W latach trzydziestych kwestia "prawa do powrotu" przesiedlecw i osadnikw
specjalnych doprowadzia do polityki czsto niespjnej lub wrcz sprzecznej. W kocu
lat czterdziestych zostaa ona radykalnie rozwizana. Zdecydowano, e deportacja
wszystkich narodw w latach 1941-1945 miaa charakter "doywotni", a wic nieod
wracalny. Znika wic problem dzieci zesacw, ktre osigny penoletno: zarw
no one, jak i ich dzieci miay by dalej osadnikami specjalnymi!
W latach 1948-1953 liczba tych osadnikw stale wzrastaa, z 2 342 000 w pocztku
1946 do 2 753 000 w styczniu 1953 roku. Wzrost ten spowodowany by nowymi falami
deportacji. 22 i 23 maja 1948 roku na Litwie, opierajcej si cigle przymusowej kolek
tywizacji ziemi, NKGB zorganizowao wielk obaw, opatrzon kryptonimem "Wio
sna". W cigu czterdziestu omiu godzin aresztowano i zesano trzydziestoma dwoma
transportami 36 932 mczyzn i kobiet. Wszystkich zakwalifikowano jako "bandytw,
nacjonalistw i czonkw rodzin tych dwch kategorii". Po trwajcej od czterech do
piciu tygodni podry wszyscy zesacy zostali odebrani przez wschodniosyberyjskie
komendantury i przydzieleni do kombinatw lenych, w ktrych praca bya szczeglnie
cika. "Rodziny litewskie przywiezione do lenego kombinatu w Igarce (w Kraju Kra
snojarskim) - moemy przeczyta w pewnej notatce MWD - zostay umieszczone w lo
kalach nie nadajcych si do zamieszkania: dachy przeciekaj, okna bez szyb, nie ma
mebli ani adnej pocieli. Zesacy pi na ziemi, przykryci mchem i sianem. Ciasnota
i brak elementarnych urzdze sanitarnych doprowadziy do miertelnych niekiedy
przypadkw tyfusu i dyzenterii". W samym tylko roku 1948 zesano jako osadnikw
specjalnych 50 tysicy Litwinw, a 30 tysicy posano do obozw GUagu. Poza tym
wedle danych MWD 21259 Litwinw zabito podczas "operacji pacyfikacyjnych" na te
renie tej republiki, ktra odrzucaa z uporem sowietyzacj i kolektywizacj. Mimo co
raz silniejszych naciskw wadz do koca 1948 roku w krajach batyckich skolektywizo
wano mniej ni 4% ziemi4.
Z pocztkiem 1949 roku rzd sowiecki zadecydowa o przyspieszeniu procesu so
wietyzacji krajw batyckich i "definitywnym wykorzenieniu bandytyzmu i nacjonali
zmu" w niedawno wchonitych republikach. 12 stycznia rzd przyj dekret "O usuni
ciu i zesaniu poza granice Socjalistycznych Republik Sowieckich: Litewskiej, otew
skiej i Estoskiej, kuakw i ich rodzin, rodzin bandytw i nacjonalistw, pozo

Langue

Bienvenue sur Scribd !

Czarna Księga Komunizmu

Transféré par

Informations du document

Description :

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Description :

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Czarna Księga Komunizmu

Titre original :

Transféré par

Description :

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Titres liés

STEPHANE COURTOIS, NICOLAS WERTH,

JEANLOUIS PANNE, ANDRZEj PACZKOWSKI

oraz Remi Kauffer, Pierre Rigoulot, Pascal Fontaine,

Wstp do polskiego wydania KRYSTYNA KERSTEN

AL.BERT CAMUS, "I, HOMME RBVOLTE" (1952)

zatytuowany jest "Desinformation und Geschichtsklitterung" (Dezinformacja i histo

jc o powanych kontrowersjach midzy niektrymi autorami "Czarnej ksigi komuni

przypisywanie zbrodniom masowym nadrzdnej roli w represyjnych dziaaniach komunistw

Wok tych kwestii w duej mierze koncentrowaa si dyskusja absorbujca opini

ZSRR Stalina, jakkolwiek go ocenia, by naszym sojusznikiem przeciw nazistowskim Niemcom

Robert Hue na forum tego Zgromadzenia Narodowego wysun "dyurny" argu

i tylko na tym aspekcie komunistycznego uniwersum koncentruj si autorzy, przedsta

szczeglnych krajw. Obozy koncentracyjne nie byy wprawdzie wynalazkiem komuni

nie dorwnuj analogicznym studiom dotyczcym hitlerowskich Niemiec czy faszy

w ZSRR za czasw Lenina i Stalina charakteryzuj jednak "pewne elementy niezmien

szc o Rosji, i JeanLouis Margolin, przedstawiajc terror w Chinach, Wietnamie, La

nego porzdku i gwatowne, woluntarystyczne przeobraanie rzeczywistoci, oraz de

w Rosji, by niewspmierny do oporu, wyprzedza go i pobudza. To samo mona po

dzy poszczeglnymi wariantami owej formacji, ktra tak dramatycznie zawaya na lo

Stephane Courtois w swoim deniu do zdemaskowania zbrodni komunizmu, najpierw

Zbrodni komunizmu" wybielanie nazizmu, banalizowanie holocaustu. Powraca dysku

Nie jest te bynajmniej nowy podniesiony przez Stephane'a Courtois problem po

" Por. te fragmenty korespondencji E. Noltego i F. Fureta opublikowane w "Gazecie Wyborczej"

1945 roku w Londynie debat nad statutem Midzynarodowego Trybunau Wojskowego

bie dbr publicznych i prywatnych, pooone na szali z tym wszystkim, co obcia so

"ycie przegrao ze mierci,

TZVFTAN TODOROV, "LES ARuS DE I.A MEMOIRE"

' Raymond Queneau, "Une histoire modele", Gallimard, Paris 1979, s. 9.

Co waciwie okrelamy nazw "komunizm"? Naley tu od razu wprowadzi rozr

nie da si zdefiniowa w kontekcie prawodawstwa reimw komunistycznych, lecz je

Afryka -1,7 miliona,

Zbrodnie wojenne s okrelone w artykule 6b jako "pogwacenie praw i zwyczajw

Prawa i obyczaje wojenne s zapisane w konwencjach; najbardziej z nich znana kon

W swoim przemwieniu oskarycielskim w Norymberdze Francois de Menthon,

Francois de Menthon jasno stwierdzi, e deportacje - zarwno te, ktrych celem

Wszystkie te definicje, zwaszcza ostatni definicj francusk, mona zastosowa do

Norymberskiego; pojcie to zostao pniej zdefiniowane w konwencji Organizacjina

W rozumieniu konwencji ludobjstwem jest ktrykolwiek z nastpujcych czynw, dokonany

Lenin porwnywa rozpraw z Kozakami do wydarze w Wandei podczas Rewolucji

Rozkuaczanie" z lat 1930-1932 byo tylko powtrzeniem na wielk skal "rozko

deportacja Inguszw w 1944 roku;

Skoku lub "rewolucji kulturalnej". Jeszcze pniej niejednokrotnie gratulowano sobie

Jeli t miar moraln i intelektualn ocenia wspwin niekomunistw, to co nale

Berger ze swej strony nadaje tej wypowiedzi inny odcie:

Berger moe jeszcze przytoczy na swe usprawiedliwienie, e przebywa w Zwizku

Wspudzia tych, ktrzy dobrowolnie oddali si w niewol, nie zawsze by abstrak

Analiza dyktatury i terroru, najbardziej istotnych zjawisk cechujcych komunizm u wa

Martin Malia, "Sowiecka tragedia. Historia komunistycznego imperium rosyjskiego 1917-1991",

dziejstw regulaminu, a wygnanie czy nawet zesanie byy stosunkowo bezbolesne. Ze

do grup uznanych za wrogie, do czci wasnego spoeczestwa, zostaa doprowadzona

Co wiedziano o zbrodniach komunizmu? Co chciano o nich wiedzie? Dlaczego trzeba

W. Grossman, "Wszystko pynie", s.102-103,111

je tam wolne wybory. Realizm i rezygnacja uwidoczniy si na spotkaniu w Moskwie

Druga kwestia wie si z udziaem Rosjan w zwycistwie nad nazizmem, ktre po

Oto przepa midzy dwiema pamiciami europejskimi. Jednake publikacje r

sugiwa si Zwizek Sowiecki przy wyzwalaniu spod panowania nazizmu Polakw,