Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
CZARNA
KSIGA
KOMUNIZMU
Zbrodnie terror,
Przeladowania
WARSZAWA 1999
WSTP DO POLSKIEGO WYDANIA
KRYSTYNA KERSTEN
"Kto moe uzna, e epoka, ktra w cigu pidziesiciu lat wykorzenia, zniewaa czy abija siedemdziesit milionw
ludzi, powinna przede wszystkim by sdzona. Ale trzeba jeszcze, eby jej wina zostaa zrozumiana. [...] obozy
niewolnikw pod sztandarem
wolnoci, rzezie usprawiedliwiane mioci czowieka czy upodobaniem do nadczowieka w pewnym sensie
obezwadniaj sd. W chwili gdy wskutek szczeglnego odwrcenia, waciwego dla naszego czasu, zbrodnia wkada
skr niewinnoci, rzecz niewinnoci jest szuka dla siebie usprawiedliwie".
Zanim dzieo jedenastu autorw, spord ktrych kilku to historycy wybitni, trafio
do rk polskiego czytelnika po ukazaniu si we Francji w listopadzie 1997 ro
ku, stao si obiektem ostrych kontrowersji na amach prasy, w radiu i w telewi
zji. Gos zabierali politycy, historycy, przedstawiciele nauk spoecznych i politycznych,
pisarze, publicyci spod rnych sztandarw. Entuzjastyczne wypowiedzi krzyoway si
z radykalnym potpieniem. Uwaga skupia si przede wszystkim na dwch tekstach
pira Stephane'a Courtois, stanowicych niejako klamr spinajc pi czci szczeg
owych, powiconych przemocy stosowanej przez partie komunistyczne w drodze do
wadzy i w czasie jej sprawowania. Teksty te - "Zbrodnie komunizmu" otwierajce
Czarn ksig" i koczce j "Dlaczego?", w ktrych autor podj prb szacunku
liczby ofiar komunistycznych represji i terroru w skali globalnej oraz zawar uoglniaj
ce tezy i interpretacje - sprowokoway zacieke polemiki czy wrcz wciekle ataki, wy
kraczajce daleko poza waciwy temat.
"Czarna ksiga komunizmu" bya wydarzeniem nie tylko we Francji, gdzie ponad
stutysiczny nakad rozszed si w krtkim czasie. W Niemczech rwnie znalaza wielu
czytelnikw i odbia si szerokim echem w rodkach masowego przekazu. Wydanie nie
mieckie, ktre ukazao si w maju 1998 roku, zostao uzupenione czci "Die Aufar
beitung des Sozialismus in der DDR" powicon socjalizmowi w NRD i zawierajc
komentarz pastora Joachima GauckaZ. Podobnie jak we Francji, "Czarna ksiga" wy
woaa burz - najostrzejsze zarzuty paday ze strony lewicy. Jeden z artykuw, ktry
ukaza si we wrzeniu w miesiczniku "Die Neue Gesellschaft. Frankfurter Hefte",
Albert Camus, "Czowiek zbuntowany", tum. Joanna Guze, Oficyna Literacka, Krakw 1993, s. 7-8.
Za informacj dzikuj serdecznie prof. Tomaszowi Szarocie.
8 WSTP DO POLSKIEGO WYDANIA
' Francois Furet, "Prawdziwy koniec Rewolucji Francuskiej", tum. Barbara Janicka, "Znak", Krakw
1994; tene, "Przeszo pewnego zudzenia. Esej o idei komunistycznej w XX w.", tum. Joanna Grnicka
-Kalinowska, Maria Ochab, Oficyna Wyd. Volumen, Warszawa 1996.
WSTP DO POLSKIEGO WYDANIA 9
' W Polsce termin "komunizm" w odniesieniu do PPR i PZPR budzi u wielu osb, nie wyczajc hi
storykw, istotne zastrzeenia. Wikszo szeregowych czonkw owych partii nie utosamiaa si z komu
nistami, panujcy system okrelany by jako "demokracja ludowa", a w ostatnich dekadach swego istnienia
jako "realny socjalizm". W jzyku polityki i propagandy sowo "socjalizm" zastpio sowo, komunizm".
By wic "blok socjalistyczny", "kraje socjalistyczne", "wiat socjalistyczny". Nie wdajc si w dyskusj ter
minologiczn, konsekwentnie uywam tu pojcia "komunizm", poniewa oddaje ono genez i charakter tej
formacji, mimo jej ewolucji i rnicowania si wiatowego ruchu komunistycznego, zwaszcza po 1956 r.
WSTP DO POLSKIEGO wydania 11
Victor Klemperer, "LTI (Lingua Tertu Imperu): notatnik filologa", tum. Juliusz Zychowicz, Mo
dzieowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1989.
12 WSTP DO POLSKIEGO WYDANIA
Trzeba otwarcie postawi zgodn z zasadami i pod wzgldem politycznym suszn (a nie tylko
cile prawn) tez, uzasadniajc istot i suszno terroru, jego konieczno, jego granice.
Sd nie powinien uchyla si od stosowania terroru; takie zapewnienie byoby oszukiwaniem
siebie lub oszukiwaniem innych - powinien natomiast uzasadni i zalegalizowa go pryncypial
nie, jasno, bez faszu i bez upikszania. Formuowa trzeba moliwie szeroko, gdy jedynie re
wolucyjna wiadomo prawna i rewolucyjne sumienie okrel warunki stosowania terroru
w praktyce.
Sze lat pniej Maksim Gorki napisze: "To zupenie naturalne, e wadza robotni
cza i chopska zabija swoich wrogw jak wszy". Nasuwa si tu analogia ze znanym pla
katem niemieckim z okresu wojny: "ydziwszytyfus plamisty". Tomasz Szarota w stu
dium "Polak w karykaturze niemieckiej 1914-1944" wyrazi pogld, i animalizacja
wroga, postrzeganie go jako budzcego wstrt i zagraajcego zdrowiu insekta oznacza
przekroczenie pewnej psychologicznej i etycznej bariery - takiego wroga naley tpi
i niszczy. T barier przekroczyli nie tylko nazici, lecz rwnie, w niektrych okresach
i w niektrych krajach - komunici. Uwzgldniajc wszelkie odmiennoci w czasie
i w przestrzeni, mona jednak, jak sdz, mwi o swoistej "kulturze terroru" wpisanej
w ideologi i dziaania komunistw w toku zdobywania wadzy i budowania systemu.
"Czarna ksiga" zawierajca, przy wszystkich zastrzeeniach, mniej albo bardziej wni
kliwe przedstawienie tego wymiaru komunizmu w skali wiatowej stanowi bez wtpie
nia pierwszy krok ku pogbionej, wielostronnej analizie komunistycznego wiata w ca
ej jego zoonoci.
Podejcie kompleksowe - opis zbrodni, terroru, represji, rnych form przemocy
i uciemienia we wszystkich krajach, w ktrych partie komunistyczne doszy do wadzy
i wprowadziy swj porzdek, tak jak jawi si one badaczom w wietle dostpnych dzi
rde - pociga za sob niebezpieczestwo pochopnej generalizacji. Stephane Cour
tois, prbujc dokona podsumowania zbrodni komunizmu i wykaza, i s one po
rwnywalne ze zbrodniami nazizmu - a nawet je przewyszaj - jak te szukajc odpo
wiedzi na pytanie: "Dlaczego wspczesny komunizm, ktry pojawi si w 1917 roku,
prawie natychmiast przeksztaci si w krwaw dyktatur, a nastpnie w zbrodniczy
reim?", traktuje komunistyczne uniwersum jako jedn cao, ktre dla zaczyna si
w 1914, koczy za w 1991 roku. Odpowiadajc 20 grudnia 1997 roku na amach "Le
Monde" polemistom, ktrzy wskazywali na ogromne zrnicowanie reimw komuni
stycznych i przeciwstawiali si widzeniu komunizmu jako jednego historycznego zjawi
ska, o znaczeniu zasadniczym dla wieku XX, francuski historyk stwierdzi: "Komunizm
by namacaln rzeczywistoci, ktrej dowiadczyy miliony ludzi. W jakiej mierze jego
jednolito znajdowaa wyraz w wymiarze terroru i zbrodni, ktre odnajdujemy wsz
dzie. Ale wspiera si on rwnie na leninowskim projekcie - micie rewolucji proleta
riackiej - oraz na organizacyjnej i instytucjonalnej formule wnikliwie opisanej przez
Annie Kriegel". Przy takim rozumieniu komunizmu odmiennoci schodz na dalszy
plan, przesonite czc wszystkie komunistyczne reimy bolszewick "matryc" po
wsta w toku wojny domowej w Rosji. To wtedy - wedle Courtois - zrodzia si "szcze
glna mentalno leninowsko-stalinowskiego komunisty, mieszanina idealistycznej eg
zaltacji, cynizmu i nieludzkiego okruciestwa. Owa rozszerzajca si z terytorium Rosji
na cay wiat wojna domowa, ktra miaa trwa dopty, dopki socjalizm nie opanuje
ziemskiego globu, uczynia z okruciestwa kryterium "normalnych" midzyludzkich
relacji". W innym miejscu stwierdza, e metody uprawiania terroru wypracowane
14 WSTP DO POLSKIEGO WYDANIA
cele rodzce pokus uycia rodkw budzcych moralne opory, rodkw, ktre wymagaj
"uwicenia", to z reguy cele maksymalistyczne i mgliste, ale umieszczone poza horyzontem
praktycznych, ludzkich potrzeb. Ich realizacja wydaje si moliwa tylko drog rewolucyjnych
przemian, poprzez mobilizacj masowych emocji - entuzjazmu, nienawici, lepej wiary - lub za
pomoc masowego terroru. Potrzebne s szczeglne warunki, nie tylko psychiczne, lecz i ustro
jowe, aby zmusi przecitnych zjadaczy chleba do budowania utopii: wiata absolutnej sprawie
dliwoci spoecznej, Tysicletniej Rzeszy narodu panw, krlestwa boego islamu itp. Osigni
cie takich celw wymaga rodkw niezwykych, "uwiconych" wspania wielkoci przedsi
wzicia inaczej bowiem nic nie mogoby usprawiedliwi" holocaustu had kambodaskich
czaszek, milionw zagodzonych ukraiskich chopw, mierci kobiet i dzieci, rozszarpywanych
bombami terrorystw'.
nym razie nie pociga za sob pomniejszania zbrodniczego charakteru nazizmu. Jest to
operacja trudna i bolesna, czego dowodzi reakcja na "Czarn ksig", a w jakiej mie
rze take nasze polskie dyskusje, bardziej jednak ideologiczne i polityczne nili histo
ryczne, w zwizku z ocen PRL. Niewielu, co prawda, posuwa si do negowania udoku
mentowanych faktw czy twierdzenia, i "Stalin mia wady i popeni bdy, ale by
czowiekiem rozsdnym" (to opinia starej dziaaczki Francuskiej Partii Komunistycz
nej, ony jej wieloletniego przywdcy Maurice'a Thoreza). Czciej w krgu szeroko
pojtej lewicy mona spotka postawy obronne rnego typu, co jest zreszt zrozumia
e zarwno w wymiarze psychologicznym - niemono radykalnego przewartociowa
nia wasnej drogi yciowej, rewizji utrwaonego postrzegania wiata - jak i w wymiarze
ideologicznym. Gustaw Herling-Grudziski okreli nazizm i komunizm jako bliniacze
systemy totalitarne; wiele w tym racji, z zastrzeeniem, e nie byy to "blinita jedno
jajowe". Ideologie te wyrastay z odmiennych korzeni, odwoyway si do fundamental
nie rnych systemw wartoci, gosiy inn wizj wiata. Akces do komunizmu, zwasz
cza w Europie Zachodniej, by jake czsto rezultatem zudze lub te przekonania, i
jest to jedyna droga, by powstrzyma faszyzm, ktrego rasistowskie, antysemickie,
skrajnie nacjonalistyczne, totalistyczne oblicze i agresywne cele byy coraz wyraniej
widoczne. Hitler zreszt od pocztku nie ukrywa, ku czemu zmierza. Z drugiej strony,
faszyzm, narodowy socjalizm, pokrewne im ruchy w innych pastwach miay by tam,
ktra powstrzyma "czerwone niebezpieczestwo".
Heinrich Bl1 nazwa kiedy dobiegajce koca stulecie wiekiem wypdzonych
i uchodcw. Wedle Jana Jzefa Szczepaskiego "w obrazie tego historycznego okresu
przewaa [...) zdecydowanie czer grozy i czerwie okrutnie wytoczonej krwi"x. Jakie
miejsce zajmie w nim komunizm? W histori XX wieku wpisane s wojny totalne, ma
sakry i rzezie, deportacje, mordowanie caych narodw, czystki wedle kryteriw raso
wych, etnicznych, klasowych, wyznaniowych, klski godu pochaniajce miliony istnie
ludzkich, dyskryminacja mniejszoci, okruciestwo. Przedstawione w "Czarnej ksidze
komunizmu" niewyobraalne cierpienia dziesitkw milionw ofiar stanowi czstk,
ale tylko czstk ogromu czowieczego barbarzystwa i czowieczego blu w owym
szczyccym si lotami do gwiazd i globaln komunikacj stuleciu.
Komunizm jako system ideologiczny, ktry przemoc chcia "ruszy z posad bry
wiata", przeszed do historii. Ostatnie jego bastiony ulegaj, jak w Chinach, erozji
bd te, jak na Kubie, staj si okopami w. Trjcy. Pozostao jednak brzemi, ktre
dugo jeszcze bdzie ciy, z ktrym na wielu polach bd boryka si ludzie i narody
przez komunizm dowiadczone. Jednym z tych p jest historia. "Czarna ksiga" moe
wanie dlatego, e prowokuje, e budzi gorce spory, odegra najpewniej du rol
w procesie ksztatowania intelektualnego i moralnego stosunku do owego jake zoo
nego fenomenu, jakim by komunizm.
Warszawa, grudzie 1998
Tame, s. 5.
ZBRODNIE KOMUNIZMU
STEPHANE COURTOIS
Nie bez racji napisano, e "historia to nauka o ludzkim nieszczciu nasz wiek
przemocy zdaje si potwierdza to sformuowanie w sposb nader wymowny.
Rzecz jasna w minionych stuleciach nieliczne tylko pastwa i narody nie zazna
y takiej czy innej formy masowej przemocy. Najwiksze potgi europejskie uczestni
czyy w handlu niewolnikami; Republika Francuska prowadzia polityk kolonizacyjn,
ktra - mimo pewnych pozytywnych elementw - naznaczona bya a do koca wielo
ma zasugujcymi na potpienie wydarzeniami, a Stany Zjednoczone pozostaj wci
pod wpywem kultury przemocy, ktrej korzenie sigaj dwch wielkich zbrodni: nie
wolnictwa Murzynw i eksterminacji Indian.
Nie ulega jednak wtpliwoci, e nasz wiek wyprzedzi pod tym wzgldem minione
epoki. Spojrzenie w przeszo narzuca nam przygnbiajcy wniosek: byo to stulecie
wielkich ludzkich nieszcz, dwch wojen wiatowych, nazizmu, nie mwic ju o lo
kalnych tragediach: w Armenii, Biafrze, Ruandzie i wielu innych miejscach. Impe
rium osmaskie ponosi odpowiedzialno za ludobjstwo Ormian, Niemcy - za za
gad ydw i Cyganw. Wochy Mussoliniego maj na sumieniu masakr Etiopczy
kw. Czechom trudno zrozumie, e ich postpowanie wobec Niemcw sudeckich
w latach 1945-1946 mona uzna za co najmniej podejrzane. Nawet maa Szwajcaria
boryka si dzi ze sw przeszoci dysponenta zota, ktre nazici zrabowali zamor
dowanym ydom, cho oczywicie tego postpku niepodobna porwna z ludobj
stwem.
Komunizm wpisuje si w t obfitujc w tragedie epok, bdc wrcz jednym z jej
najbardziej intensywnych i znaczcych momentw. Komunizm, zjawisko kluczowe dla
tego krtkiego XX stulecia, ktre zaczyna si w 1914, a koczy w 1991 roku w Mo
skwie, sytuuje si w centrum wydarze tych czasw; w komunizm, ktry nie tylko ist
nia przed powstaniem faszyzmu i nazizmu, ale rwnie je przetrwa, dotykajc czte
rech wielkich kontynentw.
Karta Midzynarodowego Trybunau Wojskowego, a take przytaczane niej konwencja haska z 1907
i konwencja ONZ z 1948 r. cyt. za: "Midzynarodowe prawo wojenne. Zbir dokumentw", Wyd. MON,
Warszawa 1978, s. 374-375, 25, 377. (Przyp. red.)
ZBRODNIE komunizmu 27
Takie pogwacenie obejmuje, cho nie ogranicza si do morderstw, zego obchodzenia si lub
deportacji na roboty przymusowe albo w innym celu ludnoci cywilnej na okupowanym obszarze
lub z tego obszaru; do mordowania lub zego obchodzenia si z jecami wojennymi lub osobami
na morzu; do zabijania zakadnikw; do rabunku wasnoci publicznej lub prywatnej; do bez
mylnego burzenia osiedli, miast lub wsi albo do spustosze nie usprawiedliwionych konieczno
ci wojenn.
Mam zamiar wykaza, e wszelka zorganizowana i masowa przestpczo jest skutkiem tego, co
pozwoliem sobie nazwa zbrodni na psychice, czyli - powiedziabym - doktryny, ktra zaprze
czajc wszystkim wartociom duchowym, rozumowym lub moralnym, zgodnie z ktrymi ludzie
od tysicleci starali si budowa coraz lepszy los, zmierza do ponownego wtrcenia ludzkoci
w barbarzystwo. I nie jest to ju naturalne i instynktowne barbarzystwo ludw prymitywnych,
ale barbarzystwo diabelskie, wiadome siebie i wykorzystujce do swych celw wszystkie rodki
28ZBRODNIE KOMUNIZMU
materialne, jakie nauka wspczesna oddaa w rce czowieka. Ten grzech popeniony na psychi
ce jest wanie grzechem pierworodnym narodowego socjalizmu, i z niego wynikaj wszystkie
zbrodnie. Ta potworna doktryna to doktryna rasistowska. [...) Bez wzgldu na to, czy chodzi
o zbrodni przeciwko pokojowi, czy o zbrodnie wojenne, nie mamy do czynienia z przestpczo
ci przypadkow, okazjonaln, ktrej oczywicie nie mona usprawiedliwi, ale ktr mona
wyjani. Mamy do czynienia z przestpczoci ujt w system, bdc bezporednim i nie
uniknionym skutkiem odraajcej ideologii, ktrej suyli dobrowolnie przywdcy nazistowskich
Niemiec.
Zesanie, praca niewolnicza albo masowe i systematyczne egzekucje bez sdu, porwania i zwi
zane z nimi zaginicia, tortury oraz nichumanitarne czyny, dokonywane z przyczyn politycznych,
filozoficznych [podkrelenie autora], rasowych lub religijnych, majce na celu wykonanie ustalo
nego planu, wymierzonego przeciwko jakiej grupie ludnoci cywilnej.
' Zob. Kostas Papionannou, "Les Marxistes", "J'a lu", Paris 1965.
ZBRODNIE komunizmu 29
Nowy francuski kodeks karny podaje jeszcze szersz definicj ludobjstwa: "Fakt
wprowadzenia w czyn ustalonego planu, ktrego celem jest cakowite lub czciowe wy
niszczenie okrelonej grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej albo grupy
okrelonej na podstawie jakiegokolwiek innego arbitralnego kryterium" (podkrelenie au
tora). Ta definicja prawna nie stoi w sprzecznoci z bardziej filozoficznym ujciem
Andre Frossarda, dla ktrego "zbrodnia przeciwko ludzkoci wystpuje wtedy, kiedy
zabija si kogo pod pretekstem, e si urodzi. A Wasilij Grossman w swej krtkiej
i znakomitej powieci "Wszystko pynie" tak mwi o powracajcym z agrw bohaterze
Iwanie Grigorjewiczu: "Pozosta tym, kim by od urodzenia - czowiekiem"5. I wanie
dlatego dosta si w tryby terroru. Francuska definicja pozwala na podkrelenie, e r
ne s motywy ludobjstwa - w przypadku ydw rasowe - i e moe ono dotyczy tak
e grup spoecznych. W ksice "Czerwony terror w Rosji", opublikowanej w 1924 ro
ku w Berlinie, Siergiej Mielgunow, rosyjski historyk i socjalista, cytuje acisa, jednego
z pierwszych funkcjonariuszy Czeka (sowieckiej policji politycznej), ktry 1 listopada
1918 roku wyda swoim zbirom nastpujce dyrektywy:
Nie wojujemy z poszczeglnymi osobnikami. Likwidujemy buruazj jako klas. W czasie ledz
twa nie szukajcie materiaw i dowodw majcych wykaza, e oskarony czynem albo sowem
walczy przeciw wadzy Rad. Pierwsze pytanie, jakie powinnicie mu zada, to do jakiej klasy si
zalicza, jakiego jest pochodzenia, jakie ma wyksztacenie, jaki zawd".
Lenin i jego towarzysze od razu przyjli zasad bezpardonowej "walki klas", w ktrej
przeciwnik polityczny, ideologiczny lub nawet niechtna ludno byli uwaani za wro
gw i - tak traktowani - musieli zosta zlikwidowani. Bolszewicy postanowili wyelimino
wa w sensie prawnym, a take fizycznym, wszelk, nawet biern, opozycj i opr wobec
ich hegemonicznej wadzy - i to zarwno przeciwnikw politycznych, jak i grupy spo
eczne jako takie: szlacht, buruazj, inteligencj, Koci itp., oraz kategorie zawodo
we (oficerowie, andarmi itd.) - w czym niekiedy posuwali si do ludobjstwa. Przepro
wadzane od 1920 roku "rozkozaczanie" jest w znacznej mierze zgodne z definicj ludo
bjstwa; caa populacja Kozakw jako taka, zamieszkujca cile okrelony teren,
zostaa poddana eksterminacji: mczyzn rozstrzelano, kobiety, dzieci i starcw depor
towano, wsie zrwnano z ziemi lub przekazano nowym mieszkacom nieKozakom.
' Andre Frossard, "Le Crime contre I'humanite", Robert Laffont, Paris 1987.
Wasilij Grossman, "Wszystko pynie", tum. Wiera Biekowska "Wsppraca", Warszawa 1990, s.174.
Jacques Baynac, "La Terreur sous Lenine", Le Sagittaire, Paris 1975 [cyt. za: Aleksander Sole
nicyn, "Archipelag GUag", tum. Jerzy Pomianowski, t. 1, Nowe Wyd. Polskie, Warszawa 1991, s. 38.
(Przyp. red.)).
30 ZBRODNIE KOMUNIZMU
' Gracchus Babeuf, "La Guerre de Vendee et le systeme de depopulation", Tallandier, Paris 1987
ZBRODNIE KOMUNIZMU 27
W: J.-P. Azema, F. Bedarida, "Dictionnaire des annees de tourmente", Flammarion, Paris 1995,
s. 777.
Pierre VidalNaquet, "Reflexions sur le genocide" La Decouverte, Paris 1995, s. 268. Autor pisze
zreszt: "Mwiono o Katyniu i masakrze w 1940 roku oficerw polskich, winiw rosyjskich. Katy do
kadnie mieci si w definicji norymberskiej".
' Denis Szabo, Alain Joffe, "La repression des crimes contre 1'humanite et de crimes de guerre au Ca
nada", w: Marcel Colin (red.), "Le Crime contre 1'Humanite", Eres, Ramonville SaintAgne 1996, s. 65.
32 ZBRODNIE KOMUNIZMU
Fakt, e tylu ludzi w istocie "przekno" [Wielk Czystk), by niewtpliwie jednym z czynni
kw dziki ktrym czystka staa si moliwa. Z pewnoci procesy nie odegrayby takiej roli,
gdyby nie zostay uwiarygodnione przez niektrych zagranicznych, a wic "niezalenych" ko
mentatorw. Przynajmniej w jakiej mierze powinni oni ponosi odpowiedzialno za wsp
udzia w tych morderstwach politycznych; na pewno za winni odpowiada za to, e zostay one
powtrzone, poniewa pierwszy proces - Zinowjewa [w 1936 roku] - cieszy si niczasuon
wiarygodnoci'.
Komunici z mojego pokolenia zaakceptowali autorytet Stalina. Wyrazili zgod na jego zbrod
nie. Odnosi si to nie tylko do komunistw sowieckich, ale i do komunistw z caego wiata, a to
pitno obcia nas indywidualnie i zbiorowo. Moemy je zmaza, nie dopuszczajc do tego, aby
co podobnego si powtrzyo. Co si stao? Czy wtedy stracilimy rozum, czy teraz zdradzilimy
komunizm? Prawda jest taka, e my wszyscy, nawet ci, ktrzy byli najbliej Stalina, uczynilimy
ze zbrodni ich przeciwiestwo. Uznalimy je za istotny wkad w budow socjalizmu. Sdzilimy,
e wszystko, co zwiksza polityczn si partii komunistycznej w Zwizku Sowieckim i na wie
cie, przyczynia si do zwycistwa socjalizmu. Nigdy nie przyszo nam do gowy, e w onie komu
nizmu moe zachodzi konflikt midzy polityk a etyk".
Cho mona potpi postaw tych, ktrzy zaakceptowali polityk Stalina - a nie wszyscy komu
nici to uczynili - to jednak trudno im zarzuca, e nie uniemoliwili zbrodni. Wiara w to, ena
wet wysoko postawieni ludzie mogli pokrzyowa plany Stalina, wiadczy o cakowitym niezro
zumieniu jego bizantyjskiego despotyzmu.
Zob. Jeannoel Darde, "Le Ministere de la Verite: histoire d'un genocide dans le journal "L'Huma
nite, Le Seuil, Paris 1984.
' Robert Conquest, "La Grande Purge", "Preuves" z IIIII 1969.
Zob. Louis Aragon, "Prelude au temps des cerises", cyt. przez Jeana Malaquais, "Le Nomme Louis
Aragon ou le patriote professionel", suplement do "Masses" z II 1947.
Joseph Berger, "Le Naufrage d'une generalion", Denoel, Paris 1974, s. 255.
ZBRODNIE komunizmu 33
ao szok z uwagi na jego najwyraniej irracjonalny charakter, aspekt rasowy oraz bez
wzgldno zbrodni.
Naszym celem nie jest sporzdzenie jakiego makabrycznego arytmetycznego po
rwnania, zaksigowanie potwornoci ani ustalenie hierarchii okruciestwa. Fakty jed
nak uparcie dowodz, e reimy komunistyczne winne s zgadzenia okoo 100 milio
nw istot ludzkich, podczas gdy nazizm odpowiada za mier okoo 25 milionw. To
proste stwierdzenie powinno pobudzi co najmniej do refleksji nad podobiestwem
midzy reimem, ktry ju w 1945 roku uznano za najbardziej zbrodniczy ustrj stule
cia, a reimem komunistycznym, ktry a do 1991 roku by uznawany na arenie mi
dzynarodowej i do dzi dziery wadz w pewnych krajach, jego wyznawcy za rozsiani
s po caym wiecie. Jeeli nawet wiele partii komunistycznych uznao po jakim czasie
prawdziwo zbrodni stalinizmu, to przecie wikszo z nich nie zrezygnowaa z zasad
Lenina ani te nie stawia sobie pyta odnoszcych si do wasnego udziau w repre
sjach.
Metody opracowane przez Lenina i usystematyzowane przez Stalina i ich uczniw
nie tylko przypominaj metody nazistw, ale bardzo czsto byy take wczeniej zasto
sowane. Stwierdzi to wyranie Rudolf Hess, organizator obozu w Owicimiu i jego
pierwszy komendant: "Gwny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy przekaza komendantom
obszerny materia dotyczcy rosyjskich obozw koncentracyjnych. Zawarto w nim
szczegowe informacje uciekinierw odnonie do urzdzenia obozw i panujcych
w nich warunkw. Szczeglnie podkrelano, e na skutek zarzdzenia wielkich robt
przymusowych Rosjanie niszczyli cae narodowoci. Niemniej z faktu, e metody ma
sowej zagady zostay zapocztkowane przez komunistw i mogy stanowi inspiracj
dla nazistw, nie mona naszym zdaniem wnioskowa, e istnieje zwizek przyczyno
wo-skutkowy midzy dojciem do wadzy bolszewikw a pojawieniem si nazizmu.
Z kocem lat dwudziestych GPU (nowa nazwa Czeka) wprowadzia metod kon
tyngentw: kady region, kady obwd zobowizany by do aresztowania, zesania lub
rozstrzelania okrelonego odsetka ludzi wywodzcych si z "wrogich" warstw spoecz
nych. Proporcje byy ustalane centralnie przez kierownictwo partii. Szalestwo plano
wania i mania statystyczna odnosiy si nie tylko do gospodarki, ale objy take sam
terror. Od 1920 roku, po zwycistwie Armii Czerwonej nad bia armi na Krymie, za
czy pojawia si metody statystyczne, a nawet socjologiczne: ofiary wybierano zgod
nie z okrelonymi kryteriami, ustalonymi na podstawie kwestionariuszy, ktrych wype
nienia nikt nie mg unikn. Podobne metody "socjologiczne" Rosjanie mieli zastoso
wa przy organizowaniu deportacji i masowych morderstw w pastwach batyckich
i w okupowanej Polsce w latach 1939-1941. Przewz deportowanych w bydlcych wa
gonach wywoywa podobne zamieszanie jak u nazistw. W latach 1943-1944, podczas
dziaa wojennych, Stalin kaza cign z frontu tysice wagonw i setki tysicy ludzi
ze specjalnych oddziaw NKWD, aby w krtkim, kilkudniowym terminie dokona
sprawnej wywzki ludw z Kaukazu. Ta ludobjcza logika - polegajca wedug francu
skiego kodeksu karnego na "cakowitym lub czciowym wyniszczeniu okrelonej grupy
narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej albo grupy okrelonej na podstawie jakie
gokolwiek innego arbitralnego kryterium" - zastosowana przez wadz komunistyczn
Rudolf Hess, "Autobiografia Rudolfa Hessa, komendanta obozu owicimskiego", tum. Wiesaw
Grzymski, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1990, s.159.
36 ZBRODNIE KOMUNIZMU
nia, ktre postawili nazizmowi. Od dziesitkw lat wielu badaczy na caym wiecie
pracuje nad tym zagadnieniem. Powicono mu tysice ksieK, dziesitki filmw,
niektre z nich, jak "Noc i mga", "Shoah", "Wybr Zofii" czy "Lista Schindlera", zy
skay duy rozgos. Raul Hilberg, e wymienimy tylko jego, swoj najwaniejsz
prac powici szczegowemu opisowi sposobw umiercania ydw w Trzeciej
Rzeszy'4.
Tymczasem zbrodni komunistycznych nie traktuje si w ten sam sposb. Podczas
gdy Himmler czy Eichmann to znane na caym wiecie symbole wspczesnego barba
rzystwa, nazwiska Dzieryskiego, Jagody czy Jeowa ogromnej liczbie ludzi nic nie
mwi. Lenin, Mao, Ho Chi Minh, a nawet Stalin ciesz si nadal zadziwiajcym sza
cunkiem. Pewna pastwowa instytucja francuska, Loto, wykazaa taki brak rozeznania,
e wczya Stalina i Mao do jednej ze swoich kampanii reklamowych! Kto wpadby na
pomys, aby w takiej sytuacji posuy si Hitlerem lub Goebbelsem?
Wyjtkowa uwaga, jak powica si zbrodniom hitlerowskim, jest w peni uzasad
niona. Taka jest bowiem wola pozostaych przy yciu wiadkw zagady, badaczy, kt
rzy pragn zrozumie, oraz autorytetw moralnych i politycznych chccych potwierdzi
wartoci demokratyczne. Dlaczego wic wiadectwa dotyczce zbrodni komunistycz
nych znajduj tak saby oddwik w opinii publicznej? Skd si bierze zakopotanie po
litykw? I przede wszystkim dlaczego na temat komunistycznej katastrofy, ktra w ci
gu osiemdziesiciu lat zdoaa dotkn niemal trzeci cz rodzaju ludzkiego na czte
rech kontynentach, panuje "akademickie" milczenie? Z czego wynika niemono
poddania analizie - jako gwnego punktu - tak zasadniczego skadnika komunizmu,
jak zbrodnia, zbrodnia masowa, zbrodnia uja w system, zbrodnia przeciwko ludzko
ci? Czy chodzi tu o niezdolno zrozumienia? Czy raczej o wiadome nieprzyjmowa
nie do wiadomoci, o strach przed zrozumieniem?
Przyczyny tego przysaniania prawdy s rnorodne i zoone. Przede wszystkim
odegraa tu rol klasyczna potrzeba oprawcw, aby nieustannie zaciera lady zbrod
ni, jak rwnie ich pragnienie, by uzasadni to, czego nie mogli zamaskowa. "Tajny
referat" Chruszczowa z 1956 roku", pierwsze wyznanie zbrodni komunizmu przez
jednego z jego przywdcw, to rwnie raport oprawcy, ktry pragnie ukry wasne
zbrodnie (jako przywdcy ukraiskiej partii komunistycznej w okresie najwikszego
nasilenia terroru), przypisujc je wycznie Stalinowi i zasaniajc si koniecznoci
podporzdkowania rozkazom; zataja wikszo zbrodni, wspominajc tylko o ofia
rach wrd komunistw, o wiele mniej licznych ni inne, i okrela te zbrodnie eufe
mistycznie - nazywa je "wypaczeniami okresu stalinowskiego", by uzasadni dalsze
trwanie systemu przy zachowaniu tych samych zasad, tych samych struktur, a nawet
tych samych ludzi.
Chruszczow mwi o tym bez ogrdek, opisujc sprzeciwy, jakie napotka podczas
przygotowywania tajnego referatu, zwaszcza ze strony jednego z zaufanych ludzi Stalina:
Kaganowicz by takim potakiwaczem, ktry podernby gardo wasnemu ojcu, gdyby Stalin tyl
ko mrugn, mwic, e to dla dobra sprawy; oczywicie sprawy stalinowskiej. [...). Spiera si ze
mn w strachu o wasn skr. Gorczkowo pragn unikn jakiejkolwiek odpowiedzialnoci.
' Raul Hilberg, "La Destruction des Juifs d'Europe", Fayard, Paris 1988.
Liczne pol. wyd. referatu pt. "O kulcie jednostki i jego nastpstwach". (Przyp. red.)
38 ZBRODNIE KOMUNIZMU
Co si za tyczy zbrodni, Kaganowicz chcia tylko jednego: pewnoci, e lad po nich zosta zatarty.
Niedostpno archiww w krajach komunistycznych, cakowita kontrola prasy,
rodkw masowego przekazu i wszystkich przej granicznych, propaganda opiewajca
"sukcesy" ustroju - cay ten aparat utajniania informacji mia przede wszystkim na celu
nie dopuci do ujawnienia prawdy o zbrodniach.
Nie do byo zatai zbrodnie; oprawcy wszelkimi sposobami zwalczali ludzi, kt
rzy prbowali przekazywa informacje. Niektrzy wiadkowie i badacze usiowali bo
wiem owieci swoich wspobywateli. Po drugiej wojnie wiatowej wyszo to na jaw
zwaszcza przy okazji dwch wydarze, jakie miay miejsce we Francji. Midzy stycz
niem a kwietniem 1949 roku odbywa si w Paryu proces, w ktrym stronami byli:
Wiktor Krawczenko - dawny wysoki funkcjonariusz sowiecki, autor ksiki "J'ai
choisi la liberte" (Wybralem wolno), opisujcej dyktatur stalinowsk - i kierowa
ny przez Louisa Aragona komunistyczny dziennik "Les Lettres Franaises", rzucaj
cy na Krawczenk oszczerstwa. Od listopada 1950 do stycznia 1951 roku, take w Pa
ryu, toczya si inna sprawa: pomidzy "Les Lettres Franaises" (znowu) a Davidem
Roussetem, intelektualist, dawnym trockist, deportowanym przez nazistw do Nie
miec, ktry w 1946 roku otrzyma nagrod Renaudot za ksik "LUnivers concen
trationnaire" (wiat koncentracyjny).12 listopada 1949 roku Rousset wezwa wszyst
kich byych winiw obozw nazistowskich do utworzenia komisji, majcej przepro
wadzi ledztwo w sprawie obozw sowieckich, i zosta gwatownie zaatakowany
przez komunistyczn pras, ktra zaprzeczaa ich istnieniu. Wskutek apelu Rousseta,
zamieszczonego w "Figaro Litteraire" z 25 lutego 1950 roku w artykule pod tytuem
"Dochodzenie w sprawie obozw sowieckich. Kto jest gorszy, Szatan czy Belzebub?"
Margarete BuberNeumann opisaa swoje podwjne dowiadczenie: winiarki obo
zw nazistowskich i sowieckich.
Przeciw tym wszystkim, ktrzy pragnli poruszy ludzkie sumienia, oprawcy toczy
li regularn wojn, posugujc si caym arsenalem rodkw, jakimi dysponuj wiel
kie wspczesne pastwa, zdolne do interwencji na caym wiecie. Chcieli ich zdys
kwalifikowa, odmwi im wiarygodnoci, zastraszy. Aleksandr Soenicyn, wadi
mir Bukowski, Aleksandr Zinowjew, Leonid Pluszcz zostali wydaleni ze swego kraju,
Andriej Sacharow - zesany do miasta Gorki, genera Piotr Grigorienko - umiesz
czony w szpitalu psychiatrycznym, Georgi Markow - zamordowany przy uyciu zatru
tego parasola.
W obliczu takiej siy, zdolnej do zastraszania i ukrywania faktw, same ofiary
miay wtpliwoci, czy si ujawni, i nie potrafiy ponownie wczy si do spoecze
stwa, w ktrym panoszyli si ich oprawcy i donosiciele. Wasilij Grossman w przyta
czanej ju powieci opisuje ten brak nadziei. W odrnieniu od zagady ydw, kt
rej upamitnieniem zaja si midzynarodowa wsplnota ydowska, ofiary komuni
zmu i ich penomocnicy dugo nie mogli podtrzymywa ywej pamici tragedii,
poniewa wszelkie takie prby - jak rwnie dania zadouczynienia - byy surowo
zakazane.
Nikita Khrouchtchev, "Souvenirs", Robert Laffont, Paris 1971, s. 330. [W Polsce ukazay si jedynie
"Fragmenty wspomnie", "Krg", Warszawa 1984. (Przyp. red.)].
ZBRODNIE KOMUNIZMU 39
Kiedy oprawcom nie udawao si ukry jakiego faktu - egzekucji, obozw koncen
tracyjnych, wywoanego godu - dokadali stara, by usprawiedliwi swe postpki, moc
no je faszujc. Stwierdziwszy konieczno stosowania terroru, uczynili z niego alego
ryczny obraz rewolucji, mwic: "gdzie drwa rbi, tam wiry lec", "nie zrobi si
omletu, nie rozbijajc jajek". Na co Wadimir Bukowski odpowiada, e widzia stu
czone jaja, ale nigdy nie udao mu si skosztowa omletu. Do najgorszego doszo nie
wtpliwie wskutek manipulacji jzykiem. Magia sowa sprawia, e system obozw kon
centracyjnych sta si narzdziem reedukacji, a oprawcy - wychowawcami, usiujcymi
przeksztaci czonkw dawnego spoeczestwa w "nowych ludzi". Zekowie (nazwa
oznaczajca winiw sowieckich obozw koncentracyjnych) byli "nakaniani", oczywi
cie si, by uwierzyli w zniewalajcy ich system. W Chinach wizie obozu koncentra
cyjnego nazywany jest "studentem": musi studiowa suszn myl partii i zmienia swo
je faszywe pogldy.
Jak to si zazwyczaj dzieje, kamstwo nie jest stricto sensu odwrotnoci prawdy i za
wiera prawdziwe elementy. Sowa o zmienionym sensie znieksztacaj percepcj rze
czywistoci: dochodzi do spoecznego i politycznego astygmatyzmu. Ot atwo skory
gowa pogldy wypaczone przez komunistyczn propagand, ale bardzo trudno spowo
dowa, aby czowiek, ktry postrzega faszywie, przyj intelektualnie poprawn
perspektyw. Pierwsze wraenie pozostaje i przeradza si w przewiadczenie. Komuni
ci, podobnie jak dudocy, wykorzystali niezrwnan moc propagandy, opartej w wiel
kim stopniu na manipulacji jzykiem, i zuytkowali krytyk terroru, aby obrci j
przeciw niej samej, za kadym razem silniej jednoczc szeregi aktywistw i sympatykw
dziki odnowieniu komunistycznego aktu wiary. Odkryli zatem ponownie podstawow
zasad ideologicznej wiary, jak wyrazi w swoim czasie Tertulian: "Wierz, bo jest to
niedorzeczne".
Wobec takich kontrpropagandowych dziaa niektrzy intelektualici dosownie si
sprostytuowali. W 1928 roku Gorki zgodzi si odby "wycieczk" na Wyspy Soowiec
kie, gdzie mieci si dowiadczalny obz koncentracyjny, z ktrego - poprzez "prze
rzuty" (Soenicyn) - narodzi si system GUagu. Podr Gorkiego zaowocowaa
ksik ku chwale Wysp Soowieckich i rzdu sowieckiego. Francuski pisarz, Henri
Barbusse, uhonorowany w 1916 roku nagrod Goncourtw, nie zawaha si za pieni
dze kadzi reimowi stalinowskiemu, wydajc w 1928 roku ksik o "wspaniaej Gru
zji" - wanie o teje Gruzji, gdzie w 1921 roku Stalin i jego akolita Ordonikidze do
pucili si prawdziwej rzezi i gdzie Beria, szef NKWD, odznaczy si szczeglnie sady
stycznym makiawelizmem - i publikujc w 1935 roku pierwsz serwilistyczn biografi
Stalina. W pniejszych czasach Maria Antonietta Macciochi wypiewywaa peany na
cze Mao, a ostatnio w jej lady posza Danielle Mitterrand, wychwalajc Fidela Ca
stro. Czy sprawiaa to chciwo, czy te sabo charakteru, prno, fascynacja si
i przemoc, rewolucyjna pasja, faktem jest, e dyktatury totalitarne, a wrd nich i dyk
tatura komunistyczna, zawsze znajdoway pochlebcw, bez ktrych nie mogy si
obej.
Zachd w obliczu propagandy komunistycznej dugo dawa dowody wyjtkowego
zalepienia, ktre pogbiaa jeszcze atwowierno, z jak traktowano ten wyjtkowo
perfidny system, oraz obawa przed potg sowieck, cynizmem politykw i aferzystw.
Zalepienie towarzyszyo konferencji w Jacie, kiedy to prezydent Roosevelt odda Europ Wschodni
Stalinowi po otrzymaniu obietnicy, e Stalin jak najprdzej zorganizu
40 ZBRODNIE KOMUNIZMU
Simone Weil, "L'Enracinentent", Gallimard, Paris 1949 [wyd. pol. (fragmenty) pt. "Zakorzenienie",
w: S. Weil, "Wybr pism", Instytut Literacki, Pary 1958, i "Znak", Krakw 1961. (Przyp. red.)].
Tzvetan Todorov, "La Morale de 1'historien", sympozjum "Czowiek, jzyk, obozy", Paris IV - Sor
bonne, maj I997.
ZBRODNIE KOMUNIZMU 41
Zakoczenie wojny nie przynioso Polakom wyzwolenia, tam, w tej przesmutnej rodkowo
-wschodniej Europie stao si ono wymian jednej nocy na drug, wymian zbirw Hitlera na
zbirw Stalina. Gdy w kawiarniach paryskich rozmaite szlachetne duchy witay radosnym pie
niem "wydobycie si ludu polskiego z feudalnego ucisku", w Polsce po prostu ten sam zapaony
papieros przechodzi z rki do rki, by przypieka nadal czowiecz skr.
Zob. Pierre Nora, "Gaullistes et commuistes", w: "Les Lieux de memoire", t. 2, Gallimard, Paris
1997.
Witold Gombrowicz, "Testament", Res Publica, Warszawa 1990, s. 65.
42 ZBRODNIE KOMUNIZMU
Wielki przeom w kwestii oficjalnego ujawnienia zbrodni komunistycznych nastpi 24 lutego 1956 roku.
Tego dnia wieczorem, podczas XX Zjazdu KPZR, wszed na trybun Nikita Chruszczow, pierwszy sekretarz
partii. Posiedzenie byo zamknite, brali w nim
udzia tylko delegaci na zjazd. Przygnbieni, w absolutnej ciszy, suchali, jak pierwszy
sekretarz metodycznie niszczy obraz "ojczulka narodw", "genialnego Stalina", ktry
przez trzydzieci lat by bohaterem wiatowego komunizmu. Referat Chruszczowa,
znany od tej pory jako "tajny referat", spowodowa zasadnicze pknicie we wspcze
snym komunizmie. Po raz pierwszy najwyszy rang przywdca komunistyczny oficjal
nie przyzna - chocia poda to jedynie do wiadomoci wsptowarzyszy - e reim,
ktry zdoby wadz w 1917 roku, mia przestpcze "odchylenie".
Wiele byo powodw, ktre skoniy Chruszczowa do zamania jednego z podsta
wowych tabu sowieckiego reimu. Gwnym celem byo zlokalizowanie za - przez
przypisanie zbrodni komunizmu wycznie Stalinowi - i jego usunicie dla ratowania
systemu. Na decyzj Chruszczowa wpyno take pragnienie rozprawienia si z grup
stalinowcw, przeciwstawiajcych si wadzy nowego sekretarza w imi metod ich
dawnego przywdcy; latem 1957 roku zostali oni pozbawieni wszystkich funkcji. Jed
nake po raz pierwszy od 1934 roku po "mierci politycznej" nie nastpia mier rze
czywista i ten drobny "szczeg" wskazuje, e Chruszczow mia gbsz motywacj.
Wydaje si, e Chruszczow, jako wieloletni potny partyjny przywdca Ukrainy od
powiedzialny za gigantyczne rzezie, ktre ukrywa, by ju zmczony przelewem krwi.
W pamitnikach, w ktrych bez wtpienia wyznacza sobie pikn rol, opisuje wcze
sny stan swego ducha: "Zjazd si skoczy; rezolucje zostan przyjte, wszystko for
malnie zaatwione. Ale co z tego? Ludzie rozstrzeliwani setkami tysicy bd ciy
na naszych sumieniach".
Po czym nagle ostro strofuje swoich towarzyszy:
Por. Piotr Pigorov, "J'a quitte ma patrie", La Jeune Parque,1952; Michai Koriakoff, "Je me mets
hors la loi", Editions du Monde Nouveau, Paris 1947.
ZBRODNIE KOMUNIZMU 43
Co zrobimy z tymi, ktrzy zostali aresztowani, zlikwidowani? [...] Wiemy teraz, e ofiary represji
byy niewinne. Mamy niezbite dowody, e nie byli oni bynajmniej wrogami ludu, to uczciwi m
czyni i uczciwe kobiety, oddani partii, rewolucji, leninowskiej sprawie buowy socjalizmu i ko
munizmu. [...] Nie mona wszystkiego ukry. Wczeniej czy pniej ci, ktrzy s w wizieniach
i w obozach, wrc do domu. Opowiedz wtedy swoim bliskim, swoim przyjacioom, swoim kole
gom o tym, co si wydarzyo. [...] Dlatego musimy delegatom wyzna wszystko, powiedzie, w jaki
sposb kierowano parti przez te lata. [...] Czy mona utrzymywa, e nie wiemy, co si wydarzy
o? [...] Wiemy, e by to dla partii czas przeladowa i arbitralnych rzdw, i musimy powiedzie
delegatom zjazdu wszystko, co wiemy. [...] W yciu czowieka, ktry popeni zbrodni, przycho
dzi chwila, gdy wyznanie grzechw zapewnia mu wyrozumiao, a nawet rozgrzeszenieZ'.
Gdy tylko tajny referat z lutego 1956 roku dociera do szerokiej publicznoci, gwatownie zaa
muje si pozycja idei komunistycznej w wiecie. Gos oskarajcy Stalina rozlega si ju nie na
Zachodzie, lecz w Moskwie, i to w najwitszym jej miejscu - na Kremlu. Nie jest to gos odstp
cy, ktry gwaci tabu, ale pierwszego z komunistw na wiecie, szefa partii ZSRR. Nie moe
wic budzi podejrze, jak gos byych komunistw, gdy cieszy si najwyszym autorytetem,
w jaki system wyposay swego wodza. Std bierze si jego sia, dziaajca i na komunistw, i na
niekomunistw2x.
44 ZBRODNIE KOMUNIZMU
cy "wielkiego blasku na Wschodzie" i ci, ktrzy bezlitonie bolszewikw krytykowali.
Spr dotyczy przede wszystkim leninowskiej metody odwolywania si do przemocy,
zbrodni i terroru. Mimo e od lat dwudziestych po lata pidziesite mroczn stron
bolszewickiego eksperymentu odsaniali w rnych publikacjach liczni wiadkowie,
ofiary lub obserwatorzy polityczni, komunici u wadzy sami musieli potwierdzi - cho
ciaby czciowo - ten stan rzeczy, aby opinia publiczna w wikszym stopniu zacza
zdawa sobie spraw z dramatu. Do zbrodni przyznano si w sposb wykrtny, gdy
tajny referat dotyczy jedynie ofiar partyjnych, ale mimo wszystko byo to wyznanie wi
ny; potwierdzao wczeniejsze wiadectwa i badania oraz uzasadniao to, co podejrze
wano od dawna - komunizm spowodowa w Rosji nieopisan tragedi.
Przywdcy wielu "bratnich partii" nie od razu zostali przekonani, e trzeba obra
drog wyjanie. W stosunku do prekursorskiego referatu Chruszczowa z opnieniem
zajmowali stanowisko. Komunistyczna Partia Chin dopiero w roku 1979 wyrnia
w polityce Mao okres "wielkich zasug" do 1957 roku i nastpujcy po nim okres "wiel
kich bdw". Wietnamczycy rozstrzygnli ten problem jedynie poprzez potpienie lu
dobjstwa dokonanego przez Pol Pota. Castro natomiast wci zaprzecza, jakoby pod
jego kierownictwem dopuszczano si okruciestw.
A do tej chwili oskarenia komunistw o zbrodnie paday tylko ze strony ich nie
przyjaci lub trockistowskich czy anarchistycznych dysydentw i nigdy nie byy szcze
glnie skuteczne. Ludzie, ktrzy uszli z yciem z komunistycznych rzezi, pragnli za
wiadczy o nich rwnie mocno, jak ocaleni z rzezi nazistowskich. Suchano ich jednak
nieuwanie lub wcale, zwaszcza we Francji, w ktrej dowiadczenie sowieckiego syste
mu obozw koncentracyjnych dotkno bezporednio tylko mae grupy, takie jak
,MalgreNous" z AlzacjiLotaryngiizy. Przez dugi czas wiadectwa, wspomnienia, dzia
alno niezalenych komisji utworzonych z inicjatywy kilku ludzi - jak Midzynarodowa
Komisja do spraw Systemu Koncentracyjnego Davida Rousseta lub Komisja do Wyja
nienia Prawdy o Zbrodniach Stalinowskich - zaguszaa haaliwa komunistyczna pro
paganda, ktrej towarzyszyo tchrzliwe lub obojtne milczenie. Owo milczenie, ktre
na og zapada po chwili pewnego uwraliwienia, spowodowanego na przykad pojawie
niem si wielkiego dziea ("Archipelag GUag" Soenicyna) lub wiadectwa bardziej
niezaprzeczalnego ni inne ("Opowiadania koymskie" Warama Szaamowa"' czy "Za
bjcza utopia" Pina Yathaya"), wiadczy o odpornoci, jak w mniejszym lub wikszym
stopniu przejawiaj spoeczestwa zachodnie na zjawisko komunizmu; a do tej pory
nie przyjmoway one do wiadomoci oczywistego faktu: nie chciay dostrzec, e reim
komunistyczny ma zasadniczo zbrodniczy wymiar. Poprzez t odmow uczestniczyy
w kamstwie, w takim sensie, w jakim rozumia je Nietzsche: "Odmowa zobaczenia cze
go, co si widzi, odmowa zobaczenia czego, poniewa si widzi".
Mimo wszelkich trudnoci wielu historykw prbowao podj ten temat. Od lat
dwudziestych po lata pidziesite - wobec braku bardziej wiarygodnych danych, sta
Por. Pierre Rigoulot, , Les Franais au Goulag", Fayard, Paris 14R4; a zwaszcza Jacques Rossi, "Le
Goulag de A a Z", Le Cherche Midi, Paris 1997.
Najobszerniejszy wybr pol.: Wartam Szaamow, "Opowiadania koymskie", tum. i oprac. Stefan
Wodnik (wac. Adam Bal), Niezalena Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1987. (Przyp. red.)
Pin Yathay, "L'Utopie meurtriere: un rescape du genocide camModgien temoigne", Robert Laffont,
Paris 1980; Complexe, Bruxelles 1989.
ZBRODNIE KOMUNIZMU 45
Czemu, jakim celom moe suy u schyku XX wieku badanie zjawiska tak tragiczne
go, tak mrocznego, wzbudzajcego tak wiele polemik? Obecnie archiwa nie tylko po
twierdzaj indywidualne wiadectwa, pozwalaj te posun si duo dalej. Wewntrz
ne archiwa organw represji byego Zwizku Sowieckiego, byych demokracji ludo
wych, Kambody ukazuj przeraajc rzeczywisto - masowo i systematyczny
charakter terroru, ktry w wielu wypadkach doprowadzi do zbrodni przeciwko ludzko
ci. Nadszed czas, aby w sposb naukowy - udokumentowany niezaprzeczalnymi fak
tami i wolny od politycznych i ideologicznych uprzedze - skoncentrowa si na po
wracajcym wci pytaniu, ktre stawiali sobie wszyscy badacze: jakie miejsce w syste
mie komunistycznym zajmuje zbrodnia?
Jaki moe by nasz wkad, jeli chodzi o ten problem? Przede wszystkim poczuwa
my si do spenienia obowizku wobec historii. Dla historyka nie moe by tematw
zakazanych i adne - polityczne, ideologiczne, osobiste - uwarunkowania i naciski nie
powinny mu przeszkadza w poznawaniu, wydobywaniu i interpretowaniu faktw,
zwaszcza gdy przez dugi czas byy one rozmylnie pogrzebane w czeluci archiww
i ludzkich sumie. Ot dzieje komunistycznego terroru wpisuj si w cz europej
skiej historii, historii o ogromnej doniosoci, ktra ostatecznie musi upora si z wiel
kim zagadnieniem historiograficznym, jakim jest totalitaryzm. Mia on swoj wersj hi
tlerowsk, ale take leninowsk i stalinowsk, niedopuszczalne jest zatem tworzenie hi
storii poowicznej, w ktrej ignoruje si wariant komunistyczny. Nie wolno rwnie
przyjmowa punktu widzenia, ktry sprowadza dzieje komunizmu jedynie do jego wy
miaru narodowego, spoecznego i kulturowego. Tym bardziej e zjawisko totalitaryzmu
nie ogranicza si do Europy i epizodu sowieckiego, lecz dotyczy take maoistowskich
Chin, Korei Pnocnej, Kambody Pol Pota. Kady narodowy komunizm by poczony
czym w rodzaju ppowiny z macierzystym komunizmem rosyjskim i sowieckim, przy
czyniajc si jednoczenie do rozwoju tego wiatowego ruchu. Historia stanowica
przedmiot naszych rozwaa to historia zjawiska, ktre rozprzestrzenio si na caym
wiecie i objo ca ludzko.
Drugim obowizkiem, ktry winna speni ta praca, jest obowizek pamici.
Uczczenie pamici zmarych stanowi moraln powinno, zwaszcza gdy s to niewinne
i bezimienne ofiary absolutystycznego molocha, ktry usiowa zatrze wszelkie o nich
wspomnienie. Po zburzeniu muru berliskiego i zaamaniu si orodka wadzy komuni
stycznej w Moskwie Europa - kolebka tragicznych dowiadcze XX wieku - wstpia
na drog odnawiania wsplnej pamici. Moemy si do tego przyczyni. Pami t bo
wiem przechowuj sami autorzy tej pracy, jeden osobicie zwizany z Europ rodko
w, inny za - zaangaowany w rewolucyjn ide i praktyk, ze wzgldu na swj udzia
w wydarzeniach 1968 roku i pniejszych.
w podwjny obowizek, wobec pamici i historii, wpisuje si w bardzo rne ra
my. Czasem dotyczy krajw, na ktrych komunizm nigdy praktycznie nie zaciy - ani
na spoeczestwie, ani na ustroju (Wielka Brytania, Australia, Belgia itp.), czasem za
krajw, gdzie by si wzbudzajc lk (Stany Zjednoczone po 1946 roku), lub ktrym
zagraa, nawet jeli nigdy nie sta si tam form wadzy (Francja, Wochy, Hiszpania,
Grecja i Portugalia). Z pewnoci obowizek pamici narzuca si z ca moc w kra
jach, w ktrych komunici stracili wadz, sprawowan przez dziesiciolecia (Europa
Wschodnia, Rosja). I wreszcie jego saby pomyk rozpala si niekiedy w powodzi nie
szcz, tam gdzie komunizm wci jeszcze panuje (Chiny, Korea Pnocna, Kuba,
Laos i Wietnam).
W zalenoci od pooenia rozmaite jest te stanowisko wspczesnych wobec histo
rii i pamici. W dwch pierwszych przypadkach postpowanie jest stosunkowo proste,
polega na poznaniu i refleksji. W trzecim pojawia si konieczno pojednania narodo
wego poczonego z ukaraniem lub zaniechaniem ukarania oprawcw; w tym wzgl
dzie zjednoczone Niemcy stanowi bez wtpienia najbardziej zaskakujcy i najbardziej
"zdumiewajcy" przykad, wystarczy bowiem pomyle o katastrofie jugosowiaskiej.
Ale w dawnej Czechosowacji, przeksztaconej w Republik Czesk i Republik So
wack, w Polsce czy Kambody take nie zatary si bolesne wspomnienia zwizane
z panowaniem komunizmu. Wydaje si, e pewien stopie amnezji, spontanicznej lub
Zbrodnie komunizmu 47
Komunizm, tak w teorii, jak i w praktyce stawia sobie dwa cele: najostrzejsz walk klas i zupe
ne zniesienie wasnoci prywatnej, a robi to nie skrycie i nie na drodze okrnej lecz jawnie,
otwarcie, przy uyciu wszelkich, nawet najgwatowniejszych rodkw. W deniu do tych celw
na wszystko si way i przed niczym si nie cofa; a kiedy si dorwie do wadzy, objawia niepraw
dopodobn i straszliw brutalno i nieludzko. wiadcz o tym okropna pooga i ruiny, ktry
mi znaczy olbrzymie przestrzenie Europy Wschodniej i Azji'".
Ostrzeenie nabiera wagi, gdy wygasza je instytucja, ktra przez wiele stuleci
w imi wiary usprawiedliwiaa zabijanie niewiernych, stworzya inkwizycj, krpowaa
wolno myli i w kocu popara dyktatorskie reimy Franco i Salazara.
Jeeli jednak Koci wystpi we waciwej sobie roli cenzora moralnoci, to jakie
powinno, jakie moe by stanowisko historyka wobec "heroicznych" wypowiedzi zwo
lennikw komunizmu czy patetycznych opowieci jego ofiar? W "Pamitnikach zza
grobu" FrancoisRene de Chateaubriand pisze:
Kiedy w ciszy upodlenia sycha tylko brzczenie acucha niewolnika i gos donosiciela; kiedy
wszyscy dr przed tyranem, cho rwnie niebezpiecznie jest dowiadcza jego ask, jak zasugi
wa na jego nieask, pojawia si historyk, ktrego zadaniem jest spenienie zemsty narodw.
Na prno Neron ma si dobrze, w cesarstwie narodzi si ju Tacyt".
sb historyk, niemal wbrew sobie, staje si rzecznikiem ludzi, ktrzy ze wzgldu na ter
ror nie mogli wypowiedzie prawdy o swoim losie. Istnieje po to, aby dopeni dziea
poznania; jego pierwszym zadaniem jest ustalenie faktw i elementw prawdy, ktre
do tego poznania si przyczyni. Ponadto jego zwizek z dziejami komunizmu jest
szczeglny - zmusza si go, by sta si historiografem kamstwa. I nawet jeeli otwarcie
archiww umoliwia mu dostp do niezbdnych materiaw, powinien wystrzega si
nadmiernej ufnoci, wiele bowiem zoonych zagadnie stanowi przedmiot sporw nie
pozbawionych niekiedy drugiego dna. A zatem owo poznanie historyczne naley pod
da osdowi opartemu na kilku podstawowych wartociach - na poszanowaniu zasad
demokracji przedstawicielskiej, a zwaszcza na poszanowaniu ycia i godnoci ludzkiej.
Tak miar historyk "osdza" aktorw historii.
Do tych oglnych wzgldw, ktre skoniy autorw niniejszej ksiki do podjcia
wysiku w imi pamici i historii, doczyy si jeszcze powody osobiste. Fascynacja ko
munizmem nie zawsze bya im obca. Niekiedy nawet uczestniczyli - w skromny co
prawda sposb - w systemie komunistycznym, bd w jego ortodoksyjnej leninowsko
-stalinowskiej wersji, bd w nurtach pokrewnych, dysydenckich (trockistowskim, mao-
istowskim). A jeli nadal niektrzy z nich pozostaj na lewicy - i poniewa wci pozo
staj na lewicy - musz zastanowi si nad przyczynami swojego zalepienia. Drog tej
poznawczej refleksji wyznaczaj wybrane przez nich tematy badawcze, publikacjena
ukowe i wsppraca z takimi czasopismami jak "La Nouvelle Alternative" czy "Com
munisme". Ksika ta stanowi jedynie fragment tych rozwaa. Prowadz je nieustan
nie, gdy zdaj sobie spraw, i przywileju mwienia prawdy nie mona pozostawia
coraz bardziej haaliwej prawicy; zbrodnie komunizmu naley analizowa i potpia
w imi wartoci demokratycznych, nie za narodowofaszystowskich ideaw.
Nasze ujcie problematyki zakada studia porwnawcze, od Chin po Zwizek So
wiecki, od Kuby po Wietnam. Ot dokumentacja, jak dzi dysponujemy, nie jest jed
norodna. W niektrych przypadkach drzwi do archiww zostay otwarte - lub uchylone
- w innych nie. Uznalimy, e nie stanowi to dostatecznego powodu, aby zrezygnowa
z bada; wiemy dostatecznie duo, z pewnego rda, aby podj to przedsiwzicie.
Praca nasza nie roci sobie pretensji do przedstawienia zagadnienia w sposb wyczer
pujcy, ale bdc pioniersk, pragnie zapocztkowa seri bada i skoni do refleksji.
Staralimy si zebra jak najwicej faktw, dokonalimy wstpnego opracowania, ktre
by moe z czasem okae si przydatne dla innych. Naley jednak rozpocz od faktw
najbardziej oczywistych, najbardziej bezspornych i majcych najwiksz wag.
W ksice tej duo jest sw, a mao obrazw. Dotykamy tu jednego z newralgicz
nych aspektw problemu zacierania zbrodni; mimo e na naszym globie, nadmiernie
zmediatyzowanym, wkrtce jedynie obraz, fotograficzny lub telewizyjny, bdzie budzi
zaufanie opinii publicznej, my moemy przekaza jedynie nieliczne zdjcia archiwalne
z GUagu lub laogai, adnego natomiast z okresu rozkuaczania czy Wielkiego Skoku.
Zwycizcy z Norymbergi mogli bez ogranicze fotografowa i filmowa tysice trupw
w obozie BergenBelsen, nierzadkie s te zdjcia robione przez samych oprawcw, jak
to przedstawiajce Niemca strzelajcego z bliska do kobiety tulcej do siebie dziecko.
Nic podobnego nie znajdziemy w wiecie komunistycznym, gdzie terror rzdzi w naj
cilejszej tajemnicy.
Pragnlibymy, by czytelnik nie poprzesta na obejrzeniu zebranych przez nas nie
licznych dokumentw ikonograficznych. Chcielibymy, by powici swj czas, strona
ZBRODNIE KOMUNIZMU 49
NICOLAS WERTH
PARADOKSY I NIEPOROZUMIENIA PADZIERNIKA
nizm, nie traciy swej legalnoci. Krach systemu sowieckiego pocign oczywicie za
sob cakowite zaprzeczenie legitymizacji Rewolucji Padziernikowej i rezygnacj z wykadni
marksistowskiej, odrzuconej, by posuy si synn formu bolszewick, "na
mietnik Historii". Jednak pami o tej wykadni, tak jak pami o strachu, pozostaje
rwnie ywa, jeli nie bardziej, na Zachodzie jak w dawnym ZSRR.
Odrzucajc zarwno wykadni liberaln, jak i marksistowsk, trzeci nurt historio
grafii usiuje "odideologizowa" histori rewolucji rosyjskiej, a take uwiadomi, e
jak napisa Marc Ferro - "powstanie z padziernika 1917 roku mogo by jednoczenie
i ruchem masowym, i ruchem garstki ludzi". Midzy licznymi pytaniami, jakie stawia
sobie w zwizku z rokiem 1917 wielu historykw, kwestionujcych dominujcy dzi
uproszczony schemat historiografii liberalnej, znajduj si sprawy podstawowe. Jak
rol odegraa militaryzacja gospodarki i brutalizacja stosunkw spoecznych, bdcych
skutkiem przystpienia Cesarstwa Rosyjskiego do pierwszej wojny wiatowej? Czy
mona mwi o narastaniu swoistej przemocy spoecznej, ktra przetara drog prze
mocy politycznej, skierowanej nastpnie przeciw spoeczestwu? W jaki sposb gbo
ko antyautorytarna i antyetatystyczna rewolucja ludowa i plebejska przywioda do wa
dzy najbardziej dyktatorsk i etatystyczn grup polityczn? Jaki zwizek ustali mona
midzy niewtpliw radykalizacj spoeczestwa rosyjskiego w cigu 1917 roku a bol
szewizmem?
Z perspektywy czasu i dziki licznym dzieom toczcej spr, a wic podnej intelek
tualnie historiografii, rewolucja 1917 roku jawi si nam jako chwilowa zbieno dwch
procesw: pierwszy to przejcie - w wyniku drobiazgowych przygotowa powstaczych
- wadzy politycznej przez parti, rnic si radykalnie ze wzgldu na metody dziaa
nia, organizacj i ideologi od wszystkich innych aktorw rewolucji, drugi - powszech
na rewolucja spoeczna, wielopostaciowa i niezalena. Ow spoeczn rewolucj rozpa
trywa mona w wielu aspektach: przede wszystkim jako wielki bunt chopski, sigajcy
korzeniami odlegej historii, nacechowanej nie tylko nienawici do waciciela ziem
skiego, ale te gbok nieufnoci chopstwa wobec miasta, wiata zewntrznego i wo
bec kadej formy pastwowej ingerencji.
Lato i jesie 1917 roku jawi si wic jako nareszcie zwyciskie dokoczenie wiel
kiego cyklu buntw rozpocztego w 1902 roku, ktrego pierwsza kulminacja przypada
na lata 1905-1907. Rok 1917 jest decydujcym etapem wielkiej rewolucji agrarnej
i walki o posiadanie ziemi midzy chopstwem a wacicielami ziemskimi, tak bardzo
oczekiwan realizacj "czarnego podziau", czyli podziau ziemi w zalenoci od liczby
"gb do wyywienia" w kadej rodzinie. Lecz jest to rwnie wany etap w konflikcie
midzy chopami a pastwem o odrzucenie wszelkiej zwierzchniej wadzy miasta nad
wsi. Na tym polu rok 1917 jest tylko jednym z kamieni milowych cyklu konfliktw,
ktrego szczyt przypadnie na lata 1918-1922, nastpnie za na okres 1929-1933, ko
czc si cakowit klsk wiata wiejskiego, zniszczonego u podstaw przez przymusow
kolektywizacj.
Jednoczenie z rewolucj chopsk przez cay rok 1917 obserwujemy stopniowy roz
kad armii, zoonej z prawie dziesiciu milionw chopwonierzy, zmobilizowanych
w cigu trzech lat na wojn, ktrej sens nie bardzo rozumieli - niemal wszyscy genera
owie skaryli si na brak patriotyzmu tych mao zintegrowanych politycznie z pa
stwem chopskich onierzy, ktrych horyzont obywatelski nie siga daleko poza ich
wiejsk wsplnot.
PARADOKSY I NIEPOROZUMIENIA PADZIERNIKA 59
Piotra Stoypina, zamordowanego w 1911 roku. Trzy lata wojny utwierdziy chopw
w przekonaniu, e pastwo to sia wroga i obca. Codzienne udrki suby w armii,
gdzie onierz by traktowany raczej jak niewolnik ni jak obywatel, wzmogy napicia
midzy szeregowymi a oficerami, w czasie gdy po kolejnych klskach zniszczone zostay
resztki prestiu reimu carskiego. Wojna wzmoga jeszcze odwieczne zacofanie i prze
moc, ktre ujawniy si ju podczas wielkich buntw chopskich w latach 1902-1906.
Od koca 1915 roku rzd nie panowa nad sytuacj. Wobec pasywnoci reimu
wszdzie powstaway komitety i stowarzyszenia, ktre bray na siebie kierowanie y
ciem codziennym: opiek nad rannymi oraz zaopatrzenie miast i wojska, do czego pa
stwo nie wydawao si ju zdolne. Rosjanie zaczli rzdzi sami sob; rozpocz si
kiekujcy od dawna w spoeczestwie wielki ruch, ktrego miary nikt jeszcze nie poj.
Ale by ruch ten mg odnie zwycistwo nad dziaajcymi siami rozkadu, potrzebna
bya zacha i pomocna do ze strony wadzy.
Mikoaj II zamiast jednak rzuci pomost pomidzy wadz i najbardziej postpowy
mi elementami spoeczestwa obywatelskiego, uczepi si monarchicznopopulistycz
nej utopii "caraojczulka, wodza armii dobrego chopskiego ludu". Obj osobiste do
wdztwo naczelne nad siami zbrojnymi, co w obliczu cakowitej narodowej klski byo
samobjstwem dla autokracji. Odcity od wiata w specjalnym pocigu w kwaterze
gwnej w Mohylewie Mikoaj II przesta w rzeczywistoci od jesieni 1915 roku kiero
wa pastwem, zdajc si w tym na on, carow Aleksandr, bardzo niepopularn ze
wzgldu na swe niemieckie pochodzenie.
W cigu roku 1916 wydawao si, e wadza sama si rozwizuje. Duma - jedyne
wybieralne, nawet jeli mao reprezentatywne zgromadzenie, obradowaa ju tylko
przez kilka tygodni w roku; raz po raz dochodzio do zmiany rzdu i ministrw, rw
nie niekompetentnych, jak niepopularnych. Nieoficjalnie oskarono wpywow dwor
sk koteri, kierowan przez carow i Rasputina, o wiadome uatwienie wrogowi
najazdu na terytorium kraju. Stawao si oczywiste, e wadza nie jest zdolna do dal
szego prowadzenia wojny. Pod koniec 1916 roku krajem nie mona byo ju rzdzi.
W atmosferze kryzysu politycznego, ktrego wyrazem byo dokonane 31 grudnia zabj
stwo Rasputina, strajki - na pocztku wojny sabsze - znw przybray na sile. Niepoko
je ogarny armi, a cakowita dezorganizacja transportu doprowadzia do zaamania
zaopatrzenia. Wypadki z lutego 1917 roku zaskoczyy wic system jednoczenie zdys
kredytowany i osabiony.
Upadek carskiego reimu, obalonego w wyniku piciodniowych demonstracji robot
niczych i buntu kilku tysicy onierzy garnizonu piotrogrodzkiego, ujawni nie tylko
sabo wadzy i rozkad armii, do ktrej sztab generalny nie odway si odwoa, by
stumia zamieszki, lecz take brak przygotowania wszystkich gboko podzielonych si
politycznych, od liberaw z Partii Konstytucyjnych Demokratw [tzw. kadetw
przyp. tum.] po socjaldemokratw.
W adnym momencie tej spontanicznej ludowej rewolucji, rozpocztej na ulicy,
a zakoczonej w zacisznych gabinetach Paacu Taurydzkiego, siedziby Dumy, siy poli
tyczne opozycji nie przewodziy ruchowi. Liberaowie bali si ulicy, a partie socjali
styczne obawiay si reakcji wojska. Rozpoczy si negocjacje midzy liberaami, za
niepokojonymi moliwoci rozszerzenia si rozruchw, i socjalistami, przekonanymi,
e nadszed czas rewolucji "buruazyjnej" - pierwszego etapu dugiego procesu, mog
cego z czasem uatwi zwycistwo rewolucji socjalistycznej; negocjacje, ktre doprowa
PARADOKSY I NIEPOROZUMIENIA PADZIERNIKA 61
Synny rozkaz nr 1 z 1 III 1917 r. wydany zosta nie przez Rzd Tymczasowy, lecz przez Sowiet Piotro
grodzki wanie jako dowd jego wadzy. Rzd powsta dzie pniej. (Przyp. tum.)
PARADOKSY I NIEPOROZUMIENIA PADZIERNIKA 63
Od czerwca do padziernika 1917 roku ponad dwa miliony onierzy znuonych walk
i bezczynnym tkwieniem z pustymi oldkami w okopach lub garnizonach, zdezertero
wao z topniejcej armii. Ich powrt podsyci z kolei niepokoje na wsi.
A do lata niepokoje o podou agrarnym wystpoway sporadycznie, zwaszcza
w porwnaniu z wypadkami rewolucji 1905-1906 roku. Gdy na wie docieraa wie
o abdykacji cara, zgromadzenie wiejskie zbierao si, jak to byo w zwyczaju z okazji
waniejszych wydarze, i uchwalao petycj, wyraajc skargi i yczenia chopw.
Pierwszym postulatem byo przekazanie ziemi tym, ktrzy j uprawiaj, niezwoczny
rozdzia nieuytkw nalecych do wielkich posiadaczy i ponowne, nisze naliczenie
czynszw. Krok po kroku chopi organizowali si, tworzc komitety rolne na poziomie
wsi lub gminy, kierowane najczciej przez przedstawicieli wiejskiej inteligencji -na
uczycieli, popw, agronomw, pracownikw suby zdrowia - bliskich krgom socjali
stwrewolucjonistw. Poczwszy od majaczerwca 1917 roku ruch chopski przybra
bardziej radykalne formy: by nie dopuci do dziaa ywioowych, wiele komitetw
rolnych zdecydowao si na zagarnicie sprztu rolniczego i stad wacicieli ziemskich,
a take na zawaszczenie lasw, pastwisk i nieuytkw. Ta odwieczna walka o "czarny
podzia ziemi dokonaa si kosztem obszarnikw, ale take i "kuakw, czyli zamo
niejszych chopw, ktrzy dziki reformom Stolypina opucili wsplnot gromadzk,
by osi jako penoprawni waciciele na skrawku ziemi wolnym od obowizku wiad
cze wsplnotowych. Jeszcze przed Rewolucj Padziernikow kuak - we wszystkich
wystpieniach bolszewikw pitnowany jako "drapieny chopski bogacz", "wiejski bur
uj", "lichwiarz" i "krwiopijca" - sta si ju cieniem samego siebie. W rzeczywistoci
musia zwrci wspnocie wiksz cz byda, maszyn i ziemi, ktre nastpnie wrzu
cono do wsplnego kota i rozdzielono wedle odwiecznej egalitarnej zasady "gb do
wyywienia".
W lecie niepokoje na wsiach, podsycane napywem setek tysicy uzbrojonych dezer
terw, stay si coraz gwatowniejsze. Poczynajc od koca sierpnia chopi, zawiedzeni
niedotrzymaniem obietnic przez rzd, ktry wci odkada reform roln, uderzyli na
paskie posiadoci, systematycznie upic je i palc, tak by wyrzuci z nich raz na za
wsze okrytego hab ziemianina. Na Ukrainie i w centralnych guberniach Rosji - tam
bowskiej, penzeskiej, woroneskiej, saratowskiej, Orowskiej, tulskiej i riazaskiej
spalono tysice posiadoci, a setki wacicieli wyrnito.
Wobec zasigu rewolucji spoecznej elity kierownicze i partie polityczne - ze zna
miennym wyjtkiem bolszewikw, do ktrych postawy jeszcze wrcimy - wahay si
midzy prbami lepszej lub gorszej kontroli ruchu rewolucyjnego a pokus puczu woj
skowego. Po wejciu do rzdu w maju 1917 roku popularni w krgach robotniczych
mienszewicy i lepiej ni jakakolwiek partia osadzeni w rodowisku wiejskim socjalici
-rewolucjonici nie potrafili - gdy niektrzy ich przywdcy uczestniczyli ju we wa
dzach dbaych o porzdek i praworzdno - przeprowadzi goszonych przez siebie od
dawna reform; w wypadku eserowcw dotyczyo to zwaszcza podziau ziemi. Stajc si
zarzdcami i stranikami pastwa "buruazyjnego", umiarkowane partie socjalistyczne
ustpiy pola bolszewikom, nie czerpic przy tym korzyci z uczestnictwa w rzdzie,
ktry z kadym dniem coraz sabiej kontrolowa sytuacj w kraju.
Najmniejszym zem byaby teraz, i to niezwocznie - klska caratu w obecnej wojnie. [...] Nasta
wienie pracy (uporczywej, systematycznej, by moe dugotrwaej) w kierunku przeksztacenia
wojny midzy narodami w wojn domow - oto sedno sprawy. Moment tego przeksztacenia
to inna sprawa, dzi jeszcze niejasna. Trzeba pozwoli temu momentowi dojrze i systematycz
nie "zmusza go do dojrzewania". [...] Nie moemy ani "obiecywa" wojny domowej, ani jej "de
kretowa", ale prowadzi prac - jeli bdzie trzeba, nawet bardzo dugotrwa - w tym kierun
ku mamy obowizek'.
Cyt. za: W. I. Lenin, "Dziea", t. 35, Ksika i Wiedza, Warszawa 1957, s.140-141. (Przyp. tum.)
66 PASTWO PRZECIW SpoeczESTWU
A do 1 II 1918 r. oMowizywa w Rosji kalendarz juliaski, ktry mia trzynacie dni opnienia
w stosunku do kalendarza gregoriaskiego. Tak wic 25 X 1917 w Rosji to 7 XI 1917 r. w Europie.
PARADOKSY I NIEPOROZUMIENIA PADZIERNIKA 67
go przez liczne wsplnoty wiejskie od lata 1917 roku brutalnego zawaszczania ziemi
nalecej do wielkich posiadaczy i bogatych chopw - kuakw. Zmuszeni chwilowo
"przylgn" do niezalenej rewolucji chopskiej, ktra tak uatwia im zdobycie wadzy,
bolszewicy mieli powrci do swojego programu dziesi lat pniej. Tragicznym roz
wizaniem nieporozumienia z 1917 roku bdzie stanowica apogeum walki midzy re
imem wyrosym z Padziernika a chopstwem przymusowa kolektywizacja wsi.
Drugie nieporozumienie dotyczyo stosunkw partii bolszewickiej ze wszystkimi no
wymi instytucjami - komitetami fabrycznymi, zwizkami zawodowymi, partiami socjali
stycznymi, komitetami dzielnicowymi, Czerwon Gwardi, a zwaszcza sowietami
ktre biorc udzia w zniszczeniu instytucji tradycyjnych, jednoczenie walczyy o po
twierdzenie i rozszerzenie wasnych kompetencji. W cigu kilku tygodni wszystkim in
stytucjom odebrano wadz oraz podporzdkowano je partii bolszewickiej lub zlikwi
dowano. Niewtpliwie najpopularniejsze w padzierniku 1917 roku haso Rosji: "wa
dza w rce sowietw", zamienio si w mgnieniu oka we wadz partii bolszewickiej
nad sowietami. "Kontrola robotnicza", kolejny postulat proletariuszy Piotrogrodu i in
nych wielkich orodkw przemysowych, w imieniu ktrych bolszewicy rzekomo dziaa
li, zostaa szybko odrzucona na rzecz "robotniczej" z nazwy, pastwowej kontroli nad
zakadami i pracownikami. Midzy wiatem robotniczym - drczonym bezrobociem,
staym spadkiem siy nabywczej i godem - a dbajcym o wydajno ekonomiczn pa
stwem zapanowao wzajemne niezrozumienie. Od grudnia 1917 roku nowy reim mu
sia stawi czoo caej fali postulatw robotniczych i strajkw. W cigu kilku tygodni
bolszewicy utracili wikszo kapitau zaufania, zdobytego ju u czci ludzi pracy
w cigu roku 1917.
Trzecim nieporozumieniem byy stosunki nowej wadzy z narodowociami byego
cesarstwa. Bolszewicki zamach stanu przyspieszy tendencje odrodkowe, ktrym nowe
kierownictwo zdawao si pocztkowo udziela porki. Uznajc rwno i niezawiso
ludw dawnego imperium oraz ich prawo do samookrelenia, federacji i oderwania si,
bolszewicy zdawali si zachca inne narody do wyzwolenia si spod centralnej kurateli
rosyjskiej. W cigu kilku miesicy Polacy, Finowie, Batowie, Ukraicy, Gruzini, Or
mianie i Azerowie ogosili niepodlego. Sytuacja zacza przerasta bolszewikw; nie
bawem podporzdkowali prawo narodw do samostanowienia koniecznoci utrzyma
nia ukraiskiego zboa, ropy naftowej i surowcw mineralnych Kaukazu, krtko m
wic, ywotnym interesom nowego pastwa, ktre okazao si wkrtce, przynajmniej
w sprawie terytorium, spadkobierc caratu w jeszcze wikszym stopniu ni Rzd Tym
czasowy.
Zderzenie rnorodnych rewolucji spoecznych i narodowych oraz szczeglnej
praktyki politycznej, ktra wykluczaa wszelki podzia wadzy, miao niebawem dopro
wadzi do rodzcego przemoc i terror konfliktu midzy now wadz a szerokimi odla
mami spoeczestwa.
2. ZBROJNE RAMI DYKTATURY PROLETARIATU
owa wadza jawi si jako twr zoony: jego fasad jest "wadza sowietw", re
prezentowana formalnie przez Centralny Komitet Wykonawczy, starajcy si
o uznanie w kraju i za granic, legalny rzd - Rada Komisarzy Ludowych, oraz
Piotrogrodzki Komitet WojskowoRewolucyjny (PKWR). Odgrywajcy od pocztku
decydujc rol w komitecie Feliks Dzieryski opisywa go nastpujco: "Struktura
lekka, gitka, natychmiast zdolna do dziaania, bez wdawania si w prawnicz drobia
zgowo. adnej przeszkody w dziaaniu i biciu wrogw zbrojnym ramieniem dyktatury
proletariatu".
Jak w pierwszym okresie istnienia nowego reimu dziaao owo "zbrojne rami dyk
tatury proletariatu", wedle obrazowego okrelenia Dzieryskiego, ktre zostao prze
jte pniej dla okrelenia bolszewickiej policji politycznej - Czeka? W sposb prosty
i sprawny. PKWR skada si z szedziesiciu czonkw, w tym czterdziestu omiu bol
szewikw, kilku lewicujcych socjalistwrewolucjonistw i anarchistw; formalnie kie
rowa nim "przewodniczcy", lewicowy socjalistarewolucjonista, azimir, otoczony,
jak naleao, przez czterech bolszewickich zastpcw, w tym AntonowaOwsiejenk
i Dzieryskiego. W rzeczywistoci blisko sze tysicy rozkazw wydanych przez
PKWR w czasie 53 dni istnienia i nagryzmolonych najczciej owkiem na maych
skrawkach papieru, zredagowao i podpisao w imieniu "przewodniczcego" lub "se
kretarza" ze dwadziecia rnych osb.
Podobna "prostota operacyjna" panowaa przy rozsyaniu wskazwek i wykonywa
niu rozkazw: PKWR dziaa za porednictwem prawie tysica "komisarzy", mianowa
nych przy najrniejszych organizacjach, jednostkach wojskowych, radach, komitetach
dzielnicowych i administracjach. Odpowiadajc jedynie przed PKWR, komisarze po
dejmowali niejednokrotnie decyzje bez uprzedniej zgody rzdu czy bolszewickiego
Komitetu Centralnego. Od 26 padziernika (8 listopada), pod nieobecno wszystkich
wybitnych liderw bolszewickich, ktrzy zajci byli tworzeniem rzdu, nieznani i anoni
mowi "komisarze" postanowili "umocni dyktatur proletariatu" za pomoc nastpuj
cych rodkw: zakazu wydawania "kontrrewolucyjnych" ulotek, zamknicia siedmiu
gwnych stoecznych dziennikw, i to zarwno "buruazyjnych", jak "umiarkowanie
socjalistycznych", kontroli radia i telegrafu oraz opracowania projektu prawa o rekwi
zycji prywatnych mieszka i samochodw. Zamknicie dziennikw zostao dwa dni
70 PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
pniej zalegalizowane dekretem rzdu, a tydzie pniej - nie bez ostrych dyskusji
przez Centralny Komitet Wykonawczy'.
Niepewni swej siy przywdcy bolszewiccy starali si, zgodnie z taktyk, ktra przy
niosa im ju sukces w 1917 roku, roznieca w pocztkowym okresie tak zwan "rewo
lucyjn spontaniczno mas". Odpowiadajc delegacji przedstawicieli sowietw wiej
skich, przybyych do PKWR z guberni pskowskiej z zapytaniem, w jaki sposb "unikn
anarchii", Dzieryski tumaczy:
Aktualnym zadaniem jest zburzenie starego porzdku. Nas, bolszewikw, jest za mao do wyko
nania tego historycznego obowizku. Trzeba pozwoli dziaa rewolucyjnej spontanicznoci mas
walczcych o swe wyzwolenie. Nastpnie my, bolszewicy, wskaemy masom drog. To masy
przemawiaj przez PKWR oraz walcz przeciw wrogowi klasowemu i wrogom ludu. My jeste
my tu tylko po to, by ukierunkowa nienawi i uprawnione pragnienie zemsty uciskanych na
uciskajcych oraz by ni pokierowa.
A.Z. Okorokow, "Oktiabr' i krach russkoj buruaznoj priessy", Moskwa 1971; V.N. Brovkin, "The
Mensheviks after October", Cornell University Press, London 1987.
G.A. Bietow, "Iz istoru Wsierossijskoj czriezwyczajnoj komissii, 1917-1921: Sbornik dokumic;ntow",
Moskwa 1958, s. 66; G. Leggett, "The Cheka, Lenin's Political Police", Oxford 1981, s.13-15.
' G.A. Bietow, "Iz istorii...", s. 54-55.
' Tame, s. 67.
ZBROJNE RAMI DYKTATURY PROLETARIATU 71
W.D. Bonc;zBrujewicz, "Na Mojewych postach fiewralskci,j i oktiaMrskoj riewolucyi", Moskwa 1930,
s.191
' Tame, s.197.
W. Lenin, "Dziea wszystkie", t. 35, Ksika i Wiedza, Warszawa 1988, s.152. (Przyp. tum.)
ZBROJNE RAMI DYKTATURY PROLETARIATU 73
Zadaniem komisji jest: 1. Zniweczenie i likwidacja na terenie Rosji wszelkich prb i dziaa
kontrrewolucyjnych i sabotaowych, niezalenie od pochodzenia sprawcw; 2. Postawienie
przed sdem rewolucyjnym wszystkich kontrrewolucjonistw i sabotaystw.
Komisja ogranicza si do dochodzenia wstpnego w zakresie niezbdnym do skutecznego
wykonywania swych obowizkw.
Komisja podzielona jest na trzy departamenty:1. Informacyjny; 2, Organizacyjny; 3. Operacyjny.
Komisja bdzie przywizywa szczegln wag do spraw prasy, sabotau, kadetw [konsty
tucyjnych demokratw), prawicowych eserowcw [socjalistwrewolucjonistw], sabotaystw
i uczestnikw strajkw.
rodki represji przyznane komisji: konfiskata mienia, pozbawienie kart zaopatrzenia, publi
kacja list wrogw narodu itd.
Uchwaa: zaaprobowa projekt. Nazwa komisj Oglnorosyjsk Komisj do Walki z Kontr
rewolucj, Spekulacj i Sabotaem. Do publikacji".
"Lenin i WCzK: Sbornik dokumientow", Moskwa 1975, s. 36-37; kompletny tekst: GARF ('iosudar
stwiennyj Archiw Russkcj Fiederac;yi),13l1/2/134/26-27.
74 PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
Za niecay miesic terror przybierze bardzo gwatowne formy, tak jak to si stao podczas Wiel
kiej Rewolucji Francuskiej. Dla naszych wrogw bdzie gotowe ju nie tylko wizienie, ale i gi
lotyna, ten wspaniay wynalazek Wielkiej Rewolucji Francuskiej, ktrego uznan zalet jest po
zbawianie czowieka gowy".
Zabierajc kilka tygodni pniej gos na zebraniu robotniczym, Lenin znw wezwa
do terroru, tej "rewolucyjnej sprawiedliwoci klasowej":
Wadza Sowietw postpia tak, jak postpiyby wszystkie rewolucje proletariackie: zniszczya
buruazyjn sprawiedliwo, instrument klas dominujcych. (...] onierze i robotnicy musz
zrozumie, e jeli nie pomog sobie sami, nie pomoe im nikt. Jeli masy nie powstan sponta
nicznie, nie dojdziemy do niczego. [...] Dopki nie zastosujemy vobec spekulantw terroru
rozstrzelania na miejscu - nic z tego nie wyjdzie!'"
Podobne wezwania do terroru rozniecay przemoc, ktra nie musiaa czeka na doj
cie do wadzy bolszewikw. Poczynajc od jesieni 1917 roku, rozjuszeni chopi spustoszyli tysice
wielkich majtkw ziemskich i zamordowali setki wielkich posiadaczy. Latem
1917 roku przemoc staa si w Rosji wszechobecna. Nie bya zjawiskiem nowym, ale wy
padki roku 1917 pozwoliy na zbieg wielu, ukrytych dotd, jej form: przemocy w miecie
jako reakcji na brutalno stosunkw kapitalistycznych wewntrz wiata przemysowego;
"tradycyjnej" przemocy chopskiej; wreszcie "nowoczesnej" przemocy pierwszej wojny
wiatowej, ktra przyniosa nieslychany regres stosunkw midzyludzkich i ich przeraa
jc brutalizacj. Zmieszanie tych trzech form przemocy dao wybuchowy koktajl, ktry
w szczeglnej koniunkturze zrewolucjonizowanej Rosji, cechujcej si zarwno upadkiem
instytucji wadzy i porzdku, jak i erupcj dawno nagromadzonych frustracji i urazw
spoecznych oraz polityczn instrumentalizacj ludowej przemocy, mg wywoa szcze
glnie niszczcy efekt. Midzy mieszkacami miast i wsi panowaa wzajemna nieufno,
tym ostatnim miasto jawio si bardziej ni kiedykolwiek jako orodek wadzy i ucisku.
Dla elity miejskiej i dla zawodowych rewolucjonistw, ktrzy w znakomitej wikszoci po
chodzili z inteligencji, chopi wci byli, jak pisa Gorki, "pdzik mas", ktrej "okrutne
instynkty" i "bestialstwo" musiay zosta poddane "zorganizowanemu rozsdkowi mia
sta". W tym samym czasie politycy i intelektualici byli doskonae wiadomi faktu, i to
rewolty chopskie zachwiay Rzdem Tymczasowym, pozwalajc niewielkiej mniejszoci,
jak byli bolszewicy, sign po wadz w otaczajcej ich pustce instytucjonalnej.
W kocu 1917 i pocztkach 1918 roku nowemu reimowi nie zagraaa adna powana
opozycja. W miesic po bolszewickim zamachu stanu kontrolowa on wiksz cz
pnocnej i rodkowej Rosji a do rodkowej Wogi, a take pewn liczb wielkich
aglomeracji a po Kaukaz (Baku) i rodkow Azj (Taszkient). Oderway si co prawda
Ukraina i Finlandia, ale nie okazyway wrogich zamiarw wobec wadzy bolszewickiej.
Jedyn zorganizowan si antybolszewick bya liczca trzy tysice ludzi Armia
Ochotnicza, zalek przyszej "biaej" armii zorganizowanej przez generaw
Akta te s dostpne w GARF w zespoe zwanym "Archiwum Praskie", sygn.1 do 195. Omawianego
okresu dotycz akta sygn. 8, 2, 27.
76 PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
Przepa midzy nami a onierzami jest bez dna. Dla nich jestemy i pozostaniemy barinami
[panami). To, co si stao, jest dla nich nie rewolucj polityczn, ale rewolucj spoeczn, w kt
rej s zwycizcami, podczas gdy my jestemy zwycionymi. Mwi nam: "Przedtem wy bylicie
panami, teraz nasza kolej, by nimi by!" Uwaaj, e po wiekach poddastwa maj wreszcie swj
czas odwetu "'.
wszed kilka dni wczeniej do rzdu. Pierwszy incydent midzy Czeka a organami spra
wiedliwoci postawi zasadniczy problem pozaprawnego charakteru policji politycznej.
- Czemu suy w takim razie Ludowy Komisariat Sprawiedliwoci? - pyta wwczas Steinberg
Lenina. - Nazwijmy go w takim razie Ludowym Komisariatem Eksterminacji Spoecznej i spra
wa bdzie zaatwiona!
- Znakomity pomys - odpowiedzia Lenin. - Mam identyczny pogld na spraw. Niestety nie
mona go tak nazwa!"2"
wizacji". Tej wanie komisji Lenin zaproponowa w poowie lutego projekt dekretu,
ktry postanowili odrzuci nawet jej czonkowie, midzy innymi, poza Trockim, Ciuru
pa - ludowy komisarz aprowizacji. Tekst przygotowany przez Lenina przewidywa zmu
szenie wszystkich chopw do oddania nadwyek ywnoci za pokwitowaniem. W wy
padku ich niedostarczenia w przewidzianym terminie winni wykroczenia mieli by roz
strzelani. "Bylimy oszoomieni po przeczytaniu tego projektu - napisa Ciurupa
w pamitnikach. - Wprowadzenie podobnego dekretu doprowadzioby do masowych
egzekucji. Ostatecznie projekt Lenina zosta zarzucony.
Epizod ten jest mimo wszystko bardzo charakterystyczny. Od pocztku 1918 roku
Lenin - wpdzony w lepy zauek przez wasn polityk i zaniepokojony katastrofal
n sytuacj zaopatrzeniow w wielkich orodkach przemysowych postrzeganych jako
samotne wysepki bolszewickie pord chopskiego oceanu - by "zabra zboe", go
tw by na kady krok, bye tylko nie zmienia ani na jot dotychczasowej polityki.
Nieuchronny by konflikt midzy chopami, ktrzy chcieli zachowa plony swej pracy
i odrzucali wszelk ingerencj wadzy zewntrznej, a dcym do narzucenia swej
wadzy nowym reimem, ktry nie chcia zrozumie funkcjonowania obiegu towaro
wego, a pragn - i myla, e zdoa - opanowa to, co wydawao mu si objawem
anarchii spoecznej.
W obliczu byskawicznej ofensywy armii niemieckich, ktra bya skutkiem zerwania
rokowa brzeskich, rzd rzuci 21 lutego 1918 roku haso "Socjalistyczna ojczyzna
w niebezpieczestwie". Apelowi do stawiania oporu najedcy towarzyszyo wezwanie
do masowego terroru: "Kady nieprzyjacielski agent, spekulant, chuligan, kontrrewolu
cyjny agitator i niemiecki szpieg zostanie natychmiast rozstrzelany"5. Odezwa ta przy
wracaa w strefie dziaa frontowych stan wojenny, ktry z chwil podpisania 3 marca
1918 roku pokoju brzeskiego, traci swoj wano. Z prawnego punktu widzenia kara
mierci zostaa przywrcona w Rosji dopiero 16 czerwca 1918 roku. Jednak poczynajc
od lutego tego roku, Czeka wykonaa wiele doranych egzekucji poza stref dziaa
wojennych.
10 marca 1918 roku rzd przenis si z Piotrogrodu do Moskwy wyznaczonej na
stolic. Czeka znalaza siedzib w pobliu Kremla, w pooonym przy ulicy Bolszaja
ubianka budynku kompanii ubezpieczeniowej, ktry zajmowa miaa pod rnymina
zwami - GPU, NKWD, MWD, KGB - a do upadku reimu sowieckiego. Z pocztko
wych szeciuset czekistw, pracujcych w marcu w moskiewskim "Wielkim Domu", ich
liczba wzrosa w lipcu 1918 roku do dwch tysicy, i to bez oddziaw specjalnych. Bya
to liczba wielka, zwaszcza i w tym samym czasie Ludowy Komisariat Spraw We
wntrznych odpowiedzialny za kierowanie ogromnym aparatem lokalnych sowietw
caego kraju liczy jedynie czterystu urzdnikw!
Pierwsz wielk operacj Czeka przeprowadzia w nocy z 11 na 12 kwietnia 1918 ro
ku, kiedy ponad tysic ludzi z oddziaw specjalnych wzio szturmem dwadziecia do
mw, okupowanych w Moskwie przez anarchistw. Po wielu godzinach zaciekych walk
aresztowano 520 anarchistw, a 25 pord nich rozstrzelano w trybie doranym jako
bandytw". Termin ten mia suy odtd do okrelenia strajkujcych robotnikw,
P.G. Sofinow, "Oczcrki istorii wsierossijskoj czriezwyczajnoj komissii", Moskwa 1960, s. 43-44;
G. Leggctt, "The C.heka...", s. 35.
G.A. Bicow, "Iz istoru...", s.112-113.
'" V.N. Brovkin, "The Mcnsheviks...", s.159.
80 PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
Chop wanie otrzyma ziemi i wanie wrci z frontu, zachowujc bro, a jego postaw wobec
pastwa mona by okreli nastpujco: "Po co komu pastwo?" Nie byo mu do niczego po
trzebne. Gdybymy zarzdzili pobr podatku w naturze, nie udaoby si to nam, gdy nie mieli
my aparatu pastwowego, stary aparat zosta zniszczony, a chopi nie daliby nam niczego bez
przymusu. W pocztku 1918 roku nasze zadanie byo proste. Musielimy wytumaczy chopom
dwie elementarne sprawy: e pastwo ma prawo do czci produktw chopskich na wasne po
trzeby i e dysponuje si, by broni tego prawa'.
W maju i czerwcu 1918 roku rzd bolszewicki podj dwie wakie decyzje, ktre
rozpoczy okres wojny domowej, zwany tradycyjnie "komunizmem wojennym". De
kret z 13 maja przyzna nadzwyczajne penomocnictwa Ludowemu Komisariatowi
Aprowizacji, ktrego zadaniem bya rekwizycja produktw spoywczych i zorganizowa
nie prawdziwej "armii aprowizacyjnej". W lipcu 1918 roku "oddziay aprowizacyjne" li
czyy ju prawie dwanacie tysicy ludzi, a w okresie apogeum kampanii, w roku 1920,
bdzie ich osiemdziesit tysicy, z czego ponad poow stanowi bd bezrobotni pio
trogrodzianie, przycignici przyzwoit pensj i wynagrodzeniem w naturze, proporcjo
nalnym do iloci skonfiskowanego zboa. Drug decyzj byo utworzenie dekretem
z 11 czerwca 1918 roku komitetw biedoty wiejskiej ["kombiedw" - przyp. tum.], kt
rych zadaniem bya cisla wsppraca z oddziaami aprowizacyjnymi oraz rekwizycja na
wasn rk, w zamian za cz zdobyczy - nadwyek rolnych od zamoniejszych cho
pw. Komitety miay rwnie zastpi sowiety wiejskie, uznane przez wadz za nie
pewne, gdy przesiknite byy ideologi socjalistwrewolucjonistw. Biorc pod
uwag zadania, do jakich zostali powoani - odbieranie si owocw pracy bliniego
- i motywy, jakie miay nimi kierowa - wadza, poczucie frustracji, zazdroci wobec
"bogaczy", przyrzeczenie czci upu - moemy sobie wyobrazi, jacy byli owi pierwsi
przedstawiciele wadzy bolszewickiej na wsi. Jak przenikliwie zauway Andrea Grazio
si, "u ludzi tych oddanie sprawie - lub raczej nowemu pastwu - i niewtpliwa zdol
no do dziaania szly w parze z raczkujc wiadomoci polityczn i spoeczn, karie
rowiczostwem i tradycyjnymi" zachowaniami, takimi jak brutalne traktowanie pod
wadnych, alkoholizm i nepotyzm. [...] To dobra ilustracja sposobu, w jaki duch
rewolucji plebejskiej przenika nowy reim.
roku, a przywrcona przez Kierenskiego w lipcu tego roku, mona j byo jednak sto
sowa tylko w strefie przyfrontowej, ktra bya pod jurysdykcj wojskow. Jednym
z pierwszych krokw poczynionych 26 padziernika (8 listopada) 1917 roku przez
II Oglnorosyjski Zjazd Sowietw Delegatw Robotniczych i Chopskich byo ponow
ne zniesienie najwyszego wymiaru kary. Decyzja ta wywoaa wcieko Lenina: "To
bd, niedopuszczalna sabo, pacyfistyczne mrzonki!";4 Lenin i Dzieryski nie prze
rywali stara o ustawowe przywrcenie kary mierci, wiedzc przy tym doskonae, e
moe by ona stosowana bez adnego "drobiazgowego bawienia si w prawo" przez or
gany pozaprawne, takie jak Czeka. Pierwszy wyrok mierci na mocy nowego prawa za
pad 21 czerwca 1918 roku: tym "kontrrewolucjonist" rozstrzelanym "zgodnie z pra
wem" by admira Szczastnyj.
20 czerwca jeden z bolszewickich przywdcw Piotrogrodu Wolodarski zosta za
strzelony przez eserowskiego aktywist. Do zamachu doszo w chwili nieslychanegona
picia w dawnej stolicy. W poprzedzajcych go tygodniach stosunki midzy bolsze
wikami i wiatem robotniczym stale si pogarszay; w maju i czerwcu 1918 roku
piotrogrodzka Czeka odnotowaa siedemdziesit "incydentw" - strajkw, wiecw
antybolszewickich i demonstracji, w ktrych brali udzia gwnie robotnicy z fabryk
metalurgicznych, bdcych w 1917 roku i wczeniej ostoj bolszewizmu. Wadza od
powiedziaa na strajki lokautem w wielkich upastwowionych fabrykach - ta metoda amania oporu
robotnikw miaa si upowszechni w najbliszych miesicach. Po
zabjstwie Wolodarskiego nastpia bezprecedensowa fala aresztowa w robotni
czych rodowiskach Piotrogrodu. Rozwizane zostao zdominowane przez mienszewi
kw Zgromadzenie Penomocnikw Robotniczych, ktre koordynowao piotrogrodzk
opozycj robotnicz i byo prawdziw robotnicz przeciwwadz miejskiego sowietu.
W cigu dwch dni aresztowano ponad omiuset "prowodyrw". 2 lipca 1918 roku ro
dowiska robotnicze odpowiedziay na masowe aresztowania wezwaniem do strajku ge
neralnego4".
Lenin przysa wwczas do przewodniczcego piotrogrodzkiego komitetu Rosyjskiej
Komunistycznej Partii (bolszewikw)" Zinowjewa list, ktry ujawnia nie tylko leninow
sk koncepcj terroru, ale i niewiarygodne zudzenia w sprawach polityki. Twierdzc,
e robotnicy protestowali przeciw zabjstwu Wolodarskiego, Lenin popenial w istocie
zadziwiajc pomyk polityczn!
Bolszewicy mwi otwarcie, e ich dni s policzone - donosi swemu rzdowi 3 sierp
nia 1918 roku niemiecki ambasador w Moskwie, Karl Helfferich. - Moskw ogar
na prawdziwa panika... Kr najdziwniejsze pogoski o zdrajcach, ktrzy mieli
si wlizn do miasta".
Nigdy bolszewicy nie odczuwali takiego zagroenia jak latem 1918 roku. W rzeczy
wistoci kontrolowali ju tylko obszar ograniczony do terytorium historycznego Ksi
stwa Moskiewskiego, a przeciw sobie mieli trzy silne fronty antybolszewickie. Pierwszy
nad Donem, na terenie zajtym przez wojska kozackie atamana Krasnowa i przez bia
armi generaa Denikina; drugi, na Ukrainie, ktra bya w rkach Niemcw i Ukrai
skiej Centralnej Rady (rzdu narodowego); trzeci cign si wzdu Kolei Transsybe
ryjskiej, a tam wikszo miast wpada w rce Legionu Czeskiego, ktrego ofensyw
wspiera rzd socjalistwrewolucjonistw z Samary.
W regionach mniej lub bardziej opanowanych przez bolszewikw w cigu lata 1918
roku wybucho blisko sto czterdzieci buntw i powsta o wikszym zasigu; najczciej
byy dzielem spoecznoci wiejskich, ktre odrzucay rekwizycj, prowadzon brutalnie
przez oddziay aprowizacyjne, ograniczenia narzucone prywatnemu handlowi oraz no
wy pobr rekruta do Armii Czerwonej'. Rozwcieczeni chopi udawali si tumnie do
najbliszego miasta i oblegali sowiet, niekiedy usiujc go podpali. Z zasady incydenty
przeradzay si w dramat: odpowiedzialne za utrzymanie porzdku wojsko i milicja,
a take, coraz czciej, oddziay Czeka, bez skrupuw strzelay do demonstrantw.
W coraz liczniejszych z upywem czasu konfliktach przywdcy bolszewiccy widzieli
rozgazion konspiracj kontrrewolucyjn, skierowan przeciw rzdowi przez "prze
branych za biaogwardzistw kuakw". 9 sierpnia 1918 roku Lenin telegrafowa do
przewodniczcego gubernialnego sowietu, ktry wanie powiadomi go o incydentach
z udziaem protestujcych przeciw rekwizycjom chopw:
L.M. Spirin, "Klassy i partii w gracianskoj wujnie w Russii", Muskwa 1968, s.180 i n.
W.I. Lenin, "Dziea", t. 44, Warszawa 1 c773, s. H4.
CZERWONY TERROR 85
Jak dowodzi uwana lektura raportw Czeka o buntach z lata 1918 roku, w rze
czywistoci jedynie powstania w Jarosawiu, Rybisku i Muromie, zorganizowane
przez kierowany przez socjalistrewolucjonist Borisa Sawinkowa Zwizek Obro
ny Ojczyzny i Wolnoci oraz inspirowany przez mienszewikw i lokalnych eserow
cw bunt robotnikw zakadw zbrojeniowych w Iewsku byy chyba przygotowane
wczeniej. Wszystkie inne powstania rozwijay si spontanicznie i lokalnie, zaczyna
jc si od incydentw, ktre wcigay wiejskie spoecznoci, sprzeciwiajce si re
kwizycji lub poborowi do wojska. Bunty te zostay okrutnie stumione w kilka dni
przez specjalne oddziay Armii Czerwonej i Czeka. Jedynie Jarosaw, w ktrym od
dziay Sawinkowa obaliy lokaln wadz bolszewick, opieral si przez pitnacie
dni. Po upadku miasta Dzieryski skierowa do Jarosawia "specjaln komisj
ledcz", ktra w cigu piciu dni, od 24 do 28 lipca 1918 roku, posaa na mier
428 osb'.
Przez cay sierpie 1918 roku, a wic przed "oficjalnym" rozpoczciem 3 wrze
nia Czerwonego Terroru, przywdcy bolszewikw z Leninem i Dzieryskim na
czele wysali bardzo duo telegramw do osb odpowiedzialnych za lokalne oddzia
y Czeka czy te parti, domagajc si podjcia "rodkw profilaktycznych" w celu
uprzedzenia jakiejkolwiek prby powstaczej. Wrd tych posuni - tumaczy
Dzieryski - "najbardziej skuteczne jest wzicie zakadnikw spord buruazji
wedug list sporzdzonych przez was w celu naoenia specjalnej kontrybucji [...)
a take aresztowanie i zamknicie wszystkich zakadnikw i podejrzanych w obo
zach koncentracyjnych"5. 8 sierpnia Lenin zada od ludowego komisarza aprowi
zacji Ciurupy zredagowania odpowiedniego dekretu, tak by w kadym okrgu rolni
czym wybra 25-30 zakadnikw spord bogaczy odpowiadajcych yciem za zbir
i wysyk wszystkich nadwyek". Kiedy pod pretekstem trudnoci z wyselekcjonowa
niem zakadnikw Ciurupa przeszed do porzdku nad tym daniem, Lenin posa
mu nastpn, jeszcze dobitniejsz not: "Nie proponuj, aby zakadnikw bra, ale
wyznacza imiennie z kadej gminy. Cel: wyznacza bogaczy, eby to oni odpowia
dali za przymusowe dostawy, odpowiadali yciem za natychmiastowy zbir i wysyk
nadwyek zboa.
CRCEDH, 2/1/6/898.
' GARF,13ll/2/98a/26-32.
CRCEDHC, 76/3/22.
D. Wokogonow, "Lenin", tum. Maciej Antosiewicz, Amber, Warszawa 1997, s. 241.
86 PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
Wojna domowa nie zna prawa pisanego. Wojna kapitalistyczna ma swe pisane prawo [...), ale
wojna domowa rzdzi si wasnymi prawami [...). Trzeba nie tylko zniszczy siy ywe wroga, ale
i pokaza, e jeli ktokolwiek wzniesie miecz przeciw istniejcemu porzdkowi klasowemu, od
miecza zginie. Buruazja zawsze przestrzegaa tych regu w czasie wojen domowych, ktre prowa
dzia z proletariatem. [...). Nie przyswoilimy sobie jeszcze cakowicie tych regu. Nasi ludzie zabi
jani s setkami i tysicami. My rozstrzeliwujemy ich ludzi pojedynczo, po dugich obradach w ko
misjach i sdach. W czasie wojny domowej nie ma sdw dla nieprzyjaciela. To jest walka na
mier i ycie. Jeli nie zabijesz, zostaniesz zabity. A wic zabijaj, jeli nie chcesz zosta zabity!"
Ludzie pracy, nadszed czas, bymy zniszczyli buruazj, gdy w przeciwnym razie to ona znisz
czy nas. Miasta powinny zosta oczyszczone z caej buruazyjnej zgnilizny. Wszystkim tym pa
nom zaoy si kartoteki, a ci, ktrzy stanowi zagroenie dla sprawy rewolucji, zostan zlikwi
dowani. [...] Hymnem klasy robotniczej bdzie piew nienawici i zemsty!"
Tego samego dnia Dzieryski zredagowa wraz ze swym zastpc Petersem utrzy
many w podobnym duchu "Apel do klasy robotniczej":
Niech klasa robotnicza zdepcze masowym terrorem hydr kontrrewolucji! Niech wrogowie klasy
robotniczej wiedz, e kady zatrzymany z nielegalnie poiadan broni bdzie natychmiast roz
strzelany i e kady, kto omiela si szerzy jakkolwiek propagand skierowan przeciw wadzy
sowieckiej, zostanie natychmiast aresztowany i zamknity w obozie koncentracyjnym!
wienie si nowych form gospodarowania, wzrost znaczenia pewnych klas spoecznych itd., po
przez wszystkie te sprawy, ktre wietnie znasz, Feliksie.
- Tak, ale czy nie mona by zmieni radykalnie tej wspzalenoci? Na przykad przez zmusze
nie do posuszestwa lub wytpienie pewnych klas spoecznych?"
W obecnej sytuacji absolutnie yciow koniecznoci stao si wzmocnienie Czeka [...) i ochrona
Republiki Sowieckiej przed wrogiem klasowym poprzez jego izolacj w obozach koncentracyj
nych, natychmiastowe rozstrzeliwanie kadego, kto ma zwizki z organizacjami biaogwardyjski
mi, jest zamieszany w spiski, powstania lub zamieszki, oraz przez publikowanie nazwisk rozstrze
lanych wraz z podaniem powodu egzekucji'5.
Jak przyzna pniej Dzieryski, "teksty z 3 i 5 wrzenia 1918 roku daway nam
wreszcie legalnie to, przeciw czemu moi partyjni towarzysze a dotd protestowali: pra
wo do natychmiastowego rozprawienia si, bez opowiadania si komukolwiek, z kontr
rewolucyjn hoot".
W oklniku z 17 wrzenia Dzieryski zachca wszystkie lokalne oddziay Czeka
do "przyspieszenia procedur i zakoczenia, to znaczy likwidacji spraw zawieszonych'.
"Likwidacje" zaczy si w rzeczywistoci ju od 31 sierpnia. 3 wrzenia "Izwiestija" do
niosy, e w poprzednich dniach miejscowa Czeka rozstrzelaa ponad 500 zakadnikw.
Wedug czekistowskiego rda we wrzeniu 1918 roku miano rozstrzela w Piotrogro
dzie 800 osb. Liczba ta jest mocno zaniona. Pewien wiadek wydarze przytoczyna
stpuj ce szczegy:
Jeli chodzi o Piotrogrd, wykonano tam okoo 1300 egzekucji. [...] Bolszewicy nie uwzgldniaj
w swoich "statystykach" setek oficerw i cywilw, rozstrzelanych w Kronsztadzie na rozkaz miej
scowych wadz. W samym tylko Kronsztadzie jednej nocy rozstrzelano 400 osb. Na dziedzicu
wykopano trzy wielkie rowy, ustawiono nad nimi 400 skazacw i po kolei zlikwidowano".
Nie tylko liczby mwi o skali zjawiska. Wprowadzenie nowych kategorii, takich jak
"podejrzany", "wrg ludu", "zakadnik", "obz koncentracyjny", "trybuna rewolucyj
ny", nieznane dotd praktyki, takie jak "aresz prewencyjny" lub dorana, bez sdu eg
zekucja setek i tysicy ludzi aresztowanych przez stojc ponad prawem policj poli
tyczn nowego typu, stanowiy w tej dziedzinie prawdziwy "przewrt kopernikaski".
Niektrzy przywdcy bolszewiccy nie byli przygotowani na przewrt o tych rozmiarach
wiadczy o tym polemika wok roli Czeka, jaka rozwina si w krgach kierowniczych
partii midzy padziernikiem a grudniem 1918 roku. Pod nieobecno Dzieryskiego
wysanego incognito na miesic do Szwajcarii dla poratowania zdrowia fizycznego i psy
chicznego - Komitet Centralny RKP(b) 25 padziernika dyskutowa nad nowym statutem
Czeka. Krytykujc "peni wadzy pozostawion organizacji, ktrej wydaje si, e dziaa po
nad sowietami i sam parti", Bucharin, Olminski -jeden z weteranw partii - oraz ludowy
komisarz spraw wewntrznych Pietrowski zadali decyzji ograniczajcych "nadmiar gorli
woci ze strony organizacji, naszpikowanej kryminalistami, sadystami i zdegenerowanymi
elementami lumpenproletariatu". Powoana zostaa komisja kontroli politycznej. Wcho
dzcy w jej skad Kamieniew posun si a do propozycji cakowitego zniesienia Czeka.
Niebawem jednak obz jej zdecydowanych zwolennikw ponownie wzi gr. Poza
Dzieryskim znaleli si wrd nich tacy dostojnicy partyjni jak Swierdow, Stalin,
Trocki i, oczywicie, Lenin. Ten ostatni podj zdecydowan obron instytucji "niesusz
nie atakowanej za kilka incydentw przez ograniczonych inteligentw (...], ktrzy nie
s w stanie oceni problemu terroru w szerszej perspektywie"'. Na wniosek Lenina
19 grudnia 1918 roku Komitet Centralny podj uchwa, zabraniajc prasie bolsze
wickiej publikowania "oszczerczych artykuw o instytucjach, a zwaszcza o Czeka, kt
ra wykonuje sw prac w szczeglnie trudnych warunkach". W ten sposb dyskusja zo
staa zamknita. "Zbrojne rami dyktatury proletariatu" otrzymao atest niezawodno
ci. Jak mawia Lenin, "dobry komunista jest zarazem dobrym czekist".
W pocztku 1919 roku Dzieryski uzyska od Komitetu Centralnego zgod na
utworzenie departamentw specjalnych Czeka, odpowiedzialnych odtd za bezpiecze
stwo wojskowe.16 marca 1919 roku zosta on mianowany ludowym komisarzem spraw
wewntrznych i, pod egid Czeka, przystpi do reorganizacji caoci milicji, oddzia
w, pododdziaw i jednostek przydzielonych dotd najrniejszym administracjom.
W maju 1919 roku wszystkie te jednostki - milicja kolejowa, oddziay aprowizacyjne,
stra graniczna i bataliony Czeka, zostay zgrupowane w specjalnym korpusie Wojsk
Obrony Wewntrznej Republiki, ktry w 1921 roku liczy mia 200 tysicy ludzi. Woj
ska te odpowiaday za bezpieczestwo obozw, dworcw i innych punktw strategicz
nych, miay przeprowadza rekwizycje, ale przede wszystkim tumi rewolty chopskie,
rozruchy wrd robotnikw i bunty w Armii Czerwonej. Specjalne jednostki Czeka
i Wojsk Obrony Wewntrznej Republiki - razem prawie 200 tysicy ludzi - stanowiy
znakomity rodek kontroli i represji, prawdziw armi w nkanej szerzc si dezercj
Armii Czerwonej, ktra - mimo teoretycznie wysokiego stanu osobowego 3 do 5 milio
nw - nie zdoaa nigdy wystawi jednoczenie wicej ni p miliona w peni wyposa
onych onierzy'.
CRCEDHC 5/1/255R.
' "Lenin i WCzK. Sbornik dokumientow (1917-1922)", Moskwa 1975, s.122.
' G. Leggett, "The Cheka...", s. 204-237.
92 PASTWO PRZECIW SpoeczESTWU
GARF, 3cl3/H9/l0a.
-, Wlast' Snwietnw" 1922, nr 1-2, s. 41- L.D. Gersnn The Secret Pnlice in Lenin's Russia", Philadel
phia 197fi s. l4cl sq.; G. Leggett, "The Cheka...", s.178; GARF, 393/H4/1H; 393/89/29fi.
' CTARF, 393/89/lH2; 393/Hc7/231; 393l89/295.
4. BRUDNA WOJNA"
Bolszewicy nie mieli monopolu na terror. Istnia te Biay Terror, ktrego najstrasz
niejszym wyrazem bya fala pogromw, dokonanych latem i jesieni 1919 roku na
Ukrainie przez oddziay armii Denikina i jednostki Petlury. Byo prawie 150 tysicy
ofiar. Jak podkrelaa wikszo historykw Czerwonego i Biaego Terroru z czasw
wojny domowej, nie mona obu tych zjawisk rozpatrywa na tej samej paszczynie.
Bolszewicka polityka terroru bya bardziej metodyczna, lepiej zorganizowana, przemy
lana i uruchomiona na dugo przed wojn domow oraz teoretycznie uzasadniona
w stosunku do caych grup spoecznych. Biay Terror nigdy nie sta si systemem. By
niemal zawsze spraw dziaajcych samowolnie oddziaw, wymykajcych si wadzy
jakich komend wojskowych, ktre bez wikszego powodzenia usioway odgrywa rol
rzdu. Jeli pomin potpione przez Denikina pogromy, Biay Terror najczciej mia
form represji policyjnej na poziomie kontrwywiadu wojskowego. W stosunku do
kontrwywiadu biaych Czeka i Wojska Obrony Wewntrznej Republiki stanowiy znacz
nie bardziej rozbudowany i potniejszy instrument represji, ktry korzysta z wszel
kich priorytetw reimu bolszewickiego.
W przypadku kadej wojny domowej trudno stworzy peny bilans form represji i ty
pw terroru, stosowanych przez walczce obozy. Zwaszcza jednak terror bolszewicki
wymaga odpowiedniej typologii. Swymi metodami, specyfik i gwnymi celami wy
przedza znacznie waciw wojn domow, ktra rozpocza si dopiero latem 1918
roku. Wybralimy typologi, ktra ze wzgldu na cigo obserwowanej od pierwszych
miesicy reimu ewolucji pozwala zarysowa podstawowe grupy ofiar konsekwentnych
i systematycznych represji:
- niebolszewiccy dziaacze polityczni, od anarchistw a po monarchistw;
- robotnicy walczcy o najbardziej elementarne prawa: chleb, prac, minimum wol
noci i godnoci;
- chopi (czsto dezerterzy) zamieszani w ktry z niezliczonych rozruchw chop
skich lub w bunt jednostek Armii Czerwonej;
- Kozacy deportowani masowo jako grupa spoeczna i etniczna majca opini wro
giej wobec systemu sowieckiego. "Rozkozaczanie" zapowiada wielkie deportacje lat
trzydziestych ("rozkuaczanie" i deportacje grup etnicznych) i podkrela cigo leni
nowskiej i stalinowskiej fazy polityki represji;
- "elementy obce spoecznie" i inni "wrogowie ludu", "podejrzani", "zakadnicy",
likwidowani "prewencyjnie" w czasie ewakuowania miast przez bolszewikw lub prze
ciwnie, w czasie odzyskiwania miast zajmowanych czasowo przez biaych.
Przeladowania, ktre dotkny dziaaczy politycznych rnych partii opozycyjnych wo
bec reimu bolszewickiego, s bez wtpienia znane najlepiej. Istnieje wiele wiadectw
licznych przywdcw partii opozycyjnych, ktrzy wizieni, czsto zmuszeni do emigra
cji, zazwyczaj jednak pozostawali przy yciu, inaczej ni robotniczy lub chopscy szere
gowi czonkowie partii rozstrzeliwani bez sdu lub mordowani w czasie ekspedycji kar
nych Czeka.
Jedn z jej pierwszych akcji bojowych by przeprowadzony 11 kwietnia 1918 roku
szturm na anarchistw moskiewskich, z ktrych kilkudziesiciu natychmiast rozstrzela
no. Walka z anarchistami nie osaba w cigu nastpnych lat, mimo i pewna iGh liczba
przesza w szeregi bolszewikw, a niektrzy, jak Aleksandr Goldberg, Michai Brener
Brudna wojna 95
czy Timoficj Samsonow, objli nawet wane stanowiska w samej Czeka. Dobr ilustra
cj dylematu wikszoci anarchistw, odrzucajcych jednoczenie dyktatur bolszewic
k i powrt przedstawicieli dawnego porzdku, jest wolta, jakiej dokona wielki chop
ski przywdca anarchistyczny Machno, ktry musia jednoczenie wspdziaa z Ar
mi Czerwon przeciw biaym, a po oddaleniu zagroenia ze strony tych ostatnich,
wierny swoim przekonaniom, wystpi przeciw czerwonym. Tysice anonimowych dzia
aczy anarchistycznych rozstrzelano jako "bandytw" podczas represji skierowanych
przeciw chopskim armiom Machny i jego partyzantom. Jeli wierzy z pewnoci nie
kompletnemu, ale jedynemu, jakim dysponujemy, podsumowaniu represji bolszewic
kich, opublikowanemu w 1922 roku w Berlinie przez rosyjskich anarchistw, chopi ci
stanowili ogromn wikszo ofiar. Podsumowanie to zamykao si liczb 138 dziaaczy
anarchistycznych straconych w latach 1919-1921, 281 zmuszonych do emigracji i 608
uwizionych'.
Lewicowi socjalicirewolucjonici, ktrzy pozostawali w sojuszu z bolszewikami a
do lata 1918 roku, cieszyli si wzgldn pobaliwoci a do lutego nastpnego roku.
Ich historyczna przywdczyni Maria Spiridonowa przewodzia w grudniu 1918 ro
ku tolerowanemu przez bolszewikw zjazdowi partii. Po gwatownym potpieniu
praktyki codziennego terroru ze strony Czeka 10 lutego 1919 roku zostaa aresztowa
na wraz z dwustoma innymi dziaaczami i skazana przez trybuna rewolucyjny na "za
mknicie w sanatorium ze wzgldu na stan psychiczny"; mamy tu do czynienia
z pierwszym w dziejach reimu sowieckiego zamkniciem opozycjonisty politycznego
w szpitalu psychiatrycznym. Marii Spiridonowej udao si zbiec i kierowa z podzie
mia zakazan przez bolszewikw Parti Lewicowych Eserowcw. Wedle wasnych
rde w roku 1919 Czeka zniszczya 58 organizacji lewicowych eserowcw, a 45 w ro
ku nastpnym. W cigu tych dwch lat miano uwizi w charakterze zakadnikw
1875 osb, zgodnie z zaleceniami Dzieryskiego, ktry owiadczy 18 marca 1919 ro
ku: "Odtd Czeka nie bdzie ju czyni rnicy midzy biaogwardzistami typu Kra
snowa a biaogwardzistami z obozu socjalistycznego. [...] Aresztowani eserowcy
i mienszewicy bd uwaani za zakadnikw i ich los zalee bdzie od politycznego
stanowiska ich partii".
Prawicowi socjalicirewolucjonici zawsze uwaani byli przez bolszewikw za naj
groniejszych rywali politycznych. Nikt nie zapomnia, e w powszechnych i wolnych
wyborach z listopadagrudnia 1917 roku zdobyli oni w kraju zdecydowan wikszo.
Po rozpdzeniu Konstytuanty, w ktrej dysponowali absolutn wikszoci, socjalici
-rewolucjonici zasiadali cigle w Centralnym Komitecie Wykonawczym Sowietw,
skd usunici ostali wraz z mienszewikami w czerwcu 1918 roku. Cz przywdcw
eserowskich utworzya wwczas, wraz z reprezentantami partii kadeckiej i mienszewic
kiej, krtkotrwae rzdy w Samarze i Omsku, obalone niebawem przez admiraa Ko
czaka. Wzitym w dwa ognie, midzy bolszewikw a biaych, eserowcom i mienszewi
kom trudno byo sformuowa spjn polityk przeciwstawiajc si reimowi bolsze
wickiemu, ktry prowadzi wobec opozycji socjalistycznej zrczne wybiegi, stosujc
naprzemiennie rodki agodzce, infiltracj i represje.
' Goriclik (wyd.), Gonienija na anarchizm w Sowietskoj Rossii", Berlin 1922 s. 27-63.
Izwiestija" z 18 III 1919; L.D. Gerson, "Thc Sccret Police...", s.151-152; G. Leggett, "The Cheka...",
s. 311-316.
96 PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
Zamiast delegalizacji tych partii, ktre zeszyby wwczas do podziemia, co trudno kontrolowa,
duo bardziej podane jest pozostawienie im statusu "plegalnoci". W ten sposb atwiej
trzyma rk na pulsie i usun z nich, w razie koniecznoci, wichrzycieli, renegatw i innych do
starczycieli uytecznych informacji. [...) Wobec tych antysowieckich partii naley koniecznie po
suy si argumentem sytuacji wojennej, aby zarzuci jej czonkom takie zbrodnie jak: "dziaal
no kontrrewolucyjna", "zdrada stanu", "dezorganizacja tyw", "szpiegostwo na rzecz obcej si
y interwencyjnej" itd."
Jednym z najstaranniej ukrywanych przez nowy reim posuni bya przemoc wobec
wiata robotniczego, w ktrego imieniu bolszewicy objli wadz. Rozpoczte w 1918
roku represje przybray na sile w latach 1919-1920, by osign kulminacj w czasie
dobrze znanego epizodu kronsztadzkiego. Od pocztku 1918 roku wiat pracy Piotro
grodu demonstrowa swj brak zaufania do bolszewikw. Po klsce strajku generalne
go z 2 lipca 1918 roku drugim mocnym aktem stay si zamieszki robotnicze w marcu
1919 roku spowodowane aresztowaniem przez bolszewikw pewnej liczby przywdcw
eserowskich, w tym Marii Spiridonowej, ktra odbya wanie pamitny przemarsz po
wszystkich gwnych fabrykach Piotrogrodu i zostaa w nich owacyjnie przyjta. W at
CRCEDHC,17/84/43/2-4.
V. Brovkin, "Behind...", s. fi4; CRCEDHC,17/84/43.
G. Leggett, "The C,heka...", s. 313; V. Brovkin, "Behind...", s. 7; "Yietrogradskaja Prawda" z 13 IV
1414, s. 3.
' CIlCEDHC,17/h6/bti/2-5;17/fi/3S 1.
98 PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
Tame,17/6/197/105;17/66/68.
': CRCEDHC, 17/6/351; "Izwiestija CK RKP(b)" nr 3 z 4 VII 1919; CRCEDHC, 2/I/24095; GARF,
130/3/363.
Brudna wojna 99
V. Brovkin, "Behind...", s. R2-H5; S.P. Melgounov, "La Terreur rouge en Russie,191H1924", Payot,
Paris 1927, s. 5H60; P. Silin, "Astrachanskije rasstriely", w: W. Czernow, "Czeka: Matieriay po diejatiel
nosti Czriezwyczajnoj komissu", Berlin 1922, s. 24H255.
CRCEDHC, 2l1/11957.
100 PASTWO PRZECiW SPOECZESTWU
przez dezerterw w raportach okrelano jako "bunt kuacki lub "bandyckie powsta
nie". Trzy zacytowane fragmenty ukazuj najczstsze metody represji: aresztowanie
i stracenie zakadnikw pord rodziny dezerterw lub "bandytw", ostrzelanie i spale
nie woski. Owe wymierzane na olep i niewspmierne do czynw represje stosowano
w myl zasady zbiorowej odpowiedzialnoci caej wsplnoty wiejskiej. Zazwyczaj wa
dze daway dezerterom czas na poddanie si. Po upywie terminu dezerter uwaany by
za podlegajcego natychmiastowej egzekucji "lenego bandyt". Dokumenty wadz za
rwno cywilnych, jak i wojskowych gosiy: "jeli mieszkacy ktrej woski pomog
w jakikolwiek sposb ukrywajcym si w pobliskich lasach bandytom, caa wie zosta
nie spalona".
Niektre zbiorcze raporty Czeka zawieraj dane liczbowe na temat rozmiaru prowa
dzonych na wsi operacji pacyfikacyjnych. Tak wic od 15 padziernika do 30 listopada
1918 roku tylko w dwunastu guberniach Rosji wybuchy czterdzieci cztery bunty, w cza
sie ktrych aresztowano 2320, zabito 620, a rozstrzelano 982 osoby. W czasie tych za
mieszek ponioso mier 480 sowieckich funkcjonariuszy oraz 112 czonkw oddziaw
rekwizycyjnych, oddziaw Czeka i onierzy Armii Czerwonej. We wrzeniu 1919 roku
w dziesiciu guberniach, dla ktrych mamy dane zbiorcze, naliczono: 48 735 dezerterw
i 7325 "bandytw" aresztowanych, 1826 zabitych, 2230 rozstrzelanych, przy 430 ofia
rach po stronie sowieckich funkcjonariuszy i wojskowych. Te bardzo niepene dane nie
uwzgldniaj o wiele wikszych strat z okresu wielkich powsta chopskich.
Powstania te miay kilka okresw natenia: od maja do sierpnia 1919 roku, zwasz
cza nad rodkow Wog i na Ukrainie; od lutego do sierpnia 1920 roku w guberniach
samarskiej, ufijskiej, kazaskiej i tambowskiej oraz znowu na odebrancj biaym Ukra
inie, ktra jednak w gbi kraju cigle kontrolowana bya przez chopsk partyzantk.
Poczwszy od koca 1920 roku i przez ca pierwsz poow roku 1921, ruch chopski,
tumiony na Ukrainie, nad Donem i na Kubaniu, osign apogeum w Rosji, a to dziki
ogromnemu powstaniu chopskiemu obejmujcemu gubernie: tambowsk, penzesk,
samarsk, saratowsk i carycysk'. Zarzewie tej chopskiej wojny wyganie dopiero
z nadejciem jednej z najstraszniejszych klsk godu w dziejach XX wieku.
Pierwszy raz od ustanowienia reimu bolszewickiego lokalne bunty chopskie prze
mieniy si w prawdziwe powstanie w marcu 1919 roku w bogatych guberniach samar
skiej i symbirskiej, ktre obarczono prawie pit czci wszystkich rekwizycji zboo
wych w Rosji. Liczca blisko 30 tysicy uzbrojonych ludzi powstacza armia chopska
opanowaa dziesitki osad. W cigu niespena miesica wadza bolszewicka stracia
kontrol nad guberni samarsk. Bunt sprzyja parciu ku Wodze jednostek biaej ar
mii admiraa Koczaka, gdy bolszewicy musieli wysa dziesitki tysicy ludzi do likwi
dacji do dobrze zorganizowanej armii chopskiej, ktra wysuwaa spjny program po
lityczny z daniem zniesienia rekwizycji, swobody handlu, wolnych wyborw do sowie
tw i skoczenia z "bolszewick komisarzokracj". Podsumowujc w pocztku kwietnia
1919 roku wyniki likwidacji powsta chopskich w guberni, szef samarskiej Czeka od
notowa po stronie powstacw 4240 zabitych, 625 rozstrzelanych oraz 6210 aresztowa
nych dezerterw i "bandytw".
M.S. Frenkin, "Tragiedija kriestianskich wosstanij w Rossii 1918-1921", Jerozolima 1987; O. Figes,
"Peasant Russia, Civil War: the Volga Countryside in the Kevolution", Oxford 1989; V. Brovkin, "Be
hind...".
BRUDNA WOJNA 105
Voline, "La Revolution inconnue", Belfond, Paris 1969, s. 509-626; A. Skirda, "Les Cosayues de la li
berte", Lattes, Paris 1985; R. Pipes, "Russia under the Bolshevik Regime, 1919-1924", HarperCollins,
London 1994, s.106-108.
' O. Figes, "Peasant Russia, Civil War", London 1992, s. 333 sq.; V. Brovkin, "Behind...", s. 323-325.
BRUDNA WOJNA 107
CRCEDHC, 76/3l109.
' W.L. Gienis, "Raskazaczenije w Sowietskoj Rossu", "Woprosy Istoru" 1994, nr 1, s. 42-55.
108 PASTWO PRZECIW SpoeczESTWU
kiej w kierunku Ukrainy i poudnia Rosji. Bolszewicy natychmiast poczynili kroki majce
na celu zniszczenie kozackiej autonomii: nalece do Kozakw ziemie zostay skonfiskowane i rozdzielone
midzy rosyjskich osadnikw lub miejscowych chopw nie bdcych
Kozakami; pod kar mierci wezwano Kozakw do zoenia broni - a przecie, ze wzgl
du na ich tradycyjny status stranikw kresw imperium rosyjskiego, wszyscy Kozacy byli
uzbrojeni; zniesione zostay samorzd i organizacja administracyjna Kozaczyzny.
Wszystkie te posunicia byy czci ustalonego uprzednio planu, ktry tajna
uchwaa KC partii bolszewickiej z 24 stycznia 1919 roku definiowaa nastpujco: "Ma
jc na wzgldzie dowiadczenia z wojny domowej z Kozakami, za jedyny politycznie
poprawny rodek uzna trzeba bezwzgldn walk i masowy terror wobec bogatych
Kozakw, ktrych trzeba bdzie wyniszczy i zlikwidowa fizycznie co do jednego.
W rzeczywistoci, jak to przyzna w czerwcu 1919 roku przewodniczcy odpowie
dzialnego za wprowadzenie "rewolucyjnego porzdku" na ziemiach kozackich Do
skiego Komitetu Rewolucyjnego, Reinhold, "polityka masowej eksterminacji Kozakw
prowadzona bya bez najmniejszego rozrnienia. W cigu kilku tygodni, od poowy
lutego do poowy marca 1919 roku, oddziay bolszewickie wymordoway ponad osiem
tysicy Kozakw;5. W kadej stanicy trybunay rewolucyjne skazyway po kolei z listy
wszystkich podejrzanych, ktrzy otrzymywali zazwyczaj najwyszy wymiar kary za
kontrrewolucyjn postaw". Wobec przekraczajcego wszelkie miary rozptania re
presji jedynym wyjciem Kozakw by bunt.
Powstanie rozpoczo si 11 marca 1919 roku w stanicy Wieszenskiej. Dobrze zor
ganizowani zbuntowani Kozacy zarzdzili powszechn mobilizacj mczyzn od szes
nastego do pidziesitego roku ycia. Po caym obwodzie wojska doskiego, a nawet
do ssiedniej guberni woroneskiej rozesali telegramy z wezwaniem ludnoci do po
wstania przeciw bolszewikom.
My, Kozacy - tumaczyli - nie jestemy przeciw sowietom. Jestemy za wolnymi
wyborami. Jestemy przeciw komunistom, komunom [wsplnym uprawom) i ydom.
Jestemy przeciw rekwizycjom, kradzieom i dokonywanym przez Czeka egzeku
cjom'. W pocztkach kwietnia zbuntowani Kozacy stanowili ju znaczn si blisko
trzydziestu tysicy uzbrojonych i ostrzelanych onierzy. Operujcy na tyach Armii
Czerwonej, walczcej na poudniu ze sprzymierzonymi z Kozakami kubaskimi woj
skami Denikina, powstacy znad Donu, tak jak zbuntowani ukraiscy chopi, wspomo
gli byskawiczny marsz wojsk biaych w maju i czerwcu 1919 roku. W pocztku czerwca
Kozacy doscy przyczyli si do gwnych si biaych, wspieranych ju przez Kozakw
kubaskich. Caa "kozacka Wandea" zostaa uwolniona od znienawidzonej wadzy
"Moskali ydw i bolszewikw.
A jednak, wraz z odmian wojennego losu, w lutym 1920 roku bolszewicy wrcili.
Rozpocza si druga, jeszcze bardziej krwawa ni poprzednia, wojskowa okupacja
ziem kozackich. Na obwd wojska doskiego naoono kontrybucj trzydziestu szeciu
milionw pudw zboa, czyli daleko przekraczajc wielko miejscowej produkcji;
ludno wiejska bya systematycznie pozbawiana nie tylko niewielkich zapasw ywno
ci, ale take caego dobytku, "wcznie z butami, ubraniami, poduszkami i samowara
mi", jak wylicza pewien raport Czeka'. Wszyscy mczyni. zdolni do walki odpowie
dzieli na te notoryczne represje i rabunki doczeniem do oddziaw zielonych party
zantw. W lipcu 1920 roku liczyy one nad Donem i na Kubaniu co najmniej trzydzieci
pi tysicy ludzi. Zablokowany od lutego na Krymie genera Wrangel postanowi,
w ostatniej prbie wydobycia si z bolszewickich kleszczy, dziaa w poczeniu z Koza
kami i zielonymi z Kubania.17 sierpnia 1920 roku pi tysicy ludzi wyldowao w oko
licy Noworosyjska. Wobec poczonych si biaych, Kozakw i kubaskich zielonych
bolszewicy musieli opuci stolic Kubania, Jekaterynodar, a potem cay region. Tym
czasem genera Wrangel posuwa si naprzd na poudniowej Ukrainie. Sukcesy bia
ych nie trway jednak dugo. Obcione ogromnymi kolumnami cywilw wojska Wran
gla zostay oskrzydlone przez znacznie liczniejsze siy bolszewickie i w nieopisanym
chaosie musiay w kocu padziernika powrci na Krym. Kolejne zdobycie pwyspu
przez bolszewikw - ostatni epizod wojny midzy biaymi i czerwonymi - stao si oka
zj do najwikszej masakry tej wojny domowej: w listopadzie i grudniu 1920 roku bol
szewicy zamordowali tam co najmniej pidziesit tysicy cywilw;".
Po ponownym znalezieniu si w obozie pokonanych Kozacy zostali poddani nowe
mu Czerwonemu Terrorowi. Jeden z gwnych kierownikw Czeka, otysz Karl Lan
der, zosta mianowany "penomocnikiem na pnocny Kaukaz i Don". Zorganizowa
trojki, specjalne trybunay do rozkozaczania. Tylko w padzierniku 1920 roku skazay
one na mier sze tysicy ludzi, rozstrzelanych w trybie natychmiastowym"'. Rodziny,
a czasem nawet ssiadw zielonych partyzantw lub Kozakw, ktrzy chwycili za bro,
by walczy z reimem, i ktrzy nie zostali schwytani, systematycznie aresztowano i za
mykano jako zakadnikw w obozach koncentracyjnych. Byy to prawdziwe obozy
mierci, jak to przyznawa w jednym z raportw szef ukraiskiej Czeka, Martyn acis:
Zakadnicy zebrani w obozie koo Majkopu - kobiety, dzieci i starcy - yj w straszli
wych warunkach, w bocie i padziernikowym chodzie. [...] Umieraj jak muchy. [...]
Kobiety s gotowe na wszystko, by unikn mierci. Korzystaj z tego pilnujcy obozu
onierze, ktrzy handluj tymi kobietami'
Jakikolwiek opr by bezwzgldnie karany. Kiedy zosta zabity w zasadzce szef Czeka z Piatigorska,
czekici postanowili zorganizowa "dzie Czerwonego Terroru". Prze
kraczajc instrukcje samego Landera, ktry chcia "skorzysta z tego aktu terroru, by
schwyta cennych zakadnikw w celu ich stracenia i oglnego przyspieszenia procedur
egzekucji biaych szpiegw i kontrrewolucjonistw", czekici z Piatigorska rozptali ist
n orgi aresztowa i egzekucji. Wedug Landera "sprawa Czerwonego Terroru roz
wizana zostaa w sposb nadmiernie uproszczony. Piatigorscy czekici postanowili
rozstrzela trzysta osb jednego dnia. Okrelili kontyngent dla samego Piatigorska
oraz okolicznych osad i nakazali miejscowym organizacjom partyjnym przygotowa li
sty skazanych na rozstrzelanie. [...] Ta niezadowalajca metoda doprowadzia do wielu
porachunkw osobistych. [...] W Kisowodzku, z braku innych pomysw, postanowio
no wymordowa pacjentw szpitala.
- Kalinowska: stanica cakowicie spalona, caa ludno (4220) deportowana lub wygnana.
- Jermoowska: oczyszczona ze wszystkich mieszkacw (3218).
- Romanowska: deportowanych 1600; pozostaje do deportacji 1661.
- Samaczyska: deportowanych 1018; pozostaje do deportacji 1900.
- Michajowska: deportowanych 600; zostaje do deportacji 2200.
Poza tym do Groznego wysano 154 wagony z produktami spoywczymi. W trzech stanicach,
w ktrych deportacja nie zostaa jeszcze zakoczona, w pierwszej kolejnoci deportowane zosta
y rodziny biaozielonego elementu, a take osb uczestniczcych w ostatnim powstaniu. Wrd
tych, ktrzy nie zostali jeszcze deportowani, s sympatycy wadzy sowieckiej, rodziny onierzy
Armii Czerwonej, urzdnicy i komunici. Opnienie w deportacji tumaczy naley brakiem
wagonw. Na przeprowadzenie operacji otrzymujemy dziennie rednio tylko jeden skad poci
gu. Do zakoczenia akcji deportacyjnej potrzebujemy pilnie 306 dodatkowych wagonw".
Jak si zakoczyy te "operacje"? Niestety aden szczegowy dokument nie objania nas w tym wzgldzie.
Wiemy jedynie, e "operacje" si przecigay i e ostatecznie
deportowani posani zostali nie na Dalek Pnoc, jak to by si stao pniej, lecz
w kierunku bliszym kopal Doniecka. Ze wzgldu na stan transportu kolejowego
z koca tego 1920 roku intendentura najwyraniej nie moga nady... Niemniej pod
wieloma wzgldami "operacje" rozkozaczania z 1920 roku stanowiy zapowied rozpo
cztych dziesi lat pniej wielkich "operacji" rozkuaczania: ta sama koncepcja od
powiedzialnoci zbiorowej, ten sam sposb deportacji transportami kolejowymi, te sa
me problemy z intendentur i miejscami osiedlenia, nie przygotowanymi do przyjcia
deportowanych, ta sama myl wykorzystania deportowanych do prac przymusowych.
Kozackie regiony nad Donem i Kubaniem zapaciy ciki haracz za opozycj wobec
bolszewikw. Wedug najostroniejszych oblicze w latach 1919-1920 roku zabito lub
deportowano od 300 do 500 tysicy osb na niespena 3 miliony mieszkacw.
CRCEDHC, 85/11/131/11.
Tame, 85/11/123/I5.
BRUDNA WOJNA 111
Czekici grabi i aresztuj, kogo chc. Wiedzc, e pozostan bezkarni, zamienili siedzib Czeka
w wielki burdel, do ktrego sprowadzaj "burujki". Szerzy si pijastwo. Kierownicy niskiego
szczebla powszechnie zaywaj kokain".
Atarbekow, szef oddziaw specjalnych 11 Armii, nie uznaje ju nawet wadzy centralnej. Kiedy
przysany z Moskwy do skontrolowania oddziaw specjalnych towarzysz Zakowski uda si 30
lipca do Atarbekowa, ten powiedzia: "Powtrzcie Dzieryskiemu, e nie pozwol si kontrolo
wa...". Personel zoony w wikszoci z podejrzanych lub wrcz kryminalnych elementw nie
przestrzega adnych norm administracyjnych. Akta Wydziau Operacyjnego prawie nie istniej.
Jeli chodzi o wyroki mierci i wykonanie wyrokw, nie znalazem protokow przewodu sdo
wego i skazania, jedynie czsto niekompletne listy, zaopatrzone tylko w formuk: "Rozstrzelany
na rozkaz towarzysza Atarbekowa". Jeli chodzi o wypadki z marca, niemoliwe jest wyrobienie
sobie pogldu na to, kto zosta rozstrzelany i za co. [...] Pijastwa i orgie s na porzdku dzien
nym. Prawie wszyscy czekici zaywaj silne dawki kokainy. Jak mwi, pomaga im to lepiej zno
si codzienny widok krwi. Upojeni przemoc i krwi czekici speniaj swj obowizek, ale s
niewtpliwie elementem nie kontrolowanym, ktry naley cile nadzorowa'x.
Wewntrzne raporty Czeka i RKP(b) zostay dzi potwierdzone przez liczne wia
dectwa, zebrane w latach 1919-1920 przez przeciwnikw bolszewikw, a zwaszcza
utworzon przez generaa Denikina specjaln Komisj Badania Zbrodni Bolszewic
kich, ktrej archiwum, przewiezione w 1945 roku z Pragi do Moskwy i dugo zamkni
te, jest obecnie dostpne. W 1924 roku rosyjski historyk eserowski Siergiej Mielgunow
podj prb spisania w pracy "Krasnyj tierror w Rossii" najwikszych masakr wi
niw, zakadnikw i zwykych cywilw, straconych masowo przez bolszewikw prawie
zawsze "z powodw klasowych". Zamieszczona w tym pionierskim dziele lista egzeku
cji, przeprowadzanych w ramach represji, cho niekompletna, zostaa dzi w peni po
twierdzona przez najrniejsze rda pochodzce od obu walczcych stron. Ze wzgl
du na panujcy w Czeka chaos organizacyjny niepewna pozostaje jednak liczba ofiar
straconych podczas spisanych precyzyjnie najwaniejszych etapw represji. Konfrontu
jc rne rda, moemy co najwyej prbowa okreli rzd wielkoci.
Pierwsze masakry "podejrzanych", zakadnikw i innych "wrogw ludu", osadzonych
prewencyjnie na podstawie zwykych zarzdze administracyjnych w wizieniach lub
obozach koncentracyjnych, rozpoczy si we wrzeniu 1918 roku w czasie pierwszej fa
zy Czerwonego Terroru. Po utworzeniu kategorii "podejrzanych", "zakadnikw" oraz
"wrogw ludu" i szybkim przygotowaniu obozw koncentracyjnych machina represji by
a gotowa do dziaania. W czasie wojny zmiennych frontw, gdy kady miesic przynosi
inny obrt jej losw, elementem wyzwalajcym represje byo naturalnie zdobycie miasta
zajmowanego dotd przez nieprzyjaciela lub przeciwnie, jego pospieszne opuszczenie.
Narzucenie "dyktatury proletariatu" w zdobytych lub odbitych miastach przechodzi
o przez podobne etapy: rozwizanie wszystkich uprzednio wybranych zgromadze; za
Tame,17/6/384/62
'" Tame,17/66/66.
BRUDNA WOJNA 113
kaz jakiegokolwiek handlu - rodek ten powodowa natychmiastowy wzrost cen wszyst
kich artykuw spoywczych, a nastpnie ich zniknicie; konfiskat upastwowionych
lub zmunicypalizowanych nastpnie przedsibiorstw; naoenie bardzo cikiej kontry
bucji finansowej na buruazj - 600 milionw rubli w lutym 1919 roku w Charkowie,
500 milionw w kwietniu 1919 roku w Odessie. W celu zapewnienia sprawnej spaty
kontrybucji setki "burujw" brano jako zakadnikw i zamykano w obozach koncen
tracyjnych. Faktycznie kontrybucja bya synonimem grabiey, wywaszcze i ponienia,
pierwszego etapu zniszczenia "buruazji jako klasy".
Pisemko "Izwiestija Odiesskogo Sowieta Raboczich Dieputatow" 13 maja 1919 ro
ku informowao:
Ryba lubi by przyprawiona mietan. Buruazja lubi wadz, ktra surowo karze i zabija. Jeli
wic stracimy kilkudziesiciu spord tych ajdakw i idiotw, jeli kaemy im zamiata ulice, je
li kaemy ich onom szorowa koszary Czerwonej Gwardii (a byby to dla nich niemay za
szczyt), zrozumiej wwczas, e nasza wadza jest solidna i e nie ma co liczy na Anglikw czy
Hotentotw'.
"Izwiestija Odiesskogo Sowieta Raboczich Dieputatow" nr 36, s.1; cyt. za: V. Brovkin, "Behind..."
s.121.
114 PASTWO PRZECIW SpoeczESTWU
niu 1919 roku. W Rostowie nad Donem okoo tysica w styczniu 1920 roku; w Odessie 2200 od maja do
sierpnia 1919 roku, a nastpnie tysic piset do trzech tysicy
od lutego 1920 do lutego 1921 roku; w Kijowie co najmniej trzy tysice midzy lutym
a sierpniem 1919 roku; w Jekaterynodarze co najmniej trzy tysice od sierpnia
1920 do lutego 1921 roku; w Armawirze, maym miecie na Kubaniu, od dwch do
trzech tysicy midzy sierpniem a padziernikiem 1920 roku. Mona by kontynuowa
t list.
W rzeczywistoci egzekucji odbyo si o wiele wicej, ale nie zostay one objte pro
wadzonym wkrtce potem dochodzeniem. Tak wic wiemy znacznie lepiej, co si zda
rzyo na Ukrainie lub na poudniu Rosji, ni co zaszo na Kaukazie, w Azji rodkowej
czy na Uralu. Egzekucje najczciej nasilay si tu przed nadejciem nieprzyjaciela,
w chwili gdy bolszewicy opuszczali swe pozycje i "rozadowywali" wizienia. W Char
kowie w cigu dwch dni poprzedzajcych nadejcie biaych, 8 i 9 czerwca 1919 roku,
rozstrzelano setki zakadnikw. Ten sam scenariusz zrealizowano w Jekaterynodarze,
kiedy uprzedzajc nadejcie wojsk kozackich, lokalny szef Czeka Atarbekow kaza roz
strzela w cigu trzech dni - od 17 do 19 sierpnia 1920 roku -1600 "burujw tego
maego prowincjonalnego miasta, ktre przed wojn liczyo niecae 30 tysicy miesz
kacw5".
Dokumenty komisji biaej armii, przybyej na miejsce wypadkw po kilku dniach
lub nawet po kilku godzinach od egzekucji, zawieraj cae tomy zezna, wiadectw,
protokow autopsji i fotografii tyczcych zbrodni i tosamoci ofiar. O ile na rozstrze
lanych "za pi dwunasta", zlikwidowanych pospiesznie strzaem w ty gowy, nie wida
byo najczciej ladw tortur, inaczej rzecz si miaa ze zwokami ekshumowanymi ze
starszych grobw. Stosowanie najstraszniejszych tortur potwierdzaj protokoy auto
psji, materiay ledztwa i zeznania. Szczegowe ich opisy znajduj si zwaszcza w cy
towanym ju zbiorze Siergieja Mielgunowa i w wydanym w 1922 roku w Berlinie przez
Centralne Biuro Partii SocjalistwRewolucjonistw, zbiorze "Czeka
Masakry osigny apogeum na Krymie w czasie ewakuacji ostatnich biaych jedno
stek Wrangla i cywilw, ktrzy uciekli tam przed nadejciem bolszewikw. W cigu kil
ku tygodni, od poowy listopada do koca grudnia 1920 roku, rozstrzelano lub powie
szono okoo 50 tysicy osb5. Bardzo liczne egzekucje odbyy si tu po zaokrtowaniu
oddziaw Wrangla. Za pomoc w ewakuacji biaych 26 listopada rozstrzelano w Sewa
stopolu kilkuset dokerw. 28 i 30 listopada "Izwiestija" Rewolucyjnego Komitetu Se
wastopola opublikoway dwie listy rozstrzelanych. Na pierwszej znalazy si 1634na
zwiska, na drugiej -1202. W pocztku grudnia, kiedy opada ju gorczka masowych
egzekucji, wadze przystpiy do moliwie kompletnego - wziwszy pod uwag okolicz
noci - zakadania teczek ludnoci gwnych miast Krymu, ukrywajcych ich zdaniem
dziesitki, jeli nie setki tysicy burujw, ktrzy uciekli z caej Rosji do swych tradycyj
nych kurortw. 6 grudnia Lenin owiadczy na zebraniu aktywu moskiewskiej organiza
cji RKP(b): "Obecnie na przykad jest na Krymie trzysta tysicy burujw. Stanowi to
rdo przyszej spekulacji, szpiegostwa, wszelakiej pomocy dla kapitalistw. Nie boimy
" S.P. Melgounov La Terreur...", s. bl77; G. Leggett, "The Cheka...", s. 199-200; V. Brovkin, "Be
hind..." s.122 125 GARF, zesp komisji Denikina, sygn.1;4 (Charkw),157 (Odessa),194,195 (Kijw).
VV. Czernow (wyd.), "Czeka..."
Szacunek podany przez S. Mielgunowa, "La Terreur...", s. 77, a take przez rda eserowskie
z Charkowa w maju 1921 r.
Brudna wojna 115
si ich jednak. Powiadamy, e wemiemy ich w karby [...] podporzdkujemy sobie, strawimy"5.
Wzmocniono kordony zamykajce Przesmyk Perekopski, jedyn drog ucieczki. Po
zamkniciu w puapce wadze nakazay wszystkim obywatelom stawi si w Czeka w ce
lu wypenienia obszernego formularza, zawierajcego okoo pidziesiciu pyta o po
chodzenie spoeczne, przeszo, dziaalno, dochody oraz o to, co ankietowani robili
w listopadzie 1920 roku, co myl o Polsce, WrAnglii, o bolszewikach itd. Na podstawie
tych "ankiet" ludno zostaa podzielona na trzy kategorie: do rozstrzelania, do osa
dzenia w obozach koncentracyjnych, do oszczdzenia. Opublikowane w 1921 roku
w emigracyjnej prasie wiadectwa nielicznych ocalonych opisuj Sewastopol, jedno
z miast najciej dotknitych przez represje, jako "miasto powieszonych".
Ostatni epizod wojny midzy biaymi a czerwonymi nie zakoczy represji. Nie byo
ju wojskowych frontw wojny domowej, ale wojna "pacyfikacyjna" i "wyrywanie z ko
rzeniami" trwa miay jeszcze prawie dwa lata.
Pod koniec 1920 roku reim bolszewicki zdawa si triumfowa. Zwyciona zostaa
ostatnia biaa armia, pobici byli Kozacy, a oddziay Machny poszy w rozsypk.
Chocia jednak zakoczya si sama wojna czerwonych z biaymi, konfrontacja
midzy reimem a szerokimi warstwami spoeczestwa trwaa w najlepsze. Szczytowy
moment wojen chopskich przypad na pocztek 1921 roku, kiedy to cae gubernie wy
rway si spod wadzy bolszewikw. W guberni tambowskiej, w czci guberni nadwo
askich (samarskiej, saratowskiej, carycyskiej, symbirskiej) i na zachodniej Syberii
bolszewicy utrzymali tylko miasta. Wsie znalazy si pod kontrol setek band zielonych
lub prawdziwych armii chopskich. Codziennie wybuchay bunty w jednostkach Armii
Czerwonej. Mnoyy si strajki, zamieszki i protesty robotnicze w ostatnich dziaaj
cych jeszcze orodkach przemysowych kraju: w Moskwie, Piotrogrodzie, IwanowoWo-
zniesiensku i Tule. W kocu lutego 1921 roku zbuntowali si z kolei marynarze pooo
nej w Zatoce Fiskiej, w pobliu Piotrogrodu, bazy morskiej w Kronsztadzie. Sytuacja
w kadej chwili grozia wybuchem, a wadza wymykaa si bolszewikom z rk. Wobec
groby prawdziwego przewrotu spoecznego, nioscego ryzyko obalenia reimu, przy
wdcy bolszewikw musieli si cofn i sign po jedyny sposb, ktry mg chwilowo
uspokoi najbardziej masowe, powszechne i niebezpieczne niezadowolenie chopskie:
przyrzekli skoczy z rekwizycjami, ktre miay by zastpione podatkiem w naturze.
Tak wanie w walce midzy reimem a spoeczestwem zacz si od marca 1921 roku
zarysowywa NEP, Nowaja Ekonomiczeskaja Politika.
Dominujca przez dugie lata historia polityczna tych czasw przesadnie akcento
waa w "przeom" z marca 1921 roku. Ot zastpienie rekwizycji podatkiem w natu
rze, przyjte pospiesznie ostatniego dnia X Zjazdu RKP(b) pod grob wybuchu spo
ecznego, nie zakoczyo buntw chfopskich i strajkw robotniczych ani nie oznaczao
zagodzenia represji. Dostpne dzi archiwa pokazuj, e wiosn 1921 roku nie nasta
z dnia na dzie spokj spoeczny. Bardzo silne napicie trwao co najmniej do lata
1922 roku, a w niektrych regionach jeszcze duej. Oddziay rekwizycyjne nie przesta
y grasowa po wsiach, wci brutalnie tumiono strajki robotnicze, aresztowano ostat
nich dziaaczy eserowskich, a "tpienie lenych bandytw" odbywao si za pomoc
wszelkich rodkw - masowych egzekucji zakadnikw i bombardowania wsi gazami
duszcymi. Ostatecznie dopiero wielki gd z lat 1921-1922 poradzi sobie z najbar
dziej wzburzonymi wsiami, tymi, ktre najboleniej odczuy rekwizycje i ktre powsta
y, by przey. Mapa godu pokrywa si dokadnie z map najciszych rekwizycji w po
OD TAMBOWA DO WIELKIEGO GodU 117
botnikw. W cztery lata po wypadkach lutowych, ktre obaliy reim carski, powtarza
si ten sam scenariusz: zbratanie demonstrantw robotniczych ze zbuntowanymi o
nierzami. 26 lutego o godzinie 21 kierujcy piotrogrodzk organizacj bolszewick Zi
nowjew wysa do Lenina telegram, z ktrego przebijaa panika: "Robotnicy nawizali
kontakt z zamknitymi w koszarach onierzami. [...] Oczekujemy cigle wsparcia
wojsk z Nowgorodu. Jeli obiecane oddziay nie nadejd w cigu najbliszych godzin,
stracimy panowanie nad sytuacj".
Dwa dni pniej doszo do zdarzenia, ktrego kierownictwo bolszewickie obawiao
si najbardziej. Wybuch bunt marynarzy na dwch pancernikach w pooonej niedale
ko Piotrogrodu bazie w Kronsztadzie. 28 lutego o godzinie 23 Zinowjew wysa do Le
nina nowy telegram: "Kronsztad: dwa najwiksze okrty, Sewastopol, i Pietropaw
owsk,, przyjy eserowskoczarnosecinne rezolucje i wystosoway ultimatum, na ktre
mamy odpowiedzie w cigu 24 godzin. Sytuacja wrd robotnikw Piotrogrodu pozo
staje bardzo niestabilna. Wielkie zakady strajkuj. Sdzimy, e eserowcy przyspiesz
dziaania ruchu.
Postulaty, ktre Zinowjew zakwalifikowa jako "eserowskoczarnosecinne" byy
takie same jak dania ogromnej wikszoci obywateli po trzech latach dyktatury
bolszewickiej: ponowne wybory do sowietw w tajnym gosowaniu i po swobodnych
dyskusjach; wolno sowa i prasy - sprecyzowano jednak - "dla robotnikw, cho
pw, anarchistw i lewicowych partii socjalistycznych"; powszechne zrwnanie racji
ywnociowych oraz uwolnienie wszystkich winiw politycznych, czonkw partii
socjalistycznych, wszystkich robotnikw, chopw, onierzy i marynarzy, uwizio
nych za dziaalno w ruchu robotniczym lub chopskim; utworzenie specjalnej ko
misji odpowiedzialnej za zbadanie spraw wszystkich osadzonych w wizieniach
i obozach koncentracyjnych; zniesienie rekwizycji; rozwizanie oddziaw specjal
nych Czeka; absolutna wolno dla chopw "robienia tego, co chc, na swojej zie
mi i hodowania wasnego byda, pod warunkiem, e bd sobie radzi wasnymi
rodkami" "'.
W Kronsztadzie wydarzenia nabray tempa. 1 marca odby si ogromny wiec, w kt
rym wzia udzia jedna czwarta cywilnych i wojskowych mieszkacw bazy morskiej
ponad pitnacie tysicy ludzi. Przybyy na miejsce w celu ratowania sytuacji Michai
Kalinin zosta odprawiony wrd gwizdw tumu. Nastpnego dnia powstacy, do kt
rych doczya przynajmniej poowa z dwch tysicy kronsztadzkich bolszewikw,
utworzyli Tymczasowy Komitet Rewolucyjny, ktry sprbowa niezwocznie nawiza
kontakt ze strajkujcymi robotnikami i onierzami z Piotrogrodu.
Codzienne raporty Czeka o sytuacji w Piotrogrodzie z pierwszego tygodnia marca
1921 roku dowodz skali spoecznego poparcia dla buntu w Kronsztadzie:
CRCEDHC, 76/3/167/23.
' P. Avrich La tragedie de Kronstadt", Le Seuil, Paris I975, s.153-1R3.
CRCEDHC, 76/3/167.
Od Tambbowa do wielkiego godu 121
A. Graziosi "At the Roots of Soviet Industriaf Relations and Practices. Piatakov's Donbass in 1921",
"Cahiers du Monde Russe" 1995, t. 36 (1-2), s. 45-138.
OD TAMBOWA DO WIELKIEGO GODU 123
1. Rozstrzeliwa na miejscu i bez sdu kadego obywatela, ktry nie chce poda nazwiska.
2. W wioskach, w ktrych ukrywana jest bro, komisje polityczne ujezdu lub gminy maj pra
wo do decyzji o wziciu zakadnikw i rozstrzelaniu ich w przypadku, gdyby bro nie zostaa
wydana.
3. W przypadku znalezienia ukrytej broni rozstrzela na miejscu i bez sdu najstarszego mczy
zn w rodzinie.
4. Rodzina, ktra ukrywaaby w swym domu bandyt, podlega aresztowaniu i wysiedleniu poza
granice guberni. Jej majtek zostaje skonfiskowany, a najstarszy mczyzna w rodzinie zostanie
na miejscu i bez sdu rozstrzelany.
5. Traktowa jak bandytw rodziny ukrywajce krewnych lub majtek bandytw i rozstrzela na
miejscu i bez sdu najstarszego mczyzn w rodzinie.
6. W wypadku ucieczki rodziny bandyty, rozdzieli jej majtek midzy wiernych wadzy sowiec
kiej chopw i spali lub zburzy opuszczone domy.
7. Stosowa niniejszy rozkaz cile i bezlitonie'".
Resztki pobitych band i pojedynczy bandyci wci zbieraj si po lasach. [...) Lasy, w ktrych
ukrywaj si bandyci, powinny zosta oczyszczone za pomoc gazu duszcego. Naley dokona
oblicze tak, by chmura gazu przenikna do lasu i zabia wszystkich, ktrzy si w nim ukrywaj.
Inspektor artylerii powinien natychmiast dostarczy konieczn ilo gazu oraz kompetentnych
w tego typu operacjach specjalistw.
Tame, s. 226-227.
' GARF, 393/89/182; 393/89/231; 393/89/295.
CRCEDHC, 5/2/244/1.
OD TAMBOWA DO WIELKIEGO GodU 125
CRCEDHC,17/87/164; 76/3/2i7
126 PASTWO PRZECIW SpoeczESTWU
W guberni pskowskiej kontyngenty wyznaczone na podatek stanowi 2/3 zbiorw. Cztery ujezdy
chwyciy za bro. [...] W guberni nowgorodzkiej kontyngenty nie zostan wykonane, i to mimo
przyznanej w zwizku ze zymi zbiorami 25-procentowej obniki. W guberniach riazaskiej
i twerskiej zrealizowanie 100% kontyngentu skazaoby chopstwo na mier godow. [...]
W okolicach NowoNikoajewska chopom zagraa gd, tote robi oni zapasy trawy i korzeni
na wasne potrzeby. (...) Jednak wszystkie te fakty wydaj si niewinne w porwnaniu z informa
cjami, jakie dochodz do nas z guberni kijowskiej, gdzie wystpuje niespotykana dotd fala sa
mobjstw. Chopi zabijaj si masowo, gdy nie s w stanie zapaci podatku ani ponownie
chwyci za bro, ktr im skonfiskowano. Epidemia godu, ktra ogarnia od roku wiele regio
nw, sprawia, e chopi bardzo czarno patrz w przyszo.
A przecie jesieni 1922 roku najgorsze ju mino. Po dwch godowych latach ci,
co przeyli, zwieli wanie do stod zbiory, ktre pozwoliyby im przetrzyma zim,
pod warunkiem jednak, e nie zadano by od nich caoci podatkw. "W tym roku
plony zb bd nisze od redniej z ostatnich dziesiciu lat" - w takich sowach
Prawda" wspomniaa 2 lipca 1921 roku po raz pierwszy, na ostatniej stronie i w krt
kiej wzmiance, o istnieniu jakiego "problemu ywnociowego". Dziesi dni pniej
przewodniczcy Centralnego Komitetu Wykonawczego Michai Kalinin przyzna
w opublikowanym w "Prawdzie" z 12 lipca "Apelu do wszystkich obywateli RFSRR",
e "w wielu ujezdach tegoroczna susza zniszczya zbiory". uchwaa Komitetu Central
nego z 21 lipca wyjaniaa:
Klska ta jest nie tylko wynikiem suszy. Ma ona swe rdo w caej naszej przeszoci, w zap
nieniu naszego rolnictwa, braku organizacji, sabym poziomie wyksztacenia agronomicznego,
ndznej technice, przestarzaych formach podozmianu. Powikszyy j skutki wojny i blokady,
nieustajca walka z nami prowadzona przez posiadaczy ziemskich, kapitalistw i ich sugusw
oraz nieprzerwane dziaania bandytw, wykonujcych zlecenia organizacji wrogich Rosji sowiec
kiej i jej ludowi pracujcemu5.
W dugiej wyliczance przyczyn owej "klski", ktrej nazwy jeszcze nie omielano si
wymwi, brakowao zasadniczego czynnika: polityki rekwizycji, ktra od lat wysysala
soki z i tak ju sabego rolnictwa. Zwoane w czerwcu 1921 roku do Moskwy kierownic
two dotknitych godem guberni podkrelao jednogonie odpowiedzialno rzdu,
a szczeglnie wszechmocnego Ludowego Komisariatu Aprowizacji za rozszerzenie si
i zaostrzenie klski godowej. Przedstawiciel guberni samarskiej, niejaki Wawilin, wyja
CRCEDHC,17/87/296/35-36.
,Prawda" z 21 VII 1921M. Heller, , Premier avertissement: un coup de fouet. L'histoire de I'expul
sion des personnalites culturelles hors de I'Union Sovietique en 1422", "Cahiers du Monde Russe et So
vietique" z IV-VI 1974, t. 20 (2), s.131-172.
OD TAMBOWA DO WIELKIEGO GODU 127
GARF, 1064/1/1/33; cyt. za: M. Wehner, "Good 1921-1922 w Samarskoj GuMiernii", "Cahiers du
Monde Russe" 1997 (1-2), s. 230.
' CRCEDHC, 2/1 /26847.
M. Heller, "Premier...", s.141.
128 PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
Dla wygodzonej ludnoci wyszukanym daniem staa si padlina, a i to danie trudno znale.
Ptacz i jki rozlegaj si ze wszystkich stron. Dochodzimy ju do ludoerstwa... Wycignijcie po
mocn do do waszych braci i sistr! Za zgod wiernych moecie uy do ratowania goduj
cych majtku cerkiewnego, ktry nie jest powicony, piercieni, acuszkw i bransolet, deko
racji zdobicych wite ikony itd.
Proponuj - pisa Lenin - rozwiza komitet jeszcze dzi, w pitek 26 sierpnia. (...] Aresztowa
Prokopowicza za wywrotowe wypowiedzi (...] i przetrzyma go przez trzy miesice w wizieniu.
[...] Natychmiast, nawet dzi usun z Moskwy pozostaych czonkw komitetu i wysa ich od
dzielnie do moliwie najbardziej oddalonych od kolei stolic ujezdw i tam trzyma w areszcie do
mowym. [...] Jutro opublikujemy w piciu linijkach krtki i suchy komunikat rzdowy: Komitet
rozwizano za odmow wsppracy. Przekaza do dziennikw dyrektywy w sprawie rozpoczcia
od jutra nie przebierajcych w rodkach atakw na ludzi z komitetu. Tatusiowi synkowie, biao
gwardzici, gotowi do przejadki za granic, ale duo mniej do udania si na prowincj. Omie
szy ich wszystkimi sposobami i poniewiera przez dwa miesice przynajmniej raz w tygodniuj".
Mwicie, e komitet nie popeni adnej nielojalnoci. To prawda. Ale okaza si dla spoecze
stwa przycigajcym magnesem. A na to nie moemy pozwoli. Wiecie, e kiedy wstawia si do
szklanki z wod gazk bez pdw, zaczyna ona szybko pczkowa. Komitet zacz si rwnie
szybko rozgazia w zbiorowoci spoecznej. [...] Trzeba byo wyj gazk z wody i zama j".
Wodzimierz Iljicz Uljanow mia odwag otwarcie owiadczy, i gd niesie wiele konsekwencji
pozytywnych, takich jak pojawienie si proletariatu przemysowego, grabarza buruazyjnego po
rzdku. [...] Niszczc przestarza chopsk gospodark - tumaczy - gd przyblia nas obiek
tywnie do naszego ostatecznego celu, socjalizmu, ktry to etap nastpuje bezporednio po kapi
talizmie. Gd niszczy take wiar nie tylko w cara, ale i w Boga".
Trzydzieci lat pniej dawny mody adwokat, ktry zosta szefem rzdu bolszewic
kiego, wraca do swej idei: gd mg i powinien suy "do miertelnego uderzenia
wroga w eb". Wrogiem tym bya Cerkiew prawosawna. "Elektryczno zastpi Boga.
Pozwlcie chopu modli si do elektrycznoci, a poczuje przez ni wiksz si wadzy
ni nieba" - mwi Lenin w 1918 roku, w czasie dyskusji z Leonidem Krasinem na te
mat elektryfikacji Rosji. Stosunki midzy nowym reimem a Cerkwi prawosawn psu
y si od samego dojcia do wadzy bolszewikw. 5 lutego 1918 roku rzd zadekretowa
Tame, s. I51.
' S. Adamets, "Caastrophes demographiques en Russie sovietique en 1918-123" (praca doktorska,
EHESS, grudzie 1995), s.191.
A. Bielakow, "Junost' wodia", Moskwa 196ll, s. roR2, cyt. za: M. Heller, "Premier...", s.134.
130 PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
Myl, e w ramach generalnego planu walki na tym froncie w sprawie wypadkw w Szui, o kt
rych bdzie dyskutowa Biuro Polityczne, ju teraz trzeba podj stanowcz decyzj. [...] Biorc
pod uwag doniesienia prasowe na temat postawy duchowiestwa wobec konfiskaty majtku
cerkiewnego oraz wywrotowe stanowisko patriarchy Tichona, staje si cakiem jasne, e czarno
secinne duchowiestwo przygotowuje plan zadania nam wanie teraz decydujcej klski. [...]
Myl e nasz wrg popenia ogromny strategiczny bd. W rzeczywistoci obecna chwila jest
wyjtkowo sprzyjajca dla nas, a nie dla nich. Mamy dziewidziesit procent szans na zadanie
wrogowi miertelnego ciosu w eb z cakowitym powodzeniem i na zagwarantowanie sobie pozy
cji, dla nas zasadniczych, na przysze dziesiciolecia. W chwili gdy tyle zagodzonych istot ywi
si ludzkim misem, gdy drogi usane s setkami, tysicami trupw, teraz i tylko teraz moemy
(a w konsekwencji musimy) skonfiskowa majtek Cerkwi ze strasn, bezlitosn energi. Wa
nie teraz i tylko teraz moe nas poprze ogromna wikszo chopw lub raczej nie by w stanie
podtrzyma tej garstki czarnosecinnych klerykaw i drobnoburuazyjnych reakcjonistw... Mo
emy w ten sposb zdoby skarb wartoci milionw rubli w zocie (pomylcie o bogactwie nie
ktrych klasztorw!). Bez tego skarbu nie do pomylenia jest adna dziaalno pastwowa,
a szczeglnie adna budowa gospodarki i wreszcie adna obrona naszych pozycji. Musimy za
wszelk cen przej ten wart setki milionw (a by moe nawet kilka miliardw!) rubli skarb.
A moe si to powie tylko teraz. W innym momencie nie osigniemy celu, gdy tylko rozpacz
wywoana godem moe skoni masy do postawy wobec nas yczliwej lub przynajmniej neutral
nej... Jestem wic przekonany, e jest to najlepszy moment do zgniecenia czarnosecinnego du
chowiestwa w najbardziej zdecydowany i bezlitosny sposb i z tak brutalnoci, by pamitali
o niej latami. Przewiduj nastpujcy sposb uruchomienia naszego planu wojennego: Tylko to
warzysz Kalinin wystpi publicznie. Towarzysz Trocki nie powinien w adnym wypadku pojawi
si w prasie lub na forum publicznym... Trzeba bdzie posa do... Szui kogo z najenergiczniej
OD TAMBOWA DO WIELKIEGO GODU 131
Patriarcha Tichon i otaczajca go zgraja [...) prowadz niczym nie zamaskowan akcj przeciw
ko przejmowaniu cerkiewnych kosztownoci. [...) Podstawy do aresztowania Tichona i najbar
dziej reakcyjnych czonkw synodu s wystarczajce. GPU uwaa: I. jest teraz waciwy moment
na aresztowanie synodu i patriarchy; 2. nie wolno dopuci do wybrania nowego synodu;
3. wszystkich popw wystpujcych przeciwko przejmowaniu kosztownoci naley zesa jako
wrogw ludu do dotknitych godem rejonw Powoa".
W kilka tygodni po tej parodii zaprowadzania prawa, 6 czerwca 1922 roku, rozpocz si
w Moskwie zapowiadany w prasie od 28 lutego wielki publiczny proces trzydziestu czte
rech eserowcw oskaronych o "kontrrewolucyjn i terrorystyczn dziaalno przeciw
Towarzyszu Kurski! W uzupenieniu naszej rozmowy przesyam wam szkic dodatkowego para
grafu Kodeksu Karnego. [...] Myl przewodnia, spodziewam si, jest jasna: otwarcie postawi
zgodn z zasadami i pod wzgldem politycznym suszn (a nie tylko cile prawn) tez, uza
sadniajc istot i suszno terroru, jego konieczno, jego granice. Sd nie powinien uchyla
si od stosowania terroru; takie zapewnienie byoby oszukiwaniem siebie lub oszukiwaniem in
nych - powinien natomiast uzasadni i zalegalizowa go pryncypialnie, jasno, bez faszu i bez
upikszania. Formuowa trzeba moliwie szeroko, gdy jedynie rewolucyjna wiadomo
prawna i rewolucyjne sumienie okrel warunki stosowania terroru w praktyce na wiksz lub
mniejsz skal"'.
Trzeba to przygotowa staranniej - pisa - [...) Zebra na narad Messinga, Mancewa i jeszcze
jakie osoby w Moskwie. Zobowiza czonkw Biura Politycznego, by powicali 2-3 godziny
tygodniowo na przegldanie publikacji i ksiek [...] Zebra systematycznie informacje o stau
politycznym, pracy oraz dziaalnoci literackiej profesorw i pisarzy.
Inna sprawa to czasopismo piotrogrodzkie "Ekonomist" [...]. Moim zdaniem to jawny orodek bia
ogwardzistw. W nrze 3 (dopiero trzecim!!! To notabene!) wydrukowana jest na okadce lista
wsppracownikw. Jestem przekonany, e prawie wszyscy to najzasuesi kandydaci na deporta
cj za granic. Wszystko to jawni kontrrewolucjonici, poplecznicy Ententy, organizacja jej sugu
sw i szpiegw, demoralizatorw uczcej si modziey. Trzeba postawi spraw tak, eby tych
wojennych szpiegw" wyapa i wyapywa stale i systematycznie, i deportowa za granic".
' W.I. Lenin, "Dziea, t. 45, Ksika i Wiedza, Warszawa 1475, s. Sllb507
134 PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
Kilka dni pniej Lenin wystosowa do Stalina dugie memorandum, w ktrym wie
lokrotnie i z maniack drobiazgowoci powraca do "definitywnego oczyszczenia" ro
sji ze wszystkich socjalistw, intelektualistw, liberaw i innych "panw":
W sprawie wydalenia mienszewikw, ludowych socjalistw, kadetw itd. chciabym postawi kil
ka pyta, bo kroki rozpoczte przed moim wyjazdem nie zostay jeszcze doprowadzone do ko
CRCFDHC, 2/2/1338.
6. OD ROZEJMU DO WIELKIEGO PRZEOMU
niecae pi lat, od pocztku 1923 roku do koca 1927, w walce midzy rei
mem a spoeczestwem nastpio zawieszenie broni. Polityczn energi kierow
nictwa bolszewickiego zmonopolizoway batalie o sched po Leninie, ktry
zmar na udar mzgu 24 stycznia 1924 roku, ale odsunity by od wszelkiej dziaalnoci
politycznej ju od marca 1923 roku. W cigu tych lat spoeczestwo opatrywao rany.
W czasie owego rozejmu chopstwo, ktre stanowio ponad 85% ludnoci, prbowa
o reaktywowa wymian towarow, sprzedawa owoce swej pracy i y, jak to piknie
powiedzia wielki znawca problematyki chopskiej Michael Confino, "jak gdyby zreali
zowaa si chopska utopia". Utopia ta, nazywana chtnie przez bolszewikw eserowsz
czyzn - terminem, ktry najwierniej przetumaczy mona jako "mentalno socjali
stycznorewolucyjna" - opieraa si na czterech zasadach, lecych od dziesicioleci
u podstaw wszystkich programw chopskich; byy to: usunicie obszarnikw i podzia
ziemi w zalenoci od liczby gb do wyywienia, swoboda dysponowania owocami wa
snej pracy i wolno handlu, samorzd chopski w postaci tradycyjnej wsplnoty wiej
skiej oraz zredukowanie wadz centralnych do ich najprostszej formy - jednego sowietu
wiejskiego na kilka wsi i komrki partyjnej w jednej wiosce na sto!
Ponownie zaczy funkcjonowa mechanizmy rynkowe, zniszczone w latach
1914-1922, a teraz tolerowane przejciowo jako objaw "zacofania" kraju o chopskiej
wikszoci. Natychmiast wic wrcono do sezonowych migracji ze wsi do miast, tak
czstych przed rewolucj; przy cakowitym lekcewaeniu przez sektor pastwowy dbr
konsumpcyjnych rozkwito znacznie rzemioso wiejskie, ndza i gd staway si coraz
rzadsze, a chopi zaczli je do syta.
Pozorny spokj tych kilku lat nie by natomiast w stanie zamaskowa gbokichna
pi, istniejcych midzy reimem a spoeczestwem, ktre nie zapomniao przemocy
i tego, e byo jej ofiar. Chopi wci mieli wiele powodw do niezadowolenia'. Ceny
produktw rolnych byy zbyt niskie, produkty przemysowe za zbyt drogie i rzadkie,
a podatki zbyt wysokie. Chopi mieli poczucie, e s obywatelami drugiej kategorii
w stosunku do mieszkacw miast, a zwaszcza robotnikw, ktrych czsto postrzegano
jako uprzywilejowanych. Skaryli si przede wszystkim na niezliczone przejawy naduy
' A. Livchinc, Lettrcs dc 1'interieur" a I'epoyue de la NEP. Les camptigncs russes et 1'autorite loca
Ic", "Communisme" 1995, nr 42-44, s. 45-46; V. Izmozik, "Voices from thc Twenties: private correspon
dence intercepted My the OGPU", "The Russian Review" z IV 1996, vol. 55/2, s. 2R7-30R.
OD ROZEjMU DO wielkieGO PRZEOMU 137
N. Wc:rth, G. Muullec, ,.Rapports sccrets sovitiques, lcl21-1991. La uiciete russe dans les doeumcnt
confidentiels", Gallimard, Paris lc7c75, s. 3fi.
' Tame" 5. llli.
' CRCEl7HC, 76l3/3l17/4-15.
, "Woprosy Istorii KPSS" l9HH, nr 11, s. 42-43.
138 PASTWO PRZECIW SpoeczESTWU
Warunki ycia zesacw lub osb, skazanych na osiedlenie bez najmniejszych rodkw w zabi
tych deskami syberyjskich dziurach, s straszne. Wysya si tam zarwno osiemnasto, dziewit
nastoletni modzie ze rodowisk studenckich, jak siedemdziesicioletnich starcw, a zwaszcza
duchownych i stare kobiety, "nalece do spoecznie niebezpiecznych klas".
CRCEDHC, 76/3/362/1-6.
' CRCEDHC, 76/3/3l16. W licie dn Mecllisu Dzicryski przyznawa, c; w 1924 r. tylko w Republice
flosyjskiej jego suhy rozstrzc:laty 650 oscih (CIlE:IHC, 7lil3/362/7-1 t).
OD ROZejMU DO wielkieGO PRZEOMU 139
' A. Soenicyn, "Archipelag GUag", tum. Jerzy Pomianowski, t. 1-3, Nowe Wyd. Polskie, Warsza
wa 149ll1991; W. Szaamoww, "Grani" 1972, nr 77, s. 42-44; A. Mielnik, A. Soczina i in., "Matieriaty k isto
rikogieograficzcskomu attasu Sotowkow", "Zwiena", t.1, Miiskwa 1991, s. 301-330.
Od rozejmu do Wielkiego przeomu 141
Zwyka dziaalno GPU, w wyniku ktrej skazywano rocznie kilka tysicy na kary obo
zu bd przymusowe osiedlenie, nie wykluczaa pewnej liczby specjalnych operacji re
presyjnych na wielk skal. W spokojnych latach NEPu, od 1923 do 1927 roku, najbar
dziej masowe i krwawe represje objy w rzeczywistoci peryferyjne republiki Rosji, za
kaukazie i Azj rodkow. W XIX wieku kraje te broniy si zaciekle przed rosyjskim
podbojem i do pno zostay zdobyte przez bolszewikw: Azerbejdan w kwietniu
1920 roku, Armenia w grudniu 1920, Gruzja w lutym 1921, Dagestan w kocu 1921,
a Turkiestan wraz z Buchar jesieni 1920 roku. Nie przestaway jednak silnie opiera
si sowietyzacji. "Kontrolujemy tylko gwne miasta, a waciwie centra gwnych
miast", pisa w 1923 roku Peters, penomocny przedstawiciel Czeka w Turkiestanie. Od
roku 1918 do koca lat dwudziestych, a w niektrych regionach a do 1935-1936 roku,
wikszo terytorium Azji rodkowej, poza miastami, bya w rkach basmaczy. Rosja
nie nadali nazw "basmacz" (po uzbecku "rozbjnik") rnego rodzaju partyzantom
osiadym, ale take koczownikom - Uzbekom, Kirgizom i Turkmenom, ktrzy dziaali
w wielu rnych regionach.
Gwne ognisko buntu znajdowao si w Dolinie Fergaskiej. Po podbiciu Buchary
przez Armi Czerwon we wrzeniu 1920 roku powstanie rozszerzyo si na wschodnie
i poudniowe rejony dawnego Emiratu Buchary oraz na pnocn cz stepw turk
meskich. W pocztku 1921 roku sztab Armii Czerwonej ocenia liczb uzbrojonych
basmaczy na trzydzieci tysicy. Kierownictwo ruchu byo niejednorodne i skadao si
z miejscowych wodzw, pochodzcych z rodzin wiejskich, lub klanowych notabli, trady
cyjnych przywdcw religijnych, ale rwnie z pochodzcych spoza regionu muzuma
skich nacjonalistw, takich jak Enwer Pasza, dawny minister wojny Turcji, ktry zgin
w potyczce z oddziaami Czeka w 1922 roku.
142 PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
w padzierniku 1924 roku Sergo Ordonikidze przyzna: "By moe nieco przesadzi
limy, ale nicju na to nie mona poradzi!
W rok po stumieniu powstania gruziskiego z sierpnia 1924 reim rozpocz szero
ko zakrojon operacj "pacyfikacji" Czeczenii, co do ktrej wszyscy byli zgodni, i wa
dza sowiecka w niej nie istnieje. Od 27 sierpnia do 15 wrzenia 1925 roku ponad dzie
si tysicy onierzy regularnych oddziaw Armii Czerwonej komandarma [dowdcy
armii, odpowiednik stopnia generalskiego - przyp. tum.] Uborewicza, wspieranych
prze'z jednostki specjalne GPU, prowadziy akcj rozbrojenia partyzantw czecze
skich, ktrzy zajmowali gbok prowincj kraju. Zdobyy dziesitki tysicy sztuk broni
i aresztoway prawie tysic "bandytw". Wobec oporu ludnoci jeden z szefw GPU
Unszlicht przyzna, i "wojsko musiao uciec si do cikiej artylerii i do bombardowa
nia najbardziej nieustpliwych bandyckich gniazd". Pod koniec tej operacji, prowadzo
nej w okresie, ktry zwyko si nazywa "apogeum NEPu", Unszlicht tak koczy swj
raport: "Jak pokazao dowiadczenie walk z basmaczami w Turkiestanie, z bandytami
na Ukrainie, w guberni tambowskiej i gdzie indziej, represje wojskowe przynosz sku
tek tylko wwczas, gdy idzie za nimi gboka sowietyzacja kraju".
Poczynajc od koca 1926 roku, czyli od mierci Dzieryskiego, w dziaalno
GPU, ktrym kierowa teraz uznawany za prawe rami zaoyciela Czeka Wiacze
saw Rudolfowicz Mienynski - podobnie jak Dzieryski Polak z pochodzenia - za
cz aktywnie ingerowa Stalin, przygotowujcy jednoczenie ofensyw polityczn
przeciw Trockiemu i Bucharinowi. W styczniu 1927 roku GPU otrzymao polecenie
przyspieszenia akcji zakadania kartotek "elementw spoecznie niebezpiecznych
i antysowieckich" na wsiach. W cigu roku liczba osb, ktrym zaoono akta w kar
totekach, wzrosa z 30 tysicy do prawie 72 tysicy. We wrzeniu 1927 roku GPU
przeprowadzio w niektrych guberniach akcje aresztowa kuakw i innych "ele
mentw spoecznie niebezpiecznych". Z perspektywy czasu operacje te wydaj si
wiczeniami przygotowujcymi wielk fal aresztowa z okresu "rozkuaczania"
w zimie 1929-1930 roku.
W latach 1926-1927 GPU wykazao si aktywnoci w polowaniach na wewntrzko
munistyczn opozycj, kwalifikowan jako "zinowjewowcy" lub "trockici". Praktyka
umieszczania w kartotekach i ledzenia komunistw pojawia si bardzo wczenie, bo
ju okoo 1921-1922 roku. We wrzeniu 1923 roku Dzieryski zaproponowa, by w ce
lu "wzmocnienia ideologicznej jednoci partii" komunici zobowizali si do przekaza
nia policji politycznej wszystkich posiadanych informacji o istniejcych frakcjach czy
odchyleniach wewntrz partii bolszewickiej. Propozycja ta wzbudzia oburzenie niekt
rych przywdcw, w tym Trockiego. Niemniej zwyczaj ledzenia opozycji upowszechni
si w nastpnych latach. Suby GPU bray czynny udzia w przeprowadzonej w stycz
niu i lutym 1926 roku czystce w kierowanej przez Zinowjewa leningradzkiej organizacji
partyjnej. Opozycjonici zostali nie tylko wykluczeni z partii, ale kilkuset z nich wysano
do oddalonych miast prowincjonalnych, w ktrych ich los by bardzo niepewny, gdy
nikt nie mia zaproponowa im pracy. W 1927 roku polowanie na opozycj trockistow
sk - kilka tysicy ludzi w caym kraju - zmobilizowao na cae miesice cz sub
M. Wehner, "Le Soulevement georgien de 1924 et la reaction des bolcheviks", "Communisme" 1995,
nr 42-44 s.155-170.
Dokumienty o sobytijach w Czecznie,1925", "Istocznik" 1995, nr 5, s.140-151.
144 PASTWO PRZECIW SpoeczESTWU
M. Lewin, "La Pysannc:rie et le pouvoir sovietiquc, 192HIc73ll", Mouton, Paris l9fiR; E.H. Carr,
R.W. Davies, "Founcltitions of a Ylannecl Economy", vol.1, Pelican, London 1474, s. 71-112.
146 PASTWO PRZECIW SpoeczESTWU
Jak potwierdzaj dostpne dzi archiwa, przymusowa kolektywizacja wsi bya prawdzi
w wojn domow, wypowiedzian przez pastwo sowieckie caemu narodowi drob
nych rolnikw. Zesano ponad 2 miliony chopw, z tego 1,8 miliona tylko w latach
1930-1931, 6 milionw zmaro z godu, a setki tysicy na zesaniu. Tych kilka liczb pokazu
je skal tragedii ludzkiej, jak by "wielki szturm" na chopstwo. Wojna ta nie ograniczya
si wcale do zimy 1929-1930 roku i trwaa co najmniej do poowy lat trzydziestych, a w la
tach 1932-1933 osigna punkt szczytowy, zaznaczony strasznym, wiadomie wywoanym
przez wadze godem, ktry mia zama opr chopstwa. Gwat, zadany chopom, pozwo
lil wyprbowa metody zastosowane pniej wobec innych grup spoecznych. W tym zna
czeniu wojna ta stanowi decydujcy etap w eskalacji stalinowskiego terroru.
W sprawozdaniu, wygoszonym w listopadzie 1929 roku na plenum Komitetu Cen
tralnego, Wiaczesaw Mootow owiadczy: "Sprawa rytmu kolektywizacji nie jest prze
widziana w planie. [...] Zostaje listopad, grudzie, stycze, luty i marzec, a wic cztery
i p miesica, podczas ktrych, o ile nie zaatakuj nas bezporednio imperialici, po
winnimy dokona decydujcego przeomu w dziedzinie gospodarki i kolektywizacji".
Plenum zatwierdzio ten wniosek. Komisja opracowaa nowy kalendarz kolektywizacji,
ktry po kilku przyspieszajcych j korektach zosta ogoszony 5 stycznia 1930 roku.
Pnocny Kaukaz i Powoe miay zosta cakowicie skolektywizowane od jesieni 1930
roku, pozostae regiony, produkujce zboe, los ten mia spotka rok pniej'.
Ju 27 grudnia 1929 roku Stalin obwiecil przejcie od "hamowania skonnoci ku
akw do wyzysku" do "likwidacji kuakw jako klasy". Powoana przez Biuro Politycz
ne komisja z Mootowem na czele otrzymaa zadanie przygotowania praktycznych
rodkw do tej likwidacji. Okrelia ona trzy kategorie kuakw: pierwsi, "zaangaowa
ni w dziaalno kontrrewolucyjn", mieli zosta aresztowani i wysani do obozw pracy
GPU, a w razie oporu rozstrzelani; ich rodziny miay zosta zesane, a mienie skon
fiskowane. Kuakw drugiej kategorii, okrelonych jako "przejawiajcych mniej aktyw
n opozycj, ale jednak arcywyzyskiwaczy, a wic skonnych w naturalny sposb do
wsparcia kontrrewolucji", miano aresztowa i zesa wraz z rodzinami w odlege rejony
kraju. Uznani za "lojalnych wobec wadzy" kuacy trzeciej kategorii mieli by przesie
dleni na obrzea macierzystych rejonw, "poza obszary kolektywizowane i na gleby wy
koca kwietnia pierwszej fazie miano zesa 60 tysicy rodzin. pnoc miaa przyj 45 ty
sicy rodzin, a Ural 15 tysicy. Niemniej 16 lutego Stalin zadepeszowa do pierwszego se
kretarza Komitetu WKP(b) Kraju Zachodniosyberyjskiego, Eichego: "Niedopuszczalne
s doniesienia z Syberii i Kazachstanu, i nie s gotowi na przyjcie zesacw. Syberia
ma bezwzgldnie przyj 15 tysicy rodzin do koca kwietnia". W odpowiedzi Eiche wy
sa do Moskwy przybliony "kosztorys" "urzdzenia" planowanego kontyngentu zesa
cw, opiewajcy na 40 milionw rubli, ktrych jednak nigdy nie dosta!"
Operacje zesania odznaczay si cakowitym brakiem wsppracy midzy poszcze
glnymi ogniwami acucha. Aresztowani chopi toczyli si tygodniami w zaimprowizo
wanych pomieszczeniach - koszarach, budynkach administracyjnych czy dworcach
skd wielu z nich udawao si uciec. W przeprowadzeniu pierwszej fazy GPU przewi
dziao 240 transportw po 53 wagony. Zgodnie z opracowanymi przez gepistw norma
mi kady transport mia skada si z 44 bydlcych wagonw po 40 zesacw w kadym,
8 wagonw do transportu ich narzdzi, zaopatrzenia i dobytku w iloci 480 kilogramw
na rodzin oraz wagonu dla stranikw. Sdzc z cierpkiej korespondencji midzy GPU
a Ludowym Komisariatem do spraw Drg i Komunikacji, transporty przybyway bardzo
rzadko. Wypenione ludmi pocigi stay tygodniami w wielkich punktach rozdzielczych,
w Woogdzie, kotasie, Rostowie, Swierdowsku i Omsku. Przeduony postj transpor
tw z wyrzutkami spoeczestwa, wrd ktrych byo wiele kobiet, dzieci i starcw, z za
sady nie uchodzi uwagi miejscowej ludnoci, o czym wiadcz przesane do Moskwy
liczne zbiorowe listy, pitnujce "rze niewinitek", a podpisane przez "kolektyw robot
nikw i pracownikw Woogdy" czy przez "kolejarzy kotasu"'".
Mamy bardzo mao danych liczbowych do oceny miertelnoci spowodowanej w la
tach 1930-1931 zimnem, brakiem higieny i epidemiami w transportach ludzi, oczekuj
cych na bocznym torze na wyznaczenie miejsca, w ktrym mona by ich "urzdzi".
Po dotarciu transportu kolejowego do jakiego dworca zdolni do pracy mczyni
byli czsto oddzielani od swych rodzin, ktre umieszczano prowizorycznie w zbudowa
nych pospiesznie barakach, i odsyani pod eskort do "orodkw osadnictwa" lecych,
zgodnie z oficjalnymi instrukcjami, "w oddaleniu od szlakw komunikacyjnych". Nie
koczca si podr przez kraj trwaa wic jeszcze kilkaset kilometrw, z rodzin lub
bez, zim saniami, latem wozami lub pieszo. Z praktycznego punktu widzenia ten
ostatni etap drogi "kuakw drugiej kategorii" bliski by czsto zesaniu "kuakw trze
ciej kategorii", przerzucanych na "wymagajce ulepszenia gleby" w regionach liczcych
na Syberii lub Uralu kilkaset tysicy kilometrw kwadratowych. Jak donosiy 7 marca
1930 roku wadze lecego na zachodniej Syberii rejonu tomskiego:
z braku koni, sa i uprzy pierwsze transporty kuakw trzeciej kategorii nadcigny pieszo.
[...] Konie przydzielone do transportw s z zasady niezdolne do pokonania trzystu lub wicej
kilometrw, gdy w czasie formowania transportw wszystkie dobre konie, nalece do zesa
cw, zastpiono szkapami. [...] Wziwszy pod uwag sytuacj, nie ma mowy o transportowaniu
rzeczy i dwumiesicznego zaopatrzenia, do ktrego maj prawo kuacy. Co robi z dziemi
i starcami stanowicymi ponad 50% kontyngentu?4
29 i 30 kwietnia 1933 roku z Moskwy i Leningradu przysano nam dwa transporty elementw
zdeklasowanych. Po dotarciu do Tomska elementy te zostay zaadowane na barki i wysadzone,
pierwszy 18 maja, nastpny 26 maja, na wyspie Nazino, pooonej u zbiegu Obu i Naziny.
Pierwszy transport liczy 5070 osb, drugi 1044, czyli razem byo 6114 osb. Warunki podry
byy straszne: niewystarczajce i obrzydliwe poywienie; brak powietrza i miejsca; szykanowa
nie najsabszych. [...] Rezultat: dzienna miertelno w granicach 35-40 osb. Jednak warunki
podry okazay si prawdziwym luksusem w porwnaniu z tym, co oczekiwao zesacw na
wyspie Nazino (z ktrej mieli by wysani grupami a do punktu docelowego, na tereny osad
nictwa w grze rzeki Naziny). Wyspa Nazino jest zaktkiem cakowicie dziewiczym, bez ladu
zabudowa. [...) Nie ma narzdzi, nie ma ziarna siewnego, nie ma ywnoci... Zaczo si nowe
ycie. Nazajutrz po przybyciu pierwszego transportu,19 maja, zacz pada nieg i zerwa si
wiatr. Zesacy, wygodzeni, wychudzeni i bez dachu nad gow, znaleli si w sytuacji bez wyj
cia. byli zdolni jedynie do rozpalenia ognisk, aby si ogrza. Ludzie zaczli umiera. [...]
Pierwszego dnia pochowano 295 trupw. [...] Dopiero czwartego czy pitego dnia wadze przy
say statkiem troch mki, po kilkaset gramw na osob. Po otrzymaniu swej marnej racji lu
dzie biegli do brzegu i usiowali zmiesza - w czapce, spodniach lub marynarce - odrobin tej
mki z wod. Jednak wikszo zesacw prbowaa pokn mk w stanie suchym i sporo
Tame, s.167
PRZYMUSOWA KOLEKTYWIZACJA I ROZKuaczANIE 155
osb si udusio. W cigu caego pobytu na wyspie zesacy otrzymali jedynie t odrobin m
ki. Najbardziej zaradni usiowali upiec placki, ale nie mieli adnych naczy. [...] Niebawem po
jawiy si przypadki ludoerstwa. [...]
W kocu czerwca zaczo si wysyanie zesacw do tak zwanych wiosek osadniczych. Lea
y one o dwiecie kilometrw w gr rzeki i w rodku tajgi. Jeli chodzi o woski, to bya tam tyl
ko dziewicza natura. Udao si jednak zbudowa prymitywny piec, nadajcy si do wypiekania
czego w rodzaju chleba. Lecz jeli chodzi o reszt, w porwnaniu z wysp Nazino zmian byo
niewiele: taka sama bezradno, takie same ogniska, taki sam koniec. Jedyn rnic byo roz
dawanie raz na kilka dni poywienia podobnego do chleba. miertelno nie malaa. Jeden przy
kad. Z 78 osb, zaadowanych na wyspie z zamiarem wysania do 5 sektora osadnictwa, ywych
dopyno 12. Niebawem wadze uznay, e te tereny nie nadaj si do osadnictwa, i wszyscy ci,
ktrzy przeyli, zostali wysani statkiem w d rzeki. Mnoyy si ucieczki. [...] Na nowych miej
scach zagospodarowania ci z zesacw, ktrzy przeyli i ktrym dano wreszcie troch narzdzi,
zabrali si w drugiej poowie lipca do budowy na wp wkopanych w ziemi schronie. [...) Znw
byo kilka przypadkw ludoerstwa. [...] Ale ycie dopominao si stopniowo o swe prawa: lu
dzie zabrali si do pracy, byli jednak tak wycieczeni, e nawet otrzymujc od 750 do 1000 gram
chleba dziennie, nie przestawali chorowa, umiera, je mehu, trawy, lici itd. W rezultacie
z 6100 osb, ktre wyjechay z Tomska (trzeba do nich doliczy 500-700 osb przysanych do re
gionu z innych czci kraju) 20 sierpnia, przy yciu zosta o tylko okoo 2200".
I' W.P. Daniow, S.A. Krasilnikow, "Spiecpieriesielency w Zapadnoj Sibiri,1933-1938", vol. 3, Nowosy
birsk 1994, s. 89-99.
W.N. Ziemskow, "Kuackaja...", s. 4-5.
' GARF, 9414/1/1943/56-fil, w: N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s.142-145.
'W.P. Daniow, S.A. Krasilnikow, "Spiecpicriesielency...", vol. 2, s. 81-83; GARF, 9479/1/7/5-12;
N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s. 363-374.
156 PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
GARF, 9414/I/1943/52.
' GARF,1235/2/776/83-86.
V W.P. Daniow, S.A. Krasitnikow, "Spiccpicriesietency...", vol. 3, s. 244-245
PRZYMUSOWA KOLEKTYWIZACJA I ROZKuaczANIE 157
GARF, 374/28s/4055/1-12
8. WIELKI GD
' A. Blum, "Naitre, vivre et mourir en URSS,1417-1991", Plon, Paris 1994, s. 94.
F. Kupferman Au pays des Soviets. Le Voyage franais en Union Sovietique, 1917-1939", Galli
mard, Paris 1479, s. HR.
WIELKI Gd 159
Aresztuje i rewiduje kto chce: czonkowie wiejskiego sowietu, wszelkiego rodzaju wysannicy,
czonkowie brygad szturmowych lub bye komsomolec, ktry akurat si nie leni. W tym roku
12% rolnikw rejonu stano przed sdem, nie liczc zesanych kuakw, chopw, ukaranych
' A. C Traziosi, "Lettres de Kharkov. La famine en Ukraine et dans le Caucase du Nord a travers les rap
ports des diplomates italiens,1932-1934", "Cahiers du Monde Russe et Sovietique" z IVI 1989, t. 30 (1-
-2), s. 5-106.
' M. Lewin, "La formation du systeme sovietique", Gallimard, Paris 19R7, s. 206-237.
grzywnami itd. Wedle oblicze dawnego zastpcy prokuratora okrgowego w ubiegym roku
15% ludnoci pado ofiar takiej czy innej formy represji. Jeli doda do tego, i w ostatnim
miesicu wykluczono z kochozu okoo 800 rolnikw, bdziecie mieli wiadomo skali repre
sji, jaka dotkna rejon (...) Wyjwszy przypadek, gdy masowe represje s rzeczywicie uspra
wiedliwione, trzeba przyzna, e skuteczno represji cigle spada, tak e po przekroczeniu
pewnego progu stosowanie ich staje si trudne. (...] Wszystkie wizienia pkaj w szwach.
Wizienie w Baaszowie mieci piciokrotnie wicej osb, ni przewidziano, a w Jetanie w ma
ym wizieniu siedzi 610 ludzi. W cigu ostatniego miesica wizienie w Baaszowie przekaza
o do Jeanu 78 winiw, w tym 48 w wieku poniej dziesiciu lat; 21 natychmiast zwolniono.
[...) Aby skoczy z ostawion, a jedyn tu stosowan metod - metod sitow - dwa sowa
o rolnikach indywidualnych, wobe ktrych zrobiono wszystko, by ich zniechci do siania
i produkcji.
O tym, do jakiego stopnia s sterroryzowani indywidualni gospodarze, niech wiadczy nast
pujcy przykad: w Morcach indywidualny gospodarz, ktry, nawiasem mwic, wypeni w stu
procentach plan, zgosi si do przewodniczcego rejonowego komitetu wykonawczego, towarzy
sza Fomiczewa z prob o zesanie go na Pnoc, gdy "i tak nie mona ju y w tych warun
kach. Rwnie znamienna jest petycja, podpisana przez szesnastu gospodarzy indywidualnych
z wiejskiego sowietu w Aleksandrowie, w ktrej chopi ci domagaj si zesania poza region! [...]
Krtko mwic, jedyn form "pracy masowej" jest "szturm": bierze si "szturmem" ziarno,
kredyty hodowl byda idzie si do pracy jak do szturmu" itd. Nic si nie robi bez "szturmu".
[...] "Oblenie prowadzone jest noc, od 21.00-22.00 do witu. "Szturm" odbywa si nastpu
jco: zasiadajca w izbie "brygada szturmowa" wzywa po kolei wszystkie osoby, ktre nie dope
niy takiej czy innej planowej powinnoci, i rnymi rodkami "przekonuje" je do wypenienia
obowizkw. "Oblega" si w ten sposb kad osob z listy, po czym zaczyna si od nowa, przez
ca noc'.
Nadmiernie uzbrojony i silny aparat sowiecki nie jest w rzeczywistoci w stanie odnie zwyci
stwa nawet w pojedynczych regularnych bitwach; przeciwnik nie dziaa mas, jego siy s rozrzu
cone, tote wadza traci siy w nie koczcej si serii malekich operacji: tu nie opielone pole,
tam schowano kilka kwintali zboa, tu zepsuty traktor, tam drugi wiadomie uszkodzony, trzeci
zamiast pracowa, gdzie pojecha... oraz na stwierdzaniu, e jaki magazyn rozkradziono, ksigi
rachunkowe s le prowadzone lub faszowane, a dyrektorzy kochozw, ze strachu lub zej woli,
nie podaj prawdy w raportach... I tak dalej, w nieskoczono i cigle na nowo na tym ogrom
nym obszarze! [...] Wroga trzeba szuka dom po domu, wie po wsi. To tak, jakby nosi wod si
tem! "'
Tame, s.19ft20fi.
W.N. Ziemskow, "Kuackaja...", s. 4-5.
' A. Graziosi, "Lettres de Kharkov...", s. 51
Od tygodnia zorganizowano sub przyjmujc porzucone dzieci. W istocie bowiem poza cho
pami napywajcymi do miast, gdy na wsi nie maj adnych nadziei na przeycie, s jeszcze
dzieci, przywoone tu przez rodzicw, ktrzy po porzuceniu ich wracaj, by umrze na wsi. Maj
bowiem nadziej, i w miecie kto zaopiekuje si ich potomstwem. [...] Od tygodnia zmobilizo
wano dwornikw [strw] w biaych bluzach, ktrzy patroluj miasto i doprowadzaj dzieci do
najbliszego posterunku milicji. (...] Koo pnocy rozpoczyna si przewoenie ich ciarwkami
na dworzec towarowy Siewiero Doniec. Tam gromadzi si dzieci znalezione na dworcach i w po
cigach, a take rodziny chopw i samotne starsze osoby schwytane w miecie w cigu dnia. Jest
tam te personel medyczny [...], ktry dokonuje "selekcji". Ci, ktrzy jeszcze nie spuchli i maj
szanse na przeycie, kierowani s do barakw w Choodnej Gorze, gdzie kona na somie prawie
8000 ludzkich dusz, w wikszoci dzieci. (...) Osoby opuchnite przewozi si pocigami towaro
wymi na wie i pozostawia pidziesitszedziesit kilometrw za miastem, eby nie umieray
na widoku. [...] Po dotarciu na miejsce wyadunku kopie si wielkie rowy, do ktrych wrzuca si
zwoki zebrane ze wszystkich wagonw".
Kadej nocy uprzta si w Charkowie prawie 250 trupw osb zmarych z godu lub na tyfus.
Zauwaono, e wiele z nich nie ma wtroby, ktr prawdopodobnie wycignito przez szerokie
nacicie. Policji udao si w kocu zapa kilku tajemniczych "chirurgw", ktrzy zeznali, e
z tego misa robili farsz do pierokw, sprzedawanych nastpnie na targowisku".
liony zmarych, ponieli ukraiscy chopi. W Kazachstanie byo okoo 1 miliona ofiar,
gwnie wrd koczownikw pozbawionych po kolektywizacji caego byda i si osiedlo
nych. Na pnocnym Kaukazie i w regionie czarnoziemnym zmar 1 milion osb'fi...
Towarzyszu Stalin,
Rejon wieszeski, podobnie jak wiele innych rejonw pnocnego Kaukazu,
nie wykona planu dostaw zboa nie z powodu jakiego "kuackiego sabotau",
lecz z powodu zej organizacji tutejszego kierownictwa partii...
W grudniu ubiegego roku rejonowy komitet partyjny przysa w celu "przy
spieszenia" kampanii skupu "penomocnika", towarzysza Owezinnikowa. Zasto
sowa on nastpujce posunicia: l. rekwizycje caego dostpnego zboa, w tym
zaliczki", danej przez dyrekcj kochozu kochonikom na przyszoroczne zasie
wy; 2. rozoenie na wszystkie gospodarstwa dostaw, ktre kady kochoz winien
by pastwu. Jakie byy rezultaty tych posuni? Kiedy rozpoczto rekwizycje
chopi przystpili do chowania i zakopywania zboa. Jakie byy rezultaty wszyst
kich tych rekwizycji? "Znaleziono" 5930 kwintali zboa... A oto kilka metod za
stosowanych do znalezienia tych 593 ton, z ktrych cz bya zakopana od...
1918 roku!
Metoda chodu... Rozbiera si kochonika i nago "wystawia si na chd"
w jakiej szopie. Kochonikw czsto "wystawiano na chd" caymi brygadami.
Metoda gorca... Skrapia si stopy i brzegi sukien kochonic naft i podpala.
Potem si je gasi i zaczyna od nowa.
W kochozie Napowskim niejaki Potkin, "penomocnik" komitetu rejono
wego, zmusza przesuchiwanych kochonikw do kadzenia si na rozgrzanym
do biaoci piecyku, a nastpnie ich "ochadza", zamykajc nago w szopie...
W kochozie Lebiaeskim ustawiano kochonikw pod murem i symulowa
no egzekucj...
Mgbym bez koca mnoy podobne przykady. To nie s "naduycia", nie,
to jest staa metoda skupu zboa...
Jeli uznacie, e mj list zasuguje na zainteresowanie Komitetu Centralnego,
przylijcie tu prawdziwych komunistw, ktrym starczy odwagi, by zdemaskowa
tych wszystkich, ktrzy w tym rejonie zadali miertelny cios organizacji kocho
zw... Jestecie nasz jedyn nadziej.
Wasz Michai Szoochow
prawd zahartowane jak stal. Myl, e zbudujemy z nimi pastwo, o jakim nigdy nie
syszano w historii".
Czy naley, jak to czyni dzi niektrzy publicyci i historycy ukraiscy, widzie w tej
klsce "ludobjstwo popenione na narodzie ukraiskim"?" Nie ulega wtpliwoci, e
chopstwo ukraiskie byo gwn ofiar godu lat 1932-1933 i e ten "szturm" poprze
dzony by od 1929 roku kilkoma ofensywami przeciw oskaranej gwnie o "nacjonali
styczne odchylenie" inteligencji ukraiskiej, a nastpnie, poczynajc od 1932 roku,
przeciw ukraiskim komunistom. Przyjmujc okrelenie Andrieja Sacharowa, bez
sprzecznie mona mwi o "ukrainofobii Stalina". Przy tym rwnie wane jest stwier
dzenie, i proporcjonalnie rzecz biorc, represja godem dotkna w rwnym stopniu
regiony zamieszkane przez Kozakw doskich i kubaskich, co Kazachstan. W republi
ce tej podja od 1930 roku kolektywizacja i przymusowe osiedlenie koczownikw mia
y katastrofalne skutki: w cigu dwch lat zdziesitkowano 80% stad. Wyemigroway
2 miliony pozbawionych dobytku i skazanych na gd Kazachw; 500 tysicy do Azji
rodkowej, a 1,5 miliona do Chin.
W rzeczywistoci w wielu regionach na Ukrainie, na terenach kozackich lub w pew
nych rejonach strefy czarnoziemnej, gd wydaje si ostatnim epizodem rozpocztej
w latach 1918-1922 walki midzy pastwem bolszewickim a chopstwem. Znamienna
jest zbieno midzy regionami, ktre stawiy silny opr rekwizycji lat 1918-1921 i ko
lektywizacji lat 1929-1930, a strefami dotknitymi klsk godu. Z czternastu tysicy
zamieszek i buntw chopskich, odnotowanych przez GPU w 1930 roku, do ponad 85%
doszo w regionach "ukaranych" godem w latach 1932-1933. Wielkim godem lat
1932-1933 najbardziej zostay dotknite najbogatsze rolniczo i najbardziej dynamiczne
regiony, ktre miay jednoczenie najwicej do dania pastwu i najwicej do stracenia
w zorganizowanym pod koniec przymusowej kolektywizacji systemie wymuszania produkcji rolnej.
S. Merl, "Golod 1932-1933 - gienocyd Ukraincew dla osuszczestwlenija politiki rusyfikacyi?", "Otie
czestwiennaja Istorija" 1995, nr 1, s. 49-61.
9
ELEMENTY KLASOWO OBCE" I CYKLE REPRESYJNE
Synny proces w Szachtach zaznaczy wyranie koniec rozejmu, zawartego w 1921 roku
midzy wadz a "specjalistami". W przeddzie rozpoczcia pierwszego planu picio
letniego lekcja z procesu szachtyskiego bya jasna: sceptycyzm, niezdecydowanie
i obojtno wobec dziea podjtego przez parti mogy prowadzi tylko do "sabota
u". Wtpienie byo zdrad. Spiecjedstwo - dosownie "drczenie specjalistw" - byo
gboko zakorzenione w mentalnoci bolszewickiej i sygna, jakim by proces w Szach
tach, zosta doskonae odebrany przez baz. Spece mieli si sta kozami ofiarnymi nie
powodze gospodarczych, a take frustracji wywoanych gwatownym spadkiem stopy
yciowej. Od koca 1928 roku tysice kierownikw i "buruazyjnych" inynierw zwol
niono z pracy w przemyle, pozbawiono kart ywnociowych, dostpu do usug medycz
nych, a czasem wyrzucono z mieszka. W 1929 roku pod pretekstem "prawicowego od
chylenia", "sabotau" lub przynalenoci do "spoecznie obcej klasy" dokonano czystek
wrd tysicy urzdnikw Gospanu (Najwyszej Rady Gospodarki Narodowej), ludo
wych komisariatw finansw, handlu i rolnictwa. To prawda, e 80% wyszych rzdni
kw Ludowego Komisariatu Finansw pracowao tam jeszcze przed rewolucj'.
Kampania czystek w niektrych placwkach pastwowych zaostrzya si od lata
1930 roku, kiedy Stalin, pragnc rozprawi si definitywnie z "prawicowcami",
Antyreligijna ofensywa lat 1929-1930 miaa dwa etapy. Pierwszy, z wiosny i lata
1929 roku, charakteryzowa si zaostrzeniem i ponownym uaktywnieniem antyreligij
nego prawodawstwa z lat 1918-1922. 8 kwietnia 1929 roku wydany zosta wany dekret,
ktry wzmacnia kontrol lokalnych wadz nad yciem parafii i narzuca nowe ograni
czenia dziaalnoci stowarzysze religijnych. Odtd kada dziaalno, "przekraczajca
granice prostego zaspokojenia potrzeb religijnych", podlegaa odpowiedniemu przepi
sowi prawnemu, a zwaszcza ustpowi 10 gronego artykuu 58 kodeksu karnego, ktry
przewidywa, i "kade wykorzystanie przesdw religijnych mas [...) do osabienia
pastwa" podlega "karze od trzech lat wizienia do kary mierci wcznie". 26 sierpnia
1929 roku rzd wprowadzi cigly, piciodniowy tydzie pracy - pi dni pracy, dzie
odpoczynku - co wykluczao niedziel jako wsplny dla caej ludnoci dzie wolny. Po
sunicie to miao "uatwi walk o wykorzenienie religii".
Podobne dekrety byy tylko wstpem do bardziej bezporednich dziaa, ktre zo
yy si na drugi etap antyreligijnej ofensywy. W padzierniku 1929 roku zarzdzono
konfiskat dzwonw, ktrych dwik "narusza prawo do odpoczynku szerokich mas
niewierzcych miast i wsi". Duchownych zrwnano z kuakami: przygnieceni podatka
mi - od 1928 do 1930 roku podatek od popw wzrs dziesiciokrotnie - pozbawieni
praw obywatelskich, co oznaczao zwaszcza brak prawa do kart ywnociowych i jakiej
kolwiek opieki medycznej, stali si czstymi ofiarami aresztowa, wypdze i zesa.
Wedug niepenych danych w 1930 roku "rozkuaczono" ponad 13 tysicy duchownych.
W wielu wsiach i osadach kolektywizacja rozpoczynaa si od symbolicznego zamkni
cia cerkwi, a rozkuaczanie od popa. Znamienne, i pierwotnym powodem prawie 14%
odnotowanych w 1930 roku rozruchw i powsta chopskich byo zamknicie cerkwi
i konfiskata dzwonw". Kampania antyreligijna signa szczytu zim 1929-1930 roku.
Do 1 marca 1930 roku zamknito lub zniszczono 6715 cerkwi. Oczywicie, wydana na
skutek opublikowanego 2 marca 1930 roku artykuu Stalina "Zawrt gowy od sukce
sw" uchwaa Komitetu Centralnego potpia cynicznie "niedopuszczalne wypaczenia
w walce z przesdami religijnymi, a zwaszcza administracyjne zamykanie cerkwi bez
zgody mieszkacw". To formalne potpienie nie miao jednak adnego wpywu na los
zesanego duchowiestwa.
W nastpnych latach wielkie ofensywy antycerkiewne zastpione zostay cigym
administracyjnym nkaniem duchownych i stowarzysze religijnych. Interpretujc do
wolnie szedziesit osiem artykuw dekretu z 8 kwietnia 1929 roku i przekraczajc
prerogatywy w sprawie zamykania cerkwi, lokalne wadze prowadziy dalej pod rny
mi pretekstami partyzanck wojn z Cerkwi, motywujc j zuyciem budynkw i ich
"zym stanem sanitarnym", "brakiem ubezpieczenia" oraz zalegociami w podatkach
i niezliczonych opatach, naoonych na czonkw stowarzysze religijnych. Niektrzy
duchowni, pozbawieni godnoci cerkiewnej i praw obywatelskich, a take moliwoci
zarabiania na ycie jako pracownicy najemni, gdy podlegali opodatkowaniu jako "ele
menty pasoytnicze, yjce z dochodw innych ni pace", zmuszeni zostali do wybra
nia losu "wdrownych popw", wiodcych nielegalne ycie na marginesie spoecze
stwa. W ten sposb w opozycji do goszonej przez metropolit Sergiusza lojalnoci
wobec wadzy sowieckiej w onie Cerkwi rozwina si schizma, szczeglnie silna w byych guberniach
woroneskiej i tambowskiej.
Zwolennicy Aleksieja Buja, biskupa Woronea, aresztowanego w 1929 roku za niezomny sprzeciw wobec
kompromisu midzy Cerkwi a pastwem, utworzyli autonomiczn Prawdziw Cerkiew Prawosawn, z
wasnym, czsto wdrownym" duchowiestwem, wywicanym poza oficjaln Cerkwi z Sergiuszem na
czele. Adepci tej Cerkwi na pustyni", ktra nie miaa wasnych wity, zbierali si na modlitw w
najrniejszych miejscach: w prywatnych domach, na odludziu i w grotach10. Ci prawdziwi prawosawni
chrzecijanie", jak si sami nazywali, podlegali szczeglnym przeladowaniom;
wiele tysicy z nich aresztowano i zesano jako osadnikw specjalnych lub posano do obozw. Pod sta
presj wadz liczba czynnych cerkwi i duchowiestwa zmniejszya si bardzo wyranie, mimo i jak mia
wykaza spis z 1937 roku, 70% dorosych obywateli wci okrelao si jako wierzcy, 1 kwietnia 1936
roku w ZSRR dziaao ju tylko 15 835 cerkwi (czyli 28% w porwnaniu z okresem przedrewolucyjnym),
4830 meczetw (32% dziaajcych przed rewolucj) oraz kilkadziesit wity katolickich i protestanckich.
W tym samym roku zarejestrowano 17 857 duchownych, podczas gdy w roku 1914 byo ich 112 629 i
jeszcze blisko 70 tysicy w roku 1928. Duchowiestwo byo ju tylko, by uy tu oficjalnej formuy,
reliktem wymierajcych klas"11.
Kuacy, spece i duchowni nie byli jedynymi ofiarami antykapitalistycznej rewolucji" z pocztku lat
trzydziestych. W styczniu 1930 roku wadze rzuciy haso szeroko zakrojonej kampanii usunicia
prywatnych przedsibiorcw". Celem tej operacji byli przede wszystkim kupcy, rzemielnicy i wykonawcy
kilku wolnych zawodw, w sumie blisko 1,5 miliona aktywnych osb, ktre w czasie NEP-u dziaay w
bardzo skromnym zreszt sektorze prywatnym. Ci prywatni przedsibiorcy, ktrych redni kapita w handlu
nie przekracza tysica rubli i ktrzy w 98% nie zatrudniali pracownikw, zostali szybko usunici za
pomoc dziesiciokrotnego wzrostu podatkw i konfiskaty mienia, po czym jako elementy zdeklasowane",
prniakw" lub elementy obce" pozbawiono ich praw obywatelskich na takich samych zasadach jak
rnorodn grup byych" oraz innych czonkw klas posiadajcych i carskiego aparatu pastwowego".
Dekret z 12 grudnia 1930 roku wylicza ponad trzydzieci kategorii pozbawionych praw obywatelskich
liszecw [od ro. liszat' pozbawia - przyp. tum.]. Znaleli si wrd nich: byli waciciele ziemscy",
byli kupcy", bya szlachta", byli policjanci", byli funkcjonariusze i urzdnicy carscy", byli kuacy",
byli dzierawcy lub waciciele prywatnych przedsibiorstw", byli biali oficerowie", duchowni, mnisi,
mniszki, byli czonkowie partii politycznych" itd. Przeladowania, ktrym podlegali liszecy, stanowicy
w 1932 roku 4% wyborcw, a wic wraz z rodzinami jakie siedem milionw osb, nie ograniczay si,
rzecz jasna, do zwykego pozbawienia praw wyborczych. W latach 1929-1932 dodano do tego utrat prawa
do mieszkania, do suby zdrowia i kart zaopatrzeniowych. W latach 1933-1934 podjto jeszcze ostrzejsze
rodki, z wydaleniem w ramach operacji paszportyzacyjnych" wcznie, ktrych celem byo oczyszczenie
miast z elementw zdeklasowanych"12.
10
W.C. Fletcher, L'Eglise ciandestine en Union Sovietique", d. A. Moreau, Paris 1971.
11 N. Werth, G. Moullec, Rapports secrets...", s. 291-304.
12
A.I. Dobkin, Liszecy, 1918-1936", Zwiena" t. 2, Moskwa 1992, s. 600-620.
172 PASTWO PRZECIW SpoeczESTWU
Wyrywajc z korzeniami wiejskie struktury spoeczne i niszczc wiejski styl ycia, przy
musowa kolektywizacja wsi, po ktrej nastpio przyspieszone uprzemysowienie, wy
woaa ogromn migracj chopw do miast. Chopska Rosja zamienia si w kraj w
czgw (brodjaszczaja Ru). Od koca 1928 do koca 1932 roku rosyjskie miasta zale
waa oceniana na 12 milionw chopska fala, ktra uciekaa przed kolektywizacj
i rozkuaczaniem. Same regiony Moskwy i Leningradu "przyjy" ponad 3,5 miliona
przybyszw. Byo midzy nimi wielu przedsibiorczych chopw, ktrzy woleli uciec
z rodzinnej wsi, a w razie potrzeby nawet si "samorozkuaczy" ni wstpi do kocho
zu. W latach 1930-1931 ta mao wymagajca sia robocza pracowaa na niezliczonych
budowach. Jednak od pocztku 1932 roku wadze zaczy si niepokoi masowym i nie
kontrolowanym napywem wdrownej ludnoci, ktra "zamieniaa w wie" miasta
orodki wadzy i witryny nowego systemu socjalistycznego, zagraaa wypracowanemu
z trudem od 1929 roku systemowi racjonowania ywnoci, w ktrym "liczba uprawnio
nych" wzrosa z 26 milionw w pocztku 1930 do prawie 40 milionw pod koniec 1932
roku, a take przeksztacaa fabryki w ogromne "obozy koczownikw". Czy nowi przy
bysze nie byli przyczyn caej serii "negatywnych zjawisk", dezorganizujcych zdaniem
wadzy produkcj, takich jak nadmierna absencja, zaamanie si dyscypliny pracy, chu
ligastwo, brakorbstwo oraz szerzenie si pijastwa i przestpczoci?"
Aby walczy z t stichij - termin oznacza jednoczenie zjawisko naturalne [dos.
rozszalay ywio - przyp. tum.), anarchi i nieporzdek - wadze zastosoway w listo
padzie i grudniu 1932 roku ca seri rodkw represyjnych, od bezprecedensowej pe
nalizacji stosunkw pracy do prby oczyszczenia miast z "elementw klasowo obcych".
Prawo z 15 listopada 1932 roku karao surowo nieusprawiedliwion nieobecno w pra
cy i przewidywao midzy innymi natychmiastowe zwolnienie, odebranie kart ywno
ciowych i wyrzucenie ukaranych z mieszkania. Jego oficjalnym celem byo uatwienie
demaskowania "pseudorobotnikw". Podstawowym celem dekretu z 4 grudnia 1932
roku, ktry cedowa na przedsibiorstwa prawo wydawania nowych kart ywnocio
wych, byo usunicie wszystkich "martwych dusz" i "pasoytw", niesusznie wpisanych
na mniej dokadnie kontrolowane miejskie listy racjonowania ywnoci.
Jednak podpor caego systemu stao si wprowadzenie 27 grudnia 1932 roku we
wntrznych dowodw tosamoci (paszportw). "Paszportyzacja" ludnoci suya kilku
celom, okrelonym dokadnie w preambule dekretu: likwidacji "pasoytnictwa spoecz
nego, utrudnieniu przenikania kuakw do orodkw miejskich i ich aktywnoci na
rynkach, ograniczeniu wychodstwa ze wsi i utrzymaniu "spoecznej czystoci" miast.
Wszyscy doroli, to znaczy co najmniej szesnastoletni i zachowujcy prawa obywatel
skie mieszkacy miast, a take kolejarze, stali pracownicy najemni trwajcych budw
oraz pracownicy rolni sowchozw otrzymywali z rk policji politycznej paszport. By on
jednak wany jedynie z oficjaln piecztk, potwierdzajc adres legalnego zameldo
wania (propiska). Od propiski zalea cakowicie status mieszkaca miasta z jego szcze
glnymi przywilejami: kart ywnociow, ubezpieczeniami spoecznymi i prawem do
mieszkania. Miasta odzielono na dwie kategorie: "otwarte i "zamknite. Miasta
zamknite" - z pocztku byy to Moskwa, Leningrad, Kijw, Odessa, Misk, Char
kw, Rostw nad Donem i Wadywostok - miay status miast uprzywilejowanych, z lep
szym zaopatrzeniem, w ktrych zamieszka mona byo jedynie dziki bliskiemu po
Mgbym mnoy przypadki cakowicie bezpodstawnych zesa. Niestety, wszyscy ci bliscy nam
ludzie, robotnicy i czonkowie partii, ju nie yj, gdy byli najmniej przystosowani do warun
kw: Nowoyow Wadimir, moskwianin. Trzykrotnie nagrodzony kierowca w moskiewskiej fa
bryce Kompresor. ona i dziecko w Moskwie. Wybierali si z on do kina. Podczas jej przygo
towa zszed bez dokumentw na ulic po papierosy. Zosta zapany na ulicy; Winogradowa,
kochonica. Jechaa do brata, komendanta milicji 8 sektora w Moskwie. Zostaa zapana po
wyjciu z pocigu na jednym z dworcw, zesana; Wojkin Nikoaj Wasiliewicz, czonek Komso
GARF,1235/2/1650/27-34.
Tame.
GARF, 9479/1/19/7; N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s. 43-44.
GARF, 9479/1/19/19.
174 PASTWO PRZECIW SpoeczESTWU
moiu od 1929 roku robotnik tekstylny sierpuchwskiej fabryki Krasnyj Tiekstilszczik. Trzykrot
nie nagrodzony. Udawa si w niedziel na mecz pikarski. Zapomnia zabra dokumenty. za
trzymany, zesany. Matwiejew I.M. Robotnik budowlany na budowie piekarni nr 9. mia pasz
port pracownika sezonowego wany do grudnia 1933 roku. Zatrzymany mimo to. Powiedzia, e
nikt nie chcia nawet spojrze na dokumenty'".
Operacje oczyszczajce, dokonane przez Wydzia Transportu GPU smego regionu, daty nast
pujce rezultaty: w przedostatniej czystce 700 aresztowanych i postawionych przed sdem,
a wrd nich: zodziei przesyek 325, chuliganw (drobnych przestpcw) i elementw kryminal
nych 221, bandytw 27, elementw kontrrewolucyjnych 127; 73 zodziei przesyek nalecych do
zorganizowanych band rozstrzelano. Podczas ostatniej czystki [...] aresztowano okoo 200 osb.
S to gwnie elementy kuackie. Ponadto administracja zwolnia 300 podejrzanych osb. Tak
wic w cigu ostatnich czterech miesicy w taki czy inny sposb wyrzucono z sieci transportu
1270 osb. Oczyszczanie trwa'y.
Wiosn 1934 roku rzd zastosowa represje wobec modych wczgw i drobnych
przestpcw, ktrzy rozmnoyli si w miastach w czasach rozkuaczania, godu i po
wszechnego zbrutalizowania stosunkw spoecznych. 7 kwietnia 1935 roku Biuro Poli
tyczne wydao dekret, ktry przewidywa "postawienie przed wymiarem sprawiedliwo
ci i zastosowanie wszystkich przewidzianych prawem kar wobec modocianych w wie
ku powyej dwunastu lat, uznanych za winnych wama, aktw przemocy, uszkodze
ciaa oraz dziaa, w wyniku ktrych doszo do mierci lub kalectwa". Kilka dni pniej
rzd przesa do prokuratury tajn instrukcj, w ktrej wyjania, i sankcje karne
w stosunku do modocianych "zawieraj take najwyszy wymiar obrony spoecznej",
to znaczy kar mierci. W wyniku tego zniesione zostay dawne przepisy kodeksu kar
nego, zabraniajce stosowania kary mierci wobec nieletnichz. Jednoczenie NKWD
otrzymao rozkaz reorganizacji podlegych dotd Ludowemu Komisariatowi Owiaty
"przytukw i orodkw dla nieletnich" oraz rozbudowy sieci "kolonii roboczych" dla
modziey.
Jednak wobec rosncego poziomu przestpczoci i wczgostwa wrd modocia
nych posunicia te nie przyniosy adnego efektu. Raport o "likwidacji wczgostwa
nieletnich za okres od 1 lipca 1935 do 1 padziernika 1937 roku" stwierdza:
Mimo reorganizacji sub sytuacja wcale si nie poprawia. [...] Poczynajc od lutego 1937, od
notowalimy silny napyw wczgw z obszarw rolniczych, zwaszcza za z regionw dotkni
tych zymi zbiorami w 1936 roku. [...) Masowe wychodstwo dzieci ze wsi z powodu przejcio
wych trudnoci materialnych, spotykajcych rodzin, wytumaczy mona nie tylko zym funk
cjonowaniem kochozowych kas wzajemnej pomocy, ale rwnie karygodnym postpowaniem
kierownikw wielu kochozw, ktrzy chcc si pozby modych ebrakw i wczgw, daj im
"zawiadczenia o wczgostwie i ebractwie" i odsyaj na najbliszy dworzec lub do miasta. (...)
Zreszt administracja kolejowa i milicja zamiast aresztowa modocianych wczgw i skiero
wa ich do przytukw i orodkw NKWD, poprzestaj na "oczyszczeniu swojego sektora"
i wsadzeniu ich do przelotowych pocigw [...] i tak wczdzy trafiaj do wielkich miastz'.
O rozmiarach zjawiska moe da pojcie kilka liczb. W samym roku 1936 do "przy
tukw" NKWD trafio 125 tysicy modocianych wczgw; od 1935 do 1939 w kolo
niach roboczych NKWD zamknito ich ponad 155 tysicy, a tylko w latach 1936-1939
przed sdem stano 92 tysice dzieci w wieku od dwunastu do szesnastu lat. Wedle
stanu na 1 kwietnia 1939 roku w obozach GUagu znajdowao si ponad 10 tysicy
maoletnich winiw2z.
nie o Finw, ktrzy stali si pierwszymi ofiarami czystek etnicznych, majcych sign
szczytu w okresie wojny. Po pierwszej wielkiej zsyce blisko 10 tysicy osb na podsta
wie kryteriw narodowociowych wiosn 1936 roku przysza nastpna, uderzajc w po
nad 15 tysicy rodzin, czyli okoo 50 tysicy Polakw i Niemcw z Ukrainy, zesanych
do Kazachstanu do obwodu karagandyjskiego i umieszczonych w kochozach3z.
Rewolucja rosyjska zatrzymaa si na swoim Termidorze. Pan Stalin zrozumia jaowo czystej
ideologii marksistowskiej i mitu wiatowej rewolucji. Jest z pewnoci prawowiernym socjalist,
ale przede wszystkim dobrym patriot, ktry rozumie, jakie niebezpieczestwo stanowi dla kra
ju ta ideologia i ten mit. Marzy mu si prawdopodobnie owiecony despotyzm, rodzaj paternali
zmu, oddalony cakowicie od kapitalizmu, ale rwnie daleki od chimer komunizmu.
WIELKI TERROR (1936-1938) 181
A "LEcho de Paris" z 30 stycznia 1937 roku wyraao t sam myl bardziej obrazo
wo i z mniejszym szacunkiem:
Gruzin o niskim czole docza bezwiednie do Iwana Gronego, Piotra Wielkiego i Katarzyny II.
Ci, ktrych kae mordowa, to wierni swej diabolicznej religii rewolucjonici, neurotycy nkani
cig niszczycielsk pasj'.
tem dyskusji - chodzi zwaszcza o stopie centralizacji terroru oraz o kategorie i liczb
ofiar.
W sprawie centralizacji terroru dostpne dzi dokumenty Biura Politycznego5 po
twierdzaj, e masowe represje byy rzeczywicie rezultatem inicjatywy podjtej
przez najwysz instancj partyjn, Biuro Polityczne, a zwaszcza przez Stalina. Orga
nizacja, a nastpnie przebieg najkrwawszej z wielkich operacji represyjnych, trwaj
cej od sierpnia 1937 roku do maja 1938 "likwidacji byych kuakw, kryminalistw
i innych elementw antysowieckich"fi, ukazuj w zupenie nowym wietle rol Cen
trum i wadz lokalnych w tych represjach oraz logik samej operacji majcej, przynaj
mniej w zaoeniu, definitywnie rozwiza problem nie rozwizany w cigu poprzed
nich lat.
Od 1935-1936 lat wci nie rozstrzygnita pozostawaa kwestia dalszych losw prze
bywajcych na zesaniu byych kuakw. Mimo przypominanego im regularnie zakazu
opuszczania miejsca przymusowego osiedlenia coraz wicej osadnikw specjalnych roz
tapiao si w masie wolnych pracownikw. W raporcie z sierpnia 1936 roku szef
GUagu Matwiej Berman pisa:
5 "Stalinskoje Politbiuro w 30-yje gody", zbir dokumentw przygotowany przez O.W. Chlewniuka,
A.W. Kwaczonkina, L.P. Koszelew, L.A. Rogowaj, Moskwa 1995; O.V. Khlevniouk, L.P. Kocheleva,
J. Howlett, L. Rogowaja, "Les Sources archivistiques des organes dirigeants du PC(b)R", "Communisme"
1995, nr 42-44, s.15-34.
Trud" z 4 VI 1992.
' GARF, 9479/1/978/32.
WIELKI TERROR (1936-1938) 183
ciodniowym terminie przesa mu skad trojek, a take liczb osobnikw przeznaczonych do roz
strzelania i do zesania.
Trud" z 4 VI 1992.
O. Khlevniouk, "Le Cercle...", s. 208-210.
184 PASTWO PRZECIW SpoeczESTWU
Izwiestija" z 10 VI 192, s. 2.
Plan zaj i lista goci przyjtych przez Stalina na Kremlu w latach 193l,-1937, "Istoriczeskij Archiw"
1995 nr 4, s.15-73.
Cyt. za: B. Lewickyj, "Terror...", s. 78. Liczba mnoga wynikaa z faktu, i by to wsplny telegram Sta
lina i danowa. (Przyp. tum.)
186PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
Czy mona dzi posun si dalej w analizie kategorii ofiar tych zbiorowych mor
derstw? Mamy kilka danych statystycznych o winiach GUagu z koca lat trzydzie
stych, ktre przedstawimy w dalszej czci ksiki. Informacje te dotycz wszystkich
winiw (a nie tylko ofiar Wielkiego Terroru) i przynosz tylko czstkowe odpowiedzi
na temat ludzi zesanych do obozw w czasie "jeowszczyzny". Mona zauway duy
wzrost liczby winiw z wyszym wyksztaceniem (70% midzy rokiem 1936 a 1939),
co potwierdza fakt, i terror koca lat trzydziestych dotkn szczeglnie wyksztacone
elity, niezalenie od przynalenoci do partii.
Poniewa przeladowania kadr partyjnych zostay potpione najwczeniej (na XX
Zjedzie), nale one do najlepiej znanych aspektw Wielkiego Terroru. W tajnym re
feracie Chruszczow mwi szeroko o represjach, ktre dotkny piciu wiernych stali
nowcw, czonkw Biura Politycznego (Postyszewa, Rudzutaka, Eichego, Kosiora
i Czubara), a take 98 spord 139 czonkw Komitetu Centralnego i 1108 z 1996 dele
gatw na XVII Zjazd Partii (1934). Przetrzebione zostay rwnie kierownicze kadry
Komsomou: aresztowano 72 z 93 czonkw Komitetu Centralnego, 319 z 385 sekreta
rzy obwodowych, krajowych i republikaskich oraz 2210 spord 2750 sekretarzy rejo
nowych. W wikszoci przypadkw obwodowe i lokalne aparaty partii i Komsomolu,
ktre Centrum podejrzewao o "sabotowanie" jedynie "susznych" decyzji Moskwy
i sprzeciw wobec jakiegokolwiek kontrolowania sytuacji w kraju przez wadze zwierzch
nie, zostay w caoci wymienione. W Leningradzie, miecie w najwyszym stopniu po
dejrzanym, w ktrym partii przewodzili ludzie tacy jak Zinowjew i w ktrym zabito Ki
rowa, Jeow i miejscowy szef NKWD Zakowski aresztowali 90% kadr partyjnych. By
to jednak tylko niewielki procent leningradczykw, poddanych przeladowaniom w la
tach 1936-1939'4. W celu przeprowadzenia czystek wysyano w teren emisariuszy Cen
trum wraz z oddziaami NKWD, a ich zadaniem byo, jak napisaa obrazowo "Praw
da", "wykurzenie trockistowskozinowjewowskich pluskiew z gniazd i zniszczenie ich".
Pewne regiony kraju, dla ktrych dysponujemy czciowymi danymi statystycznymi,
"czyszczono" szczeglnie starannie: na pierwszym miejscu znalaza si raz jeszcze
Ukraina. Tylko w roku 1938, po nominacji Chruszczowa na sekretarza Komunistycznej
Partii Ukrainy, aresztowano tam (i w wikszoci rozstrzelano) ponad 106 tysicy osb.
Z dwustu czonkw ukraiskiego Komitetu Centralnego partii ocalao trzech. Ten sam
scenariusz powtrzono na wszystkich szczeblach partii, na ktrych zorganizowano dzie
sitki publicznych procesw przywdcw komunistycznych.
W odrnieniu od procesw przy drzwiach zamknitych czy tajnych posiedze tro
jek, na ktrych o losie oskaronego decydowano w kilka minut, publicznym procesom
przywdcw nadawano silne zabarwienie populistyczne i wan funkcj propagando
w. Oskarajc lokalnych przywdcw, "tych nowych, wiecznie z siebie zadowolonych
panw [...], ktrzy sw nieludzk postaw budz sztucznie w masach niezadowolenie
i irytacj, budujc tym samym armi rezerwow dla trockistw" (z przemwienia Stali
na z 3 marca 1937 roku), procesy miay zacieni sojusz midzy "prostym ludem, zwy
kym czonkiem partii, nosicielem sprawiedliwego rozwizania" a przewodnikiem. Po
dobnie jak wielkie procesy moskiewskie, publiczne procesy na szczeblu lokalnym silnie
pobudzay ideologicznie, wytwarzajc nastroje populistyczne. Byy, powtarzajc za An
CRCEDHC,17/120/285/24-37
WIELKI TERROR (1936-1938) 189
Akta nr 2426.0
1. Nazwisko: Sidorow
2. Imie: Wasili Klimientowicz
da nie chc wypuci wadzy, Stalin zabi tylu ludzi, ale nie chce odej. Bolsze
wicy utrzymuj wadz, aresztuj uczciwych ludzi i nawet nie wolno o tym m
wi, bo zsyaj na dwadziecia pi lat do obozu".
[...) Sprawa Sidorowa WK. Dawny kupiec, prowadzcy z ojcem sklep. Oskar
ony o uprawianie propagandy kontrrewolucyjnej, charakteryzujcej si defety
stycznymi wypowiedziami, ktrym towarzyszyy groby pod adresem komunistw
i krytyka polityki Partii i rzdu.
Wyrok: ROZSTRZELA Sidorowa Wasilija Klimientowicza i skonfiskowa
mienie.
Wyrok zosta wykonany 3 sierpnia 1938 roku.
Zbicir dokumentw wydany przez: A. Cristiani, V. Michaleva, "Le Repressioni degli anni trenta
nell'Armaa rossa", IUO, Napoli 1996.
' Blucher zmar w wyniku pobicia w wizieniu. (Przyp. red.)
wIELKi TERROR (1936-1938) 193
z' Tame, s. 20 sq. [Dokadne (i rnice si niekiedy) statystyki oraz szerokie omwienie czystek zob.
w obszernej monografii P.P. Wieczorkiewicza, "Stalin i generalicja sowiecka w latach 1937-1941. Sprawa
Tuchaczewskiego i jej konsekwencje", "Gryf" Warszawa 1993. (Przyp. tum.)).
5 R. Conquest, "Wielki Terror", s. 325-343; W. Szentalinski, "Wskrzeszone sowo. Z archiww lite
rackich" KGB", Warszawa 1996.
194 PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
' J.A. Getty, G.T. Rittersporn, V.N. Zemskov, "Les victimes..."; N. Werth, "Goulag, les vrais chif-
fres..."; A. Nove, "Victims of Stalinism: How Many?", w: J.A. Getty, R.T. Manning (wyd.), "Stalinist Ter
ror...".
W.P. Popow, "Gosudarstwiennyj tierror...", s. 20-31.
IMPERIUM OBOZW 197
niw, 725 tysicy przebywao w "obozach pracy", a 240 tysicy w "koloniach karnych",
czyli mniejszych jednostkach, w ktrych osadzano osobnikw, uznanych za "mniej nie
bezpiecznych spoecznie" i skazanych najczciej na kar poniej trzech lat'.
W tym momencie mapa GUagu bya ju w oglnym zarysie ustalona na nastpne
dwa dziesiciolecia. Z liczcego okoo 45 tysicy winiw kompleksu obozowego na
Wyspach Soowieckich wypczkoway "lotne obozy", ktre przemieszczay si wraz
z wielkimi wyrbami lasu, prowadzonymi jednoczenie w Karelii, w strefie przybrzenej
Morza Biaego i w rejonie Woogdy. Zadaniem wielkiego, skupiajcego okoo 43 tysice
winiw zespou Swiragu byo zaopatrywanie w drewno opaowe caej aglomeracji le
ningradzkiej, podczas gdy zesp z Tiemnikowa zaopatrywa aglomeracj moskiewsk.
Od strategicznego skrzyowania w Kotasie wzdu "drogi pnocno-wschodniej"
wiodcej do Ust'-Wymu, Uchty, Peczory i Workuty, cigny si dalej tory kolejowe, le
ne wyrby i kopalnie. Uchtpeczag korzysta z pracy 51 tysicy winiw przy budowie
drg, w kopalniach wgla i na polach ropononych tego zagubionego na Dalekiej P
nocy regionu. Inne odgazienie biego w kierunku pnocnego Uralu i kombinatw
chemicznych w Solikamsku i Bierieznikach, podczas gdy na poudniowy wschd wszyst
kie obozy zachodniej Syberii dostarczay darmowej siy roboczej 63 tysicy winiw
wielkiemu kombinatowi wglowemu Kuzbasugol.
Dalej na poudnie, w pooonym ju w Republice Kazachskiej obwodzie karagan
dyjskim, 30 tysicy winiw "obozw rolniczych" Stiepagu wdraao nowe sposoby
zagospodarowania stepu. Reim by tu chyba agodniejszy ni na najwikszej budowie
poowy lat trzydziestych, w Dmitagu (196 tysicy winiw), ktry po ukoczeniu Bie
omorkanau otrzyma zadanie budowy drugiego wielkiego kanau stalinowskiego, Mo
skwaWoga.
Inn wielk, icie faraosk budow by BAM (Magistrala BajkalskoAmurska), li
nia kolejowa, ktra miaa zdublowa Kolej Transsyberyjsk na odcinku od Bajkau do
Amuru. W pocztkach 1935 roku na pierwszym odcinku torw pracowao 150 tysicy
podzielonych na trzydzieci zespow winiw z Bamagu. W 1939 roku liczcy 260 ty
sicy winiw Bamag sta si najwikszym sowieckim zespoem obozw koncentracyj
nych.
Wreszcie zesp obozw Siewwostagu (pnocno-wschodnich) pracowa od 1932
roku dla Dalstroju, kombinatu o strategicznym znaczeniu, gdzie wydobywano zoto, za
ktre kupowano na Zachodzie maszyny niezbdne do industrializacji kraju. Zoa zo
ta znajdoway si w regionie o wyjtkowo trudnych warunkach - na Koymie. Cakowi
cie odcia od wiata Koyma, na ktr dosta si mona byo tylko statkiem, miaa si
sta symbolicznym regionem GUagu. Magadan, stolic i port, dokd przybijali wy
gnacy, stworzyli oni sami. Zbudowana ich rkami ywotna arteria Koymy - "szosa"-
czya wycznie obozy, w ktrych panoway szczeglnie nieludzkie warunki ycia, po
mistrzowsku opisane w opowiadaniach Warama Szaamowa. W latach 1932-1939 pro
dukcja zota wydobywanego przez winiw na Koymie - w 1939 roku byo ich tam
138 tysicy - wzrosa z 276 kilogramw do 48 ton, czyli 35% caej sowieckiej produkcji
w tym okresie.
Od koca 1939 do lata 1941 roku kolonie i osadnictwo specjalne GUagu odnotoway
nowy napyw winiw. Zwizane to byo z sowietyzacj nowych nabytkw terytorialnych
i bezprecedensow degradacj stosunkw spoecznych, zwaszcza w wiecie pracy.
sabym oporem. Sowieci wzili do niewoli 230 tysicy jecw wojennych, w tym 15 ty
sicy oficerw"'.
Naszkicowany prowizorycznie projekt pozostawienia buforowego pastwa polskiego
obie strony szybko zarzuciy, w wyniku czego kwestia granicy midzy Niemcami a ZSRR
stana na ostrzu noa. Pierwotnie, 22 wrzenia, ustalono j na Wile, ale podczas wizyty
Ribbentropa w Moskwie 28 wrzenia przesunito j na wschd, na lini Bugu. W za
mian za to sowieckie "ustpstwo" w stosunku do ustale z 23 sierpnia Niemcy zgodziy
si na wczenie Litwy w stref wpyww ZSRR. Rozbir Polski pozwoli Zwizkowi So
wieckiemu wchon rozlege terytorium o powierzchni 180 tysicy kilometrw kwadra
towych, zamieszkane przez 12 milionw ludzi, Biaorusinw, Ukraicw i Polakw. 1 i 2
listopada, po przeprowadzonym dla pozoru referendum, terytorium to zostao przy
czone do sowieckich republik: Ukraiskiej i Biaoruskiej.
W tym czasie "oczyszczanie" nowych regionw przez NKWD byo ju mocno zaawan
sowane. Jego gwnym celem byli Polacy, ktrych aresztowano i deportowano jako "wro
gi element". Najbardziej naraeni byli ziemianie, przemysowcy, kupcy, urzdnicy, poli
cjanci i wojskowi, ktrzy za zasugi w czasie wojny polskosowieckiej z 1919-1920 roku
otrzymali od pastwa ziemi w rejonach przygranicznych. Statystyki Zarzdu Osadni
kw Specjalnych GUagu mwi o 381 tysicach polskich cywilw z terytoriw anekto
wanych we wrzeniu 1939 roku, ktrzy midzy lutym 1940 a czerwcem 1941 roku zosta
li zesani jako osadnicy specjalni na Syberi, do obwodu archangielskiego, do Kazach
stanu oraz innych odlegych rejonw ZSRR". Liczby rzdu 1 miliona deportowanych
podawane przez historykw polskich, s znacznie zawyone'. Nie mamy niestety ad
nych dokadnych danych dotyczcych aresztowa i deportacji osb cywilnych midzy
wrzeniem 1939 a styczniem 1940 roku.
Z okresu pniejszego dostpne dzi dokumenty archiwalne odnotowuj trzy wielkie fa
le "apanekwywzek": 9 i 10 lutego, 12 i 13 kwietnia oraz 28 i 29 czerwca 1940 roku. Trans
porty kolejowe potrzeboway dwch miesicy na przejazd tam i z powrotem od granicy pol
skiej na Syberi, do Kazachstanu i na Dalek pnoc. Spord 230 tysicy polskich jecw
wojennych do lata 1941 roku przeyo tylko 82 tysice. miertelno wrd polskich osadni
kw specjalnych bya rwnie bardzo wysoka. W sierpniu 1941 roku, po podpisaniu umowy
z polskim rzdem emigracyjnym, wadze sowieckie udzieliy "amnestii" Polakom, deporto
wanym po listopadzie 1939 roku, ale odnaleziono lady jedynie 243 100 osb, podczas gdy
midzy lutym 1940 a czerwcem 1941 roku zesano ich co najmniej 381 tysicy. W sumie
z amnestii tej skorzystao 388 tysicy polskich jecw wojennych, internowanych uciekinie
rw i zesanych cywilw. Setki tysicy zginy w poprzednich latach. Bardzo wielu rozstrze
lano jako "zaciekych i zdecydowanych na wszystko wrogw wadzy sowieckiej".
Wrd nich wymieni trzeba zwaszcza 25 700 polskich oficerw i osb cywilnych,
ktrzy mieli by rozstrzelani, jak proponowa Beria Stalinowi w pimie z 5 marca 1940
roku. Cz cmentarzyska z ciaami pomordowanych zostaa odkryta w kwietniu 1943
' K. Sword, "Deportation and Exile. Poles in the Sowiet Union, l9i9-194R", MacMillan, London 1994,
s. 7. [Pogldy autora na temat kampanii polskoniemieckiej s do uproszczone. (Przyp. red.)].
W. Ziemskow "Spiecposielency", s. 5.
Z.S. Siemaszko, "W sowieckim osaczeniu", Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1991; W. Wielhor
ski, "Los Polakw w niewoli sowieckiej", Rada Wschodnich Ziem RP i stowarzyszenie Byych Sowieckich
Winiw Politycznych, Londyn 1956. [W kwestii deportacji por. tekst A. Paczkowskiego zamieszczony
w niniejszej ksice. (Przyp. red.)].
202 PASTWO PRZECIW SpoeczESTWU
roku przez Niemcw w lesie koo Katynia. W licznych masowych grobach znajdoway
si zwoki 4 tysicy oficerw polskich. Wadze sowieckie przypisyway masakr katy
sk Niemcom a do roku 1992, kiedy w czasie wizyty Borisa Jelcyna w Warszawie rzd
rosyjski przyzna oficjalnie, e bezporedni odpowiedzialno za eliminacj polskiej
elity w 1940 roku ponosi Stalin i czonkowie Biura Politycznego.
Natychmiast po aneksji ziem nalecych do Polski i zgodnie z umowami zawartymi
z Niemcami rzd sowiecki wezwa do Moskwy szefw rzdw estoskiego, otewskiego
i litewskiego i narzuci im "traktaty o wzajemnej pomocy", w ktrych pastwa te "zga
dzay si" na umieszczenie na ich terytorium sowieckich baz wojskowych. Bezzwocznie
25 tysicy onierzy sowieckich rozlokowano w Estonii, 30 tysicy na otwie, a 20 tysi
cy na Litwie. Siy te przewyszay znacznie armie wci jeszcze oficjalnie niepodlegych
pastw. Wprowadzenie wojsk sowieckich oznaczao naprawd koniec niepodlegoci
pastw batyckich. 11 padziernika Beria wyda rozkaz "wyplenienia wszystkich ele
mentw antysowieckich i antyspoecznych" w tych krajach. Odtd policja wojskowa nie
ustawaa w aresztowaniach oficerw, urzdnikw i intelektualistw, ktrych uznano za
"niepewnych" z punktu widzenia dalszych zamiarw ZSRR.
KC WKP(b)
Towarzysz Stalin
Wrd nich:
generaw, pukownikw i podpkownikw - 295
majorw i kapitanw - 2080
porucznikw, podporucznikw i chorych - 6049
oficerw i podoficerw policji, ochrony pogranicza
i andarmerii -1030
szeregowych policjantw, andarmw, stranikw - 5138
urzdnikw, obszarnikw, ksiy i osadnikw-144
W wizieniach zachodnich obwodw Ukrainy i Biaorusi ogem znajduje si
18 632 aresztowanych (z czego 10 685 - Polacy), w tym:
byych oficerw -1207
byych policyjnych agentw wywiadu i andarmw - 5141
szpiegw i dywersantw - 347
byych obszarnikw fabrykantw i urzdnikw - 465
czonkw rnych organizacji kontrrewolucyjnych
i powstaczych oraz rnego rodzaju elementu - 5345
uciekinierw - 6127
W zwizku z tym, e wszyscy s zatwardziaymi i nieprzejednanymi wrogami
wadzy sowieckiej, NKWD ZSRR uwaa za niezbdne:
I. Poleci NKWD ZSRR:
a) sprawy znajdujcych si w obozach dla jecw wojennych 14 700 osb, by
ych polskich oficerw, urzdnikw, obszarnikw, policjantw, agentw wywia
du, andarmw, osadnikw i stranikw wiziennych,
b) a take sprawy aresztowanych i przebywajcych w wizieniach w zachod
nich obwodach Ukrainy i Biaorusi 11000 osb, czonkw rnych szpiegow
skich i dywersyjnych organizacji kontrrewolucyjnych, byych obszarnikw, fabry
kantw, byych polskich oficerw, urzdnikw i uciekinierw; sprawy te rozpa
trzy w trybie specjalnym z zastosowaniem wobec nich najwyszego wymiaru
kary - rozstrzelania.
II. Sprawy rozpatrzy bez wzywania aresztowanych i bez przedstawiania za
rzutw, postanowienia o zakoczeniu ledztwa i aktu oskarenia w nastpujcym
trybie:
a) przeciwko osobom, znajdujcym si w obozach jecw wojennych - na
podstawie zawiadcze, przedstawianych przez Zarzd ds. Jecw Wojennych
NKWD ZSRR,
b) przeciwko osobom aresztowanym - na podstawie zawiadcze z akt,
przedstawianych przez NKWD USRR i NKWD BSRR.
III. Rozpatrzenie spraw i podjcie decyzji powierzy trojce w skadzie: towa
rzysze Mierkuow, Kobuow, Baszakow (naczelnik I. Specwydziau Specjalnego
NKWD ZSRR).
Ludowy komisarz spraw wewntrznych Zwizku SRR
(-) .Beria"
GARF, 9401/1/4475.
IMPERIUM OBOZW 205
Rok 1940 zapisa si najwysz liczb winiw GUagu, zesacw, osb osadzonych
w wizieniach, a take wyrokw skazujcych. Wedug stanu z 1 stycznia 1941 roku
w obozach GUagu znajdowao si 1 930 000 winiw, co oznaczao wzrost o 270 ty
sicy w cigu roku; do 1,2 miliona osadnikw specjalnych figurujcych w spisach w ko
cu 1939 roku doliczy naleao ponad 500 tysicy zesacw z "sowietyzowanych" tery
toriw; w sowieckich wizieniach, teoretycznie obliczonych na 234 tysicy miejsc, toczy
lo si 462 tysice osb'5; wreszcie cakowita liczba wyrokw skazujcych wzrosa w tym
roku zupenie wyjtkowo: z 700 tysicy w roku poprzednim do blisko 2,3 miliona'".
Ten spektakularny wzrost nastpi w wyniku bezprecedensowej penalizacji stosun
kw spoecznych. W pamici zbiorowej wiata pracy rok 1940 pozosta rokiem dekre
tu z 26 czerwca "o przyjciu omiogodzinnego dnia i siedmiodniowego tygodnia ro
boczego oraz o zakazie samowolnego opuszczania przez robotnikw zakadu pracy".
Kada nieusprawiedliwiona nieobecno, poczynajc od wicej ni dwudziestominu
towego spnienia, podlegaa odtd sankcjom karnym. Przestpca mg zosta ska
zany na sze miesicy odbywanych na wolnoci "prac poprawczych" lub utrat 25%
pensji, a kara moga zosta zaostrzona i wynosi od dwch do czterech miesicy wi
zienia.
10 sierpnia 1940 roku inny dekret podnosi z jednego roku do trzech lat obozu kary
za "czyny chuligaskie", brakorbstwo i drobne kradziee w miejscu pracy. W warun
kach funkcjonowania sowieckiego przemysu dosownie kady robotnik mg pa ofia
r nowego "prawa o kosach".
Dekrety te, ktre przetrway a do 1956 roku, oznaczay nowy etap penalizacji pra
wa pracy. W cigu pierwszych szeciu miesicy ich stosowania skazano ponad 1,5 milio
na osb, w tym prawie 400 tysicy na kary wizienia, co tumaczy bardzo silny przyrost
winiw od lata 1940 roku. Liczba chuliganw, skazanych na kary obozu, wzrosa ze
108 tysicy w roku 1939 do 200 tysicy w 1940".
Kocowa faza Wielkiego Terroru zostaa wic zastpiona kolejn, nie notowan od
1932 roku, ofensyw przeciw zwykym zjadaczom chleba, ktrzy nie chcieli si nagi
do dyscypliny panujcej w fabryce lub kochozie. Sdzc z raportw informatorw
NKWD, w reakcji na ustawy z lata 1940 roku wielu robotnikw przejawiao "wrogie
nastroje", szczeglnie w pierwszych tygodniach najazdu niemieckiego. Otwarcie wyra
ali ch "likwidacji ydw i komunistw" i rozsiewali - tak jak w moskiewski robot
nik, ktrego wypowiedzi przekazano do NKWD - "prowokacyjne pogoski": "Kiedy
Hitler zajmuje nasze miasta, kae rozlepia plakaty mwice: Nie bd, tak jak wasz
rzd, stawia robotnikw przed sdem za dwudziestominutowe spnienie do pracy"'x.
Jak wynika z raportu wojskowego prokuratora generalnego o "zbrodniach i prze
stpstwach popenionych na kolei od 22 czerwca do 1 wrzenia 1941 roku", ktry od
notowuje 2524 wyroki skazujce, w tym 204 o najwyszym wymiarze kary, podobne
wypowiedzi sdzono z najwiksz surowoci. Wrd wyrokw a 412 wydano "za
rozsiewanie kontrrewolucyjnych pogosek". Za zbrodni t skazano na mier 110 ko
lejarzy'".
Opublikowany ostatnio zbir dokumentw o "nastrojach spoeczestwa" w Mo
skwie w pierwszych miesicach wojnyz" uwydatnia zamt panujcy w odczuciach "zwy
kych obywateli" wobec niemieckiej ofensywy z lata 1941 roku. Moskwianie podzieleni
byli na trzy grupy: "patriotw", "bagno"', w ktrym rodziy si i z ktrego rozchodziy
si najrniejsze pogoski, oraz "defetystw", ktrzy yczyli Niemcom zwycistwa nad
znienawidzonymi "Zydami i bolszewikami", utosamianymi zreszt ze sob. W pa
dzierniku 1941 roku w czasie demontau fabryk, ktre miay by przeniesione na
wschd kraju, doszo do "zamieszek antysowieckich" w zakadach tekstylnych w Iwa
nowie. Defetystyczne wypowiedzi niektrych robotnikw wiadczyy o rozpaczy,
w jak popada cz wiata pracy, poddana od 1940 roku coraz surowszemu prawo
dawstwu.
Poniewa hitlerowskie barbarzystwo nie dawao adnych widokw na przyszo
sowieckim podludziom, ktrzy mieli zosta zniszczeni lub w najlepszym wypadku sta
si niewolnikami, doprowadzio ono do pojednania w wielkim patriotycznym zrywie
zwykych ludzi z reimem. Stalin potrafi bardzo zrcznie zagra na uczuciach i na no
wo powoa do ycia wartoci narodowe, rosyjskie i patriotyczne. Zwracajc si dona
rodu w synnym radiowym przemwieniu z 3 lipca 1941 roku, uciek si do hasa, ktre
od wiekw spajao nard: "Bracia i siostry, naszej ojczynie grozi wielkie niebezpie
GARF, 9492/2/42.
'" N. Werth, G. Moullec, "Rapports secrets...", s. 229.
' "lstocznik" 1994, nr 3, s.107-112.
"Moskwa wojennaja: Miemuary i archiwnyje dokumienty", Moskwa 1995.
' Autor odwouje si do Rewolucji Francuskiej, a konkretnie do wybranego we wrzeniu 1792 r. Kon
wentu, w ktrym nie tworzca spjnej grupy wikszo deputowanych, nie naleca ani do yrondystw, ani
do jakobiskich grali" nazywana bya "rwnin", a przez przeciwnikw "bagnem". (Przyp. tum.)
CRCEDHC,17/88/45.
IMPERIUM OBOZW 207
kw, zesanych i porzuconych w rodku tajgi w 1930 roku. W cigu kilku miesicy wik
szo zesacw zostaa przydzielona do jakiego kochozu, sowchozu czy przedsibior
stwa przemysowego, na rwni z innymi osadnikami specjalnymi, czyli w szczeglnie
zych i cikich warunkach zamieszkania, pracy i zaopatrzenia oraz pod nadzorem ja
kiej komendantury NKWD'.
N. Bugaj, "L. Bieria - I. Stalinu, Sogtasno waszemu ukazaniju, Moskwa 1995, s. 27-55; N. Bugaj,
"40-yje gody: Awtonomiju nicmcew Powolja likwidirowat', "Istorija SSSR" 1991, nr 2, s.172-182; JJ.
Marie, "Les Peuples deportes d'Union Sovietique", Complexe, Bruxelles 1995, s. 35-56.
' N. Bugaj, "L. Bieria - I. Stalinu...", s. 56-220; W. Ziemskow, "Spiecposielency...", s. 8-17; M. Gubo
glo, A. Kuzniecow (wyd.), "Deportacy narodow SSR,1930-yjEl950-yje gody", Moskwa 1992; J.-J. Marie,
"Les Peuples...", s. 57-128.
212 PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
W zaplombowanych wagonach ludzie umierali jak muchy z godu i z braku powietrza: nie dawa
no nam je ani pi. W mijanych wioskach ludno zwracaa si przeciw nam, gdy powiedziano
jej, e jad zdrajcy ojczyzny, i grad kamieni wali w drzwi wagonw. Kiedy otwarto je pord ka
zachskiego stepu, dostalimy do jedzenia racje wojskowe, ale nic do picia, nastpnie kazano nam
wyrzuci naszych zmarych obok torw i ruszylimy dalej'.
Sytuacja Kamukw zesanych na Syberi jest tragiczna. Stracili swoje bydo. Przyjechali na Sy
beri pozbawieni wszystkiego. [...] S mao przystosowani do swych nowych, rolniczych warun
kw ycia. [...) Rozmieszczeni po kochozach Kamucy nie otrzymuj adnego zaopatrzenia, bo
same kochozy te nic nie maj. Tym, ktrych przydzielono do przedsibiorstw, nie udao si
przystosowa do nowego ycia w roli robotnikw, co doprowadzio do ich niewyplacalnoci i,
w konsekwencji, niemonoci nabycia normalnego zaopatrzenia'.
Mwic jasno, cao wypat, jakie si naleay ogupialym przy maszynach wdrow
nym Kamuckim pasterzom, sza na kary placone fabryce!
O hekatombie zesacw moe da pojcie kilka liczb. W styczniu 1946 roku admi
nistracja "przesiedle specjalnych" naliczya 70 360 Kamukw wobec 92 tysicy depor
towanych dwa lata wczeniej.1 lipca 1944 roku do Uzbekistanu przybyo 35 750 rodzin
tatarskich, zoonych ze 151 424 osb; sze miesicy pniej byo 818 rodzin wicej,
ale 16 tysicy osb mniej! Spord 606 749 deportowanych z Kaukazu, w dniu 1 pa
dziernika 1948 roku nie yo ju 146 892 osb, czyli co czwarta, a od deportacji zanoto
wano tylko 28 120 narodzin. Z 228 392 deportowanych z Krymu w cigu czterech lat
zmaro 44 887 osb, a zanotowano wrd nich jedynie 6564 narodzin".
Nadumieralno wrd zesacw stanie si jeszcze wyraniejsza, jeli przypomni
my, e 40-50% wrd nich stanowiy dzieci poniej szesnastu lat. Bardzo may odsetek
zgonw moemy okreli jako "mier naturaln". A jaki los czekal modzie, ktra
przeya? Spord zesanych do Kazachstanu 89 tysicy dzieci w wieku szkolnym
w 1948 roku, czyli cztery lata po deportacji, do szk chodzio... mniej ni 12 tysicy.
Oficjalne instrukcje stanowiy zreszt, e nauczanie dzieci "przesiedlecw specjal
nych" mogo si odbywa tylko po rosyjsku.
W czasie wojny masowe deportacje dotkny jeszcze inne narody. Kilka dni po zako
czeniu zsyki Tatarw krymskich, 29 maja 1944 roku, Beria pisa do Stalina: "NKWD
uwaa za racjonalne [sic) usunicie z Krymu wszystkich Bugarw, Grekw i Ormian".
Pierwszym zarzucano "aktywn pomoc w pieczeniu chleba i produkcji artykuw yw
nociowych dla armii niemieckiej w czasie okupacji" oraz "wspprac z niemieckimi
wadzami wojskowymi w ciganiu onierzy Armii Czerwonej i partyzantw". Drudzy
"po wkroczeniu okupanta stworzyli mae przedsibiorstwa przemysowe, a wadze nie
mieckie pomagay Grekom w handlu oraz transporcie towarw itd." Ormian oskara
no o utworzenie w Symferopolu organizacji kolaboranckiej, nazywanej Dromedar, na
ktrej czele sta ormiaski genera Dro, a ktra "poza sprawami religijnymi i politycz
nymi zajmowaa si rozwijaniem drobnego handlu i przemysu". Zdaniem Berii organi
Tame, s. 64-65.
W. Ziemskow, "Spiecposielency...", s. 64-65.
CIEMNA STRONA ZWYCISTWA 215
z okoo 936 tysicy w pocztku wojny do 622 tysicy w maju 1945 roku. Istotnie, dzie
sitki tysicy rozkuaczonych mczyzn w wieku poborowym, poza zesanymi gowami
rodzin, zostao powoanych do wojska. ony i dzieci poborowych odzyskiway status lu
dzi wolnych i byy skrelane z list osadnikw specjalnych. Jednak w warunkach wojen
nych nie mogy opuci miejsca przymusowego osiedlenia, tym bardziej e ich cay do
bytek, w tym domy, zosta skonfiskowany'.
Z pewnoci nigdy warunki ycia winiw GUagu nie byy rwnie straszne jak
w latach 1941-1944. Wygodzenie, epidemie, ciasnota i nieludzki wyzysk byy losem
kadego zeka (winia), ktremu udao si przey gd, chorob, coraz bardziej wy
rubowane normy robocze, donosy caej armii szpicli zobowizanych do "demaskowa
nia kontrrewolucyjnych organizacji wrd winiw", dorane sdy i egzekucje.
Posuwanie si wojsk niemieckich do przodu w pierwszych miesicach wojny zmusio
NKWD do ewakuacji duej czci wizie, kolonii karnych i obozw, ktre mogy
wpa w rce nieprzyjaciela. Od lipca do grudnia 1941 roku przeniesiono na wschd
210 kolonii, 135 wizie i 27 obozw, czyli razem okoo 750 tysicy winiw. Podsu
mowujc "dziaalno GUagu podczas Wielkiej Wojny Narodowej", jego szef,na
siedkin, twierdzi, i "ewakuacja obozw odbywaa si w zasadzie w sposb zorganizo
wany". Dodawa jednak: "Z powodu braku rodkw transportu wikszo winiw
ewakuowano pieszo na odlego przekraczajc niekiedy tysic kilometrw. Mona
sobie wyobrazi, w jakim stanie przybywali oni na miejsce przeznaczenia! Kiedy, tak
jak w pierwszych tygodniach wojny, brakowao czsto czasu na ewakuacj obozu, wi
niw pospiesznie rozstrzeliwano. Dziao si tak zwaszcza w wizieniach zachodniej
Ukrainy, w ktrych w kocu czerwca 1941 roku NKWD zamordowao 10 tysicy wi
niw we Lwowie, 1200 w ucku, 1500 w Stanisawowie, 500 w Dubnie itd. Po wkrocze
niu Niemcy odkryli dziesitki masowych grobw w rejonie Lwowa, ytomierza i Winni
cy. Pod pretekstem "ydobolszewickich okruciestw" hitlerowskie Sonderkommandas
przystpiy niezwocznie do wymordowania dziesitkw tysicy ydw.
Wszystkie raporty administracji GUagu z lat 1941-1944 mwi o drastycznym po
gorszeniu warunkw ycia w obozach w czasie wojny". W przepenionych obozachna
'5 Fragment podkrelony olwkiem; na marginesie, owkiem: "Wic po co je wozi na miejsce prze
znaczenia?"
'" Artyku 5R kodeksu karnego dotyczy wszystkich "zbrodni kontrrewolucyjnych". Liczy a 14 paragra
fw. W wiecie obozowym winiowie polityczni okrelani byli jako "58". Paragraf 58-10 mwi o "propa
gandzie lub agitacji wzywajcej do zniszczenia lub osabienia wadzy sowieckiej". W wypadku - najczciej
stosowanej - kwalifikacji czynu jako "propagandy grupowej", przewidywano wyroki od trzech lat do kary
mierci.
Fragment podkrelony owkiem, z otwkowym dopiskiem na marginesie: "Trzeba ich osdzi jesz
cze raz lub postawi ich przed OSO" (Kolegium Specjalne - Osoboje Sowieszczanije NKWD, pozasdowy
organ powoany do cigania "kontrrewolucyjnych zbrodni").
W. Ziemskow, "Gutag", s.14-15.
218 PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
przeyli, byli w fatalnym stanie. Wedug danych administracji, pod koniec 1942 roku
tylko 19% winiw zdolnych byo do "cikiej" pracy fizycznej, 17% do pracy "red
nio cikiej", a 64% zakwalifikowano do pracy "lekkiej" lub jako inwalidw.
Ta "duo gorsza sytuacja sanitarna kontyngentu", by posuy si eufemizmem ad
ministracji GUagu, nie przeszkadzaa, jak si zdaje, wadzy obozowej w eksploatacji
winiw a do cakowitego wyczerpania. "Od 1941 do 1944 roku - pisa w raporcie
szef GUagu - rednia warto jednej dniwki pracy wzrosa z 9 rubli 50 kopiejek do
21 rubli". Setki tysicy winiw przydzielono do zakadw zbrojeniowych w zastp
stwie siy roboczej, powoanej do armii. Rola GUagu w ekonomice wojennej okazaa
si bardzo wana. Wedug oceny administracji penitencjarnej wizienna sia robocza
zapewniaa czwart cz produkcji w niektrych kluczowych sektorach przemysu
zbrojeniowego, metalurgicznego i wydobywczego'y.
Mimo "dobrej postawy patriotycznej" (sic) winiw, ktrych 95% przystpio do
"socjalistycznego wspzawodnictwa pracy", represje, zwaszcza wobec "politycznych",
nie zmalaly. Na mocy dekretu wydanego przez Komitet Centralny 22 czerwca 1941 ro
ku, ani jeden "58", czyli skazany z artykuu 58 kodeksu karnego, dotyczcego "zbrodni
kontrrewolucyjnych" - nie mg by zwolniony a do koca wojny, nawet jeli jego kara
dobiega koca. Administracja GUagu odizolowaa w specjalnych obozach "o za
ostrzonym reimie" [tzw. strogorieymnyj agier - przyp. tum.), pooonych w regionach
o najostrzejszym klimacie (Koyma, Arktyka), cz politycznych, skazanych za "przy
naleno do organizacji trockistowskich lub o odchyleniu prawicowym", albo do in
nych "partii kontrrewolucyjnych" oraz za "szpiegostwo", "terroryzm" i zdrad. W obo
zach tych roczny wspczynnik miertelnoci osiga 30%. Dekret z 19 kwietnia 1943
roku utworzy "katorg o zaostrzonym reimie", prawdziwe obozy mierci, w ktrych
winiw wykorzystywano w warunkach nie dajcych szansy na przeycie: wyczerpujca
dwunastogodzinna praca w kopalniach zota, wgla, oowiu, radu, zwaszcza na Koly
mie i w Workucie".
W cigu trzech lat, od lipca 1941 do lipca 1944 roku, obozowe sdy specjalne skaza
y na nowe kary ponad 148 tysicy winiw, z ktrych 10 858 stracono: 208 za "szpie
gostwo", 4307 za "akty terrorystycznej dywersji", a 6016 za "zorganizowanie buntu lub
zamieszek w obozie". Wedug NKWD w czasie wojny wykryto w GUagu 603 "organi
zacje winiw. Jeli nawet liczba ta miaa na celu potwierdzenie "czujnoci nowe
go, w znacznej czci wymienionego personelu - po tym, jak dua cz pilnujcych
obozw wojsk specjalnych zostaa poslana do innych zada, zwaszcza do obawdepor
tacji - prawd jest take i to, e w latach wojny dochodzio do pierwszych masowych
ucieczek i pierwszych powaniejszych buntw w obozach.
W rzeczywistoci podczas wojny skad winiw GUagu znacznie si zmienil. Na
skutek dekretu z 12 lipca 1941 roku ponad 577 tysicy winiw skazanych, wedle sa
mych wadz, za "wykroczenia, takie jak nieusprawiedliwiona nieobecno w pracy lub
drobne kradziee" zostao zwolnionych i natychmiast wcielonych do Armii Czerwonej.
Wliczajc winiw, ktrych kara dobiega koca, z GUagu przeszo bezporednio na
front 1068 800 osbZz. Najsabsi i najmniej przystosowani do surowych warunkw obo
zowych znaleli si wrd 600 tysicy osb, ktre zmary w GUagu tylko w latach
1941-1943. W okresie, gdy tumy skazanych na lejsze kary opuszczay obozy i kolonie,
pozostay w nich i przeyy najsilniejsze, a take najtwardsze jednostki zarwno spo
rd winiw politycznych, jak kryminalnych. Od 27 do 43% ogu winiw to skaza
ni na dugie kary (ponad osiem lat) z artykuu 58 kodeksu karnego. Rozpoczta na po
cztku wojny ewolucja spoecznoci obozowej miaa si zaznaczy jeszcze mocniej, po
czwszy od lat 1944-1945, kiedy to po okresie spadku liczba osadzonych w GUagu
nieslychanie wzrosa: o ponad 45% midzy styczniem 1944 a styczniem 1946 roku23.
Rok 1945 w Zwizku Sowieckim utrwali si w pamici wiata jako zoty awers medalu
- chwaa kraju zniszczonego, ale niewtpliwie zwyciskiego. "W 1945 roku - pisze
Francois Furet - wielkie zwyciskie pastwo, jakim jest ZSRR, czy w sobie material
n si i mesjanizm nowego czowieka". Ludzie nie widz - nie chc widzie - drugiej,
co prawda starannie skrywanej, strony medalu. Jednak, jak mwi archiwa GUagu,
rok zwycistwa by rwnie rokiem nowego apogeum sowieckiego systemu obozw
koncentracyjnych. Przywrcony pokj zewntrzny nie spowodowa wewntrz kraju roz
lunienia lub zaniechania kontroli pastwa nad ciko poranionym podczas czterech
lat wojny spoeczestwem. Przeciwnie, rok 1945 to czas ponownego objcia terytoriw,
na nowo wczonych do Zwizku Sowieckiego w miar posuwania si na zachd Armii
Czerwonej, i milionw obywateli sowieckich, ktrzy na pewien czas znaleli si "poza
systemem".
Drugiej "sowietyzacji" poddano terytoria wcielone w latach 1939-1940 - pastwa
batyckie, Modawi, Ukrain Zachodni - ktre przez wiksz cz wojny znajdoway
si poza systemem sowieckim. Rozwiny si tam ruchy narodowe przeciwne sowiety
zacji, co nakrcio spiral zbrojnego oporu, przeladowa i pniejszych represji. Opr
przeciw ponownemu wczeniu do ZSRR by szczeglnie silny na zachodniej Ukrainie
i w pastwach batyckich.
Pierwsza okupacja zachodniej Ukrainy, od wrzenia 1939 do czerwca 1941 roku, do
prowadzia do powstania do silnej podziemnej organizacji zbrojnej OUN (Organiza
cja Ukraiskich Nacjonalistw), ktrej wielu czonkw zacigno si jako onierze
oddziaw pomocniczych do jednostek SS, by zwalcza ydw i komunistwz". W chwili
nadejcia Armii Czerwonej w lipcu 1944 roku OUN utworzyla Ukraisk Gwn Ra
d Wyzwolecz - UHWR [Ukrainska Holowna Wyzwolna Rada - przyp. tum.]. ro
man Szuchewycz, szef OUN, zosta komendantem Ukraiskiej Powstaczej Armii
UPA, ktra wedug rde ukraiskich jesieni 1944 roku miaa liczy ponad 20 tysicy
GARF, 9414/1/330/56-62.
7' W. Ziemskow, "Guag", s. 8.
Autor przesuwa w czasie utworzenie si OUN, ktra formalnie powstaa w 1929 r. z istniejcej wcze
niej Ukraiskiej Organizacji Wojskowej. Kierowana bya przez Jewhena Konowalca a po jego mierci
(1938) przez Andrija Melnyka i Stepana Bander. W latach 1939-1940 doszo do rozamu w organizacji,
ktry pogbil si w czasie wojny m. in. na tle rnicy w podejciu do kolaboracji z Niemcami.14 SSFrei
willigenDivision "Galizien", utworzona w kocu kwietnia 1943, a faktycznie posana na front (14 tysicy)
w czerwcu 1944 r. zoona bya po czci z dawnych czonkw formacji pomocniczych, ale sama ni nie by
la, w przeciwiestwie do innych jednostek ukraiskich, policji itd. 75% ukraiskich onierzy Waffen SS
zgino w pierwszych walkach okreniowych w rejonie BrodyTarnw. (Przyp. tum.)
220 PASTWO PRZECIW SpoeczESTWU
zbrojnychz5. 31 marca 1944 roku Beria podpisa rozkaz aresztowania i zesania do Kra
ju Krasnojarskiego wszystkich czonkw rodzin czonkw ruchu oporu OUN i UPA.
Od lutego do padziernika 1944 roku zesano na tej podstawie 100 300 osb cywilnych
- starcw, kobiety i dzieci. 37 tysicy schwytanych w tym czasie bojownikw ukrai
skich posano do GUagu. Po mierci greckokatolickiego arcybiskupa Lwowa i metro
polity halickiego Andrija Szeptyckiego, ktry zmar w listopadzie 1944 roku, wadze so
wieckie zmusiy Koci greckokatolicki do powrotu na ono rosyjskiej Cerkwi prawosawnej.
W celu zniszczenia w zarodku wszelkiego oporu przeciw sowietyzacji funkcjonariu
sze NKWD udawali si do szk, a tam, po przewertowaniu list oraz dziennikw ocen
uczniw z okresu przedwojennego, kiedy zachodnia Ukraina naleaa do "buruazyj
nej" Polski, ukadali spisy osobnikw do prewencyjnego aresztowania, na ktrych czele
figurowali najzdolniejsi uczniowie, uznani za "potencjalnie wrogich wobec wadzy so
wieckiej". Wedug raportu jednego z zastpcw Berii, Kobuowa, od wrzenia 1944 do
marca 1945 roku aresztowano ponad sto tysicy "dezerterw" i "kolaborantw" na
Biaorusi Zachodniej, w regionie, ktry podobnie jak zachodnia Ukraina mia by "na
szpikowany elementami wrogimi wadzy sowieckiej". Bardzo niepene statystyki odno
towuj od 1 stycznia do 15 marca 1945 roku 2257 "operacji oczyszczajcych" tylko na
Litwie.
Operacje te zakoczyy si mierci ponad 6 tysicy "bandytw" i aresztowaniem
ponad 15 tysicy "bandytw, czonkw grup nacjonalistycznych i dezerterw". W 1945
roku deportowano z Litwy ponad 38 tysicy "czonkw rodzin elementw obcych kla
sowo, bandytw i nacjonalistw". W latach 1944-1946 procent Ukraicw i Batw po
rd winiw GUagu wzrsl spektakularnie, odpowiednio o 140 i 420%. Pod koniec
1946 roku Ukraicy stanowili 23% winiw, a Batowie prawie 6%; obie te liczby
znacznie przewyszay procentowy udzia obu grup narodowociowych w oglnej licz
bie ludnoci sowieckiej.
Rozrost GUagu dokona si te kosztem setek tysicy osb przesanych do niego
z "obozw kontrolnofiltracyjnych". Obozy te utworzono jednoczenie z obozami pracy
GUagu w kocu 1941 roku. Miay za zadanie przyjcie jecw sowieckich, ktrych
uwolniono lub zbiegych z rk niemieckich, a ktrych od razu zaczto podejrzewa
o potencjalne szpiegostwo bd przynajmniej o "zaraenie", jakiemu ulegli, pozostajc
poza "systemem". Do obozw tych trafiali jako "zaraeni" rwnie mczyni w wieku
poborowym z terenw okupowanych wczeniej przez wroga oraz starostowie i wszyst
kie osoby, ktre w czasie okupacji sprawoway jakkolwiek, choby najmniejsz wa
dz. Wedug oficjalnych danych od stycznia 1942 do padziernika 1944 roku przez obo
zy kontrolnofiltracyjne przeszo ponad 421 tysicy osb.
W wyniku posuwania si Armii Czerwonej na zachd, ponownego zajcia teryto
riw okupowanych od dwch lub trzech lat przez Niemcw oraz uwolnienia milionw
sowieckich jecw wojennych i robotnikw przymusowych kwestia warunkw repatria
cji wojskowych i cywilnych obywateli sowieckich nabraa nieznanego przedtem zasigu.
Roman Szuchewycz nie by szefem OUN (organizacja bya zreszt rozbita w czasie wojny na dwa
obozy OUNR z Bander, internowanym przez Niemcw w latach 1941-1944, i proniemieck OUNM Mel
nyka) ale dowdc UPA ktra istniaa formalnie ju od t 943 r., a faktycznie wczeniej. (Przyp. tum.)
W. Ziemskow, "Guag", s. 4.
CIEMNA STRONA ZWYCISTWA 221
7' SMIERSZ (od ros. srniert' szpionam - mier szpiegom) powsta w 1943 r. jako samodzielny organ
kontrwywiadu. Na jego czele stan Wiktor Abakumow. NKWD tracio wpyw na kontrwywiad,
a SMIERSZ, przekazany w gesti armii, lecz i zachowujcy ogromn autonomi, podlega bezporednio
Pastwowemu Komitetowi Obrony, a wic Stalinowi. (Przyp. tum.)
z" "Socyologiczeskije Issledowanija" 1991, nr 7, s. 4-5.
222 PASTWO PRZECIW SpoeczESTWU
MWDzy figurowao 148 079 wasowcw. Dziesitki tysicy wasowcw, najczciej pod
oficerw, oskarono o zdrad i posano do obozw pracy GUagu3".
Oglnie rzecz biorc "osiedlenia specjalne", obozy pracy i kolonie GUagu oraz
obozy kontrolnofiltracyjne i wizienia sowieckie nigdy nie byy tak zatoczone jak
w owvm roku zwycistwa: znalazo si w nich pi milionw ludzi wszystkich kategorii
spoecznych. "Statystyka" ta na dugo zesza jednak na drugi plan przymiona witowa
niem zwycistwa i "efektem Stalingradu". Koniec drugiej wojny wiatowej rozpocz bo
wiem okoo dziesicioletni okres wikszego ni kiedykolwiek zafascynowania modelem
sowieckim dziesitkw milionw obywateli wielu pastw wiata. Fakt, i ZSRR zapaci
cik ofiar w ludziach za zwycistwo nad hitleryzmem, przesania prawdziwy charak
ter dyktatury stalinowskiej i rozgrzesza reim z bdw, jakimi byy kiedy - wydawao
si wwczas, e bardzo dawno - procesy moskiewskie i pakt RibbentropMootow.
W 1946 r. przeksztacono wszystkie ludowe komisariaty w ministerstwa. NKWD nosio od tej poryna
zw Ministierstwo Wnutriennich Diei - MWD, a wyiczone w lutym 1941 i ponownie w kwietniu 1943 r.
z NKWD NKGB - Narodnyj Komissariat Gosudarstwiennoj Biezopasnosti (Ludowy Komisariat Bezpie
czestwa Pastwowego) przemianowano na Ministierstwo Gosudarstwiennoj Biezopasnosti - MGB. (Przyp.
tum.)
"Dieportacy narodow...", s.162.
13
APOGEUM I KRYZYS GUAGU
kym reimie"'. Na mocy dekretw z 4 czerwca 1947 roku skazano w cigu szeciu lat
1,3 miliona osb, z tego 75% na kary powyej piciu lat. W 1951 roku skazani ci stano
wili 53% pospolitych przestpcw GUagu i prawie 40% wszystkich osadzonych5. Pod
koniec lat czterdziestych cise stosowanie dekretw z 4 czerwca 1947 roku podnioso
znacznie redni wysoko kar, wymierzanych przez zwykle sdy: liczba wyrokw wik
szych ni picioletnie wzrosa z 2% w 1940 do 29% w 1949 roku! W okresie owego
apogeum stalinizmu "zwykle" represje, stosowane przez trybunay ludowe, zostay za
stpione przez represje pozasdowe, ktre NKWD rozwino w latach trzydziestychb.
Pomidzy skazanymi za zodziejstwo byo wiele kobiet, wdw wojennych czy matek
z maymi dziemi, ktre nie miay innego wyboru jak ebractwo lub drobne kradziee.
Pod koniec 1948 roku w GUagu byo ponad 500 tysicy winiarek, czyli dwukrotnie
wicej ni w roku 1945, oraz 22 815 dzieci poniej czwartego roku ycia, przetrzymywa
nych w "domach noworodkw" (ros. dietgorodok - dosownie miasteczko dziecice
przyp. tum.), nalecych do obozw kobiecych. Liczba dzieci miaa przekroczy 35 ty
sicy na pocztku 1953 roku'. Aby unikn przeksztacenia GUagu w wielki obek
co byo wynikiem niezwykle represyjnej polityki, wprowadzonej w 1947 roku - rzd zo
stal zmuszony w kwietniu 1949 roku do zadekretowania czciowej amnestii, ktra
przywrcia wolno 84 200 kobietom i maym dzieciom. Niemniej stay napyw setek
tysicy skazanych za drobne kradziee utrzyma do 1953 roku liczb kobiet w GUagu
na poziomie midzy 25 a 30% liczby winiw.
W latach 1947-1948 arsena rodkw represyjnych uzupeniony zosta kilkoma in
nymi rozporzdzeniami charakterystycznymi dla klimatu epoki: dekretem o zakazie
malestw midzy obywatelami sowieckimi a obcokrajowcami z 15 lutego 1947 roku
oraz dekretem o "odpowiedzialnoci za ujawnienie tajemnicy pastwowej lub utrat
dokumentw zawierajcych tajemnic pastwow" z 9 czerwca 1947 roku. Najbardziej
znany jest dekret z 21 lutego 1948 roku, na mocy ktrego "wszyscy szpiedzy, trockici,
dywersanci, prawicowcy, mienszewicy, eserowcy, anarchici, nacjonalici, biali i inne
elementy antysowieckie" mieli by "po zakoczeniu kary obozu zsyani na Kolym, do
obwodu nowosybirskiego, Kraju Krasnojarskiego (...] lub do niektrych oddalonych re
jonw Kazachstanu". Chcc utrzyma pod dobr stra owe "elementy antysowieckie"
administracja penitencjarna decydowaa najczciej o przedueniu, bez jakiejkolwiek
formy sdowej, o kolejne dziesi lat kary wymierzonej setkom tysicy, skazanych z pa
ragrafu "58" w latach 1937-1938.
Rwnie 21 lutego 1948 roku Prezydium Rady Najwyszej przyjo inny dekret,na
kazujcy deportacj z terytorium Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej
wszystkich, ktrzy "nie chcieli odpracowa minimalnej liczby roboczodniwek,w ko
chozach i prowadzili pasoytnicze ycie". 2 czerwca 1948 roku t sankcj administracyj
n objto cay kraj. Wziwszy pod uwag ruin kochozw, z ktrych wikszo nie bya
w stanie zapewni choby najmniejszego wynagrodzenia chopom w zamian za wiad
czon przez nich prac, wielu kochonikw nie wypeniao narzuconej przez admini
stracj rocznej normy "roboczodniwek". Miliony z nich mogy wic by cigane na
1949 roku, 27084 dzieci w wieku do lat szesnastu, 1785 maych dzieci bez rodzin, 146
inwalidw oraz 2850 "zgrzybiaych starcw"1" ! We wrzeniu 1951 roku nowe obawy
doprowadziy do zesania blisko 17 tysicy uznanych za kuakw mieszkacw krajw
batyckich. Liczb przedstawicieli tych narodw zesanych w latach 1940-1953 ocenia
si na 200 tysicy, w tym okoo 120 tysicy Litwinw, 50 tysicy otyszw i nieco ponad
30 tysicy Estoczykw". Do liczby tej naley doliczy Batw, posanych do GUagu,
ktrych w 1953 roku byo 75 tysicy, z czego 44 tysice znalazy si w obozach "specjal
nych", zarezerwowanych dla najbardziej nieprzejednanych winiw politycznych; Ba
towie stanowili czwart cz osadzonych w tych obozach. W sumie 10% dorosych
Batw znalazo si na zesaniu lub w agrach.
Wrd innych narodowoci wcielonych w tym czasie si do ZSRR znaleli si Mo
dawianie, ktrzy rwnie byli niechtni sowietyzacji i kolektywizacji. W kocu 1949 ro
ku wadze zarzdziy wielk oblawzsylk elementw "wrogich i obcych klasowo".
Operacj nadzorowa pierwszy sekretarz modawskiej partii komunistycznej Leonid
Breniew, przyszy sekretarz generalny KPZR. Raport Krugowa dla Stalina z 17 lute
go 1950 roku okrela liczb deportowanych Modawian na 94 792 osoby, zesane "na
zawsze" jako "osadnicy specjalni". Przyjmujc podobny u wszystkich zesacw wsp
czynnik miertelnoci w czasie transportu, dochodzimy do liczby okoo 120 tysicy ze
slanych Modawian, czyli 7% ludnoci republiki. Wrd innych operacji podobnego ty
pu wspomnijmy, tylko w 1949 roku, zsyk w czerwcu do Kazachstanu i Kraju Atajskiego 57 680 Grekw,
Ormian i Turkw z wybrzea Morza Czarnego'2.
W drugiej poowie lat czterdziestych schwytani na Ukrainie partyzanci OUN i UPA
wci dostarczali duych kontyngentw osadnikw specjalnych. Od lipca 1944 do grud
nia 1949 roku wadze sowieckie siedmiokrotnie wezway powstacw do zoenia bro
ni, przyrzekajc amnesti, jednak bez widocznych rezultatw. W latach 1945-1947 wsie
zachodniej Ukrainy, "gboka prowincja", znajdoway si w znacznej czci pod kon
trol powstacw, wspieranych przez chopw, odrzucajcych wszelk myl o kolekty
wizacji. Siy powstacze dziaay na pograniczu Polski i Czechosowacji, uchodzc
przed pocigiem z jednego kraju do drugiego. O sile ruchu moemy sdzi na podsta
wie umowy, ktr rzd sowiecki musia podpisa w maju 1947 roku z Polsk i Czecho
sowacj w sprawie koordynacji walki z "bandami" ukraiskimi. W wyniku tej umowy
i w celu pozbawienia partyzantki ukraiskiej naturalnych baz rzd polski wysiedli lud
no ukraisk na pnocno-zachodnie ziemie Polski'3.
Gd w latach 1946-1947, ktry zmusil tysice ukraiskich chopw do ucieczki na
mniej nim dotknit zachodni Ukrain, jeszcze przez jaki czas zasilal szeregi po
wstacze nowymi onierzami. Sdzc z projektu amnestii, podpisanego przez ukrai
skiego ministra spraw wewntrznych 30 grudnia 1949 roku, "powstacze bandy" nie
skaday si tylko z chopw. Tekst wymienia pomidzy kategoriami bandytw "mo
dzie, ktra ucieka z fabryk, kopal Zagbia Donieckiego i szk przemysowych". za
chodnia Ukraina zosta a ostatecznie "spacyfikowana" dopiero pod koniec 1950 roku,
Jak dowodz niedawno odkryte archiwa GUagu, pocztek lat pidziesitych zazna
czy si, z jednej strony, apogeum systemu agrowego - nigdy nie byo tylu winiw
w obozach pracy i osadnikw specjalnych w "wioskach osadniczych" - a z drugiej, bez
precedensowym kryzysem tego systemu.
W pocztku 1953 roku GUag liczy blisko 2 450 000 winiw, rozdzielonych po
midzy trzy typy organizmw obozowych:
- okoo 500 "kolonii pracy", istniejcych niemal w caym kraju, liczcych kada od
tysica do trzech tysicy winiw, najczciej pospolitych przestpcw, z ktrych poo
wa skazana bya na mniej ni pi lat;
- okoo 60 wielkich zespow penitencjarnych - "obozw pracy", pooonych naj
czciej w pnocnych i wschodnich regionach kraju, z ktrych kady liczy dziesitki
tysicy winiw - zarwno politycznych, jak kryminalnych, skazanych w wikszoci na
kary powyej dziesiciu lat;
- okoo 15 "obozw o zaostrzonym reimie", utworzonych na mocy tajnej instrukcji
ministra spraw wewntrznych z 7 lutego 1948 roku, w ktrych wiziono wycznie "po
litycznych", uznanych za "szczeglnie gronych", czyli okoo 200 tysicy osb'5.
Do tego ogromnego wiata obozowego, liczcego 2 450 000 winiw, naleao do
da jeszcze 2 750 000 osadnikw specjalnych, zalenych od innego zarzdu GUagu.
Tak potny system stwarza powane problemy kadrowe i nadzoru, a take problem
opacalnoci ekonomicznej. W 1951 roku, zaniepokojony staym spadkiem wydajnoci
wiziennej siy roboczej, minister spraw wewntrznych genera Krugow rozpocz sze
roko zakrojon inspekcj rzeczywistego stanu GUagu. Wysane na miejsce komisje
ujawniy bardzo napit sytuacj.
Istniaa ona przede wszystkim oczywicie w "obozach o zaostrzonym reimie",
w ktrych winiowie "polityczni", przybyli po 1945 roku - zaprawieni w partyzantce
"nacjonalici" ukraiscy i Batyccy, "obce elementy" z nowo wcielonych terytoriw,
"kolaboranci" prawdziwi lub za takich uznani i inni "zdrajcy ojczyzny" - okazali
znacznie wiksz determinacj ni "wrogowie ludu" z lat trzydziestych, przekonani,
e ich aresztowanie nastpio w wyniku strasznej pomyki wczesnych funkcjonariu
M. Craveri, N. Formozov, "La resistance au Goulag. Greves, revoltes, evasions dans les camps de
travail sovietiques de 1920 a 1956", "Communisme" 1995, nr 42-44, s.197-209.
GARF, 9414/ls/513/185. [W agrowym slangu kontlikty - czsto wczeniej prowokowane przez wa
dze w celu skcenia i osabienia winiw - midzy przestrzegajcymi "zodziejskiego prawa" a lamicymi
je "sukami" nazywane byy "sucz wojn". Zob. J. Rossi, "Sprawocznik...", s. 403-404. (Przyp. tum.)].
230 PASTWO PRZECIW SpoeczESTWU
1. odizolowa czonkw band obozowych. Zwieriew dodawa: "Jednak z powodu wielkiej liczby
winiw, nalecych aktywnie do jednej lub drugiej grupy [...], z trudnoci udaje nam si od
izolowa przywdcw"'
2. zlikwidowa ogromne strefy produkcyjne, w ktrych pracuj bez eskorty dziesitki tysicy
winiw, nalecych do rywalizujcych grup;
3. utworzy mniejsze jednostki produkcyjne, ktre uatwiyby kontrol nad winiami;
4. zwikszy liczb stranikw. Zwieriew dodawa: "Jednak nie mona porzdnie zorganizowa
tego nadzoru w sytuacji, gdy brakuje 50% personelu";
5. oddzieli winiw od pracownikw wolnych na stanowiskach pracy. "Jednak powizania
technologiczne midzy rnymi przedsibiorstwami kombinatu norylskiego, konieczno utrzy
mania cigtej produkcji oraz nabrzmiay problem mieszkaniowy nie pozwalaj w zadowalajcy
sposb oddzieli winiw od pracownikw wolnych. [...] Oglnie rzecz biorc, problem wydaj
noci pracy i spjnoci procesu produkcyjnego nie bdzie mg zosta rozwizany bez wczeniej
szego zwolnienia 15 tysicy winiw, ktrych nastpnie zmusi si do pozostania na miejscu"'".
Ostatnia propozycja Zwieriewa wcale nie bya niestosowna w owych czasach. W stycz
niu 1951 roku minister spraw wewntrznych Krugow poprosil Beri o przedterminowe
zwolnienie szeciu tysicy winiw i wysanie ich jako wolnych pracownikw na
ogromn budow stalingradzkiej elektrowni wodnej, gdzie pracowao ju, chyba bar
dzo nieefektywnie, ponad dwadziecia pi tysicy winiw. Przedterminowe zwolnie
nia, zwaszcza w przypadku pracownikw wykwalifikowanych, byy w pocztku lat pi
dziesitych czst praktyk, co stawia pod znakiem zapytania zasadnicz kwesti opla
calnoci ekonomicznej przeronitego systemu koncentracyjnego.
Ogromnej machinie biurokratycznej postawionej w obliczu natoku mas duo mniej
ulegych ni dawniej oraz wobec problemw z personelem i nadzorem - GUag za
trudnia prawie 208 tysicy osb - coraz trudniej przychodzio ujawnianie tufty - fa
szowanej sprawozdawczoci - oraz utrzymanie i tak wtpliwej opacalnoci przedsi
wzicia. Aby poradzi sobie z tym problemem, administracja moga wybiera midzy
dwoma rozwizaniami: maksymaln i bez liczenia si ze stratami w ludziach eksploata
cj wiziennej siy roboczej albo uytkowaniem jej w sposb bardziej racjonalny, a wic
przeduajcy jej ycie. Z grubsza biorc, a do 1948 roku przewaao rozwizanie
pierwsze. Pod koniec lat czterdziestych reim zda sobie spraw z braku rk do pracy
w wykrwawionym przez wojn kraju, co skonio administracj penitencjarn do bar
dziej "oszczdnego" eksploatowania winiw. W celu stymulowania wydajnoci wpro
wadzono nagrody i "pensje", a tym, ktrym udawao si wykona normy, zwikszono
racje ywnociowe. Wspczynnik miertelnoci spad do 2-3% rocznie. Ta "reforma"
zderzyla si szybko z rzeczywistoci wiata obozowego.
W pocztkach lat pidziesitych infrastruktura produkcyjna liczya ju prawie dwa
dziecia lat i waciwie nie nastpiy w niej adne wiee inwestycje. Ogromne, szaco
wane na dziesitki tysicy winiw systemy obozowe, zorganizowane w poprzednich
latach z myl o ekstensywnym wykorzystywaniu siy roboczej, byy strukturami ciki
mi i z trudem poddaway si reformom, mimo podjtych w latach 1949-1952 wielu
prb rozbicia ich na mniejsze jednostki produkcyjne. Zapata wynoszca kilkaset rubli
rocznie, czyli od pitnastu do dwudziestu razy mniej ni zarobki wolnego pracownika,
nie dziaaa jako bodziec gwarantujcy wysz wydajno pracy w momencie, gdy coraz
wiksza liczba winiw odmawiaa pracy, czya si w bandy i wymagaa zwikszone
go nadzoru. W rezultacie lepiej opacani oraz lepiej pilnowani winiowie, i to zarw
no stosujcy si do zasad wyznaczonych przez administracj, jak i ci oporni, ktrzy wo
leli podlega "zodziejskiemu prawu", stali si coraz bardziej kosztowni.
Wszystkie czstkowe dane, zawarte w raportach inspekcji z lat 1951-1952, sugeruj
podobny kierunek: GUag sta si machin coraz trudniejsz do zarzdzania. Zreszt
na ostatnich wielkich stalinowskich strojkach, takich jak elektrownie wodne w Kujby
szewie i Stalingradzie, kana turkmeski, kana WogaDon, ktre szeroko korzystay
z wiziennej siy roboczej, doszo do powanych opnie. Aby przyspieszy prace,
wadze musiay przenie tam wielu pracownikw wolnych lub zwolni przedtermino
wo winiw, wykazujcych najwiksz motywacj do pracy'4.
Kryzys GUagu rzuca nowe wiato na amnesti, zadekretowan przez Beri zaled
wie w trzy tygodnie po mierci Stalina, 27 marca 1953 roku, ktra obejmowaa 1,2 milio
na winiw. Mwic o powodach politycznych, nie mona pomin i ekonomicznych,
ktrymi kierowali si, ogaszajc t czciow amnesti, wiadomi ogromnych trudnoci
w zarzdzaniu przeadowanym winiami i coraz mniej "dochodowym" GUagiem kan
dydaci do sukcesji po Stalinie. A przecie wanie wtedy, kiedy administracja peniten
cjarna domagaa si "odchudzenia" kontyngentw winiw, starzejcy si i dotknity
coraz wyraniejsz paranoj Stalin przygotowywa now wielk czystk, drugi wielki ter
ror. W cikim klimacie epoki koca stalinizmu narastay "sprzecznoci"...
M. Craveri, O. Khlevniouk, "Krizis ekonomiki MVD", "Cahiers du Monde Russe" 1995, t. 36 (1-2),
s.179-190.
14
OSTATNI SPISEK
staje wreszcie ostatni i niepokojcy aspekt "sprawy lekarzy": odgrzebujc, w osiem lat
po ujawnieniu prawdy o hitlerowskich obozach zagady, stary antysemityzm rodem
z pokonanego przez bolszewikw caratu, podkrelaa ona wynaturzenie stalinizmu
w ostatniej jego fazie.
Nie miejsce tu na rozpatrywanie wtkw tej sprawy lub raczej spraw, ktre zbiegay
si ku momentowi finalnemu. Ograniczymy si wic do krtkiego przypomnienia gw
nych etapw, ktre doprowadziy do tego ostatniego spisku. W 1942 roku rzd sowiec
ki, ktry chcia wywrze nacisk na ydw amerykaskich, aby ci z kolei popychali swj
rzd do wczeniejszego otwarcia "drugiego frontu" antyniemieckiego w Europie, utwo
rzy ydowski Komitet Antyfaszystowski, na ktrego czele stan dyrektor sawnego
moskiewskiego teatru jidysz, Salomon Michoels. Setki intelektualistw ydowskich roz
winy szerok dziaalno w komitecie: pisarz Ilja Erenburg, poeci Samui Marszak
i Perec Markisz, pianista Emil Gilels, pisarz Wasilij Grossman czy te wielki fizyk Piotr
Kapica, twrca sowieckiej bomby atomowej itd. Komitet szybko wyszed z ram nieofi
cjalnej organizacji propagandowej, stajc si organem jednoczcym spoeczno y
dowsk i reprezentujcym sowieckie ydostwo. W lutym 1944 roku kierownictwo komi
tetu - Michoels, Fefer i Epstein, zwrcio si nawet do Stalina z listown propozycj
utworzenia na Krymie ydowskiej republiki autonomicznej, co pozwolioby zapomnie
o przeprowadzonym w latach trzydziestych eksperymencie z "narodowym pastwem
ydowskim" w Birobidanie. Zakoczy si on cakowitym fiaskiem - w cigu dziesiciu
lat mniej ni 40 tysicy ydw osiedlio si w tym bagnistym i wyludnionym regionie,
zagubionym na Syberii Wschodniej, przy granicy z Chinami.
Komitet zaj si rwnie gromadzeniem wiadectw o zbrodniach, dokonanych na
ydach przez hitlerowcw, i "anormalnych zjawiskach dotyczcych ydw", co byo
eufemistycznym okreleniem objaww antysemityzmu wrd ludnoci. A te byy liczne.
Tradycja antysemicka pozostaa bardzo silna na Ukrainie i w niektrych zachodnich re
jonach Rosji, zwaszcza w dawnej "strefie pobytowej" z czasw carskich, w ktrej w
czesne wadze pozwalay si osiedla ydom. Pierwsze klski Armii Czerwonej ujawni
y skal ludowego antysemityzmu. Jak przyznaj niektre raporty NKWD o "staniena
strojw na zapleczu frontu", hasa propagandy hitlerowskiej przekonujce, i Niemcy
tocz wojn tylko z ydami i komunistami, znajdoway posuch w szerokich warstwach
spoeczestwa. Zbrodnie na ydach, ktrych w peni wiadoma bya miejscowa lud
no na terytoriach zajtych przez Niemcw, szczeglnie na Ukrainie, wzbudziy, jak
si zdaje, niewielkie oburzenie. Niemcy wcielili blisko 80 tysicy ludzi do ukraiskich
oddziaw pomocniczych, z ktrych kilka uczestniczyo w masakrowaniu ydw. Aby
przeciwstawi si tej hitlerowskiej propagandzie i rozpowszechni na froncie i tyach
haso walki caego narodu sowieckiego na mier i ycie, bolszewiccy ideolodzy odrzu
cali pocztkowo myl o uznaniu wyjtkowoci eksterminacji ydw. I to na tej glebie
rozwin si oficjalny antysyjonizm, a potem antysemityzm, szczeglnie ostry w krgach
agitpropu (agitacjipropagandy) Komitetu Centralnego. W sierpniu 1942 roku depar
tament ten zredagowa wewntrzn not o "Dominujcej pozycji ydw w rodowi
skach artystycznych, literackich i dziennikarskich".
Aktywno Komitetu ydowskiego spotkaa si szybko z niechci wadz. Na po
cztku 1945 roku ydowskiego poet Pereca Markisza obj zakaz publikacji, a nakad
"Czarnej ksigi" o okruciestwach hitlerowskich wobec ydw zniszczono pod pretek
stem, i "motywem przewodnim caej ksiki jest myl, i Niemcy rozpoczy wojn
234 PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
z ZSRR tylko po to, by zgadzi ydw". 12 padziernika 1946 roku minister bezpie
czestwa pastwowego Abakumow przesa do Komitetu Centralnego not "O nacjo
nalistycznych tendencjach ydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego"3. Stalin, ktry
ze wzgldu na strategi midzynarodow chcia prowadzi polityk sprzyjajc powsta
niu pastwa Izrael, nie zareagowa natychmiast. Dopiero po gosowaniu ZSRR w ONZ
za planem podziau Palestyny, co nastpio 29 listopada 1947, Abakumow dosta zielo
ne wiato w likwidacji komitetu.
19 grudnia 1947 roku aresztowano wielu jego czonkw. Kilka tygodni pniej
w Misku znaleziono zamordowanego Michoelsa, ktry wedug wersji oficjalnej
mia zgin w wypadku samochodowym. Kilka miesicy pniej, 21 listopada 1948
roku, komitet zosta rozwizany jako "orodek propagandy antysowieckiej". Jego
rozmaite publikacje, a zwaszcza dziennik w jzyku jidysz "Einikait", z ktrym
wsppracowaa elita sowieckich intelektualistw ydowskich, zostay zakazane.
W nastpnych tygodniach aresztowano wszystkich czonkw komitetu. W lutym pra
sa rozpocza szerok kampani przeciw "kosmopolitom". ydowskich krytykw te
atralnych oskarono o "niezdolno zrozumienia rosyjskiego charakteru narodowe
go": "Jakie pojcie moe wic mie taki Gurwicz lub inny Juzowski o charakterze
narodowym sowieckiego Rosjanina?" - pisaa "Prawda" 2 lutego 1949. W pierw
szych miesicach tego roku aresztowano setki ydowskich intelektualistw, zwasz
cza w Moskwie i Leningradzie.
Pismo "Newa" opublikowao niedawno bardzo charakterystyczny dla tego okresu
dokument: wyrok leningradzkiego sdu z 7 lipca 1949 roku, skazujcy Achiiia Grigo
riewicza Lenitona, Ilj Zeilkowicza Sermana i Rut Aleksandrown Ziewin na dzie
si lat obozu. Oskaronych uznano za winnych "krytykowania midzy sob z pozycji
antysowieckich uchwa Komitetu Centralnego w sprawie pism Zwiezda i Lenin
grad, [...) interpretacji internacjonalistycznych opinii Marksa w duchu kontrrewolu
cyjnym, wychwalania pisarzy kosmopolitw [...), wygaszania oszczerstw o sowieckiej
polityce narodowociowej". Po wniesionej przez oskaronych apelacji zostali skazani
na dwadziecia pi lat przez kolegium karnosdowe Sdu Najwyszego, ktre
uzasadnio wyrok nastpujco: "Kara wymierzona przez sd leningradzki nie odpo
wiadaa w peni ciarowi popenionej zbrodni. [...] Oskareni prowadzili w istocie
dziaalno kontrrewolucyjn, posugujc si przesdami narodowociowymi i stwier
dzajc wyszo jednej narodowoci nad innymi narodowociami Zwizku Sowiec
kiego"5!
Systematycznie zwalniano ydw z pracy, zwaszcza w rodowiskach kultury, infor
macji, prasy, wydawnictw i medycyny, a wic w zawodach, w ktrych zajmowali odpo
wiedzialne stanowiska. Coraz liczniejsze aresztowania uderzay w najrniejsze rodo
wiska, zarwno w grup "inynierwsabotaystw", w wikszoci ydw aresztowa
nych w kombinacie metalurgicznym Stalino, skazanych na mier i straconych
12 sierpnia 1952 roku, jak i w wysokiej rangi dyrektora przemysiu tekstylnego Polin
emczuyn, ydowsk on Mootowa, aresztowan 21 stycznia 1949 roku za "utrat
dokumentw zawierajcych tajemnic pastwow", skazan i zesan na pi lat do
obozu, oraz rwnie ydwk, on osobistego sekretarza Stalina Aleksandra Poskrie
ostatni przeszkod, ktra nie pozwalaa im korzysta ze stabilnej kariery. Trzeba byo
zacz od zdemontowania tego, co Martin Malia susznie nazwa "machin zbudowan
przez zmarego dyktatora na jego wasny uytek", tak by zyska pewno, i nikt nie po
suy si ni dla zapewnienia sobie pierwszestwa kosztem towarzyszy - i rywali - poli
tycznych. Bardziej ni zasadnicze rnice w kwestii niezbdnych reform "spadkobiercw
Stalina" jednoczya sprawa Berii (ktry dysponujc ogromnym aparatem poczonych
resortw bezpieczestwa i spraw wewntrznych, wydawa si najsilniejszym z pretenden
tw) - strach przed dojciem do wadzy nowego dyktatora. Wszyscy odebrali jedn lek
cj: nie mona dopuci, by aparat represyjny "wymkn si spod kontroli partii" - m
wic jasno, by sta si broni jednego tylko czowieka - i zagraa oligarchii politycznej.
Drugi, bardziej fundamentalny powd zmian wynika z jasnej dla wszystkich najwy
szych dygnitarzy, zarwno Chruszczowa, jak i Malenkowa, koniecznoci reform gospo
darczych i spoecznych. Wycznie represyjne zarzdzanie gospodark, oparte na auto
rytarnym wypompowywaniu ze wsi niemal caej produkcji rolniczej, na kryminalizacji
stosunkw spoecznych i na rozrocie GUagu, doprowadzio do gronego kryzysu go
spodarczego i do powstania blokad spoecznych, ktre uniemoliwiay jakkolwiek po
praw wydajnoci pracy. Zupenie przestarzay sta si wprowadzony w latach trzydzie
stych wbrew woli ogromnej wikszoci spoeczestwa model gospodarczy, ktry dopro
wadzi do opisanych wyej cyklw represji.
Wreszcie trzeci powd zmian wynika z samej dynamiki walk o sukcesj, ktrana
krcaa spiral przecigania si w obietnicach: to Nikita Chruszczow z powodw, kt
rych nie bdziemy tu analizowa - chci przeciwstawienia si stalinowskiej przeszoci,
prawdziwych wyrzutw sumienia, politycznej zrcznoci, specyficznego populizmu,
przywizania do pewnej formy wiary w "wietlan przyszo" czy chci powrotu do te
go, co nazywa "socjalistyczn praworzdnoci" itd. - poszed w kocu najdalej na
drodze destalinizacji, czciowej i ograniczonej w sferze politycznej, ale radykalnej
w sferze ycia codziennego ludnoci.
Jakie byy wic zasadnicze etapy demontau machiny represyjnej, ruchu, ktry
w cigu kilku lat przyczyni si do przejcia Zwizku Sowieckiego od systemu cechuj
cego si wysokim poziomem represji sdowej i pozasdowej do reimu autorytarnego
i policyjnego, w ktrym jednak pami o Wielkim Terrorze miaa by na okres caego
pokolenia jedn z najskuteczniejszych gwarancji utrzymania poststalinowskiego po
rzdku?
W niecae dwa tygodnie po mierci Stalina GUag zosta dogbnie zreorganizowa
ny. Znalaz si odtd pod jurysdykcj Ministerstwa Sprawiedliwoci, a jego infrastruk
tury gospodarcze przekazano odpowiednim ministerstwom cywilnym. Jeszcze bardziej
spektakularna od tych zmian administracyjnych, ktre jasno tumaczyy powane osa
bienie wszechmocnego Ministerstwa Spraw Wewntrznych, bya ogoszona w "Praw
dzie" 28 marca 1953 roku szeroko zakrojona amnestia. Na mocy wydanego poprzed
niego dnia dekretu Prezydium Rady Najwyszej ZSRR, podpisanego przez jego prze
wodniczcego marszaka Woroszyowa, amnestia obja:
1. Wszystkich skazanych na kary poniej piciu lat.
2. Wszystkie osoby skazane za sprzeniewierzenie, przestpstwa ekonomiczne i nad
uycie wadzy.
3. Kobiety w ciy i matki dzieci do lat dziesiciu, grnikw, mczyzn powyej lat
pidziesiciu piciu i kobiety powyej pidziesiciu.
WYJCIE ZE STALINIZMU 241
nimi siedziao jeszcze 600 tysicy drobnych przestpcw, skazanych na mocy wci ak
tualnych represyjnych praw na kary czsto niewspmierne do przestpstwa. Powoli za
nikaa pionierska rola GUagu w kolonizacji i eksploatacji bogactw naturalnych Dale
kiej Pnocy i sowieckiego Dalekiego Wschodu. Wielkie kompleksy penitencjarne epo
ki stalinowskiej podzieliy si na mniejsze jednostki. Zmienia si te geografia
GUagu: wikszo obozw przeniesiono do europejskiej czci ZSRR. Pozbawienie
wolnoci nabrao stopniowo charakterystycznej dla kadego spoeczestwa funkcji re
gulujcej, aczkolwiek w poststalinowskim ZSRR zachowao specyfik waciw syste
mowi, ktry nie mia nic wsplnego z pastwem prawa. W miar kolejnych kampanii
potpiajcych jakie uznane nagle za niedopuszczalne zachowanie spoeczne alkoho
lizm, chuligastwo, "pasoytnictwo - do kryminalistw doczano "zwykych obywa
teli oraz ma grupk osb (kilkaset rocznie), skazanych przewanie z artykuu 70 i 190
nowego, wprowadzonego w 1960 roku, kodeksu karnego.
Rozmaite posunicia w celu uwolnienia i amnestionowania winiw zostay uzu
penione decydujcymi zmianami w prawodawstwie karnym. Wrd pierwszych ustaw
reformujcych prawodawstwo stalinowskie znalaz si dekret z 25 kwietnia 1956 roku,
ktry znosi antypracownicze prawo z 1940 roku, zabraniajce robotnikom odejcia
z fabryki. Po pierwszym kroku w kierunku zniesienia ingerencji prawa karnego w sto
sunki pracy nastpio wiele innych posuni. Wszystkie te czstkowe rozwizania zosta
y usystematyzowane wraz z przyjciem 25 grudnia 1958 roku nowych "Zasad prawa
karnego". Z ich tekstu usunito zasadnicze postanowienia prawodawstwa karnego
poprzednich kodeksw, takie jak pojcie "wroga ludu" i "zbrodni kontrrewolucyjnej".
Poza tym wiek odpowiedzialnoci sdowej podniesiony zosta z czternastu do szesnastu
lat; nie wolno byo wicej stosowa tortur i przemocy w celu wymuszenia zezna;
oskarony mia prawo uczestniczy w posiedzeniach sdu, mie adwokata i zaznajomi
si z aktami swojej sprawy; poza sytuacjami wyjtkowymi procesy miay by publiczne.
Kodeks karny z 1960 roku utrzymywa jednak cz artykuw, pozwalajcych na kara
nie kadej formy politycznego lub ideologicznego odchylenia od oficjalnej linii partii.
W myl artykuu 70 kady, kto "uprawia propagand, majc na celu osabienie wa
dzy sowieckiej... przy uyciu oszczerczych twierdze, szkalujcych pastwo i spoecze
stwo", podlega karze od szeciu miesicy do siedmiu lat obozu, po ktrym nastpi
moga zsyka na okres od dwch do piciu lat. Artyku 190 dotyczy "niedoniesienia"
o przestpstwie przeciwko sowieckiemu pastwu i grozi kar od roku do trzech lat
obozu lub rwnowanego okresu prac publicznych. W latach szedziesitych i siedem
dziesitych obu paragrafw uywano czsto do karania "odchylenia politycznego lub
ideologicznego". 90% osb skazywanych corocznie za "antysowiecko dostawao wy
roki z tych dwch artykuw.
W latach politycznej "odwily" i oglnej poprawy poziomu ycia, w ktrych jednak
pami o przeladowaniach bya wci ywa, aktywne formy okazywania sprzeciwu lub
kontestacji byy bardzo rzadkie: w pierwszej poowie lat szedziesitych raporty KGB
notoway 1300 "opozycjonistw" w roku 1961, 2500 w 1962, 4500 w 1964 11300
w 1965'. W latach szedziesitych i siedemdziesitych przedmiotem szczeglnego,
"bliskiego" nadzoru sub KGB byy trzy kategorie obywateli: mniejszoci religijne (ka
tolicy, baptyci, zielonowitkowcy, adwentyci), mniejszoci narodowe, ktre zostay
L. Alexeieva, Soviet Dissent, Contemporary Movements for National, Religious and Human
Rights", Wesleyan UP,1985. Jest to najpeniejsze opracowanie na temat ruchw dysydenckich, z ktrego
zaczerpnito cytowane tu pobienie dane.
WYJCIE ZE STALINIZMU 247
To krtkie przypomnienie trzydziestu piciu lat historii ZSRR podkrela stao prak
tyki skrajnej przemocy jako formy politycznego sprawowania rzdw w spoeczestwie.
Czy naley teraz podj klasyczn kwesti cigoci midzy pierwszym, "leninow
skim", a drugim, "stalinowskim", cyklem represji, z ktrych pierwszy by zapowiedzi
drugiego? Konfiguracja historyczna jest w obu przypadkach z pewnoci nieporwny
walna. "Czerwony terror" jesieni 1918 roku zrodzi si w sytuacji wojny domowej, co
czciowo tumaczy skrajny charakter represji. Natomiast wojna z chopstwem, ktra
lega u podstaw drugiego cyklu przemocy, nastpuje w kraju spacyfikowanym i wiad
czy o trwaej ofensywie podjtej przeciw przewaajcej wikszoci spoeczestwa. Mi
mo wyranej odmiennoci obu sytuacji uycie terroru jako gwnego instrumentu do
realizacji leninowskiego projektu politycznego wyraone jest jasno i przyjte jeszcze
przed rozpoczciem wojny domowej, jako co prawda przejciowy, ale spjny program
dziaania. Z tego punktu widzenia krtki rozejm okresu NEPu oraz trudne dyskusje
midzy przywdcami bolszewickimi w sprawie drg dalszego rozwoju nasuwaj znw
pytanie o moliwo normalizacji oraz odejcia od form represji, traktowanych jako je
dyny sposb rozwizywania napi spoecznych i ekonomicznych. W rzeczywistoci
w cigu tych kilku lat wiat wiejski yje na uboczu, a stosunki midzy wadz i spole
czestwem cechuje na og wzajemne ignorowanie si.
czca oba cykle przemocy wojna chopska staa si w przyszoci rodzajem matry
cy, rozbudzajc wyprbowane ju i rozwinite w latach 1918-1922 dziaanie, takie jak
kampanie rekwizycji, w ktrych wykorzystywano napicia spoeczne wrd chopstwa,
czy bezporednie dziaania siowe, a take wzmagajc atawistyczn brutalno. Obie
strony - i oprawcy, i ofiary - maj wraenie, e powtarzaj znany ju scenariusz.
Nawet jeli epoka stalinowska z oczywistych powodw, wynikajcych z traktowania
terroru jako immanentnego czynnika sprawowania wadzy i zarzdzania spoecze
stwem, wprowadza nas w wiat specyficzny tylko dla siebie, trzeba postawi sobie pyta
nie o przyczyny represji. Pod tym wzgldem mona rozpatrywa spraw deportacji
przez pryzmat wczeniejszego przypadku, jakim jest rozkozaczenie w latach 1919-1920.
Po ponownym zajciu terytoriw kozackich wadza podejmuje dziaania deportacyjne
wobec caej miejscowej ludnoci. Operacja ta stanowi dalszy cig pierwszej ofensywy,
ktra, cho wymierzona bya w bogatszych Kozakw, z powodu gorliwoci wypeniaj
cych obowizek miejscowych funkcjonariuszy doprowadzia do "masowej ekstermina
cji". Pod wieloma wzgldami wydarzenie to zapowiada praktyki i powizania przyczy
nowoskutkowe, do ktrych dojdzie, na inn skal i w odmiennej sytuacji, dziesi lat
pniej: napitnowanie grupy spoecznej, naduywanie wadzy w terenie, a nastpnie
prba rozwizania problemu za pomoc deportacji. We wszystkich tych elementach
znale mona iepokojce podobiestwa do praktyk stosowanych przy rozkuaczaniu.
252 PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
REWOLUCJA WIATOWA,
WOJNA DOMOWA I TERROR
REMI KAUFFER
KOMINTERN W AKCJI
REWOLUCJA W EUROPIE
' W swym ostatnim artykule opublikowanym w "Die Rote Fahne" (Czerwony Sztandar) Liebknecht
poddaje si nastrojowi rewolucyjnego liryzmu: "Huk zbliajcego si upadku gospodarczego przebudzi rze
sz proletariuszy, ktrzy powstan, jak na dwik trb Sdu Ostatecznego, i zmartwychwstan ciaa pole
gych kombatantw
258 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
szej KPD, Eugen Levine, 13 kwietnia 1919 roku stan na czele Republiki Rad, znacjo
nalizowa banki i rozpocz formowanie czerwonej armii. 30 kwietnia komun w Mo
nachium rozgromio wojsko, a aresztowany 13 maja Levine zosta przez sd wojenny
skazany na mier i 5 czerwca rozstrzelany.
Najbardziej znany z tego okresu rewolucyjnego naporu jest przykad Wgier, ktre
- pokonane - bardzo le przyjy decyzj zwyciskiej Ententy o odebraniu im Siedmio
groduz. To pierwszy przypadek, kiedy bolszewicy mogli dokona "eksportu" swej rewo
lucji. Z pocztkiem 1918 roku partia bolszewicka przystpia do szeregowania wszyst
kich swych zagranicznych sympatykw w sekcje narodowe, z ktrych utworzono Fede
racj Zagranicznych Grup Komunistycznych. Istniaa wic w Moskwie i sekcja
wgierska, zoona gwnie z byych jecw wojennych. W padzierniku 1918 roku wy
saa ona do kraju dwudziestu swoich czonkw. 4 listopada powstaa w Budapeszcie
Komunistyczna Partia Wgier, ktr mia pokierowa Bela Kun. Ten byy jeniec wojen
ny z entuzjazmem zwiza si z rewolucj bolszewick i w kwietniu 1918 roku stan na
czele Federacji Zagranicznych Grup Komunistycznych. W listopadzie wraz z osiem
dziesicioma towarzyszami przyby na Wgry i wkrtce zosta wybrany przywdc par
tii. Szacuje si, e na przeomie 1918 i 1919 roku wysano na Wgry od 250 do 300 agi
tatorw i emisariuszy. Dziki finansowemu wsparciu bolszewikw wgierscy komunici
mogli szerzy propagand i powiksza swe wpywy.
18 lutego 1919 roku tum bezrobotnych i zwerbowanych przez komunistw onie
rzy zaatakowa siedzib ostro zwalczajcej bolszewikw rzdowej gazety socjaldemo
kratw "Nepszava" (Gos Ludu), majc zamiar zaj i zniszczy jej drukarni. W wyni
ku interwencji policji zgino osiem osb, a okoo stu zostao rannych. Tej samej nocy
aresztowano Bel Kuna i jego sztab. Gdy w areszcie winiowie zostali pobici przez po
licjantw, chccych pomci kolegw polegych w czasie ataku na "Nepszav", prezy
dent Wgier, Mihay Karolyi, wysa swego sekretarza, by zebra informacje o stanie
zdrowia przywdcy komunistw. Od tej pory Kun korzysta z duej swobody, co pozwa
lao mu na kontynuowanie dziaalnoci, a wkrtce miao doprowadzi do cakowitej
zmiany sytuacji. 21 marca, mimo e wci przebywa w wizieniu, osign wielki suk
ces: poczenie Komunistycznej Partii Wgier i Wgierskiej Partii Socjaldemokra
tycznej. Jednoczenie dymisja prezydenta Karolyiego umoliwia proklamowanie Re
publiki Rad, zwolnienie z wizie komunistw oraz utworzenie na wzr bolszewicki
Rzdzcej Rady Rewolucyjnej, zoonej z komisarzy ludowych. Republika istniaa od
21 marca do 1 sierpnia 1919 roku, cznie 133 dni.
Na pierwszym posiedzeniu rady komisarze podjli uchwa o powoaniu trybunaw
rewolucyjnych z sdziami wybranymi spord ludu. Lenin, z ktrym Bela Kun pozosta
wa od 22 marca w staym kontakcie telegraficznym (wymieniono 218 depesz ) i ktre
go uwaa za przywdc wiatowego proletariatu, doradza, by rozstrzeliwa socjalde
mokratw i ludzi z warstwy drobnomieszczaskiej. W swym przesaniu do robotnikw
wgierskich z 27 maja 1919 roku Lenin tak oto usprawiedliwia terror: "Dyktatura
[proletariatu) zakada stosowanie bezwzgldnie surowej, szybkiej i stanowczej przemo
cy w celu zdawienia oporu wyzyskiwaczy, kapitalistw, obszarnikw i ich sugusw.
Arthur Koestler upatruje w tym jedn z gwnych przyczyn powstania komuny wgierskiej: "bya ona
bezporednim skutkiem polityki Zachodu, wielkie demokracje odwrciy si bowiem od swych liberalnych
sojusznikw" ("La corde raide", Robert Laffont, "Bouquins", Paris 1994).
KOMINTERN W AKCJI 259
Kto tego nie zrozumia, ten nie jest rewolucjonist"3. Niedugo potem komisarz do
spraw handlu, mayas Rakosi, i komisarz do spraw gospodarczych, Even Varga, oraz
przywdcy trybunaw ludowych odetn si od przedsibiorcw, urzdnikw i prawni
kw. Obwieszczenie rozlepione na murach oddaje ducha czasu: "W pastwie proleta
riuszy tylko pracujcy maj prawo do ycia!" Praca staje si obowizkowa, przedsi
biorstwa zatrudniajce powyej dwudziestu pracownikw, nastpnie ju tylko powyej
dziesiciu, a nawet mniej, zostaj znacjonalizowane.
Rozwizano armi i policj, by zastpi je nowym, w znacznej czci ochotniczym
wojskiem, zoonym z prawdziwych rewolucjonistw. Wkrtce powstaa Grupa Terroru
Rzdzcej Rady Rewolucyjnej, znana te jako "Chopcy Lenina" [Lenin fuk - przyp.
red.), odpowiedzialna za zamordowanie blisko dziesiciu osb, wrd nich modego
podchorego marynarki, Ladislasa Dobsy, a take dawnego podsekretarza stanu i je
go syna - dyrektora kolei, oraz trzech oficerw andarmerii. "Chopcami Lenina" do
wodzi byy marynarz, Jzsef Czerny, ktry przeprowadzi rekrutacj wrd najbardziej
radykalnych komunistw, zwaszcza dawnych jecw wojennych, uczestnikw rosyjskiej
rewolucji. Czerny zbliy si do Szamuelya, skrajnego przywdcy komunistw, stajc
jednoczenie w opozycji do Beli Kuna, ktry bezskutecznie prbowa doprowadzi do
rozwizania grupy. W odpowiedzi Czerny zwoa swych ludzi i poprowadzi ich na Dom
Rad. Bela Kun otrzyma jednake wsparcie socjaldemokraty Jzsefa Haubricha, za
stpcy komisarza ludowego do spraw wojny i ostatecznie doszo do negocjacji, w wyni
ku ktrych ludzie Czernyego zgodzili si bd na sub w ludowym komisariacie spraw
wewntrznych, bd - w wikszoci - na wcielenie do armii.
Tymczasem Tibor Szamuely wyruszy na czele dwudziestoosobowego oddziau
"Chopcw Lenina" do Szolnok, pierwszego miasta okupowanego przez wgiersk Ar
mi Czerwon. Dokona tam egzekucji wielu notabli oskaronych o wspprac z Ru
munami, ktrych uwaano zarwno za wrogw narodowych (sprawa Siedmiogrodu),
jak i politycznych (wadze rumuskie bowiem przeciwstawiay si bolszewizmowi). Kie
dy pewien ydowski licealista poprosil o lask dla swego ojca, zosta stracony, gdyna
zwa Szamuelya "dzik besti". Szef Armii Czerwonej prbowa powstrzyma szaleczy
terror Szamuelya, ktry zarekwirowanym pocigiem przemierza cae Wgry, wieszajc
chopw opierajcych si kolektywizacji. Jego zastpca, Jzsef Kerekes, oskarony
o dokonanie 150 mordw, musia przyzna, e osobicie zastrzelil piciu ludzi i wasny
mi rkami powiesi trzynastu. Dokadna liczba egzekucji nie zostaa ustalona. Arthur
Koestler utrzymuje, e byo ich blisko 500. Jednoczenie za twierdzi: "Nie wtpi, i
komunizm na Wgrzech nieuchronnie przerodziby si z czasem w system totalitarny
i policyjny, zgodnie z wzorem rosyjskim. Ale to przekonanie, nabyte duo pniej, nie
moe przecie pomniejsza penego nadziei zapau z pierwszych dni rewolucji..."'. Hi
storycy przypisuj "Chopcom Lenina" wykonanie od 80 do 129 zarejestrowanych wy
rokw, najprawdopodobniej trzeba jednak przyj, e ofiar byo kilkaset.
Wobec rosncej opozycji i trudnej sytuacji militarnej zwizanej z wkroczeniem wojsk
rumuskich rzd rewolucyjny odwoywa si do nastrojw antysemickich. Pojawiy si
plakaty oskarajce ydw, ktrzy odmwili pjcia na front: "Likwidujcie ich, gdy nie
chc oddawa ycia dla naszej witej sprawy - dyktatury proletariatu!" Bela Kun zarz
' Wtodzimierz Lenin, "Dziea wszystkie", t. 38, Ksika i Wiedza, Warszawa 1988, s. 374. (Przyp. red.)
' A. Koestler, "La corde...".
260 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
W czasie gdy Bela Kun wraz z towarzyszami prbowa ustanowi drug republik so
wieck, Lenin zaj si tworzeniem midzynarodowej organizacji, ktra mogaby nie
rewolucj w wiat. Proklamowana w Moskwie w marcu 1919 roku Midzynarodwka
Komunistyczna, zwana te Kominternem lub III Midzynarodwk, miaa rywalizowa
z robotnicz midzynarodwk socjalistyczn (II Midzynarodwk, powsta w 1889).
Kongres zaoycielski Kominternu - nie uwzgldniajc swych realnych moliwoci orga
nizacyjnych - za najpilniejsze uzna sprawy propagandowe i poszukiwanie sposobw na
wspieranie nie kontrolowanych ruchw spoecznych, wstrzsajcych Europ. Jednake
waciwe utworzenie Kominternu naley wiza raczej z jego II Kongresem, z lata 1920
roku, kiedy sformuowano "21 warunkw przyjcia do Midzynarodwki Komunistycz
nej". Tak oto powstaa struktura skrajnie scentralizowana, "sztab generalny rewolucji
wiatowej", w ktrej partia bolszewicka odgrywaa rol wynikajc z jej pozycji, do
wiadczenia i wadzy (zwaszcza finansowej, wojskowej i dyplomatycznej).
Od samego pocztku Komintern traktowany by przez Lenina jako narzdzie dzia
a wywrotowych, podobnie jak Armia Czerwona, dyplomacja, wywiad itp. Zaoeniem
politycznym organizacji staa si bolszewicka dewiza goszca, i nadszed czas, aby
ostrze krytyki zastpi ostr walk wrcz. W kocowym manifecie II Kongres z dum
ogosi: "Midzynarodwka Komunistyczna to midzynarodowy obz powstaczy i par
Mikls Molnar, "De Bela Kun a Janos Kadar. Soixantedix ans de communisme hongrois", Presses de
la Fondation Nationale des Sciences Politiques, Institut Universitaire d'Hautes Etudes Internationales,
Paris 1987; Arpad Szepal, "Les 133 jours de Bela Kun", Fayard, Paris 1959.
KOMINTERN W AKCJI 261
b Cjt. za: W. Lenin, "Dziea wszystkie", t. 41, s.198, 200. (Przyp. red.)
262 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
' Jan Valtin, "Sans patrie ni frontieres", D. Wapler,1947, ponowne wyd., Babel,1996. Zob. te Eric
Wollenberg, "Der Apparat. Stalins Fanfte Kolonne", Bonn 1946.
KOMINTERN W AKCJI 263
Cyt. za: Henry de Chambon, "La Republique d'Estonie", Editions de la Rewe Parlementaire, Paris
1936.
9 A. Neuberg, "L'Insurrection armee", wyd. partii komunistycznej (SFIC),1931, ponownie Maspero,
1970.
'o Joseph Berger, "Le Naufrage d'une generalion", Denoel, Paris 1974.
264 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
Po Estonii podjto prb wywoania rewolucji w Bugarii. W roku 1923 w kraju tym
doszo do powanych rozruchw. Gdy Aleksandyr Stambolijski, kierujcy koalicj zo
on z komunistw i czonkw wasnej partii ludowej, pad ofiar zamachu w czerwcu
1923 roku, na czele rzdu stan Aleksandyr Cankow, cieszcy si poparciem wojska
i policji. We wrzeniu komunici rozptali powstanie, ktre po tygodniu zostao ostro
zdawione. Od kwietnia 1924 roku zmienili wic taktyk, uciekajc si do akcji bezpo
rednich i zabjstw. Atak na prefektur w Godeczu 8 lutego 1925 roku przynis cztery
ofiary miertelne. 11 lutego zamordowany zosta w Sofii Geo Milew, pose, redaktor
naczelny dziennika "Slowet" i przewodniczcy zwizku dziennikarzy. Manifest Bugar
skiej Partii Komunistycznej z 24 marca przedwczenie ogosi nieunikniony upadek
Cankowa, ujawniajc tym samym zwizek midzy aktami terroryzmu a politycznymi ce
lami komunistw. Nie powid si zamach na cara Borysa III z pocztku kwietnia, nie
mniej 15 kwietnia zosta zastrzelony krewny cara, genera Kosta Georgiew.
Pniej nastpio jedno z najbardziej zagadkowych wydarze tego okresu politycz
nej przemocy. 17 kwietnia podczas ceremonii pogrzebowej generaa Georgiewa sofij
sk katedr wstrzsn straszliwy wybuch, w wyniku ktrego zapado si sklepienie.
Pod gruzami wityni zgino wwczas 140 osb, a wrd nich 14 generaw, 16 wy
szych oficerw i trzech posw. Wedug Victora Serge'a zamach by dzieem bojwki
partii komunistycznej. Dwaj przywdcy wydziau wojskoworewolucyjnego i przypusz
czalni sprawcy zamachu, Kosta Jankow i Iwan Minkow, schwytani z broni w rku, zo
stali zastrzeleni zaraz po aresztowaniu.
Zamach uzasadnia wprowadzenie odstraszajcych represji: aresztowano trzy tysi
ce komunistw, a trzech publicznie powieszono. Niektrzy aparatczycy Kominternu
przygotowanie zamachu przypisywali szefowi komunistw bugarskich, Georgi Dymi
trowowi, potajemnie kierujcemu parti z Wiednia. W grudniu 1948 roku na V Zje
dzie Bugarskiej Partii Komunistycznej Komintern domaga si, by odpowiedzialnoci
za zamach obciy Dymitrowa i wspomnian organizacj wojskow. Wedug innych
rde akcj wysadzania katedry dowodzi Meer Trilisser, szef departamentu zagranicz
nego Czeka, pniej wiceprzewodniczcy GPU, za szczeglne zasugi udekorowany
w roku 1927 Orderem Czerwonego Sztandaru". W latach trzydziestych Trilisser by
jednym z dziesiciu sekretarzy Kominternu, co zapewniao stay nadzr NKWD nad t
organizacj .
Po dotkliwych niepowodzeniach w Europie dyrygowany przez Stalina Komintern zna
laz kolejne pole walki - Chiny, i tam te skierowa swe wysiki. Wydawao si, e ten
ogromny kraj, cho ogarnity anarchi, rozdzierany walkami wewntrznymi i konflikta
mi spoecznymi, zdolny jest wszelako do wielkiego narodowego zrywu i dojrza ju do
"antyimperialistycznej" rewolucji. Znakiem czasw byo wczenie jesieni 1925 roku
chiskich uczniw Komunistycznego Uniwersytetu Pracujcych Wschodu (KUTW),
powoanego w kwietniu 1921 roku, do Uniwersytetu Sun Jatsena.
Zanim jeszcze kierownictwo Komunistycznej Partii Chin obj Mao Zedong, KPCh
opanowana zosta a przez aktywistw Kominternu oraz przez tajne suby sowieckie.
Victor Serge, "Memoires d'un revolutionnaire,1901-1941", Le Seuil, Paris 1978; Arkadi Vaksberg,
"Htel Lux", Fayard, Paris 1993.
KOMINTERN W AKCJI 265
'z Margarete BuberNeumann, "La Revolution mondiale", rozdz. 17: "Le soulevement de Canton",
Casterman, TournaiParis 1971.
266 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
ycie, take wtedy, gdy chodzio o ich wasnych poplecznikw. Potwierdza to jeszcze
absurdalno komuny kantoskiej, ktra nie rnia si wiele w swej istocie od wcze
niejszych o kilka lat akcji terrorystycznych w Bugarii.
Kilka tysicy powstacw toczyo wic przez 48 godzin walk z picio, szeciokrot
nie liczniejszymi oddziaami. Chiska komuna zostaa le przygotowana: niedostatecz
ne uzbrojenie oraz nie sprzyjajca sytuacja polityczna przyczyniy si do tego, e robot
nicy pozostawali w stanie ostronego wyczekiwania. Wieczorem 10 grudnia 1927 roku
oddziay wierne sprawie zajy pozycje w miejscach przewidzianych na zgrupowanie
czerwonych gwardii. Podobnie jak w Hamburgu inicjatywa rewolucjonistw nie trwaa
dugo, wkrtce stracili przewag. Gdy rankiem 12 grudnia proklamowano "republik
rad", nie spotkao si to z adnym odzewem ludnoci. Ju po poudniu siy narodowe
przystpiy do kontrataku. Dwa dni pniej czerwona flaga, powiewajca nad budyn
kiem policji, zostaa usunita przez zwyciskie wojska. Nastpiy brutalne represje, za
bito tysice ludzi.
Komintern powinien wycign nauk z ostatnich wydarze, lecz nie by w stanie
przeanalizowa gruntownie kwestii politycznych. Raz jeszcze uycie przemocy - wbrew
wszystkiemu - uzasadniono za pomoc sw zdradzajcych, do jakiego stopnia kadry
komunistyczne przesiknite byy ideologi wojny domowej. W "Powstaniu zbrojnym"
znale mona fragment przeraajcej samokrytyki, prowadzcej do niezwykle przej
rzystych wnioskw:
Ani niepowodzenia w Europie z pocztkw lat dwudziestych, ani klska w Chinach nie
skoniy Kominternu do zejcia z obrancj raz drogi. Wszystkie partie komunistyczne w re
publikach demokratycznych, legalne i nielegalne, utrzymyway w swoich strukturach tajny
"aparat wojskowy", gotowy w razie potrzeby do natychmiastowej akcji. Za wzr suya
niemiecka KPD, ktra pod kontrol sowieckich specjalistw utworzya "M[ilitar]-Appa
rat"; jego zadaniem byo likwidowanie wrogw organizacji (zwaszcza z radykalnej prawi
cy) oraz przenikajcych w szeregi partii szpiclw, a take opanowywanie grup paramilitar
nych synnego Rote Front (Czerwony Front), liczcego tysice czonkw. To prawda, e
w Republice Weimarskiej przemoc polityczna bya wszechobecna; komunici walczyli jed
nak nie tylko z radykaln prawic i rodzcym si nazizmem, napadali rwnie na uczestni
kw socjalistycznych zebra", czyli "socjozdrajcw" i "socjofaszystw", i atakowali policj
republikask, uwaajc j za reakcyjn albo faszystowsk. Wydarzenia po roku 1933 po
ka, czym by "prawdziwy faszyzm", czym bya realizacja narodowego socjalizmu, i do
wiod, e znacznie mdrzej byoby zawrze sojusz z socjalistami w obronie "buruazyjnej"
demokracji. Ale od takiej demokracji komunici zdecydowanie si odcili.
Mimo i we Francji klimat polityczny by spokojniejszy, Francuska Partia Komuni
styczna (FPK) rwnie powoaa bojwki. Ich zorganizowaniem zaj si Albert Treint,
jeden z sekretarzy partii, ktry jako kapitan w pierwszej wojnie wiatowej zdoby odpo
wiednie dowiadczenie. Po raz pierwszy bojwki pojawiy si publicznie 11 stycznia
1924 roku. Gdy grupa anarchistw prbowaa zakci zebranie komunistw, Treint
wezwa na pomoc swe suby. Okoo dziesiciu uzbrojonych w rewolwery mczyzn
wpado na trybun, skd ostrzelali przeciwnikw, wielu z nich ranic, w tym dwu mier
telnie. Z braku dowodw aden z zabjcw nie zosta ujty. Podobne zdarzenie powt
rzyo si ponad rok pniej. W czwartek 23 kwietnia 1925 roku, kilka tygodni przed wy
borami do wadz lokalnych, suby porzdkowe FPK usioway zakci zebranie wy
borcze skrajnie prawicowej Modziey Patriotycznej (JP), odbywajce si w XVIII
dzielnicy Parya przy ulicy Damremont. Bojwkarze nie zawahali si przed uyciem
broni. Trzech czonkw JP zostao zabitych, jeden zmar dwa dni pniej w wyniku od
niesionych ran. Przesuchano Jeana Taittingera, przywdc Modziey Patriotycznej;
policja przeprowadzia tym razem szereg rewizji u dziaaczy komunistycznych.
Mimo przeszkd partia nie zaniechaa tego rodzaju dziaalnoci. W 1926 roku
Jacques Duclos, ktry jako legalnie wybrany pose komunistyczny by chroniony immu
nitetem parlamentarnym, otrzyma zadanie utworzenia Antyfaszystowskich Grup
Obrony (z kombatantw wojny 1914-1918) oraz Gwardii Modych Antyfaszystw (re
krutujcych si spord Modziey Komunistycznej); te paramilitarne organizacje,
wzorowane na niemieckim Rote Front, 11 listopada 1926 roku urzdziy defilad
w mundurach. Duclos uprawia propagand pacyfistyczn, jednoczenie za wydawa
pismo "Le Combattant Rouge" (Czerwony Bojownik), na ktrego amach wykadano
sztuk prowadzenia wojny domowej, opisujc i analizujc walki uliczne itp.
W 1931 roku Komintern opublikowa w wielu jzykach ksik zatytuowan "Po
wstanie zbrojne" (wydana pod pseudonimem Neuberg, w rzeczywistoci napisana bya
przez dziaaczy sowieckich'5), w ktrej przedstawiano rnorakie dowiadczenia rewo
lucyjne, poczwszy od roku 1920; we Francji wznowiono j ju w 1934 roku. Wpraw
dzie wobec zmiany kierunku przez Front Ludowy latem i na jesieni 1934 roku koncep
cja walki powstaczej, zajmujca dotd najwaniejsze miejsce, zesza na dalszy plan,
w niczym jednak, w gruncie rzeczy, nie osaba rola, jak odgrywaa przemoc w dziaa
niach komunistw. Cae to usprawiedliwianie przemocy, nieustanne przejawy nienawi
ci klasowej, teoretyczne uzasadnianie wojny domowej i terroru znalazy praktyczne za
shi. W maju 1934 roku, w czasie ostatecznego niemal upadku miejskiej struktury KPCh,
w rce Guomindangu wpadli dwaj ostatni przywdcy uzbrojonych grup komunistycznych
w miecie, Ding Mocun i Li Shiqun. Musieli skapitulowa, pniej jednak zwerboway ich
suby japoskie. Obu spotka tragiczny los: pierwszy zosta rozstrzelany przez narodowcw
w roku 1947 za zdrad, drugi za otruty przez japoskiego oficera cznikowego. Natomiast
Kang Sheng by w latach 1949-1975 (tj. do mierci) szefem tajnej policji maoistowskiej,
a wic jednym z najwikszych katw chiskiego ludu pod rzdami komunistw'b.
Czonkowie aparatu partii komunistycznych byli te niekiedy wykorzystywani w ak
cjach przygotowywanych przez suby sowieckie. Wydaje si, e sprawa Kutiepowa bya
takim wanie przypadkiem. Genera Aleksandr Kutiepow zosta w 1924 roku wezwany
przez wielkiego ksicia Mikoaja do Parya, by stan na czele Oglnorosyjskiego Zwiz
ku Wojskowego (ROWS). W 1928 roku GPU postanowio doprowadzi do rozpadu
zwizku. 26 stycznia 1930 roku genera znikn. Pojawio si mnstwo plotek, niektre
pogoski rozpuszczane byy przez samych Sowietw. Wszczto dwa niezalene ledztwa,
ktre miay odkry sprawcw porwania. Jedno z nich prowadzi stary socjalista rosyjski,
Wadimir Burcew, znany ze zdemaskowania agenta Ochrany Jewno Azefa, ktry prze
nikn do wadz Organizacji Bojowej Partii SocjalistwRewolucjonistw, a drugie Jean
Delage, dziennikarz "LEcho de Paris". Delage ustali, e generaa Kutiepowa przewie
ziono do Houlgate, a nastpnie umieszczono na sowieckim statku "Spartak", ktry opu
ci Hawr 19 lutego. Od tamtej pory nikt ju generaa nie widzia. 22 wrzenia 1965 roku
genera Szymanow na amach dziennika Armii Czerwonej "Krasnaja Zwiezda" (Czerwo
na Gwiazda) ujawni nazwisko sprawcy: "Siergiej Puzicki [...] uczestniczy nie tylko w uj
ciu bandyty Sawinkowa [...], ale rwnie po mistrzowsku przeprowadzi operacj zatrzy
mania Kutiepowa oraz wielu innych przywdcw Biaej Gwardii. Dzi lepiej znamy
okolicznoci porwania nieszczsnego Kutiepowa. Jego emigracyjna organizacja bya spe
netrowana przez GPU. W 1929 roku Siergiej Nikoajewicz Trietiakow, dawny minister
w rzdzie biaych admiraa Koczaka, przeszed potajemnie na stron sowieck i zosta
agentem z numerem UJ/1 pod pseudonimem Iwanow; dziki szczegowym informa
cjom, jakie przekazywa swemu cznikowi "Wieczinkinowi", Moskwa znaa niemal
wszystkie miejsca pobytu carskiego generaa. Grupa operacyjna w penym wietle dnia
skontrolowaa samochd generaa pod pretekstem kontroli policyjnej. W uprowadzeniu
pomaga waciciel warsztatu samochodowego, Francuz o nazwisku Honel, ktry prze
brany za policjanta drogowego kaza Kutiepowowi jecha za sob. Inny Francuz zamie
szany w akcj, brat "policjanta", Maurice Honel, utrzymywa stay kontakt ze subami
sowieckimi, a ponadto w 1936 roku zosta posem z ramienia komunistw. Gdy Kutiepow
odmwi wykonania polecenia, zosta prawdopodobnie miertelnie pchnity sztyletem.
Zwoki miano zakopa w podziemiach warsztatu Honela'".
'" Roger Faligot, Remi Kauffer, "Kang Sheng et les services secrets chinois", Robert Laffont, Paris
1987 [wyd. pol.: "Tajne suby Chin (1927-1987)", tum. ucja Aderman, Maria StefaskaMatuszyn, Wyd.
Bellona, Warszawa 1994 (Przyp. red.)].
Zob. "Le Contrat Social" nr 4 z VIIVIII 1966, s. 253.
's Roger Faligot, Remi Kauffes, "Histoire mondiale du renseignement", t. 1: 1870-1939, Robert Laf-
font, Paris 1993 [wyd. pol.: "Stuby specjalne. Historia wywiadu i kontrwywiadu na wiecie", cz.1: "Histo
ria wywiadu wiatowego,1870-1939", tum. Maria MatuszynStefaska, Katarzyna Skawina, Iskry, Warsza
wa 1998, s. 261. Natomiast Christopher Andrew i Oleg Gordijewski podaj, e Kutiepow zmar na atak ser
ca na pokadzie sowieckiego parowca "sto mil od portu Noworosyjsk" ("KGB", tum. Rafal Brzeski, Wyd.
Bellona, Warszawa 1997, s.141). (Przyp. red.)].
270 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
Niepotrzebna jest teraz opozycja, towarzysze, nie czas na to! Albo tu, albo tam [w Kronsztadzie]-
z karabinem w rku, a nie z opozycj. Wynika to z obiektywnej sytuacji, nie miejcie o to do nikogo
pretensji. I sdz, e zjazd partii bdzie musia ten wniosek wycign; bdzie musia wycign
wniosek, e teraz nasta koniec opozycji, przysza na ni kryska, e do mamy opozycji!z"
Lenin mia na myli szczeglnie tych, ktrzy - nie tworzc formalnej grupy ani nie
publikujc swego programu - skupili si wok tak zwanej opozycji robotniczej (Alek
sandr Szlapnikow, Aleksandra Koontaj, Jurij utowinow) oraz wok grupy tak zwa
nego demokratycznego centralizmu (Timofiej Sapronow, Gawria Miasnikow).
Zjazd dobiega koca, gdy 16 marca Lenin przedstawi in extremis dwie rezolucje:
"O jednoci partii" oraz "O syndykalistycznym i anarchistycznym odchyleniu w naszej
partii", ktra wymierzona bya w opozycj robotnicz. W pierwszym tekcie Lenin da,
pod grob natychmiastowego wykluczenia z partii, "niezwocznego rozwizania wszyst
kich bez wyjtku grup utworzonych na tej czy innej platformie". Jeden z punktw doku
mentu, ktry opublikowano dopiero w padzierniku 1923 roku, udziela Komitetowi
Centralnemu penomocnictwa do egzekwowania tej sankcji. Przed policj Feliksa Dzier
"Un crime sovietique devant la cour d'assises de la Seine (5-14 XII 1938). L'Enlevement du general
Miller par le genera Skobline. Le Proces de la Plevitzkaia. Plaidoirie de Me Maurice Ribet", Imp. du Pa
lais, Paris 1939; Marina Grey, "Le genera meurt a minuit", Plon, Paris 1981; Marina Gorboff, "La Russie
fantme. L'emigration russe de 1920 a 1950", L'Age d'Homme, Paris 1995; Pavel Soudoplatov, "Missions
speciales", Le Seuil, Paris 1994.
zo W. Lenin, Dziea wszystkie", t. 43, s. 38-39.
KOMINTERN W AKCJI 271
yskiego otworzyy si nowe moliwoci dziaania: kada grupa opozycyjna w onie par
tii komunistycznej moga by odtd inwigilowana, a w razie koniecznoci - wykluczana.
Dla prawdziwych dziaaczy taka kara bya niemal rwnoznaczna ze mierci polityczn.
Obie rezolucje, mimo e tumiy wolno sowa i pozostaway w sprzecznoci ze sta
tutem partii, zostay przegosowane i przyjte. Karol Radek wysun tez niemal legity
mizujc pierwsz uchwa:
Przypuszczam, e [rezolucja) moe by uyta przeciwko nam, lecz mimo to j popieram. [...]
W chwili zagroenia Komitet Centralny moe zastosowa najsurowsze rodki, skierowane prze
ciwko najlepszym nawet towarzyszom, jeeli tylko uzna to za konieczne. [...] Nawet jeli Komitet
Centralny popeni bd! I tak jest to mniej grone ni miotanie si partii, ktre moemy dzi za
obserwowa.
Posiedzenia "procesowe" zwykle miay nastpujcy przebieg: osoba, ktra miaa dowie swej
niewinnoci, bywaa wzywana do zajcia miejsca na podium, a komisja "czystkowa" oraz pozo
stali uczestnicy posiedzenia zadawali jej pytania. Niektrzy oskareni z atwoci oczyszczali si
z zarzutw, inni bardzo dugo poddawani byli tej cikiej prbie. Jeeli ofiara miaa osobistych
wrogw, mogli oni w decydujcy sposb wpyn na cae postpowanie. Ale pozbawienie czon
kostwa partii uchwalano na og niezbyt pochopnie, poniewa tu ostatnie sowo naleao do Ko
misji Kontroli. Jeli okazywao si, e oskarony nie popeni nic takiego, co sprawiaoby, i nie
godny jest przynalenoci do partii, postpowanie wyjaniajce koczono bez gosowania. Jeli
jednak wynik by przeciwny, nikt nie mia do powiedzenia ani jednego dobrego sowa na korzy
"oskaronego". Przewodniczcy zapytywa: "Kto protiw?", a poniewa nikt nie ryzykowa wyst
pienia ze sprzeciwem, spraw zaatwiano "jednogonie"z'.
Efekty decyzji podjtych podczas X Zjazdu szybko day o sobie zna. W lutym 1922
roku wykluczono na okres jednego roku Miasnikowa, albowiem - wbrew Leninowi
broni wolnoci prasy. Opozycja robotnicza, nie majc szansy na to, by zosta wysucha
na, zwrcia si do Kominternu (Deklaracja 22). Wwczas Stalin, Dzieryski i Zinow
jew zadali wykluczenia z partii Szlapnikowa, Koontaj i Miedwiediewa, jednak
XI Kongres Kominternu zdecydowanie si temu przeciwstawi. Cho coraz silniej pod
porzdkowywa si wadzy sowieckiej, Komintern nieoczekiwanie zaoponowa przeciw
Aino Kuusinen, "Piercienie przeznaczenia", tum. z ang. B. H., "Krg", Warszawa 1988, s. 28.
272 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
Anonimowy autor tych sw nie zdawa sobie sprawy, e wanie odkry prawo, kt
re miao rzdzi FPK przez dziesitki nastpnych lat. Zwizkowiec Pierre Monatte
krtko podsumowa ow ewolucj: "militaryzacja" FPK.
Latem 1924 roku, podczas V Kongresu Kominternu, Zinowjew zagrozil opozycjoni
stom "poamaniem koci"; sformuowanie to dobrze obrazuje obyczaje panujce w ru
chu komunistycznym. Sam jednak le skoczy, poniewa to jemu Stalin "poama ko
ci", usuwajc go w 1925 roku ze stanowiska przewodniczcego Kominternu. Zinowje
wa zastpi Bucharin, ktrego wkrtce spotka podobny los. 11 lipca 1928 roku, tu
przed VI Kongresem Kominternu (17 lipcAl wrzenia), z Bucharinem skontaktowa
W pierwszej kolejnoci Stalin zamierza "zaatwi" Lwa Trockiego. Jego walka z trocki
zmem osigna wyjtkow skal. Zacza si w roku 1927, cho ju wczeniej, w pa
dzierniku 1926 roku, podczas jednego z posiedze partii bolszewickiej pado zlowiesz
cze ostrzeenie: "Albo wykluczenie i zduszenie opozycji legaln drog, albo rozstrzy
gnicie kwestii na ulicy za pomoc armat, podobnie jak w przypadku lewicowych
socjalistwrewolucjonistw w lipcu 1918 roku w Moskwie". Oto, co zaleca na amach
"Prawdy" niejaki arin. Lewicowa opozycja (tak nosiia oficjalnie nazw), coraz bar
dziej izolowana i osabiana, staa si przedmiotem prowokacji GPU. W jej wyniku "od
kryto" podziemn drukarni, kierowan przez byego oficera armii Wrangla (w rzeczy
wistoci agenta GPU), w ktrej drukowano dokumenty opozycji. Podczas obchodw
dziesitej rocznicy Padziernika 1917 roku opozycja postanowia wzi udzia w mani
festacji. Brutalna interwencja policji uniemoliwia ten zamiar, a wkrtce potem Trocki
i Zinowjew zostali wyrzuceni z partii. Od stycznia 1928 roku nastpi kolejny etap walki
z opozycj: znanych dziaaczy zaczto wysya do odlegych miast prowincjonalnych al
bo w ogle poza Kraj Rad. Chrystian Rakowski, byy ambasador sowiecki we Francji,
zosta wygnany do Astrachania nad Wog, a potem do Barnaulu na Syberii; Victor
Serge w 1933 roku do Orenburga na Uralu. Trockiego za zmuszono do wyjazdu do A
ma Aty w Turkiestanie, cztery tysice kilometrw od Moskwy, a po roku, w styczniu
1929, wydalono do Turcji. Unikn w ten sposb losu, jaki spotka jego zwolennikw.
Tak jak niegdy dziaacze ugrupowa opozycji robotniczej czy demokratycznego cen
tralizmu, coraz czciej byli oni aresztowani i osadzani w wizieniach specjalnej kate
gorii, tak zwanych politizolatorach.
W tym czasie komunici zagraniczni mieszkajcy w ZSRR, wrd nich take aparat
czycy Kominternu, byli zatrzymywani i internowani niczym dziaacze partii rosyjskiej;
traktowano ich podobnie jak Rosjan, poniewa komunistw przeduajcych pobyt
w ZSRR zmuszano do wstpienia do partii bolszewickiej i do podporzdkowania si jej
dyscyplinie. Tak te byo w przypadku jugosowiaskiego komunisty Ante Ciligi, czon
ka politbiura Komunistycznej Partii Jugosawii (KPJ), ktry przyby do Moskwy w 1926
roku jako przedstawiciel KPJ w Kominternie. Utrzymywa pewne kontakty z opozycj
Trockiego, w kocu zacz coraz bardziej odsuwa si od Kominternu, gdy unikano
tam rzetelnych dyskusji ideologicznych, a kierownictwo nie wahao si zastrasza swych
adwersarzy - Ciliga nazywa to "serwilizmem" midzynarodowego ruchu komunistycz
nego. W lutym 1929 roku Zgromadzenie Oglne Jugosowian w Moskwie przyjo
uchwa potpiajc polityk wadz KPJ, co stanowio porednie oskarenie kierownic
twa Kominternu. Przeciwnicy linii oficjalnej utworzyli wesp z Rosjanami nielegaln
wedle regu dyscypliny partyjnej - grup. Niedugo potem komisja przeprowadzia
ledztwo, w wyniku czego Ciliga zosta usunity z Midzynarodwki na jeden rok. Po
Wyywienie przypominao tradycyjny posiek biednego muyka: rano i wieczorem chleb i wrz
tek, to samo przez okrgy rok. [...] Oprcz tego na obiad dostawalimy zup z obrzydliwej ryby,
konserwy lub na wp zepsutego misa. Na kolacj podawano jak polewk, ale ju bez misa
czy ryby. [...] Codzienna racja chleba wynosia 700 gramw, miesiczna racja cukru 1 kilogram,
ponadto wydzielano nam racje tytoniu, papierosw, herbaty i myda. Jedzenie byo monotonne,
zawsze te byo go za mao. Musielimy zaciekle walczy, eby nie zmniejszali nam ju i tak mar
nych porcji; w rezultacie udao nam si uzyska niewielk popraw. Jednak gdy porwna to
z sytuacj, w jakiej znajdowali si ludzie w wizieniach karnych, a byo ich setki tysicy, oraz mi
liony przetrzymywane w obozach Pnocy, to w pewnym sensie bylimy uprzywilejowaniz5.
Zob. Ante Ciliga, "Dix ans au pays du mensonge deconcertant", Champ Libre, Paris 1977; Philippe
Bourrinet, "Ante Ciliga 1898-1992. Nazionalismo e communismo in Jugoslavia", Graphos, Genova 1996.
zSAnte Ciliga, "Au pays du grand mensonge", Gallimard, Paris 1938, s.167,168.
KOMINTERN W AKCJI 275
Bardzo wczenie, jeli nie od samego pocztku, sekcje Kominternu, czyli partie ko
munistyczne, stay si zapleczem rekrutacji agentw wywiadu na rzecz ZSRR. Zdarza
o si, e ludzie, ktrzy godzili si na podjcie nielegalnej dziaalnoci podziemnej, nie
wiedzieli, i chodzi o prac dla jednej z sowieckich sub specjalnych: suby wywiadow
czej Armii Czerwonej (GRU lub IV Zarzdu Sztabu), departamentu wywiadu zagra
nicznego CzekaGPU, NKWD (Inostrannyj Otdiel, INO) itd. Te rnorodne struktury
tworzyy prawdziw pltanin, a bezlitosna rywalizacja popychala do walki, w ktrej
odbijano sobie nawzajem agentw. Opisuje to w swych wspomnieniach Elsa Porecki,
podajc liczne przykady2s.
Elizabeth Poretski, "I.es Ntres", Denoel, "I,ettres Nouvelles", Paris 1969, ponowne wyd.1995.
KOMINTERN W AKCJI 277
O procesach moskiewskich
Cyt. za: A. Vaksberg, "Htel Lux...", s. 32. W listopadzie 1927 Boris Souvarine w licie "do opozycji
rosyjskiej" prbowa zwrci uwag na to zjawisko i jego konsekwencje ("A contrecourant. crits
1925-1939', Denoel, Paris 1984, s.138-147).
m A. Kriegel, S. Courtois, "Eugen Fried...", s. 293.
KOMINTERN W AKCJI 279
Zamordowanie Siergieja Kirowa 1 grudnia 1934 roku stao si dla Stalina doskona
ym pretekstem, by take w Kominternie przej od surowych represji do prawdziwego
terroru, panujcego ju w partii sowieckiej32. Historia WKP(b) i Kominternu wesza
w now faz. Terror, wymierzony dotd w spoeczestwo, obrci si teraz przeciw
sprawujcym niepodzieln wadz czonkom WKP(b).
Pierwszymi ofiarami byli rosyjscy opozycjonici, ktrzy odsiedzieli ju kary wizienia
i wyszli na wolno. Od koca 1935 roku zaczto ich ponownie aresztowa. Wiele tysicy
dziaaczy trockistowskich osadzono w rejonie Workuty; okoo 500 w obozie przy kopalni,
1000 w obozie UchtaPeczora i kilka tysicy w okolicach Peczory. 27 padziernika 1936
roku 1000 winiw rozpoczo strajk godowy, trwajcy 132 dni. Domagali si separacji
od pospolitych przestpcw oraz prawa do sprowadzenia swoich rodzin. Po czterech ty
godniach zmar pierwszy godujcy, pozostali kontynuowali strajk a do spenienia przez
administracj ich da. Nastpnej jesieni 1200 winiw (z czego poowa to trockici)
przeniesiono w okolice starej cegielni. Pod koniec marca administracja sporzdzia wykaz
25 osb, ktre miay dosta po kilogramie chleba i przygotowa si do drogi. Niedugo
po ich odejciu rozleg si odgos strzaw. Ponury domys potwierdzi si, gdy winio
wie ujrzeli powracajc eskort, ktra miaa towarzyszy wywoonym. Dwa dni pniej
wezwano kolejne osoby i nastpiy kolejne rozstrzelania. Trwao to do koca maja. Stra
nicy polewali trupy benzyn i palili, eby zatrze wszelkie lady. NKWD w komunikatach
radiowych podawao nazwiska rozstrzeliwanych za "agitacj kontrrewolucyjn, sabota,
bandytyzm, odmow pracy, prb ucieczki"... Nie oszczdzano nawet kobiet. ona stra
conego dziaacza bya automatycznie skazywana na kar mierci, podobnie jak dzieci po
wyej dwunastu lat.
Chcc zyska status winia politycznego, do strajku godowego ucieko si rwnie
okoo 200 trockistw z Magadanu, "stolicy" Koymy. W ich owiadczeniu bya mowa
o "katachgangsterach" i o "faszyzmie Stalina, okrutniejszym anieli faszyzm Hitlera".
11 padzie rnika 1937 roku wszyscy zostali skazani na mier: 74 spord nich rozstrze
lano 26-27 padziernika i 4 listopada. W latach 1937-1938 podobne egzekucje byy na
porzdku dziennym'".
Niezalenie od kraju, w ktrym przebywali, ortodoksyjni komunici mieli rozkaz
zwalczania wpyww zwolennikw Lwa Trockiego. Od czasw wojny w Hiszpanii przy
jto nowy sposb ich kompromitacji, polegajcy na kamliwym kojarzeniu trockizmu
z nazizmem, cho to przecie Stalin przygotowywa wwczas swe zblienie z Hitlerem.
Niedugo potem rozptany przez Stalina Wielki Terror dosign centralnego apa
ratu Kominternu. Pierwsz prb opisu likwidacji kominternowcw podj Branko La
zi w 1965 roku w pracy pod wymownym tytuem "Martyrologia Kominternu"35. Boris
Souvarine w "Komentarzach do Martyrologii uzupeni artyku Branko Lazicia,
wspominajc o szeregowych pracownikach Kominternu, anonimowych ofiarach Wiel
kiej Czystki. Podtrzymywanie pamici o Wielkiej Czystce wydaje si niezbdne w chwi
li, gdy otwieramy ten szczeglny rozdzia historii sowieckiego komunizmu: "Wikszo
kominternowcw wygina w tej masakrze, ktra bya tylko nieznaczn czstk niewy
obraalnej masakry milionw robotnikw i chopw zgadzonych bezsensownie przez
monstrualn tyrani, obnoszc si z proletariackim sztandarem".
Funkcjonariusze aparatu centralnego i sekcji narodowych wpadli w tryby machiny
przeladowa, tak samo jak zwykli obywatele. Z tym e podczas Wielkiej Czystki
(1937-1938) ofiarami represji stawali si nie tylko opozycjonici, ale take czonkowie
aparatu i przybudwek Kominternu: Komunistycznej Midzynarodwki Modziey
(KIM), Czerwonej Midzynarodwki Zwizkw Zawodowych (Profintern), Midzyna
rodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR), Midzynarodowej Szkoy Le
ninowskiej, Komunistycznego Uniwersytetu Mniejszoci Narodowych Zachodu
(KUMNZ) itp. Crka dawnego towarzysza Lenina, Wanda PampuchBroska, opisaa
Alfred Burmeister, "Dissolution and Aftermath of the Comintern. Experiences and Observations,
1937-1947", New York 1995 s. 4-8. Przytaczane przez Branko Lazicia (jw.).
Mikhail Panteleiev, "La Terreur stalinienne au Komintern en 1937-1938. Les chiffres et les causes",
"Communisme" 1995, nr 401.
282 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
Francois Fejt, "Comment Staline liquida Bela Kun", "France Observateur" z 9 IV 1959. F. Fejt
opart si na wspomnieniach Arvo Tuominena, wydanych w Helsinkach pt. "Dzwony Kremla". [Dat egze
kucji B. Kuna, 29 VIII 1938, podaje Robert Conquest, "Wielki Terror", Wyd. Micha Urbaski, Warszawa
1997, s. 444-445. (Przyp. red.)].
'y M. Panteleiev, "I.a Terreur...", s. 48.
KOMINTERN W AKCJi 283
Na mocie w Brzeciu
Dnia 31 grudnia 1939 roku obudzono nas o 6 rano. [...) Ubrani i ogoleni mu
sielimy czeka przez kilka godzin w poczekalni. [...) Pewien komunista wgier
ski, yd nazwiskiem Bloch, po upadku komuny w roku 1919 uciek z Budapesztu
do Niemiec. Tutaj y na faszywych papierach niemieckich i pracowa dalej
w partii. Pniej na tych samych nielegalnych papierach wyemigrowa do Rosji.
I jego zaaresztowali, a teraz, mimo jego protestu mia by wydany niemieckiemu
gestapo. [...] Tu przed pnoc nadeszly autobusy. Zabray nas na kolej. [...]
W noc sylwestrow roku 1939 na 1940 pocig ruszy w drog. Wizl siedemdzie
siciu pokonanych ludzi do domu. [...) Jechalimy przez spustoszon Polsk
w kierunku Brzecia Litewskiego. Na mocie na Bugu oczekiwal nas aparat dru
giego w Europie systemu totalitarnego, niemieckie gestapo".
Trzy osoby odmwiy przejcia przez most. byli to: yd wgierski o nazwisku
Bloch oraz robotnikkomunista cigany przez hitlerowcw i niemiecki nauczy
ciel, ich nazwisk nie pamitam. Zostali si zawleczeni na most. Nazici, esesma
ni, natychmiast wyadowali sw wcieko na ydzie. Poprowadzono nas do po
cigu i ruszylimy do Lublina [...). W Lublinie przejo nas gestapo. Wtedy wa
nie moglimy si przekona, e NKWD nie tylko wydao nas gestapo, ale
i przekazao esesmanom nasze akta. W moich dokumentach bya na przykad in
formacja o tym, e jestem on Neumanna, a Neumann by jednym z najbardziej
znienawidzonych przez nazistw Niemcw..."
Najcisze straty ponieli jednak komunici polscy. Wedug statystyk represji zajmuj oni
drugie miejsce, tu po Rosjanach. Komunistyczna Partia Polski (KPP) zostaa oficjalnie roz
wizana 16 sierpnia 1938 roku w wyniku pospiesznego gosowania w Komitecie Wykonaw
czym Kominternu. Dla Stalina KPP zawsze bya podejrzana; uwaa, e jest skaona wielo
ma pogbiajcymi si odchyleniami politycznymi. Jej przywdcy, ktrzy przed rokiem 1917
naleeli do najbliszego krgu Lenina, przebywali w ZSRR bez adnej ochrony prawnej.
W 1923 roku KPP wsparo Trockiego, a tu przed mierci Lenina kierownictwo partii przy
jo rezolucj popierajc opozycj. Wreszcie pojawi si te mocno krytykowany "luksem
burgizm". Po V Kongresie Kominternu w czerwcu i lipcu 1924 roku Stalin usun z kierow
nictwa KPP dziaaczy, ktrzy odegrali w niej historyczn rol: Adolfa Warskiego, Henryka
Waleckiego i Wer KostrzewKoszutsk. by to pierwszy krok do przejcia przez Komin
tern cakowitej kontroli nad parti. Wkrtce KPP uznano za siedlisko trockizmu. W tym
skrtowym przypomnieniu nie mona oczywicie wyjani w peni przyczyn radykalnej czyst
ki partii, ktrej kierownictwo w wikszoci byo pochodzenia ydowskiego. bya te "sprawa
POW" - Polskiej Organizacji Wojskowej, wywoana w 1933 roku (zob. rozdzia Andrzeja
Paczkowskiego). Naley rwnie wzi pod uwag fakt, e Komintern zmierza do narzuce
nia polskiej sekcji dziaa osabiajcych pastwo polskie z korzyci dla ZSRR i Niemiec.
Na powane potraktowanie zasuguje wic hipoteza, wedle ktrej likwidacja KPP bya uza
sadniona przede wszystkim koniecznoci zawarcia paktu niemiecko-sowieckiego. Sposb
postpowania Stalina by znamienny: z pomoc aparatu kominternowskiego sprowadzi
wszystkie swe ofiary do Moskwy i czuwa, by nie wymkny mu si z rk. Przeyli tylko ci,
ktrzy znajdowali si wwczas w polskich wizieniach, jak na przykad Wadysaw Gomuka.
W lutym 1938 roku dwutygodnik Kominternu "Kommunisticzeskij Internacyonal"
pirem niejakiego J. wicickiego postawi w stan oskarenia ca KPP W trakcie bez
przykadnej czystki, rozpocztej w czerwcu 1937 roku, przepad bez ladu sekretarz ge
neralny partii, Julian Leski, wezwany do Moskwy; zlikwidowano dwunastu czonkw
Komitetu Centralnego, wielu pomniejszych dziaaczy oraz kilkuset czonkw KPP
Czystka dosiga te Polakw z Brygad Midzynarodowych: komisarze polityczni Bry
gady im. Dbrowskiego, Kazimierz Cichowski i Gustaw Reicher, zostali aresztowani
zaraz po przyjedzie do Moskwy. Dopiero w 1942 roku Stalin uzna za konieczne od
tworzenie partii polskich komunistw. Powstaa wwczas Polska Partia Robotnicza
(PPR), ktra miaa przygotowa zaplecze przyszych wadz uzalenionych od Moskwy,
konkurencyjnych wobec legalnego rzdu przebywajcego na emigracji w Londynie.
Mario Kessler, "Der Stalinische Terror gegen judische Kommunisten", w: Hermann Weber, Dietrich
Staritz, "Kommunisten verfolgen Kommunisten. Stalinischer Terror und SauBeriingen,in den kommuni
stischen Parteien Europas seit des dreiiger Jahren", Akademie Verlag, Berlin 1993, s. 87-102. O historii
Birobidanu zob. Henri Sloves, "L'Etat juif de 1'Union sovietique", Les Presses d'Aujourd'hui, Paris 1982.
KOMINTERN W AKCJI 287
POLOWANIE NA TROCKISTW
O sprawie Reissa zob. pamitniki jego ony, E. Porecki ("Les Ntres..."), oraz Peter Huber, Daniel
Kunzi, "L'Assassinat d'Ignaz Reiss", "Communisme" 1990, nr 26-27.
'" Jan van Heijenoort, "De Prinkipo a Coyoacan. Sept ans aupres de L. Trotski", Les Lettres Nouvel
lesMaurice Nadeau, Paris 1978, s.172.
KOMINTERN W AKcJi 289
T sam hiPotez wysuwa jego biograf Pierre Broue w ksice "Leon Sedov, fils de Trotski, victime
de Staline", Les Editions Ouvrieres, Paris 1993.
P. Soudopatov, "Missions speciales...", s.115-116.
290 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
Sudopatow przyznaje natomiast, e w marcu 1939 roku Beria i Stalin osobicie zle
cili mu zadanie zamordowania Trockiego. Stalin owiadczy wwczas: "Trzeba rozpra
wi si z Trockim jeszcze przed kocem roku, zanim wybuchnie wojna, ktra jest nie
unikniona", i doda: "Podlegacie bezporednio towarzyszowi Berii, ale to wy jestecie
w peni odpowiedzialni za t misj"'9. Rozpoczto bezlitosn obaw od Parya, Bruk
seli, Stanw Zjednoczonych a po Meksyk, gdzie przebywa szef IV Midzynarodwki.
Z pomoc meksykaskich komunistw agenci Sudopatowa 24 maja 1940 roku prze
prowadzili pierwszy zamach, z ktrego Trocki cudem wyszed cao. Wtedy Sudopatow
wpad na pomys wykorzystania Ramna Mercadera, ktry pod przybranym nazwi
skiem mia zbliy si do swej ofiary. Zdoby on zaufanie dziaaczki trockistowskiej
i w ten sposb udao mu si nawiza kontakt ze "Starym". 20 sierpnia Trocki do uf-
nie zgodzi si przyj Mercadera, proszcego o zaopiniowanie artykuu, w ktrym bro
nii Trockiegorewolucjonisty. Gdy gospodarz siedzia za biurkiem, pochylony nad tek
stem, Mercader zada mu z caej siy cios czekanem w gow. Powanie zraniony Trocki
wydoby z siebie rozdzierajcy krzyk. ona i ochroniarze rzucili si na morderc, ktry
wypeniwszy zadanie, sta bez ruchu, poraony wasn zbrodni. Nastpnego dnia Troc
ki zmar.
ktrego akcja si nie udaa, oraz Pawe Sudopatow (zmar w 1996) i Naum Eitingon
(zmar w 1981), ktrzy z pomoc wielu wsplnikw osignli cEl52.
O zabjstwie Trockiego w Meksyku dokonanym 20 sierpnia 1940 roku wiadomo
gwnie dziki ledztwu przeprowadzonemu zaraz po zamachu, a nastpnie wznowio
nemu przez Juliana Gorkina5;. Od pocztku zreszt nie miano wtpliwoci, kim byli
zleceniodawcy zbrodni, znano bezporednich sprawcw; fakt ten zosta potwierdzony
ostatnio przez Sudopatowa. Jaime Ramn Mercader del Rio by synem niejakiej Cari
dad Mercader, komunistki z Barcelony, pracujcej od dawna dla sub specjalnych, ko
chanki Nauma Eitingona. Mercader zbliy si do Trockiego jako Jacques Mornard,
ktry wczeniej walczy w Hiszpanii i tam prawdopodobnie suby sowieckie "wypoy
czyy" sobie jego paszport; zmar za w Belgii w 1967 roku. Mercader uywa te nazwi
ska Jacson, posugujc si paszportem Kanadyjczyka, ochotnika z Brygad Midzynaro
dowych, ktry poleg na froncie. Ramn Mercader zmar w roku 1978 w Hawanie,
gdzie by zaproszony przez Fidela Castro jako doradca ministra spraw wewntrznych.
Uhonorowany Orderem Lenina za sw zbrodni, zosta bez rozgosu pochowany
w Moskwie.
W Grecji ruch trockistowski nie by bez znaczenia. Przed wojn nalea do niego nawet
Pandelis Pouliopoulos, sekretarz Komunistycznej Partii Grecji (KPG), rozstrzelany
przez Wochw. Podczas wojny trockici przenikali pojedynczo do szeregw Frontu
Wyzwolenia Narodowego (EAM), powstaego z inicjatywy komunistw w 1941 roku.
Dwudziestu ich przywdcw zostao straconych na rozkaz generaa Greckiej Armiina
rodowowyzwoleczej (ELAS), Arisa Velouchiotisa. Po wyzwoleniu mnoyy si porwa
nia dziaaczy trockistowskich, czsto poddawano ich torturom, by zdradzili miejsca po
bytu swych towarzyszy. W 1946 roku Vassilis Bartziotas w raporcie sporzdzonym dla
Komitetu Centralnego partii poda liczb 600 trockistw straconych przez Organizacj
Ochrony Walk Ludowych (OPLA); wyliczenie to najprawdopodobniej obejmuje te
anarchistw i socjalistycznych dysydentw5". Wyapani i wymordowani zostali take
marksici arkhaios (starzy dziaacze marksistowscy), skupieni od roku 1924 w organiza
cji powstaej poza obrbem KPGSy.
Przeladowano jednak nie tylko tych, ktrzy przybyli do ZSRR z wasnej woli. Ofia
rami terroru padli rwnie ludzie zmuszeni do opuszczenia ojczystego kraju przez dyk
tatorskie reimy. Zgodnie z artykuem 129 konstytucji sowieckiej z 1936 roku "ZSRR
udziela prawa azylu obywatelom pastw obcych przeladowanym za obron interesw
mas pracujcych lub za dziaalno naukow, lub te za walk narodowowyzwolecz".
W swej powieci "ycie i los" Wasilij Grossman opisa spotkanie pomidzy esesmanem
a starym dziaaczem bolszewickim, jego winiem. W trakcie dugiego monologu pada
wypowied esesmana, doskonae obrazujca los tysicy mczyzn, kobiet i dzieci, kt
rzy szukali schronienia w ZSRR:
Kto przebywa w naszych obozach w czasie pokoju, gdy nie ma jecw wojennych? S tam wro
gowie partii, wrogowie ludu. To znany wam gatunek, gdy ci sami ludzie wypeniaj wasze obo
zy. Jeli za po wojnie przejmiemy wasze obozy, nie uwolnimy waszych winiw. Wasi winio
wie s naszymi winiami"5.
' Vassilij Grossman, "Vie et destin", Julliard/L'Age d'Homme, Paris 1983, s. 374.
Romolo Caccavale, "Comunisti italiani in Unione Sovietica. Proscritti da Mussolini soppressi da Sta
lin", Mursia, Milano 1995, 360 ss.
296 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
"' Charles Jacquier, "L'affaire Francesco Ghezzi: la vie et la mort d'un anarchosyndicaliste italien en
URSS", "La Nouvelle Alternative" nr 34 z VI 1994. Zob. te Emilio Guarnaschelli, "Une petite pierre.
L'exil, la deportation et la mort d'un ouvrier communiste italien en URSS 1933-1939", Maspero, Paris
1979; Etienne Manac'h, "Emilio", Plon, Paris 1990.
KOMINTERN W AKCJI 297
tych walk zwyciy rzd Engelberta Dollfussa. Socjalistyczni bojownicy, ktrym uda
o si unikn wizienia lub obozu internowania, zeszli do podziemia albo zbiegli do
Czechosowacji, wielu z nich walczyo potem w Hiszpanii. Cz jednak postanowia
schroni si w Zwizku Sowieckim, zachcana do tego intensywn propagand, ktra
sprawia, e zwrcili si rwnie przeciwko kierownictwu wasnej partii. 23 kwietnia
1934 roku przybyo do Moskwy 300 Austriakw, za nimi a do grudnia napyway ko
lejne, cho ju mniej liczne fale uciekinierw. Wedle oblicze ambasady niemieckiej
w ZSRR przebywao 807 schutzbundowcw, czyli wraz z rodzinami okoo 1400
osb.
Pierwszy konwj austriackich uchodcw powitaa w Moskwie prawdziwa defilada,
w ktrej uczestniczyo kierownictwo Komunistycznej Partii Austrii wraz ze swymi
czonkami. Centralna Rada Zwizkw Zawodowych zaja si ich bytem. Grup zoo
n ze 120 dzieci, ktrych ojcowie zginli na barykadach w Wiedniu lub zostali skazani
na mier, wysano na kolonie na Krym, a potem umieszczono w Moskwie69 w Domu
Dziecka nr 6, specjalnie dla nich otworzonym.
Po kilku tygodniach wypoczynku austriackich robotnikw skierowano do zakadw
Moskwy, Charkowa, Leningradu, Gorkiego i Rostowa. Wkrtce jednak poczuli si roz
czarowani warunkami, jakie im narzucono, i austriaccy przywdcy komunistyczni za
czli w tej sprawie interweniowa. Tymczasem rzd naciska, aby wszyscy Austriacy
przyjli obywatelstwo sowieckie (w 1938 roku zdecydowao si na to 300 osb). Ww
czas schutzbundowcy nawizali stosunki z ambasad Austrii, liczc na moliwo repa
triacji, i w 1936 roku 77 z nich powrcio do ojczyzny. Wedug ambasady niemieckiej
do wiosny 1938 roku podr powrotn odbyo w sumie 400 osb (po anszlusie w marcu
1938 Austriacy zaczli podlega Rzeszy Niemieckiej).160 uchodcw przedostao si
do Hiszpanii, by walczy po stronie republiki.
Wielu jednak nie zdoao opuci ZSRR. Oblicza si dzi, e w latach 1934-1938
aresztowano 278 Austriakw"'. W 1939 roku Karlo Stajner spotka w Norylsku Fritza
Koppensteinera z Wiednia, lecz nie wie, co stao si z nim pniej". Niektrzy zostali
straceni. Taki by los Gustla Deutscha, dawnego przywdcy dzielnicy Floridsdorf i ko
mendanta regimentu "Karl Marx"; Sowieci wydali nawet jego broszur "Lutowe walki
w Floridsdorfie" (Prometheus Verlag, Moskwa 1934).
Nie oszczdzono te Domu Dziecka nr 6. Jesieni 1936 roku zaczy si aresztowa
nia pord ocalaych jeszcze rodzicw, dzieci za oddano pod nadzr NKWD, ktre
poumieszczao je we wasnych sierocicach. Matk Wolfganga Leonharda zatrzymano
w padzierniku 1936 roku i wszelki lad po niej zagin, dopiero latem 1937 roku syn
dosta od niej pocztwk z Autonomicznej Republiki Komi; skazano j na pi lat obo
zu za "trockistowsk dziaalno kontrrewolucyjn"'z.
Hans Schafranek, "Zwischen NKWD und Gestapo. Die Auslieferung deutscher und sterreichischer
Antifaschisten aus der Sowjetunion an Nazideutschand 1937-1941", ISPVeslag, Frankfurt am Main 1990.
9 "Les Syndicats de I'Union sovietique", Edition du Secour Ouvrier International, Paris 1935.
'H. Schafranek, "Zwischen NKWD...".
Karlo Stajner, "7000 jours en Siberie", Gallimard, Paris 1983.
'Z Wolfgang Leonhard, "Un enfant perdu de la Revolution", France Empire, Paris 1983.
298 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
Pod koniec wrzenia 1939 roku rozbir Polski pomidzy nazistowskie Niemcy a sowiec
k Rosj, ustanowiony tajnym porozumieniem z 23 sierpnia 1939 roku, staje si fak
tem. Obaj najedcy koordynuj swe dziaania w celu opanowania terytorium i ludno
ci: gestapo wsppracuje z NKWD. Tak jak Polacy zostaje podzielona i spoeczno y
dowska: z 3,3 miliona ydw okoo 2 milionw znalazo si pod okupacj niemieck.
Po przeladowaniach (palenie synagog) i masakrach ludno ydowsk zamknito
w gettach - w odzi utworzono getto 30 kwietnia 1940 roku, w Warszawie organizowa
no je od padziernika do listopada 1940 roku.
Uciekajc przed posuwajc si armi niemieck, liczni polscy ydzi podali ku
wschodniej granicy. W cigu zimy przeomu 1939 i 1940 roku Niemcy nie zatrzymywali
uciekinierw. Jednak ci, ktrzy skorzystali z tej szansy, napotykali nieoczekiwan prze
szkod:
Po tamtej stronie linii demarkacyjnej stali w dugich futrzanych szubach, budionowskich "pikiel
haubach" i z bagnetami zatknitymi na karabinach stranicy "mitu klasy", witajc uciekajcych
do Ziemi Obiecanej wdrowcw spuszczonymi ze smyczy wilczurami lub ogniem z lekkiej broni
maszynowej".
Pas neutralny! by to odcinek 600-700 metrw. Leao na nim ju od kilku tygodni okoo
700-800 osb. byli to przepdzeni przez Niemcw w 90% ydzi, ktrzy zostali skazani na
mier godowochlodow. [...] Leelimy przemoknici na tej ziemi mokrej od deszczw jesien
nych, przytuleni do siebie, bez odrobiny strawy lub cieplej wody, ktre raczyliby da nam "hu
manitarni" Sowieci. Nie dopucili nawet ludnoci z okolicznych wsi, ktra chciaa nam dorczy
co nieco dla utrzymania ostatniego tchu. Wskutek tego zostawilimy na tych pasach wiele mo
gi. [...] Przyznaj, e ludzie, ktrzy powracali do domw na stron niemieck, mieli racj, gdy
NKWD pod adnym wzgldem nie byo lepsze od gestapo niemieckiego, z t rnic, e gestapo
robi szybko koniec z ludmi, a NKWD morduje i torturuje gorzej ni mier, ten za, ktry cu
dem wydosta si z ich rk, i tak zostawa kalek na cae ycie's.
Dlatego Israel Joszua Singer zsya symboliczn mier swemu bohaterowi, ktry b
dc "wrogiem ludu", ucieka z nieludzkiej ziemi'b.
W marcu 1940 roku kilka tysicy uciekinierw (wedug niektrych danych okoo
600 tysicy) zmuszono do przyjcia sowieckich paszportw. Umowa midzy ZSRR
a Niemcami przewidywaa wymian uchodcw. Poniewa rozproszenie rodzin, ndza
i policyjny terror NKWD staway si coraz trudniejsze do zniesienia, ludzie decydowali
Gustaw Herling-Grudziski, "Inny wiat. Zapiski sowieckie", "Czytelnik", Warszawa 1989, s. 220.
'Sylwester Mora, Piotr Zwierniak [pseud.], "La Justice sovietique", MagiSpinetti Roma 1945
[wyd. pol.: Kazimierz Zamorski, Stanisaw Starzewski, "Sprawiedliwo sowiecka", Alfa, Warszawa 1994,
s.179-180. (Przyp. red.)].
'Israel Joshua Singer, "Camarade Nachman", Stock, Paris 1985.
300 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
To, co rni obozy sowieckie od innych miejsc na wiecie, gdzie wizieni s ludzie, to nie tyle ich
niewyobraalnie wielka powierzchnia czy mordercze warunki ycia, ale konieczno nieustanne
go kamania dla ocalenia ycia, konieczno noszenia caymi latami maski, bez moliwoci ujaw
nienia swych prawdziwych myli. W Rosji sowieckiej "wolni" obywatele tak samo musz kama.
[...) Obluda i kamstwo to jedyne rodki samoobrony. Spotkania, zebrania, mityngi, rozmowy,
gazetki cienne, wszystko przepojone byo oficjaln, faszyw frazeologi, bez choby jednego
sowa prawdy. Czowiek z Zachodu z trudem moe poj, co oznacza pozbawienie praw ludz
kich i niemono swobodnego wyraania siebie przez pi czy dziesi lat, co oznacza niedo
puszczanie najdrobniejszej "nielegalnej" myli i tkwienie w grobowym milczeniu. Pod tak niesly
chan presj nastpuje cakowity rozpad i degradacja wewntrznej substancji jednostki's.
mier winiw nr 41 i nr 42
z hitlerowcami! Beria rozkaza utajni ich spraw. Od tej chwili stali si winia
mi nr 41 (Alter) i 42 (Erlich) i nikt nie mg pozna ich nazwisk. 23 grudnia 1941
roku, potraktowani jak obywatele sowieccy, zostali skazani na mier za zdrad
z artykuu 58-l. Przez kilka nastpnych tygodni wielokrotnie zwracali si z apela
cj do wadz administracyjnych, ktre najprawdopodobniej nic nie wiedziay
o wyroku. 15 maja 1942 roku Henryk Erlich powiesi si na kracie okna w swojej
celi. A do czasu otwarcia archiww sdzono, e wykonano na nim wyrok. Gdy
Wiktor Alter grozi samobjstwem, Beria nakaza, by wzmocni nad nim nadzr.
17 lutego 1943 roku Alter zosta stracony. Sentencj wyroku z 23 grudnia 1941
roku zatwierdzi osobicie Stalin. Znamienne, e wyrok wykonano tu po zwyci
stwie pod Stalingradem. Do tej zbrodni wadze sowieckie dorzuciy jeszcze ka
lumnie, jakoby Alter i Erlich prowadzili agitacj na rzecz podpisania ukadu po
kojowego z nazistowskimi Niemcami.
Na przeomie 1945 i 1946 roku doktor Jacques Pat, sekretarz Robotniczego Komi
tetu ydowskiego w Stanach Zjednoczonych, wyruszy do Polski z misj przeprowadze
nia dochodzenia w sprawie zbrodni nazistowskich. Po powrocie opublikowa w "Jewish
Daiy Forward" seri artykuw o ydach zbiegych do ZSRR. Liczb polskich ydw,
ktrzy zginli w czasie zsyek, w agrach lub obozach pracy, szacuje on na 400 tysicy.
Pod koniec wojny 150 tysicy ydw wybrao znw obywatelstwo polskie, aby tylko wy
jecha z ZSRR. Po wysuchaniu setek relacji Jacques Pat stwierdzi: "Sto pidziesit
tysicy ydw, ktrzy pokonuj granic sowieckopolsk, nie bdzie w przyszoci dys
kutowa na temat Zwizku Sowieckiego, partii socjalistycznej, dyktatury i demokracji.
Dla nich temat ten si zakoczy, a ostatnim ich sowem bya wanie ucieczka ze
Zwizku Sowieckiego"'4.
ktrzy nie chcieli wraca do ZSRR, a take pozwolia na dziaania nie liczce si
z prawami ustanowionymi przez sprzymierzonych.
Biuletyn rzdowy wychodzcy w Niemczech (w strefie francuskiej) donosi,
e 1 padziernika 1945 roku 101 tysicy osb zostao przekazanych stronie so
wieckiej. W samej Francji administracja pastwowa wydaa zgod na zaoenie
siedemdziesiciu obozw przejciowych, w wikszoci korzystajcych z dziwacz
nej eksterytorianoci (na przykad obz w Beauregard na peryferiach Parya),
gdzie nadzr przejli cakowicie agenci NKWD, zachowujc si w sposb bez
karny i sprzeczny z narodow suwerennoci republiki. Wszystkie te dziaania
zostay przez Sowietw dobrze przemylane, poniewa zaplanowano je ju we
wrzeniu 1944 roku, a poprzedzone byy komunistyczn propagand. Obz
w Beauregard zosta zlikwidowany przez francusk sub bezpieczestwa do
piero w listopadzie 1947 roku, powodem za stao si uprowadzenie dzieci,
o ktre kcili si rozwiedzeni rodzice. Roger Wybot, kierujcy ca akcj, za
uway: "Zgodnie z informacjami, ktre zebraem, ten przejciowy obz przypo
mina w rzeczywistoci raczej obz dla uprowadzonych. Protesty w tej spra
wie byy jednak sabe i spnione, dopiero artyku zamieszczony latem 1947 ro
ku w socjalistycznym przegldzie "Masses" przycign uwag: "Gdyby
Czyngischan zamkn szczelnie granice, aby utrzyma w niewoli swych podda
nych, byoby to zrozumiae. Ale eby mia uzyska prawa do ich ekstradycji
z obcych terenw, to ju przekracza nasze normy moralne i tak zachwiane w po
wojennym czasie. [...) W imi jakiego moralnego czy politycznego prawa zmu
sza si kogo do ycia w kraju, w ktrym zostanie mu narzucone fizyczne i psy
chiczne niewolnictwo? Jakiego podzikowania oczekuje wiat od Stalina za mil
czenie wobec tragedii obywateli sowieckich, ktrzy wol raczej wybra mier
ni powrt do ojczyzny ?
Redaktorzy owego pisma ujawnili niedawne przypadki wydalania do ZSRR:
"Karygodna powszechna obojtno wobec amania praw azylu skonia angiel
skie wadze wojskowe we Woszech do skandalicznego posunicia. 8 maja z obo
zu nr 7 w Ruccione zabrano 175 Rosjan - pod pretekstem wysania ich do Szko
cji - i jeszcze 10 osb z obozu nr 6, gdzie przebyway cae rodziny. Gdy tylko
owych 185 osb oddalio si nieco od obozw, odebrano im wszelkie przedmioty
mogce posuy jako narzdzie samobjstwa i owiadczono, e nie jad do
Szkocji, lecz do Rosji. Mimo zastosowanych rodkw ostronoci niektrzy ode
brali sobie ycie. Tego samego dnia wywieziono take 80 osb (wszystkie z Kau
kazu) z obozu w Pizie. Wszyscy ci nieszcznicy zostali odesani do strefy sowiec
kiej w Austrii, w wagonach strzeonych przez oddziay angielskie. Ci, ktrzy usi
owali zbiec, zostali zastrzeleni przez stranikw....
Repatriowanych jecw przetrzymywano w specjalnych obozach utworzo
nych pod koniec 1941 roku, gdzie odbyway si "przesiewanie i kontrola"
nie rniy si one niczym od obozw pracy i w styczniu 1946 roku zostay w
czone w system GUagu. W 1945 roku przeszo przez nie 214 tysicy wi
Georges Coudry, "Les Camps sovietiques en France. Les Russes" livres a Staline en 1945", Albin
Michel Paris 1997.
' "Nous reclamons le droit d'asile pour les emigres sovietiques", "Masses" nr 9/10 z VIVII 1947.
304 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
Uwizienie wrogw
"z Nicholas Bethell, "I.e Dernier Secret. 1945: Comment les allies livrerent deux milions de Russes
a Staline", I,e Seuil, Paris 1975; Nikola Tolstoy, "Les Victimes de Yalta", FranceEmpire, Paris 1980.
KOMINTERN W AKCJI 305
Wcieleni si MalgreNous"
' Pierre Rigoulot, "La Tragedie des MalgreNous. Tambov le camp des Franais", Denoel, Paris 1990.
306 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
vadimir Dedijer, "Tito", Beograd 1953; przytaczane przez B. Lazicia w "Le Martyrologe du Komin
tern...".
KOMINTERN W AKCJI 307
Bylimy do ywego dotknici wybiegami, jakich uywali chopi, chcc przyczy si do czetni
kw: twierdzili, e obawiaj si, aby nie spalono im domw i by nie spotkay ich inne formy od
wetu. Podnielimy ten problem na jednym z zebra z Tit i wysunlimy wtedy nastpujcy ar
gument: trzeba uwiadomi chopom, i jeli przycz si do najedcy [zauwamy zamian
"czetnika" na "najedc"], to my rwnie bdziemy pali ich domy - wwczas z pewnoci
zmieni zdanie. [...) W kocu Tito, po pewnym wahaniu, jednoznacznie uci dyskusj: "No do
brze, moemy od czasu do czasu spali dom lub wiosk". Pniej Tito wydawa takie rozkazy
w sposb znacznie bardziej zdecydowany i dobitny"5.
Oddziay Dray zostay unicestwione w tym samym czasie co soweskie. Niewielkie grupki czet
nikw, ktrym udao si dotrze do Czarnogry po rozbiciu ich oddziaw, dostarczyy wia
dectw kolejnych okruciestw. Nikt jednak nigdy nie zechce o tym rozmawia - nawet ci, w kt
rych mocno zakorzeniony by duch rewolucyjny - jakby chodzio o straszliwy koszmar.
Dra Mihailovicia ujto, osdzono, skazano na mier i 17 lipca 1946 roku rozstrzelano.
Podczas "procesu" Mihailovicia nie zgodzono si na dopuszczenie wiadkw obrony, ofice
Milovan Djilas, "Une guerre dans la guerre. Yougoslavie 1941-1945", Robert Laffont, Paris 1980,
s.162.
Paul Garde, "Vie et mort de la Yougoslavie", Fayard, Paris 1992.
' M. Djilas, "Une guerre...", s. 443-444.
308 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
rw armii sojuszniczych, ktrzy uczestniczyli w pracach jego sztabu generalnego i wraz z nim
walczyli przeciwko Niemcom. Po wojnie Stalin wyjawi Milovanowi Djilasowi sedno swej fi
lozofii: "Kady, kto zajmuje jakie terytorium, narzuca tam swj wasny system spoeczny".
W czasie wojny greccy komunici znaleli si w podobnej sytuacji jak ich jugosowia
scy towarzysze. 2 listopada 1940 roku, kilka dni po napaci Woch na Grecj, Nikos za
chariadis, sekretarz generalny Komunistycznej Partii Grecji (KPG), wiziony od 1936
roku, skierowa do ruchu oporu apel: "Nard grecki prowadzi dzi wojn wyzwolecz
przeciwko faszyzmowi Mussoliniego. [...] Wszyscy do walki, niech kady zajmie swoje
miejsce ! "s9 Jednak w wydanym 7 grudnia manifecie podziemnego Komitetu Central
nego zakwestionowano dotychczasow orientacj i KPG przyja ponownie oficjaln li
ni Kominternu, oznaczajc rewolucyjny defetyzm. 22 czerwca 1941 roku doszo do
spektakularnego zwrotu: KPG zadaa, aby wszyscy jej czonkowie podjli "walk
w obronie Zwizku Sowieckiego, ktry zmaga si z obcym, faszystowskim jarzmem".
Dowiadczenia konspiracyjne komunistw byy ich istotnym atutem. 16 lipca 1941
roku powoali - tak jak inne partie komunistyczne - Wyzwoleczy Narodowy Front
Robotniczy (Ergatik Ethnik Apeleftherotik Metopo, EEAM) skupiajcy trzy orga
nizacje zwizkowe. 27 wrzenia przysza kolej na utworzenie EAM (Ethnik Apele
ftherotik Metopo), Greckiego Frontu Wyzwolenia Narodowego, ktry sta si poli
tycznym narzdziem komunistw. Wreszcie 10 lutego 1942 roku narodzia si ELAS
(Elliniks Laiks Apeleftherotiks Stratos), Grecka Armia Narodowowyzwolecza; jej
pierwsze oddziay partyzanckie zorganizowano w maju z inicjatywy Arisa Velouchiotisa
(Thanassis Klaras), dowiadczonego dziaacza, ktry podpisa akt skruchy w zamian za
uzyskanie wolnoci. Odtd stan liczebny ELAS wci wzrasta.
ELAS nie bya jedyn organizacj ruchu oporu. We wrzeniu 1941 roku republika
nie, zarwno cywilni jak i wojskowi, utworzyli EDES (Ethniks Dimokratiks Elliniks
Sindesmos), Grecki Narodowy Zwizek Demokratyczny. Inn grup partyzantw do
wodzi emerytowany pukownik, Napoleon Zervas. Trzecia, kierowana przez pukowni
ka Psarrosa, EKKA (Ethniki kie Kinoniki Apeleftherosis), czyli Ruch Wyzwoleniana
rodowego i Spoecznego, powstaa w padzierniku 1942 roku. Wszystkie te organizacje
prboway przechwytywa nawzajem czonkw i bojownikw.
Sukcesy i sia ELAS doprowadziy do tego, e komunici postanowili narzuci sw he
gemoni caej podziemnej armii. Wielokrotnie napadali na partyzantw z EDES, a take
z EKKA, rozpraszajc ich oddziay i utrudniajc ponown rekonstrukcj. Kiedy pod ko
niec 1942 roku major Kostopoulos (zbiegy z EAM) i pukownik Sarafis utworzyli jed
nostk oporu w zachodniej Tesalii, u stp acucha Pindos, w samym centrum strefy zdo
minowanej przez EAM, zostali otoczeni przez oddziay ELAS. Ci, ktrzy nie zdoali
uciec lub odmwili wstpienia w szeregi Greckiej Armii Narodowowyzwoleczej, zostali
wybici, Sarafisa schwytano i zmuszono, by obj funkcj szefa sztabu generalnego ELAS.
Przywdcw ELAS niepokoia obecno oficerw brytyjskich wspierajcych grecki
ruch oporu, komunici obawiali si bowiem, e Anglicy mog dy do przywrcenia
xx Powie Dobricy osicia "Czas zta" ("Le Temps du mal", t.1-2, L'Age d'Homme, Lausanne 1990)
dobrze oddaje wyjtkowo skomplikowan sytuacj w Jugosawii.
x" Christophe Chiclet, "Les Communistes grecs dans la guerre. Histoire du Parti communiste de Grece
de 1941 a 1949", L'Harmattan, Paris 1987.
KOMINTERN W AKCJI 309
monarchii. Istniay jednak rnice midzy stanowiskiem zajmowanym przez frakcj woj
skow Velouchiotisa a sam parti komunistyczn kierowan przez Georgosa Siantosa,
ktry popiera lini moskiewsk, czyli polityk koalicji antyfaszystowskiej. Wojskowa mi
sja Anglikw przyniosa pewn korzy w postaci krtkotrwaego paktu zawartego w lip
cu 1943 roku midzy trzema najwaniejszymi formacjami: ELAS, liczc wwczas okoo
osiemnastu tysicy ludzi, piciotysiczn EDES i tysiczn EKKA.
Kapitulacja Woch 8 wrzenia spowodowaa natychmiastow zmian sytuacji. Do
rozptania bratobjczej walki doszo w chwili, gdy Niemcy ruszyli z krwaw ofensyw
przeciwko EDES i zepchnli oddziay republikaskie prosto w objcia silnych batalio
nw ELAS, szykujcych si wanie do rozgromienia republikanw. Kierownictwo
KPG podjo decyzj o pozbyciu si EDES, zamierzajc wykorzysta nowy ukad si, by
doprowadzi do krachu polityki angielskiej. Po czterodniowej bitwie partyzanci Zerva
sa zdoali wymkn si z okrenia.
Wojna domowa, toczca si jednoczenie z wojn wyzwolecz, dawaa Niemcom
doskonae moliwoci manewru, gdy ich wojska mogy atakowa kolejno raz jedn,
raz drug komrk ruchu oporu. Alianci postanowili wic pooy kres wojnie domo
wej w Grecji. Wprawdzie w lutym 1944 roku walki pomidzy ELAS a EDES ustay
i w miejscowoci Plaka podpisano ugod, ju jednak w kilka tygodni pniej ELAS
przystpia do zwalczania EKKA pukownika Psarrosa. Po piciu dniach EKKA skapi
tulowaa, oficerw wymordowano; sam Psarros zosta city.
Akcja komunistw doprowadzia do demoralizacji podziemia i zdyskredytowania
EAM. W wielu regionach nienawi do EAM bya tak gboka, e niektrzy partyzanci za
cigali si nawet do niemieckich Batalionw Bezpieczestwa. Koniec wojny domowejna
stpi wwczas, gdy ELAS przystaa na wspprac z krlewskim rzdem emigracyjnym
w Kairze. We wrzeniu 1944 roku szeciu przedstawicieli EAMELAS weszo do Rzdu
Jednoci Narodowej pod przewodnictwem Georgosa Papandreu. 2 wrzenia, gdy Niemcy
zaczli ju wycofywa si z Grecji, ELAS skierowa swe oddziay na podbj Peloponezu,
ktry pozostawa dotychczas poza jego kontrol, strzeony przez Bataliony Bezpieczestwa.
Zdobyte miasta i wsie zostay "ukarane". W Meligali doszo do masakry: zabito 1400 m
czyzn, kobiet i dzieci, take okoo 50 oficerw i podoficerw Batalionw Bezpieczestwa.
Wydawao si, e nic nie zatrzyma zwyciskiego pochodu EAMELAS na drodze do
przejcia cakowitej wadzy. Jednak wyzwolone 12 padziernika Ateny wymkny si
chwilowo spod ich kontroli wskutek desantu oddziaw brytyjskich w Pireusie. Kierow
nictwo KPG nie odwayo si uy siy. Czyby postanowiono rozwiza spraw za po
moc rzdu koalicyjnego? Mao prawdopodobne. Partia komunistyczna wyrazia pro
test wobec decyzji o demobilizacji ELAS, jednak lannis Zegvos, komunistyczny mini
ster rolnictwa, da rozwizania jednostek zgodnie z poleceniem rzdu. Patrole ELAS
wkroczyy 4 grudnia do Aten, gdzie stary si z siami rzdowymi. Nastpnego dnia nie
mal caa stolica zostaa opanowana przez Greck Armi Narodowowyzwolecz, ktra
zgromadzia w swych szeregach dwadziecia tysicy ludzi, opr stawili jedynie Brytyj
czycy, liczc na przybycie posikw. 18 grudnia ELAS uderzyo take na EDES w Epi
rze. W czasie trwania walk komunici przeprowadzili krwaw antyrojalistyczn czystk.
Ofensywa komunistw skoczya si jednak klsk. Pokonani musieli przysta na
podpisanie porozumienia o rozbrojeniu, bdcego wynikiem postanowie konferencji
w Warkizie, ale magazyny broni i amunicji zostay skrztnie ukryte. Jeden z gwnych
przywdcw, Aris Velouehiotis, nie podporzdkowa si tej ugodzie i doczy z setk
ludzi do partyzantw, po czym przedosta si do Albanii w przekonaniu, e bdzie
mg stamtd kontynuowa walk zbrojn. Zapytany o powody klski EAMELAS od
powiedzia z brutaln szczeroci:
Sta o si tak dlatego, e nie zabilimy wystarczajco duo ludzi, kiedy Anglicy interesowali si
miejscem zwanym Grecj. Gdybymy nie pozostawili przy yciu adnego z ich zwolennikw, nie
zdoaliby przeprowadzi desantu. Jednak inni zabraniali zabija i oto do czego nas to doprowa
dzio. Rewolucje - doda - zwyciaj wtedy, gdy rzeki czerwone s od krwi, warto za j przele
wa, gdy zadouczynieniem ma by udoskonaenie ludzkociy'.
Zaoyciel ELAS, Aris Velouchiotis, poleg w walce w Tesali w czerwcu 1945 roku,
kilka dni po wykluczeniu go z KPG. Reakcj na klsk EAMELAS byo wyzwolenie
nienawici skierowanej zarwno przeciw komunistom, jak i aliantom. Paramilitarne bo
jwki dopuszczay si mordw na dawnych dziaaczach, wielu uwiziono; przywdcw
na og deportowano na wyspy.
Nikos Zachariadis, sekretarz generalny KPG, ktry powrci w maju 1945 roku
z obozu koncentracyjnego w Dachau, w pocztkowych deklaracjach jasno okreli poli
tyk swej partii: "Albo wrcimy do systemu przypominajcego dyktatur monarchofa
szystowsk, ale surowszego, albo walka EAM o wyzwolenie narodu zostanie uwieczo
na wprowadzeniem w Grecji demokracji ludowej". Wykrwawiony kraj nie mia adnych
szans, by odzyska spokj. W padzierniku 1945 roku VII Zjazd KPG zaaprobowa za
dania okrelone przez Zachariadisa. Uznano, e w pierwszej kolejnoci naley dopro
wadzi do wycofania z Grecji wojsk brytyjskich. W styczniu 1946 roku ZSRR wykaza
zainteresowanie Grecj, zwracajc si do Rady Bezpieczestwa ONZ w sprawie zagro
enia, jakie stwarzaa obecno Anglikw w tym kraju. 12 lutego wobec zbliajcych si
wyborw parlamentarnych, ktre z pewnoci wyeliminowayby komunistw - wzywali
oni zreszt do ich zbojkotowania - KPG podja decyzj o zorganizowaniu powstania
przy pomocy jugosowiaskich komunistw.
W grudniu 1945 roku doszo do spotkania pomidzy czonkami Komitetu Central
nego KPG a oficerami jugosowiaskimi i bugarskimi. Greckich komunistw zapew
niono, i mog liczy na to, e Albania, Jugosawia i Bugaria stanowi bd ich zaple
cze. Istotnie przez trzy lata komunistyczni bojownicy znajdowali tam schronienie, ranni
opiek, gromadzono te sprzt wojskowy. Przygotowania te odbyway si w par mie
sicy po powoaniu Kominformu, wygldao wic na to, e komunici greccy doskonae
wpisywali si w now lini polityczn Kremla. 30 marca 1946 roku za spraw KPG roz
ptaa si trzecia wojna domowa. Dziaania Demokratycznej Armii Grecji, powoanej
28 padziernika 1946 roku i dowodzonej przez generaa Markosa Wafiadisa, prowa
dzone byy wedug podobnego scenariusza: przewanie atakowano posterunki andar
merii, likwidowano tamtejszych funkcjonariuszy i wyszych urzdnikw. Przez cay
1946 rok KPG dziaaa jednoczenie w sposb jawny.
W pierwszych miesicach roku 1947 genera Markos nasili dziaania wojenne, jego
wojska zaatakoway dziesitki wsi, stracono setki chopw. Przymusowa rekrutacja
t. za: Evan Averoff-Tossizza, "Le Feu et la hache. Grece 1946-1949", Editions de Breteuil, Paris
1973.
KOMINTERN W AKccJi 311
Przyjcie przez ZSRR bojownikw zwycionych w greckiej wojnie domowej byo o tyle
zaskakujce, e Stalin zniszczy wanie star koloni osadnikw greckich, yjcych w ro
sji od wiekw, gwnie na Kaukazie oraz na wybrzeu Morza Czarnego, i liczcych w 1917
roku od 500 do 700 tysicy osb. W roku 1939 zostao ich tylko 410 tysicy, a w 1960 - za
ledwie 177 tysicy. Ju w grudniu 1937 roku 285 tysicy Grekw, mieszkacw duych
miast, deportowano do Archangielska, do Republiki Komi oraz na pnocno-wschodni
Syberi; innym zezwolono na powrt do ojczyzny. W tym wanie czasie zlikwidowany zo
sta w ZSRR A. Haitas, byy sekretarz KPG, a take nauczyciel J. Jordinis. W 1944 roku
10 tysicy Grekw krymskich, uchodcw z kwitncej niegdy wsplnoty greckiej, oskar
onych o proniemieck postaw podczas wojny, zesano do Kirgizji i do Uzbekistanu.
30 czerwca 1949 roku w cigu jednej nocy wywieziono do Kazachstanu 30 tysicy Grekw
z Gruzji. W kwietniu 1950 roku podobny los spotka Grekw z Batumi.
W innych krajach Europy Zachodniej prby przejcia wadzy przez komunistw, usiujcych wykorzysta
ruch oporu i atmosfer wyzwolenia, zostay byskawicznie zduszone dziki obecnoci wojsk anglo-
amerykaskich, a take dziki dyrektywie Stalina, ktry w kocu 1944 roku nakaza komunistom ukry bro
i czeka, a nadejd lepsze czasy na przejmowanie wadzy. Wynika to wyranie z rozmowy
przeprowadzonej na Kremlu 19 listopada 1944 roku midzy Stalinem a Maurice'em Thorezem, sekretarzem
generalnym
W czasie wojny domowej w latach 1946-1948 komunici greccy we wszystkich opanowanych przez siebie
rejonach dokonali spisu dzieci obojga pci, w wieku od trzech do czternastu lat. W marcu 1948 roku dzieci
zgrupowano w strefach przygranicznych, po czym tysice z nich przewieziono do Albanii, Jugosawii i
Bugarii. Mieszkacy prbowali uchroni je przed wywzk, ukrywajc w lasach. Czerwony Krzy z
wielkimi trudnociami obliczy, e zdoano ukry 28 296 dzieci. Latem 1948 roku, gdy zerwanie zwizku
Tito-Kominform stao si faktem, cz dzieci (11 600) przebywajcych w Jugosawii zostaa przewieziona
- mimo protestw greckiego rzdu - do Czechosowacji, na Wgry, do Rumunii i do Polski. 17 listopada
1948 roku podczas III Zgromadzenia ONZ przyjto rezolucj potpiajc uprowadzenie dzieci greckich. W
listopadzie 1949 roku na Zgromadzeniu Oglnym ONZ zadano ich powrotu do kraju. Wszystkie rezolucje
ONZ, wczeniejsze i pniejsze, pozostay bez odpowiedzi. Reimy komunistyczne stanowczo obstaway
przy tym, e mog zapewni dzieciom lepsze warunki, ni miayby w Grecji;
krtko mwic, daway do zrozumienia, e deportacja bya aktem humanitarnym.
Tymczasem na tym przymusowym wygnaniu dzieci yy w skrajnej ndzy, niedoywione i drczone
najrniejszymi epidemicznymi chorobami, tak e wiele z nich zmaro. W dziecicych wioskach" musiay,
prcz obowizku szkolnego, przej dodatkowo kursy polityczne. Po ukoczeniu trzynastu lat zaganiano je
do cikiej pracy, na przykad przy karczowaniu drzew w bagnistych okolicach Hassagy na Wgrzech.
Przywdcy komunistyczni zamierzali uformowa nowe pokolenie oddanych aktywistw. Ich poraka staa
si oczywista. W 1956 roku jeden z Grekw, Konstandinidis, przeszed na stron Wgrw, by walczy
przeciwko Rosjanom. Inni pouciekali z NRD.
W latach 1950-1952 zwrcono Grecji tylko 684 dzieci. W 1963 roku repatriowano okoo 4 tysicy (niektre
urodzone ju w krajach bloku wschodniego). W Polsce na pocztku lat osiemdziesitych grecka spoeczno
liczya tysice osb. Niektrzy naleeli do Solidarnoci", a po zamachu stanu generaa Jaruzelskiego zostali
aresztowani. Od 1989 roku w wyniku postpujcej demokratyzacji kilka tysicy Grekw powrcio z Polski
do swego kraju.
(Narody Zjednoczone wobec sprawy greckiej". Raport specjalnej komisji do spraw krajw bakaskich,
1950).
KOMINTERN W AKCJI 313
Philippe Buton, "L'entretien entre Maurice Thorez et Joseph Staline du 19 novembre 1944. Metho
dologie et historiographie de la strategie communiste a la Liberation", "Communisme" 1996, nr 45-46.
Torgrim Titlestad, "I Stalins Skygge. Kampen om NKP 1945-1949", Fagbokforlaget, Bergen 1997.
y' Federigo Argentieri, "Quando il PCI condanno a morte Nagy", "Micromega" 1992, nr 4.
2
CIE NKWD NAD HISZPANI
STEPHANE COURTOIS, JEANLOUIS PANNE
Dnia 17 lipca 1936 roku hiszpaskie garnizony w Maroku pod dowdztwem gene
raa Franco wystpiy przeciwko rzdowi republikaskiemu, a nazajutrz bunt
przenis si na kontynent i obj ca Hiszpani. 19 lipca liczne miasta (Madryt,
Barcelona, Walencja, Bilbao) trzymane byy w szachu za spraw strajku generalnego
i penej mobilizacji klasy robotniczej. Ju od wielu miesicy sytuacja zmierzaa ku wojnie
domowej. 16 lutego 1936 roku lewica, czyli Front Ludowy, zwyciya w wyborach, uzy
skujc 4 miliony 700 tysicy gosw (267 deputowanych); prawica otrzymaa 3 miliony
997 tysicy gosw (132 deputowanych), centrum - 449 tysicy. Socjalici zdobyli 89 man
datw, Lewica Republikaska - 84, Unia Republikaska - 37, Komunistyczna Partia
Hiszpanii (KPH) -16, a POUM (Partia Robotnicza Zjednoczenia Marksistowskiego, po
wstaa w wyniku fuzji Bloku RobotniczoChopskiego Joaquina Maurina i Lewicy Komu
nistycznej Andresa Nina w roku 1935) -1 mandat. W parlamencie nie miaa swych
przedstawicieli jedna z gwnych si Hiszpanii, anarchici z Narodowej Konfederacji Pra
cy (CNT) oraz z Iberyjskiej Federacji Anarchistycznej (1577 547 czonkw, podczas gdy
Partia Socjalistyczna i Powszechna Unia Pracujcych miay 1 444 4741), poniewa zgod
nie ze swym programem nie wystawili kandydatw. Front Ludowy nie mgby jednak
zwyciy bez wsparcia anarchistw i ich sympatykw. Szesnastu wybranych z KPH to
wprawdzie reprezentacja zdecydowanie wiksza, ni wynikaoby z ich rzeczywistej siy (40
tysicy czonkw), ale ponad 10 tysicy komunistw pilotowao rne organizacje satelic
kie, liczce przeszo 100 tysicy czonkw.
Podzielona i niejednorodna lewica, potna prawica, w tym zdecydowanie skrajna
Falanga, wrzenie w miastach (strajki) i na wsiach (zajmowanie majtkw ziemskich),
mocno uprzywilejowana armia, saby rzd, najrozmaitsze spiski, nieustannie rosnca
przemoc polityczna - wszystko to prowadzio ku wojnie domowej, ktra dla wielu mia
a by spenieniem ycze. Dlatego te od razu uzyskaa ona wyjtkowy wymiar, stajc
' Informacje Gwnego Urzdu Bezpieczestwa przekazane parlamentowi jesieni 1934 r. przez byego
ministra spraw wewntrznych, Miguela Maura; zob. Joaquin Maurin, "Le Communisme en Espagne", New
York 1964. Raporty dotyczce stanu liczebnego si politycznych zob. te Gerald Brenan, "Le Labyrinthe
espagnol. Origines sociales et politiques de la guerre civile", Champ Libre,1984.
CiE NKWD NAD HiszPANi 315
POLITYKA KOMUNISTW
L,eon Blum (wbrew przekonaniom) przyczy si do paktu pod naciskiem Anglii i radykaw, obawia
jcych si wojny z Niemcami. By nawet gotw poda si do dymisji, lecz wyperswadowa mu to hiszpaski
ambasador, socjalista Fernando de los Rios.
316 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
DORADCY" I AGENCI
Gdy tylko Stalin uzna, e ingerencja w wojn domow moe by korzystna dla
ZSRR, wysano do Hiszpanii silny kontyngent kadr reprezentujcych rozmaite suby.
W pierwszej kolejnoci przybyli doradcy wojskowi, ktrych liczebno wynosia od 700
do 800 osb, w sumie za przewino si ich w cigu caej wojny 2044 (wedug rde
sowieckich). byli wrd nich przyszli marszakowie, Rodion Malinowski i Nikoaj wo
ronow, oraz Wadimir Goriew, attache wojskowy w Madrycie. Moskwa zmobilizowaa
rwnie swych kominternowcw, jawnych i tajnych "emisariuszy". Niektrzy znajdowa
li si na miejscu: Argentyczyk Vittorio Codovilla, ktry odgrywa wan rol w KPH
od pocztku lat trzydziestych, skutecznie ni kierujc; Wgier ErnGer (pseudonim
"Pedro"), ktry po wojnie mia sta si jednym z przywdcw komunistycznych W
gier; Woch Vittorio Vidali (podejrzewany o udzia w zamordowaniu w 1929 roku ko
munistycznego przywdcy kubaskiego, studenta Julia Antonia Melli), ktry zosta
pierwszym komisarzem politycznym 5 puku, zorganizowanego przez komunistw
w styczniu 1937 roku; Bugar Stojan MinewStepanow, ktry pracowa w sekretariacie
Stalina w latach 1927-1929, oraz Woch Palmiro Togliatti, przybyy w lipcu 1937 roku
jako przedstawiciel Kominternu. Inni, jak na przykad francuski komunista Jacques
Duclos, przyjedali na inspekcje.
Jednoczenie Moskwa wysaa do Hiszpanii siln ekip zoon z przedstawicieli
wasnych sub. Przybyli wwczas: Wadimir AntonowOwsiejenko' (dowdca szturmu
na Paac Zimowy w Piotrogrodzie w padzierniku 1917), ktry znalaz si w Barcelonie
1 padziernika 1936 roku; Aleksandr Orow (prawdziwe nazwisko: Lew Feldbin), szef
misji NKWD w Hiszpanii; Polak Artur Staszewski, byy oficer Armii Czerwonej, potem
attache handlowy; Jan Berzin, szef wywiadu Armii Czerwonej; Michai Kolcow, kore
Antonio Elorza, "Le Front populaire espagnole a travers les archives du Komintern", w: "Une his
toire en revolution? Du bon usage des archives, de Moscou et d'ailleurs", Editions Universitaires de Dijon,
Dijon 1996.
' Jego syn, historyk, owiadczy telewizji kataloskiej: "Wikszo zatrudnionych w Hiszpanii wojsko
wych, generaw, doradcw, lotnikw bya agentami NKWD" (zob. film Lliberta Ferri i Dolores Genoves
"Operation Nikolai",1992).
318 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
spondent "Prawdy" i tajny rzecznik Stalina, ktry dosta swj przydzia w Ministerstwie
Wojny. W 1936 roku trafi do Barcelony rwnie Leonid Eitingon, wyszy funkcjona
riusz NKWD, specjalista od akcji terrorystycznych; w 1938 roku doczy do Eitingona
jego podwadny Pawie Sudopatow". Sowem, gdy tylko Stalin postanowi zaangaowa
si w Hiszpanii, zgromadzi tam cay sztab ludzi, zdolnych do dziaania w najrozmait
szych dziedzinach. Prawdopodobnie noc 14 wrzenia 1936 roku szef NKWD Jagoda
zwoa na ubiance w Moskwie zebranie koordynacyjne wszystkich sub interwencyj
nych, ktre miay by uyte w Hiszpanii. Ustalono, e celem operacji bdzie nie tylko
pokonanie frankistw oraz niemieckich i woskich agentw, ale te kontrolowanie, in
wigilowanie i unieszkodliwianie przeciwnikw komunizmu i ZSRR, nawet w obozie re
publikaskim. Interwencja miaa by w najwyszym stopniu tajna, zakamuflowana, aby
nie skompromitowa sowieckiego rzdu. Jeli wierzy generaowi Kriwickiemu, szefowi
sub zagranicznych NKWD w Europie Zachodniej, to z okoo 3 tysicy obecnych
w Hiszpanii Rosjan jedynie 40 brao rzeczywisty udzia w walce, podczas gdy reszta po
zostawaa w doradztwie wojskowym i politycznym albo w agenturze.
Rosjanie skierowali swe siy najpierw do Katalonii. We wrzeniu 1936 roku Gwny
Komisariat Porzdku Publicznego w Katalonii, wczeniej ju infiltrowany przez komu
nistw, powoa w obrbie tamtejszych tajnych sub (SSI, Servicio Secreto Inteligente)
Grupo de Informacin kierowan przez Mariana Gomeza Emperadora; dziaajca
jawnie i niebawem zatrudniajca ju okoo 50 osb, bya ona faktycznie zakamuflowa
n wtyczk NKWD. W tym samym czasie Zjednoczona Socjalistyczna Partia Katalonii
(nazwa wybrana przez komunistw) utworzya Servicio Extranjero, majc swoje lo
kum w pokoju nr 340 hotelu Coln przy placu Kataloskim w Barcelonie; jej zadaniem
byo sprawdzanie wszystkich przybyych z zagranicy komunistw, pragncych walczy
w obronie republiki. Organ ten by cile kontrolowany przez NKWD i suy gwnie
do maskowania dziaalnoci sub sowieckich.
Niejaki Alfred Hertz - niemiecki komunista, ktrego przynaleno nadal trudno zi
dentyfikowa - nalecy do obydwu tych sub, ujawni si jako miejscowy funkcjonariusz
NKWD podlegajcy bezporednio Orowowi i Ger. Dosta si do rzdowego Cuerpo de
Investigacin y Vigilancia, gdzie nadzorowa wydzia paszportw, a wic wjazdy i wyjazdy
z Hiszpanii; mia rwnie prawo do korzystania z usug Gwardii Szturmowej, oddziaw
zoonych z elit policyjnych. Po zainstalowaniu si wraz z ca sw siatk w Komisariacie
Porzdku Publicznego dostawa informacje od innych partii komunistycznych - czarne li
sty antyfaszystw, donosy na komunistw, yciorysy gromadzone przez wydziay kadr
kadej partii - i wszystko to przekazywa do Departamento de Estado zarzdzanego
przez komunist, Victoria Sal. Hertz stworzy te swoj wasn agend - Servicio Alfre
da Hertza. Za t oficjaln fasad krya si policja polityczna zoona z komunistw hisz
paskich i zagranicznych. Pod kierownictwem Hertza sporzdzono kartotek zawierajc
dane osobowe wszystkich cudzoziemcw, przebywajcych nie tylko w Katalonii, ale
i w caej Hiszpanii, wreszcie czarne listy osb niewygodnych, przeznaczonych do likwida
cji. W pocztkowym okresie, midzy wrzeniem a grudniem 1936 roku, przeladowanie
opozycjonistw nie byo systematyczne. Stopniowo jednak NKWD opracowao szczeg
We wspomnieniach Sudopatowa znajdujemy tak oto refleksj: "Hiszpania bya w pewnym sensie
ogrdkiem jordanowskim", gdzie dojrzay wszystkie nasze przysze operacje szpiegowskie" ("Missions
speciales", L,e Seuil, Paris 1994, s. 59).
CIE NKwD NAD HIszPANI 319
owy plan represji, obejmujcy rne siy polityczne republiki. W pierwszej kolejnoci re
presje miay by zastosowane wobec socjaldemokratw, anarchosyndykalistw, trocki
stw, komunistw nieortodoksyjnych i innych "odszczepiecw". Rzeczywicie, wielu
z tych "wrogw" byo negatywnie nastawionych do komunistw, krytycznie oceniajc ich
denie do hegemonii i powizania z ZSRR. Naturalnie, jak to bywa w tego typu sytu
acjach, akty zemsty z pobudek osobistych nie byy odosobnione4.
Patrik von Zur Muhlen, "Spanien war ihre Hoffnung. Die deutsche Linke im spanischen Barger
krieg,1936 bis 1939", Verlag Neue Gesellschaft, Bonn 1983.
'Julian Gorkin, "Les Communistes contre la revolution espagnole", Belfond, Paris 1978, s. 18-19,
81-82.
320 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
any 21 lutego 1936 roku, czyli pi dni po zwycistwie wyborczym hiszpaskiego Fron
tu Ludowego, wyda KPH polecenie prowadzenia "zdecydowanej walki z kontrrewolu
cyjn sekt trockistowsk. Na domiar wszystkiego latem 1936 roku POUM odway
si wzi w obron ofiary pierwszego z procesw moskiewskich.
13 grudnia 1936 roku komunistom udao si usun z Rady Reprezentacji Katalonii
Andresa Nina. Zadali jego odsunicia, poniewa mia jakoby oczernia ZSRR, po
suyli si za w tej sprawie dodatkowo szantaem, groc wstrzymaniem dostawy bro
ni. 16 grudnia "Prawda" rozptaa midzynarodow kampani przeciwko tym wszyst
kim, ktrzy omielali si wystpowa przeciwko polityce sowieckiej. "W Katalonii
rozpoczto eliminowanie trockistw i anarchosyndykalistw; akcja ta zostanie przepro
wadzona do samego koca, z t sam energi, co w ZSRR".
W mentalnoci komunistw kada rozbieno polityczna bya jednoznaczna ze zdra
d, zawsze te i wszdzie wywoywaa tak sam, natychmiastow reakcj. POUM zosta
obrzucony kalumniami i oszczerstwami. Jego frontowe jednostki bojowe oskarono
o ucieczk z pola walki, nie wspomniano jednak o tym, e komunistyczne oddziay odma
wiay im wszelkiego wsparcia'z. W oszczerstwach tych wyrnia si szczeglnie dziennik
Francuskiej Partii Komunistycznej "LHumanite", przedrukowujc za "Prawd" artykuy
Michaia Kolcowa, wielkiego przyjaciela pary: Louis AragonElsa Triolet. Przewodni mo
tyw tej kampanii sprowadza si do niestrudzenie powtarzanego twierdzenia, e POUM
jest wsplnikiem generaa Franco i e dopuci si zdrady, stajc po stronie faszystw. Ko
munici przezornie wprowadzili w szeregi POUM swych agentw, ktrych zadaniem byo
zbieranie informacji i przygotowywanie czarnych list, aby we waciwej chwili mc zidenty
fikowa zatrzymanych dziaaczy. Znana jest historia Lwa Narwicza, ktry nawiza kon
takt z Ninem; po jego znikniciu i aresztowaniu przywdcw POUM zosta zdemaskowa
ny jako agent, a nastpnie zabity przez grup samoobrony dziaajc w POUM.
Domy partii, jak na przykad Pedrera, Paseo de Gracia, a take jej koszary - "Carlos Marx"
i "Vorochilov", byy prawdziwymi puapkami i istnymi mordowniami. W Pedrera wiadkowie wi
dzieli po raz ostatni dwch "zaginionych" towarzyszy z RadioPOUM. To do komunistycznych
koszar uprowadzono modych anarchistw, by torturowa ich w najstraszniejszy sposb, okale
czy, a w kocu zabi. Tylko przez przypadek odnaleziono ich zwoki.
Ustalono, e przed mierci zncano si nad nimi w barbarzyski sposb, o czym wiadczy fakt,
e ciaa nosiy lady cikich obrae, widoczne byy krwawe wybroczyny na brzuchu, opuchni
tym i zdeformowanym. [...] Na podstawie ogldzin jednego z cia stwierdzono bez adnych wt
pliwoci, e ofiar powieszono za nogi, poniewa gowa i szyja potwornie zsiniay. Czaszka dru
giego z tych nieszczsnych modych towarzyszy nosia wyrane lady uderze kolb karabinu.
Dziaacze znikali wic na zawsze, bez ladu, jak na przykad Guido Picelli. George
Orwell, ktry przyczy si jako ochotnik do jednej z kolumn POUM, przey tam
chwile grozy niemal jak z Nocy w. Bartomieja. Musia si ukrywa, salwowa si
w kocu ucieczk, a panujc wwczas w Barcelonie atmosfer nagonki opisa w re
portau literackim noszcym tytu "W hodzie: Katalonii".
Ale planowe zabjstwa, dokonywane przez policj komunistyczn, nie byy typowe
tylko dla Barcelony. 6 maja w miejscowoci Tortosa 20 dziaaczy CNT, zatrzymanych
przez siy rzdowe Walencji i uwizionych w lochach ratusza, pado ofiar bandy mor
dercw. Nastpnego dnia w Tarragonie rozstrzelano z zimn krwi 15 anarchistw.
To, czego komunistom nie udao si dokona w sensie fizycznym, realizowali na
paszczynie politycznej. W maju Jose Diaz, sekretarz generalny Komunistycznej Partii
Hiszpanii, owiadczy: "POUM powinien zosta wyeliminowany z ycia politycznego
kraju". Cho premier Largo Caballero konsekwentnie odrzuca dania komunistw
domagajcych si rozwizania POUM, po starciach w Barcelonie 15 maja musia po
da si do dymisji. Po nim obj rzdy Juan Negrin, "umiarkowany" socjalista, komuni
styczny lennik, i wszystkie dotychczasowe przeszkody na drodze do celu zostay usuni
te. Negrin nie tylko zwiza si z komunistami - napisa do dziennikarza "Timesa"
Herberta L. Matthewsa, e POUM "by opanowany przez elementy uczulone [...] na
wszystko, co wizao si z ide kierowania walk za pomoc jedynej i najwyszej wadzy
oraz podporzdkowaniem wsplnej dyscyplinie" - ale godzi si na terror wymierzony
w POUM". Julian Gorkin dostrzeg natychmiastowe radykalne zmiany: "W kilka dni
po sformowaniu rzdu przez Juana Negrina Orow zacz postpowa tak, jakby uwa
a Hiszpani za kraj satelicki. Zjawi si w gwnej kwaterze bezpieczestwa i zada
Gdy stalinowcy postanowili utworzy cheka, bylimy wanie w trakcie uprztania niewielkiego
cmentarza. "Czekici" wpadli na icie szataski pomys: kazali pozostawi cmentarz w takim sta
nie, w jakim by - z otwartymi grobami, w ktrych dostrzec mona byo szkielety lub rozkadaj
ce si szcztki. Tam wanie przetrzymywali caymi nocami najbardziej opornych winiw. Cze
kay ich te inne, wyjtkowo okrutne mczarnie. Wielu winiw wieszano za nogi, gowami
w d, i pozostawiano tak na cae dni. Innych zamykano w ciasnych szafach, z wycitymi kilkoma
otworami na wysokoci twarzy, tak maymi, e ledwie mogli oddycha... Bya jeszcze straszniej
sza tortura, tak zwana szuflada: winia zmuszano do ukucnicia w kwadratowej skrzyni i w tej
pozycji musia trwa przez wiele dni - niekiedy osiem do dziesiciu dni bez najmniejszego poru
szenia. . . '"
Sierant Astorga Vayo, agent Servicio de Investigacin Militar, a jednoczenie NKWD, wyna
laz sposb, ktry mia powstrzyma ludzi od ucieczek: winiw kaza ustawia w szeregach
'pitkami, za kadego brakujcego rozstrzeliwa czterech pozostaych, a nawet grozi ssiednim
szeregom, z przodu i z tyu. Takie postpowanie budzio sprzeciw niektrych z jego wsppra
cownikw, Vayo zosta wic zwolniony ze swojej funkcji, otrzyma jednak awans na komendanta
jednego z najwikszych obozw koncentracyjnych w Katalonii - Onells w Nagaya koo Leridy"'.
Liczba aresztowa bya wnikliwie oszacowywana przez rne osoby. Wedug Katii
Landau 15 tysicy osb, w tym tysic POUMowcw, przetrzymywanych byo zarwno
w wizieniach oficjalnych, jak i utajnionychz". Yves Levy, ktry badal rzecz na miejscu
mwi o "dziesitkach tysicy wizionych rewolucjonistw, cywilw i wojskowych"
z POUM, CNT, FAI. Niektrzy z nich zmarli w nastpstwie nieludzkiego traktowania, jak
Bob Smilie, korespondent Niezalenej Partii Pracy przy POUM, czy osadzony w barce
loskim carcel modelo ("wzorcowe wizienie"!) Manuel Maurin - brat Joaquina, areszto
wanego przez frankistw, ktry jednak uszed z yciem. Wedug Juliana Gorkina pod ko
niec 1937 roku w wizieniu Santa Clara przebyway 62 osoby skazane na mier.
Po unicestwieniu POUM i rozbiciu socjalistw pozostao jeszcze tylko rozprawi si
z anarchistami. W pierwszych miesicach reakcji republikaskiej napronunciamento po
wikszya si (zwaszcza w Aragonii) liczba wsplnot wiejskich popierajcych wojsko. Kil
ka tygodni po maju 1937 roku aragoskie miasta i wsie byy zajmowane przez oddziay
Gwardii Szturmowej. Zjazd wsplnot przeoono na 11 sierpnia, ogoszono rozwizanie
kierujcej regionem Rady Aragonii. Jej przewodniczcy, Joaquin Ascaso, oskarony
o kradzie biuterii, zosta aresztowany, funkcj gubernatora generalnego Aragonii przy
' Cyt. za: Katia Landau, "Le Stalinisme bourreau de la revolution epagnole", Spartacus, Paris 1938.
t. za: J. Gorkin, "Les Communistes...", s.181.
"Los Antros del terror stalinista", broszura wydana nielegalnie przez POUM, przytaczana przez
J. Gorkina w "Les Communistes...".
' J. Gorkin, "Les Communistes...", s. 205.
K. Landau, "Le Stalinisme...", s. 8.
324 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
Jeden z najbardziej nikczemnych agentw GPU, Moritz Bressler alas von Ranke, zadowala si
najmniejszym podejrzeniem. Kiedy razem z on, Seppl Kapalanz, aresztowali pewnego towa
rzysza, zarzucajc mu, e zna miejsce pobytu Kurta Landaua. "Jeli nie podacie jego adresu - po
wiedzieli - nigdy nie wyjdziecie z wizienia. To wrg Frontu Ludowego i Stalina. Zabijemy go,
gdy tylko dowiemy si, gdzie przebywa"'.
Noc z 9 na 10 kwietnia 1937 roku pewien mody czowiek nazwiskiem Mark Rein,
zaangaowany w ruch radykalnej lewicy norweskiej i niemieckiej, znikn bez wieci ze
swego pokoju hotelowego w Barcelonie. Przyjaciele odkryli jego zniknicie kilka dni
Burnett Bolloten, "La REvolution espagnole. La gauche et Ia lutte pour le pouvoir", Ruedo Iherico,
1977, s. 506.
Les Anarchistes espagnols et le pouvoir,1869-1969", Le Seuil, Paris 19l,9. C. Lorenzo twierdzi rw
nie, e setki anarchistw zabito na froncie.
' P. Broue, "Leon Sedov...", s.17R.
' K. Landau, "Le Stalinisme...". Majc do czynienia z wieloma dziaaczami, ktrych uczciwoci nie
mona byo podway, HuMert von Ranke zacz mie wtpliwoci i postanowi zerwa z Servicio Alfreda
Hertza; uciek do Francji, gdzie ukrywa si przed swymi dawnymi kolegami i uczestniczy w ruchu oporu.
CiE NKWD NAD HiszPANi 325
Aresztuje na olep, wedle swej fantazji, podporzdkowujc swoje poczynania planowi represji
politycznych NKWD. "Podejrzanego" wtrca si do wizienia i przygotowuje proces [...]. SIM
przez dugie miesice przetrzymuje akta sprawy pod pretekstem kompletowania danych. Na ko
niec SIM - postrach urzdnikw sdowych i adwokatw - interweniuje w sytuacji, kiedy sdzia
nabiera przekonania o niewinnoci winia"'.
Szwajcarski komunista, byy mechanik Rudolf Frei, ktry w latach 1931-1932 pobie
ra nauki w Midzynarodowej Szkole Leninowskiej w Moskwie, organizowa przerzut
ochotnikw z Bazylei do Hiszpanii. Pod koniec 1937 roku przyjecha na wasn prob
do Hiszpanii i kierowa tam dziaem kontroli w SIM, szczeglnie za zajmowa si
Szwajcarami'. Wiosn 1938 roku wielu antyfaszystw przetrzymywanych w komuni
Indalecio Prieto, "Comment et pourquoi je suis sorti du ministere de la Defense", Paris 1434.
W ksice "Espions de la Republique" (Allia, Paris 1990) Ramn Rufat pisze a propos SIM: "Wbrew po
cztkowym intencjom misja tej suby nie miaa nic wsplnego z zadaniami wewntrznymi" w strefie obj
tej rebeli. W rzeczywistoci zajmowaa si ona bezpieczestwem i kontrwywiadem w strefie republika
skiej".
J. Gorkin, "Les Communistes...", s.17l1.
' Peter Huber, "Die Ermordung des Ignaz Reiss in der Schweiz (1937) und die Verhaftung dissidenter
Schweizer Spanienkampfer dureh den Geheimapparat der Komintern", w: H. Weber, D. Staritz, "Kommu
nisten...", s. 68-86.
326 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
" List Karla Brauninga, cyt. za: P. von Zur Muhlen "Spanien war...".
La Terreur communiste en Espagne", "La Revolution Proletarienne" nr 2fi3 z 25 I 1938.
CiE NKWD NAD HiszPANi 327
cielom. Mimo i nie orzeczono wyrokw mierci, ktrych domagala si prasa komuni
styczna"', i 2 listopada bojownikw POUM skazano na pitnacie lat wizienia (z wyjt
kiem Arquera - jedenacie lat, i Davida Reya - uniewinniony) za "oszczercze informo
wanie na amach dziennika La Batalla, jakoby rzd Republiki wypenial rozkazy Mo
skwy, cigajc wszystkich, ktrzy nie chc si im podporzdkowa" - ju sam fakt
wydania podobnego werdyktu potwierdza win oskarycieli!
Gdy w marcu 1939 roku klska republiki staa si faktem, ostatni przywdca SIM
zamierza przekaza swych winiw generaowi Franco, liczy bowiem na to, e prze
ciwnicy republiki rozstrzelaj ich bez pardonu i doprowadz do koca brudn robot,
ktrej agenci NKWD nie zdyli wykona. Szczliwie czonkom Komitetu Wykonaw
czego POUM udao si zbiec.
W BRYGADACH MIDZYNARODOWYCH
Po klsce republikanw utworzono w Paryu w marcu 1939 roku komitet pod prze
wodnictwem Togliattiego, zajmujcy si selekcj Hiszpanw, ktrym pozwolono wyje
cha do "ojczyzny proletariatu". EL Campesino opisa warunki, w jakich odbywa si jego
wyjazd do ZSRR". 14 maja 1939 roku wsiad w Hawrze na statek "Siberia" wraz z 350
uchodcami, wrd ktrych znajdowali si czonkowie Biura Politycznego i Komitetu
Centralnego Komunistycznej Partii Hiszpanii, komunistyczni posowie, a take dowdcy
5 puku i okoo 30 dowdcw Brygad Midzynarodowych. Podczas rejsu dokonano - pod
egid NKWD - rekonstrukcji wadz partyjnych. Zadaniem nowego komitetu bya midzy
innymi kontrola nad 3961 uciekinierami hiszpaskimi, ktrych podzielono wkrtce na
osiemnacie grup i rozesano do najrozmaitszych miejscowoci. Na wygnaniu wikszo
byych decydentw zajmowaa si szpiegowaniem i donoszeniem na swych rodakw. Tak
wic byy sekretarz komitetu KPH z Jaen spowodowa aresztowanie poowy z przebywa
jcych w Charkowie uchodcw, a Cortina doprowadzi do zesania na Syberi wielu in
walidw. EL Campesino, usunity z Akademii im. Frunzego za "trockizm", w marcu 1941
roku zacz kopa doy przy budowie moskiewskiego metra. Zesany do Uzbekistanu, po
tem na Syberi, uciek stamtd i w roku 1948 znalaz si w Iranie.
Jose Diaz, sekretarz generalny KPH, zgin tragicznie w Tbilisi 19 marca 1942 roku,
wypadajc z czwartego pitra swej kamienicy, wanie wtedy, gdy ani ony, ani crki nie
byo w domu. EL Campesino, jak wielu jego rodakw, jest przekonany, e dokonano za
bjstwa. W okresie poprzedzajcym mier Diaz pracowa nad ksik, w ktrej opisywa
swe dowiadczenia, nie ukrywajc zapewne rozczarowania. Kilka dni wczeniej skierowa
do wadz protest w sprawie karygodnego traktowania dzieci w obozie w Tbilisi.
Podczas wojny domowej wysano do ZSRR tysice hiszpaskich dzieci w wieku od
piciu do dwunastu lat"z. Po klsce republikanw warunki ich ycia zaczy si pogar
sza. W 1939 roku hiszpaskich nauczycieli oskarono o "trockizm, wikszo z nich
(60% wedug szacunkw El Campesino) zostaa uwiziona na ubiance, reszt za roze
sano do pracy w fabrykach. Pewn mod nauczycielk torturowano prawie przez dwa
dziecia miesicy, po czym j rozstrzelano. Dzieci spotka wic los nie do pozazdrosz
czenia, gdy odtd obozami zaczli kierowa Sowieci. Modzie z Kaugi, uznana za wy
jtkowo niezdyscyplinowan, zostaa poddana wszechmocnej wadzy Juana Modesto,
generaa przeszkolonego w 5 puku, oraz samego Listeraai. Wedug Jesusa Hernandeza
w 1941 roku 50% dzieci miao grulic, a wczeniej, w czasie masowej wdrwki, zmaro
750 z nich (15%). Po tym exodusie modzi Hiszpanie osiedli na Uralu i w rodkowej Sy
Berii, najwiksze ich skupisko byo w Kokandzie. Tworzyli zodziejskie bandy, dziewcz
ta uprawiay prostytucj. Byo wiele przypadkw samobjstw. Jesus Hernandez podaje,
e z 5 tysicy dzieci osiadych w ZSRR 2 tysice zmaro". W 1947 roku - w dziesit
rocznic przybycia uchodcw do ZSRR - podczas uroczystoci w teatrze Stanisawskie
go w Moskwie zgromadzio si 2 tysice modych Hiszpanw; we wrzeniu 1956 roku
534 powrcio do ojczyzny. W sumie jedynie 1500 opucio ZSRR.
Inni "yli i umarli w ZSRR". byli to marynarze i lotnicy, nie bdcy komunistami,
lecz przybyli tam na szkolenia. EL Campesino pozna losy 218 modych lotnikw, ktrzy
przyjechali w 1938 roku na 6-7-miesiczny kurs w Kirowabadzie. W roku 1939 pukow
nik Martinez Carton, czonek Biura Politycznego KPH i zarazem agent NKWD, postawi
EL Campesino, "La Vie et la mort en URSS (1939-1949)", Les Iles d'Or, Paris 1950.
David W. Pikc twierdzi, e do ZSRR wyjechao okoo 6 tysicy Hiszpanw, w tym 2 tysice dzieci
w towarzystwie 102 opiekunw ("Les Republicains espagnols incarceres en URSS dans les annees quaran
te", "Materiaux pour l'Histoire de Notre Temps" 1985, nr 4-5.
Wg EL Campesino Lister po pijanemu zgwaci pi dziewczt.
Jesus Hernandez, "La Grande Trahison", Fasquelle, Paris 1953.
CIE NKWD NAD fiISZPANI 331
ich przed wyborem: mog pozosta w ZSRR albo wyjecha za granic. Tych, ktrzy
wybrali wyjazd, skierowano do fabryki. 1 wrzenia 1939 roku wszyscy zostali aresztowa
ni i wytoczono im proces. Jednych torturowano, innych stracono na ubiance, wik
szo skazano na 10-15 lat obozu. Z grupy zesanej do Peczoralewa nie przey nikt.
Z 218 lotnikw tylko szeciu pozostao przy yciu.
W 1947 roku niektrym uchodcom udao si wydosta z ZSRR. Reszta musiaa
podpisa zobowizanie, e pozostanie na sta e. W kwietniu 1948 roku Jose Ester (wi
zie polityczny z Mauthausen nr 64 553) oraz Jose Domenech (wizie polityczny
z Neuengamme nr 40 202) zwoali w Paryu konferencj prasow w imieniu Federa
cin Espaola de Deportados y Internados Politicos, by rozpowszechni zebrane infor
macje o winiach z obozu nr 99 w Karagandzie, na pnocny zachd od jeziora Balchasz. Podali nazwiska
59 osb, wrd ktrych byo 24 lotnikw i 33 marynarzy.
W manifecie z 1 marca 1948 roku dwch byych zesacw tumaczyo sw akcjna
stpujco: "To nasz wity obowizek, obowizek kadego, kto pozna, czym jest gd,
zimno i rozpacz w niewoli gestapo i SS. Zadaniem kadego obywatela jest da i do
maga si, w imi solidarnoci, uwolnienia ludzi, nad ktrymi wisi groba nieuniknio
nej mierci, by pojcia Wolnoci i Praw Czowieka nabray waciwego sensu, jasno
okrelanego prawem".
Po drugiej wojnie wiatowej komunici i ich suby specjalne nadal likwidowali swych
przeciwnikw. Joan Farre Gasso, byy przywdca POUM z Leridy, uczestnik ruchu
oporu we Francji, zosta aresztowany w Moissac przez wadze Vichy. Po odzyskaniu
wolnoci postanowi doczy do swej maonki, przebywajcej w niewielkiej miejsco
woci w Katalonii francuskiej. Na drodze do Montauban pochwycili go komunistyczni
partyzanci - guerrilleros espaoles - i rozstrzelali na miejscu'5. Zbrodnia ta bya jakby
przedueniem wojny domowej w Hiszpanii w jej najpospniejszym aspekcie, jakim by
o uciekanie si do morderstw i "likwidacji", ktrych ofiarami paday tysice najbar
dziej zdeterminowanych i najodwaniejszych antyfaszystw. Przykad Hiszpanii poka
zuje, e nie sposb oddzieli zbrodniczych dziaa od realizacji politycznych celw ko
munistw. Cho przemoc polityczna i spoeczna istniaa ju w midzywojennej
Hiszpanii, a wojna domowa tylko j pogbila, dopuszczajc do jej nieograniczonego
wzrostu, to dopiero Sowieci dorzucili do niej wszechmoc partiipastwa - zrodzon
z zawieruchy wojennej i gwatw - aby pod mask antyfaszyzmu wycign z tego jak
najwiksze dla siebie korzyci. Wiadomo, e zasadniczym celem Stalina i jego zauszni
kw byo pokierowanie losami republiki. Dla jego osignicia likwidacja przeciwnikw
"lewicy" - socjalistw, anarchosyndykalistw, czonkw POUM i trockistw - bya nie
mniej wana ni militarna klska generaa Franco.
'5 J. Gorkin, "Les Communistes...", s.192; R. Dazy, "Fusillez ces chiens...", s. 247-249. Zob. te ksik
"1944. Les Dossiers noirs d'une certaine resistance... Trajectoire du fascisme rouge" (Edition du CES, Per
pignan 1984), opisujc zlikwidowanie przez komunistw Narodowej Unii Antyfaszystw Hiszpaskich we
Francji.
3
KOMUNIZM A TERRORYZM
REMI KAUFFER
taka, e moskiewskie suby specjalne nigdy nie zdobyy prawa do kontrolowania new
ralgicznego organu nowego systemu, czyli resortu bezpieczestwa, jak to si stao na
Kubie w przypadku DGI.
Jeden z najbardziej niezrozumiaych przykadw ostronoci ZSRR w stosunku do
ruchw narodowych stanowi przypadek Irlandii. "Republikanizm" cechujcy IRA
(Irish Republican Army powstaa w Dublinie w wyniku nieudanego powstania wielka
nocnego z 1916 roku) jest do specyficzny: kwestie spoeczne, cho istotne, skryy si
w cieniu problemu narodowego (po roku 1921, gdy nastpia reunifikacja wyspy i przy
czenie do Korony Brytyjskiej szeciu pnocnych hrabstw). Prosowieccy aktywici,
ktrzy utworzyli w 1933 roku Communist Party of Ireland, rezygnowali coraz czciej
z dziaa o charakterze czysto narodowym na rzecz jedynie susznej "walki klas".
IRA potrzebowaa broni do walki z Anglikami i w okresie midzywojennym staraa
si o ni w ZSRR. Moskwa wielokrotnie wykrcaa si gadko od wci ponawianych
prb - zaopatrywanie w bro tych zbyt niezalenych ludzi nie wydawao si jej rozsd
ne, gdy grozilo otwartym konfliktem z Wielk Brytani. Nie wplyn na jej stanowisko
nawet fakt, i setki czonkw owej podziemnej organizacji walczyy w Brygadach Mi
dzynarodowych republikaskiej Hiszpanii. W latach 1939-1940, gdy IRA podja na
nowo akcj przeprowadzania zamachw bombowych w Anglii, jej najbardziej utajniona
jednostka, zoona z niewielkich grup nacjonalistw wyznania protestanckiego, czyli
najmniej podejrzanych, zostaa zinfiltrowana przez aparat komunistyczny pod kierow
nictwem Betty Sinclair. Dywersanci z caej Europy, midzy innymi siatka Ernsta Woll
webera, gotowi byli niszczy nie tylko statki niemieckie, ale rwnie brytyjskie i francu
skie. W tych okolicznociach Moskwa zdecydowaa si wykorzysta IRA, albowiem sa
bota Royal Navy maskowalby przy okazji antyangielskie dziaania sowieckie. Sprawa
speza na niczym, poniewa Moskwa nie pozbya si nieufnoci w stosunku do Irland
czykw, ktrzy gotowi byli na kady alians, bye tylko zdoby potrzebn bro, katego
rycznie jednak odrzucali moliwo podporzdkowania komukolwiek swej strategii po
litycznej. Na pocztku lat siedemdziesitych IRA znw zacza wystpowa zbrojnie
(i specjalizowa si w zamachach bombowych) przeciw Brytyjczykom po rewolcie w ka
tolickich dzielnicach Irlandii pnocnej. Wbrew rozpowszechnionej opinii bro i a
dunki wybuchowe nie byy dostarczane przez ZSRR - ani bezporednio, ani porednio.
Najsilniejsze wsparcie - w stopniu znacznie przewyszajcym pomoc ze Wschodu - po
chodzio i nadal pochodzi zza Atlantyku, od spoecznoci amerykaskich Irlandczykw.
Moskiewskie macki" nie s wic a tak wszechobecne. Niemniej Sowieci odegrali
swoj rol przy wspieraniu niektrych form terroryzmu na Bliskim Wschodzie. Wycho
dzc z zaoenia, e reprezentowany przez organizacje palestyskie ruch wyzwolenia
narodowego porwna mona z algierskim FWN, Rosjanie bardzo szybko uznali ofi
cjalnie OWP (Organizacja Wyzwolenia Palestyny) Jasira Arafata oraz gwny jej skad
nik, alFatah. Jednoczenie KGB bacznie obserwowao inny nurt palestyskiego ruchu
narodowego, LFWP (Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny) doktora Georges'a Haba
sza. goszc radykalny marksizm, ten do dobrze zorganizowany ruch wzywa bez naj
mniejszych skrupuw do zamachw terrorystycznych oraz spektakularnych porwa sa
molotw pasaerskich, ktre sam przygotowywal. Strategia, zapocztkowana uprowa
dzeniem boeinga izraelskich linii El Al w lipcu 1968 roku i akcj na lotnisku w Atenach
w grudniu, osigna punkt kulminacyjny w roku 1970, tu przed rozgromieniem Pale
styczykw przez wojska krla Jordanii Husajna. Na lotnisku w Zarka LFWP dokona
334 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
W. Haddad zwrci si do nas z prob o udzielenie pomocy jego organizacji w uzyskaniu nie
ktrych rodzajw specjalnych rodkw technicznych, niezbdnych do przeprowadzenia poszcze
glnych operacji dywersyjnych. Wsppracujc z nami i zwracajc si do nas o pomoc, W. Had
dad zdaje sobie jasno spraw z naszego pryncypialnie negatywnego stosunku do terroru i nie an
gauje nas w problematyk zwizan z tym kierunkiem dziaalnoci LFWP. Charakter stosun
kw z W. Haddadem pozwala nam kontrolowa w pewnym stopniu dziaalno wydziau opera
cji zagranicznych LFWP, wywiera na ni wpyw korzystny dla ZSRR oraz podejmowa wna
szym interesie aktywne dziaania siami jego organizacji, zachowujc niezbdn konspiracjz.
Tekst streszczony przez Paula Quinna z "Boston Glob" zosta opublikowany w caoci w jzyku
francuskim przez "Les Nouvelles de Moscou" (nr 25 z 23 VI 1992) [cyt. za: Wadimir Bukowski,
"Moskiewski proces. Dysydent w archiwach Kremla", Oficyna Wyd. Volumen, Warszawa 1998, s. 50-52.
(Przyp.red.)).
' Pierre Pean, "L'Extremiste", Fayard, Paris 1996.
336 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
roryzmem a MfS, gdy ani Mielke, ani przywdcy byej NRD nie wydaj si oka
zami romantycznorewolucyjnej wraliwoci. Jeli grupa Carlosa utrzymywaa
stae kontakty z co najmniej pitnastoma tajnymi subami krajw socjalistycz
nych i wiata arabskiego, nie byo to na pewno dzieem przypadku.
Po upadku bloku komunistycznego Carlos - spopularyzowany przez media
czarny charakter" - by coraz bardziej izolowany. Gdy w 1993 roku znalaz si
w Chartumie, szybko zosta wykryty przez suby francuskie, gwnie dziki ge
neraowi Philippe Rondotowi, specjalicie od spraw arabskich w DST 15 sierp
nia 1994 roku grupa ludzi z DST pod dowdztwem Rondota przewioza Carlosa
do Parya. W grudniu 1997 roku Sd Najwyszy w Paryu skaza go na doywotnIe wizienie.
SJohn Barron, "KGB", przedmowa Roberta Conquesta, Editions Elsevier Sequoia, Bruxelles 1975.
338 REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
Kim Hyun Hee, "Dans la fosse aux tigres", Presses de la Cite, Paris 1994.
Cz trzecia
ANDRZEJ PACZKOWSKI
KAREL BARTOSEK
POLACY POD OBC I Wasn PRZEMOC
ANDRZEJ PACZKOWSKI
Polacy byli przeladowani jak wszystkie inne narody, chocia twrc sowieckiego
aparatu terroru by Polak, Feliks Dzieryski, a w organach represji (WCzk,
OGPU, NKWD) pracowao na wszystkich szczeblach wielu polskich komuni
stw. Represje wobec Polakw - pomijajc okres wojny domowej i wojny polskobol
szewickiej (1919-1920) - naley podzieli na trzy odrbne fazy:1. represje wobec Pola
kw mieszkajcych w ZSRR, 2. represje wobec mieszkacw ziem wcielonych do
ZSRR (1939-1941) oraz wobec polskich jecw, 3. represje po wkroczeniu Armii
Czerwonej na ziemie polskie (1944-1945). Z pewnymi wyjtkami (rozstrzelanie ponad
21 tysicy Polakw wiosn 1940 czy aresztowania w Polsce w latach 1944-1945) kada
z tych faz stanowia cz oglnej polityki represji stalinowskich opisanych przez Nico
lasa Wertha. Tote pomijam tu w oglny kontekst.
Rozkazuj:
1. Od 20 sierpnia 1937 rozpocz szerok operacj w celu penej likwidacji lo
kalnych organizacji POW, a przede wszystkim jej kadry dywersyjnoszpiegowskiej
i powstaczej, w przemyle, komunikacji, w sowchozach i kochozach. Caa opera
cja powinna zosta zakoczona w cigu 3 miesicy, tj. do 20 listopada 1937;
2. Aresztowaniu podlegaj: a. ujawnieni w trakcie ledztwa i dotychczas nie
odszukani najaktywniejsi czonkowie POW, wedug zaczonej listy; b. wszyscy
pozostali w ZSRR jecy wojenni wojska polskiego; c. uciekinierzy z Polski, nie
zalenie od czasu przejcia do ZSRR; d. emigranci polityczni i wymienieni z Pol
sk winiowie polityczni; e. byli czonkowie PPS i innych polskich antyradziec
kich partii politycznych; f. najaktywniejsza cz miejscowych antyradzieckich
nacjonalistycznych elementw z polskich rejonw;
3. Operacj aresztowa przeprowadzi w dwch turach: a. w pierwszej kolejno
ci aresztowaniu podlegaj wymienione wyej kontyngenty pracujcych w organach
NKWD, w Armii Czerwonej, w zakadach zbrojeniowych, na wydziaach zbrojenio
wych wszystkich innych zakadw, w komunikacji kolejowej, rdldowej, morskiej
i lotniczej, w gospodarce energetycznej wszystkich przedsibiorstw przemysowych,
w zakadach rafineryjnych i gazowniczych; b. w drugiej kolejnoci aresztowaniu
podlegaj wszyscy pozostali, pracujcy w przedsibiorstwach przemysowych nie
majcych znaczenia dla obronnoci kraju, w sowchozach, kochozach i urzdach;
4. Rwnoczenie z aresztowaniami rozpocz prac ledcz. Podstawowyna
cisk w ledztwie ka na cakowite zdemaskowanie organizatorw i kierownic
twa grup dywersyjnych w celu wykrycia sieci dywersyjnej. Wszystkich ujawnio
nych w zeznaniach osb aresztowanych szpiegw, szkodnikw i dywersantw
natychmiast aresztowa. Do prowadzenia ledztwa wydzieli grup specjaln
pracownikw operacyjnych;
5. Wszystkich aresztowanych, w miar ujawniania ich winy w trakcie ledztwa,
dzieli na dwie kategorie: a. pierwsza kategoria, do ktrej naley caa szpiegow
ska, dywersyjna, szkodnicza i powstacza kadra polskiego wywiadu, podlega roz
strzelaniu; b. druga kategoria - mniej aktywni z nich - podlegaj karze wizienia
lub obozu na okres od 5 do 10 lat. [...]
Ludowy Komisarz Spraw Wewntrznych ZSRR
Generalny Komisarz Bezpieczestwa Pastwowego JEOW
Cyt. za: Nikita Pietrow, "Polska operacja NKWD", "Karta" 1993, nr 11, s. 27
344 EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
Zawarty 23 sierpnia 1939 roku midzy ZSRR a Trzeci Rzesz pakt o nieagresji
przewidywa (w tajnym protokole) "granic sfery interesw" na terytorium Polski.
14 wrzenia wydane zostay dyrektywy "o rozpoczciu ofensywy przeciwko Polsce",
a trzy dni pniej Armia Czerwona dokonaa inwazji. Zaoeniem politycznym byo
"wyzwolenie" spod "okupacji faszystowskiej Polski" ziem nazwanych "Zachodni Bia
orusi" i "Zachodni Ukrain" i przyczenie ich do ZSRR. Proces inkorporacji prze
biega szybko, w atmosferze nacisku psychologicznego i represji. 29 listopada Prezy
dium Rady Najwyszej ZSRR nadao wszystkim staym mieszkacom wcielonych ziem
obywatelstwo sowieckie. Pewn cz polskiego terytorium (Wilno i okolice) przekaza
no niepodlegej jeszcze Republice Litewskiej.
Jest oczywiste, i ziemie te musiay by objte systemem represji, ktry panowa
w ZSRR, tym bardziej e istniaa - cakowicie uzasadniona - obawa, i powstan kon
spiracyjne organizacje niepodlegociowe. Kilka oddziaw Wojska Polskiego, ktre
unikny niewoli, podjo ju jesieni dziaalno partyzanck. Na inkorporowane tery
toria zostali wic delegowani liczni enkawudyci, ktrzy natychmiast zaczli organizo
wa struktur "czekistowsk". Skoncentrowano tu take znaczne jednostki Wojsk We
Nikita PieErow, Arsienij Roginskij Polskaja opicracya NKWD. 1937-1938", w: "Riepriesu protiw
Polakow i polskich gradan", Moskwa 1997, s. 33.
POLACY POD OBC I WASN PRZEMOC 345
Droga do Katynia
Znowu usyszaem za cian warkot motoru i jaki ruch. Stranik, ktry sta
na korytarzu przed drzwiami mego przedziau, odwrci si i patrzy przez
okno wychodzce na inn stron ni ta, gdzie by intrygujcy mnie ruch. Pod
sufitem zauwayem otwr, przez ktry mona byo zobaczy, co si dzieje na
zewntrz. [...)
346 EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
Przed nami by plac czciowo poronity traw, [...] gsto obstawiony kordo
nem wojsk NKWD z bagnetem na bro. bya to nowo w stosunku do naszego
dotychczasowego dowiadczenia. Nawet na froncie, bezporednio po wziciu nas
do niewoli, eskorta nie nakadaa bagnetw na bro. [...)
Z drogi wjecha na plac zwyky pasaerski autobus, raczej maych rozmiarw
w porwnaniu do tych, do ktrych jestemy przyzwyczajeni w miastach zachod
nich. Okna byy zasmarowane wapnem. Pojemno autobusu bya okoo 30 osb,
wejcie dla pasaerw od tyu. Powstawao pytanie, jaki by cel zasmarowania
okien. Autobus podjecha tylem do ssiedniego wagonu, tak e jecy mogli
wchodzi bezporednio ze stopni wagonu, nie stpajc na ziemi. Z obydwch
stron wejcia do autobusu stali onierze wojsk NKWD z bagnetem na bro. [...]
Po pgodzinie autobus wraca, aby zabra nastpn parti. Wynikao std, e
miejsce, dokd wieziono jecw, nie byo daleko. [...)
Porodku placu z rkami w kieszeni duego paszcza sta w wysoki pukow
nik NKWD, ktry mnie wydzieli z transportu i ktrego w okresie likwidacji Ko
zielska widywaem czasami na terenie obozu. byo jasne, e on mia nadzr nad
ca operacj. Lecz na czym owa operacja polegaa? Przyznam si, e w owym
momencie, w blasku tego uroczego, wiosennego dnia myl o egzekucji nie przy
sza mi do gowy. [...)
(Stanisaw Swianiewicz, "W cieniu Katynia", Biblioteka Kultury, Pary 1976, s.110-111).
zgodnie z planem Berii - zostay rozstrzelane na mocy decyzji z 5 marca. Miejsca ich
pochwku s do tej pory nie znane, wiadomo tylko, e na Ukrainie rozstrzelano 3405
osb, a na Biaorusi 3880.
Nie dokonano jeszcze oblicze obejmujcych ca "populacj wizienn" na ziemiach
wcielonych do ZSRR (cznie z Litw przyczon latem 1940), ale pewne fakty s zna
ne. Na przykad wedug stanu na 10 czerwca 1941 roku w wizieniach obwodw zachod
nich Ukrainy i Biaorusi przebywao okoo 39,6 tysica winiw (w tym okoo 12,3 tysi
ca z wyrokami), czyli w porwnaniu z marcem 1940 roku liczba winiw si podwoia.
Nie wiadomo jednak, jak cz stanowili winiowie kryminalni, a jak - w taki czy inny
sposb - polityczni, ale po rozpoczciu ataku Niemiec na ZSRR los ich wszystkich by
niejednokrotnie okrutny. Tylko w wizieniach na zachodzie Ukrainy rozstrzelano przed
ewakuacj okoo 6 tysicy osb, cho mao prawdopodobne, aby a tyle miao wyroki
mierci. W raportach NKWD rozstrzelanych okrelano jako osoby "ubye wedug pierw
szej kategorii"'. Co najmniej kilkaset osb zastrzelono podczas prb ucieczki z konwo
jw, a w jednym wypadku dowdca konwoju "na wasn rk" kaza rozstrzela 714 wi
niw (w tym 500 przed wyrokami). Niektrych z nich zastrzelil osobicie.
Od akcji "rozkuaczania" - jeli nie wczeniej - jednym z instrumentw represji sta
y si masowe deportacje. Na ziemiach wcielonych do ZSRR system zsyek zastosowa
no na wielk skal. Mwic o tych deportacjach, ma si zazwyczaj na myli cztery wiel
kie akcje, ale zsyki pojedynczych rodzin czy mniejszych grup trway co najmniej od li
stopada 1939 roku i do dzi nie wiadomo, ile osb objy - podobnie jak przymusowe
przesiedlenia do Besarabii i wschodnich rejonw Biaorusi i Ukrainy w drugiej poowie
1940 roku. Historycy nie s w peni zgodni co do szczegw liczbowych. Do niedawna
opierano si na szacunkach, ktrych dokonyway polskie organizacje konspiracyjne,
lub na obliczeniach ambasady polskiej z 1941 roku. Po dotarciu do dokumentw
NKWD wikszo badaczy uznaje, i zawarte w nich dane naley uzna za pewne, ale
jednoczenie za minimalne (korekty bd raczej in plus ni in minus).
Pierwsza akcja odbya si 10 lutego 1940 roku na podstawie wydanej dwa miesice
wczeniej, 5 grudnia 1939, decyzji Rady Komisarzy Ludowych (Sowiet Narodnych Ko
missarow - SNK). Tyle bowiem czasu zajy przygotowania, w tym gwnie "rozeznanie
terenu" i sporzdzenie list. Organizatorzy wywzki mieli do pokonania take wiele
trudnoci technicznych, midzy innymi to, e tylko ma cz linii kolejowych zdoano
dostosowa do sowieckich norm (szeroki tor). O znaczeniu tej akcji moe wiadczy
fakt, e nadzorowa j na miejscu Mierkuow, zastpca Berii. Deportacja lutowa obja
przede wszystkim chopw, mieszkacw maych miasteczek, osadnikw rolnych oraz
sub len. Wedug danych NKWD deportowano okoo 140 tysicy osb, w tym Pola
cy stanowili mniej wicej 82%. zsyano te Ukraicw i Biaorusinw - pracownikw
lenych. Miejscem zsyki byy pnocne obwody Rosji i zachodnia Syberia.
W tym samym czasie, gdy na Kremlu zapadala decyzja o rozstrzelaniu jecw, Rada
Komisarzy Ludowych podja postanowienie (2 marca 1940) o deportacjach nastp
nych kategorii ludnoci. Kolejna masowa zsyka rozpocza si w nocy z 12 na 13 kwiet
' Krzysztof Popiski, Aleksandr Kokurin, Aleksandr Gurjanow, "Drogi mierci Ewakuacja wizie
sowieckich z Kresw Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu i lipcu 1941 r.", Warszawa 1995, s. 96,
97,
99 i in.
' Tame, s.119.
348 EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
nia. Tym razem jej ofiar pady rodziny rozstrzeliwanych wanie jecw i winiw
oraz - jak zwykle - element spoecznie niebezpieczny. Wedug danych NKWD zesano
okoo 61 tysicy osb, nieomal wszystkie do Kazachstanu.
W Kazachstanie
Lucyna DziurzyskaSucho:
Zapamitaam rwnie jeden z najbardziej dramatycznych dni w naszym y
ciu. Przez kilka dni nie jedlimy zupenie nic. bya zima. Lepianka bya cakowi
cie zasypana niegiem. Jedynie tunel wykopany przez kogo z zewntrz umoli
wia wydostanie si z niej. Kto nam to zrobi i mama moga pj do pracy. Bya
rwnie godna jak my. Leelimy na pryczy przytuleni do siebie, aby byo cieplej.
W oczach migotay wiateka. Nie mielimy siy, aby zej z pryczy. W lepiance,
mimo otuliny ze niegu, byo bardzo zimno. Spalimy, wci spalimy. Brat od
czasu do czasu budzi si i wolal "je" - ju wicej nic nie mg mwi - albo
Mammmo, umieram". Mama plakala. Posza do ssiednich lepianek do znajo
mych z prob o pomoc. Bezskutecznie. Zaczlimy si modli: "Ojcze nasz, kt
ry jest w niebie"... I chyba sta si cud. Z ssiedniej lepianki przysza znajoma
z garsteczk zboa. To by dla nas ratunek. Pamitam zapach praonego na bla
sze kuchennej zboa, ktre nastpnie mama rozgniotla butelk (suya jako wa
ek) i wrzucia do gotujcej si wody z roztopionego niegu. Tak ugotowana zu
pa, bez soli (bo nie mielimy) i tuszczu (te nie mielimy), chocia byo jej nie
wiele, tylko po par yek, tchna w nas na nowo ycie.
Trzecia akcja, na podstawie tej samej decyzji SNK, odbya si w nocy z 28 na 29 czerw
ca 1940 roku. Obja ona osoby, ktre przed wrzeniem roku 1939 nie mieszkay na
ziemiach inkorporowanych i nie wrciy do swoich domw w strefie okupacji Trzeciej
Rzeszy po zawarciu odpowiedniej umowy sowiecko-niemieckiej. Skorzystao z niej po
nad 60 tysicy osb, w tym okoo 1,5 tysica ydw. Cech charakterystyczn tej akcji
byl fakt, e 84% deportowanych (cznie byo ich okoo 80 tysicy) stanowili ydzi,
ktrzy dziki temu uniknli holocaustu.
Czwart i ostatni akcj rozpoczto 22 maja 1941 roku na mocy postanowienia KC
WKP(b) i SNK z 14 tego miesica. Celem jej byo "oczyszczenie" pasa granicznego
i republik nadbatyckich z "elementw niepodanych". Osoby deportowane zaliczono
do kategorii tak zwanych zsyposielencew, czyli tych, dla ktrych zesanie oznaczao dwu
dziestoletni przymusowy pobyt w wyznaczonych rejonach (gwnie w Kazachstanie). Fa
la ta - nie liczc otwy, Estonii i rodkowej Litwy - obja okoo 86 tysicy osb.
cznie wic wedle danych NKWD deportowano w tych akcjach 330-340 tysicy
osb. Razem z innymi wysiedleniami liczba deportowanych wynosia zapewne nie
mniej ni 400-450 tysicy. Byy jeszcze inne grupy, ktre wbrew swojej woli znalazy si
w gbi ZSRR: okoo 150 tysicy modych mczyzn wcielonych do Armii Czerwonej,
POLACY POD OBC I Wasn PRZEMOC 349
ZSRR. Nie udao si do tej pory ustali dokadnej liczby internowanych uczestnikw
akcji "Burza"; szacuje si, e byo ich 25-30 tysicy. Ale na ziemiach wcielonych do
ZSRR od jesieni 1944 roku trway te masowe aresztowania, z reguy koczce si ska
zaniem (i wysyk do obozw) lub prac przymusow (najczciej w Zagbiu Doniec
kim). Wprawdzie tym razem podstawow mas deportowanych stanowili Ukraicy, ale
szacuje si, e w tej fali w rnych formach represjonowano rwnie co najmniej kilka
dziesit tysicy Polakw.
NKWD i SMIERSZ nie zakoczyy bynajmniej swoich dziaa po rozbiciu wikszo
ci zmobilizowanych oddziaw AK. Rozkazem nr 001266/44 z 15 padziernika 1944
roku Beria powoa specjaln dywizj, ktra stacjonowaa w Polsce (64 Dywizja Strze
lecka), na terenach przygranicznych do akcji wczay si te jednostki NKWD z Biao
rusi i Ukrainy. Od chwili sformowania dywizji do koca 1944 roku zatrzymano okoo
17 tysicy osb, z tego ponad 4 tysice zesano do obozw w gbi ZSRR. Jednostki so
wieckie, od 1 marca 1945 roku podporzdkowane Gwnemu Doradcy NKWD przy
polskim Ministerstwie Bezpieczestwa Publicznego, dziaay w Polsce do wiosny roku
1947, a mniej wicej do sierpniawrzenia 1945 roku byy gwn si "oczyszczajc"
teren z oddziaw konspiracji niepodlegociowej. Od stycznia 1945 do sierpnia 1946
roku aresztoway okoo 3,4 tysica onierzy rnych formacji konspiracyjnych (wik
szo wysano do obozw, cz przekazano polskim wadzom) i zatrzymay cznie
okoo 47 tysicy osb. Po wkroczeniu Armii Czerwonej na ziemie polskie wcielone
w roku 1939 do Trzeciej Rzeszy przeprowadzono masowe aresztowania nie tylko volks
deutschw, ale take Polakw, ktrzy pod przymusem podpisali tak zwan III listna
rodowociow. Z Pomorza i Grnego Slska wywieziono do ZSRR co najmniej 25-30
tysicy osb cywilnych, w tym okoo 15 tysicy grnikw, ktrych osadzono w obozach
w Donbasie i zagbiu zachodniosyberyjskim.
NKWD nie ograniczao si jednak do masowych akcji represyjnych, obaw i pacy
fikacji. Ju pnym latem 1944 roku powstaway terenowe grupy operacyjne
SMIERSZ, ktre prowadziy sw normaln dziaalno, w tym take werboway
agentw. Najbardziej znan akcj, kierowan bezporednio przez generaa Iwana
Sierowa, byo podstpne aresztowanie 16 przywdcw polskiego pastwa podziem
nego: dowdcy AK, wicepremiera rzdu i jego trzech zastpcw oraz czonkw Rady
Jednoci Narodowej (konspiracyjnego quasiparlamentu). Przywdcy ci skonni byli
uzna porozumienia jataskie i przyjli zoon przez Sierowa propozycj rozmw
politycznych. Gdy tylko zgosili si w umwionym miejscu (Pruszkw pod Warszaw),
zostali aresztowani i 28 marca 1945 roku przewiezieni wprost do wizienia na u
biance. Po kilkutygodniowym ledztwie 19 czerwca rozpocz si ich publiczny pro
ces - odbywa si on w tej samej Sali Kolumnowej Paacu Zwizkw Zawodowych,
w ktrej miay miejsce niektre publiczne procesy z lat Wielkiej Czystki. Jednocze
nie - take w Moskwie - trway rozmowy prosowieckich wadz polskich z przedsta
wicielami akceptujcych ustalenia jataskie polskich si demokratycznych. Wyrok
zapad tego samego dnia, kiedy trzy wielkie mocarstwa uznay, i Polacy porozumieli
si co do utworzenia rzdu koalicyjnego, w ktrym miadc przewag mieli komu
nici i ich sojusznicy (a raczej satelici). Kary wprawdzie nie byy - jak na sowieckie
zwyczaje - zbyt wysokie (do 10 lat), ale trzech skazanych nigdy nie wrcio do kraju.
Genera Leopold Okulicki, komendant AK, zmar w wizieniu ju w grudniu 1946
roku.
POLACY POD OBC I WASN PRZEMOC 351
Cho zwarte oddziay AK ani razu nie wszczy walki z jednostkami Armii Czerwonej,
traktowane byy jak wrg, a ich onierze wywoeni do obozw jenieckich lub do agrw.
Formy i zasig represji politycznych zmieniay si, oglnie rzecz biorc, wraz z prze
ksztaceniami systemu politycznego. Mona chyba strawestowa znane powiedzenie:
"powiedz mi, jaki jest system represji, a powiem ci, jaka to faza komunizmu". Opis
i analiza represji nie jest wszake spraw prost z dwch co najmniej powodw: po
pierwsze, bya to sfera cile utajniana i do dzi wiele dokumentw jest niedostpnych,
po drugie, skoncentrowanie si na represjach moe prowadzi do wypaczenia obrazu
przeszoci, gdy system komunistyczny, take w najbardziej represyjnych okresach,
opiera si nie tylko na nich. Majc to na uwadze, naley jednak podj prb przed
stawienia problemu, gdy - wedle mojej opinii - ma on kapitalne znaczenie dla oceny
ustroju, a nawet jego ideologicznych korzeni.
W cigu czterdziestu piciu lat, kiedy wadz w Polsce - jako sia dominujca, de
facto monopolistyczna - sprawowaa partia komunistyczna, mielimy do czynienia
z picioma fazami czy okresami, ktre wyranie rniy si midzy sob, rwnie pod
wzgldem stopnia represyjnoci. Byo take wiele podobiestw, a w tym zasadnicze: za
wsze istniaa policja polityczna i zawsze kontrol nad ni miao partyjne centrum decy
zyjne (lub przynajmniej kilka nalecych do niego osb).
Moczarski Kazimierz
wizie karny, skazany
z art. 2 Dekretu z 31 VIII 1944
na doywocie
Do
Sdu Najwyszego
Izba Karna
Istnieje na ten temat kilka hipotez, m.in. taka, e Bierut umiejtnie przeciwstawi si naciskom Mo
skwy, albo - odwrotna - e to Stalin nie zgadzal si na pynce z Warszawy propozycje wytoczenia procesu.
Zadna jednak nie ma, jak dotd, oparcia w dokumentach.
POLACY POD OBC I WASN PRZEMOC 357
We Wronkach
ludzie, ktrzy rozbijali propagandowe gabloty lub wypisywali hasa na murach. Cho
dzilo nie tylko o wyeliminowanie ich z ycia publicznego czy uniemoliwienie robie
nia tego, co robili. Jednym z gwnych celw systemu powszechnego terroru byo
utrzymywanie spoeczestwa w strachu, sprzyjanie donosicielstwu, rozbijanie wizi
spoecznych.
Od koca 1953 roku jak si wydaje, komunikat o rozstrzelaniu Berii odegra tu
decydujc rol) system ten zacz stopniowo agodnie: zahamowano rozrost sieci in
formatorw, poprawiy si warunki w wizieniach, cz winiw wypuszczano na
"urlopy zdrowotne", procesy byy rzadsze, a wyroki lejsze, ustao praktycznie bicie
i maltretowanie. Zmiany nastpoway te w samym aparacie represji: zwolniono z pra
cy cz szczeglnie gorliwych ledczych, zlikwidowano Departament X, ograniczano
personel. "Bomba" wybucha 28 wrzenia 1954 roku, gdy rozgonia Radia Wolna Eu
ropa zacza nadawa cykl relacji Jzefa wiaty, wicedyrektora Departamentu X,
ktry w grudniu 1953 roku "wybra wolno". W cigu kilku tygodni przeprowadzono
reorganizacj - w miejsce MBP powstay Ministerstwo Spraw Wewntrznych (MSW)
i odrbny Komitet do spraw Bezpieczestwa Publicznego (KBP), zwolniono ze stano
wisk ministra i trzech z piciu wiceministrw, w grudniu z wizienia wyszed Gomu
ka, za to do celi trafi byy dyrektor Departamentu ledczego, Jzef Raski. Zlikwi
dowano te Komisj Specjaln do Walki z Naduyciami. W styczniu KC potpil "bdy
i wypaczenia", zrzucajc ca win na aparat bezpieczestwa, ktry - jakoby - "sta
ponad parti". Aresztowano kilku kolejnych oprawcw z MBP, trwaa redukcja pra
cownikw.
Nie byo to malo, ale w gruncie rzeczy zmiany miay charakter raczej kosmetyczny.
W 1955 roku w wizieniach byo wci okoo 30 tysicy winiw politycznych, a w po
owie roku odby si proces byego ministra Wodzimierza Lechowicza, tego samego,
ktry pierwszy zosta aresztowany w padzierniku 1948 roku przez grup specjaln. A
do kwietnia 1956 roku siedzia w wizieniu (bez wyroku) Marian Spychalski, jeszcze
w listopadzie roku 1949 czonek Biura Politycznego. Jeli chodzi o same represje,
prawdziwa "odwil" przysza dopiero po XX Zjedzie KPZR i mierci Bieruta: oglo
szono amnesti (po ktrej zreszt w wizieniach pozostao ponad 1,5 tysica "politycz
nych"), rehabilitowano niektrych skazanych, zmieniono prokuratora generalnego, mi
nistra sprawiedliwoci, aresztowano byego wiceministra bezpieczestwa i dyrektora
Departamentu X, wizienia wyczono z gestii MSW i przekazano Ministerstwu Spra
wiedliwoci. W zwizku z walkami frakcyjnymi na szczytach wadzy aparat represji
"straci busol", otrzymywa sprzeczne sygnay lub nie otrzymywa ich wcale, niektrzy
tajni informatorzy odmawiali wsppracy. Trway te redukcje.
Nie byo jednak jeszcze projektw o znaczeniu strategicznym - aparat stara si
wci ledzi ludzi nalecych do tych samych kategorii, z ktrych rekrutowali si do
niedawna (lub nadal) winiowie, prowadzono kilkadziesit tysicy spraw operacyj
nych, sie tajnych informatorw nawet po redukcjach liczya okoo 34 tysicy osb, po
wtarzano slogany o "czujnoci" etc. System powszechnego terroru nie zosta zamany,
ale stopniowo agodnial. Odegra zreszt swoj rol: z wizie wychodzili zmaltretowa
ni przeciwnicy komunizmu, a tysice spord najbardziej aktywnych zgino. Waniej
sze moe byo jednak to, e spoeczestwo wiedziao ju dobrze, do czego zdolni s
"obrocy demokracji ludowej".
360 EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
KGB, jak wspomniaem wyej, miaa swoje przedstawicielstwo od 1956 r.; grupy Stasi w Bugarii, Cze
chosowacji i na Wgrzech (mniej liczne ni warszawska) zostay utworzone dopiero w 1986 r.
364 EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
Stan taki istnia do pnego lata 1986 roku, kiedy to - zarwno pod wpywem "pie
riestrojki" i "glasnosti", jak i ugrznicia polskiej gospodarki na mielinie - ekipa ge
neraa Jaruzelskiego zacza szuka wrd opozycji orodkw, z ktrymi bdzie moga
zawrze kompromis. Jasne byo, e jakiekolwiek prby tego rodzaju musz by poprze
dzone znacznym obnieniem progu represyjnoci. 11 wrzenia minister spraw we
wntrznych ogosi, e wszyscy winiowie polityczni zostan uwolnieni - byo ich
w tym momencie 225. Dla utrzymania jakich takich rygorw wprowadzono przepis
uznajcy uczestnictwo w nielegalnym zwizku lub wydawanie nielegalnych drukw za
wykroczenie, karane nie jak poprzednio wizieniem, ale grzywn lub aresztem. Repre
sje powrciy wic niejako do stanu z lat 1976-1980, tyle e teraz w opozycji byo nie
kilkaset osb, ale kilkadziesit tysicy. Po kilku miesicach 1988 roku, gdy przez Polsk
przeszy dwie fale strajkowe, nastpio krtkotrwae "przykrcenie ruby", 27 sierpnia
ogoszono jednak komunikat o rozpoczciu rozmw.
Ludzie z aparatu bezpieczestwa byli sfrustrowani - w resorcie tym przecie od jego
pocztkw w 1944 roku uczono tylko, jak zwalcza przeciwnika - ale wykazali zdyscy
plinowanie. By moe prbowano przez prowokacj policyjn zerwa rysujce si po
rozumienie. Zdaj si o tym wiadczy morderstwa dwch ksiy bdcych duszpaste
rzami lokalnych ogniw "Solidarnoci" (stycze 1989), nie wiadomo jednak do dzi, czy
byy dzielem komrki "D", czy wynikiem napadw kryminalnych. Jeeli dziea tego do
konali zdeterminowani funkcjonariusze MSW, ich oczekiwania si nie speniy.
366 EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
KAREL BARTOSEK
TERROR Z IMPORTU"?
leni do batalionw pracy armii wgierskiej. Dwie trzecie spord tych winiw
umieszczono w obozach pracy, jedn trzeci (ludno cywilna) w obozach dla interno
wanych, gdzie miertelno, spowodowana przede wszystkim epidemiami, bya dwu
krotnie wysza. Wedug obecnych oblicze okoo 200 tysicy deportowanych z Wgier
nigdy z obozw nie powrcio, liczba ta obejmuje take osoby nalece do mniejszoci
niemieckiej, Rosjan przybyych tu po roku 1920, Francuzw czy Polakw'.
Jedynie o pewnej czci czystek decydoway trybunay "ludowe" lub "specjalne";
pod koniec wojny, a take w pierwszych miesicach powojennych przewaay przela
dowania nie majce adnej sankcji, charakteryzowaa je za przemoc (egzekucje, mor
derstwa, tortury, branie zakadnikw), na jak pozwala absolutny brak poszanowania
prawa i konwencji midzynarodowych dotyczcych jecw wojennych czy ludnoci cy
wilnej. W tej dziedzinie wyrniaa si szczeglnie Bugaria, liczca wwczas 7 milio
nw mieszkacw. Ju nazajutrz po objciu wadzy przez Front Patriotyczny i wejciu
Armii Czerwonej (9 wrzenia 1944) zaczy funkcjonowa milicja ludowa i suba bez
pieczestwa, kontrolowane przez komunistw. 6 padziernika ogoszony zosta dekret
powoujcy trybunay ludowe. Do marca 1945 roku wyday one 10 897 wyrokw w 131
procesach i skazay na mier 2138 osb, wrd ktrych figurowali czonkowie dynastii
panujcej, midzy innymi brat cara Borysa III, wikszo parlamentarzystw i czon
kw rzdw z okresu po 1941 roku, wysi oficerowie, policjanci, sdziowie, przemy
sowcy, dziennikarze. Wedug niektrych badaczy najwicej ofiar pochony jednak
"dzikie czystki": od 30 do 40 tysicy osb, gwnie miejscowych notabli, burmistrzw,
nauczycieli, popw, kupcw. Dziki wiadkom, ktrzy ju nie bali si mwi, po 1989
roku zaczto odkrywa nie znane dotd zbiorowe groby. A przecie Bugaria nie wysa
a swych wojsk przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu i zdoaa ocali od zagady wik
szo mieszkajcych na jej terytorium ydw. Aby waciwie oceni represje, jakie spa
dy na ten kraj ze strony komunistw, warto przytoczy dane dotyczce ofiar z lat
1923-1944, z okresu rzdw monarchii, czsto ocenianych wwczas w Europie jako
dyktatorskie. Z dochodzenia przeprowadzonego przez nowy parlament w 1945 roku
wynikao, i ofiar represji pado w tym czasie 5632 osb, zamordowanych, straconych,
zmarych w wizieniu lub na skutek uwizienia. Od 1941 do 1944 roku, w latach anty
faszystowskiego ruchu oporu i jego brutalnego dawienia, skazano na mier i stracono
357 osb, nie tylko spord konspiratorw.
Czystka przeprowadzana pod nadzorem Armii Czerwonej budzia trwog wrd
mieszkacw tej czci Europy; strach ogarnia nie tylko tych, ktrzy aktywnie popiera
li nazistw czy faszystw - w ich przypadku przeladowania mogy by usprawiedliwio
ne - lecz take zwykych oportunistw, a nawet ludzi, ktrym, wydawaoby si, nic nie
mona zarzuci.
W dokumentalnym filmie bugarskim z pocztku lat dziewidziesitych, nakrco
nym po upadku reimu komunistycznego, pewna kobieta opowiada o wydarzeniu z je
sieni 1944 roku:
Zob. Tamas Stark, "Hungarian prisoners in the Soviet Union (1941-1955)", w: "1945: Consequences
and Sequels of the Second World War", biuletyn Comite International d'Histoise de la Deuxieme Guerre
Mondiale, IHTP 1995, nr 27-28, s. 203-213.
z Fredy Foscolo, "purations: passe et present", "La Nouvelle Alternative" 1991, nr 21, zeszyt "Poids
et enjeux des epurations", s. R9.
EUROPA RODKOWA I POUDNIOWO-WSCHODNIA 369
Nazajutrz po pierwszym aresztowaniu mojego ojca, okoo poudnia, zjawi si u nas jaki oficer
i wrczy matce wezwanie, upominajc, aby stawia si o pitej po poudniu w komisariacie poli
cji nr 10. Moja matka, bardzo pikna kobieta, o agodnym charakterze, ubraa si i wysza. Caa
nasza trjka czekaa na ni i czekaa. Wrcia o wp do drugiej w nocy, biaa jak ptno, ze la
dami pobicia, w poszarpanym ubraniu. Natychmiast podesza do pieca, zdja pokryw, rozebra
a si, spalia wszystko, co miaa na sobie. Potem wykpaa si i dopiero wtedy przytulia nas do
siebie. Poszlimy spa. Nazajutrz usiowaa po raz pierwszy popeni samobjstwo, potem pr
bowaa jeszcze trzy razy, dwukrotnie chciaa si otru. yje do dzisiaj, opiekuj si ni... jest
chora umysowo. Nigdy nie zdoalimy si dowiedzie, co jej wtedy zrobili'.
Cristina Boico, "I.es hommes qui ont porte Ceaucescu au pouvoir", "SourcesTravaux Historiques"
1990, nr 20.
5 Francois Fejt6, "Histoire des democraties populaires", t.1, Le Seuil, Paris 1979, s. 99.
372 EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
podczas wojny (Wgry, Rumunia, Bugaria) bezporedni nadzr nad procesami obja
Armia Czerwona; w utworzonych w 1944 roku i funkcjonujcych do 1947 komisjach so
juszniczych sowieccy wojskowi stanowili zdecydowan wikszo i narzucali swoje sta
nowisko. Na Wgrzech Partia Drobnych Rolnikw, wielki zwycizca w wyborach 1945
roku (57% gosw), staa si nie tylko obiektem politycznej manipulacji, ale take za
krojonych na wielk skal akcji policyjnych. W styczniu 1947 roku Ministerstwo Spraw
Wewntrznych - kierowane przez komunist Laszl Rajka, weterana hiszpaskich Bry
gad Midzynarodowych, a nastpnie, pod koniec wojny, przywdc krajowego ruchu
oporu - poinformowao o wykryciu "konspiracyjnego spisku antypastwowego", w kt
ry jakoby zamieszana bya Wsplnota Wgierska, ugrupowanie powstae w czasie woj
ny w celu prowadzenia walki z nazistowskim okupantem. Policja aresztowaa jednego
ministra i kilku posw Partii Drobnych Rolnikw, a szef rzekomych konspiratorw,
Gyrgy Donath, zosta skazany na mier i stracony; inni wsposkareni odbyli dugie
kary wizienia.
W lutym 1947 roku za "spisek godzcy w bezpieczestwo Armii Czerwonej" suby
sowieckie aresztoway sekretarza generalnego tej potnej partii, Bel Kovacsa; prze
trzymywano go na terenie Zwizku Sowieckiego do 1956 roku. Liczba ofiar szybko si
zwikszaa, gdy wedle gboko zakorzenionego przekonania policji komunistycznej,
zarwno na Wgrzech, jak i wszdzie indziej, kady "spisek" musi mie swoje "rozgal
zienia".
Dwa lata po zakoczeniu wojny najwaniejsza partia wgierska zostaa "zgilotyno
wana i zdziesitkowana"fi. Jej najwybitniejsi przedstawiciele, z Bel Kovacsem na czele,
znaleli si na wygnaniu lub w wizieniu - premier Ferenc Nagy, Zoltan Tildy, jego po
przednik, Bela Varga, przewodniczcy Zgromadzenia Narodowego, Jzsef Kvago,
burmistrz Budapesztu - a wraz z nimi dziesitki posw i dziaaczy tej partii. Midzy
kocem 1947 a pocztkiem 1949 roku rozwizano Parti Niepodlegoci i Ludow Par
ti Demokratyczn. Wedug "taktyki salami", tak pniej zachwalanej przez mayasa
Rakosiego, sekretarza generalnego partii komunistycznej, ktry po powrocie do kraju
wraz z Armi Czerwon zastosowa j wobec Partii Drobnych Rolnikw, przeciwnikw
naleao eliminowa kolejnymi falami - w gbokim przewiadczeniu, i owe "plastry
salami" nigdy nie doprowadz do niestrawnoci.
Nie uniknli te represji socjaldemokraci. Na Wgrzech w lutym 1948 roku areszto
wano midzy innymi Justusa Kelemena, wwczas podsekretarza stanu przy ministrze
przemysu. Przeladowania rozpoczy si prawdopodobnie - poza Polsk - w Bugarii,
gdzie ju w czerwcu 1946 roku przywdca socjaldemokratw Krastiu Pasuchow zosta
skazany na pi lat wizienia. Latem 1946 roku przebywao w wizieniu pitnastu
czonkw Komitetu Centralnego partii niezalenych socjaldemokratw, kierowanej
przez Kost Lulczewa. Samego Lulczewa, podobnie jak innych dziaaczy, aresztowano
w 1948 roku i skazano, w listopadzie, na pitnacie lat wizienia. Nastpnie dochodzi
do przeladowa w Rumunii, gdzie w maju 1948 roku aresztowani zostali Constantin
Titel Petrescu i Adrian Dimitriu, przewodniczcy i pierwszy sekretarz niezalenej partii
socjaldemokratycznej. Represje bolenie uderzyy we wszystkich przeciwnikw przy
Mikls Molnar, , De Bela Kun a Janos Kadar. Soixantedix ans de communisme hongrois", Presses de
la Fondation Nationale des Sciences Politiques, Institut Universitaire des Hautes Etudes Internationales,
Paris 19H7, s.164.
EUROPA RODKOWA I POUDNIOWO-WSCHODNIA 373
WIzienie w Sihecie
liu Maniu i Ion Mihalache zostali skazani na doywocie; wraz z nimi sdzono 17 innych
liderw Partii NarodowoChopskiej. Proces ten zapocztkowa masowe przeladowa
nia politykw o innych ni komunistyczne przekonaniach. Iuliu Maniu zmar w wizie
niu w 1953 roku. Ju zreszt przed wyborami, ktre odbyy si 19 listopada 1946 roku,
postawiono przed trybunaem wojskowym wielu politykw, wrd nich take przywd
c partii liberalnej Vintia Bratianu, oskarajc ich na podstawie spreparowanych do
wodw o "przynaleno do organizacji terrorystycznej".
Jako skromny wyrobnik ycia publicznego nie mam prawa si uskara, skoro
uwaani dzi przez wszystkich za wielkich mw stanu, Dimitri Petkow i Petko
Petkow, uznani zostali za zdrajcw i zamordowani na ulicach Sofii. [Nikola Pet
kow mia na myli swojego ojca Dimitrija, przewodniczcego Rady Ministrw,
zamordowanego 11 marca 1907 dwoma strzaami w plecy, i swojego brata Petk,
posa na sejm, do ktrego 14 czerwca 1924 roku strzelono z rewolweru, trafiajc
prosto w serce).
Panowie sdziowie, jestem przekonany, e odsuniecie na bok polityk, dla
ktrej nie ma miejsca w sali, gdzie wymierza si sprawiedliwo, i pozostaniecie
przy faktach ustalonych bez cienia wtpliwoci. Jestem przekonany, e kierujc
si jedynie sdziowskim sumieniem - w kadym razie ywi tak nadziej - wy
dacie wyrok uniewinniajcy".
16 sierpnia 1947 roku, po wysuchaniu wyroku skazujcego go "w imieniu lu
du Bugarskiego" na mier przez powieszenie, Nikola Petkow krzykn silnym
gosem:
Nie! Nie w imieniu ludu Bugarskiego! Skazano mnie na mier z rozkazu
waszych obcych wadcw, wadcw z Kremla. Lud Bugarski, zniszczony przez
krwaw tyrani, ktrej wy staracie si nada pozory sprawiedliwoci, nigdy nie da
wiary temu zniesawiajcemu wyrokowi!"
(Paul Vergnet, Jean BernardDerosne, "L'Affaire Petkov", Self, Paris 1948, s.188-192).
woany w poowie roku 1948 Trybuna Stanu, ktrego zadaniem byo prowadzenie re
presji politycznych; powieszono go 21 czerwca 1949 roku o godzinie szstej rano na po
dwrcu wizienia w Pilznie. Bediich Reicin niedwuznacznie wyzna swym bliskim, e fi
zycznego zlikwidowania generaa domagay si organy sowieckie, gdy "wiedzia za du
o na temat sowieckich sub wywiadowczych". Przypuszczalnie z tego powodu trzy lata
pniej zosta powieszony take sam Reicin.
Przypadek Josefa Podsednika jest rwnie typowy. W lutym 1948 roku by on burmi
strzem Brna, gwnego miasta Moraw i drugiego co do wielkoci miasta czechosowac
kiego. Obj to stanowisko w rezultacie demokratycznych wyborw z 1946 roku jako
kandydat partii socjalistycznonarodowej, utworzonej na pocztku wieku i nie majcej
nic wsplnego z hitlerowskim "narodowym socjalizmem". Zwolennik demokratycznych
i humanitarnych ideaw wyznawanych przez Tomaa Masaryka, pierwszego prezyden
ta utworzonej w 1918 roku republiki, reprezentant do szerokiego spektrum czeskiego
socjalizmu, w najlepszej wierze podejmowa wspprac z komunistami. Po lutym 1948
roku zdecydowa si na emigracj, potem z tych planw zrezygnowa i zaj si pomoc
dla byych czonkw swej partii, ktrzy padali ofiar przeladowa (31 grudnia 1947 by
o ich ponad 60 tysicy). Aresztowany 3 wrzenia 1948 roku, w marcu 1949 skazany zo
sta przez Trybuna Stanu na osiemnacie lat wizienia za nielegaln dziaalno, maj
c na celu obalenie ustroju si, w powizaniu z "zagraniczn reakcj" itd. Wraz z nim
skazano 19 czonkw jego partii, w sumie na 74 lata wizienia. Jedynymi wiadkami by
li winiowie polityczni czekajcy na wasne procesy. W zwizku ze spraw Podsednika
sdzono te grup 32 dziaaczy z regionu poudniowych Moraw, ktrych nastpnie ska
zano cznie na 62 lata wizienia.
Proces Josefa Podsednika odbywa si publicznie. "W tym pierwszym wielkim pro
cesie politycznym toczcym si przed Trybunaem Stanu uczestniczyo take kilkudzie
siciu przywdcw KPCz, na czele z Otto lingem [jeden ze skazanych na mier
w pniejszym procesie Slanskiego], ktry mia si w gos, gdy ogoszono werdykt"-
wspomina Podsednik, ktry wyszed z wizienia dopiero w 1963 roku, po odsiedzeniu
ponad pitnastu lat kary.
Wydarzyo si to pod koniec 1951 roku, gdy psychodramy nie byy jeszcze
w modzie. W wieczr sylwestrowy zjawiem si z Claire okoo pnocy (po ro
dzinnej kolacji chcielimy spdzi Nowy Rok z moj drug "rodzin") w domu
Pierre'a Courtade [komunistyczny dziennikarz i pisarz]. Wszyscy byli bardzo we
seli. Wszyscy byli te bardzo pijani. "Czekalimy na ciebie!" - powitali mnie ko
ledzy. Wytumaczono mi reguy gry. Jean Duvignaud [socjolog sztuki] powie
dzia, e kada epoka wymyla swj gatunek literacki: Grecy - tragedi, renesans
- sonet, klasycyzm - dramat wierszem w piciu aktach z zasad trzech jednoci
itd. Wiek "socjalistyczny" take stworzy wasny gatunek: proces moskiewski.
Uczestnicy sylwestrowego przyjcia, popiwszy sobie nieco, postanowili wic za
bawi si w proces. Czekano tylko na oskaronego. A wic na mnie. Roger Vail
land [pisarz komunistyczny) wybra ju sobie rol prokuratora, Courtade
obrocy z urzdu. Nie pozostawao mi nic innego, jak zaj miejsce na awie
378 EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
Lubomir Sochor, "Peuton parler de la societe civiledans les pays du bloc sovietique?", "Commu
nisme" 1985, nr 8, s. 84.
380 EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
uIch habe den Tod verdient. Schauprocesse und politische Verfolgung in Mittel und Osteuropa,
1945-1956", w: Wolfgang Maderthaner, Hans Schafranek, Berthold Unfried (wyd.), "Archiv 1991. Jahr
buch des Vereins far Gcschichte der Arbeiterbewegung", R. VII, Wien 1991.
EUROPA RODKOWA I POUDNIOWO-WSCHODNIA 381
(Wywiad udzielony "The Other Europe", stycze 1988, cyt. za: Jacques Rupnik,
L'Autre Europe. Crise et fin du communisme", Odile Jacob, Paris 1990, s.147).
z sob zetrze, a wraz z nimi dwie stolice, Moskwa i Rzym. Strategia Moskwy bya wy
ranie okrelona: zerwa wizi Kocioa katolickiego czy greckokatolickiego z Watyka
nem i podporzdkowa wadzy instytucje kocielne, ktre winny sta si "narodowy
mi". Takie wanie wnioski wynikay jasno z konsultacji przeprowadzonych z przywd
cami sowieckimi podczas narady Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych
w czerwcu 1948 roku; zanotowa je Rudolf Slansky, sekretarz generalny Komunistycz
nej Partii Czechosowacji.
Aby osign swj cel, a wic zmniejszy wpyw Kocioa na spoeczestwo, podda
go cisej kontroli pastwa i przeksztaci w narzdzie swej polityki, komunici sigali
na przemian po takie metody, jak represje, prby korupcji i... infiltracja hierarchii ko
cielnej. Po otwarciu archiww okazao si, e na przykad w Czechosowacji wielu du
chownych, w tym biskupw, wsppracowao z tajn policj. By moe niektrzy chcieli
w ten sposb "unikn najgorszego"?
Do pierwszych przeladowa - nie liczc ofiar brutalnych czystek, midzy innymi
wrd bugarskich popw, o ktrych ju bya mowa - doszo najprawdopodobniej w AL
banii. Prymas Gaspar Thaci, arcybiskup Szkodry, zmar w areszcie domowym, strzeo
ny przez tajn policj. Vincent Prendushi, arcybiskup Durresi, skazany na trzydzieci
lat cikich robt, zmar w lutym 1949 roku, przypuszczalnie na skutek tortur. W lutym
1948 skazano na mier i rozstrzelano piciu duchownych, wrd nich biskupw Volai
i Ghini, nuncjusza papieskiego. Ponad stu zakonnikw i zakonnic, ksiy i seminarzy
stw zostao straconych lub zmaro w wizieniu. W tym czasie stracono te jednego
muzumanina, prawnika Mustaf Pipa, ktry podj si obrony franciszkanw. Wybie
gnijmy w przyszo i przypomnijmy, e w 1967 roku Enver Hoxha owiadczy, i Alba
nia staa si pierwszym ateistycznym krajem na wiecie. A gazeta "Nendori" doniosa
z dum, e wszystkie meczety i kocioy zostay zburzone lub zamknite: w sumie 2169,
w tym 327 sanktuariw katolickich.
Na Wgrzech gwatowne starcia midzy Kocioem katolickim a wadz zaczy si
latem 1948 roku w zwizku z upastwowieniem niezwykle licznych wwczas szk wy
znaniowych"'. Na pocztku lipca skazano piciu ksiy, kolejnych na jesieni. Nieujarz
miony prymas Wgier, kardyna Jzsef Mindszenty, zosta aresztowany 26 grudnia
1948 roku, w drugim dniu wit Boego Narodzenia, i skazany na doywotnie wizienie
5 lutego 1949 roku; wraz ze swymi "wsplnikami" mia jakoby podega do zawizania
' "spisku przeciwko republice", by take oskarony o szpiegostwo itd., oczywicie na
rzecz "mocarstw imperialistycznych", przede wszystkim Stanw Zjednoczonych. Rok
pniej rzd przej wikszo klasztorw, usuwajc z nich niemal 12 tysicy zakonni
kw i zakonnic. W czerwcu 1951 roku dziekan episkopatu i bliski wsppracownik
Mindszentyego, kardyna Jzsef Grsz, arcybiskup Kalocsy, podzieli los prymasa.
Przeladowanie Kocioa i zakonw na Wgrzech uderzao nie tylko w katolikw. Nie
obroniy si te przed nim Kocioy kalwiski i luteraski, o znacznie mniejszej liczbie
wiernych; represje dosigy biskupw i pastorw, midzy innymi wybitnego duchowne
go kalwiskiego, biskupa Laszl Ravasza.
W Czechosowacji, podobnie jak na Wgrzech, wadze czyniy usilne starania, aby
doprowadzi do powstania w Kociele ruchu "dysydenckiego", gotowego do wsppra
Stanowiy one 65% wszystkich szk podstawowych, 50% mskich szk ponadpodstawowych i 78%
innych szk i eskich licew.
EUROPA RODKOWA I POUDNIOWO-WSCHODNIA 383
cy. Poniewa udao si to tylko czciowo, zaczto stosowa mocniejsze rodki nacisku.
W czerwcu 1949 roku arcybiskup praski Josef Beran (wiziony od 1942 roku w hitle
rowskich obozach w Terezinie i Dachau) zosta internowany i osadzony pod nadzorem.
We wrzeniu 1949 roku aresztowano kilkudziesiciu wikariuszy, ktrzy protestowali
przeciwko prawu ograniczajcemu dziaalno Kociow rnych wyzna. 31 marca
1950 roku rozpocz si w Pradze proces przeoonych zakonw, oskaronych o szpie
gostwo na rzecz Watykanu i zachodnich mocarstw oraz o ukrywanie broni i przygoto
wywanie zamachu stanu. Redemptorysta ojciec Mastilak, rektor Instytutu Teologiczne
go, zosta wwczas skazany na doywocie, inni otrzymali cznie kar 132 lat wizienia.
W nocy z 13 na 14 kwietnia 1950 roku przeprowadzono zmasowan akcj przeciwko
klasztorom, przygotowan na wzr operacji wojskowej przez Ministerstwo Spraw We
wntrznych; wikszo zakonnikw zostaa usunita si i internowana. Jednoczenie
policja umiecia biskupw w areszcie domowym, bez moliwoci kontaktu ze wiatem
zewntrznym.
Na wiosn 1950 roku wadze nakazay zlikwidowanie we wschodniej Sowacji Ko
cioa greckokatolickiego (unickiego), ktry mia odtd stanowi cz Kocioa pra
wosawnego, podobnie postpiono na Ukrainie ju w 1946 roku. Protestujcych ksiy
bd internowano, bd wypdzono z parafii. Archimandryta Rusi Zakarpackiej, Josef
Csati, w wyniku sfaszowanego procesu zosta zesany do obozu w Workucie na Syberii,
gdzie przebywa w latach 1950-1956.
Przeladowanie Kociow byo zaplanowane i kontrolowane przez kierownictwo
KPCz, ktre we wrzeniu 1950 roku zatwierdzio polityczn koncepcj serii procesw
przeciwko katolikom. Pierwszy z nich odby si 27 listopada 1950 roku w Pradze: orze
czono wwczas cikie kary wobec dziewiciu osb z najbliszego otoczenia biskupw,
wrd nich by Stanislav Zela, wikariusz generalny Oomuca na rodkowych Mora
wach. 15 stycznia 1951 roku, tym razem w Bratysawie, stolicy Sowacji, zakoczy si
proces trzech biskupw, w tym biskupa Kocioa greckokatolickiego. Wszyscy oskare
ni w owych "procesach przeciwko agentom Watykanu w Czechosowacji" (zwyka ww
czas formua) zostali skazani na kary od dziesiciu lat wizienia do doywocia. Ostat
nie z tej serii procesw, wytoczone take midzy innymi przeciwko osobom z bliskiego
otoczenia biskupw, odbyy si w lutym 1951 roku. Represje wszake na tym si nie
skoczyy. Biskup Litomierzyc w rodkowych Czechach, Stepan Trochta (czonek ruchu
oporu, aresztowany w maju 1942 i przetrzymywany do koca wojny w obozach koncen
tracyjnych w Terezinie, Mauthausen i Dachau), zosta skazany na 25 lat wizienia...
w lipcu 1954 roku.
Represje nie tylko zdziesitkoway hierarchi kocieln, uderzay take w katolic
kich intelektualistw wieckich. Ruena Vakova, uczestniczka ruchu oporu, profesor
historii sztuki na Uniwersytecie Karola w Pradze, osoba cieszca si ogromnym szacun
kiem wrd winiw politycznych, zostaa skazana w czerwcu 1952 i przebywaa
w wizieniu do 1967 roku! Procesy z 1952 roku bolenie dotkny elit inteligencji ka
tolickiej. Drugi z nich odby si w Brnie, stolicy Moraw, i by zapewne najwikszym
procesem politycznym, jaki kiedykolwiek wytoczono "ludziom pira" w historii dwu
dziestowiecznej Europy.
384 EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
Bedrich Fuik, znany czeski intelektualista katolicki, nie cenicy sobie nad
miernie hierarchw swego Kocioa, zosta aresztowany wiosn 1951 i skazany
na pitnacie lat wizienia w 1952 roku, podczas pokazowego procesu w Brnie;
wyszed na wolno po amnestii w 1960 roku. W czasie przesucha by podda
wany torturom. Pewnego dnia, po siedmiu godzinach dawania wymijajcych od
powiedzi na pytania swych oprawcw - "nic", "nie wiem", "aden" - zaama si
i zacz "wyznawa win". "Zostawcie mnie w spokoju, blagam was - powiedzia
do przesuchujcych - dzisiaj nie mog, dzisiaj jest rocznica mierci mojej mat
ki". Przed rozpoczciem procesu cay tydzie uczono go odpowiedzi na przygo
towane z gry pytania, ktre mia powtrzy przed sdem. Wayl wwczas 48 ki
logramw (przed aresztowaniem 61) i by w bardzo zym stanie fizycznym.
Oto fragmenty rozmw, jakie Karel Bartosek przeprowadza z Bedrichem
Fuikiem w Pradze w latach 1978-1982:
Czy zdawa pan sobie spraw, e kazano panu, niczym aktorowi, odegra
przed sdem rol w jakiej komedii, w jakim przedstawieniu?
- Tak, dobrze o tym wiedziaem.
- Dlaczego wic odegra pan t komedi? Pan, intelektualista katolicki, zgadza
si na udzia w spektaklu wyreyserowanym przez stalinowski sd komunistyczny...
- To najbardziej mi ciy i jest stale we mnie obecne... Gd, zimno, przeby
wanie w piwnicy... straszliwe ble gowy w okresie, kiedy straciem wzrok... to
wszystko mona zapomnie... nawet jeli co zostaje w zakamarkach mzgu. Ale
nigdy nie zapomn, i to jest najstraszliwsze uczucie, ktre nigdy mnie nie opuci,
nie zapomn tego, jak nagle czowiek si rozdwaja, zaczynaj w nim wsplistnie
dwie istoty... Ja numer jeden, jak to zawsze byo, i ja numer dwa, mwicy do
pierwszego: Jeste przestpc, zrobie to i to. I ten pierwszy si broni. Prowa
dz dialog we mnie, cakowite rozdwojenie osobowoci, jeden bez przerwy upo
karza drugiego: Nieprawda, kamiesz! To nieprawda! A drugi mu odpowiada:
Owszem, to prawda! Podpisalem to, podpisalem..."
-Nie pan jeden przyzna si do winy. Przyznao si,te wielu innych.
Wszyscy bylicie ludmi o silnej osobowoci, cho odmiennej kondycji fizycznej
i psychicznej, a mimo to kady z was zachowal si w identyczny czy te w bardzo
podobny sposb: poddalicie si reyserom wielkiego spektaklu, zgodzilicie si
zagra komedi, nauczylicie si rozdanych wam rl. Utrwalilem ju na tamie
motywy wyznania winy komunistw, cakowite zaamanie tych ludzi. Ale pan
ma inn wizj wiata. Dlaczego tak si stao rwnie z panem? Dlaczego wsp
pracowa pan z wadz oprawcw?
- Nie umiaem si przeciwstawi ani psychicznie, ani fizycznie ich metodom
prania mzgu. Poddalem si. Wspomnialem ju panu o chwili, kiedy skapitulo
waem przed samym sob. [Mj rozmwca coraz bardziej si denerwuje, niemal
krzyczy). Potem nie byem ju... Uwaam ten stan niebytu za najwiksze upoko
rzenie, najwikszy upadek i degradacj czowieka, za destrukcj jednostki. Do
konan przeze mnie samego".
Przez dugie lata znosilimy tortury, bicie, gd, zimno, konfiskat naszego mienia, naigrawanie
si i pogardF - w imi witego Piotra. Caowalimy kajdanki, acuchy, elazne kraty naszej ce
li, jakby to byy przedmioty wite, czcilimy nasz wizienny strj, jakby to by habit zakonnika.
Postanowilimy nie nasz krzy, chocia bezustannie proponowano nam wolno, pienidze
i atwe ycie w zamian za wyrzeczenie si Rzymu. Nasi biskupi, ksia i wierni zostali skazani
cznie na przeszo 15 tysicy lat wizienia i przesiedzieli ponad tysic lat. Szeciu biskupw za
sw nieugit wierno Rzymowi nacierpiao si wiele w zamkniciu. Pomimo tych wszystkich
krwawych ofiar Koci nasz ma tylu biskupw, co w czasach, kiedy Stalin i prawosawny pa
triarcha lustinian z triumfem ogosili jego mier".
Frantiek Mikloko, "Nebudete ich moet rozvratit", Archa, Bratislava 1941, s. 272-273
386 EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
ich dokumentacj, zostao ujawnione w marcu 1949 roku przez anarchistw francu
skich, ktrzy mwili o nich jako o "bolszewickich obozach koncentracyjnych"13.
Archipelag GUag", by uy okrelenia rosyjskiego pisarza Aleksandra Soenicy
na, powsta w Europie rodkowej i PoudniowoWschodniej w latach 1949-1950. Gdyby
kto chcia dzi opracowa w sposb syntetyczny histori tych obozw, nie mgby nie
stety liczy na zbyt wiele dokumentw i analiz, w przeciwiestwie do bogactwa materia
w, ktrymi dysponujemy w kwestii obozw nazistowskich. Powinnimy jednak sprbo
wa zmierzy si z tym zadaniem, zarwno po to, by lepiej pozna natur reimw ko
munistycznych, jak i ze wzgldu na pami ofiar despotyzmu w tej czci Europy.
Wydaje si, a ku tej hipotezie skaniaj nas pogbione studia na temat GUagu
w ZSRR, e obozyjako system peniy przede wszystkim funkcj ekonomiczn. Oczywi
cie system ten zosta stworzony po to, by mona byo odizolowa i ukara konkretne
osoby. Ale jeli przyjrzymy si lepiej mapie obozw komunistycznych, moemy zauwa
y, e zostay one umieszczone tam, gdzie wadzy najbardziej bya potrzebna sia ro
bocza, zdyscyplinowana i tania. Zadaniem tych wspczesnych niewolnikw nie bya
budowa piramid, lecz kanaw, zapr, fabryk czy budynkw stawianych na cze no
wych faraonw lub te wydobycie wgla, antracytu i uranu. Czy "zamwienia na wi
niw" niezbdnych do prac na budowach i w kopalniach miay wpyw na wybr ofiar,
zasig represji i ich rytm?
Na Wgrzech i w Polsce obozy rozmieszczone byy wok zagbi wglowych. W Ru
munii znaczna ich cz powstaa wzdu kanau DunajMorze Czarne i w delcie Duna
ju; najwikszy zesp obozw, pierwszy, jaki wybudowano, nazwany zosta Poarta Alba,
tak jak gwne miasteczko tego maego archipelagu, i do dzisiaj zostay w pamicina
zwy Cernavoda, Medgidia, Valea Neagra czy te Basarabi, tak jak nazwy jednostek inne
go kompleksu obozowego, usytuowanego w delcie Dunaju (Periprava, Chilia Veche,
Stoeneti, Tataru). Kana DunajMorze Czarne nosi zreszt miano "kanau mierci".
Bya to rzeczywicie straszliwa budowa, ginli tam skazani na cikie roboty chopi opie
rajcy si kolektywizacji, a take rne "podejrzane elementy". W Bugarii winiowie
obozu w Kutsian pracowali w odkrywkowej kopalni rudy, ci z Bukowa - w kopalni ura
nu, a przetrzymywani w Belene umacniali tamy na Dunaju. W Czechosowacji obozy
skoncentrowano gwnie wok kopal uranu w regionie Jachymova w zachodnich Cze
chach oraz w zagbiu wglowym wok Ostrawy, na pnocnych Morawach.
Dlaczego wizienia te zostay nazwane "obozami pracy"? Czyby odpowiedzialni za
nie funkcjonariusze nie wiedzieli, e na bramach obozw nazistowskich widnia napis
Arbeit macht frei (Praca czyni wolnym)? Warunki ycia w obozach, zwaszcza w latach
1949-1953, byy niezwykle cikie, a codzienna przymusowa praca doprowadzaa cz
sto do cakowitego wyczerpania fizycznego winia.
Jeeli moemy ju dzi okreli dokadn liczb wizie i obozw, ustalenie liczby
przebywajcych w nich osb sprawia wicej kopotu. Mapa Albanii przygotowana przez
Odile Daniel lokalizuje 19 obozw i wizie. Mapa "bugarskiego GUagu", sporz
dzona po 1990 roku, podaje usytuowanie 86 miejscowoci, a stowarzyszenie dawnych
winiw politycznych ustalio po 1989 roku, e w latach 1944-1962 przetrzymywano
w obozach lub wizieniach okoo 187 tysicy osb. Liczba ta obejmuje nie tylko skaza
Les Bugares parlent au monde", wyd. Commission d'Aide aux Antifascistes de Bugarie, Paris, ma
rzec 1949, s. 42.
nych, lecz take ludzi zsyanych do obozu bez wyroku i winiw przetrzymywanych na
komisariatach policji czasem caymi tygodniami, dotyczyo to zwaszcza chopw, kt
rych poprzez uwizienie chciano zmusi do przystpowania do rolniczych spdzielni
produkcyjnych. Wedug innych oblicze w latach 1944-1953 przebywao w obozach
okoo 12 tysicy osb, a w okresie 1956-1962 - okoo 5 tysicy.
Na Wgrzech w latach 1948-1953 poddano represjom kilkaset tysicy osb, a liczba
skazanych waha si od 700 do 860 tysicy. W wikszoci przypadkw chodzio o "wykro
czenia przeciw wasnoci pastwowej". Podobnie jak w innych krajach, naley doda do
tych oblicze aresztowania dokonywane przez policj polityczn w trybie administracyj
nym. W Niemieckiej Republice Demokratycznej, gdzie mur na granicy z Zachodem nie
zosta jeszcze wzniesiony, "nowi" winiowie polityczni, pomijajc tych, o ktrych ju
bya mowa w poprzednim rozdziale, byli, jak si zdaje, stosunkowo nieliczni.
W Rumunii szacunki dotyczce liczby uwizionych podczas caego okresu sprawo
wania wadzy przez komunistw wahaj si od 300 tysicy do 1 miliona osb; ta druga
liczba obejmuje prawdopodobnie nie tylko winiw politycznych, lecz rwnie prze
stpcw pospolitych (dodajmy, e w wypadku na przykad "pasoytnictwa" rozrnie
nie tych kategorii jest czasami trudne). Jeli natomiast idzie o obozy, angielski historyk
Dennis Deletant okrela liczb osb przetrzymywanych na pocztku lat pidziesitych
w obozach rumuskich na 180 tysicy. W Czechosowacji liczb winiw politycznych
w latach 1948-1954 szacuje si obecnie na 200 tysicy osb. W kraju tym, majcym
wwczas 12,6 miliona mieszkacw, funkcjonoway 422 obozy. Liczba winiw obej
muje nie tylko osoby osdzone i skazane, ale take przetrzymywane bez wyroku sdo
wego, internowane w obozach na skutek arbitralnej decyzji miejscowych wadz.
wiat wizienny we wszystkich tych krajach mia wiele cech wsplnych, co nie po
winno dziwi, jeli wzi pod uwag, e inspiracja pochodzia z tego samego rda
Zwizku Sowieckiego, ktrego wysannicy wszdzie nadzorowali jego organizacj. Wy
daje si jednak, e pewne kraje - Czechosowacja, Rumunia i Bugaria - wniosy wa
sny oryginalny wkad w jego histori i ewolucj.
Czechosowacja - dziki swej biurokratycznej perfekcji; niektrzy badacze przypusz
czaj, e w postpowaniu komunistw odnale mona lady biurokratycznej ocialoci
cesarstwa austrowgierskiego. Wadza w istocie przyznaa sobie szczeglne prawodaw
stwo. Ustawa nr 247 z 25 padziernika 1948 roku zatwierdzala zaoenie TNP (Tabory
Nucene Prace, obozy cikich robt), przewidzianych dla osb w wieku od 18 do 60 lat,
ktre naleao "wychowa" w terminie od trzech miesicy do dwch lat, a termin w
mg ulec skrceniu... lub przedueniu. Ustawa dotyczya przestpcw i jednostek
"unikajcych pracy", ale take tych, ktrych "sposb ycia wymaga zastosowania rod
kw poprawczych". Karna ustawa administracyjna nr 88 z 12 lipca 1950 roku zezwalala
na wysyanie do TNP ludzi, ktrzy nie przestrzegali na przykad przepisw dotyczcych
"ochrony rolnictwa i gospodarki lenej" lub dawali dowody "wrogiego nastawienia do
ludowego porzdku demokratycznego republiki lub do jego budowania". Owe rodki
prawne miay umoliwi, jak podkrelano w sprawozdaniu przedstawionym Zgromadze
niu Narodowemu, "skuteczne stosowanie represji wobec wrogw klasowych.
Szczegow analiz tych praw, a take systemu obozowego i caej procedury mona znale w ksi
ce Paula Bartona i Alberta Weila, "Salariat et contrainte en Tehcoslovaquie", Librairie Marcel Riviere &
Cie, Paris 1956.
EUROPA RODKOWA I POUDNIOWO-WSCHODNIA 391
Pieko Pitesti
6 Tame, s. 55
EUROPA RODKOWA I POUDNIOWO-WSCHODNIA 393
Dokadna liczba zmarych w tym obozie nie zostaa jeszcze ustalona. Ale nawet gdy
by chodzio o kilkaset osb, owecz, ktry wadze Bugarskie zamkny w 1962 roku
(po znacznym zagodzeniu reimu wewntrznego w 1961 roku), pozostaje wanym
symbolem barbarzystwa krajw komunistycznych. Mona by tu mwi o "barbarzy
stwie Bakanw", nawizujc do ksiki o terrorze na Bakanach po pierwszej wojnie
wiatowej, napisanej przez Henri Barbusse'a, autora czsto przytaczanego w zwizku
z jego prostalinowsk postaw.
oporu, podzieli wic los tych, z ktrymi walczy, i przebywa w wizieniu a do 1957 ro
ku. Dzieje tefana Forisa, sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Rumunii od
poowy lat trzydziestych [wac. od 1940 roku - przyp. red.], byy znacznie bardziej tra
giczne: oskarony o to, e jest agentem policji, w 1944 roku przetrzymywany w areszcie
domowym, w roku 1946 zosta zabity uderzeniem elaznej sztaby w gow. Jego star
matk, ktra poszukiwaa go wszdzie, wyowiono pewnego dnia z jednej z siedmio
grodzkich rzek, do szyi miaa przywizane cikie kamienie. Polityczne to zabjstwa
Forisa, a take jego sprawcw, ujawni w roku 1968 Ceaucescu.
Takie przypadki jak Demenyego czy Forisa uwydatniaj niepodwaaln prawd: dla
aparatu represji istnieli "dobrzy" komunici, czonkowie partii wiernej Moskwie
i "li", odmawiajcy zacignicia si w szeregi tej wasalnej organizacji. Jednake zasa
da ta nie bya przyjta na stae, gdy w 1948 roku dialektyka przeladowa komunistw
zyskaa na wyrafinowaniu.
Pod koniec czerwca tego roku Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robot
niczych (Kominform) - powoane we wrzeniu 1947 roku i zrzeszajce partie komuni
styczne bdce u wadzy (poza Albani) oraz dwie najpotniejsze partie w Europie za
chodniej, francusk i wosk - potpio Jugosawi rzdzon przez Tit i wezwao do
obalenia dyktatora. W nastpnych miesicach pojawio si zupenie nowe w historii ru
chu komunistycznego zjawisko: "odchylenie", opozycja w stosunku do rzdzcych z Mo
skwy, ch usamodzielnienia si i uniezalenienia od Centrum; tendencje, ktre od
dawna istniay wrd maych grupek dziaaczy, przybray wwczas form "pastwow".
Niewielkie bakaskie pastwo, gdzie zmonopolizowana przez parti wadza pokazaa
ju, co potrafi, take i to, do jakiego okruciestwa jest zdolna, rzucao wyzwanie gw
nemu orodkowi imperium komunistycznego. Coraz bardziej napita sytuacja stwarzaa
niewyobraalne dotd moliwoci represjonowania komunistw: od tej pory mogli by
oni zwalczani jako "sojusznicy" bd "agenci" innego pastwa komunistycznego.
Przeanalizujmy dwa aspekty tego nowego w historii przeladowa komunistw zja
wiska. Jeden z nich, dotyczcy Jugosawii, by dugo pomijany milczeniem przez histo
rykw demokracji ludowych. Po zerwaniu stosunkw "TitoStalin" (okrelenie z argo
nu dziennikarskiego) w Jugosawii na skutek bardzo cikiej sytuacji ekonomicznej za
panowa gd, przez niektrych wiadkw okrelany jako "straszliwszy" ni podczas
wojny. Z dnia na dzie zostay zerwane wszelkie kontakty z zagranic i krajowi grozio
powane niebezpieczestwo, tym bardziej e na granicy pojawiy si sowieckie czogi.
W 1948-1949 roku perspektywa nowej wojny, wywoanej przez inwazj sowieck, wy
dawaa si w wyniszczonej niedawnym konfliktem Jugosawi cakowicie realna.
W odpowiedzi na potpienie "jugosowiaskiej zdrady" i rzeczywiste groby rzd
w Belgradzie zareagowa "odizolowaniem" stronnikw Moskwy zwanych informbirovci
("kominformici"), a take tych wszystkich, ktrzy zaaprobowali rezolucj Kominfor
mu z czerwca 1948 roku. Izolacja nie polegaa na zwykym internowaniu, uniemoli
wiajcym kontakt ze wiatem zewntrznym. Rzd Tity, przesiknity bolszewick dok
tryn, sign bowiem do metod zgodnych z jej obyczajami politycznymi: do obozw.
Jugosawia to kraj licznych wysp; by moe przez analogi do pierwszego obozu bolsze
wickiego zorganizowanego na Wyspach Soowieckich - jedna z nich, Goli Otok (Naga
Wyspa), staa si gwnym obozem. I to nie byle jakim, gdy wprowadzone tam metody
reedukacji przypominay praktyki z rumuskiego Pitesti, powinno si wic moe okre
li je jako "bakaskie". Bya zatem "droga haby" (zwana take vrui zec): nowo
396 EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
przybyy przechodzi midzy szpalerem winiw, ktrzy chcieli si zasuy lub popra
wi swoj sytuacj - bili oni "nowego", zniewaali go, obrzucali kamieniami. Istnia te
rytua skadajcy si z "krytyki i samokrytyki", zwizany oczywicie z rytuaem "wy
zna".
Tortury byy chlebem powszednim internowanych. Naleay do nich takie kary, jak
Na prob Wgier, popart przez sowieckich doradcw, Noel Field zosta aresztowany w Pradze. Do
procesu tego amerykaskiego obywatela nigdy jednak nie doszo, uwolniono go w padzierniku 1954 -
wraz z on Hert (take aresztowan w Czechosowacji i 28 sierpnia 1949 przewiezion do Budapesztu)
i bratem Hermannem (aresztowanym w sierpniu 1949 w wyniku wsppracy czechosowackich i polskich
sub bezpieczestwa).
398 EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
' AUV KSC, Komisja Barnabickiego, list T. Balaa, w: Karel Kaplan, "Zprava o zavrazdeni generalni
ho tajemnika", Mlada Fronta, Praha 1992, s. 68.
400 EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
Wrd skazanych byo take dwch innych wysokich urzdnikw tego mini
sterstwa: Sowak Vladimir Clementis, przedwojenny adwokat, komunista, prze
bywajcy na wygnaniu we Francji, wydalony z partii po skrytykowaniu paktu so
wieckoniemieckiego (decyzja zostaa cofnita w 1945 roku), minister od wiosny
1948 roku, oraz Vavro Hajdu, rwnie Sowak, wiceminister. Trzeci Sowak
w tym procesie, Even Lbl, ktry spdzi wojn na emigracji w Londynie,
w chwili aresztowania peni funkcj wiceministra handlu zagranicznego.
Otto Ning, byy uczestnik Brygad Midzynarodowych w Hiszpanii, ktry rw
nie bra udzia w czechosowackim ruchu oporu w Londynie, po wojnie zosta
sekretarzem komitetu KPCz w Brnie, stolicy Moraw.
Podczas procesu podkrelano wyranie ydowskie pochodzenie trzech osb
skazanych na doywotnie wizienie: Hajdu, Londona i Lbla, a take omiu z je
denastu skazanych na mier (poza Clementisem, Frankiem i vabem).
Proces Slanskiego sta si symbolem represji nie tylko w Czechosowacji, ale
i we wszystkich krajach demokracji ludowej. Jego monstrualny charakter nie mo
e jednak przesoni faktu, i to niekomunici byli gwnymi ofiarami przelado
wa. W caym okresie 1948-1954 komunici stanowili w Czechosowacji okoo
0,1% skazanych, 5% skazanych na mier i 1% ofiar miertelnych, na ktre zo
yy si wykonane wyroki mierci, samobjstwa spowodowane przeladowania
mi, zgony w wizieniu lub w obozie (na skutek wypadkw przy pracy w kopal
niach, zabjstw popenionych przez stranikw w trakcie "prb ucieczki" lub
aktw buntu").
widowiskiem. Jakie ukryte interesy wiatowe wadzy stalinowskiej wyszy na jaw przy
jego projektowaniu? Skd a taki rozgos, skd tyle brutalnoci w wyrokach, skd ta
wyjtkowa gwatowno, w momencie gdy ZSRR zdawa si mocno trzyma w garci
demokracje ludowe? Formy tej kontroli - listyukazy i narady"konsultacje", a po
dziaalno tysicy doradcw sowieckich - s dzi dobrze znane.
W poszukiwaniu gbszej motywacji przeladowa konieczne wydaje si sformuo
wanie pierwszej hipotezy: blok sowiecki szykowa si do wojny, przygotowywa wojn
w Europie. "Imperializm amerykaski" sta si gwnym wrogiem i przywdcy sowieccy
wierzyli - czy te chcieli, aby wierzono - e sposobi si on do ataku na "obz". Proces
Slanskiego, jego przebieg, zorganizowany rozgos, jego gwatownie antyamerykaska
"ideologia" - antytitoizm jest rwnie stale obecny, ale w poczeniu z dominujcym
antyamerykanizmem - wszystko to moe wiadczy take, a moe nade wszystko,
o przygotowaniach wadzy sowieckiej do wojny. "Pedagogika trupw" miaa trafi nie
tylko do szeregw komunistw, ale take do wroga. Stalin ju raz si ni posuy, prze
prowadzajc w latach trzydziestych wielkie czystki w Zwizku Sowieckim. Czy by prze
konany, e raz jeszcze moe uciec si do tego rodka?
Po zapoznaniu si z bogactwem rde archiwalnych nie mona mie wtpliwoci,
e poczwszy od 1950-1951 roku, w czasie gdy wojna w Korei przybieraa na sile, blok
sowiecki intensywnie przygotowywa majc rozpocz si nieuchronnie wojn, zmie
rzajc do ewentualnej okupacji Europy Zachodniej. Podczas spotkania przedstawicie
li politycznych i wojskowych "obozu" w 1951 roku Stalin wspomnia o moliwoci woj
ny w roku 1953. Militaryzacja gospodarki wszdzie osigna swj szczyt.
Czechosowacja miaa nowoczesny przemys zbrojeniowy, z tradycj wywodzc si
z czasw monarchii austrowgierskiej, a w latach trzydziestych naleaa do gwnych
eksporterw broni na wiecie. Od 1949 roku musiaa zaopatrywa w bro obz sowiec
ki, czemu towarzyszya niebywaa militaryzacja gospodarki i ycia spoecznego, silna
propaganda wok zagroenia rych wojn, a take bezprecedensowe zwikszenie bu
detu wojskowego: w cigu piciu lat wydatki na armi wzrosy siedmiokrotnie! Trzeba
take wspomnie o przeraajcej destrukcji spoeczestwa obywatelskiego i systema
tycznej grabiey z uranu kierowanej przez sowieckich "ekspertw".
Wojskowy historyk Jindrich Madry, ktry przeprowadzi badania archiww otwar
tych po 1989 roku, w niedawno opublikowanym artykule tak podsumowuje t kwesti:
"Do maja 1953 roku uzbrojenie Czechosowacji zostao zwikszone do maksimum
w zwizku ze zbliajcym si terminem nieuchronnej wojny. Budet ministerstwa
obrony zaplanowany na 1953 rok mia by dziesi razy wyszy od budetu z roku 1948.
Zgodnie z sowieckimi wymaganiami gospodarka czechosowacka miaa ewoluowa
w stron "gospodarki w przededniu wojny". 1 stycznia 1953 roku pod broni byo ju
292 788 mczyzn, a wic dwukrotnie wicej ni w roku 1949, w kwietniu za prezydent
republiki podj decyzj o przedtueniu suby wojskowej do trzech lat. W przewidywa
niu wojny zaczto gromadzi rodki finansowe i zapasy ywnoci, tym naley tumaczy
"reform pienin" z czerwca 1953 roku, w znacznej mierze ogoacajc ludzi z posia
danych oszczdnoci. Wedug niektrych danych sytuacja zmienia si w czerwcu 1953
roku, kiedy nieunikniona wojna przestaa by, jak si zdaje, strategi zalecan przez
nowych wadcw z Moskwy.
K. Kaplan, "Zprava...".
M. Molnar, "De Bela Kun...", s.1H7
406 EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
Co do waszej pozytywnej oceny pracy towarzysza Bojarskiego [gwny doradca sowiecki] i ycze
nia, aby go pozostawiono w funkcji doradcy ministra bezpieczestwa narodowego Republiki
Czechosowackiej, jestemy absolutnie innego zdania. Analiza wynikw pracy Bojarskiego w Re
publice Czechosowackiej wyranie wskazuje, e nie ma on wystarczajcych kwalifikacji, by wy
penia z cakowit odpowiedzialnoci obowizki doradcy. Dlatego te zdecydowalimy odwo
a go z Czechosowacji. Jeeli naprawd potrzebujecie doradcy w sprawach bezpieczestwa
pastwa (a to wy o tym decydujecie), postaramy si znale kogo bardziej rzetelnego i wypr
bowanego.
OD POSTERRORU" DO POSTKOMUNIZMU
Zanim omwimy okres midzy latami 1955-1956, ktre historyk wgierski Mikls
Molnar nazywa latami "postterroru", a 1989-1990, kiedy to nastpuje rozpad reimw
komunistycznych w wikszoci krajw Europy rodkowej i PoudniowoWschodniej,
naley poczyni kilka uwag. Uatwi to nam, by moe, zrozumienie ewolucji i logiki re
presji, poczwszy od 1955-1956 roku.
Zauwamy przede wszystkim, e represje wynikajce z rozszerzenia wadzy reimw
komunistycznych w Europie, ktre mona bez przesady zakwalifikowa jako masowy
terror, opieray si - taki by zreszt ich cel - na pogwaceniu i likwidowaniu podstawo
wych wolnoci i praw czowieka; prawa te zostay zdefiniowane i sprecyzowane w mi
dzynarodowych konwencjach, a zwaszcza w Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka,
uchwalonej w grudniu 1948 roku przez Zgromadzenie Oglne ONZ, pomimo wstrzy
mania si od gosu ZSRR i piciu krajw demokracji ludowych. Ponadto represje byy
cakowicie sprzeczne z duchem obowizujcych w tych krajach konstytucji; o rozmia
rach i gwnych kierunkach przeladowa decydowao w rzeczywistoci kierownictwo
i aparat partyjny, dziaajce jako struktury niekonstytucyjne. W Czechosowacji na przy
kad "kierownicza rola partii komunistycznej" dopiero w 1960 roku zostaa wpisana do
konstytucji, proklamowanej jako druga po sowieckiej konstytucja socjalistyczna. Repre
sje naruszay take czsto obowizujce prawa: adne ustawodawstwo nie zezwalao bo
wiem na masowe stosowanie tortur w czasie ledztwa i uwizienia; adne prawo nie da
wao absolutnej wadzy policji politycznej, owej machiny do fabrykowania procesw.
Warto przypomnie, e w komentarzach towarzyszcych pierwszym rewizjom procesw
przeciwko komunistom oskarano policj o to, e "postawia si ponad parti", a nie
,ponad prawem"; miao to niewtpliwie na celu pomniejszenie lub cakowite zniesienie
odpowiedzialnoci przywdcw politycznych za funkcjonowanie systemu policyjnego.
Nastpna sprawa to specyfika dyktatury komunistycznej. byo to zjawisko na skal
midzynarodow, jako e nie dotyczyo jednego pastwa - nawet jeli zajmowao ono
jedn szst powierzchni globu - lecz wielu krajw. Dyktatury komunistyczne stanowily
system naczy poczonych, ktry wiza je nie tylko ze sob, ale i z orodkiem central
nym: Moskw. Dziki udostpnieniu archiww wiemy obecnie, e represje w przyszych
demokracjach ludowych byy od 1944 roku inspirowane i kierowane przez potny mi
dzynarodowy aparat komunistyczny, stworzony w ramach Midzynarodwki Komuni
408 EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
O dziaalnoci tego wydziau i ksztatowaniu si bloku sowieckiego zob. prace rosyjskiego historyka
Leonida J. Gibianskiego (np. "Cholodnaja wojna", Otwiet, Moskwa 1995). Przebada on nie tylko archiwa
rosyjskie, ale take polskie, Jugosowiaskie i czeskie.
EUROPA RODKOWA I POUDNIOWO-WSCHODNIA 409
sce zajmowali byli winiowie, jak Gomuka w Polsce czy Kadar na Wgrzech. Oglnie
rzecz biorc, wydawao si, e represje znacznie zagodniay.
Okres ustanawiania reimw komunistycznych pozostawi po sobie wiele otwartych
ran. W latach pidziesitychszedziesitych masowy terror jako metoda represji nie
zanik do koca. Wydaje si bowiem, e zasadne jest podcignicie pod t kategori
militarnych interwencji armii sowieckiej. Widok czogu na ulicy mia budzi trwog
wrd ludnoci i sta si symbolem strachu.
Po raz pierwszy czogi sowieckie interwenioway 17 czerwca 1953 roku w NRD, aby
zdawi w Berlinie Wschodnim i w innych duych miastach spontaniczne protesty ro
botnikw, wywoane posuniciami rzdu, w wyniku ktrych nastpio pogorszenie wa
runkw pracy. Wedug najnowszych bada w trakcie zamieszek i represji, jakie po nich
nastpiy, ponioso mier co najmniej 51 osb: dwie zostay zmiadone przez czogi,
siedem skazanych przez trybunay sowieckie i trzy przez niemieckie, 23 zmary na sku
tek odniesionych ran, wrd ofiar miertelnych znalazo si take szeciu funkcjonariu
szy sub bezpieczestwa. Wedug oficjalnych danych do 30 czerwca aresztowano 6171
osb, a pniej - okoo 7 tysicy'.
Po XX Zjedzie KPZR przywdcy sowieccy jeszcze dwukrotnie przedsiwzili spek
takularne interwencje wojskowe: na Wgrzech w 1956 roku i w Czechosowacji w 1968.
W obu przypadkach czogi miay za zadanie stumi antytotalitarne narodowe powsta
nie, w ktrym bray udzia szerokie warstwy spoeczestwa.
Na Wgrzech stacjonujce tam oddziay sowieckie interwenioway dwukrotnie: oko
o drugiej nad ranem 24 padziernika w Budapeszcie (zaczy si wycofywa 30 pa
dziernika), nastpnie w nocy z 3 na 4 listopada. Cikie walki toczyy si a do wieczora
6 listopada, ale kilka ognisk oporu, zwaszcza na przedmieciach robotniczych, prze
trwao do 14 listopada; w tym samym czasie grupa powstacw zostaa spacyfikowana
w grach Mccsek. Zbrojne potyczki i uliczne demonstracje rozpoczy si na nowo
w grudniu. W Salgtarjan 8 grudnia onierze wojsk sowieckich i wgierskich zastrzelili
131 osb.
Gwatowna mier czy te jej groba, gwny element terroru, stay si na kilka ty
godni chlebem powszednim Wgrw. Podczas walk zabito okoo 3 tysicy osb, z czego
dwie trzecie w Budapeszcie; niemal 15 tysicy zostao rannych. Dziki otwarciu archi
ww historycy wgierscy mogli ustali take liczb ofiar po stronie wadzy: midzy 23
padziernika a 12 grudnia oddziay policji politycznej (AVH), wojska sowieckie i w
gierskie oraz jednostki ministerstwa spraw wewntrznych straciy okoo 350 ludzi; 37
osb nalecych do AVH, policji lub armii zlinczowano czy te rozstrzelano w trybie
natychmiastowym. W ten sposb, wedug okrelenia historykw, "splamiony zosta ho
nor rewolucji"'".
Represje, ktre nastpiy po zdawieniu rewolucji wgierskiej i w ktrych do poczt
ku 1957 roku polityczna policja sowiecka wykazywaa du aktywno, dotkny ponad
100 tysicy osb: spord nich kilkadziesit tysicy internowano w obozach, 12 grudnia
oficjalnie przywrconych do swych dawnych funkcji; ponadto przeciw 35 tysicom
wszczto dochodzenie karne, 25 do 26 tysicy z nich uwiziono; kilka tysicy deporto
Kopotliwe trumny
i NRD. Trzeba wyranie podkreli jeszcze jedn podstawow rnic: jednostki armii sowieckiej nie
stacjonoway w Czechosowacji, tak jak w 1956 roku na Wgrzech, kraju podbitym, ktry mona byo
uwaa za okupowany i w ktrym dywizje sowieckie uczestniczyy w walce zbrojnej toczcej si na ulicach.
Sowieckie dowdztwo musiao bra pod uwag ewentualno zbrojnego oporu armii czechosowackiej, a
taka reakcja na inwazj moga oznacza zarwno wojn domow, jak i konflikt na skal europejsk.
atwo wic zrozumie imponujcy ogrom rodkw, jakich postanowiono uy. W nocy z 20 na 21 sierpnia
1968 roku w operacji pod kryptonimem Dunaj" - przygotowywanej od 8 kwietnia, kiedy zostaa podpisana
dyrektywa GOU/1/87654 marszaka Greczki, ministra obrony ZSRR - uczestniczyy gwnie oddziay
sowieckie, stacjonujce na terytorium NRD, Polski i Wgier. Naleay do nich przede wszystkim jednostki
zoone z czogw, tych cennych czogw, ktre wszdzie staway si symbolem represji, cznie z placem
Tiananmen w Pekinie w 1989 roku. W pierwszym rzucie pojawio si 165 tysicy onierzy i 4600 czogw;
pi dni pniej Czechosowacj okupowao ju 27 dywizji (wyposaonych w 6300 czogw, 800
samolotw. 2000 armat) z okoo 400 tysicami onierzy.
Aby zda sobie wyranie spraw ze skali militarnego zaangaowania - owych monstrualnych zwiastunw
terroru - przypomnijmy, e w 1940 roku Francja zostaa zaatakowana przez okoo 2500 czogw i e
Niemcy hitlerowskie w czerwcu 1941 roku, podczas ataku na ZSRR, zmobilizoway 3580 czogw. A
przecie Czechosowacja liczya okoo 14,3 miliona mieszkacw, daleko wic jej byo do poowy liczby
mieszkacw Francji w 1940 roku.
Nie doszo do wojny, wobec interwentw stosowano bierny opr, bez uycia broni. Najedcy zabili jednak
90 osb, gwnie w Pradze; ponad 300 Czechw i Sowakw zostao powanie rannych, a ponad 500
odnioso lekkie rany. Liczba ofiar w szeregach okupanta (wypadki drogowe, niefachowe obchodzenie si z
broni, rozstrzeliwanie dezerterw) nie jest jak dotd znana; wiadomo tylko, e Czesi zabili jednego
onierza bugarskiego. Wadze sowieckie aresztoway i deportoway czoowych przywdcw partyjnych,
lecz wkrtce zmuszone byy ich uwolni i rozpocz negocjacje. Polityczne zaoenia interwencji spotkay
si waciwie z dotkliw porak: okupantom nie udao si utworzy kolaboranckiego rzdu robotniczo-
chopskiego", jaki by przewidywany.
Represje zwizane z interwencj militarn nie zakoczyy si w 1968 roku. Do jej ofiar trzeba niewtpliwie
zaliczy ywe pochodnie" - ludzi, ktrzy dokonywali aktu publicznego samospalenia, by zaprotestowa
przeciwko okupacji. Nadano im status ofiary-symbolu, niezmienny do dzi. Pierwszy wybra ten los Jan
Palach, dwudziestoletni student, ktry 16 stycznia 1969 roku o godzinie 14.30 podpali si w centrum Pragi;
jego mier trzy dni pniej wywoaa wielkie demonstracje. W lutym inny student, Jan Zajic, poszed w
jego lady; trzeci yw pochodni" by czterdziestoletni komunista, Even Pioek - podpali si na
pocztku kwietnia na placu w miecie Jihlava [Igawa] na Morawach.
Represje w Czechosowacji nabray wkrtce szczeglnego charakteru: dokonyway si mianowicie za
spraw si wewntrznych, znormalizowanego" wojska i policji. Nacisk wadz sowieckich, wynikajcy z
dugotrwaego pobytu armii okupacyjnej, by najwyraniej ogromny. Wod na ich myn byo
nieprzewidziane wydarzenie: spontaniczne manifestacje p miliona osb w nocy z 28 na 29 marca 1969
roku. Czesi i Sowacy
EUROPA RODKOWA I POUDNIOWO-WSCHODNIA 413
O pierwszej rocznicy interwencji w Czechosowacji w 1968 r. zob. "Srpen 69", zbir dokumentw wy
danych przez Oldicha Tum, USDMaxdorf, Praha 1996, 344 ss.
414 EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
Proces polityczny jako forma represji nie znikn jednak cakowicie z listy przela
dowa, jakie nastpiy po zdawieniu Praskiej Wiosny. Po procesie 16 czonkw HRM
w marcu 1971 roku, kiedy to jego przywdca, Petr Uhl, zosta skazany na cztery lata
wizienia, latem 1972 roku doszo do dziewiciu innych procesw; sdzono wwczas
drugorzdnych" bohaterw wydarze 1968 roku za ich dziaalno po zakoczeniu
okupacji kraju. Na 46 oskaronych, z ktrych dwie trzecie stanowili dawni komunici,
32 zostao skazanych cznie na 96 lat wizienia, a 16 innych, po kilku miesicach
aresztu, na 21 lat z zawieszeniem. Najwysza kara wynosia pi i p roku, bya wic
do "agodna" w porwnaniu z okruciestwami pocztkw reimu. Wielu skazanych
w tej fali represji - Petr Uhl, Jarosav Sabata, Rudolf Batek - po odbyciu wyroku zosta
o aresztowanych ponownie i w latach siedemdziesitychosiemdziesitych spdzili
w wizieniu cznie dziewi lat ycia. Czechosowacja ustanowia w tym czasie smutny
rekord przeladowa politycznych w Europie.
Analiza wielkich buntw z lat 1956 i 1968 i ich umierzania skania do wzicia pod uwa
g jeszcze innego aspektu logiki represji, a mianowicie zjawiska naczy poczonych.
Rozruchy w jednym kraju odbijay si bowiem szerokim echem w innych, zwaszcza gdy
wadza centralna angaowaa si militarnie. W 1956 roku, w zwizku z wydarzeniami
wgierskimi, zaniepokojone poststalinowskie kierownictwo KPCz gotowe byo wysa
jednostki armii czechosowackiej na Wgry. Jednoczenie przybieray na sile represje
w samej Czechosowacji, wadze ponownie zamykay w wizieniach niektrych niedaw
no zwolnionych "politycznych", przeladoway czeskich i sowackich sympatykw rewo
lucji wgierskiej; postawiono wwczas w stan oskarenia 1163 osoby, najczciej za ust
ne wyraanie solidarnoci z powstacami; wikszo z nich to robotnicy (53,5%), a wy
roki dochodziy do roku wizienia, rzadko kiedy byy wysze. Najsurowsze w tym okresie
byy represje w Albanii. 25 listopada 1956 roku reim Hoxhy skaza na mier i wykona
wyrok na trzech przywdcach "titowskich", chodzio o Liri Gega, czonkini Komitetu
Centralnego KPA, bdc wwczas w ciy, generaa Dali Ndreu oraz Petro Buli.
W Rumunii GheorghiuDej, ktry zaczyna wwczas w swych kontaktach z ZSRR wy
grywa "chisk kart", okaza pewn pobaliwo wobec przeladowanych nacjonali
stw, przygotowujc jednoczenie wielki proces przeciwko urzdnikom ministerstwa
handlu zagranicznego, w wikszoci komunistw pochodzenia ydowskiego.
W 1968 roku reimy wszystkich tych krajw, cznie z ZSRR, obawiajc si rozpo
wszechnienia zaraliwych idei Praskiej Wiosny, wzmocniy represje przed i po inter
wencji zbrojnej w Czechosowacji. wiadczy o tym los Alfreda Foscolo, a jednoczenie
sprawa ta pozwala na lepsze zrozumienie atmosfery epoki. Jego matka bya Bugark,
ojciec Francuzem, do 1949 roku wykadowc w Bugarii. Foscolo jako mody czowiek
spdza tam czsto letnie wakacje. W 1966 roku, studiujc prawo i jzyki orientalne
w Paryu, przychodzi z pomoc swym bugarskim przyjacioom i odbija we Francji na
powielaczu ulotk w 500 egzemplarzach, po czym przemyca j do Sofii. Modzi doma
gaj si w niej wolnych wyborw, wolnoci prasy i swobody poruszania si, samorzdu
robotniczego, rozwizania Ukadu Warszawskiego, rehabilitacji ofiar represji. W tym
samym roku Foscolemu rodzi si crka, ktrej matk jest Bugarka Raina Araszewa.
Alfred i Raina skadaj wic prob o zgod na maestwo, ale wadze wci zwlekaj.
Nadchodzi rok 1968.
EUROPA RODKOWA I POUDNIOWO-WSCHODNIA 415
Na pocztku 1968 roku dostaem powoanie do suby wojskowej. W lipcu ambasada bugarska po
informowaa mnie, e pozwolenie na lub zostanie wydane pod warunkiem, i udam si do Sofii.
Pospiesznie wyjedam, korzystajc z dwutygodniowej przepustki. Lecz na miejscu czeka mnie po
nowna odmowa. Jest sierpie 1968 roku. 21 sierpnia Rosjanie wkraczaj do Pragi; 28 sierpnia, ni
czego nie zaatwiwszy, wsiadam do Orient Ekspresu jadcego do Parya. Docieram na miejsce do
piero po kilku latach, gdy na granicy zostaj aresztowany przez agentw Dyrawnej Siurnosti.
Przetrzymywany w tajemnicy w wizieniu suby bezpieczestwa, przez dwa tygodnie uwaany je
stem za zaginionego, tylko kapitan Nedkow mwi mi otwarcie, o co chodzi: albo bd z nimi wsp
pracowa i przyznam si, e jestem agentem imperialistycznym, albo nikt nigdy ju o mnie nie usy
szy. Zgadzam si na wspprac, majc nadziej, e podczas procesu uda mi si wyjawi prawd.
Proces zaczyna si 6 stycznia 1969 roku. Na awie oskaronych, wraz ze mn, zasiada dwch
kolegw i Raina. Gdy prokurator da dla mnie kary mierci, mj obroca odpowiada, e cako
wicie na ni zasuyem, i prosi o wyrozumiao. Chodzi waciwie o parodi sprawiedliwoci,
ktrej cel jest jedynie propagandowy. Zostaj skazany za szpiegostwo ogem na 27 lat wizie
nia, skrconego do 15 lat odsiadki o zaostrzonym rygorze. Koledzy dostaj po 10 i 12 lat, Raina,
ktra nic nie wiedziaa o ulotce - rok. Jeden z przyjaci, bugarski emigrant polityczny w Pary
u, zostaje zaocznie skazany na mier.
Po miesicu spdzonym w gwnym wizieniu Sofii (7 oddzia), w czci przeznaczonej dla
skazanych na mier, przewo mnie do wizienia w Starej Zagorze, gdzie przetrzymywano
wikszo z dwustu czy trzystu winiw politycznych kraju. Wiele si tam nauczyem o wizien
nej historii Bugarii w okresie pierwszych dwudziestu piciu lat komunizmu, zdaem sobie take
spraw, e moje tarapaty to nic w porwnaniu z tym, co przeyy tysice bugarskich obywateli.
Byem take wiadkiem buntu 8 padziernika 1969 roku, w ktrego wyniku ponioso mier kil
kunastu winiw. W tym samym czasie zoylimy z Rain, z wizienia, ponowne podanie
o zgod na lub, ktre zostao kolejny raz odrzucone.
Wbrew wszelkim oczekiwaniom 30 kwietnia 1971 roku zostaem uwolniony i odesany do
Francji. O ile w 1968 roku - podczas interwencji w Czechosowacji - moje aresztowanie i pokazo
wy proces miay udowodni, e w ruch wolnociowy na wschodzie zamieszane s "siy imperiali
styczne", o tyle mj pobyt w Mugarskim wizieniu by le widziany w momencie, gdy rysowaa si
perspektywa Helsinek. Natomiast moich dwch Bugarskich kolegw ta ulgowa taryfa nie obja.
Po powrocie do Parya zastanawiaem si, co zrobi, aby Raina i moja crka mogy do mnie
przyjecha. Wreszcie 31 grudnia 1973 roku przedostaem si nielegalnie do Sofii, pod faszywym
nazwiskiem i z faszywymi papierami. Dziki tym dokumentom i nieprawdopodobnemu szcz
ciu w nocy z 1 na 2 stycznia 1974 roku przekroczylimy we trjk Bugarskotureck granic.
Dzie pniej bylimy w Paryu"'.
Metody represji, ktre przybray w wielu krajach agodniejsze formy, zostay zmo
dyfikowane: przymusowa emigracja - zwaszcza w NRD i w Czechosowacji - czy te
"kuracja psychiatryczna" wedle wzorca sowieckiego zastpoway czasami wizienie. Po
nadto represyjny charakter reimu by coraz czciej komentowany na Zachodzie, spo
tyka si z natychmiastowym odzewem, a niektre z jego ofiar mogy dawa wiadectwo
w wielonakadowych publikacjach - przywilej jake rzadki w latach poprzednich. Fakt,
e zbrodnia moga zosta ujawniona przez rodki masowego przekazu, skania wyko
nawcw dyktatorskich rozkazw do zastanowienia. Tak byo rwnie w przypadku Ru
munii.
Cierpienie przeladowanych, cho zagodzone, byo jednak w dalszym cigu cierpie
niem. Obozy znikny, poza Albani i Bugari, lub te suyy, szczeglnie w latach
osiemdziesitych, do internowania Bugarw pochodzenia tureckiego. Z wyjtkiem W
gier nadal dochodzio do procesw politycznych, wytyczajcych kierunek ewolucji
w omawianych tu krajach. Podobnie jak przed rokiem 1956, t metod perswazji stoso
wano wobec ludzi, ktrzy dyli do odrodzenia spoeczestwa obywatelskiego, do od
tworzenia zlikwidowanych niegdy partii lub niezalenych zwizkw zawodowych, a tak
e wobec tych, dziki ktrym pozostajce w cieniu Kocioy mogy przetrwa. W wyjt
kowych tylko wypadkach wytaczano procesy dziaaczom komunistycznym. Mona tu
przytoczy par przykadw: Paul Merker z NRD, skazany w marcu 1955 roku na osiem
lat wizienia i wypuszczony na wolno w roku 1956; Rudolf Barak, minister spraw we
wntrznych Czechosowacji, skazany na sze lat w kwietniu 1962 roku; Milovan Djilas,
znany komunistyczny dysydent jugosowiaski, wiziony najpierw w latach 1956-1961,
potem ponownie w latach 1962-1966. Kiedy natomiast Albania zerwaa z ZSRR ina
wizaa cis wspprac z Chinami, dziaacze o prosowieckim nastawieniu, tacy jak Li
ri Belishova, czonkini Biura Politycznego, i Koi Tashko, przewodniczcy Komisji Kon
troli KPA, zostali niezwykle surowo ukarani; w maju 1961 roku stracono kontradmiraa
Temo Sejko wraz z kilkoma innymi oficerami. W 1975 roku, gdy z kolei zerwanie sto
sunkw z Chinami stao si faktem dokonanym, Enver Hoxha zlikwidowa Beqira Ballu
ku, ministra obrony, i Petrita Dume, szefa sztabu generalnego.
Wymienienie najwaniejszych procesw politycznych tego okresu nie jest tu moli
we, musimy wic z koniecznoci ograniczy si do podania jedynie kilku przykadw.
Wiadomo, e wyroki mierci zapaday rzadko - poza rzeczywistymi aferami szpie
gowskimi - i na og nie byy wykonywane. Tak wanie stao si w przypadku Bugara
Dimitara Penczewa, ktry w 1961 roku skazany zosta na najwyszy wymiar kary, po
dobnie jak jego przyjaciel i wsplnik, za to, e wraz z grup modych ludzi prbowali
reaktywowa parti chopsk Nikoy Petkowa; w wyniku apelacji kar zamieniono na
dwadziecia lat wizienia. Jesieni 1964 roku Penczew, ktrego obja powszechna
amnestia, zosta zwolniony i zacz pracowa jako robotnik. Jego jake pouczajce do
wiadczenie nie zakoczyo si jednak na tym. Smaku wiziennego chleba zakosztowa
ponownie w latach 1967-1974, tym razem za "nielegalne przekroczenie granicy"; pod
czas tej eskapady straci ycie jeden z jego przyjaci. A w roku 1985, podejrzany o ter
roryzm, spdzi dwa miesice w obozie na wyspie Belene, a w kocu wyznaczono mu
na stae miejsce pobytu niewielkie osiedle grnicze Bobowdo...
Jeli chodzi o okres "postterroru", miertelnych ofiar represji jest znacznie mniej
ni przed rokiem 1956. Prcz zabitych w 1956 roku na Wgrzech i w latach 1968-1969
w Czechosowacji, o ktrych ju bya mowa, doliczy si mona kilkuset ofiar; znaczna
EUROPA RODKOWA I POUDNIOWO-WSCHODNIA 419
ich cz, okoo 200 osb, zostaa zastrzelona przy prbie przejcia przez granic NRD
lub forsowania muru berliskiego. Jednym z ostatnich winiw politycznych tego
okresu by Czech Pavel Wonka, ktry 26 kwietnia 1988 roku zmar w wizieniu z powo
du niedostatecznej opieki lekarskiej.
Powoli dokonuje si obrachunku, lecz nie jest to atwe. Do liczby ofiar bowiem naley
te doda morderstwa popenione przez tajn policj, a przedstawiane na przykad jako
"wypadki samochodowe", tak jak to si stao w przypadku dwch inynierw rumuskich,
przywdcw strajku w dolinie Jiu w 1977 roku, kilka miesicy po zdawieniu strajku.
Przysze badania z pewnoci stworz typologi ofiar, zdefiniuj cechy przecitnego
winia, tak jak to zrobiono dla okresu sprzed 1956 roku. Wiemy ju dzi, e w tym
okresie ofiary nie zawsze byy uprzednio aresztowane; niektrzy ludzie tracili ycie
w trakcie interwencji wojskowych lub podczas desperackich prb przekroczenia grani
cy. Wiemy take, e bdem byoby kierowanie wiate reflektorw na losy wycznie
takich postaci, jak czeski dramaturg Vaclav Havel, wgierski filozof Istvan Bib, ru
muski pisarz Paul Goma, czy w ogle elit inteligencji, a pozostawianie w cieniu "zwy
kych ludzi". Ograniczenie analizy represji do wiata kultury oznaczaoby znaczne jej
zawenie. A zreszt nie wiadomo, czy jaki przyszy Babel lub Mandelsztam nie zosta
li zamordowani w latach 1956-1989. Byo oczywicie zabjstwo bugarskiego pisarza
Georgi Markowa w Londynie we wrzeniu 1978 roku, dokonane przez tajnego agenta
bugarskiego za pomoc zatrutego parasola. Byy oczywicie wrd modych talenty,
ktre mogyby si rozwin. We wszystkich tych krajach jednak, a przykad rumuski
wzmacnia dobitnie to przekonanie, wikszo uwizionych i zabitych stanowili naj
prawdopodobniej "zwykli ludzie". I historia nie powinna zapomnie ich nazwisk.
Wiemy, e komunistyczne dyktatury obawiay si twrczych umysw i wolnego so
wa. Na pocztku 1977 roku przywdcw komunistycznych w Czechosowacji ogarna
panika, gdy okazao si, e 260 osb podpisao Kart 77, manifest opozycji. Ale gdy
dziesitki tysicy ludzi wychodziy na ulic, policyjne reimy miay niewtpliwie o wiele
wicej powodw do niepokoju.
Pod koniec lat osiemdziesitych masowy terror sta si ju niemoliwy. Przelado
wanym za udao si przezwyciy ostatnie obawy, ostatnie niepokoje i przypuci ge
neralny atak na wadz.
narody rumuski, czeski czy te inne; pod rzdami reimu komunistycznego Czesi
mieli pono zamiar doprowadzi do likwidacji narodu sowackiego... W Rumunii nie
ktre piknoduchy wprowadzaj pojcie "czerwonego holocaustu", a w Bugarii uy
wa si w odniesieniu do gulagw okrelenia "niezliczone obozy owicimskie bez
krematoriw".
Owe rne postawy wobec niedawnej przeszoci stay si ju przedmiotem bez
stronnych analiz, ktre wykazuj, w jak znacznym stopniu druga wojna wiatowa zawa
ya na yciu spoeczestw postkomunistycznych. Skrajnego dowodu w tym zakresie
dostarcza bya Jugosawia: niedawno ukoczona wojna stanowia jakby przeduenie
bratobjczych walk z lat poprzedzajcych wprowadzenie wadzy komunistycznej, a jed
n z przyczyn konfliktu mogo by manipulowanie pamici. Ciemnoci wojennych lat
nie rozproszyly si, zwaszcza jeli chodzi o byych satelitw nazistowskich Niemiec.
Gdyby marszalek Petain by Rumunem lub Sowakien;i, zapewne usilowano by go
przedstawi jako ofiar komunizmu; tak bowiem byo w przypadku rumuskiego dyk
tatora Antonescu czy prezydenta Republiki Sowackiej Jozefa Tisy, ktrzy po wojnie
zostali skazani i straceni jako wsplodpowiedzialni za potworne zbrodnie popenione
przez ich pastwa.
Historia reimw komunistycznych okazuje si niezwykle upolityczniona - banalne
to stwierdzenie w okresie, gdy rodz si nowe partie i ruchy pragnce zakotwiczenia
w przeszoci, odnalezienia swych pierwowzorw, swej tradycji. Polski historyk Andrzej
Paczkowski, wspautor niniejszej ksiki, nawizujc do poszukiwania owej tradycji
w dzisiejszej Polsce, mwi nawet o "wojnie domowej", szczliwie jedynie werbalnej,
podczas gdy na przykad w Jugosawii... Jednostki i grupy poszukuj tosamoci, ktrej
jednym ze skadnikw jest pami. Mamy wic do czynienia z instrumentalnym, mani
pulatorskim podejciem do przeszoci, odradzaj si dawne mity i legendy, powstaj
nowe. Na specjaln uwag zasuguje mit liczby ofiar. Wedug francuskiego historyka
Roberta Franka stanowi on "kluczowy symbol" o "pozorach naukowych (matematycz
nych)"; upowania do mwienia o "wskaniku mierci", pozwala na instrumentalizacj
i sakralizacj mierci masowej. Tak wanie dziao si we wszystkich krajach, w ktrych
ywy jest problem ofiar komunizmu. Dla badaczy wynika std bezwzgldny nakaz za
chowania ostronoci, niezbdnej rwnie przy zwalczaniu narodowych czy grupowych
mitw.
Skrajnie upolityczniona interpretacja historii uatwia dokadne zbadanie ewolucji
politycznej krajw - sugeruje Wgier Gyorgy Litvan, dyrektor Instytutu Historii Rewo
lucji Wgierskiej 1956 roku: stosunek do niedawnej przeszoci czsto wicej mwi
o tym, jak wag dany ruch przywizuje do tradycji demokratycznej, ni jego podejcie
do kwestii ekonomicznych czy innych problemw okresu przejciowego.
Ludzie rekonstytuuj pami, a take na nowo j stwarzaj, dotyczy to zwaszcza
pamici "oficjalnej": ustawodawcy dokonuj selekcji tradycji, decydujc o tym, co ma
figurowa w preambulach konstytucji, czyj wizerunek ma ozdabia nowe banknoty, ja
kie wita narodowe winno si obchodzi, jakie odznaczenia przyznawa, jakie daty
z historii czci, kto ma by patronem ulic, placw i miejsc publicznych, oczywicie usta
laj take obowizujcy program nauczania w szkoach. Z ca pewnoci bohaterskie
ofiary komunizmu nie mog zosta pominite i zapomniane. Niemniej jednak wysuwa
si czasem propozycj, by okres komunistyczny "uj w nawias" (nieszczsny nawias,
nawias kryminalny - przymiotnikw nie brakuje). Nie jest to nowo, jeli chodzi o hi
422 EUROPA POD RZDAMI KOMUNIZMU
Maria Ferretti, "La memoria mutilata. La Russia ricorda", Corbaccio, Milano 1993.
EUROPA RODKOWA I POUDNIOWO-WSCHODNIA 423
procesy przeciwko przywdcom NRD: w sierpniu 1997 roku sdzono ostatniego prezy
denta, Egona Krenza; skazany na sze i p roku wizienia bez zawieszenia, oczekiwa
na wolnoci rozprawy apelacyjnej. Niektre procedury sdowe s cigle otwarte, doty
czy to na przykad ustalenia odpowiedzialnoci generaa Jaruzelskiego za stan wojenny
wprowadzony w Polsce w grudniu 1981 roku czy te przywdcw czechosowackich,
ktrzy mieli "zaprosi" okupantw w sierpniu 1968 roku.
Postkomunistyczny wymiar sprawiedliwoci wytoczy poza tym kilka procesw funk
cjonariuszom aparatu bezpieczestwa, bezporednio zamieszanym w zbrodnie. Najbar
dziej chyba interesujcy z nich odby si w Polsce, gdzie postawiono pod sd Adama
Humera i 11 wsposkaronych, oficerw UB. Zarzucano im popenienie przestpstw
przy represjonowaniu opozycji w kocu lat czterdziestych i na pocztku pidziesi
tych; Humer, wwczas pukownik, by do 1954 roku wicedyrektorem departamentu
ledczego Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego. Przestpstwa te zostay okrelone
jako zbrodnie przeciwko ludzkoci, jedyne, ktre wedle prawa nie mog ulec przedaw
nieniu. W wyniku trwajcego dwa i p roku procesu 8 marca 1996 roku dawnego pu
kownika skazano na dziewi lat wizienia. Na Wgrzech sprawcy rozstrzeliwa, do ja
kich doszo 8 grudnia 1956 roku w Salgtarjan, przemysowym miecie pooonym na
pnocny wschd od Budapesztu, zostali skazani w styczniu 1995 roku za zbrodnie
przeciwko ludzkoci. Lecz Sd Najwyszy w werdykcie wydanym w styczniu 1997 roku
zdecydowa, e poczwszy od 4 listopada 1956 roku, z powodu nielegalnej interwencji
si sowieckich, midzy tymi dwoma pastwami zaistnia stan wojenny, owe czyny naley
wic zaklasyfikowa jako zbrodnie wojenne w stosunku do ludnoci cywilnej, a nie jako
zbrodnie przeciwko ludzkoci.
przez ten urzd 98 osb w 1997 roku byo ciganych przez wymiar sprawiedliwo
ci; prokurator republiki wystosowa akt oskarenia przeciwko 20 osobom, z kt
rych pi stano przed sdem - byy dyrektor wydziau ledczego urzdu bezpie
czestwa zosta wwczas skazany na pi lat wizienia bez zawieszenia. Termin
przedawnienia przestpstw, w stosunku do ktrych zostao wszczte postpowa
nie prawne, wygasa 29 grudnia 1999 roku.
Dyrektor Biura Dokumentacji, Vaclav Benda, z wyksztacenia matematyk,
dziaacz opozycji z lat siedemdziesitych i osiemdziesitych, spdzi cztery lata
w wizieniu; dzisiaj jest senatorem z ramienia partii chrzecijaskodemokra
tycznej. Oto co powiedzia w niedawno udzielonym wywiadzie na temat zbrodni
komunistycznych jako zbrodni przeciwko ludzkoci: "W naszym prawodawstwie
istnieje pojcie nieprzedawnienia zbrodni przeciwko ludzkoci, trzeba jednak
ustali, do jakich zbrodni komunistycznych moe si ono odnosi. Nie moemy
rozstrzygn automatycznie, e wszystkie zbrodnie komunizmu s zbrodniami
przeciwko ludzkoci. Poza tym Czechosowacja w roku 1974 podja wobec in
stancji midzynarodowych zobowizanie [dotyczce nieprzedawnienia) i obec
nie, z prawnego punktu widzenia, mamy do czynienia z rozbienoci pogldw
co do tego, czy mona uwaa zbrodnie popenione przed t dat za czyny pod
padajce pod paragraf nieprzedawnienia"33.
Pavel Rychetsky, wicepremier rzdu federalnego z lat 1991-1992, odpowie
dzialny za prawodawstwo, obecnie senator z listy socjaldemokratw i przewodni
czcy komisji legislacyjnej czeskiego Senatu, powiedzia autorowi niniejszego
tekstu w czerwcu 1997 roku: "W Republice Czeskiej wszyscy chc przeprowadze
nia procesw, nie po to wszake, by ukara starcw, lecz aby poda do wiadomo
ci publicznej wszystkie fakty z przeszoci - jako rodzaj katharsis. Najwaniejsze
fakty s znane, nie wyjdzie wic na jaw nic straszniejszego od okruciestw, o kt
rych ju wiemy. Ludobjstwo, zbrodnia wobec ludzkoci oczywicie nie podlega
j przedawnieniu. Nie mona jednak zdefiniowa w ten sposb adnej ze zbrodni
reimu komunistycznego w Czechosowacji, gdy nigdy nie zdoamy udowodni,
e chodzio o czyny podpadajce pod t definicj. W Zwizku Sowieckim miay
z pewnoci miejsce zbrodnie ludobjstwa przeciwko grupom etnicznym czy in
nym wyranie okrelonym grupom ludnoci: Kozakom, Czeczenom itd. Lecz te
przestpstwa nie podlegaj karze, jako e w momencie, gdy je popeniano, w
czesne prawodawstwo takowej nie przewidywalo".
1991 roku zmieniono ustaw z kwietnia 1984 roku o Gwnej Komisji Badania Zbrodni
Hitlerowskich - Instytutu Pamici Narodowej. Nowa ustawa stawia komunizm na tym
samym poziomie, co okupantw i faszyzm, i wprowadza pojcie zbrodni stalinowskich,
tak oto okrelanych: "Zbrodniami stalinowskimi w rozumieniu ustawy s przestpstwa
na szkod jednostek lub grup ludnoci, popenione w okresie do 31 grudnia 1956 r.
przez wadze pastwa komunistycznego albo przez nie inspirowane lub tolerowane";5.
Zbrodnie te nie ulegaj przedawnieniu. W 1995 roku zostay zmienione artykuy ko
deksu karnego dotyczce terminu przedawnienia; najpowaniejsze zbrodnie przeciwko
wolnociom obywatelskim popenione przed 31 grudnia 1989 roku mog obecnie by
cigane na drodze prawnej przez trzydzieci lat, poczwszy od 1 stycznia 1990 roku.
W Republice Czeskiej przyjta w 1993 roku ustawa o "bezprawnoci reimu komuni
stycznego i oporze wobec niego" przedua do koca roku 1999 okres nieprzedawnie
nia zbrodni popenionych w latach 1948-1989, ktre mona okreli jako "polityczne".
Sprawa rozliczania przeszoci, jak widzimy, jest bardzo zoona. Niech mi wolno
bdzie zakoczy akcentem osobistym. Uwaam, e winni nie zostali ukarani we wa
ciwym czasie i w odpowiedni sposb. Pomimo usilowa wielu osb, w tym i moich, nie
udao si wprowadzi w Czechosowacji czego w rodzaju, na przykad, oskarenia
o "naruszenie godnoci narodowej", karanego "odebraniem praw obywatelskich" - ta
k procedur zastosowano w powojennej Francji. Rozsdny natomiast wydaje mi si
sposb, w jaki postpili Niemcy, udostpniajc archiwa Stasi, policji politycznej
w NRD, kademu obywatelowi, ktrego mog one dotyczy. Zmusza to ludzi do pono
szenia odpowiedzialnoci, kady bowiem z wasnej woli moe przeprowadzi swj wa
sny "proces": twj m by konfidentem policji, teraz ju o tym wiesz, musisz uoy od
nowa wasze ycie...
Rana mimo wszystko wci si jeszcze nie zablinia.
Od 1991 r. Gwna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytut Pamicina
rodowej. (Przyp. red.)
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej" nr 45 z 29 V 1991.
Cz czwarta
KOMUNIZM W AZJI
MIDZY REEDUKACJ" A MASAKR
KOREA PNOCNA
PIERRE RIGOULOT
jeanowi Pasqualini, zmaremu 9padziernika 1997roku,
ktry ujawni wiatu zbrodnie chiskich obozw koncentracyjnych
Komunistyczne reimy azjatyckie w porwnaniu z europejskimi maj pewne szcze
glne waciwoci. Poza Kore pnocn (zajt przez Sowietw w sierpniu 1945) wy
rosy one przewanie na rodzimym gruncie, co sprawio, e stay si (rwnie Phenian
na skutek wojny koreaskiej) niezalenymi systemami politycznymi o wyranie narodo
wym charakterze, czerpicymi zarwno z wasnej przeszoci, jak i z sowieckiego mark
sizmuleninizmu. (Wyjtkiem jest Laos ze wzgldu na jego zaleno od wietnamskiego
starszego brata"). W chwili powstawania niniejszej ksiki reimy te nadal dzier ster
wadzy, niektre z nich za cen wielkich ustpstw, na przykad w Kambody. Dlatego
midzy innymi gwne archiwa wci jeszcze s niedostpne, poza dokumentacj doty
czc Pol Pota (ktra sama w sobie stanowi obszerny material do zbadania); moskiew
skie archiwa Kominternu take niestety bd milcze na temat Azji dopty, dopki
cho jeden z tamtejszych reimw komunistycznych bdzie u wadzy.
Mimo to znajomo tych reimw i ich historii w cigu ostatnich dziesiciu lat
znacznie si pogbia. Dzi jest ju stosunkowo atwo odwiedzi Chiny, Wietnam, Laos
lub Kambod, podrowa i prowadzi prace badawcze. Dostpne s - a dla wybra
nych byy ju wczeniej - bardzo interesujce rda: oficjalne rodki przekazu (w tym
analizy audycji radiowych opracowane przez rne instytucje zachodnie), zwaszcza
prasa regionalna, oraz wspomnienia byych przywdcw, pisemne relacje uchodcw,
ustne przekazy mieszkacw - wielkie azjatyckie dramaty nie zatary si bowiem jesz
cze tak bardzo w pamici. Z powodw politycznych wadze Phnom Penh zachcaj
nawet do krytykowania reimu Pol Pota, a wadze Pekinu do potpiania zbrodni "re
wolucji kulturalnej". Konflikty na grze s jednak nadal okryte tajemnic - jedn z nie
wyjanionych do koca spraw s na przykad okolicznoci mierci w 1971 roku "desy
gnowanego nastpcy" Mao, marszaka Lin Biao. Owa wybircza otwarto daje dosy
zaskakujce rezultaty: istniej niezwyke opisy wydarze lokalnych, ukazao si kilka
rzetelnych monografii na temat "rewolucji kulturalnej", a mimo to prawdziwe intencje
Mao nadal pozostaj zagadk. mao te wiemy o czystkach z lat pidziesitych (za
rwno w Chinach, jak i w Wietnamie) lub z okresu Wielkiego Skoku. Ryzykowne byo
by wic w tej sytuacji podwaanie samych podstaw reimw, nadal pozostajcych u wa
dzy. Nie wiadomo waciwie, co dziao si w najwikszych i najciszych obozach pracy
, w zachodniej czci Chin. Na og losy dziaaczy komunistycznych i przeladowanych
I intelektualistw s znacznie lepiej znane ni przejcia zwykych miertelnikw, a prze
cie to oni tworz bezmiar anonimowych ofiar - nietrudno w tej sytuacji ulec zudze
niu. Dodajmy, e Korea pnocna, ostatni z "zatwardzialych" reimw komunistycz
' nych, wci pozostaje krajem zamknitym, z ktrego do niedawna nieatwo si byo wy
dosta. Przedstawiony przez nas rozwj wypadkw bdzie wic z koniecznoci niepeny
- dotyczy to zarwno podstawowych danych, jak i liczby ofiar. Niemniej cele i metody
reimw komunistycznych Dalekiego Wschodu wydaj si oczywiste.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI
JEANLOUIS MARGOLIN
Po rozgromieniu wrogw z karabinem w rku pozostan jeszcze wrogowie bez karabinu w rku,
niewtpliwie bd oni prowadzi przeciwko nam rozpaczliw walk i nie
moemy ich w adnym wypadku lekceway. Jeli teraz nie postawimy i nie zrozumie
my tego problemu wanie tak, to dopucimy si niezmiernie wielkiego bdu".
MAO ZEDONG
Referat na II plenum Komitetu Centralnego VII Zjazdu Komunistycznej Partii Chin, 5 III 1949, w:
"Wyjtki z dziei przewodniczcego Mao Tsetunga" (tzw. czerrvona ksieczka) rozdz. "Klasy i walka
klas", Wyd. Obcych Jzykw, Pekin 1972, s. 21. (Przyp. red.) W czasie "rewolucji kulturalnej" przesucha
nia podejrzanych zaczynay si zazwyczaj od gonego odczytania powyszego fragmentu.
Uywamy tu transkrypcji znakw chiskich pinyin, obowizujcej w Chinach Ludowych i powszechnie
przyjtej (Mao Tsetung np. piszemy Mao Zedong). Wyjtkiem bdzie pisownia nazwisk osb sprzed 1949 r.
i nazw miast takich jak Pekin (Beijing), Nankin (Nanjing) i Kanton (Guangzhou), oglnie znanych w starej
formie.
Zob. Roger Faligot, Remi Kauffer, "Tajne suby Chin (1927-1987)", tum. ucja Aderman, Maria
StefaskaMatuszyn, Wyd. Bellona, Warszawa 1994.
434 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ, A MASAKR
Linia mas oznacza aktywn obron interesw mas pracujcych oraz edukacj i reedukacj w ce
lu skupienia ich wok Partii i wykorzystania ich siy i mobilizacji w wypenianiu obowizkw re
wolucyjnych'.
Kim Il Sung, "Oeuvres", t. 30, s. 498, cyt. za: Oh Il Whan, "La propagande et le contrle de pensee:
les facteurs de resistence du systeme communiste nordcoreen", nie publikowana praca doktorska z socjo
logu polityki, Universite ParisX,1994, s. 209.
' Hoang Van Hoan, "Une goutte d'eau dans le grand ocean. Souvenirs revolutionnaires", Paris 1989.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 435
dniowym. Genera Vo Nguyen Giap, zwycizca spod Dien Bien Phu, w 1964 roku wyra
zi si z uznaniem o wkadzie Chin:
Od 1950 roku, po zwycistwie Chin, nasza armia i spoeczestwo otrzymay cenn lekcj od
Chiskiej Armii LudowoWyzwoleczej (ChALW). Moglimy ksztaci si dziki myli wojsko
wej Mao Zedonga. By to wany czynnik, ktry okreli dojrzao naszej armii i przyczyni si
do kolejnych zwycistw5.
Partia Pracy uznaje teorie Marksa, Engelsa, Lenina i Stalina oraz myl Mao Zedonga za teore
tyczn podstaw rewolucji wietnamskiej i ideologiczn wskazwk dla mas we wszystkich dzie
dzinach ycia".
TRADYCJA PRZEMOCY?
Dziennik "Nhan Dan" z 7 V 1964, cyt. za: "Revolutionnaires d'Indochine", "Cahiers Leon Trotski" nr
40 z XII 1989, s.119-120.
Tame, s.119.
' Georges Boudarel, "L'ideocratie importee au Vietnam avec le mao3sme", w: "La Bureaucratie au
Vietnam - VietnamAsieDebat n" 1" L'Harmattan, Paris 1983, s. 31-106.
Li Zhisui (osobisty lekarz Mao), "Prywatne ycie przewodniczcego Mao", tum. Zygmunt Zaczyn,
Wyd. Philip Wilson, Warszawa 1996.
436 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
2 Sun Tzu [Sun Zi], "Sztuka wojny", tum. K. A. M. Wyd. Przedwit, Warszawa 1994, s. 29, 35, 37; cyt.
z rozdz. 2: "Prowadzenie wojny" i 3: "Strategia ataku". (Przyp. red.)
Danielle i Vadime Elisseeff, "La Civilisation de la Chine classique", Arthaud, Paris 1981, s. 296.
438 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
wsta (niestety do licznych) lub obcych najazdw ycie ludzkie szanowano bardziej
ni w wikszoci innych pastw, w tym redniowiecznej czy nawet wspczesnej Europy.
Faktem jest, e w XII wieku, w epoce pokojowej dynastii Song, niemal trzysta prze
stpstw podlegao karze mierci, ale w zasadzie kady wyrok musia by zweryfikowany
i podpisany przez samego cesarza. Za to wojny pochaniay zwykle setki tysicy ofiar,
a reszty dokonyway epidemie, gd, powodzie (wystarczy wspomnie katastrofalne skutki
wylewu tej Rzeki, ktra przerwaa tamy zabezpieczajce) i dezorganizacja transportu
wywoujca rnorodne konflikty. Powstanie tajpingw i represje, jakie po nim nastpiy
(1851-1868), pocigny za sob mier 20 do 100 milionw ludzi - liczba ludnoci w Chi
nach, wynoszca w 1850 roku 410 milionw, spada w 1873 do 350 milionw'4. Ale tylko
nieznaczn cz uzna mona za rzeczywiste ofiary zaplanowanych akcji (z wyjtkiem
okoo 1 miliona podczas powstania tajpingw'5). By to w kadym razie okres wyjtkowo
burzliwy, obfitujcy w rebelie o ogromnym zasigu, przy jednoczesnej agresywnej polityce
zachodniego imperializmu, okres rosncej desperacji coraz biedniejszej ludnoci. Niestety,
w takich warunkach dorastay dwa, trzy lub nawet cztery pokolenia poprzedzajce genera
cj komunistycznych rewolucjonistw, co sprawio, e przywyky one do gwatu oraz roz
chwiania podstawowych wartoci zakorzenionych w dugiej historii Chin.
W Chinach pierwszej poowy XX wieku nic jeszcze nie zapowiadao rozpasania epo
ki triumfujcego maoizmu. Cho przebieg rewolucji 1911 roku by raczej mao drama
tyczny, to w cigu nastpnych szesnastu lat - poprzedzajcych poowiczn stabilizacj
narzucon przez Guomindang - nie obyo si jednak bez masakr. Na przykad w orod
ku rewolucji w Nankinie midzy lipcem 1913 a lipcem 1914 roku dyktator Yuan Shikai
rozkaza straci tysice osb'". W czerwcu 1925 roku policja koncesji zachodnich w Kan
tonie zabia 52 uczestnikw robotniczej manifestacji; w maju 1926 roku podczas pokojo
wej manifestacji antyjaposkiej w Pekinie zgino 47 studentw; w kwietniu i maju 1927
roku w Szanghaju, a pniej w innych wielkich miastach wschodnich Chin w wyniku spe
cyficznego sojuszu Czang Kajszeka (Jiang Jieshi) z miejscow mafi stracono tysice
komunistw. W "Doli czowieczej" Andre Malraux wspomina o wyjtkowo drastycznym
przebiegu niektrych egzekucji, na przykad o wrzucaniu ofiar do kotw lokomotyw.
Nie wydaje si jednak, by pierwszym epizodom wojny domowej midzy komunistami
a narodowcami towarzyszyy masakry na wielk skal, przerastajce rzezie z okresu
Dugiego Marszu (1934-1935), natomiast w latach 1937-1945 niezliczonych okru
ciestw dopucili si Japoczycy w okupowanej przez siebie duej czci Chin.
Obfitsze miertelne niwo ni owe akty przemocy przyniosy klski godu z lat 1900,
1920-1921 i 1928-1930, ktre nawiedziy pnocn oraz pnocno-zachodni cz kra
ju, podatne na susz; druga z nich spowodowaa mier p miliona osb, trzecia - 2 do
3 milionw, ale nawet jeli pogbia j dezorganizacja transportu zwizana z wojn
domow, nie mona mwi o jakim "spisku godowym", a wic i o planowej akcji. Nie
byo tak nawet w Henanie, gdzie w latach 1942-1943 zmaro z godu od 2 do 3 milio
John K. Fairbank, "La Grande Revolution chinoise 1800-1989", Flammarion, Paris (tum. z ang.),
s.126.
'5 Wg szacunkw Jen Yuwena, "The Taiping Revolutionary Movement", Yale University Press, New
Haven 1973.
'MarieClaire Bergere Lucien Bianco, Jurgen Domes (red.), "La Chine au XXsiecle" t.1: D'une
revolution a 1'autre 1895-1949", Fayard, Paris 1989, s.125.
Roderick MacFarquhar John K. Fairbank (red.), "The Cambridge History of China", t.14: "The Pe
ople's Republic", cz.1:1949-1965, Cambridge University Press,1987, s. 371.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 439
x John K. Fairbank, Albert Feuerwerker (red.), "The Cambridge History of China", t.13: "Republican
China", cz. 2:1912-1949, Cambridge University Press,1986, s. 605-606.
' Tame, s. 292.
z" Tame, s. 291, 293.
440 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
Kiedy w styczniu 1928 roku mieszkacy wsi Czerwonych Flag ujrzeli zbliajc si
grup ludzi powiewajc czerwonym sztandarem, doczyli z entuzjazmem do tej
pierwszej chiskiej "rady" z Hua Lufeng, ktr dowodzil Peng Pai. Komunici, wyko
rzystujc dwuznaczn sytuacj, podsycali swymi przemwieniami lokalne nienawici.
W ten sposb osigali zamierzony cel, pozostawiajc nowo pozyskanym zwolennikom
woln rk w zaspokajaniu krwawej dzy zemsty. I tak oto okres kilku miesicy na
przeomie lat 1927 i 1928 da przedsmak najgorszych momentw pniejszej o czter
dzieci lat "rewolucji kulturalnej" czy pniejszego o p wieku reimu Czerwonych
Khmerw. Od roku 1922 ruch, poprzedzony intensywn agitacj prowadzon przez
zwizki chopw, ktrych podburzaa partia komunistyczna, zdecydowanie spolarvzo
wa wie na biednych chopw i "wacicieli ziemskich" (na tych ostatnich nieustannie
skadano donosy), chocia ani tradycyjne konflikty, ani nawet realia spoeczne nie uza
sadniay takiego podziau. Ale anulowanie dugw i zniesienie dzieraw zapewnily
"czerwonym" szerokie poparcie. Peng Pai, wykorzystujc to, wprowadzi rzdy "demo
kratycznego terroru". caa ludno zapraszana bya na publiczne procesy "kontrrewo
lucjonistw", prawie zawsze skazywanych na mier, towarzyszya egzekucjom, krzy
czc "zabij, zabij" pod adresem Czerwonej Gwardii zajtej wiartowaniem ofiar na ka
waki, ktre czasami pieczono i jedzono lub dawano do spoycia rodzinie na oczach
innych, yjcych jeszcze skazanych. Wszyscy zapraszani byli na uczt, w czasie ktrej
dzielono pomidzy siebie wtrob lub serce byego waciciela, i uczestniczyli w wie
cach - mwca stawa przed tumem ludzi trzymajcych piki z wbitymi na nie wieo
citymi gowami. Ta fascynacja kanibalizmem traktowanym jako zemsta, ktr odnaj
dujemy w Kambody Pol Pota, jest odpowiednikiem archetypw szeroko rozpowszech
nionych w Azji Wschodniej. Pojawiaa si ona czsto w krytycznych momentach historii
Chin. W ten wanie sposb w okresie obcych najazdw w 613 roku cesarz Yang (z dy
nastii Sui) mci si na rebeliantach, przeladujc nawet ich najdalszych krewnych:
Najciej ukarani skazani zostali na powiartowanie i wystawienie na widok publiczny ich gw
zatknitych na piki lub na obcicie czonkw i przebicie strzaami. Cesarz rozkaza wysokim
urzdnikom zje, kawaek po kawaku, ciaa ofiar.
Wielki pisarz Lu Xun, wielbiciel komunizmu w tym czasie, gdy nie mia on ju nic
wsplnego ani z nacjonalizmem, ani z niechci wobec Zachodu, napisa: "Chiczycy
to kanibale". Rzadsze ni te krwawe orgie byo dewastowanie przez Czerwon Gwar
di w 1927 roku wity i przeladowanie mnichw taoistycznych: wierni malowali na
czerwono posgi bstw, prbujc je w ten sposb ratowa, a ywym bstwem zacz si
powoli stawa Peng Pai. W okresie czterech miesicy rzdw "czerwonych" ucieko
z tych okolic pidziesit tysicy osb, w wikszoci biedoty3.
Zob. Roland Lew, "1949: Mao prend le pouvoir", Complexe, Bruxelles 1980.
' JeanLuc Domenach, ,Chine:1'archipel ouMlie" Fayard, Paris 1992, s. 47.
Gregor Benton, "Under Arms and Umbrellas: Perspectives on Chincse Communism in Defeat", w:
Tony Saich, Hans Van de Ven, "New Perspectives on the Chinese Communist Revolution", M. E. Sharpe,
Armonk 1995, s.131-133.
442 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
nym Shaanxi w pobliu Yan'anu. Podatki naoone na chopw byy ogromne: w 1941
roku pobierano 35% zbiorw, czyli cztery razy wicej ni w regionach znajdujcych si
pod rzdami Guomindangu. Chopi zaczli otwarcie yczy mierci Mao. Partia stumi
a bunt, ale eby pozby si kopotu, rozpocza potajemnie, lecz na wielk skal, upra
w opium, z ktrej zysk a do 1945 roku pokrywa 26 do 40% dochodw bazyz'.
Jak czsto w reimie komunistycznym, najwicej ladw pozostawiy represje skie
rowane przeciwko przywdcom partyjnym stanowicym cz siatki, ktra w wikszoci
przetrwaa. Pewne rachunki zostay wyrwnane dopiero po dziesicioleciach. Najbar
dziej naraeni na represje byli przywdcy majcy na terenach objtych walk najcilej
sze zwizki z ludnoci. Ich przeciwnicy, mocniej uzalenieni od administracji central
nej, oskarali ich o "lokalizm, ktry rzeczywicie nierzadko skania do prowadzenia
bardziej wywaonej polityki czy kwestionowania odgrnych polece. Ale za tym kon
fliktem kry si jeszcze inny: przywdcy miejscowi wywodzili si czsto z bogatych
warstw wiejskich, zwaszcza z rodzin wacicieli ziemskich (byli to najczciej ludzie wy
ksztaceni), i zwizali si z komunizmem z pobudek skrajnie nacjonalistycznych, nato
miast przywdcy "centrowi" i onierze "regularnej" armii pochodzili w przewaajcej
wikszoci z marginesu spoecznego - byli to bandyci, wczdzy, ebracy, a w przypad
ku kobiet prostytutki. Mao ju w 1926 roku przewidywal, e odegraj oni wan rol
w rewolucji:
Czy sam nie utosamia si z nimi, kiedy znacznie pniej, w roku 1965, przedsta
wil si amerykaskiemu dziennikarzowi Edgarowi Snow jako "stary mnich wdrujcy
pod gwiazdami ze swoim dziurawym parasolem"?" Wedug przywdcw komunistycz
nych reszt ludnoci, z wyjtkiem stanowicych mniejszo zdecydowanych przeciwni
kw (czsto rwnie czonkw elity), cechowaa pasywno i "chd" - w tym biedne
i rednie chopstwo, majce w teorii stanowi baz klasow partii komunistycznej na
wsi. Zdeklasowani, ktrzy stali si kadr, korzystajc ze swojej pozycji spoecznej w o
nie partii, mniej lub bardziej dni zemsty i popierani przez Centrum3, sigali sponta
nicznie po rozwizania najbardziej radykalne, w skrajnych przypadkach zmierzajc do
eliminacji kadr lokalnych. Ten konflikt zaowocowa po 1946 roku krwawym przebie
giem reformy rolnej".
Chen Yung-fa, "The Blooming Poppy under the Red Sun: The Yan'an Way and the Opium Trade",
tame, s. 263-298.
Mao Tsetung, O klasach spoeczestwa chiskiego", marzec 1926, Dziea wybrane", t.1, Ksika
i Wiedza, Warszawa 1953, s. 21. (Przyp. red.)
Francois Godement, "La tourmente du vent communiste (1955-1965)", w: MarieClaire Bergere,
Lucien Bianco, Jurgen Domes (red.), "La Chine au XXsiecle", t. 2: "De 1949 a aujourd'hui", Fayard, Pa
ris 1990, s. 58.
' Ten niejasny termin okrela krg ludzi posiadajcych rzeczywist wadz w partii; tylko czciowo od
powiada to oficjalnym instancjom, a granice i moliwoci jego dziaania s pynne. Niektrzy czonkowie
Centrum mog pozostawa na zupenym marginesie, w przeciwiestwie do "odsunitych", nie sprawuj
cych adnych funkcji, jak Deng Xiaoping, ktry przez dziesiciolecia by jednak prawdziwym "numerem je
den".
ZoM. G. Benton, "Under Arms..."; Lucien Bianco, "Peasant Responses to CCP Mobilization Policies,
1937-1945", w: T. Saich, H. Van de Ven, "New Perspectives...", s.175-187.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 443
Zob. Stephen C. Averill "The Origins of the Futian Incident" tame s. 79-115.
Zob. David E. Apter, "Discourse as Power: Yan'an and the Chinese Revolution", tame, s. 218-219.
444 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
Kraj, ktry przejli komunici w 1949 roku, nie by, prawd mwic, krain harmonii
i szczcia. Przemoc, a czsto i masakry byy nie tylko codziennymi metodami, po ktre
sigali zarwno rzdzcy, jak i ich przeciwnicy, ale i sposobem regulowania sporw z s
siadami. Akcje, ktre nastpiy, stanowiy wic odpowied na przemoc i rozbj (jedna
z ofiar Peng Paia, lokalny urzdnik, kaza straci okoo setki nalecych do spdzielni
wieniakw), tak te postrzegao je wielu chopw. Dlatego wanie okres ten pozostawi
bardzo dobre wspomnienia i w oficjalnej postmaoistowskiej historii (a do przedednia
kampanii "przeciw prawicowcom" z 1957 roku Wielki Sternik w zasadzie sterowa tak
jak naleao), i w pamici licznych wiadkw, ktrzy niejednokrotnie odnieli osobist
korzy - lub wyobraali to sobie - z nieszcz swych zbyt dostatnio yjcych ziomkw.
Tumaczy to w duej mierze, dlaczego i ta czystka nie dotkna tak bardzo komunistw
(w tym komunistycznych intelektualistw). A przecie chodzi o najbardziej krwaw,
ogarniajc cay kraj fal represji przeprowadzonych przez Komunistyczn Parti Chin.
Jej moc, zasig i czas trwania (z krtkimi okresami wytchnienia, praktycznie co roku wy
buchaa nowa "kampania masowa") oraz fakt, e bya zaplanowana i kierowana central
nie, sprawiy, e przemoc w Chinach signa szczytw. "Czystka" yanaska z 1943 roku
bya zaledwie prb generaln, gdy obja tylko odlegy powiat w ogromnym kraju. To,
co spotkao pewne warstwy spoeczne, mona nazwa ludobjstwem, jakiego Chiny nigdy
dotd nie znay, w kadym razie nie w skali kraju (nawet Mongoowie w XIII wieku spu
stoszyli tylko pnocne rejony cesarstwa). Niektrych z tych bestialstw dokonano w czasie
cikiej, trwajcej trzy lata wojny domowej: na przykad w Siwanze w Mandurii natych
miast po wkroczeniu do miasta wymordowano 500 mieszkacw, w duej czci katoli
kw. Komunici, zdobywszy w 1948 roku decydujc przewag, od razu przestali uwal
nia przeciwnikw w celach propagandowych. Od tej pory zamykani setkami tysicy,
a nastpnie wyrzucani z przepenionych wizie, stawali si oni pierwszymi pensjonariu
szami nowych obozw reedukacji przez prac, laodong gaizao nazywanych powszechnie
laogai, gdzie reedukacj czono z prac dla potrzeb wojny4. Ale najgorszych aktw
przemocy dokonywano na tyach i nie miay one nic wsplnego z sam wojn.
W odrnieniu od rewolucji rosyjskiej z 1917 roku rewolucja chiska z roku 1949 roz
pocza si na wsi i dopiero potem ogarna miasta. Logiczne jest wic, e czystki w mia
stach poprzedzone zostay kampani reformy rolnej. Komunici mieli w tym wzgldzie,
jak wida, due dowiadczenie, ale eby j przeprowadzi, utrzymujc jednoczenie z lep
szym lub gorszym efektem "zjednoczony front" antyjaposki z rzdem centralnym Gu
omindangu, musieli od 1937 roku przyhamowa realizacj tego fundamentalnego punktu
ich programu. Wznowili kampani dopiero po porace Japoczykw i wybuchu wojny
domowej (1946), ktra miaa ich doprowadzi do wadzy. Tysice ekip zawodowych agi
tatorw - najlepiej obcych w danym regionie, aby unikn wikania si w ssiedzkie, kla
nowe czy mafijne ukady - odwiedzao kolejne wsie w "rejonach wyzwolonych" przez
Chisk Armi LudowoWyzwolecz. W miar posuwania si armii kampania powoli
rozszerzaa si na poudniowe i zachodnie zaktki kraju (na razie bez Tybetu).
Naley podchodzi do sprawy ostronie: dostrzeganie w rzeczywistej rewolucji agrar
nej, jaka wstrznie yciem tysicy chiskich wsi, tylko odgrnej manipulacji, bdzie
rwnie faszywe, jak naiwne przekonanie, e partia komunistyczna zadowolia si jedy
nie realizacj "woli mas"4. Owe masy miay do powodw, aby czu si pokrzywdzone
i pragn zmian. Jedn z krzyczcych niesprawiedliwoci bya nierwno pomidzy
chopami - we wsi Dugi uk (Shanxi), skd William Hinton obserwowa rewolucj44,
7% chopw posiadao 31% ziem uprawnych i 33% byda pocigowego. Ze spisu po
wszechnego z 1945 roku wynika, e do okoo 3% wiejskich notabli naleao rednio 26%
gruntw". T nierwno wzmaga jeszcze lichwiarski procent od poyczek (3-5% mie
sicznie, do 100% rocznie), na ktre monopol mieli najbogatsi wieniacy.
Najbogatsi czy po prostu mniej biedni? Podczas gdy w regionach granicznych Pou
dnia niektre posiadoci dochodziy do kilkuset hektarw, a wikszo skromniejszych
"wacicieli ziemskich zadowalaa si dwoma, trzema hektarami, w Dugim uku 1200
mieszkacw) najbogatsi mieli najwyej 10 hektarw. W dodatku na wsi granice dziel
ce ludno byy pynne - przewaajc wikszo stanowia warstwa rednia, pomidzy
bezroln biedot i wacicielami ziemskimi nie yjcymi z wasnej pracy. W porwnaniu
z ogromnymi kontrastami spoecznymi, jakie istniay na wsi wschodnioeuropejskiej a
do 1945 roku, a w Ameryce aciskiej istniej do dzisiaj, mona stwierdzi, e chiska
spoeczno wiejska bya "wzgldnie" rwna, tote, jak ju wspominalimy, konflikty
midzy bogatymi i biednymi bynajmniej nie powinny stanowi gwnej przyczyny zamie
szek. Tak samo jak w 1927 roku w Ha Lufeng, komunici - przede wszystkim sam Mao
- odegrali wic rol inynierw spoecznych. Utworzono do sztuczny podzia warstw
wiejskich i arbitralnie okrelono granice midzy nimi (aparat partyjny ustanowi limity,
ktrych naleao przestrzega:10 do 20% "uprzywilejowanych", zalenie od rejonu i od
meandrw polityki centralnej), a nastpnie uznano oficjalnie, e podzia ten jest niemal
jedyn przyczyn zej sytuacji chopw. Droga do szczcia stawaa si wic atwa...
Agitatorzy rozpoczli prac od podzielenia chopw na cztery warstwy: biednych,
rednio biednych, rednich i bogatych. Ci, ktrzy znaleli si poza klasyfikacj, z lep
szym lub gorszym uzasadnieniem uznani zostali za "wacicieli ziemskich" i w okrelo
nej sytuacji przeznaczeni do odstrzau. Czasami z braku precyzyjnego kryterium dys
kryminacyjnego i po to, by przypodoba si najbiedniejszym, przydzielano ich do po
mocy - niekiedy bez wytycznych partii, chocia prawd jest, e czsto si one zmieniay
- bogatym chopom. Los "bogaczy" wiejskich by od pocztku jasny, ale sposoby, jaki
mi si posugiwano, byy bardzo pokrtne, chocia z pewnoci najskuteczniejsze poli
tycznie. Naleao bowiem zmobilizowa do wspudziau w zbrodni "szerokie masy,
wzbudzajc w nich tym samym strach przed upadkiem komunizmu. W miar moliwo
ci naleao te da im zudzenie wolnej woli, podczas gdy w rzeczywistoci nowa wa
dza wspieraa ich decyzje. Byo to niewtpliwie zudzenie, poniewa procesy te przebie
gay prawie jednoczenie, a ich rezultaty byy takie same, cho konkretne warunki r
niy si ogromnie, zalenie od wsi i regionu. Wiadomo dzisiaj, ile wysiku woono
w inscenizacj "rewolucji chopskiej" prowadzonej przez komunistycznych bojowni
kw, zawsze gotowych do uycia przemocy, eby jak najszybciej zdoby dowody "winy".
W czasie wojny wielu modych ludzi wolao uciec na tereny okupowane przez Japo
czykw ni da si wcieli do Chiskiej Armii LudowoWyzwoleczej. Chopom, za
wsze apatycznym i czsto do tego stopnia ulegym wobec wacicieli ziemskich, e pota
jemnie pacili tradycyjne dzierawy ju po ich zniesieniu przez now wadz - prolog
reformy - daleko byo do podzielania spoecznych ideaw partii komunistycznej.
Agitatorzy we wasnym gronie klasyfikowali ich zalenie od postawy politycznej na
aktywnych, zwykych, opnionych, wspierajcych wacicieli. Nastpnie oficjalnym ka
tegoriom spoecznym doklejali lepsze lub gorsze etykietki, wypracowujc w rezultacie
co w rodzaju socjologii Frankensteina, na ktrej wizerunek wpyway rwnie prywat
ne ktnie i ukryte interesy (np. ch pozbycia si niewygodnego ma)". Klasyfikacj
mona byo zmienia do woli; aby zakoczy jak najszybciej podzia ziemi, wadze Du
giego uku zmniejszyy nagle liczb rodzin biednych wieniakw z 95 (na 240 ogem)
L. Bianco, "Peasant..."
448 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
W. Hinton, "Fanshen", s. 285. Hinton, ktry sam by rolnikiem w Stanach, jest w zasadzie przychyl
ny komunizmowi chiskiemu.
He Liy (i Claire Anne Chik), "Mr China's Son - A Villager's Life", Westview, Boulder 1993,
s. 52-54.
Richard Masden, "The politics of revenge in rural China during the Cultural Revolution", w: J. N.
Lipman, S. Harrell, "Violence in China...", t. 2 s.186.
Werner Meissner, "La voie orthodoxe (1949-1955)", w: M.-C. Bergere i in., "La Chine...", t. 2, s.19.
450 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
Tame, s. 94-101.
A. Roux, "La Chine...", s.170.
J.-L. Domenach, "Chine...", s. 77-78
Tame, s. 79.
452 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ , A MASAKR
Quinze ans de persecution contre les catholiques en Chine communiste", w dwutygodniku "Est et
Ouest" z 16-30 IX 1966, s. 4-9; J.-L. Domenach, "Chine...", s. 504.
J.-L. Domenach, "Chine...", s. 80-81.
Lt. za: R. MacFarquhar, J. K. Fairbank, "The Cambridge History of China", t.14, s. 88.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 453
ces taki mg trwa a dwa miesice w roku, a obwinieni mieli w tym czasie zakaz
wszelkiej innej dziaalnoci. Oskaryciele mieli czas i nie istnia aden sposb, aby si
im wymkn - jedyn ucieczk byo samobjstwo, wyjcie tradycyjnie wybierane przez
tych, ktrzy pragnli uchroni si od haby kolejnych zaprzastw i ohydnego obowiz
ku denuncjowania kolegw lub po prostu pewnego dnia zostali zamani. Tak samo po
stpowano w czasie "rewolucji kulturalnej", ale wtedy stosowano rwnie przemoc fi
zyczn. Na razie jednak caa ludno i wszelka dziaalno w miastach podlegay abso
lutnej kontroli partii. Kierownicy przedsibiorstw - od 1951 roku zobowizani do
ujawniania ksig rachunkowych, gnbieni podatkami, zmuszani od grudnia 1953 roku
do udostpniania swych kapitaw pastwu, a w 1954 do wstpowania do publicznych
stowarzysze zaopatrzeniowych (racjonowanie ywnoci byo ju wtedy powszechne)
i na nowo objci ledztwami w padzierniku 1955 roku - nie opierali si duej ni dwa
tygodnie, kiedy w styczniu 1956 roku "zaproponowano" im kolektywizacj w zamian za
skromn rent do koca ycia i czasami stanowisko dyrektora technicznego w ich daw
nej firmie ("rewolucja kulturalna" nie respektowaa pniej tych obietnic). Pewien
zbuntowany przedsibiorca z Szanghaju, powoany (z rnych powodw) przed sd
przez swoich robotnikw, w cigu dwch miesicy zosta zrujnowany, a nastpnie wy
sany do obozu pracy. Waciciele maych i rednich firm, kompletnie zaamani, pope
niali samobjstwa. Tych z duych przedsibiorstw znacznie rzadziej przeladowano, po
niewa do ich umiejtnoci, wci jeszcze przydatnych, dochodziy czsto kontakty
z wpywowym i bogatym rodowiskiem zamorskich Chiczykw, a wanie trwaa walka
z Tajwanem o zdobycie ich poparcia.
Miadca machina nie zatrzymaa si, cho kampanie uruchomione w latach
1950-1951 zostay uznane za zakoczone w 1952 lub 1953 roku. Przeprowadzono je tak
dobrze, e nie zostao ju duo ziarna do zmielenia. Pomimo to cikie represje trway
nadal: w 1955 roku przystpiono do nowej kampanii "eliminowania ukrytych kontrre
wolucjonistw" (sufan). Uderzya ona szczeglnie w intelektualistw, w tym ju spraw
dzonych, starych przyjaci partii, ktrzy omielili si okaza cho troch niezalenoci.
Blyskotliwy marksistowski pisarz Hu Feng, ucze otoczonego czci Lu Xuna, sprzeci
wil si w lipcu 1954 roku prowadzonej przez Komitet Centralny polityce "piciu
ostrzy" (zwaszcza podporzdkowaniu twrczoci "gwnej linii"), co partia rodkami
przymusu wbijaa do gw pisarzom. W grudniu zostaa wic rozptana przeciwko nie
mu olbrzymia nagonka, wszyscy znani intelektualici przecigali si w donosach, po
czym na polowanie wezwano "masy". Hu Feng, kompletnie izolowany, przedstawi
w styczniu 1955 roku samokrytyk, ale zostaa ona odrzucona. Aresztowany w lipcu
wraz ze 130 "wsplnikami", przesiedzia dziesi lat w obozie; zatrzymany ponownie
w 1966 roku, woony z wizienia do wizienia, doczekal si penej rehabilitacji dopiero
w roku 1980". Po raz pierwszy rwnie czonkowie partii byli masowo przeladowani:
"Dziennik Ludowy" ujawnil istnienie w ich szeregach 10% "ukrytych szpiegw", co
zdaje si wskazywa na liczb oskare'.
Jeli chodzi o sufan, jedne rda mwi o 81 tysicach aresztowanych (co jest raczej
skromn liczb), inne o 770 tysicach ofiar miertelnych - chiskie tajemnice... Synna
kampania "stu kwiatw" (majczerwiec 1957) to tylko jedna w dugim acuchu maso
wych represji, tyle e w tym przypadku niszczenie "zarodkw trucizny" byo na miar
nadziei i rozmachu, wywoanych trwajc kilka krtkich tygodni liberalizacj, ogoszo
n, a nastpnie odwoan przez Mao. Cel tej kampanii by dwojaki: jak kada czystka
(a zdarzay si one od czasu do czasu nawet w wizieniach'i), miaa spowodowa sponta
niczne wypowiedzi, pozwoli jak najszerzej wyrazi niezadowolenie, aby potem atwiej
byo zniszczy tych, ktrzy ujawnili "nieprawomylne pogldy". Jednoczenie - wobec
ostroci krytyk - miaa wzmocni jedno aparatu partyjnego w obronie radykalnej po
stawy przewodniczcego, poniewa na XX Zjedzie KPZR podkrelono, e naley d
y do legalizowania praktyk represyjnych, take w Chinach (wiksza kontrola sdw
nad dziaaniami bezpieki i nad wymiarem kar)", i podano w wtpliwo kult Mao. Do
znaczcy jest fakt, e komunistyczni intelektualici, dmuchajcy na zimne od czasw
Yan'anu, raczej trzymali si od tego wszystkiego z daleka, ale setki tysicy naiwnych
czsto tylko "towarzyszy drogi" z 1949 roku, a zwaszcza czonkw "partii demokratycz
nych", niedobitkw, ktrym partia uznaa za stosowne da przey - znalazy si w pu
apce wasnych pogldw, kiedy brutalne uderzenie "antyprawicowego" mota zostao
zadane. Tym razem mniej byo egzekucji, ale 400-700 tysicy czonkw partyjnej kadry
(przynajmniej 10% chiskich intelektualistw, technikw i inynierw), napitnowa
nych habic etykietk "prawicowcw", musiao pokutowa w obozach pracy lub w od
legych, zapadych wioskach przez co najmniej dwadziecia lat. Ci, ktrym udao si
przey gd z lat 1959-1961 i utrat nadziei, a dziesi lat pniej nawalnic Czerwonej
Gwardii, zdecydowanej ponownie wszcz przeladowania, musieli czeka a do 1978
roku na pierwsze rehabilitacje. W dodatku miliony dziaaczy partyjnych (100 tysicy
w samym tylko Henanie)'5 i studentw poddano "rustyfikacji", tymczasowo lub na za
wsze zsyajc ich na wie, gdzie panoway niezwykle cikie warunki; bya to kara, a jed
noczenie przygotowanie do Wielkiego Skoku, ktry mia si rozpocz od wsi.
W okresie kampanii "przeciw prawicowcom" uwizienie zazwyczaj poprzedzaa izo
lacja spoeczna. Nikt nie chcia zna napitnowanego, nikt nie poda mu nawet szklan
ki gorcej wody. Czowiek taki musia chodzi do pracy, ale w zasadzie tylko po to, aby
pisa kolejne "wyznania" i znosi kolejne wiece "edukacji przez krytyk". Poniewa
mieszkania zazwyczaj przyznaway zakady pracy, koledzyssiedzi - lub raczej ich dzie
ci'" - take nie dawali mu spokoju: sarkazm, obelgi, zakaz chodzenia lew stron ulicy,
bo przecie jest "prawicowcem"; wyliczanka koczya si zwykle hasem "Lud bdzie
zwalcza" prawicowca a do mierci". Naleao oczywicie przeyka to wszystko bez
sowa, jeli nie chciao si pogorszy swojej sytuacji. Mona sobie wyobrazi, jak licz
ne byy wtedy przypadki samobjstw. Dziki niezliczonym seansom krytyki i czystkom,
Jean Pasqualini (i Rudolph Chelminski), "Prisonnier de Mao: sept ans dans un camp de travail en
Chine", Gallimard, Paris 1975 (oryg. wyd. ang.1973).
Zob. J.-L. Domenach, "Chine...", s.121-126.
JeanLuc Domenach, "Aux origines du Grand Bond en avant: le cas d'une province chinoise,
1956-1958", Editions de 1'EHESS et Presses de la FNSP, Paris 1982, s.151.
Dziesi lat pniej zostan czonkami Czerwonej Gwardii; t pierwsz postrewolucyjn generacj
solidnie przeszkolono.
Czasownik "zwalcza" oznacza tu: donie zbiorowo na kogo, wymc na nim skruch i doprowadzi
do skazania go. Jest to "zwalczanie" szczeglne, poniewa ofiara nie moe si broni nawet sowami. W za
sadzie ustalone jest z gry, czy bdzie duo krzyku, bicia i czy dojdzie do zabjstwa. bya to codzienna
praktyka w czasie reformy rolnej i "rewolucji kulturalnej", poza tymi okresami stosowana rzadko.
'" He Liyi, "Mr China's Son...", s. 3-8.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 455
ktre musiay - biurokratyczny cud - obj przynajmniej 5%"' czonkw kadej jednost
ki pracy (7% na uniwersytetach, ktre wyjtkowo wyrniy si podczas kampanii "stu
kwiatw"), funkcjonariusze partii stawali na czele gwnych instytucji kulturalnych:
byskotliwy rozkwit intelektualny i artystyczny, jaki Chiny przeyy w pierwszej poowie
wieku, zosta zdawiony. Czerwona Gwardia staraa si pniej zatrze nawet jego
wspomnienie".
Wanie wtedy spoeczestwo epoki Mao przybrao sw w peni dojrza form,na
wet wstrzsy "rewolucji kulturalnej" zdestabilizoway je tylko chwilowo. Na zmiany
trzeba byo poczeka do pierwszych wielkich reform Deng Xiaopinga. Symbolem tych
czasw mogaby by maksyma Wielkiego Sternika: "Nie zapominajcie o walce klas!"
Wszystko opierao si w zasadzie na tym, e kady otrzymywa swoj etykietk, co na
wsi rozpoczo si w okresie reformy rolnej, a w miastach w okresie "kampanii maso
wych", zainicjowanych w 1951 roku, a zakoczonych dopiero okoo roku 1955. Kolek
tyw pracowniczy odgrywa pewn rol w tym procesie, lecz ostatnie sowo naleao do
policji. Po raz kolejny posuono si sztucznie wymylonym podziaem spoecznym,
ktry dla dziesitek milionw osb mia dramatyczne konsekwencje. W 1948 roku pe
wien dziaacz z Dugiego uku utrzymywa, e "sposb, w jaki zarabia si na ycie,
okrela sposb mylenia'. I na odwrt, jeli i za maoistowsk logik. Grupy spoecz
ne (wyznaczone dosy arbitralnie) czono z grupami politycznymi, co prowadzio do
nowego podziau: na "kategorie czerwone" (robotnicy, biedni i redni chopi, kadry
partyjne, onierze ChALW i "mczennicy rewolucji") i "kategorie czarne" (wacicie
le ziemscy, bogaci chopi, kontrrewolucjonici, "element szkodliwy" i prawicowcy). Po
midzy tymi dwiema kategoriami istniay "kategorie neutralne" (intelektualici, kapita
lici itp.), stopniowo jednak kwalifikowano je do "czarnych" wraz z ludmi zdeklasowa
nymi, osobami z marginesu, "czonkami partii, ktrzy zeszli na drog kapitalizmu"
i innymi szpiegami. W ten sposb, podczas "rewolucji kulturalnej", inteligencja staa
si "dziewit mierdzc kategori (czarn)". Etykietka, niezalenie od tego, co si
robio, stawaa si praktycznie drug skr: prawicowiec, nawet oficjalnie zrehabilito
wany, na zawsze by ju ulubionym celem pierwszej "kampanii masowej" i nigdy nie
mia prawa wrci do miasta". Zgodnie ze sw potworn logik system potrzebowa
wrogw do zwalczania - czasem do zabijania - a "zapas" musia by stale odnawiany,
czemu suyo rozszerzanie treci oskarenia lub odbieranie praw. W ten sposb nawet
czonek partii mg zosta prawicowcem.
Jak wida, chodzio nie o klasy spoeczne w ujciu marksistowskim, lecz raczej o kasty
podobne jak w Indiach (w klasycznych Chinach, naley to podkreli, nigdy czego po
dobnego nie byo). Tym, co rzeczywicie si liczyo, by status spoeczny sprzed 1949 roku,
bez wzgldu na olbrzymie zmiany, jakie nastpiy pniej. Klasyfikacj gowy rodziny
z reguy automatycznie przenoszono na dzieci (natomiast ona zachowywaa swoj "pa
niesk etykietk"). To dziedziczenie niesychanie usztywnio tak zwane spoeczestwo
rewolucyjne i doprowadzio do skrajnej rozpaczy "le urodzonych". Dyskryminacja
Liczba ta wydaje si mie niemal magiczne znaczenie, tak czsto wymieniano j w czasie kampanii.
Przede wszystkim oznacza minimum, poniej ktrego nie mona zej. Odnajdziemy j w przemwieniach
Pol Pota: "polizg" bdzie tu wyjtkowo duy.
'"' R. MacFarquhar, J. K. Fairbank, "The Cambridge History of China", s. 257.
' W. Hinton, "Fanshen", s. 484.
Tak byo w przypadku He Liyi, "Mr China's Son..."
456 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
"czarnych" i ich dzieci bya w istocie niezwykle metodyczna, czy chodzio o dostanie si
na uczelni, czy o prac zawodow (dyrektywa z lipca 1957 roku), czy o ycie polityczne.
Trudno im byo nawet polubi osob z kategorii "czerwonych", a spoeczestwo wykazy
wao tendencj do ostracyzmu w stosunku do nich, obawiajc si problemw ze strony
wadz za kontakty z ludmi ich pokroju. Owo etykietowanie osignie swoje apogeum
podczas "rewolucji kulturalnej", kiedywyjd najawjego skutki niekorzystne dla reimu.
Oto mit dugo utrzymujcy si na Zachodzie: Chiny nie byy wprawdzie wzorem de
mokracji, ale "Mao przynajmniej zapewni kademu Chiczykowi misk ryu". Nieste
ty, nic bardziej bdnego, bo po pierwsze, skromne przydziay ywnociowe na gow
mieszkaca nie zwikszyy si specjalnie od pocztku a do koca jego wadzy, i to po
mimo morderczej harwki chopw, najciszej w caej historii Chin. Po drugie, to
Mao i stworzony przez niego system ponosz bezporedni odpowiedzialno za co,
co pozostanie (miejmy nadziej) najwikszym godem wszech czasw.
Mona si zgodzi, e celem Mao nie byo unicestwienie ogromnych rzesz jego ro
dakw, pewne jest jednak, e los milionw ludzi zmarych z godu zupenie go nie inte
resowa. Jego gwnym zmartwieniem w czasie tych mrocznych lat byo to, jak wyprze
si odpowiedzialnoci za czyny, ktre - zdawa sobie z tego spraw - mona mu byo
zarzuci. W przypadku katastrofy trudno jest oddzieli odpowiedzialno za sam pro
jekt od odpowiedzialnoci za wypaczenia wynike w toku jego realizacji. Wszystko to
jednak ukazuje w penym wietle zarwno niekompetencj ekonomiczn i nieznajo
mo kraju, jak i izolacj, samozadufanie kierownictwa KPCh, a zwaszcza jej przywd
cy, uparcie trwajcego przy woluntarystycznej utopii. Kolektywizacja z lat 1955-1956
zostaa raczej dobrze przyjta przez wikszo chopw: grupowano ich we wsiach,
w ktrych mieszkali, a prawo do wycofania si ze spdzielni nie byo jeszcze czcz
obietnic - w latach 1956-1957 w Guangdongu skorzystao z niego 70 tysicy rodzin
i liczne spdzielnie zostay rozwizane. Ten wyrany sukces oraz udane niwa z 1957
roku skoniy Mao do zaproponowania, a nastpnie narzucenia opornym zaoe Wiel
kiego Skoku (ogoszonych w grudniu 1957 i sprecyzowanych w maju 1958) i rodkw
majcych do niego doprowadzi, to znaczy komun ludowych (w sierpniu 1958).
Chodzio o to, aby jednoczenie i w jak najkrtszym czasie ("trzy lata wysikw i wy
rzecze w zamian za tysic lat szczcia", jak zapewnia popularny slogan) cakowicie
zmieni sposb ycia wieniakw, zmuszajc ich do czenia si w gigantyczne komuny
skupiajce setki, a nawet tysice rodzin, gdzie wszystko staje si wspln wasnoci,
poczwszy od ywnoci. Chodzio te o rozwinicie produkcji rolnej na olbrzymi ska
l, dziki systemom irygacyjnym, ktrych budowanie przypominao czasy faraonw,
oraz o nowe metody uprawy. W kocu za chodzio o to, aby zlikwidowa podzia na
prac na roli i prac w przemyle, wprowadzajc wszdzie jednostki przemysowe,
a zwaszcza mae huty (niedaleko std do "agromiasta" Chruszczowa). Celem miao
by zapewnienie samowystarczanoci kadej lokalnej spoecznoci, a zarazem przy
Justin Yifu Lin, "Collectivization and China's Agricultural Crisis in 1959-19fi1", "Journal of Political
Economy" 1990, t. 98, nr 6, s.1228-1250.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 457
e "w grupie [ziarna] kiekuj szybciej; kiedy wzrastaj razem, czuj si lepiej' - co
byo twrczym przeoeniem zasady solidarnoci klasowej na prawa natury - niezwykle
gsty siew (pi do dziesiciu razy gciejszy ni zazwyczaj) sprawia, e mode roliny
widy, gboka orka wysuszaa gleb lub wydobywaa na jej powierzchni sl, zboe
i kukurydza bardzo sabo rosy na jednym polu, a zastpienie tradycyjnego jczmienia
pszenic w zimnym klimacie Tybetu miao tragiczne nastpstwa. Inne "bdy" byy ini
cjatyw rodzim: wyniszczenie wrbli zjadajcych ziarno przyczynio si do nadmierne
go rozwoju owadw; wielka liczba systemw nawadniajcych, le wykonanych i kiepsko
skoordynowanych, okazaa si bezuyteczna lub nawet szkodliwa - przyspieszona ero
zja, ryzyko gwatownego przerwania tam przy pierwszym przyborze wd - a ich budowa
kosztowaa wiele istnie ludzkich (10 tysicy na 60 tysicy robotnikw na budowie
w Henanie); denie do osignicia w przyszoci ogromnych zbiorw zb i produkcji
stali w przemyle, w myl zasady: "due jest pikne", zrujnowao "mae" pomocnicze
produkcje rolne, w tym hodowl, niezbdn w gospodarce ywnociowej. W prowincji
Fujian dochodowe plantacje herbaty zostay zamienione na pola ryowe.
Wreszcie wiadczenia na rzecz gospodarki okazay si wyniszczajce w dziedzinie eko
nomii: stopa akumulacji kapitau osigna bezprecedensowy poziom (43,4% PKB
w 1959 roku), po to, aby sfinansowa wielkie systemy nawadniajce, czsto nie ukoczo
ne lub le wykonane, a zwaszcza aby masowo rozwin produkcj w wielkich miastach
(Chiny maszeruj "na dwch nogach", jak gosi synny slogan Mao, ale caa krew z "no-
gi", ktr stanowio rolnictwo, sza w przemys). Te niewyobraalne wydatki inwestycyjne
wpyny na nie mniej wielkie wydatki na si robocz; przedsibiorstwa pastwowe za
trudniy w 1958 roku - bagatela - 21 milionw nowych pracownikw, co oznaczao
wzrost tego sektora o 85% w cigu roku! Rezultat: midzy 1957 a 1960 rokiem liczba lud
noci nierolniczej wzrosa ogem z 15 do 20% - i to pastwo musiao j wyywi6. Jed
noczenie spoeczno wiejska zuywaa swe siy nie na upraw roli, ale na wszelkie inne
moliwe prace (wielkie budowy, minihuty, ktrych caa produkcja okazywaa si najcz
ciej bezuyteczna, czy niszczenie starych wsi i budowa nowych domw mieszkalnych
itd.). W zwizku z "fantastycznymi" zbiorami z 1958 roku pozwolono sobie nawet na
zmniejszenie o 13% powierzchni przeznaczonych pod zasiewy zb"'. Efektem tego po
czenia "ekonomicznego delirium i politycznych kamstw' byy niwa z 1960 roku, kiedy
chopi nie mieli ju siy zebra plonw. Henan, pierwsza prowincja, ktra ogosia, e
w stu procentach ukoczya prace wodne (wszystkie systemy irygacyjne i obwaowania
byy w zasadzie gotowe), bya jedn z najciej dotknitych klsk godu (wedug rnych
szacunkw z godu zmaro tam od 2 do 8 milionw ludzi). Dostawy obowizkowe dla
pastwa byy ogromne: 48 milionw ton zb dostarczono w 1957 roku (17% zapasw),
67 milionw w 1959 roku (28%) i 51 milionw w roku 1960. Puapka raz jeszcze zatrza
sna si nad kamcami lub raczej, co gorsza, nad podlegymi im zarzdcami: w synnym
' Mao, rozmowy prywatne, zob. Roderick MacFarquhar, Timothy Cheek, Eugene Wu (red.), "The Se
cret Speeches of Chairman Mao".
xx R. MacFarquhar, J. K. Fairbank, "The Cambridge History of China", s. 380.
x"Tame, s. 369.
Tame.
' J.-L. Domenach, "Aux origines...", s.157.
Wikszo wczeniejszych informacji pochodzi od Jaspera Beckera, "Hungry Ghosts: China's Secret
Famine", John Murray, London 1966. Jest to, wedle naszej wiedzy, jedyne syntetyczne opracowanie po
wicone klsce godu wyniklej z Wielkiego Skoku.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 459
wzorcowym powiecie Fengyang (Anhui) ogoszono, e zbiory przyniosy 199 tysicy ton
ziarna w 1959 roku, zrobiono wic duy postp w stosunku do roku poprzedniego, kiedy
to zebrano 178 tysicy ton. W rzeczywistoci produkcja wyniosa tylko 54 tysicy ton
w porwnaniu do 89 tysicy w roku 1958, rzd zada jednak swojej bardzo konkretnej
czci wymylonych zbiorw: 29 tysicy ton! Nastpny rok uplyn wic prawie wszystkim
pod znakiem diety na ledwo zaprawionej ryem zupie, modnym sloganem stao si surre
alistyczne haso "Dziennika Ludowego" z koca 1959 roku: "y wstrzemiliwie w roku
obfitoci". Prasa oglnokrajowa przecigala si w wychwalaniu zalet sjesty, a profesoro
wie medycyny kadli nacisk na szczegln konstrukcj fizjologiczn Chiczykw, ktra
miaa sprawia, e proteiny i tluszcze byy dla ich organizmw zbdney;.
Prawdopodobnie nie byo jeszcze za pno, aby naprawi bdy, i w grudniu 1958
roku podjto nawet w tym kierunku pierwsze kroki. Ale pocztek napitych stosunkw
z ZSRR, a zwaszcza zaatakowanie strategii przewodniczcego podczas narady Biura
Politycznego KPCh (lipiec 1959) przez szacownego marszaka Peng Dehuaa sprawio,
e Mao z powodw czysto politycznych odmwi przyznania si do jakichkolwiek b
dw, aby nie mona go byo oskary o pomyk. Zbyt przewidujcy minister obrony
zastpiony zosta przez Lin Biao, ktry okaza si ulegym sug Wielkiego Sternika.
Peng, zepchnity na margines, ale nie aresztowany, zostanie w 1967 roku wyrzucony
z partii, skazany na doywocie i umrze w wizieniu w 1974 roku. Mao potrafi mci si
straszliwie. Wykorzystujc swoj przewag, narzuci w sierpniu 1959 roku podjcie na
nowo i pogbienie Wielkiego Skoku. Od tej chwili komuny ludowe miano tworzy
rwnie w miastach, cho w kocu do tego nie doszo. Na Chiny spadnie wielka klska
godu - ale Mao przeyje. I jak pniej powie Lin Biao, to geniusze tworz histori...
Klska godu ogarna cay kraj. Boiska do koszykwki w Pekinie przeksztaciy si
w warzywniki, a miliony kur panoszyly si na balkonach stolicy"'. adna prowincja nie
unikna klski, pomimo rnorodnoci warunkw naturalnych i upraw w tym ogrom
nym kraju. Ju samo to wystarczyoby, eby udowodni kamliwo oficjalnych owiad
cze o "najwikszej klsce ywioowej stulecia". W rzeczywistoci lata 1954 i 1980 byy
znacznie bardziej niestabilne, jeli chodzi o pogod; w 1960 roku tylko osiem stacji me
teorologicznych na sto dwadziecia mwio o ostrej suszy, a mniej ni jedna trzecia
o suszy'5. A przecie zbiory z 1960 roku -143 miliony ton zb - byy o 26% nisze od
tych z 1957 (zbiory z 1958 roku ledwie je przerosy) i zmniejszyy si do poziomu z roku
1950, podczas gdy Chiczykw byo 100 milionw wicej. Miasta, uprzywilejowane
pod wzgldem rozdziau zapasw i bliskoci organw wadzy, nie byy tak powanie do
tknite klsk - w 1961 roku, w najgorszym momencie, ich mieszkacom przydzielono
po 181 kilogramw ziarna, podczas kiedy chopi otrzymali tylko 153 kilogramy; ich
przydziay zmniejszyy si o 25% w porwnaniu z 8% w miastach. Mao, zgodnie z tra
dycj chiskich despotw, ale wbrew wasnej legendzie, wykazywa niewiele zaintereso
wania losem tych gruboskrnych i prymitywnych istot, jakimi byli chopi. Z drugiej
strony rnice regionalne, czy nawet lokalne, byy due: oczywicie prowincje pnocne
i pnocno-zachodnie, najbardziej naraone na zmiany klimatyczne, jedyne, ktre
w cigu ostatniego stulecia dotkna klska godu, i teraz znalazy si wrd najciej
Tame, s.133.
A. Roux, "La Chine...", s. 295-29fi.
J. Becker, "Hungry Ghosts...", s. 283.
u" R. MacFarquhar, J. K. FairMank, "The Cambridge History of China", s. 370, 383
460 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
Tame, s. 376-377.
J. Becker, "Hungry Ghosts...", s.113.
Tame, s.146.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 461
Tame, s.139.
IIII T IU\IIIlellAL 1, "tlZlx Tlrt me5... , s. J5.
J. Becker, "Hungry Ghosts...", s.112-149.
A. Roux, "La Chine...", s. 296-297.
I"J. Pasqualini, "Prisonnier de Mao...", s. 262.
Tame, s. 225-228, 252.
J. Yifu Lin, "Collectivization..."
J. Becker, "Hungry Ghosts...", s. 270-273.
462 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
Mj krewny odpowiedzia:
- Ale te domy nale do ludzi i nie mona ich zburzy bez ich pozwolenia.
Kiedy patrzylem na te rudery, nie chciao mi si wierzy, e kto mgby
w nich mieszka.
- Sowo ci daj, e s zamieszkane! Tutaj wszyscy zmarli z godu w okresie
"komunistycznej zawieruchy". I nikt nigdy nie wrcil. Przydzielono wic dziaki
ekipom produkcyjnym z ssiedztwa. Tylko dlatego, e mylano, i kto moe kie
dy tu wrci, zostawiono dziaki zabudowane. Ale obawiam si, e po takim cza
sie nie wrci ju nikt.
Szlimy wanie przez wie. Promienie sloneczne igray na liciach chwastw
w kolorze nefrytowej zieleni wyrosych na glinianych murach, co podkrelao
jeszcze kontrast midzy nimi a otaczajcymi je wypielgnowanymi polami ryu
i pogbiao atmosfer opuszczenia. Przed moimi oczyma wylonia si nagle po
rd tych chwastw scena, o ktrej opowiadano mi w czasie bankietu [sic): rodzi
ny wymieniajce pomidzy sob dzieci, aby je zje. Wyranie widziaem znka
ne twarze rodzicw przeuwajcych ciaa dzieci, na ktre wymienili swoje po
tomstwo. Dzieciaki polujce na motyle na pobliskich polach objawiy mi si jako
reinkarnacja tamtych dzieci poartych przez rodzicw. byo mi ich al. Ale jesz
cze bardziej byo mi al rodzicw. Kto zmusil ich, by jedli ludzkie cialo, cierpic
i oplakujc dramat innych rodzicw, czego nawet w najgorszym koszmarze nie
mogliby sobie wyobrazi? Zrozumiaem wtedy, kto by katem, "jakiego ludzko
w cigu wielu wiekw, a Chiny w przecigu tysicletniej historii poznay tylko
raz': Mao Zedong. Mao Zedong i jego gwardia, to oni - ich system i ich prze
stpcza polityka - popchnli oszalaych z godu rodzicw do oddania innym ciaa
z swego ciaa, aby mogli zaspokoi gd, i przyjli ciao z ciaa od innych rodzi
cw, aby zagluszy swj. To Mao Zedong, aby zatrze popenion przez siebie
zbrodni zamordowania demokracji" puci w ruch kampani Wielkiego Skoku
i zmusil tysice chopw otpialych z godu, by zabijali ciosami motyk dawnych
towarzyszy i ratowali wasne ycie dziki cialom i krwi swoich przyjaci z dzie
cistwa. Nie, to nie ci ludzie byli oprawcami, byli nimi Mao i splka. Wreszcie
zrozumiaem, skd Peng Dehua czerpa si, aby zaatakowa Komitet Centralny
partii kierowany przez Mao Zedonga; wreszcie zrozumiaem, dlaczego chopi do
tego stopnia nienawidzili "komunizmu" i dlaczego nie godzili si na atakowanie
polityki "trzech wolnoci i jednej gwarancji" Liu Shaoqi. Z tego prostego i slusz
nego powodu, e nie zamierzali w przyszoci oddawa innym ciaa ze swego cia
la na poarcie ani zabija swoich towarzyszy, aby w momencie szalestwa ich zja
da, bo tak im nakazywa instynkt przetrwania. Ten powd mia znacznie wiksz
wag ni jakakolwiek ideologia.
Synna formua uyta przez Lin Biao i Mao Zedonga w przemwieniu z 18 IX 1966 r.
"2 Aluzja do "puapki", jak bya kampania "stu kwiatw".
464 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
wiadectwa byych winiw byy przez dugi czas bardzo nieliczne: po pierwsze,
w czasach Mao wyjcie na wolno, niezwykle trudne, zdarzao si rzadko; po drugie,
uwolniona osoba musiaa pod grob ponownego zatrzymania przyrzec milczenie na
temat swoich przej w wizieniu. Dlatego to wanie obcokrajowcy, stanowicy nie
wielk cz uwizionych, dostarczyli wikszoci przekazw, ktre do dzi stanowi
podstaw naszych informacji: chronieni przez swoje rzdy, czsto uchodzili z yciem.
Niektrym powierzono misj zawiadczenia o cierpieniach armii cieni, w jakiej na krt
ko si znaleli. Tak byo w przypadku Jeana Pasqualini (jego chiskie imi brzmiao
Bao Ruowang). Jeden z towarzyszy niewoli wytumaczy mu, dlaczego wspwiniowie
tak dbali o jego zdrowie i bezpieczestwo:
aden z tych ludzi... mona powiedzie, e nikt, wczajc mnie samego, nigdy nie wyjdzie na wol
no. Kontrakt na cae ycie. Ty jeden jeste w innej sytuacji, Bao. Moliwe, e pewnego dnia prze
kroczysz gwn bram. To moe uda si cudzoziemcowi, ale nie nam. Ty jeden, jeli wyjdziesz
bdziesz mg o tym opowiedzie. Dlatego tak nam zaley, aby przey, Bao. [...] tak dugo, jak
bdziesz tutaj, bdziesz y. Mog ci to przyrzec. A jeli zostaniesz przeniesiony do innego obozu,
znajdziesz tam innych winiw mylcych tak jak my. Jeste cennym bagaem, mj stary!"
Laogai, czyli nigdzie... W tej czarnej dziurze promieniste soce maoizmu kryje
dziesitki milionw ludzi (50 milionw ogem a do poowy lat osiemdziesitych, we
dug Harry'ego Wu liczba ta wyraa tylko rzd wielkoci). Wielu z nich umiera. Jeli
porwnamy dwie przyblione oceny JeanLuc Domenacha (rednio 10 milionw uwi
zionych w cigu roku - czyli 1 do 2% ludnoci Chin, zalenie od okresu; 5% umieral
noci rocznie), to stwierdzimy, e okoo 20 milionw Chiczykw zmaro w niewoli,
w tym okoo 4 miliony w okresie godu spowodowanego Wielkim Skokiem w latach
1959-1962 (do "normalnych" racji ywnociowych, i tak ju minimalnych, wrcono do
piero w 1964 roku''). Niezwyke wiadectwo Jeana Pasqualini i ostatnie badania (Wu
i Domenacha) zbliaj nas ju do caociowego obrazu jednego z najmniej znanych
spord trzech wielkich systemw koncentracyjnych naszego stulecia.
Systemu wielkiego, trwajcego dugo (w kadym razie a do 1978 roku, czyli pierw
szej wielkiej fali liberalizmu"5) i bardzo zrnicowanego. Zrnicowani byli winio
wie: 80% "politycznych" okoo 1955 roku (ale liczne wykroczenia wobec prawa po
wszechnego mogy zosta przekwalifikowane na przestpstwa polityczne, co zwikszao
wymiar kary), poowa na pocztku nastpnego dziesiciolecia i prawie dwie trzecie wy
rokw na mocy prawa powszechnego okoo 1971 roku'" - ukazuje to powszechn nie
ch do reimu i nawrt przestpczoci w atmosferze niestabilnoci politycznej. Rno
rodne byy formy odosobnienia: orodki "prewencyjne", wizienia (w tym kilka
specjalnie przeznaczonych dla obalonych przywdcw), laogaie i ich "lejsze" odpo
wiedniki - laojiao i jiuye. Areszty stanowi przedsionek penitencjarnego pieka, w mia
Tame, s. 262.
' H. Wu "Laogai..." s. 3R.
'' J.-L. Domenach, "Chine...", s. 242; J. Pasqualini, "Prisonnier de Mao...", s. 318.
:J.-L. Domenach, "Chine...", s. 489, 512.
Tame, s. 512.
' Na ten temat zob. H. Wu, "Laogai...", s. 23-39; J.-L. Domenach, "Chine...", s.139-226.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 469
stach jest ich okoo 2500, a podejrzani poddawani s w nich ledztwu, ktre czasem
moe trwa nawet do dziesiciu lat; czsto odsiaduje si tam rwnie wyroki krtsze
ni dwa lata. Wizienia, w ktrych przebywa zaledwie 13% skazanych, a jest ich przy
najmniej tysic - podlegaj bezporednio wadzom centralnym. Odgrywaj one funkcj
odpowiadajc tej, jak peni nasze oddziay o zaostrzonym reimie. Pod wzmocnion
kontrol trzyma si tam ludzi z najwyszymi wyrokami (w szczeglnoci winiw z wy
rokiem mierci z zawieszeniem na dwa lata - specyfika chiskiego prawa, ktra w wik
szoci wypadkw koczy si uaskawieniem za "szczer popraw") i winiw specjal
nego znaczenia (wysocy funkcjonariusze, obcokrajowcy, duchowni, dysydenci, szpiedzy
itd.). Warunki bytowe w tych wizieniach s rne, czasem bywaj nawet cakiem zno
ne (na przykad wizienie nr 1 w Pekinie, gdzie mona naje si do syta, gdzie sypia
si na matach, a nie na deskach - "marzenie" przyjedajcych z innych miejsc odosob
nienia - jest wzorcowym orodkiem, po ktrym oprowadza si nawet zagranicznych
goci), ale wyjtkowo surowa dyscyplina, cika, przymusowa praca w fabrykach, inten
sywno ideologicznego prania mzgw sprawiaj, e winiowie pragn przeniesienia
na "powietrze", do obozw pracy, idealizowanych w ich wyobrani.
Ogromne rzesze winiw przebywaj wic w rozlegych obozach pracy, z ktrych
najwiksze i najbardziej zaludnione usytuowane s na ppustynnych terenach pnoc
nej Mandurii, Mongolii Wewntrznej, Tybetu i Xinjiangu, a zwaszcza w Qinghai,
prawdziwej "prowincji karnej"'y - jest to co w rodzaju chiskiej Koymy, o klimacie
przeraajco upalnym latem i bardzo cikich zimach. Umiejscowiony tam obz nr 2
jest prawdopodobnie najwikszy w Chinach, odbywa w nim kar co najmniej 50 tysicy
osb'3". Obozy w oddalonych rejonach zachodnich i pnocno-wschodnich maj opini
bardzo cikich, ale oglnie biorc, rytm pracy jest znacznie bardziej wyczerpujcy
w koloniach karnych przy fabrykach na terenach miejskich ni w wielkich karnych go
spodarstwach pastwowych. Winiowie, podlegli w zasadzie administracji miejskiej
i administracji prowincji (Szanghaj ma swoj sie obozw rozrzuconych po wielu pro
wincjach), pochodz na og z tych samych regionw; nie spotyka si na przykad Tybe
taczykw w Chinach wschodnich. W odrnieniu od ZSRR obozy maj lokaln lub
regionaln strategi ekonomiczn i okazyjnie tylko uczestnicz w akcjach na skal kra
jow, takich jak na przykad "kolej przyjani" prowadzca do Kirgizji, ktrej ukocze
nie opniono o 30 lat z powodu zerwania stosunkw sowieckochiskich...
Obozowa spoeczno dzielona bya na trzy grupy o rnym statusie. Najwiksz
i sta grup stanowili w czasach Mao niewolnicy laogaiw (co odpowiada "naprawie '
przez prac"). Skazani na rednie i dugie wyroki i zorganizowani na sposb wojskowy
w oddziay, bataliony, kompanie itd., stracili oni prawa obywatelskie, nie otrzymuj
adnego wynagrodzenia i rzadko tylko mog przyjmowa odwiedziny. W tych samych
obozach, a rzadziej w orodkach specjalnych, spotyka si rwnie osoby skazane na
"reedukacj przez prac", czyli laojiao. Chodzi tu o form aresztu administracyjnego,
stworzon w sierpniu 1957 roku, w szczytowej fazie kampanii "przeciw prawicowcom",
sankcjonujc w pewien sposb praktyk paralegalnych aresztowa przeprowadzanych
przez bezpiek. Aresztowani nie maj wyrokw (a wic i ustalonej dugoci kary), nie
trac praw obywatelskich (ale w obozach nie ma lokali wyborczych...) i otrzymuj nie
wielk pensj (wiksz jej cz pobiera si na ich utrzymanie). Zarzucane im wykro
czenia s raczej niewielkie, a ich pobyt w laojiao nie przekracza zazwyczaj kilku lat,
cho daje im si wyranie do zrozumienia, e wiele zaley od ich postawy. Dyscyplina,
warunki bytowe i warunki pracy s podobne do panujcych w laogaiach, a jednymi
i drugimi zarzdza bezpieka.
Do nieco bardziej "uprzywilejowanych" nale "przymusowo zatrudnieni specjali
ci" zjiuy, czasami nazywani "wolnymi pracownikami". Ta wolno jest jednak ograni
czona, poniewa nie maj oni prawa opuszczania miejsca pracy - najczciej obozu
chyba e na jedn lub dwie przepustki w cigu roku. S lepiej traktowani, troch lepiej
opacani ni w laojiao, wolno im sprowadzi rodzin lub zawrze maestwo, ale yj
w warunkach pwiziennych. Chodzi tu w istocie o "komory dekompresyjne" obozw,
gdzie umieszcza si "uwolnionych", czsto do koca ich dni - wjiuy umieszczano a
do lat szedziesitych 95% winiw opuszczajcych laogaie, jeszcze na pocztku lat
osiemdziesitych 50%, oraz 20 do 30% byych winiw laojiao". Odcici od swego
rodowiska, pozbawieni zatrudnienia i prawa zamieszkiwania w miecie, najczciej
rozwiedzeni (wadze czsto namawiay ony do opuszczenia "kryminalisty"), podejrza
ni do koca swoich dni, poniewa raz ju popenili bd, a co najsmutniejsze, czsto nie
majcy ju dokd i, z rezygnacj akceptuj swoje pooenie. Pozbawieni nadziei na
przyszo, budz lito nawet w winiach laogaiw:
Wolni pracownicy, ktrych spotykalimy, tworzyli smtn grup. Mona by powiedzie, e byli re
zydentami w wizieniach. byli ospali, wymczeni i brudni. Najwyraniej nic ju nie miao dla nich
znaczenia i w pewnym sensie mieli racj. byli bez przerwy godni, musieli sucha stranikw i za
mykano ich na noc tak samo jak innych. Jedyn rnic, jaka istniaa midzy nami, byo to, e mie
li prawo odwiedza rodziny. Nic si poza tym dla nich nie liczyo. Oczywicie, otrzymywali rwnie
wynagrodzenie, ale musieli wyda je na ywno i ubrania, ktrych nie dostawali ju w prezencie
od pastwa. Tych wolnych pracownikw nie obchodzio zupenie, co mogo ich czeka"'.
Nie mona podda si osdowi prawa, jeli najpierw nie uzna si swojej winy. Zaakceptowanie
wasnych przewinie jest koniecznym wstpem, a podporzdkowanie si woli prawa jest poczt
kiem odnowy. Przyznanie si i podporzdkowanie to pierwsze nauki, jakie naley wpoi winio
wi i mie je w pamici w czasie caego procesu resocjalizacji.
Aby naprowadzi przekonania polityczne przestpcy na waciwe tory, konieczne jest ustanowie
nie czterech podstawowych zasad edukacyjnych. S nimi: marksizm-leninizm, wiara w maoizm
i socjalizm, partia komunistyczna i demokratyczna dyktatura ludu'35,
W efekcie orodki karne byy przede wszystkim miejscem nauki dla "zych", kopo
tliwych i troch opnionych w rozwoju uczniw, za jakich ich uwaano. "Witamyna
szych nowych kolegw uczniw!"- taki transparent powita Pasqualiniego w obozie
pracy'36. Nauka na pewno nie jest tu pustym sowem: w czasie caego procesu odnowy
przeznaczano na ni co najmniej dwie godziny dziennie, w celi, wieczorem po kolacji,
jeli jednak "postpy" winiw byy niezadowalajce, moga ona trwa cae dnie, tygo
dnie, a nawet miesic, podobnie jak w czasie kampanii politycznych.
W wielu przypadkach okres "nauki non stop", trwajcy od pitnastu dni do trzech
miesicy, stanowi sta integracyjny w wiecie wiziennym'3'. Seanse odbyway si we
dug sztywnego rytuau: cakowicie zabronione byo chodzenie, podnoszenie si z miej
sca (nawet aby zmieni pozycj, w jakiej si siedziao, naleao prosi o pozwolenie),
rozmawianie... i spanie (nieustanna pokusa, zwaszcza po dniu cikiej pracy). Pasqua
lini, wychowany w tradycji katolickiej, by zaskoczony tym, e odnalaz tu medytacje,
spowied i skruch wyrosle na praktykach marksistowsko-leninowskich - rnic sta
nowi przymusowy i zbiorowy charakter tych aktw: nie chodzio w nich o odnowienie
wizi z Bogiem, ale stopienie jednostek w jedn, cakowicie podleg partii mas. Aby
urozmaici przyjemnoci, seanse oparte na spowiedzi (koniecznie bardzo szczego
wej) jednego z winiw przeplatano lektur "Dziennika Ludowego" (w czasie "rewo
lucji kulturalnej" byy to Dziea" Mao, a tomik cytatw z nich naleao stale nosi
przy sobie) lub "dyskusj" nad wydarzeniami, ktre uznano za materia dajcy dobry
przykad.
Mocz i dialektyka
Podaem mu swoje nazwisko, a lekcji, jaka po tym nastpia, nigdy nie zapo
mn [...].
- Przyznaj, e nie powinienem tego robi, straniku, ale ja tylko naruszyem
regulamin wizienny, a ty pogwacie prawo. Czonkowie wadz nie maj prawa
bi winiw. Przemoc fizyczna jest zabroniona.
Nastpia chwila ciszy, w czasie ktrej stranik myla, a ja oczekiwaem naj
gorszego.
- To prawda, co mwisz, Bao - powiedzia spokojnym, wywaonym tonem.-
Jeli przyznam si do popenienia bdu i podejm t spraw w czasie nastpne
go seansu samokrytyki [dla stranikw) - czy pjdziesz do swojej celi i napiszesz
mi pene "wyznanie"?
Byem zaskoczony jego reakcj. I poruszony, poniewa pierwszy raz miaem
do czynienia ze stranikiem, ktry przyznawa si do winy wobec winia! [...)
- Tak, straniku. Oczywicie, e to zrobi.
[...] Poszedem do siebie i zaczem przygotowywa moje "wyznanie". W cza
sie cotygodniowego egzaminu sumienia, kilka dni pniej, przeczytaem je na
gos, aby kady w celi mg usysze.
- To, co zrobiem, na pierwszy rzut oka moe si wyda niezbyt cikim prze
winieniem - dodaem, zakoczywszy czytanie - ale jeli przyjrze si temu z bli
ska, mj czyn wyranie pokazuje, e nie szanuj nauki wadz i e sprzeciwiam si
reformie. Zaatwiajc si w miejscu niedozwolonym, daem w zakamuflowany
sposb uj mojej wciekoci. By to akt nikczemny. To tak jakbym naplu
w twarz wadzy, mylc, e nikt mnie nie widzi. Mog tylko prosi, aby ukarano
mnie tak surowo, jak to tylko moliwe.
Wyznanie wysane zostao do stranika Yanga, a ja czekaem. Przygotowywa
em si ju, zbierajc ca odwag, do nowego pobytu w karcerze. Dwa wieczory
pniej Yang wszed do naszej celi z werdyktem.
- Kilka dni temu - powiedzia - jeden z was, uwaajc, e jest ponad prawem,
popeni powane wykroczenie [...] Tym razem wybaczamy, ale nie sdcie, e
oznacza to, i ujdzie wam to na sucho za kadym razem, kiedy napiszecie list
z przeprosinami.
Cel by zawsze ten sam; sprawi, by czowiek wyzby si swej osobowoci. Starosta
celi, rwnie wizie, najczciej byy czonek KPCh, odgrywa tu zasadnicz rol:
Wciga nas nieustannie do dyskusji w grupach lub w opowiadanie historii zawierajcych zasady
moralne i przykad godny naladowania. Wszelkie inne tematy, jakie mogy pochania nasze
umysy - rodzina, jedzenie, sport, rozrywki i oczywicie seks - byy stanowczo zabronione. "Dla
rzdu musimy uczy si wsplnie i nawzajem si obserwowa", tak brzmiaa dewiza i bya ona
wypisana wszdzie w wizieniul3s.
Tame, s. 33.
Tame, s. 53.
Tame, s. 55-59,117-120, 263.
474 KOMUNIZM W IZ)I - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
w zamian: albo ich "dobre sprawowanie" nie byo w stanie wymaza cikich win, albo
- poniewa najczciej wyroki ogaszano tylko ustnie, i to pod nieobecno oskarone
go - mimo "skrcenia" dugo kary pozostawaa nie zmieniona. Jeden ze starych
winiw w ten sposb opisuje te machinacje:
Komunici nie czuj si w obowizku dotrzymywa obietnic danych swoim wrogom. Aby osign cel,
gotowi s sign po wszelkie dostpne metody oraz uy kamstw i podstpw, jeli
tylko mog okaza si przydatne - w tym, ma si rozumie, szantau i obietnic. [...) I pamitaj
o jednym: komunici nie maj krzty szacunku dla tych, ktrzy zmieniaj front"z.
Nasz ofiar by wizie okoo czterdziestki, oskarony o skadanie faszywych "wyzna". "To
zatwardziay kontrrewolucjonista" - wrzeszcza stranik przez kartonow tub. [...] Za kadym
razem, kiedy nieszcznik podnosi gow, eby cokolwiek powiedzie - niezalenie od tego, czy
bya to prawda, czy kamstwo, nie interesowao to nas - zaguszalimy go chrem wyzwisk:
"Kamca!", "Haba ludzkoci!" albo nawet "Szmata!" [...]. Trwao to trzy godziny, a z kad
upywajc minut stawalimy si coraz godniejsi, coraz bardziej doskwierao nam zimno i robi
limy si coraz bardziej li. Myl, e bylimy gotowi rozerwa go na strzpy, byleby tylko dosta
to, na czym nam zaleao. Pniej, kiedy miaem czas si nad tym zastanowi, zdaem sobie
spraw, e jednoczenie drczylimy w ten sposb samych siebie, przygotowujc si psychicznie
do ulegoci wobec wadzy, z pasj i niezalenie od tego, czy czowiek, ktrego atakowalimy, za
suy sobie na to, czy nie"'.
gest i sowo, stanowic rodzin zastpcz, w sytuacji gdy kontakty z prawdziw rodzi
n byy praktycznie uniemoliwione, bo ony winiw nakaniano do rozwodw,
a dzieci do wyparcia si ojcw.
Jak gboka bya w takim razie resocjalizacja? Mwienie sloganami, reagowanie jak
automat prowadzio do cakowitego ukorzenia si i "psychicznego samobjstwa", ale
byo te obron przed wrogiem i szans na przeycie. Mylenie, e bdzie mona za
chowa swoje "ja" i bawi si w podwjn osobowo, byo zbyt optymistyczne. Alena
wet ten, komu w kocu udao si nie znienawidzi "wielkiego brata", funkcjonowa
bardziej w ramach rozsdku ni prawdziwych przekona. Pasqualini moe z ca pew
noci powiedzie, i w 1961 roku jego "resocjalizacja bya tak udana, e szczerze wie
rzy w to, co mwili mu stranicy". Dodaje jednak natychmiast: "Wiedziaem te do
brze, e byo w moim interesie zachowywa si moliwie najbardziej zgodnie z przepi
sami". Kontrdowodem jest ultramaoistowskie zachowanie starosty celi: aby udowodni
swoj gorliwo i wierno wobec reimu, nakaza wyjcie do pracy wtedy, kiedy tempe
ratura spada pitnacie stopni poniej zera; w tym celu naleao wsta wczeniej ni
zwykle. Stranik przerwa to "kazanie", oceniajc je jako "cakowicie nieortodoksyjne"
i winiowie odetchnli z ulg"'. Jak wszyscy Chiczycy, uwierzyli mu, a przede wszyst
kim chcieli unikn kopotw.
Winiowi nie potrzeba wiele czasu, aby straci ca pewno siebie. Policja
Mao Zedonga latami udoskonaaa metody przesucha i osigna w tym taki
stopie wyrafinowania, e nie radzibym nikomu, Chiczykowi czy nie, przeciw
stawia si im. Ich celem nie jest nawet wymuszenie przyznania si do rzeko
mych przestpstw, ale stwierdzenia, e ycie, jakie si do tej pory wiodo, byo
pene zepsucia, win i godne potpienia, poniewa nie odpowiadao ich wasnej,
policyjnej wizji ycia. Podstaw ich sukcesu byo doprowadzenie winia do roz
paczy i ugruntowanie w nim poczucia, e jest cakowicie, wiecznie i beznadziej
nie zdany na ask i nieask stranikw. Nie ma on adnej moliwoci obrony,
poniewa aresztowanie jest bezdyskusyjnym i absolutnym dowodem winy.
(W cigu wszystkich lat, jakie spdziem w wizieniu, tylko raz spotkaem czo
wieka, ktry zosta zatrzymany przez pomyk, poniewa nosi to samo nazwisko
co osoba poszukiwana. Po kilku miesicach przyzna si do wszystkich win po
penionych przez tamtego. Kiedy odkryto pomyk, wadze wizienia miay wiel
kie trudnoci, aby namwi go do powrotu do domu. Czu si zbyt winny). Wi
zie nie ma prawa do adnego procesu, jedynie do dobrze zainscenizowanej
ceremonii, ktra trwa okoo p godziny; nie ma prawa do konsultacji z adwoka
tem ani do apelacji w zachodnim znaczeniu tego sowa.
Trzeba zauway, e nigdy nie brano pod uwag moliwoci faszywego oskarenia
lub uniewinnienia. W Chinach nie zatrzymywao si czowieka, poniewa by winny, ale
by on winny, poniewa zosta zatrzymany. Oczywicie wszystkie aresztowania przepro
wadzaa policja, organ "wadzy ludowej" kierowany przez parti komunistyczn, ktrej
przewodzi Mao Zedong. Podawanie w wtpliwo susznoci aresztowania oznaczao
sprzeciw wobec linii rewolucyjnej przewodniczcego Mao i ukazanie w jeszcze bardziej
jaskrawym wietle swojej kontrrewolucyjnej natury. Wedug tego rozumowania pierw
szy lepszy stranik, jeli jego zdanie zostao podwaone, mg zakoczy dyskusj, obu
rzajc si: "Co, omielasz si przeciwstawia wadzy ludowej?!" Zaakceptowa swoje
zbrodnie, zgodzi si na wszystko - to byo jedyne moliwe wyjcie. W celi dodawano
jeszcze: "Jeste kontrrewolucjonist. Jestemy nimi wszyscy. Inaczej nie bylibymy tutajH. Wedug chorej
logiki tego sposobu mylenia funkcjonujcego w obwodzie za
mknitym, oskarony musia sam poda powody swojego aresztowania ("Powiedz nam,
dlaczego tu jeste?" - brzmiao zazwyczaj pierwsze pytanie instruktora), sporzdzi sa
memu swj akt oskarenia i okreli "zasuon" kar. Czowiek taki czu si jak mi
dzy motem i kowadem, czyli kolejnymi "wyznaniami" (gdy tylko pojawi si powa
niejszy problem, wszystko zaczynao si od nowa) - wymagay one niekiedy miesicy
pracy i liczyy setki stron relacjonujcych dziesitki lat - a przesuchaniami, ktre ci
gny si zazwyczaj dugo i mogy trwa a do trzech tysicy godzin. "Partia ma czas"
- mona byo usysze. Przesuchujcy wykorzystywali najczciej brak snu (do czego
naley doda nocne seanse resocjalizacji), grob surowych kar - w tym egzekucji - lub
przeraajce pokazywanie sal tortur bdcych regularnie w uyciu, a przedstawianych
pniej jako "muzea".
Sprzeciwi si Mao
Tame, s. 33.
J.-L. Domenach, "Chine...", s.168.
J. Pasqualini. "Prisonnier de Mao...", s. 43-44.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 477
(Nien Cheng, "Vie et mort a Shanghai", Albin Michel, Paris 1987, s. 312-314).
5 Mao Tsetung, "O waciwym traktowaniu sprzecznoci w tonie ludu", Ksika i Wiedza, Warszawa
1957, s. 25. (Przyp. red.)
478 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
Zakadanie specjalnych kajdanek i zaciskanie ich na przegubach winiw byo rodzajem tortu
ry bardzo popularnej w wizieniach za czasw Mao. Zdarzao si te, e okrcano acuchy wo
k kostek winia. Czasami nawet przymocowywano kajdanki do krat w oknach w ten sposb,
by wizie nie mg ani pi, ani je, ani zaatwi potrzeby. Chodzio o zamanie morale jednost
ki przez jej ponienie. [...] Poniewa wadza ludowa utrzymywaa, i zniosa wszelkie formy tor
tur, nazywano to oficjalnie "kar" lub "perswazj"IS
Celem "nauki" byo doprowadzenie do "wyzna", ktre w rzeczywistoci nabieray
mocy dowodu, i donosw, ktre miay udowodni "szczero", a jednoczenie byy
przydatne dla aparatu policyjnego: z reguy trzy donosy rwnay si jednemu areszto
waniu w systemie tamowym... Poza kilkoma podanymi tu wyjtkami, jeli chodzi o za
manie zatrzymanego, posugiwano si dosy klasycznymi metodami policyjnymi: nale
ao sprawi, eby wizie uwika si w sprzecznoci, udawa, e wszystko ju wiado
mo, skonfrontowa jego zeznania z zeznaniami innych lub donosami. Te ostatnie,
zdobyte pod przymusem lub skadane z wasnej woli (skrzynki "denuncjacyjne" znajdo
way si na kadym rogu ulicy), byy tak liczne, e bardzo trudno byo utrzyma w ta
jemnicy jakikolwiek wany fragment swego ycia. Lektura listw pograjcych Pas
qualiniego spowodowaa cakowite zamanie jego oporu: "To byo przeraajce od
krycie. Wrd setek stron znajdoway si formularze donosowe wypenione przez
kolegw, przyjaci, a take tych, ktrych spotkaem tylko raz czy dwa w yciu [...) - ilu
ludzi, ktrym w peni ufaem, zdradzio mnie. Nien Cheng, uwolniona w 1973 roku
bez przyznania si do winy (rzecz wyjtkowa, zwizana prawdopodobnie z jej niezwyk
si charakteru, ale rwnie z atakami, jakich celem sta si aparat sdowopolicyjny
w okresie "rewolucji kulturalnej"), bya nastpnie przez wiele lat otoczona rodzin,
przyjacimi, uczniami, sub, i wszyscy regularnie skadali bezpiece zeznania na jej te
mat. Niektrzy nawet si do tego przyznawali: uwaali, e nie mieli wyboru5.
Na pocztku procesu "nauki" powinna powsta "prawdziwa powie" o winie,
a "wsppraca sdziego z oskaronym" miaa doprowadzi do "semantycznego obale
nia cisych faktw'. "Zbrodnia" musiaa wic mie zwizek z rzeczywistoci (wane
byo, aby tak oskaryciel, jak i oskarony przynajmniej troch w ni wierzyli, co poma
gao wcign "wsplnikw"), ale interpretacja bya paranoiczna i cakowicie dowolna.
Na przykad wzmianka o zmniejszeniu racji zboowych w Szanghaju w epoce Wielkie
go Skoku w licie wysanym za granic, uznana za przejaw radykalnej, zajadej opozycji
politycznej, stawaa si dowodem szpiegostwa - nawet jeli dane zostay opublikowane
w oficjalnej prasie i byy znane wszystkim mieszkajcym w Szanghaju obcokrajow
com'5".
Po ogoszeniu wyroku zatrzymanego wysyano do obozu pracy (ferma pastwowa,
kopalnia, fabryka). Nawet jeli "nauka", zagodzona, trwaa dalej, nawet jeli "testy"
(eby nie zardzewia) zdarzay si od czasu do czasu, najwaniejsze byo, aby utrzyma
si w pracy: w okreleniu "resocjalizacja przez prac" przynajmniej jeden z terminw
nie ma w sobie nic z teorii. Byo si ocenianym przede wszystkim wedug fizycznych
Nien Cheng, "Vic ct mort a Shanghai", Albin Michel, Paris 1987 (oryg. wyd. ang.19R6), s. 409.
' J. Pasqualini, "Prisonnier de Mao...", s. 77.
' Nien Cheng, "Vie et mort...", cz. 3.
J.-L. Domenach, "Chine...", s.170,1R5
Nien Cheng, "Vie et mort...", s. 438.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 479
Bicz ywnociowy
i troch misa z okazji wielkich wit, takich jak Nowy Rok, Pierwszy Maja czy
Pierwszy Padziernika. Nie byo tak le.
Zmiana bya konsekwencj nastpujcych wydarze: pewnego dnia w okresie
kampanii "stu kwiatw" przyjechaa do wizienia na inspekcj delegacja ludu. Jej czonkowie byli
zaszokowani, widzc winiw jedzcych do syta. Nie mona
tolerowa - stwierdzili - eby kontrrewolucjonici, wyrzutki spoeczestwa i wro
gowie ludu yli lepiej ni wielu wieniakw. Poczwszy od listopada 1957 roku
nie byo ju ani ryu, ani misa, ani mki pszennej w czasie wit.
Jedzenie stao si nasz obsesj do tego stopnia, e w pewnym sensie zacho
wywalimy si jak szalecy. bylimy gotowi na wszystko. Stwarzao to wprost ide
alny klimat do przesucha. Kady z nas stara si trafi do obozu pracy. Ale nikt
nie mg opuci Alei Mgy na Trawach bez pisemnego uzasadnienia. Istniaa
nawet oficjalna formuka: "Prosz o pozwolenie odpokutowania moich zbrodni
w obozie pracy".
Pniej, niezalenie od tego, jak nieznone okazayby si dla nas warunki
w obozie, pierwszy lepszy stranik mg nam powiedzie, nie kamic, e znale
limy si w nim, bo sami tego chcielimy.
Pomidzy nimi sta fryzjer zakuty w acuchy. Sznur na szyi, mocno przy
twierdzony do paska, nie pozwala mu unie gowy, rce mia zwizane na ple
cach. Stranicy wypchnli go na brzeg sceny tu przed nas. Sta w milczeniu, po
dobny do sptanego pokutnika, podczas gdy napicie tumu u jego stp wzrastao. Yen przygotowa mow.
- Musz oznajmi wam co okropnego. Nie jestem szczliwy, e musz to
uczyni, i nie ma naprawd z czego by dumnym. To mj obowizek i powinno
wam to suy za przestrog. To zgnie jajo, ten ndznik, ktrego przed sob wi
dzicie, zosta uwiziony na skutek afery obyczajowej: mia zwizek seksualny
z modym chopcem. Za to przestpstwo skazano go tylko na siedem lat. Pniej,
gdy pracowa w fabryce papieru, jego zachowanie byo bez przerwy ze, a kilka
razy dopuci si kradziey. Wyrok zosta podwojony. Udao nam si ustali, e
ostatnio uwidl modego, dziewitnastoletniego winia opnionego w rozwoju
psychicznym. Gdyby zdarzyo si to na wolnoci, zostaby surowo ukarany. Do
puszczajc si tego czynu tutaj, nie tylko zgrzeszy brakiem moralnoci, ale zbru
kal te dobr opini wizienia i polityk resocjalizacji przez prac. Dlatego te,
biorc pod uwag powtarzajce si zbrodnie, wydano wyrok, ktry odczyta wam
teraz przedstawiciel Trybunau Ludowego.
Czowiek w niebieskim mundurze zbliy si i odczyta ponury dokument,
przypomnienie zbrodni zakoczone decyzj Trybunau Ludowego: mier ina
tychmiastowe wykonanie wyroku.
Wszystko odbyo si tak szybko, e nie miaem nawet czasu na szok czy
strach. Zanim czowiek w niebieskim mundurze doczytal wyrok, fryzjer ju nie
482 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
Zob. np. J. K. Fairbank, "La Grande Revolution...", s. 449, i Anne F. Thurston, "Urban violence du
ring the Cultural Revolution: who is to blame?", w: J. N. Lipman D. Harrel, "Violence in China...", s.149.
Grupa ta, utworzona w czasie rozszerzonego posiedzenia Biura Politycznego KPCh,16 maja 1966 r.,
podlega jedynie swojemu Sta emu Komitetowi - to jest samemu Mao - zatwierdzia odsunicie od kiero
wania "rewolucj kulturaln" Peng Zhena (do tej pory odpowiedzialnego za jej przygotowanie) i sekreta
riatu Komitetu Centralnego, kierowanego przez Liu Shaoqi i Deng Xiaopinga. GRK bya zdominowana
przez ekstremalnych maoistw, takich jak Jiang Qing ("pani Mao"), Chen Boda czy Zhang Chunqiao
i Kang Sheng, jej gwny doradca. Wsppracujc cile z Mao, zastpi ona w zasadzie, a do 1968 r., Ko
mitet Centralny i Biuro Polityczne jako najwyszy organ decyzyjny.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 483
Harry Harding, "The Chinese State in crisis", w: Roderick MacFarquhar, John K. Fairbank (red.),
"The Cambridge History of China", t.15, cz. 2: "Revolutions within the Chinese Revolution,1966-1982",
Cambridge University Press,1991, s. 209.
'"' J.-L. Domenach, "Chine...", s. 259.
Zob. Yves Chevrier, "L'empire distendu: esquisse du politique en Chine des Qing a Deng Xiao-
ping", w: JeanFrancois Bayart, "La Greffe de 1'Etat - Trajectoires du politique 2", Karthala, Paris 1996.
484 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
Wydaje si, e pena prezentacja wydarze nie jest konieczna, o "rewolucji kultural
nej" istnieje bowiem bardzo duo czsto wartociowych publikacji, zwaszcza wia
dectw jej uczestnikw i ofiar, jest wic z pewnoci lepiej znana ni okres, ktry j po
przedzi. Oczywicie naley tu mwi raczej o rewolucji (naladowczej, nieudanej, wy
paczonej - pseudorewolucji, jeli chcemy, ale bd co bd rewolucji) ni o jeszcze
jednej "kampanii masowej". Nie mona w peni wyjani tego zjawiska, niesychanie
zreszt rnorodnego zalenie od chwili i miejsca, odwoujc si jedynie do opisw ter
roru, represji i zbrodni. Nas jednak zajmuje tutaj przede wszystkim ten aspekt. Repre
sje "rewolucji kulturalnej" mona podzieli na trzy bardzo rne kategorie (i rne
etapy): przemoc wobec intelektualistw i kadry politycznej (szczeglnie w latach
1966-1967), porachunki frakcyjne w Czerwonej Gwardii (1967-1968), w kocu za bru
talne stumienie "rewolucji" przez wojsko (1968). Wraz z IX Zjazdem KPCh (1969)
rozpocza si faza instytucjonalizacji (nieudanej) pewnych "osigni" z 1966 roku,
ktrej towarzyszyy walki paacowe o przejcie wadzy po bardzo ju schorowanym
Mao. Wstrzsy byy liczne: wyeliminowanie we wrzeniu 1971 roku oficjalnego nastp
cy Mao, Lin Biao; powrt w 1973 roku Deng Xiaopinga na stanowisko wicepremiera
i masowe przywrcenie wysokich funkcjonariuszy odsunitych za "rewizjonizm"; ofen
sywa "lewicy" aparatu partyjnego w 1974 roku; prba przejcia w 1976 roku wadzy
nad Centrum przez "czwrk z Szanghaju", ktr kierowaa maonka przewodnicz
cego Jiang Qing (korzystajc z szansy, jaka otworzya si dla niej w okresie midzy
mierci prowadzcego umiarkowan polityk premiera Zhou Enlaa w styczniu
a mierci Mao Zedonga we wrzeniu) - od padziernika "czwrka" bya ju tylko
uwizion "band czworga", a Hua Guofeng (przywdca kraju przez ostatnie dwa lata)
mg ogosi koniec "rewolucji kulturalnej". Nie bdziemy rozwodzi si nad "szarymi
latami" (okrelenie JeanLuc Domenacha) po rozgromieniu Czerwonej Gwardii: re
presje, jakie potem nastpiy, byy co prawda cikie, ale w oglnym zarysie stanowiy
powtrzenie tych z lat pidziesitych.
AKTORZY REWOLUCJI
Zob. Frederick C. Teiwes Warren Sun "The Tragedy of Lin Biao; Riding the Tiger during the Cul
tural Revolution,1966-1971", University of Hawau Press, Honolulu 1996.
Hua Linshan, "Les Annees rouges", s. 251.
' Zob. zwaszcza fascynujce wspomnienia Ni Yuxian z Akademii Morskiej w Szanghaju, w: Anne F.
Thurston "A Chinese Odyssey: The Life and Times of a Chinese Dissident", Charles Scribner's Sons, New
York 1991.
486 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
"Nie chciaem tu przychodzi - przemwi wyniole - ale matka mnie zmusia. Jeste kontrrewo
lucjonist i hab dla naszej rodziny. Narazie rzd na wielkie straty. Zasuye na to, eby sie
dzie w wizieniu. Mog ci tylko powiedzie, e powiniene szybko podda si resocjalizacji, je
li nie, bdziesz mia to, na co zasugujesz". Nawet stranicy byli zaszokowani t tyrad. Wizie
wrci do celi z paczem (co byo zabronione), mamroczc: "Gdybym wiedzia, e do tego doj
dzie, udusibym go w dniu jego narodzin". Tien [stranik] przeszed nad wydarzeniem do po
rzdku dziennego, nie robic mu adnych wyrzutw.
Chopak w 1966 roku miaby okoo pitnastu lat, to odpowiedni wiek, aby zosta
czerwonogwardzist... Najmodsi byli zawsze najbardziej gwatowni i najzacieklejsi
w ponianiu swoich ofiar.
Ale jednoczenie wanie ta modzie, wytresowana na mae czerwone roboty, naj
czciej czua si sfrustrowana. Sfrustrowani heroizmem, gdy pokolenie rodzicw za
mczao ich opowieciami o swoich rewolucyjnych i wojennych wyczynach, modzi bd
wic podczas star w latach 1966-1968 naladowa Dugi Marsz, pierwsze czerwone
bazy czy antyjaposkich partyzantw. Raz jeszcze, aby sparafrazowa Marksa, historia
powtrzya si, ale tym razem jako farsa. Sfrustrowani wzorcami literatury klasycznej
i absolutnym brakiem swobodnej dyskusji - co wynikao z hiperostronoci profesorw
ocalaych z kampanii "naprawy stylu pracy" (1957) - wykorzystujc sw niewielk wie
dz, gwnie znajomo dzie Mao i fragmentw z Lenina, bd kontestowa, w imi
rewolucji, "smtne gldzenie", jedyne moliwe w fazie rewolucji zinstytucjonali
zowanej. Wreszcie wielu z nich, pochodzcych z rodzin zaliczonych do "czarnych"
warstw spoecznych, przebywszy bieg z przeszkodami, jakim bya selekcja i sukcesywne
ograniczenia zgodne z zasad pochodzenia klasowego, uwaao si za sfrustrowanych
i pozbawionych szansy na uzyskanie kiedykolwiek stanowiska odpowiadajcego ich wy
s Jednake odkrycie przez czonkw Czerwonej Gwardii potwornej ndzy wsi podczas ich podry
majcych zapewni "wymian dowiadcze" czy te w czasie przymusowych zesa na wie w 1968 r. spo
wodowao nieco pniej pewien dystans w stosunku do reimu (tak jak w przypadku Wei Jingshenga).
ksztaceniu, talentom i ambicjom: elitarne szkoy, gdzie "czarni" stanowili czsto wik
szo, bd zazwyczaj najbardziej rewolucyjne, a zgoda na przyjmowanie do Czerwonej
Gwardii "le urodzonych", zadekretowana przez GRK 1 padziernika 1966 roku"4,
sprawia, e "rewolucja kulturalna" poczynia wielki postp.
Decydujcym posuniciem byo take zezwolenie na tworzenie 16 listopada grup
Czerwonej Gwardii w fabrykach i od 15 grudnia we wsiach. Z tej okazji uchylono wszyst
kie werdykty polityczne naoone od pocztku "rewolucji kulturalnej" (maj 1966) na ro
botnikw. W ferworze zmian rehabilitowani starali si czsto o anulowanie etykietek
"prawicowcw" i zniszczenie tajnych kartotek, gdzie zapisane byy opinie o kadym i jego
"bidy". Do studentw i licealistw doczyy wic masowo, niezalenie od wieku, dwie
kategorie robotnikw przemysowych: "elementy zacofane" i inni dyskryminowani z po
wodw politycznych (ale wszystko jest polityk...) oraz robotnicy sezonowi, dniwkowi,
bez gwarancji zatrudnienia ani ochrony zwizkowej (a wic i socjalnej), gwnie modzi,
stanowicy wikszo proletariatu nowych wielkich fabryk, domagajcy si podwyszenia
zarobkw i staego zatrudnienia'"'. Dodajmy jeszcze spor garstk modych dziaaczy par
tyjnych, ktrzy dostrzegli niespodziewan okazj do zrobienia szybkiej kariery, a take
kierownikw swego czasu przeladowanych i dnych zemsty'"z, wreszcie oportunistw,
zawsze gotowych kraka tak jak reszta wron (i zdradzi przy pierwszej okazji). Bya to
dziwaczna koalicja niezadowolonych, ktrzy uzbrojeni w nienawi i ch awansu spo
ecznego rzucili si do walki o wadz - w szkoach, fabrykach, biurach... Ale bdc
w mniejszoci (20% w miastach i jeszcze mniej w skali krajowej), mogli wygra dopiero
wtedy, kiedy wadza sparaliowana zostaa atakami Centrum, a ChAl.-W skrpowana
rozkazami. W ostatecznym rozrachunku to Mao, ktry odkrca i zakrca po kolei
wszystkie kurki "rewolucji", porzuci j, nie bardzo wiedzc czasami, co czyni wobec
tempa zmian ukadu si, rnorodnoci sytuacji lokalnych, i nieustannie poszukujc spo
sobu pogodzenia rebelii z utrzymaniem imperium. Kiedy "buntownicy" - ta nazwa ich
zjednoczy - "przejli wadz" (lub dokadniej "przyjli" - wystarczyo w tym celu przeka
zanie pieczci), wewntrzne podziay i egoistyczne ambicje wziy natychmiast gr i spo
wodoway bezlitosne, czsto zbrojne walki midzy frakcjami, ktre nie potrafiy okreli
swych celw - wiedziay tylko, e s "przeciw"3.
kulturalnej". A przecie byy one raczej bezkrwawe i bynajmniej nie nowatorskie: pew
n doz sadyzmu i modzieczej egzaltacji przypominaj nieco represje, ktrych ofiar
pada inteligencja w latach pidziesitych. Czy byy jednak bardziej spontaniczne?
Absurdem byoby myle, e Mao i jego ekipa manipulowali kadym oddziaem Czerwonej Gwardii,
moemy jednak odkry, e za krzywd, jakiej doznaa Wang Guangmei,
ona przewodniczcego republiki Liu Shaoqi, krya si zawi Jiang Qing, maonki
Wielkiego Sternika'R'. Sam Liu Shaoqi zosta zmuszony do "samokrytyki", a nastpnie
wtrcony do wizienia (gdzie zmar w wyniku tortur), dopiero gdy Mao uzna go za do
statecznie odizolowanego; natomiast Zhou Enlai, mimo e ostro krytykowany, unikn
wszelkich upokorze. Sensacyjny charakter miay z pewnoci porachunki na grze, do
ktrych uyto czonkw Czerwonej Gwardii, co spowodowao cakowity zanik solidar
noci datujcej si czasem sprzed epoki Dugiego Marszu, oraz czystki kadr komuni
stycznych (60% wyrzucono ze stanowisk, ale wielu przywdcw przywrcono do ask
kilka lat pniej, nawet jeszcze przed mierci Mao, we wrzeniu 1976 roku; Deng Xia
oping stanowi tego najlepszy przykad). I tu take naley zrelatywizowa przemoc:
w odrnieniu od stalinowskiego Zwizku Sowieckiego z lat trzydziestych wikszo
kierownictwa i wyszej kadry przeya przeladowania. Jedynie mao znany minister
grnictwa zosta pobity na mier przez Czerwon Gwardi bez wyroku sdowego od
powiedniej instancji. Liu Shaoqi zmar obkany w 1969 roku; Peng Dehuai, ktremu
w lipcu 1967 roku podczas "wiecu oskarycielskiego" zamano dwa ebra, zmar na ra
ka w 1974 roku; minister spraw zagranicznych Chen Yi, bardzo atakowany, zosta ze
sany na wie w 1969 roku, ale znalaz sposb, by wrci na scen po zgonie Lin Biao,
na krtko przed wasn mierci na skutek choroby. Najbardziej dramatyczny - i naj
bardziej przedwczesny - pozostaje przypadek ministra bezpieczestwa, Luo Ruiqinga,
poddanego czystce w listopadzie 1965 roku w celu przygotowania pola dla Kang Shen
ga; uwiziony w 1966 roku, prbujc wyskoczy przez okno, dozna cikich obrae
ng, co skoczyo si amputacj w 1969 roku (termin operacji o mao co nie zosta
przesunity z powodu usiowa wydobycia zezna), przey jednak Mao Zedonga. Wa
runki, w jakich ich przetrzymywano, cho straszne i poniajce, byy jednak mniej ci
kie ni milionw winiw laogaiw, do ktrych skazania si przyczynili; w kadym ra
zie mieli dostp do minimalnej opieki medycznej'"5.
Jak Chiny dugie i szerokie, scenariusz przemocy stosowanej przez Czerwon Gwar
di w miastach i uniwersytetach jest aonie podobny. Wszystko zaczo si okoo
1 czerwca 1966 roku od przeczytania w radio tekstu dazibao (gazetki wielkich znakw)
Nie Yuanzi, asystentki filozofii na Beida (uniwersytet pekiski, najbardziej prestiowy
w kraju), nawoujcego do walki i demonizujcego przeciwnika. "Zniszczmy kontrol
i przeklte spiski rewizjonistyczne, wiadomie, radykalnie, totalnie, kompletnie!
Zniszczmy wszystkie potwory, wszystkich rewizjonistw typu Chruszczowa!"X Miliony
uczniw i studentw zaczy si wic organizowa i bez trudu odkryy w swoich profe
sorach, kierownictwie uniwersytetw, a nastpnie w usiujcych ich broni wadzach
miejskich i wadzach prowincji "potwory i demony", ktre naleao zniszczy; z pewn
doz wyobrani nazywano ich jeszcze "zoliwymi duchami", jeli nie "bydlcymi upio
Alain Roux, "La Chine populaire", t. 2:1966-1984, Editions Sociales, Paris 1984, s. 45-46.
5 Zob. Yan Jiaqi, Gao Gao, "Turbulent Decade...", s.152-166,197-228.
Tame, s. 28.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 489
Jadowity w si przyczai, ale wci yje. Papierowy tygrys Peng Dehua zabija bez mrugnicia
okiem. To militarysta. Nie dajcie si wprowadzi w bd jego postaw, to przyczajona jaszczur
ka. Udaje martwego. To jego instynkt. Nawet owady i zwierzta maj instynkt zachowawczy,
a co dopiero to krwioercze zwierz. Obalcie je na ziemi i zdepczcie'x'.
Naley potraktowa te do obrazowe sowa bardzo serio, poniewa ich celem byo
zniszczenie najmniejszego nawet odruchu wspczucia. Wiadomo od dawna, e taka
stylistyka prowadzia do "wiecw walki", ktre bardzo czsto koczyy si miercina
pitnowanego; wezwanie do "zniszczenia potworw", ktre stao si pocztkiem "re
wolucji kulturalnej" na uniwersytecie pekiskim, pado na podatny grunt. "Wrogom
klasowym" wieszano na piersiach tablice z odpowiednim napisem, wkadano im "czap
ki haby", czasami zarzucano powrozy na szyj (zwaszcza kobietom), zmuszano ich do
przybierania poniajcych i bolesnych pozycji, mazano twarze czarnym tuszem i kaza
no, by szczekali jak psy, na czworakach, aby tylko pozbawi ich ludzkiej godnoci. Nie
jaki profesor Ma (co znaczy "ko") zmuszony zosta do jedzenia trawy. Pewien sdziwy
pracownik uniwersytetu, ktrego koleg jeden z jego studentw pobi na mier, po
wiedzia: "Jestem niemal w stanie zrozumie, dlaczego do tego doszo. Waciciele
ziemscy byli kiedy wrogami. To naprawd nie byli ju ludzie. Mona wic byo uywa
wobec nich przemocy. To byo zupenie normalne"'. W sierpniu 1967 roku prasa pe
kiska wylaa z siebie potok obelg: antymaoici to "szczury biegajce po ulicach, zabi
jajcie je, zabijajcie"'N". Z podobnym odczowieczeniem jednostki spotkalimy si ju
w okresie reformy rolnej 1949 roku: waciciel ziemski przywizywany bywa do puga
i zmuszany do pracy pod razami bata. "Traktowae nas jak bydo, teraz ty bdzieszna
szym zwierzciem!, krzyczeli chopi. Kilka milionw takich "zwierzt" zabito. Nie
ktrzy zostali nawet zjedzeni: co najmniej 137 w Guangxi, zwaszcza dyrektorzy gimna
zjw, i to przy udziale lokalnych przywdcw partii komunistycznej; niektrzy czerwo
nogwardzici kazali podawa sobie ludzkie miso w stowce; jak si wydaje, podobnie
postpoway wadze lokalne. Harry Wu wspomina o pewnym agencie bezpieki, ktry
poar mzg winia straconego w laogaiu w 1970 roku za to, e poway si na zbrod
ni bez precedensu, napisa: "Obali przewodniczcego Mao"'9'.
Trudno powiedzie, co w owej chwili byo najsilniejszym motywem czerwonogwardzi
stw, uzbrojonych przez duszy czas tylko w szerokie, rzemienne pasy - wydawali si
nieustannie miota pomidzy prawdziwym pragnieniem zmian spoecznych a upalnym
letnim happeningiem, starajc si zachowa konformistyczn ostrono, aby unikn
kopotw. Bierno rwnaa si posdzeniu o rewizjonizm, co wic byo robi... Sprzecz
noci pojawiy si ju na pocztku: powtarzano bez przerwy nowy banalny slogan: "za
wsze jest powd do rewolty", wymylony 18 sierpnia przez Mao (mia on rzekomo
Tame, s. 210.
ixn Cyt. za: A. F. Thurston, "Urban violence..."
x Cyt. za: MarieClaire Bergere, "La Republique populaire de Chine de 1949 a nos jours", Armand
Colin, Paris 1987, s.133.
'J. Belden, "China Shakes the World", s. 228.
'y' J. Becker, "Hungry Ghosts...", s. 218; H. Wu, "Laogai...", s. 46.
490 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
Nie moemy stosowa zwyczajnych praktyk, nie moemy przestrzega prawa karnego. Jeli zatrzy
macie ludzi, ktrzy bili innych, popenicie bd. [...] Czy czerwonogwardzici, ktrzy zabijaj, musz
ponie kar? Moim zdaniem, jeli ludzie s zabijani, to s; to nie nasza sprawa. [...] Nie popieram
faktu, e masy zabijaj, ale jeli masy nienawidz zych ludzi do tego stopnia, e nie moemy ich po
wstrzyma, nie naciskajmy. [...] Policja ludowa musi by po stronie Czerwonej Gwardii, doczy do
niej, sympatyzowa z ni i dostarcza jej informacji, zwaszcza dotyczcych osobnikw z pitej kate
gorii ["czarnych"].
Tak wic na pocztku walka toczya si bez wikszego ryzyka. Aparat partyjny, roz
darty midzy sprzecznociami i oguszony miaoci Mao, nie mia do odwagi, by
potpi rozwijajcy si ruch, tote intelektualici i cae ich otoczenie (ksiki, obrazy,
porcelana, biblioteki, muzea i obiekty kulturalne) stali si atwym upem dla wszystkich
odamw wadzy.
Niech do inteligencji i intelektualistw bya, jak ju widzielimy, w KPCh trady
cyjna, a Mao idealnie udao si j oywi na nowo. Czerwonogwardzici skandowali
przecie, maszerujc, jego sowa: "Klasa kapitalistyczna jest skr; intelektualici to
wosy porastajce skr. Kiedy skra obumiera, nie ma ju wosw"'y5. Urzdnicy uni
kali wymawiania sowa "intelektualista" bez doczenia do niego epitetu "mierdzcy".
Jean Pasqualini, ktry po wyjciu z zagrody dla wi zacz czyci trepy, zosta zbeszta
ny przez stranika: "Twoja mzgownica jest jeszcze brudniejsza i bardziej mierdzca
Ken Ling, Miriam London, Taling Lee, "La Vengeance du ciel: un jeune Chinois dans la Revolu
tion culturelle", Robert Laffont, Paris 1981 (oryg. wyd. ang.1972), s.174-183. Zob. te Zha Zenhua (Red
Flower...", s. R4-90): "Prbowaam paka, ale nie mogam", opowiada (s. 88); prawd jest, e Mao nie zy
skuje na bliszym poznaniu: "Czuam si troch zawiedziona. Wyglda starzej, ni mylaam, by prawie si
wy. Jego twarz zdradzaa oznaki staroci i nie promieniaa tak, jak to sobie wyobraalimy. Ruchy mia po
wolne. by starym, zniedoniaym czowiekiem" (s. 87).
I43 A. F. Thurston, "Urban violence...", s.149.
'4' Yan Jiaqi, Gao Gao, "Turbulent Decade...", s. 76.
'4IVien Cheng, "Vie et mort...", s.101.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 491
Pierwszy pogrom
(Ken Ling, Miriam London, Taling Lee, "La Vengeance du ciel: un jeune dans la
Chinois Revolution culturelle", Robert Laffont, Paris 1981, s. 20-23.
Scena rozgrywaa si w elitarnym liceum w Xiamenie).
rw z Komuny Paryskiej z 1871 roku, ale wybory przez ni organizowane nigdy nie byy
wolne ani powszechne: o wszystkim decydoway mae samoproklamujce si zespoy,
a zmiana dokonywaa si tylko w formie cigych przewrotw w samej organizacji
i w strukturach administracyjnych, ktre udao si jej wzi pod kontrol. Poza tym
z pewnoci miay miejsce liczne przypadki uwalniania pojedynczych osb czy spenia
nie pewnych da socjalnych w fabrykach6. Najgorsza bya jednak poraka w roku
1968...
Czerwon Gwardi czyo z aparatem komunistycznym tysice wizw. Zespoy ro
bocze, wysane do gwnych orodkw naukowych przez ekip Liu Shaoqi i podlege
jej wadze prowincji, stworzyy w okresie od czerwca do lipca 1966 roku pierwsze "czar
ne nory" dla "zwalczanych" profesorw i zachciy do dziaania grupy zaoycielskie
Czerwonej Gwardii. Mimo e oficjalnie odsunite na pocztku sierpnia w zwizku
z przewrotem, jakiego dokona Mao w onie Komitetu Centralnego, czsto przez du
szy czas wywieray wpyw na organizacje lokalne2"; w kadym razie w zasadniczy spo
sb stymuloway przemoc wobec profesorw i kadr nauczycielskich i utoroway drog
kampanii "przeciw czterem starym elementom". Kampani t, wspieran przez wadze
lokalne, w rzeczywistoci kierowaa policja, ktra dostarczaa listy osb do rewizji ,
i zbieraa zarwno dowody rzeczowe, jak i skonfiskowane rzeczy: Nien Cheng miaa szczcie, gdy w 1978
roku niespodziewanie odzyskaa du cz porcelany, po barba
rzysku odebranej dwanacie lat wczeniej. Ofiarami byli zazwyczaj ci sami ludzie, kt
rych zwalczano podczas poprzednich kampanii, oraz troch rednich kadr powico
nych dla ochrony prawdziwych wadcw.
Wyganicie "rewolucji kulturalnej" w fabrykach i wyprzedzenie biegu wydarze przez Mao, ktry poczu,
e cel (wyeliminowanie przeciwnikw w aparacie) mu si
wymyka, spowodoway starcia o duym nateniu midzy rebeliantami a wadzami miast i prowincji.
Potrafiy one stworzy na swj uytek potne organizacje masowe, zwane "konserwatywnymi", w gruncie
rzeczy trudne do odrnienia od rebeliantw
najbliszych linii maoistowskiej, jednoczenie za co bardziej niezaleni dziaacze lokalni znaleli ratunek,
przystpujc do "super Komitetu Centralnego", jakim staa si GRK, gdzie Kang Sheng odgrywa rol
rwnie dyskretn, jak i zasadnicz. Wyspecjali
zowane ekipy nawizyway czno z Pekinem (pocztkowo byli to czsto studenci ze
stolicy), ktry z kolei wysya rady i czarne listy (znalazy si na nich midzy innymi
dwie trzecie czonkw Komitetu Centralnego), po czym czeka na rezultaty ledztwa
wraz z dowodami, zapewniajc swoim sprzymierzecom cenne "dobre etykietki"-
przez duszy czas suyy one jako magiczna tarcza chronica przed ChALWz'". Re
belianci, tak jak konserwatyci, byli wybracami machiny pastwowej, tylko e niezu
penie tej samej. Nie da si wyrazi, do jakiego stopnia cakowita bya jednomylno
wszystkich grup i frakcji w sprawie represji - i na tym polega zasadnicza rnica w po
rwnaniu z tradycj rewolucyjn Zachodu. Jeli krytykowano laogaie (zreszt mniej
dotknite "rewolucj kulturaln"), to po to, aby oskary je o "zbyt du tolerancyj
no". Nien Cheng dobrze zapamitaa przyjazd nowych stranikw maoistowskich
Jedno nas czyo: przekonanie, e przemoc rozwizuje wszystkie problemy" (Ken Ling i in., "La
Vengeance du ciel...", s. 200).
zy Zob. np. Hua Linshan, "Les Annees rouges", s. 328.
' Zha Zenhua, "Red Flower...", s. 81.
Tame (podkrelenie autora).
Tame, s.105.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 499
Tame, s.158.
W. Hinton, "Shenfan", s. 521
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 501
bronic si, prawie zawsze pogarsza swoj sytuacj. Jedyn odpowiedzi moe
zatem by kontroskarenie wyszego stopnia: niewane, czy ma ono podstawy, czy nie,
wane, aby byo wyraone we waciwych politycznie sformuowaniach. Logika popy
cha wic do nieustannego poszerzania pola ataku i liczby atakowanychz". A poniewa
wszystko jest polityk, cakiem bahy incydent moe by dowolnie interpretowany
i uyty jako dowd najgorszych, zbrodniczych intencji. Na kocu za czeka pluton egze
kucyjny...
Termin "wojna domowa", podjazdowa lub otwarta, mgby czsto lepiej odda istot
wydarze ni termin "masakra", chocia jedno niemal automatycznie pocigao za so
b drugie. Wojna coraz bardziej przeradzaa si w walk wszystkich ze wszystkimi.
W Wuhanie ju w kocu grudnia 1966 roku buntownicy wtrcili do wizie 3100 kon
serwatystw i czonkw aparatu partyjnegoz'z. Gdy w starciach midzy buntownikami
a zwolennikami Miliona Bohaterw 27 maja 1967 roku pierwsza osoba poniosa
mier, postanowiono si zbroi i zaj punkty strategiczne. Kwatera gwna rebelian
tw-robotnikw zostaa zdobyta 17 czerwca; 30 czerwca w ich obozie liczcym 158 lu
dzi byo 25 zabitych. Po rozsypce konserwatystw pod koniec lipca nastpiy w ich sze
regach przeraajce represje: 600 zabitych, 66 tysicy przeladowanych, wielu rannych.
W momencie zwrotu w lewo, poczwszy od marca 1968 roku, polowanie rozpoczo si
od nowa: dziesitki tysicy uwizionych na stadionach; siejca postrach milicja, do kt
rej coraz czciej przenikali bandyci i czonkowie ulicznych gangw, napyw broni z s
siadujcych prowincji. W maju starcia pomidzy frakcjami rebeliantw przypominay
atmosfer wojn domow: 80 tysicy sztuk broni skradzionej wojsku 27 maja (rekord
dzienny w skali Chin) pozwolio na zorganizowanie handlu broni, ktra rozchodzia
si na cay kraj, zaczo si przekwalifikowywanie zakadw przemysowych na fabryki
czogw lub materiaw wybuchowych dla poszczeglnych frakcji. W poowie czerwca
byo ju 57 przypadkowych ofiar miertelnych. Pldrowano magazyny i banki, ludno
zacza ucieka z miast. Wielki Zbawca z Pekinu, wypierajc si swego udziau w tym
wszystkim, doprowadzi wreszcie do upadku rebeliantw: 22 lipca ChALW interwe
niowaa bez walki, a we wrzeniu zmuszono frakcje do samorozwizaniaZ43. Tam gdzie
rozam midzy konserwatystami a buntownikami nie by trway, jak w mao uprzemy
sowionym Fujian, dominowa patriotyzm lokalny albo wzajemna niech wsi i miast.
Kiedy Czerwona Gwardia z Xiamenu zaja stolic prowincji, zostaa przyjta okrzyka
mi: "Fuzhou naley do mieszkacw Fuzhou [...]; mieszkacy Fuzhou, pamitajcie
o waszych przodkach! Bdziemy zawsze wrogami ludzi z Xiamenu"z"'. W Szanghaju za
ostrzy si konflikt midzy ludnoci z pnocy i poudnia Jiangsu, cho nie przybra on
tak gwatownych formz"5. Nawet w skali jednej wsi, dugiego uku, walka frakcji rewo
lucyjnych kiepsko skrywaa odnowienie si dawnej wzajemnej niechci panujcego nad
pnocn czci wioski klanu Lu i wadajcego na poudniu klanu Shen; by to take
czas wyrwnywania starych porachunkw, datujcych si jeszcze z okresu okupacji ja
poskiej czy krwawych pocztkw reformy rolnej 1946 roku2. W rolniczej prowincji
Guangxi konserwatyci wygnani z Guilinu otoczyli stopniowo miasto wiejsk milicj,
ktra je ostatecznie zdobyaz". Regularne walki midzy frakcjami Czerwonego Sztan
daru i Wschodniego Wiatru spowodoway mier 900 osb w Kantonie (lipiecsierpie
1967)'". Czasem nawet uywano artylerii.
O tym, jak ciki by to okres, wiadczy wspomnienie pewnego czerwonogwardzisty,
ktry mia wtedy czternacie lat:
Bylimy modzi. bylimy fanatyczni. Wierzylimy, e przewodniczcy Mao jest wielki, e mwi
prawd, e sam jest uosobieniem prawdy. Wierzyem we wszystko, co mwi Mao. Wierzylem,
e "rewolucja kulturalna" jest suszna. Zdawao nam si, e jestemy buntownikami, a poniewa
jestemy te rewolucjonistami Mao, to moemy rozwiza kady problem - wszystkie problemy
spoeczne'"'.
Musiao tam by okoo pidziesiciu samochodw. [...] Do chodnicy kadej ciarwki przy
mocowany by czowiek. Na kilku ciarwkach przywizano nawet po dwch. Wszyscy uoeni
byli po przektnej i unieruchomieni za pomoc drutw i sznurw. [...] Tum otacza czowieka
i zatapia w jego ciele dzidy i wiejskie noe, a stawa si pulsujc krwaw miazg5".
W drugiej poowie 1968 roku armia przeja wadz i Czerwon Gwardi rozgromio
no, wysyajc na jesieni miliony (w sumie 5,4 miliona do 1970 rokuz5') studentw i lice
alistw na zabit deskami wie, skd - miano nadziej - nie zdoaj szybko si wydosta
(wielu pozostao tam na dziesi lat i duej);12 do 20 milionw zostao wysanych przy
musowo na wie przed mierci Mao5, w tym 1 milion Szanghajczykw, ktrzy stanowi
li 18% (prawdziwy rekord)5'. 3 miliony zwolnionych dziaaczy partyjnych umieszczono,
czsto na kilka lat, w pwiziennych orodkach rehabilitacji, jakimi byy Szkoy 7 Ma
ja54. by to rwnie bez wtpienia rok najwikszych masakr, kiedy robotnicze ekipy par
tyjne i wojsko wkraczay na kampusy, zwaszcza podczas przejmowania niektrych miast
na poudniu. I tak Wuzhou w Guanri zostao zniszczone przez cik artyleri ina
palm; Guilin zosta zdobyty 19 sierpnia przez 30 tysicy onierzy i uzbrojon wiejsk
milicj po prawdziwej wojnie pozycyjnej (obojtno wsi wobec "rewolucji kulturalnej"
czasami przeksztacaa si w otwart wrogo, z pewnoci podsycan i manipulowan
przez aparat polityczno--wojskowy). Przez sze dni trway masowe egzekucje rebelian
tw. Kiedy walki ju ustay, terror przez cay miesic rozprzestrzenia si w okolicznych
wioskach, tym razem skierowany przeciwko "czarnym" i dawnym guomindangowcom,
wiecznym kozom ofiarnym. Jego natenie byo tak wielkie, e niektre powiaty mogy
(Hua Linshan, "Les Annees rouges", Le Seuil, Paris 1987, s. 338, 341-342).
W 1968 roku wadza powrcia wic z wielk pomp i w glorii swych czynw. Odzy
skaa monopol na legaln przemoc i nie zawahaa si jej uy. Powrcia do metod czy
sto policyjnych sprzed "rewolucji kulturalnej", ale liczba egzekucji publicznych znacznie
wzrosa. W Szanghaju byy robotnik Wang Hongwen, protegowany Jiang Qing i wkrtce
wiceprzewodniczcy partii, ogosi "zwycistwo nad anarchi"; 27 kwietnia kilku przy
wdcw rebelii zostao skazanych na mier i natychmiast straconych na oczach tu
muZ. Zhang Chunqiao, inny czonek "czwrki", owiadczy w lipcu: "Jeli kilka osb
zostao faszywie oskaronych [...] to niewielki problem. Dramatem byoby pozwoli
unikn kary prawdziwym wrogom"Z5q. Wchodzimy rzeczywicie w mroczn er upior
nych spiskw, pozwalajcych na prawdziwie masowe aresztowania i powrt zmowy mil
czenia spoeczestwa. Dopiero mier Lin Biao (1971) zagodzia - chocia nie po
wstrzymaa - t najgorsz kampani terroru, jak Chiny poznay od lat pidziesitych.
Pierwsza bya sprawa rzekomej Ludowej Partii Mongolii Wewntrznej (w rzeczywi
stoci rozwizanej i wcielonej do KPCh w 1947 roku), ktr pono miano potajemnie
reaktywowa. Midzy lutym a majem 1968 roku represjonowano 346 tysicy osb,
w tym trzy czwarte Mongow (nie ma wtpliwoci, i chodzio tu o antymniejszociowy
szowinizm); bilans egzekucji, tortur i samobjstw to 16 tysicy martwych i 87 tysicy in
walidw2". Podobne oskarenia doprowadziy do 14 tysicy egzekucji w Yunnanie, pro
wincji z licznymi mniejszociami narodowymi2. Ale szczeglnie mroczny by "spisek"
Puku 16 Maja. Ta organizacja pekiskiej ultralewicowej Czerwonej Gwardii, prawdo
podobnie niewielka i istniejca krtko (byo tysice jej podobnych), pozostawia po so
bie kilka wrogich Zhou Enlaiowi zapiskw (lipiec 1967). Z powodw do dzisiaj nieja
snych maoistowskie Centrum wybrao j sobie na koza ofiarnego, aby przedstawi jako
olbrzymi siatk "czarnych bandytw", kontrrewolucjonistw. Kampani wszczto po
nownie w latach 1970-1971 i zakoczono - bez ostatecznej konkluzji i procesu - dopie
ro w 1976 roku: "wiece walki", "wyznania", tortury mnoyy si w caym kraju. Repre
sjonowano szeciuset z dwch tysicy pracownikw Ministerstwa Spraw Zagranicz
nych. Stra osobista Mao Zedonga, jednostka nr 8341, pojawia si na uniwersytecie
pekiskim, gdzie zdemaskowaa 178 "wrogw" (10 osb zmaro w wyniku zadanych ka
tuszy). W pewnej fabryce w Shaanxi pod koniec 1968 roku wykryto (bagatela!) 547
"szpiegw" i 1200 ich wsplnikw. piewaczka operowa Yan Fengying, oskarona
o trzynacie przestpstw, popenia samobjstwo w kwietniu 1968 roku; w poszuki
waniu nadajnika radiowego rzekomo ukrytego w ciele wykonano sekcj jej zwok.
Trzech najwikszych mistrzw ping-ponga pooyo rwnie w ten sposb kres swojemu
yciuzbz.
Z tej najciemniejszej z nocy wyoni si miaa mniej ju tragiczna przyszo.
Wszystkie wiadectwa potwierdzaj, e w Chinach w roku 1969 i latach nastpnych pe
no byo przemocy, kampanii i sloganw. Upadek "rewolucji kulturalnej" zakoczy si
odejciem od reimu wikszoci mieszkacw miast, a zwaszcza modziey, ktra czu
a si tym bardziej zdradzona, im wiksze pokadaa w niej nadzieje. Opr modych
przed wysaniem na wie spowodowa narodziny nowej warstwy mieszkacw miast, y
jcych w pukryciu. Pogbiay si cynizm, przestpczo i ksenofobia. W 1971 roku
brutalne i nie wyjanione wyeliminowanie Lin Biao przewidzianego na nastpc Mao
otwaro wielu ludziom oczy: najwyraniej Wielki Sternik nie by nieomylny2. Chiczy
cy byli znueni i peni obaw - i mieli powody: laogaie pochony na pewno jeszcze
2 miliony osb, nawet biorc pod uwag zwolnienia w latach 1966-1976 2b. Nadal oka
zywano wierno przywdcy, ale spoeczestwo powoli si budzio, a w kocu w latach
1976-1979 nastpi wybuch. Ruch, ktry wtedy powsta, by znacznie bardziej owocny
ni "rewolucja kulturalna", ktra jako dewiz mogaby posuy si formuk zapoy
czon od Mao - w sierpniu 1966 powiedzia on, e dobrym uczniem jest ten, kto si
buntuje przez posuszestwoz5.
(Nien Cheng, "Vie et mort a Shanghai", Albin Michel, Paris 1987, s. 345-348).
Kiedy we wrzeniu 1976 roku terror osab, Mao by ju od jakiego czasu praktycz
nie martwy (przynajmniej politycznie). Dowodzi tego zarwno brak wikszej, sponta
nicznej reakcji na wiadomo o jego zgonie, jak i to, e nie potrafi znale nastpcy:
"czwrka, do ktrej Mao by ideologicznie zbliony, zostaa wtrcona do wizienia
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 507
w miesic po mierci swego patrona; Hua Guofeng, ktry mia zapewni kontynuacj,
musia ju w grudniu 1978 roku przekaza wikszo swojej wadzy.,niezniszczalnemu"
Deng Xiaopingowi, obiektowi nienawici ortodoksyjnych maoistw. Wielki zwrotna
stpi prawdopodobnie 5 kwietnia 1976 roku w czasie chiskiego wita zmarych, kie
dy to ludno Pekinu masowo i spontanicznie oddawaa cze zmaremu w styczniu
premierowi Zhou Enlaiowi. Wadza nie bez powodu wpada w panik na widok tej nie
spotykanej dotd zdolnoci ludzi do mobilizacji, ktra przeczya logice frakcyjnej i wy
mykaa si kontroli partii, a niektre wiersze zoone pod pomnikiem wraz z wiecami
aobnymi zawieray nawet lekko zawoalowane ataki pod adresem Wielkiego Sternika.
Tum zosta wic ukarany (ale nie surowiej ni w roku 1989, nie byo masakry na placu
Tiananmen), czego rezultatem byo 8 zabitych i 200 rannych oraz tysice uwizionych
w caym kraju (miay te miejsce prowincjonalne odpowiedniki aoby pekiskiej),
przynajmniej 500 egzekucji (w tym 100 zatrzymanych manifestantw), a take przesu
chania, ktre do padziernika dotkny dziesitki tysicy osb. Business as usual?
Nie: epoka postmaoistowska rozpocza si politycznym odwrotem i utrat przez Cen
trum moliwoci kierowania mobilizacj spoeczestwa. "Jeli w 1966 roku na placu
Tiananmen wida byo ogupiay tum, w skupieniu i ze zami w oczach przypatrujcy
si czowiekowi, ktry odebra im wolno, to w 1976 roku na tym samym placu pojawi
li si ju ludzie peni odwagi i zdolni stawi czoo tej samej osobie"z.
Ten nowy ukad kart symbolizowa Mur Demokracji (zima 1978-wiosna 1979), jed
noczenie wyranie zarysowujc jego granice. Plejada byych czerwonogwardzistw wy
wieszaa na nim za przyzwoleniem Denga gazetki wielkich znakw (dazibao), ktrych
tre dla wszystkich wychowanych w maoizmie bya wywrotowa. Najwybitniejszy z nich,
Wei Jingsheng, w swoim dazibao, zatytuowanym "Pita modernizacja: demokracja"z
pisa, e lud by w rzeczywistoci wykorzystywany przez klas kierownicz bdc
u wadzy "feudalnego socjalizmu"; e demokracja jest warunkiem trwaego rozwoju,
a wic "czterech modernizacji" ekonomicznych i technicznych proponowanych przez
Denga; e naley odrzuci marksizm, rdo totalitaryzmu, na rzecz demokratycznych
nurtw socjalizmu. Deng, od marca 1979 roku pewien ju swej wadzy, kaza areszto
wa Wei Jingshenga i kilku innych - sam Wei zosta skazany na pitnacie lat za prze
kazywanie informacji za granic (co stanowi "przestpstwo kontrrewolucyjne"). Uwol
niony w 1993 roku (nigdy si nie "przyzna"), wypowiada si tak szczerze i bez ogr
dek, e po upywie omiu miesicy ponownie go zatrzymano i w roku 1995 skazano na
czternacie lat wizienia za przygotowywanie "planu dziaania w celu obalenia rz
du"269. Wadzy zawsze trudno byo pogodzi si z krytyk...
Niemniej w epoce Denga mona byo krytykowa i przey, co oznaczao postp
w porwnaniu z czasami Mao, kiedy jedno sowo za duo lub rysunek na murze wystar
czyy, aby zosta rozstrzelanym. Z pewnoci reformy postmaoistowskie na pierwszym
miejscu stawiay gospodark, ale nie zapomniano o polityce. Wszystko - poczynajc od
przemian ekonomicznych - zmierzao w kierunku emancypacji spoeczestwa i ograni
Sebastian Hellmann, "The Suppression of the April 5th Movement and the Persecution of Coun
terrevolutionaries" in 1976", "Issues and Studies" nr 1 z I 1994, t. 30, s. 37-64.
' Wei Jinsheng, "La Cinyuieme Modernisation...", s. 226.
Peny tekst (z aneksami) w cytowanym zbiorze artykuw Wcia Jinshenga.
y Angel Pino, "Postface", tame, s. 261-347. [W 1998 r. Wei Jinsheng otrzyma zgod wadz na wyjazd
do Stanw Zjednoczonych na leczenie. (Przyp. red.)).
508 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
' Jurgen Domes,La societe politique", w: M.-C. Bergere i in., "La Chine...", s. 251
' J.-L. Domenach, "Chine...", s. 335-345.
Tame, s. 491.
Tame, s. 415.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 509
JeanPierre Cabestan, "Chine: un Etat de lois sans Etat de droit", "Revue Tiers Monde" nr 147
z VIIIX 1996, t. 37, s. 649-668.
'H. Wu, "Laogai...", s.186.
' J.-P. Cabestan, ,Chine...", s. 662-663.
Andrew Scobell, "The Death Penalty in PostMao China", "The China Quarterly" nr 123 z IX 1990,
s. 503-520.
'" Tame.
' J.-L. Domenach, "Chine...", s. 352-355.
510 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
Tame, s. 365-378.
x J. Becker, "Hungry Ghosts...", s.171.
x Vania Kewley, "Tibet: Behind the Ice Curtain", Grafton Books, London 1990, s. 251
x' J. Becker, "Hungry Ghosts...", s.166.
CHINY - DUGI MARSZ W CIEMNOCI 511
wzi, ktre stay si przyczyn godu, takich jak le zaplanowane uprawy terasowe,
prace irygacyjne czy likwidowanie ugorw, nieodzownych przy ubogiej i nie uynionej
glebie, zastpowanie tradycyjnego jczmienia, dobrze znoszcego zimno i susze, znacz
nie mniej odporn pszenic, a take zmniejszanie powierzchni pastwisk jakw - wiele
tych zwierzt zdecho i Tybetaczycy nie mieli ani produktw mlecznych (maso jest
podstawowym elementem ich wyywienia), ani nowych skr do pokrycia namiotw
w zimie (umierali wic z zimna). Wydaje si te, e podobnie jak w innych czciach
Chin dostawy przymusowe byy zawyone. Do problemw zwizanych z tym tylko re
gionem naleay: osiedlenie, poczwszy od 1953 roku, dziesitek tysicy chiskich
osadnikw w Tybecie wschodnim (Sichuan), gdzie mogli przej cz skolektywizowa
nej ziemi; obecno w regionie autonomicznym okoo 300 tysicy obywateli chiskich
w tym 200 tysicy wojskowych - w wikszoci narodowoci Han, ktrych trzeba byo
wyywi, oraz wprowadzenie (1965) metod liberalizacji w rolnictwie (podjtych przez
Liu Shaoqi w 1962 roku), ktrych symbolem w Tybecie by slogan "jedno gospodar
stwo, jeden jak"z.
Tybetu nie oszczdzia te burza "rewolucji kulturalnej". Od lipca 1966 roku czon
kowie Czerwonej Gwardii (znaleli si wrd nich te Tybetaczycy5, co zniszczyo una
nimistyczny mit podtrzymywany przez zwolennikw dalajlamy) przeprowadzali rewizje
w domach prywatnych, zamieniajc na otarzykach posgi Buddy na portrety Mao Zedonga; mnichom
urzdzano powtarzajce si "wiece walki", z ktrych nie zawsze ucho
dzili z yciem; szczeglnie za zawzili si na klasztory, nie oszczdzajc najsynniej
szych: Zhou Enlai musia rozkaza wojsku, by osaniao paac Potala w Lhasie (dawna
rezydencja "ywego boga"). Spldrowanie klasztoru Jokhang w Lhasie pocigno za
sob niezliczone grabiee w innych miejscach; wedug relacji jednego z mnichw:
Byo wiele setek kaplic. Oszczdzono tylko dwie. Reszta zostaa doszcztnie ograbiona i sprofa
nowana. Posgi, wite teksty i przedmioty kultu zniszczono lub wywieziono... Przed Czerwon
Gwardi udao si uratowa jedynie posg Sakyamuni przy wejciu do Jokhang, gdy [...) symbo
lizowa zwizek Chin z Tybetem. Dewastacja trwaa prawie tydzie. Potem Jokhang zamieniony
zosta na koszary dla chiskiego wojska... Inn cz [...] zaadaptowano na rzeniz".
Tame s.171.
H5 pierreAntoine Donnet, "Tibet mort ou vif", Gallimard, Paris 1990, s.126.
H" Tame, s.126-127.
H' Tame, s.128-129.
512 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
pniej ni gdzie indziej), rok wybuchu powstania, krwawo stumionego przez Chiczy
kw. Wwczas te dalajlama (zwierzchnik Kocioa buddyjskiego i przywdca pa
stwa), wraz ze 100 tysicami osb, w tym du czci niewielkiej elity intelektualnej
kraju, uciek do Indii. Cho lata pidziesite i w rdzennych Chinach nie byy rowe,
na paskowyu wadza wykazaa skrajne okruciestwo, chcc narzuci komunizm
i chisk dominacj ludnoci do gbi niezalenej - na p koczowniczej (okoo 40%)
albo mniej lub bardziej podporzdkowanej klasztorom. Kiedy w poowie lat pidzie
sitych rozpoczto kolektywizacj, sytuacja stawaa si coraz bardziej napita. Na po
wstanie partyzantw Khampa armia zareagowaa z okruciestwem przekraczajcym
wszelkie granice, a w roku 1956, w czasie obchodw tybetaskiego Nowego Roku, wiel
ki klasztor Chode Gaden Phendeling w Batang zosta zniszczony w wyniku bombardo
wania lotniczego; zgino wtedy co najmniej 2 tysice mnichw i pielgrzymw2.
Lista popenionych bestialstw budzi groz, lecz czsto nie sposb jej zweryfiko
wa. wiadectwa s jednak tak zgodne, e dalajlama mia podstawy, by owiadczy, i
w owej epoce Tybetaczycy: "nie tylko byli rozstrzeliwani, ale i katowani na mier,
krzyowani, paleni, topieni, okaleczani, godzeni, duszeni, wieszani, gotowani, grze
bani ywcem, wiartowani, cinani"z4. Do najczarniejszych nalea bez wtpienia rok
1959, rok wielkiego powstania Khamu (Tybet wschodni), ktre ogarno Lhas. Nie
moliwe wydaje si ustalenie, w jakim stopniu powstanie byo reakcj na komuny lu
dowe i Wielki Skok, w jakim za spontaniczn mobilizacj w odpowiedzi na lata prze
mocy, a w jakim wynikiem infiltracji przez CIA bojownikw Khampa, przygotowywa
nych do walki na Guam i w Koloradoz9. Ludno cywilna, ktra sympatyzowaa
z powstacami i akceptowaa ich obecno, podobnie jak oni ucierpiaa podczas
bombardowa prowadzonych przez chiskie lotnictwo; ranni, pozbawieni jakiejkol
wiek opieki lekarskiej, byli zakopywani ywcem w razie schwytania lub rozszarpywani
przez wczce si psy, a obawa przed takim losem wyjania wysok liczb samo
bjstw wrd zwycionych. Sam Lhas, bastion 20 tysicy Tybetaczykw, uzbrojo
nych niejednokrotnie tylko w strzelby i noe, armia chiska zdobya 22 marca; zgin
o 2 do 10 tysicy ludzi, najmocniej ucierpiaa witynia Ramoche, a nawet paac Po
tala, zniszczone z rozmysem. To wtedy dalajlama z okoo 100 tysicami rodakw
zbieg do Indii. Wiadomo, e w Lhasie doszo do jeszcze jednego buntu, krwawo
stumionego w 1969 roku, a partyzanci Khampa walczyli a do 1972 roku. Cykl bun
typrzemocbunty rozpocz si od nowa (w Lhasie) w padzierniku 1987 roku,
a w marcu 1989 wprowadzono stan wojenny; tybetaska stolica przeya trzy dni roz
ruchw o charakterze jawnie niepodlegociowym, ktrym towarzyszyy antychiskie
pogromy. Wedug generaa Zhang Shaosonga w cigu osiemnastu miesicy ofiar
przemocy pado ponad 600 osbz"z. Mimo niedopuszczalnych ekscesw, zwaszcza
wobec zatrzymanych zakonnic, bez wtpienia metody Chiczykw ulegy zmianie: nie
mona ju mwi o masakrach. Mimo to niewiele jest rodzin tybetaskich, ktre nie
przeyyby adnego osobistego dramatu"'.
PIERRE RIGOULOT
rzy obawiali si o wasne ycie lub dobytek) uciekay do strefy poudniowej. Cho do
stp na Pnoc bardzo szybko zamknito dla oficjalnych organizacji midzynarodowych
lub wywodzcych si z Poudnia, do 1948 roku stosunkowo atwo mona byo przedo
sta si z Pnocy na Poudnie.
U cieczki - moliwe przez trzy pierwsze lata istnienia wadzy komunistycznej, nie
ugruntowanej jeszcze jako wadza pastwowa - nie oznaczaj, e jej przywdcy zrezy
gnowali z powszechnej "komunizacji" ludnoci pwyspu. Przeciwnie, sdzili oni, e
zjednoczenie Korei na ich mod jest prawdopodobne i e dokona si niebawem.
Z udostpnionych niedawno w Moskwie dokumentw archiwalnych wynika, jak
spieszno byo Kim Ir Senowi do obalenia tych, ktrych ju wtedy nazywa "marionetka
mi" Amerykanw. Armia owych marionetek jest o wiele sabsza ni ta, ktr dysponuje
Pnoc (poniewa Stany Zjednoczone obawiaj si, e mogaby wywoa awantur na
Pnocy), ich autorytarna koncepcja wadzy budzi sprzeciw przybierajcy posta straj
kw, a nawet zamachw i wojny partyzanckiej, ktr wzniecaj komunici w rnych
regionach kraju, a ludno zamieszkujca Poudnie - jak sdzi, a w kadym razie twier
dzi Kim Ir Sen - ufa jemu i jego wojsku'. Kim Ir Sen naciska wic na Stalina, a ten daje
ostatecznie zielone wiato pod koniec zimy 1949-1950 roku. Do planowanej inwazji
dochodzi 25 czerwca 1950 roku, kiedy to wojska pnocnokoreaskie napadaj z zasko
czenia na Poudnie. Tak zaczyna si przeraajca wojna. A oto jej niwo: ponad 500 ty
sicy ofiar wrd ludnoci cywilnej po obu stronach, okoo 400 tysicy polegych i nieco
wicej rannych Chiczykw przybyych z odsiecz, kiedy Korei Pnocnej grozia cako
wita klska ze strony oddziaw ONZ dowodzonych przez generaa MacArthura, co
najmniej 200 tysicy polegych onierzy pnocnokoreaskich i 50 tysicy poudniowo
koreaskich, ponad 50 tysicy Amerykanw, miliony pozbawionych dachu nad gow.
Straty francuskiego batalionu si ONZ wyniosy okoo 300 polegych i 800 rannych.
Niewiele byo wojen, ktrych przyczyny w tak oczywisty sposb zwizayby si z d
eniem komunistw do rozszerzenia - dla dobra narodu - strefy wpyww. W owym
czasie wielu lewicowych intelektualistw francuskich, na przykad JeanPaul Sartre, po
pierao stanowisko komunistw, oskarajc Kore Poudniow o napa na pokojowe
pastwo. Dzisiaj, przede wszystkim dziki moliwoci zbadania udostpnionych archi
ww, wtpliwoci s wykluczone: tamte cierpienia i wiele innych - jak choby mczar
nie jecw (6 tysicy onierzy amerykaskich i prawie tyle samo przybyych z innych
krajw, w wikszoci z Korei Poudniowej, zmaro w niewoli) czy francuskiego i angiel
skiego personelu dyplomatycznego pozostaego w Seulu, aresztowanego, a nastpnie
deportowanego przez wojska pnocnokoreaskie, misjonarzy dziaajcych w Korei
Poudniowej, take deportowanych - obciaj komunizm.
Wiadomo, e po trzech latach dziaa wojennych, w lipcu 1953 roku, podpisany zo
sta rozejm, na mocy ktrego utworzono midzy obiema Koreami stref zdemilitaryzo
Por. zwaszcza list Sztikowa, ambasadora ZRR w Phenianie, do Wyszynskiego (19 I 195ll). Doku
menty w tumaczeniu Woodrow Wilson Center, biuletyn nr 5, 6 Projektu Midzynarodowej Historii Zim
nej Wojny, Washington 1995,1996.
Zob. Charles Martel, Georges Perruche, "Prisonniers franais en Coree", "Les Cahiers d'Histoire So
ciale" nr 3 z X 1994.
518 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
Numer 14
Kady wizie mia przyszyty na plecach kurtki wielki numer. Gwny oskar
ony mia numer 1, a pozostali byli ponumerowani wedug wanoci do 14.
Numer 14 nosi Sol Jang Sik.
Z trudem go poznaem. Jego pikna niegdy, ponca wewntrzn pasj
twarz bya ponura, malowao si na niej zmczenie i rezygnacja. Ciemne i lekko
tylko skone oczy straciy blask. Porusza si jak robot. Wiele lat pniej dowie
Kim Hyun Hee, "Dans la fosse aux tigres", Presses de la Cite, Paris 1994, i rozmowa prywatna, luty
1997.
' "Asia Watch Human Rights in the Democratic People's Republic of Korea", Washington 1988.
KOREA PnOCNA, WIETNAM, LAOS - NASIENIE SMOKA 519
dzialem si, e przez kilka tygodni przed rozpraw bardzo dobrze karmiono
oskaronych, eby po wszystkich przejciach i torturach lepiej wygldali. Jeli
proces toczy si publicznie, wadze staray si stworzy wraenie - a zaleao im
zwaszcza na przedstawicielach prasy zachodniej - e winiowie s zdrowi, do
brze odywieni, w dobrej formie fizycznej i psychicznej. Tam, w Korei, nie byo
korespondentw zachodnich, byli tylko wysannicy prasy sowieckiej i innych ga
zet komunistycznych. Oczywisty cel stanowio wykazanie winy i upokorzenie tych
ludzi, dawniej mniej lub bardziej wanych osobistoci, a teraz oskaronych.
Poza tym proces by bardzo podobny do procesw politycznych na Wgrzech,
w Czechosowacji czy Bugarii. Tak wzburzy mnie widok Sola - w dodatku tu
maczenie byo zaledwie pobiene - e z trudem przypominam sobie tre aktu
oskarenia (miaem tylko nadziej, e Sol mnie nie dostrzee, co zreszt nie wy
daje si moliwe, taki panowa tok). O ile pamitam, bya tam mowa o sprzysi
eniu przeciwko koreaskiej demokracji ludowej i o spisku na ycie Kim Ir Sena,
ukochanego wodza narodu. Oskareni dyli jakoby do przywrcenia dawnego
feudalnego adu... Chcieli te odda Kore pnocn w rce Li Syngmana,
a przede wszystkim szpiegowali dla imperialistw amerykaskich i opacanych
przez nich agentw...
EGZEKUCJE
Nie wiadomo, ile ich byo; pewn wskazwk mona jednak znale w pnocnoko
reaskim kodeksie karnym, gdzie wymienia si a 48 przestpstw zagroonych kar
mierci. Mona je podzieli na nastpujce kategorie:
- przestpstwa przeciwko suwerennoci pastwowej;
- przestpstwa przeciwko administracji i wasnoci pastwowej;
- przestpstwa przeciwko ludziom;
- przestpstwa przeciwko mieniu obywateli;
- przestpstwa wojskowe.
Prb szacunku obejmujcego tylko czystki wewntrzpartyjne w okresie niezwykle
brutalnych represji (1958-1960) podj najlepszy specjalista w dziedzinie systemu praw
nego Korei Pnocnej w latach szedziesitych i siedemdziesitych, Kang Koo Chin.
Wedug niego wykluczono z partii, osdzono i skazano na mier 9 tysicy osb! Przez
ekstrapolacj tego wiarygodnego wyniku, biorc pod uwag liczb znanych masowych
operacji czyszczenia szeregw (byo ich okoo dziesiciu), otrzymujemy pokan liczb
90 tysicy straconych. Zastrzec jednak naley, e jest to tylko rzd wielkoci; kiedy
przemwi pheniaskie archiwa.
Troch informacji na temat publicznych egzekucji wykonywanych na ludnoci cywil
nej pod zarzutem "prostytucji", "zdrady", zabjstwa, gwatu, "buntu" udao si te uzy
ska od zbiegw: zgromadzony tum zachca si do "wsppracy" i rozprawa toczy si
wrd okrzykw, zniewag, padaj nawet kamienie. Czasem ludzi popycha si do praw
dziwego samosdu; skazany jest wtedy bity, dopki nie umrze, a tum w tym czasie
skanduje hasa. Du rol odgrywa tu przynaleno do tej czy innej klasy. Dwch
wiadkw zeznao pracownikom Asia Watch, e kar mierci za gwat orzeka si tylko
wobec obywateli nalecych do "najniszych kategorii". [S to obszarnicy, kapitalici,
kolaboranci japoscy, kontrrewolucjonici, uciekinierzy i ich rodziny - przyp. red.].
Sdziowie posuszni rozkazom partii (od pocztku da si od nich, by postpowali
cile wedug marksistowsko-leninowskiej doktryny prawa), decyzje o uwizieniu lub
straceniu zapadajce bez sdu (moliwe jest bowiem zastosowanie przyspieszonego
trybu postpowania), adwokaci dziaajcy pod dyktando partii - wszystko to skada si
na obraz wymiaru sprawiedliwoci w Korei Pnocnej.
WIZIENIA I OBOZY
stek. Po dugich torturach przy uyciu wody i prdu elektrycznego, biciu, pozbawianiu
snu, przyznaa si do wszystkiego, co jej wmawiano, a mianowicie, e przywaszczya
sobie mienie pastwowe - zostaa skazana na trzynacie lat wizienia. Bo to rzeczywi
cie byo wizienie, cho oficjalnie sowo to nie pado. W kompleksie penitencjarnym
6 tysicy osb, w tym 2 tysice kobiet, od wp do szstej rano do pnocy pracowao
jak zwierzta przy produkcji kapci, futeraw na rewolwery, toreb, paskw, zapalnikw
do materiaw wybuchowych, sztucznych kwiatw. Ciarne winiarki zmuszano do
brutalnej aborcji. Kade urodzone w wizieniu dziecko bezlitonie zabijano przez udu
szenie lub podernicie garda5.
Znane s take wczeniejsze wiadectwa na temat cikich warunkw ycia w wi
zieniach Korei Pnocnej, jak choby niezwyka, dotyczca lat szedziesitych i sie
demdziesitych, relacja wenezuelskiego poety Alego Lamedy. Ten yczliwie nastawiony
do miejscowego ustroju komunista przyjecha do Phenianu, gdzie zatrudni si jako
tumacz tekstw propagandowych. Aresztowano go w 1967 roku, poniewa pozwoli
sobie wyrazi wtpliwo co do skutecznoci oficjalnej propagandy. Przesiedzia w wi
zieniu rok i cho jego oszczdzono, sysza wycie torturowanych. Przez ten czas straci
na wadze dwadziecia kilogramw, a jego ciao pokryo si wrzodami i ranami.
W opublikowanej przez Amnesty International broszurze opowiada on o parodii
procesu, w ktrego wyniku skazano go na dwadziecia lat przymusowych robt za "pr
b sabotau, szpiegostwa i przemycenia do Korei Pnocnej zagranicznych agentw",
o warunkach odbywania kary i o odzyskaniu wolnoci po szeciu latach stara wadz
Wenezueli.
W innych relacjach mowa jest o godzie jako broni wykorzystywanej do amania
oporu winiw. Racje ywnociowe byy niewystarczajce, a w dodatku ywno spe
cjalnie psuto, eby nie nadawaa si do jedzenia. Winiowie czsto zapadali na bie
gunk, choroby skrne, zapalenie puc, zapalenie wtroby i szkorbut.
- " orodki pomocy", rodzaj wizie przejciowych, gdzie oczekuj na wyrok oskar
eni o lejsze przestpstwa polityczne lub o przestpstwa i zbrodnie o innym charak
terze;
- " orodki odnowy" przez prac dla 100 do 200 osb uznanych za jednostki aspo
eczne, "bezuyteczne" lub, co gorsza, leniwe. Orodek taki znajduje si niemal w ka
dym miecie, a osadzeni spdzaj tam od trzech miesicy do roku, czsto bez wyroku
czy choby konkretnego zarzutu;
- obozy pracy przymusowej. Jest ich w caym kraju co najmniej dziesi, na 500
do 2 tysicy osb. Osadzeni to przestpcy pospolici, skazani za kradzie, usiowanie za
bjstwa, gwat, ale take dzieci winiw politycznych, ludzie zatrzymani w trakcie
ucieczki z kraju itp.;
Ciosami opaty
Syszano rozmow dowdcy stray z dwoma czonkami kadry obozu nr 13, gdzie
zgodnie z doniesieniami stosuje si praktyki znane, jak si uwaa, tylko w nazistow
skich obozach zagady.
Towarzyszu - powiedzia jeden z nich, zastpca dowdcy plutonu - widziaem wczoraj dym uno
szcy si z komina Trzeciego Biura"'. Czy to prawda, e ciaa przerabia si na tuszcz?
Czuem zapach krwi, widziaem wosy przyklejone do ciany... Tej nocy nie mogem zasn.
Dym, ktry ty widziae, powstaje przy kremacji koci przestpcw. Ale nie mw o tym nikomu,
bo poaujesz. Nie wiedzie kiedy, zarobisz czarn fasol [kul] w eb.
' Jeden z wydziaw Biura Bezpieczestwa Narodowego, ktremu podlegay regiony przygraniczne.
Obz ten znajduje si w pobliu granicy z Chinami.
KOREA PNOCNA, WIETNAM, LAOS - NASIENIE SMOKA 525
Czym wobec takich okropnoci s obozy dla drwali z pnocnej Korei istniejce
na Syberii od 1967 roku, cho i tam warunki pracy s cikie, brakuje ywnoci, strani
cy s uzbrojeni, a tych, ktrzy narusz przepisy pnocnokoreaskiej dyscypliny, czeka
karcer.
Po rozpadzie ZSRR, dziki zeznaniom wielu zbiegych drwali i staraniom Siergieja
Kowalowa kierujcego Komisj Praw Czowieka przy prezydencie Jelcynie, warunki y
cia tych szczeglnego rodzaju robotnikwimigrantw ulegy poprawie i nie s ju kon
trolowane wycznie przez wadze koreaskie.
Sprbujmy podsumowa. Podobnie jak w przypadku czystek w onie partii, bdzie
to tylko prba ustalenia rzdu wielkoci. Jeli, jak podaje jeden ze wiadkw, w obozie
nr 22 przetrzymywanych jest 10 tysicy osb i umiera ich codziennie pi, i jeli przyj,
e czna liczba winiw obozw koncentracyjnych w Korei Pnocnej wynosi okoo
200 tysicy", daje to w sumie 100 ofiar dziennie i 36 500 rocznie. Po pomnoeniu tej
liczby przez 45 lat (1953-1998) otrzymujemy okoo 1,5 miliona ofiar miertelnych, za
ktre bezporednia odpowiedzialno spada na koreaski komunizm.
KONTROLOWANIE LUDNOCI
Obozy stanowi skupisko potwornoci, ale poza obozami bynajmniej nie panuje
wolno. Korea Pnocna jest zaprzeczeniem indywidualnego wyboru, osobistej nieza
lenoci. "Cae spoeczestwo winno stanowi niezomn i zwart si polityczn,na
tchnion jedn myl i jedn wol, kroczc naprzd pod kierunkiem najwyszego wo
dza" - ogoszono w radiu 3 stycznia 1986 roku. A popularne w Korei Pnocnej haso
zaleca: "Mylcie, mwcie i dziaajcie jak Kim Ir Sen i Kim Jong Il".
W imi tak zwanych "dziesiciu zasad partyjnych na rzecz jednoci" pastwo, par
tia, jej organizacje masowe i policja kontroluj wszystkich obywateli, od gry do dou
drabiny spoecznej. Jeszcze dzi ycia codziennego Koreaczykw z Pnocy nie nor
muje konstytucja, lecz ten wanie tekst. Wystarczy przytoczy jego artyku 3, by odda
ducha caoci: "Narzucimy bezwzgldnie wadz naszego Wodza".
W 1945 roku powstao Biuro Bezpieczestwa Spoecznego (naley przez to rozu
mie urzd majcy za zadanie kontrolowanie ycia spoecznego ludnoci), w 1975 roku
Krajowy Komitet Cenzury (sama cenzura istniaa ju oczywicie od dawna), a w 1977
roku Komitet Prawny do spraw ycia Socjalistycznego'Z.
Jeli chodzi o policj polityczn, w 1973 roku utworzya ona Ministerstwo Narodo
wej Ochrony Politycznej, przeksztacone niedawno w Agencj Bezpieczestwa Krajo
wego skadajc si z kilku biur (biuro nr 2 zajmuje si cudzoziemcami, nr 3 ochron
granic, nr 7 obozami itd.).
Raz w tygodniu kady jest "zapraszany" na szkolenie ideologiczne oraz na seans
krytyki i samokrytyki, nazywany w Korei Pnocnej "bilansem ycia". Naley si wtedy
oskary o popenienie przynajmniej jednego przewinienia politycznego i przynajmniej
dwa zarzuty skierowa pod adresem znajomych.
Wysze kadry s co prawda uprzywilejowane, jeli chodzi o stron materialn i do
stp do ywnoci, ale podlegaj te cilejszej kontroli. Ludzie ci mieszkaj w dzielnicy
Represje i terror nie miay li tylko charakteru fizycznego, byy take zamachem na
umysy. Zamknicie moe mie te aspekt duchowy, a nie jest on bynajmniej nieistotny
jako rodek sucy upodleniu ludzi. We wstpie do tego opisu wspominaem o izolacji
kraju jako metodycznym dziaaniu; uniemoliwia ona zebranie informacji tak dokad
nych i wiarygodnych, jak bym sobie yczy. Odcicie od wiata zewntrznego, ktremu
towarzyszy nieustajca agresja ideologiczna, o nie spotykanej nigdzie indziej gwatow
noci, naley niewtpliwie do zbrodni komunizmu pnocnokoreaskiego. Zbiegowie,
ktrym udaje si przelizn przez oczka sieci, opowiadaj te jednak o niezwykej wy
trzymaoci czowieka. W tym wanie sensie przeciwnicy koncepcji totalitarnej mwi,
e w tym mechanizmie zawsze istnieje jaki "luz" i opr i e "totalno", cel "wielkiego
brata", jest nieosigalna.
Jeli chodzi o Kore Pnocn, zalew propagandy odbywa si dwutorowo. Kierunek
pierwszy ma klasyczny marksistowsko-leninowski charakter: socjalistyczne i rewolucyjne
pastwo zapewnia najlepsze z moliwych warunki ycia swoim zachwyconym obywate
lom. Trzeba jednak zachowa czujno wobec imperialistycznych wrogw (tym bardziej
mona by doda dzisiaj - e wielu "towarzyszy" za granic skapitulowao). Drugi kieru
nek mona okreli jako narodowy i archaiczny: dalekie od materializmu dialektycznego
wadze koreaskie posuguj si mitologi, chcc przekona poddanych dynastii Kimw,
e niebo i ziemia zawary przymierze z ich panami. Oficjalna agencja prasowa podaa na
przykad, e 24 listopada 1996 roku, podczas prowadzonej przez Kim Jong Ila inspekcji
oddziaw armii pnocnokoreaskiej stacjonujcych w Phanmundzom'3, ca stref spo
wia nagle gsta mga. Wdz mg wic przemieszcza si niepostrzeenie, obserwujc
"pozycje nieprzyjaciela". Mga uniosa si w zagadkowy sposb, a niebo rozpogodzio do
kadnie w chwili, gdy ustawi si do zdjcia z grup onierzy... Podobne zjawisko widzia
no na wyspie na Morzu tym. Po przyjedzie na wysunity posterunek obserwacyjny
Kim Jong il chcia obejrze map operacyjn. I wtedy usta deszcz i wiatr, chmury odpy
ny i rozbyso soce... W depeszach tej samej agencji pisano te o "serii tajemniczych
zjawisk, jakie wystpiy w caej Korei Pnocnej przed nadejciem trzeciej rocznicy mier
ci Wielkiego Wodza [...) Pochmurne niebo zajaniao nagle w kantonie Kumchon [...)
i trzy skupiska czerwonych chmur zaczy kierowa si w stron Phenianu... Okoo godzi
ny 20.10, 4 lipca, padajcy od rana deszcz usta, a nad pomnikiem prezydenta rozpostara
si podwjna tcza [...], potem zapona tam niezwykej jasnoci gwiazda" itd."
To miasteczko, gdzie prowadzone byy rokowania w sprawie rozejmu, stanowi jedyne miejsce, w kt
rym armia Pnocy ma bezporedni kontakt z oddziaami z Poudnia i Stanw Zjednoczonych.
Tekst przedrukowany w "La Lettre de Coree" nr 4 i 5 z VI i VIII 1997.
KOREA PNOCNA, WIETNAM, LAOS - NASIENIE SMOKA 527
CISA HIERARCHIA
Ludno tego goszcego socjalizm pastwa jest nie tylko zorganizowana i kontrolo
wana, ale te sklasyfikowana wedug kryteriw dotyczcych pochodzenia spoecznego,
geograficznego (z rodziny z Poudnia czy z pnocy?), przeszoci politycznej i niedaw
nych dowodw lojalnoci wobec ustroju. Ten przemylny podzia caego spoeczestwa
wprowadzono w latach pidziesitych. Przy walnym udziale biurokracji utworzono a
51 kategorii, w znacznym stopniu decydujcych o przyszoci materialnej, spoecznej
i politycznej obywateli. System ten, prawdopodobnie zbytnio skomplikowany w prakty
ce, uproszczono w latach osiemdziesitych, zmniejszajc liczb kategorii spoecznych
z 51 do trzech. Klasyfikacji nie zlikwidowano jednak zupenie, bo suby specjalnena
dal szczeglnie kontroluj niektre kategorie nalece do tej czy innej klasy, a zwasz
cza ludzi przybyych z zagranicy, bez wzgldu na to, czy zamieszkiwali tam przez jaki
czas, czy tylko odbyli podr.
Istnieje wic klasa "centralna" - "rdze" spoeczestwa, klasa "niezdecydowanych"
oraz klasa "wroga", skadajca si z okoo jednej czwartej ludnoci Korei pnocnej.
Tym zrnicowaniem reim komunistyczny uzasadnia swego rodzaju apartheid: "do
brze urodzony" mody czowiek, pochodzcy na przykad z rodziny, ktrej czonkowie
walczyli w partyzantce antyjaposkiej, nie moe oeni si ze "le urodzon" dziewczy
n, pochodzc, powiedzmy, z rodziny z Poudnia. Byy dyplomata pnocnokoreaski,
Koh Young Hwan, pierwszy sekretarz ambasady w Zairze w latach osiemdziesitych,
powiedzia: "System panujcy w Korei pnocnej jest bardziej bezwzgldny ni ustrj
kastowy"'5.
Gdyby nawet uzna, e dyskryminacja ze wzgldu na pochodzenie ma jaki sens
z punktu widzenia teorii marksizmu-leninizmu, i tak bardzo trudno byoby uzasadni
choby tymi samymi wzgldami - dyskryminacj biologiczn. Fakty jednak mwi same
za siebie: ofiarami surowego ostracyzmu s w Korei pnocnej niepenosprawni. Nie
wolno im na przykad mieszka w stolicy. Jeszcze kilka lat temu przenoszono ich po pro
stu na przedmiecia Phenianu, eby umoliwi odwiedziny zdrowych czonkw rodziny.
Obecnie wywozi si ich w odlege miejsca, w gry lub na wyspy na Morzu tym. Dwa
miejsca zsyki ustalono z ca pewnoci: Boujun i Euijo na pnocy kraju, niedaleko
granicy z Chinami. Dyskryminacj upoledzonych zaostrzono ostatnio przez wprowa
dzenie zakazu pobytu take w innych duych miastach: Nampo, Kesong i Chongjin.
Systematycznie tropione, zatrzymywane i wywoone do obozw s take kary,
a oprcz izolacji ludzi tych obowizuje zakaz posiadania dzieci. "Rasa karw musi
znikn" - rozkaza sam Kim Jong Il.
UCIECZKA
kroczenie granicy. Liczb osb zbiegych na Poudnie w 1997 roku szacuje si na okoo
100, a jest to znacznie wicej, ni wynosi rednia dla lat dziewidziesitych, nie m
wic o okresie wczeniejszym. Od roku 1993 liczba zbiegw przechodzcych granic
w cigu roku wzrosa piciokrotnie i stale si zwiksza. Ludzie decydujcy si na
ucieczk to najczciej osoby zagroone kar lub takie, ktre byway za granic, dlate
go jest wrd nich pewna liczba dyplomatw i wysokich urzdnikw. W lutym 1997 ro
ku partyjny ideolog, Hwang Jang Yop, schroni si w ambasadzie Korei Poudniowej
w Pekinie, a nastpnie wyjecha do Seulu. Ambasador w Egipcie, ktry pod koniec
sierpnia 1997 roku dotar do Stanw Zjednoczonych, obawia si o swoj przyszo
polityczn, bo rok wczeniej "znikn" jego rodzony syn. Koh Young Hwan, cytowany
ju wczeniej dyplomata z ambasady w Zairze, ba si aresztowania: w trakcie transmi
sji telewizyjnej z procesu maonkw Ceaucescu popeni nieostrono i wyrazi "na
dziej, e nic podobnego nie wydarzy si w jego kraju", co byo jawnym dowodem bra
ku zaufania do kierownictwa. Uciek, kiedy kilka dni pniej dowiedzia si o przyje
dzie do ambasady agentw bezpieczestwa. Jak twierdzi, wszelka prba ucieczki
wykryta przed jej realizacj koczy si aresztowaniem i obozem. W przypadku za dy
plomaty - o czym mia okazj przekona si w Ammanie, stolicy Jordanii - plan uciecz
ki koczy si najczciej "neutralizacj", woeniem winnego w gips i odesaniem do
Phenianu. Po wyldowaniu pozoruje si wypadek drogowy lub inny.
Nie lepszy jest los zwyczajnych ludzi, ktrym nie powiedzie si prba ucieczki. Jak
doniosa niedawno prasa francuska", uciekinierw prawdopodobnie zabija si po pod
daniu ich szczeglnie upokarzajcym praktykom: "Zeznania wiadkw znad rzeki Yalu
Jiang s zgodne. Policjanci zatrzymujcy zbiegw przecigaj drut przez policzki lub
nos zdrajcw narodu, ktrzy omielili si opuci ojczyzn. Potem si ich zabija, a ich
rodziny wywozi do obozw pracy".
GD I NIEDOSTATEK
KOCOWY ROZRACHUNEK
Wywiad z Catherine Bertini, "La Croix" z 8 X 1997. Z bada przeprowadzonych na pocztku lat
dziewidziesitych przez Bank wiatowy wynika jednak, e w Indiach niedoywionych jest 43% dzieci.
KOREA PNOCNA, wIETNAM, LAOS - NASIENIE SMOKA 531
rozmiarw. Nawet jeli dla caego okresu od 1953 roku przyjmiemy tylko 500 tysicy ist
nie ludzkich jako cen za osabienie odpornoci na choroby i bezporedni skutek niedo
statku ywnoci (kr obecnie niemoliwe oczywicie do sprawdzenia pogoski o kaniba
lizmie!), uzyskamy czny wynik w wysokoci ponad 3 milionw ofiar w kraju liczcym 23
miliony mieszkacw, rzdzonym przez komunistw od pidziesiciu lat.
JEANLOUIS MARGOLIN
Wielu ludziom na Zachodzie jeszcze dzi trudno zgodzi si z tez o szkodach, jakie
wyrzdzi komunizm wietnamski, zwaszcza e oskarajc o zgubne skutki francuski ko
lonializm i amerykaski imperializm, obiektywnie znaleli si oni w tym samym obozie
co Komunistyczna Partia Wietnamu (KPW). A std ju tylko krok dzieli ich od uzna
nia, e bya ona wyrazicielk de caego ludu, e stawiaa sobie za cel budow spoe
czestwa opartego na braterstwie i rwnoci. Ujmujcy wygld Ho Chi Minha, zaoy
ciela i przywdcy KPW do 1969 roku, niezwyka wytrwao jej bojownikw i zrczna,
pacyfistyczna i demokratyczna propaganda za granicami kraju dokonay reszty. O ile
trudno byo sympatyzowa z Kim Ir Senem i jego betonowym reimem, to normalne wy
dawao si nad zgnilizn reimu sajgoskiego Nguyen Van Thieu (1965-1975) przedka
da dobroduszn surowo czerwonych mandarynw z Hanoi. Ludzie chcieli wierzy, e
KPW nie jest jeszcze jedn parti stalinowsk, e jest to nade wszystko partia narodowa,
a etykiet komunistycznej posuguje si po to, by uzyska pomoc z Chin i ZSRR.
Nie sposb podawa w wtpliwo szczeroci patriotyzmu komunistw wietnam
skich, ktrzy przez p wieku z niezrwnan determinacj walczyli z Francuzami, Ja
poczykami, Amerykanami i Chiczykami. Wystarczy powiedzie, e oskarenie
o "zdrad" lub "kolaboracj" odgrywao czsto w Wietnamie tak sam rol jak w Chi
nach podejrzenie o dziaalno "kontrrewolucyjn". Komunizm nie by jednak nigdzie
nie do pogodzenia z nacjonalizmem, a nawet z ksenofobi, w Azji w wikszym jeszcze
stopniu ni gdziekolwiek indziej. Tak wic, jeli zechce si spojrze prawdzie w oczy,
pod mamic przykrywk jednoci narodowej atwo mona doszuka si wiernego
swym prototypom stalinowskiego maoizmu.
Cyt. za: Doan Van Toai, "Le Goulag vietnamien", Robert Laffont, Paris 1474, s. 28. Le Duan wypo
wiedzia te sowa podczas wizyty w wizieniu na wyspie Conson, po "wyzwoleniu" Wietnamu
Poudniowego (1975).
' ChO czonkami KPI s w wikszOci Wietnamczycy, i to oni cakowicie kontrOluj parti, jej ambicj
jest kierowanie rewolucj na caym terytOrium Indochin Francuskich, cznie z Laosem i Kambod. PO
formalnym Samorozwizaniu (1945) partia dziaa nadal do 1951 r., kiedy to wyaniaj si z niej trzy cile
ze sob powizane partie nie majce oficjalnego statusu komunistycznych (zOb. rozdzia O Kambody).
532 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
nych dziaa niektrych swoich aktywistw z Sajgonu, ktrzy ju w 1928 roku pod
wpywem tradycji tajnych stowarzysze i nacjonalistycznego terroryzmu urzdzili sd
nad jednym z towarzyszy, zabili go i spalili jego ciao, a jedynym przewinieniem ofiary
byo uwiedzenie dziaaczki. W 1931 roku, podejmujc szalony plan stworzenia wiej
skich rad w Nge Tinh (na wzr Jiangxi, cho Wietnam nie jest tak ogromny jak Chiny),
partia zamierza byskawicznie zlikwidowa setki wacicieli ziemskich; cz mieszka
cw ucieka, co uatwia szybki powrt oddziaw kolonialnych. Kiedy wiosn 1945 roku
kryjca si pod nazw "zjednoczonego frontu" Ligi Niepodlegoci Wietnamu, czyli
Viet Minhu, KPI decyduje si wreszcie na walk zbrojn na du skal, zwraca si ra
czej przeciwko "zdrajcom" i "reakcjonistom" (pod pojciem tym rozumie si niekiedy
wszystkich urzdnikw) ni przeciwko japoskiemu okupantowi, lepiej przecie uzbro
jonemu. Jeden z przywdcw zgasza propozycj przeprowadzenia kampanii zabjstw,
ktra ma "przyspieszy postpy ruchu". Ulubionym celem s rwnie waciciele ziem
scy i mandaryni. Powoywane "trybunay ludowe" maj ich sdzi i konfiskowa maj
tek. Terror obejmuje jednak take przeciwnikw politycznych sabej, bo liczcej zaled
wie 5 tysicy dziaaczy, KPI; chodzi o to, by szybko spowodowa prni i stan na
czele ruchu narodowego. Celem dzikiej nagonki staje si Da Viet, sojusznicza partia
nacjonalistyczna Japoczykw: Viet Minh z Son Tay prosi o przysanie z Hanoi prdni
cy i fachowca do torturowania licznych "zdrajcw";.
W wyniku rewolucji sierpniowej, kiedy po kapitulacji Japonii do wadzy dochodzi
a waciwie wystrzela jak z katapulty - Ho Chi Minh, KPI staje si centralnym elemen
tem nowego pastwa. Tygodnie poprzedzajce wkroczenie oddziaw sojuszniczych
(Francuzi i Brytyjczycy na Poudniu, Chiczycy na Pnocy) wykorzystuje ona na nisz
czenie ze zdwojonym zapaem konkurencji. Nie zapomina ani o umiarkowanych konsty
tucjonalistach (i ich wybitnym przedstawicielu Bui Quang Chieu), ani o polityczno-reli
gijnej sekcie Hoa Hao (i jej zaoycielu Huynh Phu So, skdind cichym wsplniku
zbrodni), ani o wielkim intelektualicie i polityku prawicowym, jakim jest Pham Quynh.
Jednak prawdziwa zagada czeka trockistw, dziaajcych nadal w okolicach Sajgonu,
cho niezbyt licznych: ich gwny przywdca, Ta Thu Tau, zostaje aresztowany i zabity
we wrzeniu w Quang Ngai, miecie szczeglnie nkanym czystkami". Zbrodnie te za
twierdza Tran Van Giau, wyszkolony w Moskwie komunistyczny dowdca Sajgonu, kt
ry pniej bdzie si wypiera wszelkiej odpowiedzialnoci. 2 wrzenia owiadcza: "Nie
ktrzy zdrajcy ojczyzny zwieraj szeregi, by suy wrogowi [...] trzeba kara bandy, kt
re wszczynajc zamieszki w Demokratycznej Republice Wietnamu (DRW), daj
wrogowi sposobno napaci"5. 29 sierpnia Viet Minh z Hanoi zachca w swoim orga
nie prasowym do tworzenia w kadej dzielnicy i wiosce "komitetw eliminacji zdraj
cw. Gin dziesitki, moe setki trockistw; inni, uczestniczcy w padzierniku
w obronie Sajgonu przeciwko wojskom francuskobrytyjskim, bd pozbawieni amunicji
i aprowizacji i w wikszoci zostan straceni. 25 sierpnia w Sajgonie powstaje na wzr
Ngo Van, "Vietnam 1925-1945: revolution et contrerevolution sous la domination coloniale", L'In
somniaque, Paris, s.12R129.
' David G. Marr, "Vietnam 1945: The Quest for Power", University of California Press, Berkeley
1995, s. 234-237, 409, 413, 415-41fi.
' Tame, s. 434-435.
Ngo Van, "Vietnam...", s. 341.
D. G. Marr, "Vietnam...", s. 518.
KOREA PnOCNA, WIETNAM, LAOS - NASIENIE SMOKA 533
W chwili gdy zwycistwo zdaje si bliskie, na wycignicie rki, w grudniu 1953 roku
w strefach wyzwolonych rozpoczto reform roln. Do koca 1954 roku obejmie ona cae
terytorium pooone na pnoc od 17 rwnolenika, przyznane DRW na mocy porozu
mie genewskich, ale zostanie zakoczona dopiero w roku 1956. Jej tempo i cele s takie
same jak reformy przeprowadzonej w Chinach w latach 1949-1952 (zob. rozdzia po
przedni): zacienienie wizw partii - reaktywowanej oficjalnie w 1951 roku - z biednym
i rednim chopstwem, przygotowanie do rozwoju gospodarczego poprzez wzmoon kon
trol pastwow oraz likwidacja potencjalnych ognisk oporu antykomunistycznego.
A przecie, w wikszym jeszcze stopniu ni w Chinach, niezwykle patriotycznie nastawio
ne tradycyjne elity wiejskie udzieliy Lidze Niepodlegoci masowego wrcz poparcia. Sto
suje si jednak takie same okrutne metody, z zabjstwem wcznie, jak wypracowane
u wielkiego ssiada z pnocy: w kadej wsi aktywici - czsto z trudem, niekiedy przy
wspudziale grup aktorw - "zagrzewaj" chopw uznanych za biednych i redniobied
nych, potem przychodzi kolej na wiec, podczas ktrego arbitralnie wybran ofiar lub
ofiary (obowizuje ustalony kontyngent: 4 do 5% ludnoci, te maoistowskie wite 5%31)
zmusza si do okazania skruchy, a nastpnie zabija lub przynajmniej wysya do wizienia
i konfiskuje majtek; haba okrywa ca rodzin, podobnie jak w Chinach. Niebranie pod
uwag "zasug" politycznych jest dowodem bezlitosnego dogmatyzmu, a zarazem chci to
talitarnego sklasyfikowania spoeczestwa, co stanowi cel KPW Pewn bogat waciciel
k ziemsk zajmujc si handlem, matk dwch bojownikw walczcych od pocztku
w szeregach Viet Minhu i sam uhonorowan tytuem "dobroczycy rewolucji", dwukrot
nie poddano takiej procedurze, nie wzbudzajc jednak entuzjazmu wieniakw.
Wtedy przysano na miejsce grup wywiczon w Chinach, ktrej udao si przekabaci tum.
[...] Pani Long oskarono o zabjstwo trzech dzierawcw przed 1945 rokiem, o utrzymywanie
stosunkw seksualnych z rezydentem francuskim, o lizanie butw Francuzom i szpiegostwo na
ich rzecz. Wycieczona wizieniem przyznaa si w kocu do wszystkiego i zostaa skazana na
kar mierci. Jej syna, przebywajcego w Chinach, sprowadzono do kraju, zdegradowano, po
zbawiono odznacze i skazano na dwadziecia lat wizienia.
Podobnie jak w Pekinie, skoro kto zosta oskarony, jest winny, bo partia jest nie
omylna. Dlatego najlepsze wyjcie to odegranie zadanej roli:
Ostatecznie lepiej byo zabi ojca i matk i przyzna si, ni nie zrobiwszy nic zego, do niczego
si nie przyzna'2.
Georges Boudarel, "Cent fleurs ecloses dans la nuit du Vietnam: communisme et dissidence
1954-1956", Jacques Bertoin, Paris 1991, s.177.
' Tame, s.174-176.
KOREA PnOCNA, wIETNAM, LAOS - NASIENIE SMOKA 535
Nie wyszli na tym dobrze: ju w grudniu 1956 roku zakazano wydawania krytycz
nych czasopism literackich, a kampania podobna do tej, jak rozptano przeciwko Hu
Fengowi i swobodom twrczym w Chinach, zacza zatacza coraz szersze krgi przy
osobistym poparciu Ho Chi Minha. Chodzio o to, by utemperowa intelektualistw
z Hanoi, czonkw lub sympatykw partii, nierzadko dawnych partyzantw. Na poczt
ku 1958 roku 476 "sabotaystw frontu ideologicznego" zmuszono do samokrytyki i ze
sano albo do obozu pracy, albo do wietnamskiego odpowiednika chiskich laogaiw".
A wic, tak samo jak w ChRL, chruszczowowsk pokus szybko odrzuca si na rzecz
zapdw totalitarnych. Czynnikiem umacniajcym je, a zarazem ograniczajcym
w porwnaniu do dziaa podejmowanych u ssiada z pnocy - bdzie wojna na pou
dniu, rozgorzaa na nowo w roku 1957 w zwizku z okrutnymi represjami antykomuni
stycznymi reimu Ngo Dinh Diema, majcego poparcie Stanw Zjednoczonych. W ma
ju 1959 roku KPW postanawia w tajemnicy o jej rozszerzeniu i o udzieleniu zmasowa
nego wsparcia w postaci broni i ludzi, za cen ogromnych wysikw ludnoci Wietnamu
Pnocnego. Mimo to w lutym 1959 roku ogasza si "wielki skok do przodu" w rolnic
twie, poprzedzony seri entuzjastycznych artykuw samego Ho opublikowanych
w padzierniku 1958 roku'. Zbieno w czasie zakrojonych na ogromn skal robt
irygacyjnych i wielkiej suszy powoduje, podobnie jak dalej na pnoc, spadek produkcji
i gd, ktry pochon nie znan do dzi liczb ofiar". Wysiek wojenny nie przeszko
dzi te w latach 1963-1965, a nastpnie w roku 1967 w przeprowadzeniu czystek, ktre
obejm setki "prosowieckich" dziaaczy partii, cznie z dawnym osobistym sekreta
rzem "wujka Ho"; KPW podziela wwczas "antyrewizjonizm" komunistw chiskich.
Niektrzy wydaleni z partii spdz dziesi lat w obozie, bez sdu'".
Wojnie amerykaskiej" - zakoczonej dopiero podpisaniem porozumie paryskich
(stycze 1973) przewidujcych wycofanie wojsk amerykaskich, a raczej upadkiem re
imu poudniowowietnamskiego (30 kwietnia 1975) - nie towarzyszyy wbrew obawom
krwawe lanie, ktre stay si udziaem ssiedniej Kambody. Jecy wietnamscy z od
dziaw komunistycznych, cznie ze "zdrajcami" w ich szeregach, byli jednak strasznie
maltretowani, a czasem likwidowani podczas transportu"5. Oczywiste jest przy tym, e
to, co byo przynajmniej w rwnym stopniu wojn domow i "walk wyzwolecz",
wizao si z ogromem rnych okruciestw i naduy, take w stosunku do cywili "nie
chtnych" temu czy innemu obozowi. Trudno jest jednak je policzy i stwierdzi, kto
przodowa w stosowaniu metod terroru. Komunici dopucili si co najmniej jednej za
krojonej na szerok skal masakry: w cigu kilku tygodni, kiedy Vietcong"kontrolowa
dawn stolic cesarstwa, Hue, w ramach ofensywy Tet (luty 1968) zamordowano nie
mniej ni 3 tysice osb (o wiele wicej ni w wyniku najgorszych okruciestw wojsk
amerykaskich), a byli wrd nich take wietnamscy ksia, francuscy zakonnicy, nie
mieccy lekarze i wszyscy wysi i nisi urzdnicy, jakich udao si wytropi. Niektrzy
zostali pogrzebani ywcem, innych wzywano na "sesje naukowe", z ktrych nigdy nie
wrcili". Trudno wytumaczy te zbrodnie; sprawcy zreszt nigdy si do nich nie przy
znali, a tak bardzo przypominaj one polityk Czerwonych Khmerw. Czy gdyby
w 1968 roku komunici zdobyli Sajgon, zrobiliby tam to samo?
W kadym razie nie postpili tak w roku 1975. Przez kilka krtkich tygodni po
nadmilionowa rzesza dawnych urzdnikw i wojskowych reimu sajgoskiego moga
nawet sdzi, e tak bardzo wychwalana "polityka askawoci przewodniczcego Ho"
nie pozostanie li tylko czczym sowem. Zgaszali si wic bez obaw do nowych wadz.
Potem, z pocztkiem czerwca, zaczli by wzywani na reedukacj, "na trzy dni" w przy
padku szeregowych onierzy, "na miesic" w przypadku oficerw i wyszych urzdni
kw". W rzeczywistoci trzy dni wyduay si do trzech lat, a miesic do siedmiu lub
omiu. Ostatni yjcy "reedukowani" zostali zwolnieni dopiero w roku 1986"'. W 1980
roku wczesny premier Pham Van Dong przyzna, e na poudniu poddano reedukacji
200 tysicy osb. Powane szacunki wahaj si od 500 tysicy do 1 miliona osb (na
okoo 20 milionw mieszkacw), w tym liczni studenci, intelektualici, zakonnicy
(gwnie buddyjscy, ale te katoliccy), dziaaczy politycznych (take komunistycznych),
z ktrych wielu sympatyzowao z Narodowym Frontem Wyzwolenia Wietnamu Pou
dniowego. Okazao si jednak, e jest to po prostu parawan ukrywajcy dominacj
Gerard Tongas, "J'a vecu dans 1'enfer communiste au Nord Vietnam", Nouvelles Editions Debresse,
Paris 1960, s. 231-232.
Daniel Hemery, wywiad, Paty, padziernik 1997; Georges Boudarel, "1965-1975: guerre ou paix?",
w: G. Boudarel, Nguyen Van Ky, "Hanoi...", s.154.
Doan Van Toai, "Le Goulag...", s. 206-207.
' Czyli "wietnamscy komunici", termin powstay na Poudniu.
Stanlcy Karnow, "Vietnam: A History", Penguin Books, Harmondsworth 1984, s. 530-531.
Doan Van Toai, "Le Goulag...", s.178-179.
' Rozmowa z czonkiem byego kierownictwa komunistycznego w miecie Ho Chi Minh, 1996.
538 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ , A MASAKR
My,
- robotnicy, chopi i proletariusze,
- duchowni, artyci, pisarze i intelektualici - patrioci przetrzymywani obec
nie w rnych wizieniach w Wietnamie,
pragniemy przede wszystkim wyrazi nasz najgortsz wdziczno dla:
- wszystkich postpowych ruchw na caym wiecie,
- wszystkich walczcych ruchw ludzi pracy i intelektualistw,
- wszystkich osb, ktre przez ostatnich dziesi lat wspieray ruchy walczce
o poszanowanie praw czowieka w Wietnamie, demokracj i wolno ucinio
nych i wyzyskiwanych Wietnamczykw. [...)
Por. np. Communaute vietnamienne, "Les Prisonniers politiques", Sudestasie, Paris 1974.
Iloan Van Toai, "Le Goulag
KOREA PnOCNA, wIETNAM, LAOS - NASIENIE SMOKA 539
(Doan Van Toai, "Le Goulag vietnamien", Robert Laffont, Paris 1979, s. 331-334).
Ten obraz dziwnego zaiste "wyzwolenia" naleaoby uzupeni o cierpienia setek tysi
cy uciekajcych przed represjami i ndz boat people, z ktrych wielu utono i zgino
z rk piratw. Wzgldne odprenie dao si odczu dopiero w 1986 roku, kiedy to
Nguyen Van Linh, nowy sekretarz generalny KPW, nakaza zwolni wikszo winiw
politycznych; w 1988 roku poleci zamkn ostatnie obozywykaczalnie w grach.
Uchwalony zosta wreszcie pierwszy kodeks karny. Liberalizacja jest jednak niemiaa
i pena sprzecznoci, a obecne dziesiciolecie charakteryzuje swego rodzaju niepewna
rwnowaga midzy konserwatystami a reformistami. Cigoty represyjne osabiyna
dzieje, cho aresztowania nie s ju tak przypadkowe ani masowe. Wielu intelektuali
stw i duchownych przeladowano i uwiziono; niezadowolenie mieszkacw wsi na
Pnocy doprowadzio do stumionych brutalnie zamieszek. Docelowo, najwiksz
szans na odprenie stanowi z pewnoci zaistnienie gospodarki prywatnej, ktra
podobnie jak w Chinach - pozwala coraz wikszej czci ludnoci unikn kontroli
5 w wyuczony na pami apel kry po wizieniach w miecie Ho Chi Minh i zosta "ustnie podpisa
ny" przez 48 miakw.
540 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
Wszystkim znany jest dramat wietnamskich boat people, ale ucieczki z Laosu, ktry
w lad za Wietnamem przeszed na komunizm w 1975 roku, byy proporcjonalnie jesz
cze liczniejsze. Co prawda, eby znale si w Tajlandii, wystarczyo przepyn Me
kong, a wikszo Laotaczykw mieszka w dolinie tej rzeki lub w pobliu, dodatko
wym uatwieniem bya te dugotej naturalnej granicy i dosy ograniczone rodki re
presji, jakimi dysponoway wadze. Faktem jest, e okoo 300 tysicy osb (10%
ludnoci) ucieko z kraju, w tym 30% Monw, licznej mniejszoci etnicznej zamieszku
jcej obszary grskie (okoo 100 tysicy osb), i z pewnoci 90% inteligencji - intelek
tualistw, inynierw, technikw i urzdnikw pastwowych. To duo, rzecz jest wic
warta zastanowienia. W caej komunistycznej Azji tylko w Korei Pnocnej doszo
prawdopodobnie do liczniejszych jeszcze procentowo wyjazdw, i to w zwizku z kon
fliktem koreaskim.
Od 1945 roku los kraju zawsze by cile uzaleniony od sytuacji w Wietnamie.
Francuzi, a potem Amerykanie wspierali tu - take militarnie - zdominowany przez siy prawicowe rzd
krlewski, a komunici wietnamscy umocnili niewielki Pathet Lao
(ruch oporu), ktremu przewodzia grupka miejscowych komunistw, w wielu przypad
kach osobicie powizanych z Wietnamem; ruch ten przez cay czas by jednak w peni
od nich uzaleniony militarnie. Wschodnia, sabo zaludniona cz kraju bya bezpo
rednio objta konfliktem wietnamskim w jego amerykaskim stadium, bo tdy prze
biegay wane cieki oddziaw Ho Chi Minha. Lotnictwo amerykaskie bombardo
wao nieustannie, a CIA zdoaa doprowadzi do powstania silnego zbrojnego ruchu
antykomunistycznego wrd znacznej czci Monw. Nie wiadomo, by konflikt ten, na
og niezbyt nasilony i majcy rne fazy, cechoway jakie wiksze okruciestwa.
W 1975 roku komunici kontrolowali trzy czwarte wschodnich obszarw kraju, ale tyl
ko jedn trzeci ludnoci; pozostali mieszkacy - w tym okoo 600 tysicy uchodcw
(co pity Laotaczyk) - znajdowali si w pobliu Mekongu, na zachodzie.
W nowym ukadzie si w Indochinach przejcie wadzy dokonao si pokojowo,
w wyniku azjatyckiego wariantu "zamachu praskiego". Byy premier (neutralista), Sou
vanna Phouma, zosta specjalnym doradc (z ktrym si liczono) nowych wadz repre
zentowanych przez ksicia Souphanouvonga, spokrewnionego z obalonym krlem. no
wa Republika LudowoDemokratyczna przyja jednak model wietnamski: wszyscy
prawie urzdnicy dawnego systemu (okoo 30 tysicy) zostali wysani na "seminaria"-
a waciwie do obozw reedukacyjnych - czsto do odlegych, niezdrowych, lecych
niedaleko Wietnamu prowincji pnocnych i wschodnich. Spdzili tam rednio pi lat.
Najbardziej zatwardziaych "przestpcw" (oficerw wojska i policji) w liczbie okoo
3 tysicy zamknito w obozach o zaostrzonym reimie na wyspach Nam Ngum. W 1977
roku aresztowano te rodzin krlewsk, a ostatni ksi nastpca tronu zmar w wi
KOREA PNOCNA, wIETNAM, LAOS - NASIENIE SMOKA 541
zieniu. Wobec takich okolicznoci nie dziwi ucieczki z kraju, bdce niekiedy przyczy
n tragedii, bo do uciekinierw czsto strzelano.
Jest co, co zasadniczo odrnia Laos od modelu wietnamskiego, a mianowicie
uparte trwanie skadajcej si z kilku tysicy bojownikw, w wikszoci Monw, party
zantki antykomunistycznej. Okoo roku 1977 wadze z Wientianu uznay j za na tyle
niewygodn, e nakazay zbombardowanie jej baz przez lotnictwo. Gono byo wtedy
o chemicznych i bakteriologicznych "tych deszczach", nie istniej jednak adne wia
rygodne na to dowody. Pewne jest natomiast, e z partyzantki, bdcej kontynuacj
mobilizacji Monw w czasie wojny, wywodzio si wielu uciekinierw. Poczwszy od
1975 roku do Tajlandii wyruszaa tumnie ludno cywilna; podczas exodusu doszo do
co najmniej jednego powanego starcia z oddziaami komunistw, a czn liczb ofiar
miertelnych uchodcy szacuj na 45 tysicy (zabitych lub zmarych z wycieczenia),
przy czym niemoliwe jest zweryfikowanie tych danych. W 1991 roku 55 tysicy Lao
taczykw, w tym 45 tysicy grali (w wikszoci Monw), znajdowao si nadal w obo
zach w Tajlandii, czekajc na rozstrzygnicie co do ostatecznego miejsca osiedlenia
(niektrzy znaleli schronienie w Gujanie Francuskiej).
Take w Laosie czystki (bezkrwawe) dotkny kilkakrotnie kierownictwo pastwa
i partii: w roku 1979, kiedy doszo do zerwania z Chinami, i w 1990, kiedy znaleli si
chtni do przeprowadzenia zmian na wzr Europy Wschodniej. Atmosfer rozadowa
o wycofanie wojsk wietnamskich (1988) w liczbie okoo 50 tysicy ludzi, daleko posu
nita liberalizacja gospodarki i ponowne otwarcie granicy z Tajlandi. Dzisiaj nie ma
ju winiw politycznych, a propaganda komunistyczna prowadzona jest dyskretnie.
Jednak zaledwie kilka tysicy uchodcw wrcio do kraju "miliona soni". Zacienie
nie wizw bardzo biednego i zacofanego kraju z t wykwalifikowan, a czasem te za
sobn diaspor jest istotnym wyzwaniem dla jego przyszoci5i.
JEANLOUIS MARGOLIN
Cyt. za: Michael Vickery, "Cambodia 1975-1982", South End, Boston 1984, s.148.
z Nawet ta uywana do dzi nazwa (cho sami nie chcieli jej nigdy przyj) nie pochodzi od nich: stwo
rzy j ksi Sihanouk pod koniec lat szedziesitych, w czasie pierwszych walk partyzanckich. Wol j
od
okrelenia "polpotyci" (czciej uywanego w Kambody), ktre zbytnio personalizuje kierownictwo fak
tycznie, jak si zdaje, kolegialne; ponadto uatwia trwajce obecnie "wybielanie" przywdcw, takich jak
Ieng Sary czy Khieu Samphan, a przecie sam fakt, i uniknli oni czystek w latach 1975-1979, moe wiad
czy o tym, e co najmniej zatwierdzali potworne zbrodnie.
544 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ" A MASAKR
nych, czy analizy naukowe, praktycznie mwi si tam tylko o represjach. Jedyne sen
sowne pytanie brzmi: dlaczego, jak mogo doj do takiej potwornoci? W tym sensie,
owszem, komunizm kambodaski' przewysza wszystkie inne i rni si od nich.
W zalenoci od przyjtych kryteriw stwierdzi naley, e stanowi on skrajno, margi
nes, dewiacj - do czego skania moe krtki czas sprawowania wadzy (trzy lata
i osiem miesicy) - lub te karykatur, grotesk, cho znamienn, pewnych zasadni
czych cech zjawiska komunizmu. Trudno tu o rozstrzygnicie, choby dlatego, e
o przywdcach Czerwonych Khmerw, oszczdnych w sowie i pimie, wiemy bardzo
niewiele, a ponadto niedostpne s cigle archiwa ich kolejnych doradcw, Wietnam
czykw i Chiczykw.
W dodatku przypadek Kambody nie jest prosty: przyjwszy komunizm pno, staa
si te ona pierwszym krajem, ktry z nim zerwa (1979), przynajmniej w jego radykal
nej postaci; pniejsza dziwaczna "demokracja ludowa", trwajca przez dziesiciolecie
wojskowej okupacji wietnamskiej, miaa za jedyn niemal podstaw ideologiczn (bo
socjalizm zosta skompromitowany przez wczeniejszy uraz) potpienie "ludobjczej
kliki Pol Potalenga Sary. Ofiary, po czci yjce za granic, zachcano do mwienia
(czyni to chtnie, wystarczy poprosi), a badaczy do pracy - do pewnego stopnia. Wa
runki materialne zostay zapewnione dziki temu, e w 1992 roku wprowadzono plura
listyczny ustrj polityczny5 pod egid ONZ i e Kongres Stanw Zjednoczonych
przyzna powane fundusze na Program Bada nad Ludobjstwem w Kambody, pilo
towany przez Uniwersytet z Yale. Z drugiej za strony, wola "pojednania" Kamboda
czykw, daleko posunita, bo dopuszczajca powrt ostatnich Czerwonych Khmerw
do ycia politycznego, wywouje wrd elity spoecznej kraju niepokojc amnezj. Do
szo nawet do zamknicia Muzeum Ludobjstwa (bye wizienie centralne) i zakopania
ekshumowanych zbiorowych grobw.
Wiadomo mniej wicej, co przeyli Kambodaczycy w latach 1975-1979, cho wie
le jeszcze pozostao do zrobienia, jeli chodzi o dane liczbowe, rnice lokalne, dokad
n chronologi i tryb podejmowania decyzji w onie Komunistycznej Partii Kampuczy
(KPK). W kadym razie wiadomo dosy, by uzna za w peni uzasadnione woanie na
alarm Francois Ponehauda", a wczeniej Simona Leys, tak niewygodne dla intelektual
nego konformizmu lewicy, e przez jaki czas nie dawano im posuchu'. Uznane z cza
sem za prawdziwe, po czci dziki komunistom wietnamskim, te opowieci o terrorze
Czerwonych Khmerw odegray niebagateln rol w kryzysie zachodniego komunizmu
i marksizmu. Podobnie jak w przypadku ydw mobilizujcych wszystkie siy, aby wiat
dowiedzia si, czym by Shoah, dawanie wiadectwa stao si najwaniejszym celem
SPIRALA POTWORNOCI
' Pin Yathay. "L'Utopie meurtriere: un rescape du genocide cambodgien temoigne", Complexe, Bru
xelles l9H9, s. 3H1.
Najlepsze opracowania na temat Demokratycznej Kampuczy (oficjalna nazwa pastwa Czerwonych
Khmerw) wyszy ostatnio spod pira Davida P. Chandlera, "The Tragedy of Cambodian History: Politics,
War and Revolutiun since 1945", Yale University Press, New Haven 1991; MarieAlexandrine Martin, "Le
Mal camhodgien: histoire d'une societe traditionnelle face a ses leaders politiques,194fi19R7", Hachette,
Paris 19R9.
546 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ" A MASAKR
namie) i zaj w tym czasie wiksz cz kraju w ich imieniu, a raczej w imieniu Siha
nouka, do tego stopnia rozwcieczonego zgotowanym mu upokorzeniem, e przyczy
si do swoich niegdysiejszych najgorszych wrogw - miejscowych komunistw - ktrzy za
rad Pekinu i Hanoi przyjli go co prawda z honorami, ale faktycznie nie przekazali mu
jednak najmniejszej kontroli nad krajowym ruchem oporu. Formalnie "rojalistyczni" ko
munici walczyli wic ze wzgldnie formaln Republik Khmersk"'. Ta ostatnia, sabsza
militarnie od Wietnamu Pnocnego i niezdolna do zdyskontowania wielkiej niepopular
noci Sihanouka wrd warstw miejskich, rednich i inteligencji, musiaa niebawem zwr
ci si o pomoc do Amerykanw (naloty bombowe, uzbrojenie, doradcy) i zgodzi si na
interwencj piechoty poudniowowietnamskiej, ktra okazaa si chybiona.
Po klsce operacji ChenlaII (pocztek 1972), kiedy zdziesitkowane zostay najlep
sze oddziay republikaskie, wojna przeobrazia si waciwie w dug agoni, a ptla
zaciskaa si coraz bardziej wok najwaniejszych stref miejskich, zaopatrywanych ju
niemal wycznie drog lotnicz i w ten sposb utrzymujcych czno z reszt kraju.
Walki na tyach byy jednak wyniszczajce, mordercze, a przede wszystkim destabilizu
jce dla ludnoci, ktra w odrnieniu od Wietnamczykw nie zaznaa nigdy czego po
dobnego. Bombowce amerykaskie zrzuciy na strefy dziaa wojennych 540 tysicy
ton materiaw wybuchowych, z czego poow w cigu szeciu miesicy poprzedzaj
cych ogoszenie przez Kongres zakazu ich stosowania (sierpie 1973). Spowolniy one
marsz Czerwonych Khmerw - ale zyskay im wielu powodowanych nienawici do
Stanw Zjednoczonych rekrutw na wsi - i zdestabilizoway jeszcze bardziej sytuacj
w republice poprzez napyw uciekinierw do miast (na pewno trzecia cz 8-miliono
wej ludnoci Kambody"), nastpnie uatwiy ich ewakuacj po zwycistwie Czerwo
nych Khmerw, ktrym zreszt umoliwiy posugiwanie si wierutnym kamstwem,
czsto uywanym jako argument przez ich propagand: "Zwyciylimy najwiksz po
tg wiata, a wic pokonamy kady opr, przyrod, Wietnamczykw itd.
Zdobycie Phnom Penh (17 kwietnia 1975) i ostatnich miast republikaskich byo
wic do tego stopnia oczekiwane, e sami pokonani przyjli je z powszechn niemal
ulg: sdzono, e nie ma nic gorszego ni ta straszna i niepotrzebna wojna. A jednak...
Czerwoni Khmerzy nie czekali na zwycistwo, eby okaza sw niepojt skonno do
przemocy i najstraszniejszych metod. W miar jak postpowao wyzwalanie kraju, przy
bywao "orodkw reedukacji", ktre bardziej przypominay "orodki penitencjarne"
przeznaczone w zasadzie dla najbardziej zatwardziaych "przestpcw". Pocztkowo
tworzono je niewtpliwie na wzr obozw jenieckich Viet Minhu z lat pidziesitych
i tak jak one przeznaczano gwnie dla jecw z armii Lon Nola. Nie byo mowy o sto
sowaniu tam konwencji genewskich, bo republikanie byli przede wszystkim "zdrajca
mi", a dopiero w dalszej kolejnoci onierzami. Jednak w Wietnamie nie dochodzio
do planowych masakr winiw, ani francuskich, ani miejscowych. W Kambody za
powszechnie wprowadzano najbardziej surowy reim i wydaje si, e od samego po
cztku postanowiono, i najodpowiedniejsza dla kadego winia jest mier. Henri
Locard zbada wielki obz, gdzie przetrzymywano ponad tysic winiw". Powsta
w 1971 lub 1972 roku, a trzymano tam nie tylko nieprzyjacielskich onierzy, ale te ich
rodziny (prawdziwe lub domniemane), cznie z dziemi, oraz mnichw buddyjskich,
"podejrzanych" podrnych itd. Z powodu zego traktowania, godu i chorb w krt
kim czasie zmara wikszo winiw, w tym wszystkie dzieci. Byo te wiele egzekucji:
do trzydziestu w jeden wieczr".
Z innych rde pochodz informacje o rzezi dziesitkw tysicy osb podczas walk
o dawn stolic krlestwa, Oudong (1974)'5. Natomiast masowe deportacje ludnoci
cywilnej zaczy si w 1973 roku: okoo 40 tysicy osb wywieziono do prowincji Takeo,
niedaleko granicy z Wietnamem, wiele z nich ucieko do Phnom Penh; w czasie nie
udanej prby zdobycia miasta Kompong Czam tysice mieszkacw zmuszono, by
przyczyli si do wycofujcych si Czerwonych Khmerw'fi; z Kratie, pierwszego zdo
bytego wikszego miasta, wypdzeni zostali wszyscy mieszkacy. Rok 1973 by take
przeomowy, jeli chodzi o uniezalenienie si od Wietnamu Pnocnego. Poniewa
KPK odmwia udziau w procesie wycofywania wojsk amerykaskich wynegocjowane
go z USA (porozumienia paryskie, stycze 1973), Wietnam znacznie zmniejszy udzie
lan pomoc. W tym samym stopniu ograniczy te rodki nacisku, na czym skorzystaa
ekipa Pol Pota", przystpiwszy do fizycznej likwidacji pozostaych przy yciu "Khme
rw z Viet Minhu" po ich powrocie do Kambody oraz dawnych bojownikw antyfran
cuskiego ruchu oporu (okoo tysica), dziaajcych w Hanoi po podpisaniu porozu
mie genewskich (1954)'H. W zwizku ze zdobytym dowiadczeniem i powizaniami
z Komunistyczn Parti Wietnamu stanowili oni alternatyw dla miejscowych przywd
cw, ktrzy w wikszoci stali si komunistamipo wojnie indochiskiej i/lub we Francji,
gdzie odbywali studia. Wielu z nich rozpoczynao dziaalno we Francuskiej Partii Ko
munistycznej'". Teraz, tworzc na nowo histori, narzucili oni dogmat KPK powstaej
w 1960 roku, nie za - jak to byo w 1951 roku - Komunistycznej Partii Indochin, zao
onej przez Ho Chi Minha i nastawionej na Wietnam. Oznaczao to pozbawienie histo
rycznej legitymacji napitnowanych teraz uczestnikw "ruchu 51" i stworzenie sztucz
nej cigoci z Komunistyczn Parti Wietnamu. Do pierwszych powaniejszych star
midzy oddziaami wietnamskimi a Czerwonymi Khmerami doszo prawdopodobnie
take w 1973 rokuz".
Henri Locard, "Tramkak District in the Grip of the Khmer rouge", wystpienie na seminarium
"Cambodia: Power, Myth and Memoty", University Monash, XII 1996, s. 26-33.
Czerwoni Khmerzy zawsze wykonuj egzekucje wieczorem, co jest zgodne z ich cig obsesj taj
noci.
D. P. Chandler, "Pol Pot...", przyp. 28, s. 308; B. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s.108.
'" Tame, s.167.
O "bracie numer jeden" bdzie jeszcze mowa dalej; inni pierwszoplanowi przywdcy w owym czasie
to Hou Youn, Hu Nim, Khieu Samphan ("legalni" przedstawiciele partii komunistycznej w Phnom Penh
do 1967 r., wszyscy byli ministrami) oraz walczcy w niektrych przypadkach od 1963 r. w partyzantce: Nu
on Chea, Sao Phieu, Son Sen, Vorn Vet, Ieng Sary, a take siostry Khieu Thirit i Khieu Ponnary, ony Ien
ga Sary i Snlotha Sara (alias Pol Pota). Wszyscy nale do tego samego pokolenia, z koca lat dwudzie
stych.
'" B. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s.108.
'' D. P. Chandler, "Pol Pot...", s. 63-64.
Serge Thion, "Chronology of Khmer Communism,1940-1982", w: David P. Chandler, Ben Kiernan,
"Revolution and its Aftermath in Kampuchea: Eight Essays", Yale University Southeast Asia Studies,
New Haven 1983, s. 301-302.
548 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
' Decyzja o przeprowadzeniu ewakuacji zapada prawdopodobnie w styczniu 1975 r., jednoczenie
z wycofaniem pienidzy, cho dopiero co wydrukowano nowe banknoty. Spord przywdcw sprzeciwi
si jej tylko cieszcy si powaaniem Hou Youn, byy minister Sihanouka i czonek zaoyciel KPK - "znik
n" kilka miesicy pniej; bya to pierwsza, ale nie ostatnia czystka na tym szczeblu.
Czerwoni Khmerzy natychmiast zlikwidowali walut khmersk. Niezamierzomym tego skutkiem by
monopol dolara, uznany przez ludno we wszelkich prowadzonych jeszcze, cho nielegalnych, transak
cjach wymiany.
' B. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s. 4R.
'' Marek liwiski, "Le Grnocide Khmer rouge: une anatyse demographique", L'fiarmattan, Paris
1995, s. 3ll.
' To wyjania, dlaczego niektrzy prawie nic ze sob nie zabrali, nawet produktw , jakie mona byo
wymieni na czarnym rynku, bez ktrego istnienia nie daoby si przey nastpnych miesicy i lat.
Dogmatyczna wrogo do wszelkich pism nierewolucyjnych (ksiki niszczono, pozostawiano bez
nadzoru, np. w Bibliotece Narodowej, lub przerabiano na bibuk do papierosw) wzia przypuszczalnie
gr nad innymi wzgldami.
Por. Pin Yathay, "L'Utopie...", s. fi0-fi4; Haing Ngor, "Une odyssee...", s.1C12-10;.
KAMBODA - W KRAJU NIEPOJTEJ ZBRODNI 549
by w stolicy dla nowego reimu lub przygotowa do godnego przyjcia Sihanouka, nominalnego przywdcy
pastwa do 1976 roku, wyuska jak najwiksz liczb urzdnikw redniego i wysokiego szczebla, a
przede wszystkim oficerw. Wikszo z nich zgina od razu lub wkrtce potem, w wizieniu.
Zapanowanie nad tymi nieprzeliczonymi rzeszami ludzkimi byo wtedy zadaniem ponad siy sabego jeszcze
aparatu Czerwonych Khmerw, ktrego liczebno w 1975 roku szacuje si na jakie 120 tysicy dziaaczy i
sympatykw (w wikszoci bardzo wieych), z czego poow stanowili onierze. Czsto wic
wypdzonym pozwalano osiedli si tam, gdzie chcieli (lub mogli), pod warunkiem uzyskania zgody
naczelnika wsi. Kamboda nie jest krajem ani bardzo duym, ani gsto zaludnionym i wszyscy niemal
mieszkacy miast mieli blisk rodzin na wsi. Wielu udao si do niej dotrze, co znacznie zwikszao ich
szans przeycia, przynajmniej do chwili kolejnej deportacji. Na og wszystko przebiegao dosy atwo;
zdarzao si na przykad, e na cze nowo przybyych wieniacy zabijali krow28 i pomagali im si
urzdzi. W relacjach dotyczcych okresu do upadku reimu znajdujemy prawie tyle samo wiadectw
wzajemnej pomocy lub wymiany, co wrogoci - przede wszystkim na pocztku; nieliczne byy przypadki
fizycznego zncania si i prawdopodobnie nie dochodzio do samowolnych zabjst29. Szczeglnie
przyjazne byy, jak si zdaje, stosunki z Khmerami Loeu (mniejszo etniczna zamieszkujca odlege
regiony)30. Fakt, e byli oni szczeglnie faworyzowani - przynajmniej do 1977 roku - przez reim
Czerwonych Khmerw, ktrzy zakadali u nich swoje pierwsze bazy, pozwala si domyla, e narastajce
czsto gdzie indziej napicia midzy przybyszami i wieniakami byy spowodowane powszechn skrajn
bied, kiedy dodatkowy ks dla jednego czowieka mg oznacza dotkliwy gd innego, a tego rodzaju
sytuacje nigdy nie skaniaj do altruizmu31.
Napyw wysiedlonych by wstrzsem w yciu wsi i niweczy rwnowag midzy jej zasobami a spoyciem:
na yznych ryowych nizinach regionu (pnocny zachd), zamieszkanych przez 170 tysicy ludzi, osiedlio
si 210 tysicy przybyszw32 Ponadto KPK zrobia wszystko, by wykopa przepa midzy Pracheachon
Chah - dawnym lub rdzennym ludem (ludzie roku 70"), bo jego wikszo Czerwoni Khmerzy kontrolo-
wali od pocztku wojny - a Pracheachon Thmei, nowym ludem (ludzie roku 75" albo 17 kwietnia").
Wrd proletariuszy-patriotw" wzniecaa nienawi klasow" do kapitalistw - lokai imperializmu".
Wprowadzia zrnicowane prawo - waciwie tylko dawni mieszkacy, niewielka mniejszo
spoeczestwa, mieli jakie prawa. Na pocztku wolno im byo na przykad uprawia wasny spachetek
ziemi, pniej je w obowizkowej stowce w pierwszej kolejnoci i troch lepiej, a czasami uczestniczy
w wyborach" jedynego kandydata. By to cakowity apartheid; w zasadzie czonkom rnych grup nie
wolno byo ze sob rozmawia, a tym bardziej zawiera maestw. Segregacja dotyczya te miejsca
zamieszkania: kada grupa miaa przypisany sobie obwd w wiosce33.
Przywdcom KPK nie wystarczyo jednak wypdzenie caej prawie ludnoci kraju na
wie: dua cz osiedlecw po zaledwie kilku miesicach wysiedlona zostaa ponownie,
tym razem jednak nie mieli absolutnie nic do powiedzenia. W cigu jednego tylko mie
sica, wrzenia 1975 roku, wieleset tysicy osb zmuszono do przeniesienia si z regio
nw wschodnich i poudniowozachodnich na pnocny zachdi'. Nierzadkie byy przy
padki trzech lub czterech kolejnych zsyek, nie mwic ju o tak zwanych brygadach pra
cy, do ktrych - czasem na wiele miesicy w miejscach odlegych od wioski osiedlenia
zacigano modzie i dorosych nie majcych maych dzieci. Reimowi przywiecay czte
ry cele: uniemoliwi wszelkie trwae, politycznie niebezpieczne zwizki midzy osiedle
cami i miejscow ludnoci, a nawet wrd samych osiedlecw'5; "sproletaryzowa"
jeszcze bardziej tych ostatnich, zabraniajc im zabierania czegokolwiek z ich mizernego
dobytku i uniemoliwiajc doczekania zbiorw z tego, co sami zasiali; wprowadzi pen
kontrol przepywu ludnoci wykorzystywanej do zakrojonych na szerok skal robt
i rolniczego zagospodarowania sabo zaludnionych terenw grskich i dungli na obrze
ach kraju; wreszcie - co do tego nie ma wtpliwoci - pozby si jak najwikszej liczby
"darmozjadw", a kolejne deportacje (czasem pieszo, co najwyej na wozach lub w prze
adowanych i posuwajcych si w wim tempie pocigach, na ktre trzeba byo czeka
nawet tydzie) byy dostatecznie wyczerpujce dla powanie ju teraz niedoywionych lu
dzi, nie majcych wikszych zapasw lekw.
Osobny przypadek stanowiy "dobrowolne" przenosiny. Osiedlecom proponowano
czsto "powrt do rodzinnej wsi" lub prac w lejszych warunkach, w zdrowszej okoli
cy, w lepiej zaopatrzonej spdzielni. Zawsze jednak ochotnikw (czsto w znacznej
liczbie) oszukiwano i zsyano w jeszcze gorsze, bardziej niebezpieczne miejsce. Pin
Yathay te da si zapa w t puapk, ale j rozszyfrowa:
Phim, stworzy w nim sobie solidn lokaln baz. Tam wanie, i tylko tam, doszo do buntu miejscowych
przywdcw przeciwko Centrum, ktry przerodzi si w krtkotrwa wojn domow, w maju-czerwcu
1978 roku. W kwietniu 409 dziaaczy ze wschodu wtrcono do wizienia centralnego Tuol Sleng. W
czerwcu, przewidujc wasn zgub, Sao Phim popeni samobjstwo, a jego ona i dzieci zostay
wymordowane podczas obrzdw pogrzebowych. Niedobitki sil zbrojnych prboway jeszcze wznieci
powstanie, a potem przeszy do Wietnamu, gdzie powsta zalek Zjednoczonego Frontu Ocalenia
Narodowego, ktry wraz z wojskami z Hanoi mia wkroczy do Phnom Penh. Centrum triumfowao, co nie
przeszkodzio jednak w skazaniu na mier Wietnamczykw w khmerskiej skrze", czyli mieszkacw ze
wschodu. Od maja do grudnia 1978 roku zgadzono 100-250 tysicy osb (na 1,7 miliona mieszkacw),
przede wszystkim modzie i dziaaczy; w tym na przykad ca wiosk Sao Phima liczc 120 rodzin (700
osb). W innej wiosce ocalao siedem osb z pitnastu rodzin, dwanacie z nich zlikwidowano w caoci46.
Poczynajc od lipca, pozostaych przy yciu wywoono ciarwkami, pocigami, statkami do innych
prowincji, gdzie mieli by poddani stopniowej eksterminacji (tysice zamordowano ju podczas transportu).
Przebrano ich na niebiesko (zamwione w Chinach mundurki dostarczano specjalnymi statkami), podczas
gdy obowizujcym za Pol Pota kolorem by czarny. I powoli, bez wikszego rozgosu, najczciej bez
wiadkw z wioski, niebiescy" znikali. W jednej ze spdzielni na pnocnym zachodzie w chwili wejcia
wojsk wietnamskich z trzech tysicy mieszkacw yo tylko okoo stu47. Te okruciestwa wiadcz o
trojakiego rodzaju zwrocie, jaki dokona si w przeddzie upadku reimu: kobiety, dzieci, starcw
mordowano ju na rwni z dorosymi mczyznami; przestano rozrnia dawnych i nowo osiadych
mieszkacw: zabijano wszystkich, a wreszcie przecieni" Czerwoni Khmerzy zadali pomocy od
ludnoci, nawet od ludzi roku 75". Rewolucja" stawaa si prawdziwym szalestwem i teraz ju zagraaa
yciu wszystkich bez wyjtku Kambodanczykw.
O tym, e rzdy Czerwonych Khmerw doprowadziy znaczn cz spoeczestwa Kambody do rozpaczy,
wiadczy liczba uchodcw. W Tajlandii - nie liczc niewielkich grup przybyych w kwietniu 1975 - w
listopadzie 1976 byo ich 23 tysice48. W padzierniku 1977 roku w Wietnamie mieszkao okoo 60 tysicy
Kambodanczykw49. A przecie ogromne ryzyko zwizane z ucieczk (w przypadku schwytania karan
zawsze mierci), wymagajc wielu dni lub nawet tygodni wdrwki przez najeon niebezpieczestwami
dungl50 - a ludzie byli ju i tak wyczerpani - zniechcao wikszo z tych, ktrzy j planowali. Tylko
zreszt niewielki uamek zdecydowanych (czterech z dwunastu ze starannie przygotowanej grupy Pin
Yathaya) dotar szczliwie do celu.
Po dwudziestu miesicach sporadycznych, najpierw zatajanych, a potem - od stycznia 1978 roku - otwartych
konfliktw przygranicznych ogromna wikszo Kambo-
46
Ben Kiernan, Wild Chickens, Farm Chickens and Cormrants: Kampuchea's Eastem on under l
Pol Pot", w: D. P. Chandler, B. Kiernan, Revolution...", s. 191-197.
47
D. P. Chandler, The Tragedy...", s. 296-297; B. Kiernan, The Pol Pot Regime...", s. 392-411.
48
B. Kiernan, tame, s. 144. . ,
'" Z wielu relacji (zwaszcza D. P. Chandler, The Tragedy...", s. 276) wiadomo, e niektrych odsyano do
Kambody nawet po rozpoczciu walk, wymieniajc ich czasem na bydo i wydajc prawdopodobnie na
mier.
50
Por. np. Pin Yathay, L'Utopie...", s. 347-402.
KAMBODA - W KRAJU NIEPOJTEJ ZBRODNI 553
daczykw przyja wkroczenie wojsk wietnamskich w styczniu 1979 roku jak wyzwo
lenie (do dzi uywane oficjalne okrelenie). Symptomatyczne jest, e mieszkacy wio
ski Samlaut ("bohatera" buntu w 1967 roku) wymordowali tych spord swoich czer
wonych przywdcw, ktrzy w por nie uciekli5', a to samo zdarzyo si w innych
wsiach. Czerwoni Khmerzy zdyli jeszcze popeni ostatnie zbrodnie: w wielu wizie
niach5, midzy innymi Tuol Sleng, nie byo praktycznie kogo wyzwala. Cho pniej
okazao si, e intencje Hanoi nie byy w gwnej mierze humanitarne, nie umniejsza
to znaczenia kwestionowanego wwczas faktu: zwaywszy na sposb sprawowania wa
dzy przez Czerwonych Khmerw, zwaszcza w 1978 roku, niezliczon rzesz ludzi ura
toway od mierci wietnamskie dywizje pancerne. Kraj mg powoli wraca do ycia,
mieszkacy odzyskiwali stopniowo swobod poruszania si, prawo do uprawiania swo
ich pl, wolno im byo na nowo wierzy, uczy si, kocha...
Zbrodnie mona stwierdzi bez koniecznoci ich liczenia. Do oceny rzdw KPK
wystarcza z pewnoci to, co napisano powyej i co trzeba bdzie jeszcze napisa. Tyle
e znajomo liczb prowadzi do zrozumienia: nawet jeli adnej grupy spoecznej nie
oszczdzono, to kto by najbardziej zagroony? Gdzie i kiedy to si dziao? Jak usytu
owa dramat Kambody zarwno pord tych wszystkich, ktre rozegray si w naszym
stuleciu, jak i w caej jej historii? Dochodzenie prawdy moliwe jest dziki poczeniu
rnych metod (demografia, mikrostudia ilociowe, relacje i oceny uczestnikw zda
rze), przy czym adna z nich sama nie wystarcza.
nia do uznania jej za swego rodzaju nie zamierzone przyznanie si do wysokiej miertel
noci po 1975 roku, obciajcej w ogromnej wikszoci Czerwonych Khmerw5'. "Prze
rzucanie trupw na drug stron" jest jeszcze bardziej oczywiste, jeli chodzi o ocen
liczby ofiar spized 17 kwietnia, z czasu wojny domowej. W czerwcu 1975 roku Pol Pot po
da ju wtedy zawyon z pewnoci liczb 600 tysicy; w 1978 roku urosa ona do "po
nad 1,4 miliona"55. Mwic o ofiarach Czerwonych Khmerw, byy prezydent Lon Nol
wymienia liczb 2,5 miliona, a Pen Sovan, byy sekretarz generalny LudowoRewolucyj
nej Partii Kampuczy (LRPK), sprawujcej wadz od 1979 roku, poda liczb cytowan
pniej przez RPK i propagand wietnamsk: 3,1 miliona.
Dwa pierwsze badania ilociowe, uznane za powane - cho ich autorzy przyznaj
si do wtpliwoci - to na pewno praca Bena Kiernana, ktry doliczy si 1,5 miliona5
ofiar miertelnych, oraz praca Michaela Vickery, ktry podaje liczb o poow mniej
sz (przyjmujc jednak niedoszacowan z pewnoci wyjciow liczb ludnoci). Ste
phen Heder przyjmuje wynik Kiernana, dzielc go po poowie na dawnych mieszka
cw i osiedlecw (z czym trudno si zgodzi), oraz - take po poowie - na zmarych
z godu i zamordowanych5. Niekwestionowany specjalista David Chandler, ktry nie
przeprowadzi jednak oceny analitycznej, mwi o 800 tysicach do 1 miliona osb jako
o minimalnej liczbie5". W opartym na przyblionych danych badaniu CIA cakowity de
ficyt demograficzny (w tym spowodowany trudnociami spadek liczby urodze) szacuje
si na 3,8 miliona osb w latach 1970-1979 (zostay tu wic ujte straty podczas wojny
1970-1975), na 5,2 miliona mieszkacw w 1979 roku5y. Inne rdo podaje 1,2 miliona
ofiar, ktry to wynik wyprowadzono z porwnania areau upraw ryu przed 1970 ro
kiem i w roku 1983 60. Marek liwiski w swojej nowatorskiej, opublikowanej niedawno
pracy opartej na metodach demograficznych (ktrej warto umniejsza jednak brak ja
kiegokolwiek spisu od koca lat szedziesitych do 1993 roku), mwi o nieco ponad 2
milionach martwych, co stanowi 26% ludnoci (bez naturalnej umieralnoci, ocenianej
na 7%). Tylko on podejmuje prb wyliczenia nadumieralnoci w latach 1975-1979 z
podziaem na plcie i przedziay wiekowe: 33,9% mczyzn,15,7% kobiet (ta rnica
zdaje si wskazywa na przyczyn mierci w wikszoci przypadkw); miertelno bya
przeraajca we wszystkich grupach wiekowych, ale najwysza wrd dorosych (34%
mczyzn w wieku 20-30 lat, 40% w wieku 30-40 lat) i osb starszych obu plci powyej
60 lat (54%). Podobnie jak w czasach wielkiego godu i epidemii za dawnych rzdw,
gwatownie spada przyrost naturalny: 3% w 1970 i 1,1% w 1978 roku. W 1990 roku
liczba ludnoci nie powrcia jeszcze do stanu z 1970 roku. W dodatku powstay dys
proporcje: na 1 mczyzn przypada 1,3 kobiet; wrd dorosych w 1989 roku jest - ba
gatela! - 38% wdw i 10% wdowcw"'. W populacji dorosych 64% to kobiety, gow
Tame, s. 322.
H. Locard, "Le Goulag...", s. 8-9.
Opar si przede wszystkim na ekstrapolacji wielu bada w skali mikro, prowadzonych na rnych
grupach ludnoci: 25% strat w rodzinach uchodcw; 35%, 41% i 53% strat za Demokratycznej Kampuczy
w trzech wioskach; 42% w jednej z dzielnic Phnom Penh (z czego tylko 1/4 zmarych z godu lub w wyniku
chorb); 36% w grupie 350 mieszkacw prowincji wschodniej - prawie wszyscy oni zostali zamordowani.
B. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s. 456-460.
'" D. P. Chandler, "Pol Pot...", s. 261.
' Craig Etcheson, "The Rise and Demise of Democratic Kampuchea", Westview, Boulder 1984, s.148.
Leo Mong Hai, przewodniczcy Khmerskiego Instytutu na rzecz Demokracji, wywiad (grudzie
1996).
' M. liwiski, "Le Genocide...", s. 49-67.
KAMBODA - W KRAJU NIEPOJTEJ ZBRODNI 555
35% rodzin jest matka; ten sam rzd wielkoci odnosi si te do 150 tysicy Kambo
daczykw zbiegych do Stanw Zjednoczonychbz.
Ju taka skala strat - z ca pewnoci co sidmy mieszkaniec kraju, cho bardziej
prawdopodobne s szacunki podajce 25 lub 20% - wystarcza do obalenia powtarzanej
czsto opinii";, e przemoc Czerwonych Khmerw, cho nie do przyjcia, to w duym
stopniu reakcja oszalaego z blu i wciekoci narodu na "grzech pierworodny", jakim
byy amerykaskie bombardowania. Przy czym warto zauway, e inne narody, ktre
przeyy podobnie zmasowane naloty (Anglicy, Niemcy, Japoczycy, Wietnamczycy),
nie ulegy jednak takiej ekstremistycznej dzy zabijania (czasem wrcz przeciwnie).
Zniszczenia wojenne, cho niewtpliwie dramatyczne, trudno by jednak porwnywa
do tego, czego dopucia si KPK w czasie pokoju, nawet jeli nie uwzgldnia ostat
niego roku i konfliktu granicznego z Wietnamem. Sam Pol Pot, ktry na pewno nie by
zainteresowany w zanianiu danych, ocenia straty na 600 tysicy ludzi, nie podajc jed
nak adnego uzasadnienia tej liczby, na ktr powouje si - co dziwne - wielu specjali
stw. Chandler z pewn beztrosk podaje "p miliona" ofiar, a jeli chodzi o amery
kaskie naloty, liczb zabitych, opierajc si na rnych badaniach, ocenia na "30 do
250 tysicy. liwiski za przyjmuje redni 240 tysicy ofiar, do czego naleaoby
moe doda do 70 tysicy cywili wietnamskich, w wikszoci ofiary pogromw z 1970
roku. Liczb zabitych w wyniku bombardowa ocenia on na okoo 40 tysicy osb
(z czego jedn czwart stanowi uczestnicy walk), z tym zastrzeeniem, e prowincje,
ktre najbardziej ucierpiay z ich powodu, byy te w wielu przypadkach wyjtkowo sa
bo zaludnione: w 1970 roku zamieszkiwao tam nieco powyej 1 miliona ludzi i wielu
z nich szybko ucieko do miast. Natomiast zabjstw w czasie wojny, popenionych gw
nie przez Czerwonych Khmerw, byo prawdopodobnie okoo 75 tysicy5. Wojna nie
wtpliwie osabia wytrzymao spoeczestwa, zniszczya lub pozbawia odwagi jego
elity, fantastycznie zwikszajc przy tym potg Czerwonych Khmerw w zwizku ze
strategicznymi decyzjami Hanoi i nieodpowiedzialn prnoci Sihanouka. Pomyso
dawcy i "ojcowie chrzestni" zamachu z marca 1970 roku maj wic sobie wiele do za
rzucenia. W niczym nie umniejsza to jednak odpowiedzialnoci KPK po 1975 roku,
kiedy akty przemocy nie miay ju bynajmniej charakteru ywioowego.
Trzeba si take zastanowi nad sposobami popeniania tych masowych mordw. Po
zwalaj si ich domyla nieliczne powane opracowania ilociowe, mimo zawartych
w nich sprzecznoci. W wyniku przymusowego przesiedlenia z miast na wie (deportacje,
wycieczenie przez prac) zmaro maksymalnie 400 tysicy osb, ale prawdopodobnie
byo ich znacznie mniej. Najbardziej niepewne dane dotycz egzekucji, przy czym rednia
zblia si do 500 tysicy. Henri Locard - przez zastosowanie ekstrapolacji - ofiary sa
mych tylko wizie oblicza na przynajmniej 400-600 tysicy, co nie obejmuje nie mniej
licznych egzekucji wykonywanych "na miejscu. Wedug liwiskiego w sumie zamordo
wano 1 milion osb. Najwiksze niwo zebray na pewno choroby i gd: co najmniej 700
tysicy ludzi"'. liwiski podaje liczb 900 tysicy, obejmujc bezporednie ofiary prze
siedle.
ZAGROENI I PODEJRZANI
Poza tym robotnikw sprzed 1975 roku stopniowo zastpiono ubogimi, a wic, jak za
kadano, wierniejszymi chopami'".
W 1978 roku pojawiy si oznaki wiadczce o stopniowym zanikaniu rnic midzy
dawnymi i nowymi mieszkacami wsi. Tym ostatnim zaczto nawet powierza pewne
stanowiska na szczeblu lokalnym. Interpretacja pozytywna: tych, ktrym udao si prze
y, mona ju byo uzna za przystosowanych do wymogw reimu. Interpretacja bar
dziej zowrbna: mogo chodzi o prb wzmocnienia jednoci narodowej wobec kon
fliktu z Wietnamem, na wzr dziaa Stalina w 1941 roku w zwizku z zagroeniem ze
strony Niemiec; a poniewa czystki si rozszerzay, mogo te chodzi o to, by zapeni
ogromn wyrw powsta w aparacie partyjnym. Jakkolwiek byo, nasilenie represji
w ostatnim roku panowania reimu wskazuje na rwnanie w d. W tym te czasie wik
szo "ludzi roku 70" przesza do cichej opozycji przeciwko Czerwonym Khmerom.
Los mniejszoci etnicznych, w liczbie okoo dwudziestu, stanowicych co najmniej
15% ludnoci w 1970 roku, nie by jednakowy. Naley tu wprowadzi pierwsze rozr
nienie na mniejszoci zasadniczo miejskie (Chiczycy, Wietnamczycy) i wiejskie (muzu
mascy Czamowie zamieszkujcy tereny o gstej sieci jezior i rzek, Khmerzy Loeu,
ktry to termin obejmuje rne, nieliczne grupy yjce w grach i w dungli). Mniej
szoci miejskie nie byy chyba represjonowane, w kadym razie do roku 1977. Co praw
da w okresie od maja do wrzenia 1975 roku okoo 150 tysicy Wietnamczykw dobro
wolnie wybrao repatriacj, w wyniku czego liczebno tej spoecznoci spada do kil
kudziesiciu tysicy osb, w wikszoci wspmaonkw Khmerw. Ale wyrwanie si
spod zwierzchnictwa Czerwonych Khmerw musiao by ju wtedy wystarczajco ku
szce, by wielu Khmerw prbowao podawa si za Wietnamczykw, a wic nie mogo
to uchodzi wwczas za szczeglnie niebezpieczne. Ponadto w miejscach zsyki nie
stwierdzono rnego traktowania ludzi pochodzcych z miasta i rwnie miejskich
mniejszoci, wydaje si nawet, e wsplne przeycia stanowi nowe spoiwo:
Jak wobec tego wytumaczy fakt, e tak duy procent ludzi nalecych do mniejszo
ci etnicznych nie przey rzdw Czerwonych Khmerw? Mwi si o 50% ofiar wrd
zaledwie 400 tysicy Chiczykw'4 i o wiele wyszej umieralnoci wrd Wietnamczykw
pozostaych w kraju po roku 1975. liwiski podaje 37,5% dla Wietnamczykw, 38,4%
dla Chiczykw. Odpowiedzi naley szuka w porwnaniu z innymi grupami ofiar: we
dug liwiskiego zgino 82,6% oficerw armii republikaskiej, 51,5% absolwentw
studiw wyszych oraz 41,9% mieszkacw Phnom Penh. Ta ostatnia liczba jest porw
nywalna z obliczeniami dotyczcymi mniejszoci: byy one przeladowane jako "ultra
miejskie" (w 1962 roku ludno Phnom Penh stanowili w 18% Chiczycy i w 14% Wiet
wyranie nie tak dramatyczna). Przeycie zaleao jednak w gwnej mierze od miejsca
pobytu (dobrowolnego lub przymusowego) za czasw Demokratycznej Kampuczy. Ze
sanie do obszarw lenych lub grskich, w rejon upraw przemysowych, na przykad ju
ty (gdzie waciwie nie docieraa aprowizacja z innych rejonw), byo niemal rwno
znaczne z wyrokiem mierci";. Ale bezwzgldny w swych rwnociowych zapdach re
im wszdzie narzuca z grubsza takie same normy produkcyjne, nie dostarczajc
najczciej adnej pomocy. Kiedy trzeba byo zaczyna od wykarczowania miejsca pod
ubog chat i zbudowania jej, a potem tyra za godowe racje ywnociowe, kiedy
w dodatku osabione organizmy zacza atakowa czerwonka i malaria, niwo mierci
byo przeraajce: Pin Yathay miertelno w przecigu czterech miesicy w jednym
z obozw lenych pod koniec 1975 roku ocenia na jedn trzeciy'. W osadzie karczow
nikw Don Cy panowa powszechny gd, nie rodziy si dzieci, za to miertelno wy
nosia prawdopodobnie 80%y5. Szansa na przeycie pojawiaa si natomiast, jeli trafio
si do kwitncego regionu rolniczego, gdzie nadmierny napyw osiedlecw nie zabu
rza miejscowej rwnowagi. Z drugiej jednak strony, kontrola bya tam cilejsza
i wiksze niebezpieczestwo czystek. Tote "dobr" alternatyw, odwrotn, stanowiy
strefy najbardziej odlege, gdzie nadzr by bardziej tolerancyjny, a miejscowi Khmerzy
Loeu gocinni; tutaj najwikszym niebezpieczestwem byy choroby.
Na szczeblu wiosek od postpowania miejscowych kadr w znacznym stopniu zalea
y ich stosunki z rdzennymi mieszkacami. Sabo i miernota aparatu Czerwonych
Khmerw pozostawiay rzeczywicie du autonomi wadzom lokalnym, ale i z dobry
mi, i zymi tego skutkami9". byli wrd nich brutalni sadyci (dosy czsto mode kobie
tyy'), karierowicze i chccy si wyrni nieudacznicy, ktrzy zaostrzali jeszcze represje
i zwikszali normy pracy. Szanse przeycia zwikszay si natomiast, jeli miao si do
czynienia z osobami bardziej ludzkimi, jak choby pewien naczelnik wioski, ktry
w 1975 roku da od osiedlecw tylko czterech godzin pracy"H), a take wszyscy, kt
rzy w jakim momencie krytycznym pozwalali na przykad odpocz czowiekowi cho
remu lub wyczerpanemu czy mowi odwiedzi on i przymykali oczy na w zasadzie
zabronione, cho niezbdne "samodoywianie". Cenni byli te jednak najbardziej sko
rumpowani, tacy, ktrzy za zegarek omega lub zoty tael skonni byli zmieni skierowa
nie do miejsca osiedlenia albo brygady roboczej, a nawet zezwoli na ycie przez jaki
czas poza cile okrelonymi obowizkowymi ramami4y. Wzmocnienie centralizmu rei
mu zawzio jednak istotnie ten margines pocztkowej tolerancji, a jego piekielna logi
ka za pomoc czystek doprowadzia do stopniowej wymiany podejrzewanych o sabo
lub korupcj czonkw aparatu. Na ich miejsce przyszli nowi, bardzo modzi, raczej
o czystych rkach, ale przede wszystkim okrutni.
Por. Michael Vickery, "Democratic Kampuchea: Themes and Variations", w: D. Chandler, B. Kier
nan, "Revolution...", s. 99-135.
Pin Yathay, "L'Utopie...", s. 206.
Tame, s. 251-252.
Tym bardziej e w odrnieniu od przywdcw komunistycznych z innych krajw przywdcy kambo
dascy chyba nie zmieniali czsto miejsca, moe z powodu panicznego strachu. Nie wspomina si o tym
w adnej relacji, nawet jako o wiadomoci zasyszanej.
' Por. np. Ly Heng, Francoise Demeure, "Cambodge: le sourire ballonne", Anako, XonruptLonge
mer 1994, s.105,150-151,172-173.
y" Pin Yathay, "L'Utopie...", s. 85.
' Por. np. tame, s. 280, 332, 344.
KAMBODA - W KRAIU NIEPOJTEJ ZBRODNI 561
Ludzi zabijano pojedynczo, nie byo wielkich rzezi. Najpierw kilkunastu "nowych", podejrza
nych o to, e byli onierzami, o takie rzeczy. Przez dwa pierwsze lata zabito moe dziesit
cz osiedlecw, po kolei, razem z dziemi. Nie potrafi powiedzie, ilu w sumie.
Rok 1976 by, jak si zdaje, rokiem strasznego godu. Sza wielkich robt osign
zenit, wyczerpujc najbardziej aktywnych i pozbawiajc siy roboczej rolnictwo. Zbiory
nie byy wtedy jednak ze i na krtko przyniosy popraw sytuacji w pierwszej poowie
roku (najwiksze niwa odbywaj si w grudniustyczniu), ale udao si zaledwie - na
pewno z trudem - osign poow tego, co w latach szedziesitych'oz. Niektrzy
wiadkowie twierdz, e najstraszniejszy by rok 1977, bo nie do, e szala okropny
gd, to w dodatku na nowo zaczy si czystki"'j. Przybray one inn posta ni w roku
1975: ukierunkowane bardziej politycznie (czsto byy nastpstwem coraz czstszych
konfliktw wewntrzpartyjnych), o wyraniejszym nastawieniu etnicznym, objy nowe
kategorie spoeczne - przede wszystkim bogatych, ale te rednio zamonych chopw
z "bazy ludowej" i czciej ni przedtem nauczycieli". Charakteryzowa je te nowy ro
dzaj okruciestwa: cho ju w 1975 roku wydano instrukcje zakazujce zabijania on
i dzieci oficerw republikaskich, w 1977 roku aresztowano i zabito ony straconych
wczeniej (take wiele lat wczeniej). Przestao by wyjtkiem likwidowanie caych ro
dzin, a nawet caych wiosek, jak na przykad liczcej 350 rodzin wioski, z ktrej pocho
dzi byy prezydent Lon Nol, a ktrej mieszkacw wymordowano 17 kwietnia 1977 ro
ku dla uczczenia rocznicy "wyzwolenia"5. Wicej kontrowersji budzi rok 1978: wedug
liwiskiego dziki lepszym zbiorom, a przede wszystkim dziki wprowadzeniu pewnej
W Demokratycznej Kampuczy nie byo wizie, sdw, uniwersytetw, licew, pienidzy, urzdw
pocztowych, ksiek, sportu, rozrywek... W cigu dwudziestoczterogodzinnego dnia nie tolerowa
no adnej bezczynnoci. ycie codzienne zorganizowane byo tak: dwanacie godzin pracy fizycz
nej, dwie godziny na jedzenie, trzy godziny na odpoczynek i szkolenie, siedem godzin na sen. yli
my w ogromnym obozie koncentracyjnym. Nie byo adnej sprawiedliwoci. O wszystkim wna
szym yciu decydowa Angkar. [...] Na usprawiedliwienie swoich dziaa i sprzecznych rozkazw
Czerwoni Khmerzy czsto posugiwali si przypowieciami. Porwnywali czowieka do wou: "Wi
dzicie tego wou cigncego pug. Pozwolisz mu si pa na tym polu, i bdzie jad. Popdzisz go
na inne pole, gdzie nie ma duo trawy, a i tak bdzie gryz. Sam nie moe zmieni miejsca. Jest pilnowany.
A kiedy kae mu si cign pug, bdzie cign. Nigdy nie myli o onie, o dzieciacha.
Dezorganizacja wsi
Po obu stronach drogi, jak okiem sign, cigny si lece odogiem pola
ryowe. Na prno wypatrywaam ludzi zajtych sadzeniem. Nikogo, dopiero po
dziesiciu kilometrach dostrzegam grupk modych dziewczyn.
Gdzie si podziay te setki modych ludzi z ruchomych brygad, o ktrych ci
gle mwio radio?
Jakby przypadkiem, dokadnie tyle samo wyznaczy wczesny wicepremier Chin, Hua Guofeng, na
krajowej konferencji w 1975 r., np. dla Dazhai.
' A nie byo ono rozwinite w stosunkowo sabo zaludnionej Kambody, gdzie liczy si przede wszyst
kim na opady deszczu i gdzieniegdzie na coroczne powodzie.
D. P. Chandler, "Pol Pot...", s. 193-194; Karl D. Jackson, "The Ideology of Total Revolution", w:
tene, "Cambodia...", s. 60.
u Pin yathay, "L'Utopie...", s.147.
' Tame, s. 99,139.
' Na wzr dziesitego dnia dekady wprowadzonego podczas Rewolucji Francuskiej, majcego zast
powa niedziel.
'' Ch. H. Twining, "The Economy", s.130.
' Ii. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s. 235.
KAMBODA - W KRAJU NIEPOJTEJ ZBRODNI 565
Std ogromne znaczenie czarnego rynku, gdzie mona byo kupi ry, pochodzcy
najczciej z racji nalenych nie zgoszonym zmarym zdefraudowanych przez kierow
nictwo oraz zdobyty indywidualnie mimo bezwzgldnego zakazu, bo Angkar dziaa
przecie dla dobra ludu, a wic racje, jakie przyznawa, powinny wystarczy. Te zabiegi
niekiedy tolerowano, oficjalnie'3' lub poficjalnie, chyba e dochodzio do "kradziey".
Nic nie uchowao si przed bezgranicznie wygodzonymi ludmi, ani dobra nalece
w zasadzie do zbiorowoci (ry nieuszczony tu przed niwami albo podczas nich
i przez cay czas owoce), ani skromna wasno prywatna (kurniki, a pniej zwierzta
domowe miejscowych chopw), ani kraby, aby, limaki, jaszczurki, we, od ktrych
roi si na polach ryowych, ani zjadane na surowo czerwone mrwki i wielkie pajki,
ani mode pdy, grzyby i lene bulwy, ktre - nie przebrane lub nie dogotowane'32 -
stay si przyczyn wielu zgonw. Ludzie posuwali si do niewyobraalnych skrajnoci,
nawet jak na tak biedny kraj: wyjadali otrby z koryt dla wil33 lub zajadali si polnymi
szczurami'3'. Zdobywanie ywnoci na wasn rk byo jednym z gwnych pretekstw
do stosowania sankcji, od nagany po mier w przypadku masowych grabiey zbio
rw'35.
Chroniczne niedoywienie osabiajce organizm sprzyjao szerzeniu si wszelkich
chorb (zwaszcza czerwonki) i zaostrzao ich przebieg. Wystpoway te "choroby go
dowe", w tym najczstsza i najgroniejsza - obrzk uoglniony, znany z wielu innych
podobnych sytuacji na wiecie, potgowany znaczn iloci soli w spoywanej codzien
nie papce. T stosunkowo spokojn mier (czowiek sabnie, potem traci wiadomo)
niektrzy, zwaszcza starcy, zaczli uwaa za godn pozazdroszczenia'36.
Najagodniej mwic, ta dramatyczna umieralno (w niektrych wioskach wik
szo stanowili grabarze)'3' nie wzruszaa przywdcw Czerwonych Khmerw. Poszko
dowany w wypadku by winny, bo "pozbawi Angkar siy roboczej"'3". Chory, podejrze
wany zawsze o nierbstwo, nie mg by w zasadzie zwolniony z pracy, chyba e po
szed do izby chorych lub do szpitala, gdzie racje ywnociowe byy o poow mniejsze,
za to bardzo wysokie ryzyko epidemii. Henri Locard mia z pewnoci podstawy do
stwierdzenia, e "szpitale byy raczej miejscem, gdzie wykaczano ludzi ni ich leczo
no"3. Pin Yathay w przecigu kilku tygodni straci w szpitalu czterech czonkw bli
skiej rodziny. Kilkunastoosobow grup modziey chorej na osp wietrzn potrakto
wano bezwzgldnie: nie zwolniono ich z obowizku pracy, nie zapewniono opieki, ka
zano spa na goej ziemi, cho wysypka powodowaa rany na ciele. Rezultat: przeya
jedna osoba.
OD ZAGUBIENIA DO ZEZWIERZCENIA
Bardzo trudno byo uzyska zgod na oddalenie si, tote mowie byli czasem caymi
tygodniami, a nawet duej, rozczeni z onami. Starych rodzicw i ich dzieci rozdzie
lano, kilkunastolatki mogy przez p roku nie otrzyma zgody na zobaczenie si z ro
dzicami i nie mie od nich adnych wiadomoci'"', a kiedy wracay, niekiedy nikogo nie
zastaway przy yciu. Take pod tym wzgldem wzr pochodzi z gry, bo wiele ma
estw spord kierownictwa yo osobno"y. Byo te le widziane, jeli matka zbytnio
powicaa si dziecku, nawet maemu.
Mw pozbawiono wadzy nad onami, a rodzicw - nad potomstwem: za spolicz
kowanie ony grozia egzekucja, za bicie dzieci - donos, za wyzwisko lub ktni - sa
mokrytyka'5". Wobec zaniku wszelkich ludzkich odruchw naley w tym upatrywa ch
zagarnicia caego monopolu na dozwolon przemoc, zniszczenia wszelkich wymykaj
cych si spod tego monopolu stosunkw opartych na autorytecie. Uczucia rodzinne by
y traktowane z najwysz pogard: jeli wszystkim nie udao si wsi na t sam ci
arwk, mogo si to skoczy rozk, czasem na zawsze; podobnie - jeli jadce za
sob w konwoju wozy miay zgodnie z rozkazem rozdzieli si na skrzyowaniu drg.
Dla dowdcw byo bez znaczenia, e w ten sposb starcy i dzieci pozostawali sami:
"Nie martwcie si. Zaopiekuje si [nimi] Angkar. Nie ufacie Angkarowi?" - brzmiaa
typowa odpowied na bagania o poczenie z bliskimi"'.
Zastpienie palenia zwok ich grzebaniem (poza nielicznymi wyjtkami, kiedy uda
wao si ubaga ludzkiego naczelnika) byo kolejnym zamachem na rodzinn solidar
no. Pozostawienie bliskiej osoby na zimnie, w bocie, nieodprawienie obrzdw
aobnych (nie uznawano adnego ceremoniau pogrzebowego) jest bowiem dla
Khmerw jednoznaczne z okazaniem jej braku elementarnego szacunku, z uniemoli
wieniem reinkarnacji albo skazaniem na egzystencj w postaci ducha. A przecie
w owym czasie czstych zmian miejsca pobytu ogromne znaczenie miao zachowanie
garstki prochw. Faktycznie chodzio tu o jedn z najpotniejszych broni w systema
tycznej walce z bogat tradycyjn kultur Kambody, zarwno buddyjsk i prebuddyj
sk ("prymitywne" obrzdy Khmerw Loeu nie zachoway si wcale lepiej ni rytuay
wywodzce si z cesarstwa angkorskiego), jak ludow (pieni miosne, anegdoty) i "wy
sok" (tace dworskie, malarstwo witynne, rzeba). Plan z 1976 roku, mapujcy
z pewnoci chisk "rewolucj kulturaln", nie uznawa adnych form artystycznego
wyrazu poza pieniami i poematami rewolucyjnymi5.
Co wicej, pozbawieniu godnoci zmarych towarzyszyo zaprzeczenie czowiecze
stwa ywych. "Nie jestem istot ludzk, jestem zwierzciem" - zakoczy swoje "wyzna
nie" byy przywdca i minister Hu Nim'5'. Czy czowiek jest wart tyle samo co zwierz?
Przecie jeli zgin w, mona byo straci ycie, a za uderzenie go groziy tortury'54.
Ludziom kazano cign pugi, a kiedy nie byli w stanie dorwna w pracy krowie, po
ganiano ich batem'55. ycie ludzkie nie byo w cenie... "Masz indywidualistyczne skon
noci. [...] Musisz [...) uwolni si od uczu" - odpar onierz Pin Yathayowi, kiedy ten
upiera si, e zostanie z nim jego ranny syn. W kilka dni pniej, kiedy syn ju nie y,
musia udowodni, e bdc chorym, "nie marnuje si ze szkod dla Angkaru", aby
ostatecznie pozwolono mu poegna si ze zmarym. Pniej nie pozwolono mu odwie
dzi w szpitalu ony pod pretekstem, e "zajmuje si ni Angkar". A kiedy pomaga
ciko chorej ssiadce i jej dwojgu maym dzieciom, narazi si na tak uwag Czerwo
nego Khmera: "To nie jest twoim obowizkiem, przeciwnie, dajesz dowd, e masz
jeszcze lito i przyjazne uczucia. Trzeba wyrzec si tych uczu i wykorzeni w sobie in
dywidualistyczne zapdy. Teraz wracaj do siebie"'56.
Ta systematyczna negacja czowieczestwa ma jednak, z punktu widzenia wadcw
kraju, drug stron, a jest ni zanik u ofiar wszelkich zahamowa przed kamstwem,
nierbstwem - kiedy tylko odwrc si stranicy i kapusie - a przede wszystkim kra
dzie. Jest to kwestia ycia lub mierci, zwaywszy na przydzielane przez Angkar racje
ywnociowe. Kradn wic wszyscy, od dzieci po starcw, co moe po prostu oznacza
zerwanie kilku owocw, bo przecie wszystko naley do pastwa. Co za piekielna pu
apka, spoeczestwo, w ktrym pozostawiono czowiekowi jedyn alternatyw: umrze
albo kra i oszukiwa. Ta demoralizacja, zwaszcza ludzi modych, utrzymuje si do
dzisiaj pod postaci cynizmu i egoizmu, zmniejszajcych szanse Kambody na rozwj.
TRIUMF BRUTALNOCI
Niewolnicy reimu nie mieli najmniejszego wpywu na wasne ycie. Ich egzystencj
wtoczono w ciasne ramy rozkadu dnia bez chwili wytchnienia, podporzdkowano ob
sesji jedzenia i czstym zebraniom powicanym krytyce innych i samokrytyce, gdzie
z najdrobniejszego uchybienia mogy wynikn kopoty. Ich przeszo szczegowo ba
dano'5" przy najmniejszych wtpliwociach co do prawdziwoci ich deklaracji, a liczne
aresztowania, potem tortury, miay skania do wyjawienia wszystkiego, co mogli stara
si ukry. Los czowieka zalea od donosu, od przypadkowego spotkania z dawnym
koleg, ssiadem, uczniem. Przyszo za wisiaa na wosku, wystarczy kaprys rzdz
cego molocha. Nic nie mogo skry si przed wzrokiem wadzy, ktra zgodnie z popu
larnym powiedzeniem "ma tyle oczu co ananas". Wszystkiemu nadawano wydwik
polityczny, najbahsze naruszenie obowizujcych zasad mogo by uznane za dziaanie
opozycyjne, a wic za "przestpstwo kontrrewolucyjne". Trzeba si byo wystrzega
wszelkich, choby najbardziej niewinnych artw, bo zgodnie z narzucon przez Czer
wonych Khmerw obdn logik (wok byli sami wrogowie, rwnie perfidni, co
wietnie zakamuflowani) nie istniay wypadki, przypadki, niezrcznoci - tylko same
"zdrady". Zbicie szklanki, nieudolne prowadzenie bawou i krzywo zaorane skiby mo
gy doprowadzi czowieka przed oblicze czonkw spdzielni, w tym czonkw rodzi
ny i przyjaci, podniesionych do godnoci sdziw, a oskarycieli nie brakowao. Nie
wolno byo nigdy wspomina zmarych, ukaranych zdrajcw lub tchrzw, ktrzy po
zbawili Angkar swojej siy roboczej. Zreszt samo sowo "zmary" stao si tabu, nale
ao mwi bat kluon (ciao, ktre znikno).
Sabym punktem by brak jakiegokolwiek aparatu wymiaru sprawiedliwoci, choby
na usugach reimu (nie przeprowadzano adnych procesw), a przede wszystkim za
sugujcego na to miano aparatu policyjnego: za bezpieczestwo wewntrzne odpo
wiadaa armia, bynajmniej nie przygotowana do tej roli. Chopskie pochodzenie
funkcjonariuszy aparatu represji tumaczy stosunkowo du swobod, jeli chodzi
o moliwoci poktnego handlu, rozmowy prywatne, kradziee. Jest jednak rwnie
wytumaczeniem zatrudniania duej liczby dzieci i nastolatkw w charakterze pomoc
nikw policji. Jedni, zwani "chhlopami", wcieleni do aparatu Czerwonych Khmerw
byli zasadniczo uywani jako szpiedzy. W tym celu ukrywali si na przykad pod palami
domw, gdzie podsuchiwali rozmowy i szukali prywatnych zapasw ywnoci. Inni,
najczciej modsi, mieli przede wszystkim za zadanie ledzenie wasnych rodzicw
i rodzestwa pod wzgldem poprawnoci politycznej i denuncjowanie ich "dla ich do
bra" w razie "nieprawomylnych" pogldw. Dla wszystkich Kambodaczykw to, co
nie byo wyranie dozwolone, byo zabronione lub mogo zosta uznane za zabronione.
Jako e wizienie byo faktycznie przedsionkiem mierci, drobniejsze, jednorazowe
czyny przestpcze wyjawione w spontanicznej, dostatecznie pokornej samokrytyce albo
wybaczano, albo karano zmian przydziau (na przykad, na wzr chiski - do chlewni)
bd ciszym lub lejszym biciem, koczcym na og zebranie kolektywu. Pretekstw
nie brakowao. Jak na przykad czonkowie rodziny mog pogodzi si z tym, e caymi
miesicami nie mog si zobaczy, cho pracuj w brygadach oddalonych od siebie za
ledwie o kilka kilometrw? Jak unikn drobnych potkni w pracy, wynikajcych cz
sto z braku dowiadczenia, z wyczerpania powodujcego osabienie uwagi czy ze zego
Czasami trzeba byo co miesic pisa cay swj yciorys, a najmniejsza rozbieno z wczeniejsz
wersj oznaczaa mier (U. Welaratna, "fieyond...", s.125).
572 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
stanu narzdzi? Jak oprze si pokusie gromadzenia ywnoci czy "kradziey", a uzna
wano za ni rwnie zerwanie banana?
Za kad z tych "zbrodni" grozio wizienie lub mier'54. Popeniali je wszyscy, ale
sankcje byy najczciej nie tak surowe. Wszystko jest jednak wzgldne: chosta dla lu
dzi modych moga by kar banaln, ale doroli - bici dotkliwiej - czasem po niej
umierali. Oprawcami bywali onierze Czerwonych Khmerw, lecz powszechnie do bi
cia uywano kolegw z pracy, "ludzi roku 75", ktrzy czsto wykazywali tym wiksz
gorliwo, e sami czuli si nieustannie zagroeni. Jak w kadej innej sytuacji, take
w tej trzeba okaza cakowit ulego, bo skargi, a co gorsza - protesty, mogyby by
potraktowane jako wyraz sprzeciwu wobec kary, a wic wobec reimu. Celem byo uka
ranie, ale te sterroryzowanie ludzi; posuwano si nawet do pozorowanych egzekucji'bo.
Moe istniej dwa rwnolege systemy represji. Jeden wizienny, bdcy integraln czci biuro
kracji i samowystarczalny, oraz drugi, bardziej nieformalny, dajcy prawo wymierzania sprawie
dliwoci kierownikom spdzielni. Ostatecznie dla winiw nie stanowio to adnej rnicy"'.
Seng Kimseang ("PPP" z 7 IV 1995, s. 7) wspomina o zMiciu do utraty przytomnoci chopca, ktry
ukrad ry; pniej wpad w rce Angkaru i "znikn".
' Ly Heng, F. Demeure, "Cambodge...", s.1H5.
Pin Yathay, "L'Utopie...", s. 2;7.
Haing Ngor, "Une odyssee...", s.178.
H. Locard, "Le Goulag...".
D. P. Chandler, "The Tragedy...", s. 2fill.
KAMBODA - W KRAJU NIEPOJTEJ ZBRODNI 573
Ich sowa byy serdeczne, bardzo agodne, nawet w najgorszych chwilach. Mordowali z ca
uprzejmoci. Zadawali mier, wypowiadajc mie sowa. [...] Potrafili obieca nam wszystko,
czego dusza zapragnie, byle upi nasz nieufno. Wiedziaem, e ich agodne sowa towarzysz
zbrodniom albo je zapowiadaj. Czerwoni Khmerzy byli uprzejmi w kadych okolicznociach,
nawet wtedy, kiedy wyrzynali nas jak bydo"'.
Bez przerwy zabijali mczyzn i kobiety na nawz: Grzebali ich we wsplnych grobach, wszech
obecnych na polach uprawnych, przede wszystkim tam, gdzie uprawiany by maniok. Czsto, wy
rywajc bulwy manioku, wycigao si z ziemi ludzk ko czoow z korzeniami wronitymi
w oczodoy"'.
Mona odnie wraenie, i wadcy kraju uznali, e najbardziej dobroczynne dla rol
nictwa s ludzkie zwoki5; mona si w tym jednak dopatrywa nie tylko kanibalizmu
(przywdcw), ale take skutkw twierdzenia, e "wrogowie klasowi" nie s ludmi.
Barbarzystwo systemu objawiao si w szczytowym momencie, podczas egzekucji.
Chcc zaoszczdzi kul, ale te z pewnoci zaspokoi sadystyczne upodobania egzeku
torw"y, rozstrzeliwano nie tak czsto - wedug liwiskiego w 29% przypadkw'.
Stwierdzono natomiast, e mier 53% ofiar nastpia w wyniku roztrzaskania czaszki
(elaznym prtem, trzonkiem od opaty, czasem motyk), 6% w wyniku powieszenia
lub uduszenia (plastikow torb), 5% - podernicia gardla, i tyle samo w nastpstwie
bicia. Wszyscy wiadkowie s zgodni co do tego, e tylko 2% egzekucji odbyo si pu
blicznie, z czego wiele wykonano "dla przykadu" na ludziach usunitych ze stanowi
ska, i to przy uyciu szczeglnie okrutnych metod, gdzie wan rol zdaje si odgrywa
ogie (oczyszczajcy?): zagrzebywano ich na przykad po pachy w arze's', podpalano
polane naft gowy'"2.
WIZIENNY ARCHIPELAG
lonialnych, z ktrych te wypdzono mieszkacw miast, nie byy uywane, poza nie
licznymi w maych prowincjonalnych miastach, gdzie do cel przewidzianych dla kilku
osb wtaczano po trzydziestu winiw. Zastpiy je dawne, nieprzydatne teraz budyn
ki szkolne, a gdzieniegdzie witynie65.
Prawd jest, e z klasycznymi wizieniami nie miao to wiele wsplnego, nawet z ty
mi o zaostrzonym reimie. Najagodniej mwic, nie uczyniono tu nic, by winiom
uatwi ycie, a przynajmniej przeycie: godowe racje ywnociowe (czasem pudeko
ryu na czterdzieci osb8), brak wszelkiej opieki lekarskiej, niewiarygodna ciasnota,
przykucie na stae - kobiety i niektrzy mczyni, "lejsze" przypadki, za jedn kost
k, pozostali mczyni za obie, czsto z rkami zwizanymi na plecach - do przymoco
wanej do podogi elaznej sztaby, jednej dla wszystkich (khnoh), brak ubikacji i moli
woci umycia si... Nietrudno zrozumie, e w takich warunkach przecitna dugo y
cia winia wynosia okoo trzech miesicy i niewielu udao si przey'H'. Jeden
z ocalaych chwali swoje miejsce osadzenia w zachodniej czci kraju: "Zabito tam tyl
ko okoo poowy winiw, a moe jeszcze mniej"'HH. Musia mie "szczcie" i trafi do
wizienia pod koniec 1975 roku, w chwili gdy wyjcie na wolno nie byo jeszcze czym
nie do pomylenia, podobnie jak przed 17 kwietnia: przed 1976 rokiem zwolniono na
pewno 20-30% winiw. Ot wtedy jeszcze gdzieniegdzie powanie traktowano re
edukacj (polegajc gwnie na wyczerpujcej, cikiej pracy), bdc jdrem modelu
chisko-wietnamskiego: funkcjonariusze dawnego reimu, a nawet onierze mogli
mie nadziej na odzyskanie wolnoci za dobre sprawowanie i przykadn prac, i tak
byo jeszcze na pocztku zsyek'H". Pniej utrzymano dawn terminologi (czsto pod
wezwaniem na "sesj szkoleniow" ukrywa si nakaz osadzenia, a khmerskie sowo
nauka" zastpiono chiskim xuexi), cho bya ona pozbawiona jakiegokolwiek znacze
nia. O tym, e praktycznie zanika wychowawcza funkcja wizie (moe poza obozem
Bung Tra Bek, dla Kambodaczykw powracajcych z zagranicy, w wikszoci studen
tw , o ktrym pisze Y Phandara), wiadczy na przykad notatka jednej z lokalnych dy
rekcji, zalecajca zamykanie dzieci razem z matkami bez wzgldu na wiek, "aby pozby
si wszystkich za jednym zamachem"'. Chodzi tu z pewnoci o realizacj hasa "Kie
dy wyrywa si chwast, trzeba wyrwa wszystkie korzenie"'4', bdcego radykaln wersj
drogiej skrajnym maoistom tezy o "dziedzicznoci klasowej". Los tych dzieci, pozosta
wionych samym sobie, bez adnej opieki, by nadzwyczaj przejmujcy, ale jeszcze go
rzej obchodzono si z maymi "przestpcami", zamykanymi w wizieniach bez ograni
cze wiekowych.
" W sprawie wizie opieram si zasadniczo (poza przypadkami, gdzie podaj inne rdo) na dwch
najwaniejszych opracowaniach Henri Locarda: "Le Goulag khmer rouge" i "Tramkak District in the Grip
of the Khmer rougc".
xn Pjn Yathay, "L'Utopie...", s. 231.
'"' W lokalnym wizieniu, o ktrym wspomina Pin Yathay ("L'Utopie...", s. 231), byy to 3 przypadki na 80.
' E. Kiernan, "The Pol Pot Regime...", s. 345, przyp.169.
' "PPP" z 7 IV 1495, s. 5.
' H. Locard, "Tramkak...", s. 6.
' Tene, "Le Goulag...", s.11.
KAMBODA - W KRAJU NIEPOJTEJ ZBRODNI 577
(Relacja byego funkcjonariusza, w: Ken Khun, "De la dictature des Khmers rouges
occupation vietnamienne - Cambodge,1975-1976", L'Harmattan, Paris 1994, s.131).
Winiowie dzielili si na tych, ktrzy mieli umiera powoli, i tych, na ktrych miano
wykona wyrok mierci. Zaleao to przede wszystkim od powodu zamknicia, a powo
dem mogo by zamanie zakazu, niewaciwe pochodzenie spoeczne, wyrana niech
do reimu, oskarenie o udzia w "spisku". W trzech ostatnich przypadkach ludzi podda
wano przesuchaniom, ktrych celem byo zmuszenie ich, by przyznali si albo do wyko
nywania w przeszoci zawodu uznanego za "niebezpieczny", albo do udziau w zmowie,
a wic i do ujawnienia wsplnikw. Za najmniejszy opr groziy tortury, stosowane o wie
le czciej ni przez jakikolwiek inny reim komunistyczny; w dodatku khmerscy ledczy
wykazywali pod tym wzgldem o wiele wicej chorobliwej i sadystycznej wyobrani'92.
Najczciej stosowan praktyk byo, jak si zdaje, podduszanie nakadan na gow pla
stikow torb. Wielu osabionych ju winiw nie przeyo tych seansw, przede wszyst
kim kobiety, ofiary najgorszych okruciestw. Oprawcy usprawiedliwiali si, twierdzc, e
tortury s skuteczne w dochodzeniu prawdy; w pewnym raporcie z przesuchania zapisa
no, e wizie "by przesuchiwany agodnie, nie by bity. Dlatego nie ma pewnoci, czy
mwi prawd'. W najciszych przypadkach lub kiedy "wyznania" wydaway si szcze
glnie obiecujce w sensie kolejnych aresztowa, winia przenoszono na wyszy szcze
bel wiziennego archipelagu: z wizienia lokalnego do powiatowego, potem regionalne
go i na koniec do centralnego, Tuol Sleng. Bez wzgldu na to, na jaki poziom si trafio,
zakoczenie byo waciwie takie samo: kiedy uznano, e po przemaglowaniu przez prze
suchujcych (co mogo trwa caymi tygodniami, nawet miesicami) z winia nie da si
Pot. np. fiaing Ngor, "Une odyssee...", s.170-174,188-194, 240-244; Ly Heng, F. Demeure, "Cam
Modge...", s.144-144.
H. Locard, "Tramkak...", s. 8.
578 KOMUNIZM W AZ)I - MIDZY REEDUKACJ" A MASAKR
Przey koszmar
Widok tego byego liceum, w strukturze organizacyjnej KPK noszcego numer S21,
sprawia wraenie, jakby si dotkno samego dna potwornoci. A przecie to tylko jedno
z kilkuset wizie i wcale nie najcisze, cho zgino tam okoo 20 tysicy ludzi. Warunki
osadzenia byy co prawda straszne, ale wszdzie panoway takie same. Tylko 2% zamor
dowanych i moe 5% winiw przeszo przez Tuol Sleng, nie sposb go wic porwny
wa do Owicimia, ktry w systemie nazistowskich obozw koncentracyjnych odgrywa
centraln rol. Trudno te mwi o jakich specyficznych torturach, moe poza stosowa
niem na co dzie prdu elektrycznego. Wyrnia je to, e byo "wizieniem Komitetu
Centralnego", do ktrego trafiali przede wszystkim popadli w nieask czonkowie kadry
kierowniczej i pozbawieni stanowisk przywdcy, i "czarn dziur", z ktrej w zasadzie nie
wychodzi si ywym (mierci unikno nie wicej ni szeciu, siedmiu winiw). Wane
jest te, e istnieje dotyczca go dokumentacja: peny rejestr przyj od 1975 do poowy
1978 roku (14 tysicy nazwisk), a przede wszystkim wiele tysicy szczegowych zezna
i raportw z przesucha - niektre z nich dotycz gwnych postaci reimu.
Okoo czterech pitych winiw stanowili sami Czerwoni Khmerzy, cho byli to
w wikszoci robotnicy i technicy, czsto Chiczycy z pochodzenia, wtrceni do wizie
nia Tuol Sleng w 1978 roku razem z kilkoma cudzoziemcami (gwnie marynarzami),
ktrzy na swoje nieszczcie wpadli w rce reimu'y5. Przez cay czas przetrzymywano
tam tysic do 1,5 tysica osb, przy ogromnej rotacji, o czym wiadcz liczby dotyczce
przyj (mniej wicej tyle samo co zgonw w cigu roku), wykazujce stay wzrost:
w 1975 roku zaledwie 200, w 1976 - 2250, w 1977 - 6330, i w pierwszym proczu roku
1978 - 5765 osb. Prowadzcy przesuchania przeywali straszny dylemat: "Uwaamy,
e tortury s absolutnie konieczne" - zapisano w jednym raporcie; przypieszaj jed
nak mier winiw, zanim zd zoy satysfakcjonujce "wyznanie", a to stanowi
"porak partii". Std bierze si paradoks polegajcy na tym, e w miejscu, gdzie
wszystkich czeka niechybna mier, pomoc lekarska prawie nie istnieje'9". Niektrzy
osadzeni, a mianowicie ony i dzieci winiw (czsto ju zamordowanych), stanowili
atwiejsze przypadki, pozbywano si wic ich szybko, w okrelone dni. I tak 1 lipca 1977
roku zabito 114 kobiet (w tym 90 on ludzi zamczonych wczeniej); nastpnego dnia
przysza kolej na 31 synw i 43 crki winiw (pitnacioro z tych dzieci przybyo
prawdopodobnie ze specjalnej, przeznaczonej dla nich placwki). Maksymaln liczb
egzekucji dziennie osignito niedugo po ogoszeniu istnienia KPK: 15 padziernika
1977 roku - 418'9'. Szacuje si, e w S21 zamordowano okoo 1200 dzieci'9s.
POWODY SZALESTWA
KHMERSKA WYJTKOWO?
Prowadzimy jedyn w swoim rodzaju rewolucj. Czy znacie cho jeden kraj, ktry miaby tak
jak my odwag, by znie rynek i pienidz? Znacznie wyprzedzamy Chiczykw, oni nas podzi
wiaj. Prbuj nas naladowa, ale jeszcze im si to nie udaje. Bdziemy dobrym wzorem dla ca
ego wiata
Wprawdzie brutalnie zwalczany, buddyzm nie sta si jednak tak ostoj oporu
przeciwko Czerwonym Khmerom, jak dla Czamw by islam.
storia podobna jest do historii Kambody. Wszdzie wzgardzone konkubiny byy rozdep
tywane przez sonie, panowanie zaczynao si od rzezi wasnej rodziny, a pokonane ludy
masowo wypdzano na tereny pustynne. W spoeczestwach tych silnie zakorzeniony jest
absolutyzm, a wszelki sprzeciw traktuje si jak witokradztwo. wiaty despota wie, e nie
naley naduywa wadzy, bo istniejce - bardzo sabe - struktury administracyjne szybko
doprowadziyby do rozamu. Ludzie maj jednak ogromn zdolno akceptacji: w odr
nieniu od cesarstwa chiskiego bunty przeciwko wadcom s tu rzadkoci, a ratunku szu
ka si raczej w ucieczce do innego kraju (niezbyt odlegego) lub w dalsze regiony2.
Panowanie Sihanouka (od 1941 roku, cho protektorat francuski zostanie zniesiony
dopiero w 1953 roku) mona wspomina niemal jak idyll w porwnaniu z tym, cona
stpio po jego obaleniu w marcu 1970 roku. A przecie ksiciu nieobca bya przemoc,
zwaszcza wobec lewicowej opozycji. W latach 1959-1960, zaniepokojony rosnc po
pularnoci komunizujcej lewicy krytykujcej wadz za korupcj, poleci lub pozwoli
zamordowa redaktora naczelnego dziennika "Pracheachun" (Lud), potem kaza obi
na ulicy dyrektora francuskojzycznego dwutygodnika "LObservateur" (jeden z naj
wikszych nakadw w kraju), przyszego przywdc Czerwonych Khmerw, Khieu
Samphana. W sierpniu 1960 roku 18 osb wtrcono do wizienia i zakazano wydawa
nia najwaniejszych pism lewicy. W 1962 roku w dotd nie wyjanionych okoliczno
ciach zgin, prawdopodobnie zabity przez tajn policj, sekretarz generalny dziaaj
cej w podziemiu KPK, Tou Samouth, co uatwio objcie kierownictwa przez Salotha
Sara. W 1967 roku bunt w Samlaut i wpyw "rewolucji kulturalnej" w niektrych szko
ach chiskich wywoa surowsze ni dotd represje - w ich wyniku zgino wiele osb.
Ostatni dziaajcy jawnie komunici i okoo setki intelektualistw sympatyzujcych
z parti wzmocnili wtedy szeregi pierwszych oddziaw partyzantki khmerskiej. Czy
jednak naley si zgodzi z Henri Locardem, kiedy pisze: "przemoc polpotystw zro
dzia si z brutalnoci represji ludzi Sihanouka? Tak, jeli chodzi o chronologi: naj
pierw ksiautokrata, a potem, po 1970 roku, owiecony marszaek obezwadnili
tych, ktrzy krytykowali ich nieudolne rzdy, zachowujc KPK jako jedyn wiarygodn
opozycj. Nie, jeli chodzi o genealogi: podstawy ideologiczne i ostateczne cele dzia
alnoci Czerwonych Khmerw nie byy reakcyjne, ale przejmoway bardzo wiernie
"wielk tradycj" wywodzc si z leninizmu i weryfikowan kolejno przez Stalina
Mao Zedonga i Ho Chi Minha. Tragiczny rozwj wydarze w Kambody po odzyska
niu niepodlegoci, a potem ogarnicie jej wojn uatwiy przejcie wadzy przez ekstre
mistw z KPK i usprawiedliwiay stosowanie przez nich niebywaej przemocy; adne
jednak zewntrzne okolicznoci nie tumacz ich radykalizmu.
nasze dzieci z obszarw wiejskich miay zawsze bardzo przydatne wiadomoci. Potrafi odrni
krow spokojn od nerwowej. Potrafi jedzi na bawole w obie strony. S wietnymi pasterza
mi. Bardzo szybko zawadny przyrod. Jak wasn kiesze znaj odmiany ryu. [...] Naprawd
wiele wiedz i rozumiej [...], a ten rodzaj wiedzy jest najwaciwszy dla realiw ycia narodu.
Cyt. z "Przemwienia o jednej ze spdzielni produkcyjnych" (15 IV 1958), w: "Wyjtki z dzieI prze
wodniczcego Mao Tsetunga" (tzw. czerwona ksieczka), rozdz. "Socjalizm i komunizm", Wyd. Obcych
Jzykw, Pekin 1972, s. 48. (Przyp. red.)
Pin Yathay, "L'Utopie...", s. 60.
Haing Ngor, "Une odyssee...", s.103.
- L. Picq, "Audela du cieI...", s. 21; Y Phandara, "Retour...", s. 91.
' H. Locard, "PPP" z 20 V 1994, s.16.
' Radio PhnomPenh,18 IV 1977, cyt. za: K. D. Jackson, "Cambodia...", s. 74.
Norodom Sihanouk, "Prisonnier des Khmers rouges", Hachette, Paris 1986.
Ly Heng, F. Demeure, "Cambodge...", s.189-190.
' D. P. Chandler, "The Tragedy...", s. 243.
KAMBODA - W KRAIU NIEPOJTEJ ZBRODNI 585
Brali je w bardzo modym wieku i uczyli wycznie dyscypliny. Tylko posuszestwa wobec roz
kazw, bez zbdnych wyjanie [...] Nie wierzyli ani w religi, ani w tradycj, suchali jedynie
rozkazw Czerwonych Khmerw. Dlatego zabijali wasnych rodakw, nawet niemowlta, jakby
tukli komaryzz".
Do 1978 roku onierzami byli wycznie "ludzie roku 70". Natomiast dzieci "ludzi ro
ku 75" uywano czsto ju w wieku omiu, dziewiciu lat jako szpiegw. Jednak w tak
niewielkim stopniu identyfikoway si one z reimem, e czsto staway si cichymi
wsplnikami ledzonych i dyskretnie informoway ich o swojej obecnociz29. Po masowych
czystkach wrd lokalnych kadr dzieci zaledwie troch starsze staway si czasem "dzie
mimilicjantami", pomocnikami nowych kierownikw spdzielni, a ich rola polegaa na
tropieniu, zatrzymywaniu i biciu winnych samodoywiania2. Przeycia Laurence Picq
w Centrum wiadcz o tym, e z czasem "dziecica dyktatura" miaa obj te kierownic
two cywilne. Opisuje ona przyspieszone "szkolenie" kontyngentu dzieci wiejkich:
Powiedziano im, e pierwsze pokolenie kierownictwa zdradzio, a drugie jest niewiele wicej
warte. Dlatego bardzo szybko przyjdzie im przej paeczk [...].
Z tego wanie nowego pokolenia wywodzili si dziecilekarze. byo to sze dziewczynek w wie
ku od 9 do 13 lat. Ledwie umiay czyta, ale partia kadej z nich powierzya pudeko strzykawek.
Miay robi zastrzyki.
- Nasi dziecilekarze - mwiono - pochodz z chopstwa. S gotowe suy swojej klasie. S wy
jtkowo inteligentne. Wystarczy im powiedzie, e w czerwonym pudeku s witaminy, a zapa
mitaj! Pokacie im, jak sterylizuje si strzykawk, a naucz si to robi!
Te dzieci byy czyste, niewtpliwie, ale trzeba te pomyle o tym, jak upojna jest wiadomo,
e umie si zrobi zastrzyk! Bardzo szybko dziecilekarze stay si bezprzykadnie aroganckie
i bezczelne.
"Dith Pran (na jego losach osnuty zosta film "La Dechirure"), cyt. za: Sydncy Schanberg, "The Death
and Life of Dith Pran", "New York Times Magazine" z 20 I 1980.
zz" Ly Heng, F. Demeure, "Cambodge...", s.112.
Ken Khun, "De la dictature...", s. 97-98.
z" L. Picq, "Audela du ciel
z'2 "Niepostrzeenie Czerwoni Khmerzy pozbawili nas mskoci", Pin Yathay, "L'Utopie...", s. 316.
z" M. liwiski, "Le Genocide...", s. 67.
586 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
Jak wiecie, naszego hymnu nie uoy poeta. Jego istot jest krew naszego ludu, wszystkich pole
gych w dawnych wiekach. Ten zew krwi wczono do hymnu pastwowego".
Nowy wiat
PAROKSYZMY MARKSIZMU-LENINIZMU
Bardzo silny wpyw wywara na mnie Rewolucja Francuska, a zwaszcza Robespierre. Std ju
tylko krok dzieli mnie od komunizmu. Robespierre jest moim bohaterem. Robespierre i Pol
Pot: obaj maj te same zalety, determinacj i prawoz".
zbz Sophia QuinnJudge, "Ho Chi Minh: New Perspectives from the Comintern Files", w: Philippe Le
Failler, JeanMarie Mancini (red.), "Viet Nam: Sources et approches", Publications de I'Universite de
Provence, Aix-enProvence 1996, s.171-186.
Zbwiadcz o tym poraki Wietnamu po 1975 r.
706 Widoczne w Chinach w czasie krtkiego panowania marszaka Lin Biao (1967-1971).
Z'5D. P. Chandler, "The Tragedy...", s. 276.
Zbh Ch. H. 'IWining, "The Economy...", s.132.
Zb' D. P. Chandler, "Pol Pot...", s. 225-226.
590 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
Penh zaczli przyjeda pierwsi specjalici chiscy, w sumie przybyo ich co najmniej
4 tysice (Ben Kiernan mwi o 15 tysicach), jednoczenie Chiny obiecyway natych
miastow pomoc finansow na rne cele w wysokoci 1 miliarda dolarwZ.
Wzorowanie si na przykadzie Chin jest najbardziej widoczne w reorganizacji kraju
opartej na kolektywizacji. Komuna ludowa jako szeroka struktura o zrnicowanej dzia
alnoci, w najwyszym stopniu autarkiczna, czca w sobie mobilizacj ludzi do pracy
i administracj, bya z pewnoci prototypem kambodaskich spdzielni. Odnajdujemy
w nich niektre chiskie wynalazki z 1958 roku: obowizkowe stowki, wsplne wycho
wywanie dzieci odbieranych rodzicom, kolektywizacj przedmiotw codziennego uytku,
zakrojone na szerok skal roboty z zakresu budownictwa wodnego wymagajce ogrom
nego nakadu pracy, ograniczenie produkcji (w gruncie rzeczy sprzeczne z zaoeniem)
niemal wycznie do jednej czy dwch bran, absolutnie nieosigalne wskaniki liczbowe,
nacisk na tempo prac, na nieograniczone moliwoci waciwie zmobilizowanej siy robo
czej... Mao powiedzia: "Kiedy jest ziarno i stal, wszystko jest moliwe"; odpowied Czer
wonych Khmerw brzmiaa: "Jeli bdziemy mieli ry, bdziemy mieli wszystko"2'y. Jak
wida, w wersji kambodaskiej nie ma mowy o stali: irrealizm ustrzeg si jednak wymy
lania z rud elaza i wgla, nie wystpujcych w Kambody. Nikt natomiast z pewno
ci nie powiedzia Pol potowi, jak zakoczy si chiski Wielki Skok, albo raczej nie
by to jego problem. Samym pojciem chtnie posugiwali si Czerwoni Khmerzy, a ich
hymn pastwowy koczy si sowami: "Budujmy ojczyzn, by wykonaa Wielki Skok do
przodu! Ogromny, chwalebny, cudowny krok do przodu!"z5'
Demokratyczna Kampucza przesza najmielsze oczekiwania w wiernym naladowa
niu chiskiego Wielkiego Skoku: jej gwnym dokonaniem byo doprowadzenie mas
ludzkich do godu, ktry zabija.
Niky oddwik miaa natomiast "rewolucja kulturalna". Podobnie jak inni wadcy
komunistyczni, przywdcy z Phnom Penh zrozumieli, e wysoce ryzykowne jest podbu
rzanie "mas", nawet precyzyjnie sterowanych i zastraszonych, przeciwko temu czy in
nemu klanowi w partii. Ponadto by to ruch o podou typowo miejskim i powstay
w placwkach owiatowych, a wic z samej definicji nie dajcy si przeszczepi.
W Kambody odnale mona tylko przejawy zwielokrotnionej jeszcze kampanii prze
ciw intelektualistom z 1966 roku i niszczenie kultury, co symbolizoway "rewolucyjne
opery" Jiang Qing (kopiowane - jak si zdaje - za Pol Pota)z52; niewykluczone, e inspi
racj do wyludniania miast byo wypdzenie na wie milionw byych czerwonogwar
dzistw.
Wszystko wskazuje na to, e dla Czerwonych Khmerw bardziej inspirujca bya
teoria (w wikszym jeszcze stopniu hasa maoistowskie) ni rzeczywista praktyka
ChRL. Wprawdzie na wie, ognisko rewolucji, zsyano tam miliony inteligentw
z miast, zwaszcza tu po "rewolucji kulturalnej"; wadze jeszcze dzisiaj nie przebieraj
w rodkach, eby ograniczy ucieczk ze wsi do miast. Ale due miasta, zarwno przed,
jak i po 1949 roku, odgryway rol siy napdowej, stali robotnicy za byli ukochanymi
dziemi systemu. Komunistyczna Partia Chin nigdy nie planowaa cakowitego wylud
nienia miast, przesiedlenia mieszkacw caych regionw, zniesienia pienidza czy sys
temu owiatowego i przeladowania caej inteligencji. Mao przy kadej okazji okazywa
jej pogard, lecz w gruncie rzeczy nie potrafi si bez niej obej. A czerwonogwardzici
byli czsto absolwentami elitarnych uniwersytetw. Khieu Samphan posuy si icie
maoistowsk retoryk, kiedy w 1976 roku wita inteligencj powracajc do Kambody
na znak wiernoci reimowi:
Mwimy wam wyranie, e nie jestecie nam potrzebni, potrzebni nam s ludzie umiejcy upra
wia ziemi, i tyle. [...] Czowiek upolityczniony, dobrze rozumiejcy ustrj, potrafi zrobi
wszystko, technika przyjdzie sama (...); do uprawy ryu, sadzenia kukurydzy i hodowli wi nie
potrzebni s inynierowiez5'.
W Chinach takie zaprzeczenie wartoci wszelkiej wiedzy nigdy nie stao si elemen
tem wiadomej polityki. Ponadto, na zasadzie swoistej rwnowagi, kade zawirowanie
w kierunku utopijnego ekstremizmu, kada fala represji dosy szybko koczya si
w Pastwie rodka powrotem do bardziej "normalnych" metod i zasad, przy czym ini
cjatywa wychodzia od partii komunistycznej, co z pewnoci przyczynio si do dugo
wiecznoci ustroju, podczas gdy w Kambody partia unicestwia si sama.
Podobne rnice istniej w odniesieniu do stosowanych metod represji. Oglna in
spiracja przysza niewtpliwie z Chin (lub z Chin i Wietnamu): nieprzerwane i nie ko
czce si wiece z obowizkowymi krytykami i samokrytykami, majce jaki bliej nie
okrelony cel edukacyjny czy reedukacyjny; powtarzanie do znudzenia wasnego ycio
rysu i pisanie kolejnych "wyzna", kiedy zainteresoway si kim "organa"; "sytuacja
spoeczna" (pochodzenie, zawd) okrelajca "sytuacj polityczn", ktra z kolei decy
duje o klasyfikacji w rejestrze sdowym, i coraz wyraniejsze upatrywanie przyczyn
wszystkiego w dziedzicznoci i stosunkach rodzinnych. Wreszcie, jak w caej Azji, wy
magany stopie udziau w yciu politycznym i zaangaowanie maj zlikwidowa dycho
tomi partiapastwo/spoeczestwo, ktry to cel ma oczywisty charakter totalitarny.
KAMBODa miaa jednak wasn specyfik, wyraajc si zaostrzeniem prototypu.
Najwaniejsza rnica wie si z tym, e komunici chiscy i wietnamscy, przynajmniej
do lat szedziesitych5, powanie traktowali reedukacj: wiele wysiku wkadano, by
przekona winiw o susznoci postpowania partii wobec nich, a to oznaczao w szcze
glnoci, e zaniechano praktycznie zego traktowania i tortur, systematycznie stosowa
nych w Kambody. Cho bya to tylko hipotetyczna moliwo, "dobre sprawowanie"
miao dawa szans na zwolnienie, rehabilitacj lub przynajmniej na lejsze warunki od
bywania kary; natomiast z wizie kambodaskich nie wychodzio si prawie nigdy, za
to umierao si tam niewiarygodnie szybko. W Chinach i Wietnamie masowe represje
przychodziy falami, przerywanymi okresami odprenia; obejmoway one mniej lub bar
dziej liczne "grupy docelowe", ktre za kadym razem stanowiy tylko jak niewielk
cz ludnoci, podczas gdy w Kambody podejrzani byli choby tylko wszyscy "ludzie ro
ku 75" i nie byo adnego wytchnienia. Wreszcie, jeli chodzi o sposoby, o "umiejtno
WZR TYRANA
Pitno takich postaci jak Stalin czy Mao byo tak silne, e po ich mierci bardzo
szybko doszo do gruntownych zmian, zwaszcza co si tyczy represji. Czy suszne jest
jednak mwienie o polpotyzmie? Dawny Saloth Sar przey histori komunizmu kam
bodaskiego od pocztku do koca, zrs si z nim do tego stopnia, e trudno sobie
wyobrazi, czym byby w Kambody komunizm bez niego. A w jego osobowoci do
strzec mona pewne cechy wiadczce o skonnociach do okruciestwa. Co pocz
przede wszystkim z t odlegl przeszoci, tak odstajc od rewolucyjnej legendy, e
zrobi wszystko, eby si jej wyprze? Czy wasna siostra i kuzynka - tancerki i konku
biny krla Monivonga, brat - nadworny urzdnik do 1975 roku, i przeycie znacznej
czci dziecistwa w samym sercu archaicznej monarchii to nie do, by stara si
"oczyci z winy", niezmordowanie burzc stary wiat? Mona odnie wraenie, e Pol
Pot posuwa si cigle coraz dalej w negowaniu rzeczywistoci, moe dlatego, e nie
potrafi pogodzi si z rzeczywistoci swego wasnego losu. Ten aparatczyk wczenie
owadnity ambicj, swobodniejszy w wskim gronie ni w obecnoci tumu, od 1963
roku y odcity od reszty wiata, w obozach ukrytych w dungli, w tajnych rezyden
cjach (do dzi nie poznanych) w opustoszaym Phnom Penh. Wydaje si, e wszdzie
tam drczya go cika paranoja, bo cho wszechmocny, nie ufa nikomu: poleci rewi
dowanie wszystkich przybyszw, czsto zmienia miejsce pobytu, kucharzy podejrzewa
o ch otrucia go, a elektrykw "winnych" przerw w dostawie prdu kaza zabi255.
Czym innym ni obsesj wytumaczy t niezwyk odpowied, jakiej udzieli
w sierpniu 1978 roku dziennikarzowi telewizji szwedzkiej:
Czy wobec tego naley wierzy sowom innego starego towarzysza Pol Pota, jego byego szwagra Ienga
Sary, oskarajcego go o megalomani?
Pol Pot uwaa si za niezrwnanego geniusza, mniema, e jak nikt inny zna si na sprawach mi
litarnych i gospodarczych, na higienie, pisaniu piosenekz59, muzyce i tacu, sztuce kulinarnej,
modzie [sic), na wszystkim, take na sztuce kamstwa. Pol Pot uwaa si za wyszego od wszyst
kich stworze na caej planecie. To bg na ziemi2.
WAGA REALIW
Dramatem Czerwonych Khmerw bya chyba ich sabo, cho starannie skrywali j
pod triumfalistycznym jzykiem. 17 kwietnia mia dwie zasadnicze przyczyny: znaczne
wsparcie wojskowe Wietnamu pnocnego i niedorzecznoci reimu Lon Nola (za
ostrzane jeszcze niespjnoci polityki amerykaskiej). Lenin, Mao, a w duym stopniu
take Ho Chi Minh zawdziczali zwycistwo sobie samym, a przecie nie wszyscy ich
przeciwnicy byli sabi. Ich partie, a w przypadku dwch ostatnich take armie, tworzo
ne byy cierpliwie, powoli i na dugo przed dojciem do wadzy stanowiy istotn si.
KAMBODA - W KRAJU NIEPOJTEJ ZBRODNI 595
W rzeczywistoci Czerwoni Khmerzy obawiali si, e agodzc rodki represji, mog spowodo
wa wybuch gniewu nowego ludu. Tote przeladowani myl o ewentualnym buncie postanowi
li, e drogo zapacimy za zarzucan nam obojtno. Strach panowa nieustannie. My balimy
si ich przeladowa. Oni bali si powstania ludowego. Bali si te ideologicznych i politycznych
manipulacji swoich towarzyszy walki'"...
LUDOBJSTWO?
przez nauk - istnieje tylko dla tych, ktrzy okrelaj jej zakres, a w rzeczywistoci nie
istnieje na przykad ani rasa ydowska, ani mieszczaska. Natomiast wedug Czerwo
nych Khmerw, podobnie zreszt jak wedug komunistw chiskich, niektre grupy
spoeczne s zbrodnicze w caoci, i to z samej ich natury. Owa "zbrodniczo" przeka
zywana jest wspmalonkom i potomstwu na zasadzie swoistego dziedziczenia naby
tych cech (spoecznych) - kania si ysenko. Wolno wic mwi o urasowieniu tych
grup spoecznych, a zbrodni ludobjstwa rozumie jako ich fizyczne unicestwienie,
bardzo daleko posunite w Kambody i z pewnoci realizowane wiadomie. Robotnik
nalecy do Czerwonych Khmerw mwi do Y Phandary o "ludziach 17 kwietnia":
Tak si nazywa mieszczuchw popierajcych reim Lon Nola. [...] Wielu z nich to zdrajcy. Partia
komunistyczna wykazaa czujno, likwidujc du ich cz. Ci, ktrzy jeszcze yj, pracuj na
wsi. Nie maj ju siy, eby powsta przeciwko nam2".
Dla milionw dzisiejszych Kambodaczykw "epoka Pol Pota" jest nie zagojon,
palc ran. W 1979 roku 42% dzieci byo sierotami, w tym trzy razy wicej stracio ojca
ni matk, 7% nie miao obojga rodzicw. W 1992 roku sytuacja bya najbardziej dra
matyczna wrd dzieci kilkunastoletnich: 64% stanowiy sierotyz'z. Cz najciszych
patologii spoecznych, ktre do tej pory tocz spoeczestwo Kambody, i to na skal
wyjtkow jak na Azj Wschodni, bierze si wanie z tego zaniku wizi: masowa, cz
sto bardzo brutalna przestpczo (bro palna jest powszechnie dostpna), oglna de
moralizacja, brak szacunku i solidarnoci, brak na wszystkich szczeblach jakiegokolwiek
poczucia interesu ogu. Take setki tysicy uchodcw (150 tysicy w samych Stanach
Zjednoczonych) cierpi nadal z powodu przey: ich los to nawracajce koszmary, naj
wyszy wrd wszystkich pochodzcych z Indochin procent depresji, ogromna samot
no kobiet, ktrych wyjechao znacznie wicej ni mczyzn z ich pokolenia, bo zostali
wymordowani2'3. A jednak duch i aktywno spoeczestwa kambodaskiego nie zosta
ly zniszczone: kiedy w 1985 roku zerwano na dobre z kolektywizacj wsi, wzrost produk
cji pozwoli niemal od razu na likwidacj niedostatku ywnociz'.
Po dyktaturze Czerwonych Khmerw, tym laboratorium najczarniejszych wypacze
komunizmu, Kambodaczycy, pragncy nade wszystko wrci do normalnego ycia,
nie powinni sami dwiga ciaru likwidacji skutkw ich strasznej przeszoci. Swiat,
czsto taki wyrozumiay dla ich oprawcw, powinien - cho poniewczasie - dzieli tak
e ten dramat.
S nadal w Azji komunici sprawujcy wadz, a raczej s ju tylko tam. Ale czy ist
nieje co takiego jak komunizm azjatycki w takim sensie, w jakim istnia na przykad
komunizm wschodnioeuropejski? Odpowied nie jest bynajmniej oczywista. W Euro
pie, poza Jugosawi i Albani (chocia...), wszystkie krajowe komunizmy miay przy
najmniej wsplnego ojca. Umary praktycznie wszystkie jednoczenie (nawet w Jugo
sawii i Albanii), kiedy on zacz naprawd na dobre niedomaga. Pogrzebano go nie
dugo po nich. W Azji podobne zwizki mona stwierdzi tylko midzy Wietnamem
i Laosem; ich losy nadal zdaj si cile powizane. Wszdzie indziej, co uderzajce,
procesy zdobywania i utwierdzania wadzy tocz si na swj wasny, odrbny sposb,
chocia Korea Pnocna bya za Stalina czym w rodzaju demokracji ludowej, a zwrot
ku zwycistwu Viet Minhu nastpi wraz z pojawieniem si na granicy Tonkinu Ludo
wej Armii Wyzwoleczej. Nie ma i nigdy nie byo w Azji, chyba e w yczeniach Peki
nu, komunistycznego "bloku" ani niezbdnej do jego powstania cisej wsppracy
gospodarczej, zakrojonej na szerok skal wymiany kadr, jednakowego systemu owia
towego, a przede wszystkim dyskretnych zwizkw midzy aparatami wojskowopoli
cyjnymi. Prby tego rodzaju byy podejmowane - lecz miay bardzo ograniczony zasig
i trway bardzo krtko (poza, przypomnijmy, zwizkami midzy Laosem i jego wiet
namskim "wielkim bratem") - przez Chiny i Kore Pnocn podczas konfliktu korea
skiego i wkrtce po nim, przez Chiny i Wietnam w latach pidziesitych, przez Chiny
i Kambod za Pol Pota, przez Wietnam i Kambod w latach osiemdziesitych.
W Azji istniej tylko komunizmy narodowe, dysponujce przede wszystkim rodkami
obronnymi (poza Laosem), cho pomoc chiska (a czasem sowiecka) wiele razy miaa
zasadnicze znaczenie. Tylko tutaj zreszt toczyy si wojny "stuprocentowo komuni
styczne": pod koniec lat siedemdziesitych midzy Wietnamem i Kambod, potem
midzy Wietnamem i Chinami. W dziedzinie edukacji, propagandy, nauczania historii
trudno byoby znale na tej ziemi wikszych nacjonalistw, a nawet bardziej zagorza
ych szowinistw ni komunici z rnych krajw azjatyckich, gdzie ustrj ksztatowa
si w walce z obcym imperializmem. To stanowi przynajmniej jeden punkt zbieny, tyle
e ten nacjonalizm czsto zwrcony by przeciwko ssiedniemu komunizmowi.
Z drugiej strony, kiedy rozwaa si w szczegach rne polityki (a zwaszcza poli
tyki represji, ktrymi si tu zajmujemy), zaskakujce s podobiestwa, co sygnalizo
wano w poprzednich rozdziaach. Zanim przeanalizujemy najwaniejsze z nich, warto
zastanowi si nad chronologi porwnawcz badanych reimw. W Europie gwne
etapy historii poszczeglnych pastw s ze sob cile powizane, poza przypadkiem
Albanii i, w mniejszym stopniu, Rumunii i Jugosawii. W Azji przede wszystkim
punkty wyjcia s od siebie oddalone w czasie i sytuuj si midzy rokiem 1945
i 1975, dotyczy to take reformy rolnej i kolektywizacji (rnice istniej nawet midzy
Pnoc i Poudniem Wietnamu). Ale poza tym te dwa etapy wystpuj wszdzie ko
PODSUMOWANIE 599
5 Doan Van Toai, "Le Goulag vietnamien", Robert Laffont, Paris 1979, s. 302.
600 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
wania stp kobietom. Poza tym pastwo nigdzie nie powstawao jako spjna, oddzielo
na od spoeczestwa i oparta na systemie prawnym instytucja: wbrew wasnemu obra
zowi, jaki staray si stworzy, prawie wszystkie monarchie inspirowane przykadem
Chin nie posiaday formalnych instrumentw dziaania pastwa, jakie w wikszoci za
chodnich krlestw istniay ju pod koniec redniowieczaz'b. Mogy one trwa i sprawo
wa rzdy tylko dziki przyzwoleniu poddanych - przyzwoleniu nie bdcym jednak
wynikiem jakiejkolwiek formy demokratycznej konsultacji czy zinstytucjonalizowanego
kompromisu midzy rozbienymi interesami, ale bardzo szerokiego i gbokiego upo
wszechniania identycznych norm moralnoci obywatelskiej, zrcznie podbudowywanej
moralnoci rodzinn i midzyludzk: to prawie dokadnie to samo, co Mao nazywa
"lini mas". Pastwo moralne (lub ideologiczne) ma w Azji Wschodniej dug i bogat
histori. Jest to pastwo z gruntu biedne i sabe, ale jeli uda mu si pozyska dla swo
ich norm i ideaw kad grup, kad rodzin, kad jednostk, jego potga staje si
niesychana, bezgraniczna - poza ograniczeniami przyrody, nieprzejednanego wroga
Mao za czasw Wielkiego Skoku. Komunizmy azjatyckie staraj si wic, i czasem
chwilowo im si to udaje (ale wszdzie chyba ju si to skoczyo), stworzy gboko
holistyczne spoeczestwa. Dlatego pewien wietnamski wizie, starosta celi, czu si
w prawie zbeszta opornego wspwinia: "Sprzeciwiasz si starocie wyznaczonemu
przez rewolucj. A wic sprzeciwiasz si rewolucji!"2" Std te braa si ta niezwyka,
cierpliwa i zawzita wola uczynienia ze wszystkich osadzonych - nawet z francuskich
oficerw, absolwentw szkoy wojskowej w Saint Cyr - gosicieli nauk partii. Tu, gdzie
rewolucja rosyjska nie zdoaa zasypa przepaci midzy "nimi" i "nami", "rewolucji
kulturalnej" udao si na jaki czas przekona wielu ludzi, e pastwo i partia to take
oni, do tego stopnia, e niekiedy bezpartyjni czerwonogwardzici uzurpowali sobie pra
wo decydowania o wykluczeniach z partii. Komunizm zachodni te zna krytyk, samo
krytyk, nie koczce si zebrania "dyskusyjne", narzucanie tekstw "kanonicznych"
ale na og ograniczao si to do sfer partyjnych. W Azji te same normy obowizuj
wszystkich.
Wynikaj std dwie wane konsekwencje, jeli chodzi o formy represji. Najbardziej
ewidentn jest tak czsto stwierdzany brak jakiejkolwiek, formalnej choby, podstawy
prawnej: wszystko ma wymiar polityczny, tylko i wycznie. Uchwalenie kodeksu karne
go (pno, bo w Chinach dopiero w 1979, a w Wietnamie w 1986) faktycznie oznacza
koniec wielkiego terroru. Drug konsekwencj jest bardziej powszechny ni krwawy cha
rakter wielkich fal represji: obejmuj one albo cae spoeczestwo, albo bardzo szero
kie, cae warstwy spoeczne (wieniacy, mieszkacy miast, inteligencja itd.). Reim Deng
Xiaopinga przyzna, e ofiarami przeladowa "rewolucji kulturalnej" pado 100 milio
nw Chiczykw - czego nie da si sprawdzi - ale ofiar miertelnych na pewno nie by
o wicej ni 1 milion. Inna bya proporcja w przypadku wielkich czystek stalinowskich.
Po co trudzi si zabijaniem, skoro tak skuteczne jest terroryzowanie ludzi? To z pewno
ci tumaczy take masowo samobjstw wrd ofiar politycznych: nasilenie kampanii,
w ktrych bior udzia koledzy, przyjaciele, ssiedzi, czonkowie rodziny, wywoujena
picie nie do wytrzymania dla wielu ludzi, bo nie maj ju gdzie si schroni.
Por. np. Yves Chevrier, "L'empire distendu: esquisse du politique en Chine des Qing a Deng Xiao-
ping", w: JeanFrancois Bayart, "La Greffe de 1'Etat - Trajectoires du politique 2", Karthala, Paris 1996.
Doan Van Toai, "Le Goulag...", s.195.
602 KOMUNIZM W AZJI - MIDZY REEDUKACJ A MASAKR
Wywd ten zawiera jednak sam w sobie pewne ograniczenie, a nazywa si ono
Kamboda (i, w o wiele mniejszym stopniu, Laos). Tu nigdy nie przenikn konfucja
nizm, a tradycja polityczna jest o wiele bardziej inspirowana wzorem Indii ni Chin.
Czy przyczyny wybuchu rwnie krwawej, co powszechnej, bezprzykadnej przemocyna
ley upatrywa w przestrachu wadz, bezskutecznie prbujcych zastosowa chisko
-wietnamskie recepty wobec niepodatnej na nie ludnoci? Jest to jaka cieka i warto
by j przeledzi, ale naleaoby te zbada dokadnie warunki tego jedynego na szcz
cie eksperymentu.
Naszym celem byo uwypuklenie specyfiki komunizmu azjatyckiego (przynajmniej
w tej czci Azji, ktra pozostawaa pod wpywami chiskimi). Zapoznawszy si z ca
ksik, czytelnik sam stwierdzi, jak silne wizy cz go ze wiatowym systemem ko
munistycznym i z przewodnim komunizmem sowieckim. Wiele opisanych przez nas zja
wisk ("biaa karta", owo pragnienie rozpoczcia wszystkiego od nowa; kult modoci
i manipulowanie modzie) atwo mona zaobserwowa te gdzie indziej. Dzieje ko
munizmu w Europie i Azji, tak odmienne, ka si jednak zastanowi nad rnicami
strukturalnymi, jakie mog wystpowa midzy poszczeglnymi wariantami tego ogl
nowiatowego zjawiska.
TRZECI WIAT
PASCAL FONTAINE
W 1952 r. Kuba znajdowaa si na trzecim miejscu wrd 20 krajw latynoamerykaskich pod wzgl
dem wielkoci produktu krajowego brutto w przeliczeniu na gow mieszkaa; trzydzieci lat pniej, po
przeszo dwudziestu latach rzdw Castro, zajmowaa pitnaste miejsce - tu przed Nikaragu, Salwado
rem, Boliwi i Haiti. Zob. Jeannine VerdesLeroux, "La Lune et le caudillo. Le reve des intellectuels et le
regime cubain (1959-1971)", Gallimard, Paris 1989, s.16.
2 Krytyka ustroju Batisty nie powinna przesania kamstw castrowskiej propagandy na temat stanu kra
ju - nowy reim odczuwa przemon potrzeb "podkoloryzowania" rzeczywistoci aeby sta si bardziej
wiarygodnym i zyska sobie sympati zachodnich intelektualistw. Castro twierdzi e 50% mieszkacw
kraju byo analfabetami; w istocie za w 1958 r. wskanik analfabetyzmu wynosi 22%, podczas gdy w tym
samym czasie w skali wiatowej szacowano go na 44%.
606 TRZECI WIAT
Po zbadaniu sprawy Jeannine VerdesLeroux dosza do wniosku, e liczba 20 tysicy zabitych, poda
wana przez castrowsk propagand i przyjta przez zachodnich intelektualistw o lewicowych zapatrywa
niach, jest nieprawdziwa. Po dokonaniu szczegowej analizy materiaw rdowych autorka podaje liczb
2 tysicy ofiar.
' J. VerdesLeroux, "La Lune...", s.179-189.
AMERYKA ACISKA DOWIADCZA KOMUNIZMU 607
5 W czasie trwania tego procesu, zwanego procesem lotnikw (luty 1959), jako prokurator wystpowa
minister obrony. Po zapadniciu wyroku uniewinniajcego Castro podj starania zmierzajce do skazania
lotnikw w drugim, marcowym procesie - prawo pozostawao bowiem na usugach dyktatora.
608 TRZECI WIAT
Wkrtce potem wycofali si z rzdu ostatni demokraci, jak Manolo Rayb, minister
robt publicznych, czy Enrique Oltusky, minister cznoci. Wtedy te doszo do pierw
szej wielkiej fali wyjazdw: prawie 50 tysicy osb, pochodzcych z klas rednich, ktre
udzieliy poparcia rewolucji, wybrao los wygnacw. Trwa bolczk spoeczestwa
kubaskiego staje si brak lekarzy, nauczycieli i adwokatw.
Po klasie redniej represje uderzaj w przedstawicieli wiata pracy. Nieoczekiwanie
zwizki zawodowe staj okoniem wobec nowego reimu w jego wczesnej postaci. Jed
nym z gwnych przywdcw by przewodniczcy zwizku zawodowego cukrownikw,
David Salvador. Bdc czowiekiem o zapatrywaniach lewicowych, zerwa z Parti So
Cjalistyczno-Ludow, kiedy odmwia ona wystpienia przeciwko dyktaturze Batisty;
by te organizatorem wielkich strajkw central cukrowniczych w 1955 roku; areszto
wany i torturowany, popar strajk kwietniowy z 1958 roku zorganizowany przez zwolen
nikw Castro z Ruchu 26 Lipca. Gdy w roku 1959 w wyniku demokratycznych wyborw
obj stanowisko sekretarza generalnego Centrali Pracujcych Kuby, narzucono mu
dwch zastpcw, wieo upieczonych komunistw, ktrzy nie przeszli prby demokra
tycznej procedury. Poniewa usiowa powstrzyma infiltracj centrali i przejmowanie
nad ni kontroli przez komunistw, wiosn 1960 roku zosta odsunity na drugi plan.
W czerwcu przyczy si do dziaajcego w konspiracji ruchu oporu. Aresztowany
w sierpniu 1962 roku, odsiedzia kar dwunastu lat wizienia. Wyeliminowana zostaa
w ten sposb nastpna wybitna posta z krgu niedawnych opozycjonistw Batisty.
W 1962 roku Castro wymg w kocu na jedynej organizacji zwizkowej, CTC, rezy
gnacj z prawa do strajku: "Zwizek zawodowy nie jest organem rewindykacyjnym"-
wyjania jeden z partyjnych aparatczykw.
Fidelowi Castro po aresztowaniu w 1953 roku udao si uj z yciem jedynie dziki
interwencji arcybiskupa Santiago de Cuba, Pereza Serantesa. Duchowiestwo z ulg
przyjo odejcie Batisty. Kilku ksiy przyczyo si nawet do partyzantw dziaaj
cych w Sierra Maestra. Koci przeciwstawi si jednake doranym sdom nad zwo
lennikami dyktatora, podobnie jak uprzednio wystpowa przeciwko zbrodniom doko
nywanym przez "tygrysy" Masferrera. Poczwszy od 1959 roku, potpia te komuni
styczn infiltracj. Castro, wykorzystujc jako pretekst inwazj w Zatoce wi',
doprowadzi do podjcia przez rzd decyzji o zakazie publikacji przegldu "La Quincena". W maju 1961
roku wszystkie gimnazja kocielne zostay zamknite, a budynki
upastwowione, w tym rwnie gimnazjum jezuitw w Belen, do ktrego uczszcza
swego czasu Fidel. Paradujcy w mundurze Lider Maximo (Najwyszy Naczelnik)
owiadczy: "Niechaj falangistowskie klechy szykuj si do pakowania walizek!"
Ostrzeenie to nie byo goosowne, jako e 17 wrzenia 1961 roku 131 diecezjalnych
i zakonnych kapanw zostao wydalonych z Kuby. Koci, aby przetrwa, musia ogra
niczy swoj dziaalno. Reim za podj kroki zmierzajce do marginalizacji instytu
cji kocielnych. Jedna z metod polegaa na pozostawieniu Kubaczykom swobody wy
znania, chocia wizao si to z szykanami, takimi jak na przykad zakaz przyjmowania
na studia uniwersyteckie czy te do pracy w administracji.
Manolo Ray zorganizowa nowy ruch zbrojny, Ruch LudowoRewolucyjny (MRP), przejawiajcy du
aktywno w latach 1960-1961.
' Nieudana prba desantu partyzantw antycastrowskich; operacja CIA zainicjowana przez D. Eisen
howera i przeprowadzona za czasw J.F. Kennedy'ego.
AMERYKA ACISKA DOWIADCZA KOMUNIZMU 609
Regis Debray, "Loues soient nos seigneurs", Gallimard, Paris 1996, s.184.
610 TRZECI WIAT
Tame, s.185.
Tame, s.186.
AMERYKA ACISKA DOWIADCZA KOMUNIZMU 611
brany jednak zosta kandydat reimu, Rolando Cubella, cieszcy si poparciem braci
Castro. Wkrtce potem Boitel zosta aresztowany; skazano go na dziesi lat i osadzo
no w Boniato, wizieniu o zaostrzonym rygorze. Boitel kilkakrotnie podejmowa strajk
godowy, protestujc przeciwko nieludzkiemu traktowaniu. 3 kwietnia 1972 roku roz
pocz kolejn godwk w celu uzyskania godnych warunkw odbywania kary. Naczel
nikowi wizienia owiadczy: "Podejmuj godwk po to, aeby przyznano mi prawa
przysugujce winiom politycznym. Te same prawa, ktrych domagacie si dla osb
wizionych przez dyktatury krajw latynoamerykaskich, a ktrych odmawiacie wi
niom wasnego kraju!" Nic to jednak nie dao. Pozbawiony opieki lekarskiej, Boitel po
woli kona. Czterdziestego pitego dnia jego stan sta si krytyczny; czterdziestego
dziewitego zapad w piczk. wadze nadal nie podejmoway adnych dziaa.
23 maja o godzinie trzeciej nad ranem, po pidziesiciu trzech dniach godwki, Pe
dro Luis Boitel zmar. wadze nie pozwoliy jego matce zobaczy ciaa syna.
specjalny oddzia dla kobiet. W Pinar del Rio wybudowano podziemne cele oraz sale
przesucha. Jeli chodzi o tortury, od kilku lat maj one wyniszcza raczej psychicznie
anieli fizycznie, gwnie przez pozbawianie winiw moliwoci snu, wedle metody
dobrze znanej od lat trzydziestych w ZSRR. Wytrcaniu z rytmu snu i utracie poczucia
czasu towarzysz groby pod adresem bliskich oraz szantaowanie ograniczeniem cz
stotliwoci odwiedzin. Zakadem o szczeglnie surowym rygorze jest wizienie Kilo 7
w Camaguey. W 1974 roku wskutek bijatyki zgino tam 40 winiw.
Zbudowany w 1980 roku orodek GII w Santiago de Cuba zosta wyposaony w ce
le, w ktrych panuje albo bardzo wysoka, albo bardzo niska temperatura. Winiw
budzi si tu co dwadziecia, trzydzieci minut, a trwa to niekiedy caymi miesicami.
Wielu spord naraonych na te psychiczne mczarnie skazacw - nagich i cakowicie
odcitych od wiata zewntrznego - zdradza po pewnym czasie objawy nieodwraca
nych zaburze.
Najgorsz renom mia przez dugie lata zakad Cabaa, w ktrym straceni zostali
Sori Marin i Carreras. Jeszcze w 1982 roku rozstrzelano tu bez maa 100 winiw.
"Specjalnoci" Cabanii byy ciasne lochy zwane ratoneras (szczurze doy). Zakad zli
kwidowano w 1985 roku. Egzekucje nadal jednak odbywaj si w Boniato, wizieniu
o zaostrzonym rygorze, gdzie krluje nieograniczona przemoc i gdzie zmary ju z go
du dziesitki winiw politycznych. Chcc unikn zgwacenia przez pospolitych prze
stpcw, niektrzy z nich smaruj si odchodami. Do Boniato wci przewozi si osoby
skazane na kar mierci, niezalenie od tego, czy chodzi o winiw politycznych, czy
o zwykych kryminalistw. Zakad ten synie ze swych okratowanych cel, tapi.adas.
Z powodu braku opieki medycznej zmaro tu ju kilkudziesiciu winiw. O wyjtko
wo surowym reimie Boniato zawiadczyli zarwno poeci, midzy innymi Jorge Valls,
ktry spdzi tam 7340 dni, oraz Ernesto Diaz Rodriguez, jak i major Eloy Gutierrez
Menoyo. W sierpniu 1995 roku w Boniato wybuch strajk godowy, zorganizowany
wsplnie przez winiw politycznych i pospolitych, jako protest przeciwko niezno
nym warunkom ycia - ohydnemu wyywieniu i szerzeniu si chorb zakanych (tyfus,
leptospiroza). Strajk ten trwa prawie miesic.
W niektrych wizieniach przywrcono do ask elazne klatki. W Tres Macios del
Oriente pod koniec lat szedziesitych gavetas (klatki), przeznaczone pocztkowo dla
pospolitych przestpcw, zajmowali winiowie polityczni. Byy to cele majce 1 metr
szerokoci,1,8 metra wysokoci i okoo 10 metrw dugoci. Caymi tygodniami, ana
wet miesicami, przemieszani ze sob winiowie polityczni i pospolici przestpcy po
zostawali w tym zamknitym wiecie - bez wody i podstawowych urzdze higienicz
nych.
Wynalazkiem lat szedziesitych byy requisas (rewizje), pomylane jako dodatko
we rodki represyjne. Winiw budzono porodku nocy i brutalnie wyrzucano z celi.
Oguszeni gradem sypicych si na nich ciosw, czsto nadzy, stoczeni na korytarzu,
zmuszeni byli czeka na zakoczenie inspekcji, zanim pozwolono im powrci do cel.
Requisas powtarzay si kilkakrotnie w cigu miesica.
Odwiedziny bliskich stanowiy dla stranikw okazj do poniania winiw. W Ca
banii musieli oni stawa przed rodzin cakiem nadzy. Mowie asystowali przy rewizji
osobistej przychodzcych na widzenie on.
Sytuacja kobiet w wizieniach kubaskich wyglda szczeglnie dramatycznie, s one
bowiem cakowicie bezbronne wobec sadyzmu stranikw. Poczwszy od 1959 roku,
616 TRZECI WIAT
z powodw politycznych zosta o skazanych ponad 1100 kobiet. W roku 1963 przetrzy
mywano je w wizieniu w Guanajay. Zebrane wiadectwa mwi o brutalnych przesu
chaniach oraz najrozmaitszych rodzajach upokorze. Na przykad przed wejciem do
ani musiay si rozbiera do naga na oczach stranikw, ktrzy nie szczdzili im ra
zw. W obozie w Potosi, w okrgu Las Victorias de las Tunas, w 1986 roku przebywao
3 tysice kobiet; byy wrd nich zarwno winiarki polityczne, jak i prostytutki oraz
osoby skazane za przestpstwa pospolite. Najwiksze wizienie, Nuevo Amanecer (No
wa Jutrzenka), znajdowao si w Hawanie. Ten orodek penitencjarny, gdzie warunki
bytowania byy szczeglnie trudne, opisaa dr Martha Frayde, dugoletnia przyjacika
Castro, przedstawicielka Kuby w UNESCO w latach siedemdziesitych:
Moja cela liczya pi na sze metrw. Przebyway w niej dwadziecia dwie kobiety. Spaymy
na pitrowych pryczach, po dwietrzy na jednej. [...] Zdarzao si, e w celi znajdoway si jed
noczenie czterdzieci dwie winiarki. [...) Warunki sanitarne byy zupenie nie do zniesienia.
Miski, w ktrych miaymy si my, wypeniay nieczystoci. Trudno byo marzy o jakichkol
wiek zabiegach higienicznych. [...) Brakowao wody. Nie mona byo spukiwa klozetw, na
peniay si, a potem przeleway. Warstwa odchodw pokrywaa podog, zalewajc cele.na
stpnie ta niepowstrzymana fala wypyna na korytarz, a pniej schodami do ogrodu. [...)
Winiarki polityczne [...] narobiy takiego harmideru, e dyrekcja wizienia zdecydowaa si
w kocu sprowadzi cystern. [...] Zmywalymy wic zatchl wod odchody. Ale woda si
skoczya i znw musiaymy y, taplajc si w cuchncych ekskrementach, ktre uprztnito
dopiero kilka dni pniej".
'z Alfredo Carrin, ktry prbowa zbiec z obozu Granja Melena 2, zastrzelony zosta z niewielkiej od
legoci przez stranika zwanego "Jagucy Grande".
W kwietniu 1973 r. rzdowy tygodnik "Bohemia" przyzna, e "winiw kontrrewolucyjnych wyko
rzystuje si do wykonywania zada w interesie publicznym".
AMERYKA ACISKA DOWIADCZA KOMUNIZMU 619
Armi Pracy). Modzi ludzie z szeregw tej paramilitarnej organizacji pracuj w polu
i bior udzia w robotach budowlanych w warunkach wprost przeraajcych; szczegl
nie trudne do zniesienia jest to, e pracuje si dugo, a otrzymuje mieszne wynagro
dzenie: w 1997 roku wynosio ono siedem peso, czyli jedn trzeci dolara.
Owa militaryzacja spoeczestwa zacza si jeszcze przed wybuchem wojny w An
goli. Po odbyciu suby wojskowej kady Kubaczyk musia obowizkowo przedstawia
do kontroli swoj ksieczk komitetowi wojskowemu oraz zgasza si co p roku
w celu weryfikacji danych (praca, adres).
Castro a do lat osiemdziesitych chtnie wspiera rewolucje poza granicami Kuby. W latach
1979-1980 wysa na Grenad 600 doradcw wojskowych w celu udzielenia pomocy reimowi prosowiec
kiego socjalisty Maurice'a Bishopa. Podczas intezwencji na wyspie w 1983 r. Amerykanie wzili do niewoli
750 Kubaczykw.
'" W tym samym czasie okoo 35 tysicy modych ludzi oddelegowano do przymusowych robt (rodek
karny lub dyscyplinarny) w Patriotycznej subie Wojskowej.
622 TRZECI WIAT
Od 1959 roku ponad 100 tysicy Kubaczykw poznao smak obozw, wizie
i "otwartych frontw". Od 15 do 17 tysicy osb zostao rozstrzelanych. "Nie ma chle
ba bez wolnoci, nie ma wolnoci bez chleba" - gosi w roku 1959 mody adwokat Fi
del Castro. Mimo to, jak susznie zauway jeden z dysydentw jeszcze przed zaprowa
dzeniem "reimu specjalnego", celu sowieckiej pomocy: "Wizienie, nawet zaopatrzo
ne w ywno, wci pozostaje wizieniem".
Castro - tyran, ktrego czas zdaje si nie ima - wobec kolejnych niepowodze swe
go reimu oraz wobec trudnoci, jakie przeywa Kuba, twierdzi w 1994 roku, e "woli
[raczej] umrze anieli wyrzec si rewolucji". Jak jeszcze cen przyjdzie zapaci Ku
baczykom, aby zaspokoi jego pych?
Sandinici a Indianie
Nowa wojna domowa rozszerzaa si. Do najbardziej zacitych walk doszo w latach
1982-1987 na pnocy i na poudniu kraju, przy czym po obu stronach dopuszczano si
naduy. Konflikt nikaraguaski stawa si elementem konfliktu Wschd-Zachd. Ku
baczycy dostarczali kadr Sandinowskiej Armii Ludowej i zaznaczali sw obecno
w kadej jednostce. Brali nawet udzia w posiedzeniach rzdu w Managui, Fidel Castro
za zgodzi si wystpowa w roli mentora comandantes. Wszystko to sprawio, e Eden
Pastora, zanim jeszcze przeszed na stron opozycji, mia okazj by wiadkiem - ku
swemu wielkiemu zaskoczeniu - pewnej do niezwykej sceny, rozgrywajcej si w Ha
wanie. Oto sandinowski rzd, w penym komplecie, znajduje si w gabinecie Castro,
ktry dokonuje przegldu ministrw, udzielajc im "rad", jak zarzdza rolnictwem,
resortem obrony narodowej czy spraw wewntrznych. Managua bya cakowicie uzale
niona od Kuby. Szefem kubaskich doradcw wojskowych by przez pewien czas gene
ra Arnaldo Ochoa. Dziki wsparciu Bugarw, wschodnich Niemcw i Palestyczykw
sandinici podjli dziaania w terenie, polegajce na przesiedlaniu ludnoci na znaczn
odlego.
W roku 1984 rzd, chcc sobie zapewni demokratyczn fasad i uzyska now legi
tymizacj, zorganizowa wybory prezydenckie. Intencje sandinistw wyjtkowo trafnie
przedstawi Bayardo Arce, jeden z dziewiciu czonkw krajowej dyrekcji FSNL,
w swym przemwieniu z maja 1984 roku:
Sdzimy, i naley wykorzysta wybory, aby gosowa na sandinizm, jako e to on wanie jest
kwestionowany i pitnowany przez imperializm. Pozwoli to dowie, i - bez wzgldu na wszyst
ko - lud nikaraguaski opowiada si za tym totalitaryzmem [sandinizmem], e popiera mark
sizm-leninizm. [...] Trzeba teraz pomyle, w jaki sposb upora si z caym tym sztucznym plu
ralizmem, z istnieniem Nikaraguaskiej Partii Socjalistycznej, Komunistycznej Partii Nikaragui,
Ludowej Partii Spoeczno-Chrzecijaskiej oraz Partii Socjaldemokratycznej; do tej pory byy
one dla nas do pewnego stopnia uyteczne. Ale nadesza pora, aeby z tym skoczy...'4
gwatownie wzroso, w 1989 roku inflacja sigaa 36 000%. Rzd wprowadzi reglamen
tacj. Okoo 50% rodkw budetowych pochaniay wydatki wojskowe. Pastwo nie
byo w stanie zaspokoi potrzeb narodu. Brakowao mleka, misa. Plantacje kawy
zniszczya pooga wojenna.
W latach 1984-1986 przez wsie przetoczyy si kolejne fale aresztowa. Delegat
FSLN, Carlos Nuves Tellos, broni akcji aresztowa prewencyjnych, argumentujc, e
jest to "konieczno spowodowana trudnociami, z jakimi wie si przeprowadzanie
setek przesucha w rejonach wiejskich". Czonkowie partii opozycyjnych - liberao
wie, socjaldemokraci, chadecy - a take opozycjonici zwizkowi zatrzymywani byli za
dziaalno "sprzyjajc wrogowi". W imi obrony rewolucji mnoyy si aresztowania
zarzdzane przez DGSE. adne rodki odwoawcze nie wchodziy w rachub. Nie
do, e poczynania policji politycznej cechowaa brutalno, miaa te ona prawo
aresztowa kadego podejrzanego i osadza go w cakowitym odosobnieniu na czas
nieokrelony, bez przedstawienia jakichkolwiek zarzutw. Moga rwnie decydowa
o warunkach, w jakich przetrzymywano podejrzanych, o ich kontaktach z adwokatem
czy osobami bliskimi. Niektrzy winiowie nigdy nie zdoali spotka si z obroc.
W niektrych orodkach odosobnienia warunki pobytu byy wyjtkowo cikie. I tak
na przykad w Las Tejas winiowie musieli przez cay czas sta, nie mogc zgi ani
rk, ani ng. Cele, wszystkie zbudowane na t sam mod, nie zostay wyposaone
w elektryczno ani w sanitariaty. W okresie stanu wyjtkowego winiw przetrzymy
wano tu przez kilka miesicy. Wskutek kampanii przeprowadzonej przez organizacje
obrony praw czowieka chiquitas zostay zlikwidowane w 1989 roku. Wedug oceny
Amnesty International w orodkach DGSE odnotowywano niewiele przypadkw zgo
nw. Wszake, wedug wersji oficjalnej, Danilo Rosales i Salomn Tellevia zmarli na
"atak serca". W roku 1985 wizie Jose Angel Vilchis Tijerino, bity kolb karabinu, wi
dzia, jak jeden z jego wsptowarzyszy niedoli zmar wskutek brutalnego traktowania.
Amnesty International, a take rne organizacje pozarzdowe informoway o podob
nych aktach przemocy na terenach wiejskich. Jeden z winiw przebywajcych w za
kadzie karnym w Rio Blanco w rejonie Matagalpa owiadczy, e zamknito go wraz
z dwudziestoma innymi ludmi w celi tak maej, e mogli spa tylko na stojco. Inny,
przez pi dni pozbawiony jedzenia i picia, musia pi wasny mocz, aeby przey.na
gminne byo torturowanie winiw prdem elektrycznym.
System penitencjarny w Nikaragui wzorowany jest na modelu kubaskim. Ustawa
uaskawiajca z 2 listopada 1981 roku, czerpica inspiracj z kubaskich rozwiza
prawnych, przewidywaa wzicie pod uwag postawy winia przy podejmowaniu decy
zji o jego ewentualnym zwolnieniu. Szybko jednak ujawni si ograniczony charakter
ustawy. Jeli nawet uaskawiono setki winiw skazanych przez sdy dorane, to prze
cie nigdy nie przeprowadzono systematycznej rewizji zapadych wyrokw.
Aresztowa dokonywano na podstawie mao precyzyjnego pojcia "zbrodni somo
zowskiej". Tymczasem w roku 1989 wrd 1640 winiw przetrzymywanych za prze
stpstwa kontrrewolucyjne byo jedynie 39 somozowskich kolaborantw; udzia byych
gwardzistw somozowskich w szeregach contras nigdy zreszt nie przekroczy 20%.
A by to gwny argument, jakim posugiwali si sandinici, wtrcajc do wizienia
opozycjonistw: ponad 600 spord nich przetrzymywano w Carcel Modelo. Faszowa
nie dowodw, a nawet goosowne oskarenia byy typowe dla pierwszych lat sandinow
skiej "jurysdykcji".
630 TRZECI WIAT
W 1987 roku w nikaraguaskich lochach odbywao kar ponad 3700 winiw poli
tycznych. Ze szczeglnie zego traktowania skazanych syn, jak ju wspomniano, za
kad w Las Tejas. W tym orodku DGSE winiowie, zanim znaleli si w celi, musieli
przebra si w niebieski uniform. Same cele byy bardzo ciasne, z pryczami we wn
kach betonowych cian; nie byo w nich okien, jedyne owietlenie zapewnia saby stru
myk wiata wpadajcy przez wski, zakratowany otwr wentylacyjny usytuowany nad
stalowymi drzwiami.
Naley te wspomnie o reedukacji poprzez prac. Istniao pi rnych kategorii
winiw. Ci, ktrzy zostali uznani za nie nadajcych si do realizacji programw pra
cy, ze wzgldu na wymogi bezpieczestwa przetrzymywani byli na oddziaach o za
ostrzonym rygorze; z rodzin widywa si mogli jedynie raz na czterdzieci pi dni,
a cel opuszczali tylko na sze godzin w tygodniu. Winiowie wczeni do programw
reedukacyjnych mieli prawo do patnej pracy; raz w miesicu mogli oczekiwa odwie
dzin wspmaonka, co dwa tygodnie widywa si z bliskimi. Ci, ktrzy speniali wy
mogi programu, mogli prosi o przeniesienie do pracy na farmie, gdzie panowa mniej
surowy rygor, zwany "potwartym", nastpnie za przej na reim "otwarty".
W 1989 roku 630 winiw przebywao w odlegym o dwadziecia kilometrw od
Managui orodku karnym Carcel Modelo. Na osobnym oddziale odsiadywao tu wyrok
38 byych gwardzistw somozowskich. Pozostali "polityczni" przetrzymywani byli w za
kadach regionalnych: w Esteli, La Granja, Granada. Niektrzy winiowie, gwnie
z Carcel Modelo, ze wzgldw ideologicznych odmawiali pracy, co stao si powodem
ich brutalnego traktowania. Organizacja Amnesty International sygnalizowaa przy
padki maltretowania winiw, podejmujcych akcje protestacyjne czy strajki godowe.
19 sierpnia 1987 roku 10 skazacw z EL Chipote zostao pobitych pakami przez
stranikw; winiowie donosili o uywaniu paek elektrycznych. W lutym 1989 roku,
protestujc przeciwko surowym warunkom odsiadki, 90 winiw z Carcel Modelo
podjo godwk; 30 z nich przewieziono do El Chipote, gdzie za kar wszystkich ra
zem, nago, wtoczono na dwa dni do jednej celi. W innych zakadach winiw prze
trzymywano rozebranych, skutych kajdankami, nie podajc im wody.
Wykorzystujc jako pretekst dziaania guerrilli, wadze przesiedlay ludno sprzyja
jc ich zdaniem zbrojnej opozycji. Ofensywy i kontrofensywy przeprowadzane po obu
stronach utrudniay dokadne oszacowanie strat. Wiadomo jednak, e w rejonach,
gdzie walki miay szczeglnie gwatowny charakter, organizowano masowe egzekucje,
w ktrych mier ponioso kilkuset opozycjonistw. Wiele wskazuje na to, e masakry
urzdzay na og jednostki szturmowe armii oraz Ministerstwa Spraw Wewntrznych.
Oddziay specjalne, o charakterze zblionym do kubaskich sub specjalnych Minit,
podlegay ministrowi spraw wewntrznych Tomasowi Borge.
Cho w rejonie Zelay sygnalizowano przypadki egzekucji wieniakw, nie mamy na
ten temat adnych konkretnych danych liczbowych: ciaa na og byy okaleczone, m
czyzn kastrowano. Masakrowanych chopw podejrzewano o wspieranie contras lub
przynaleno do partyzantki. Ich domostwa niszczono, ocala ludno przesiedlano.
Akcje te przypisuje si onierzom regularnej armii. Rzd usiowa narzuci swoj poli
tyk, stosujc terror i pozbawiajc zbrojn opozycj baz wypadowych. Nie mogc uj
bojownikw, sandinici szukali zemsty na ich bliskich. W lutym 1989 roku Amnesty In
ternational informowaa o dziesitkach egzekucji, przeprowadzanych z pominiciem
procedury sdowej, gwnie w prowincjach Matagalpa i Jinotega. Okaleczone ciaa ofiar
AMERYKA ACISKA DOWIADCZA KOMUNIZMU 631
zostay znalezione w pobliu domostw i zidentyfikowane przez rodziny. Przez cay czas
trwania wojny odnotowywano liczne przypadki zagini, za ktre odpowiedzialno po
nosz prawdopodobnie agenci DGSE; towarzyszyy temu akcje przymusowego przesie
dlania do rodkowych rejonw kraju. Szczeglnie due straty ponieli Indianie Miskito
oraz wieniacy z rejonw przygranicznych. Na okruciestwo jednych drudzy odpowie
dzieli krwaw rzezi. I tak na przykad minister spraw wewntrznych bez wahania ze
zwoli na uycie broni automatycznej wobec winiw przetrzymywanych w Managui.
Porozumienia podpisane w Esquipulas w Gwatemali w sierpniu 1987 roku doprowa
dziy wszake do wznowienia procesu pokojowego. We wrzeniu tego roku opozycyjny
dziennik "La Prensa" uzyska zgod na kontynuowanie dziaalnoci. W miesic pniej,
7 padziernika, w trzech strefach w prowincjach Segovia, Jinotega i Zelaya podpisano jed
nostronne zobowizanie o zaprzestaniu ognia. Uwolniono ponad 2 tysice winiw poli
tycznych, ale w lutym 1990 roku byo ich wci jeszcze 1200. W marcu 1988 roku w Sapoa
w Kostaryce rozpoczte zostay bezporednie negocjacje pomidzy rzdem a opozycj.
W czerwcu 1989, na osiem miesicy przed wyborami prezydenckimi, wikszo z 12 tysi
cy bojownikw antysandinowskiej guerrilli powrcia do swoich baz w Hondurasie.
Wojna pochona od 45 tysicy do 50 tysicy ludzkich istnie, najczciej jej ofiar
padaa ludno cywilna. Co najmniej 400 tysicy Nikaraguaczykw opucio swj kraj,
szukajc schronienia w Kostaryce, Hondurasie czy w Stanach Zjednoczonych, gwnie
w Miami i w Kalifornii.
Sandinici, nie mogc ostatecznie narzuci swojej ideologii - zwalczani zarwno we
wntrz kraju jak i poza nim, uwikani w wanie nawet w onie samego FSLN - zmuszeni
zostali do tego, by sprawowan wadz podda demokratycznej procedurze i postawi
na wyborczej szali. 25 lutego 1990 roku reprezentujca obz demokratw Violeta Cha
morro zwyciya w wyborach prezydenckich, uzyskujc 54,7% gosw. Po raz pierwszy
w historii stu szedziesiciu lat niepodlegoci doszo do przejcia wadzy politycznej
bez zamieszek. Denie do osignicia pokoju wzio gr nad stanem permanentnej
wojny. Niezalenie od kryjcych si za tym przyczyn nikaraguascy komunici - ju to
dlatego, e zrozumieli wreszcie znaczenie demokracji, ju to dlatego, e ugili si przed
wymow stosunku si - nie wykorzystali do samego koca, jak inne reimy komunistycz
ne, strategii terroru w celu utrzymania si za wszelk cen u wadzy. Faktem wszelako
pozostaje, e sandinici - chcc zachowa hegemoni polityczn i wprowadzi doktryny
nie majce najmniejszego zwizku z rzeczywistoci - wypaczyli ide susznej walki
przeciwko krwawej dyktaturze i wywoali drug wojn domow, ktra spowodowaa
chwilowy regres demokracji i pocigna za sob wiele ofiar wrd ludnoci cywilnej.
Mario Vargas Llosa, "Breviaire d'un massacre", "Esprit" nr 82 z X 1983 ("W przeciwiestwie do in
nych przywdcw wietlistego Szlaku nie wiadomo, czy by on w Chinach Ludowych, ani nawet czy kiedy
kolwiek wyjeda z Peru").
Jose Carlos Mariategui (1895-1930) jest autorem synnych "Siedmiu esejw o rzeczywistoci peru
wiaskiej"; ze wzgldu na pogldy sytuowa si pomidzy marksizmem a populizmem i z tego powodu
przyznawali si do niego zarwno komunici, jak i apryci (zob. niej przyp. 24).
AMERYKA ACISKA DOWIADCZA KOMUNIZMU 633
W jego ujciu Peru, opisywane przez Jose Carlosa Mariategu w latach dwudziestych, przedsta
wia niemal identyczny obraz, jak analizowana przez Mao wczesna rzeczywisto chiska
"spoeczestwo na wp feudalne, na wp kolonialne". On za podaruje mu wolno, wprowa
dzajc strategi przypominajc czasy rewolucji chiskiej: nieustajc wojn ludow, ktra wy
korzystujc wie jako swoj baz, przypuci "szturm" do miast. [...] Modelem socjalizmu, do kt
rego zmierza, jest Rosja Stalina, "rewolucja kulturalna" "bandy czworga" oraz reim Pol Pota
w Kambody.
cw" oraz innych osb, ktre usioway ratowa si ucieczk. Cakowity bilans ofiar za
mkn si liczb 67 zabitych, w tym czworga dzieci. Dokonujc tej rzezi, wietlisty
Szlak pragn wyranie zademonstrowa, e potrafi by bezlitosny. W latach 1984-1985
znacznie nasiliy si ataki na przedstawicieli wadzy. W listopadzie 1983 roku zamordo
wano burmistrza orodka wydobywczego Cerro de Pesco, a jego ciao rozerwano dyna
mitem. Nie mogc liczy na pomoc wadz, burmistrzowie i ich zastpcy masowo skada
li dymisje, a ksia uciekali.
W 1982 roku wojna pochona 200 ofiar. Jeli chodzi o rok 1983, liczb t naley po
mnoy przez dziesi. W roku 1984 przeprowadzono ponad 2600 akcji terrorystycz
nych. Podczas dziaa operacyjnych zgino przeszo 400 onierzy i policjantw. Na
zbrodnie wietlistego Szlaku armia odpowiedziaa aktami przemocy. Kiedy w czerwcu
1986 roku bojownicy wzniecili bunty w trzech wizieniach w Limie - prawdopodobnie
po to, aeby przenie walk na teren miast - spotkay ich straszliwe represje: doliczono
si ponad 200 zabitych. Maoistom nie udao si przenikn na trwae do dobrze zorga
nizowanych struktur zwizkw zawodowych grnikw ani te do barrios (dzielnice),
w ktrych istniay solidne wizi spoeczne. wietlisty Szlak, nie chcc utraci znaczenia,
skierowa wwczas swoje dziaania przeciwko APRAz', wikszociowej partii dziercej
ster wadzy. W 1985 roku zabito 7 aprystw, okaleczajc ich tak jak donosicieli: ucito
im jzyki i uszy, wykuto oczy. W tym samym roku wietlisty Szlak utworzy nowy front
w Puno. Okrg Libertad, prowincje Huanuco i La Mar, Grna Amazonia zostay do
tknite dziaaniami guerrilli. W miastach Cuzco i Arequipa wysadzono w powietrze
elektrownie. W czerwcu 1984 roku maoici wykoleili pocig wiozcy transport koncen
tratu oowiowego; wkrtce potem - pocig z transportem miedzi. W 1984 roku w dzie
siciu prowincjach - na 146, z jakich skada si cay kraj - ogoszono stan wyjtkowy.
W celu zapobieenia przemocy armia stosowaa pocztkowo rodki represyjne: za
60 zabitych chopw sztab generalny zapowiada zgadzenie trzech gueirilleros. Ponie
wa jednak polityka ta w rezultacie popchna niezdecydowanych w objcia maoistw,
w pocztkach lat dziewidziesitych rzd zmieni strategi: wieniak nie by ju uwa
any za wroga, tylko za partnera. Restrukturyzacja hierarchii wojskowej oraz lepszy do
br ludzi sprawiy, e mona byo nawiza korzystn wspprac z chopami. Swie
tlisty Szlak ze swej strony rwnie doskonali taktyk. Podczas III Konferencji ugru
powania maoistowskiego zostay okrelone cztery formy walki: wojna partyzancka
(guerilla), akcje sabotaowe, selektywnie przeprowadzane akcje terrorystyczne i wojna
psychologiczna, przybierajca na przykad posta dziaa skierowanych przeciwko tar
gom rolnym.
W nastpstwie fali dysydenckiej opozycji, ktra ogarna szeregi samej partii, ale
wkrtce szybko opada, doszo do egzekucji "zdrajcw popierajcych lini buruazyj
n". Chcc ukara tych, ktrzy dopucili si zdrady "si ludowych", wietlisty Szlak
utworzy w Amazonii obozy pracy. W grudniu 1987 roku 300 wygodzonych kobiet,
dzieci i starcw zdoao uciec z tego "peruwiaskiego GUagu" i dotrze do usytuowa
nego na obrzeu dziewiczej puszczy Belem. Ju od 1983 roku chopi, obowizani
wiadczy przymusow prac, opuszczali strefy opanowane przez wietlisty Szlak, gdy
zmusza on peonw do uprawy ziemi, zbioru koki i zaspokajania potrzeb kolumn guer
rilleros. Wiele dzieci urodzonych na wysokogrskich paskowyach ponioso tam
mier, a osoby, ktre podejmoway prb ucieczki, byy bez litoci zabijane. Zamkni
tym w obozach winiom, zmuszanym do studiowania tekstw przewodniczcego Gon
zalo, szybko zajrzao w oczy widmo godu; tak byo w przypadku 500 osb przetrzymy
wanych w obozie w rejonie Convencin.
We wrzeniu 1983 roku policja odniosa pierwsze zwycistwo, aresztujc Carlosa
Mezzicha, jednego z szefw sztabu Guzmana. Masy chopstwa, do ju majc okru
ciestw wietlistego Szlaku, ktry okaza si niezdolny do polepszenia ich losu, nie po
pary Guzmanowskiej rewolucji. wietlisty Szlak zwalczany by ponadto przez inne ru
chy polityczne. Zjednoczona lewica, znajdujca silne oparcie w ruchu zwizkowym,
skutecznie przeciwstawia si prbom infiltracji ze strony wietlistego Szlaku, ktry
jak si okazao - o wiele lepiej si sprawdza, skrajnie rzecz ujmujc, kiedy stosowa
metody szybkie i krwawe, anieli wwczas, gdy podejmowa dziaania wsplnotowe czy
stowarzyszeniowe. W latach 1988-1989 Lima i Cuzco stay si bezporednimi celami
wietlistego Szlaku, slumsy natomiast - poywk rewolucji, zgodnie z wytycznymi prze
wodniczcego Gonzalo: "Chodzi o to, aeby slumsy stay si nasz baz, proletariat za
- przywdc!" Przystpiono wic do opanowania favelas i eliminacji przeciwnikw.
Maoistom udao si przenikn do niektrych organizacji charytatywnych, na przykad
Ludowej Pomocy dla Peru. W rzeczywistoci jednak ugrupowanie maoistowskie usio
wao wyprze z miast tradycyjn lewic marksistowsk; prba ta - po nieudanym prze
jciu kontroli nad zwizkami zawodowymi - zakoczya si kolejnym fiaskiem. Ponad
to wietlisty Szlak natkn si na swojej drodze na bojownikw tupamaros z MRTA
(Movimiento Revolucionario Tupac Amaru, Rewolucyjny Ruch Tupaca Amaru
przyp. tum.]. Starcia miay niezwykle gwatowny przebieg: w 1990 roku ponioso
mier 1584 cywilw i 1542 partyzantw. Nkany przez MRTA, majc za plecami regu
larn armi, wietlisty Szlak wyranie osab.
12 i 13 wrzenia 1992 roku Guzman i penica funkcj jego zastpcy Elena Iparra
guire zostali aresztowani. Kilka tygodni pniej numer trzy organizacji, Oscar Alberto
Ramirez, rwnie wpad w rce policji. 2 marca 1993 roku zatrzymano Margot
Dominguez (znan w konspiracji jako Edith), odpowiedzialn za akcje militarne wie
tlistego Szlaku. I wreszcie, w marcu 1995 roku, suby bezpieczestwa rozbiy kolumn
zoon z 30 guerilleros, ktrym przewodzi Margie Clavo Peralta. Mimo to napyw no
wych si sprawi, e w 1995 roku w szeregach wietlistego Szlaku byo 25 tysicy ludzi,
w tym 3-5 tysicy "regularnych" czonkw.
Przepowiednia Guzmana si nie sprawdzia. Peru nie utopio si w strumieniach
wasnej krwi5. Wedug niektrych rde jego organizacja odpowiedzialna jest za
mier 25-30 tysicy osb. Za krwawy terroryzm wietlistego Szlaku niezwykle wysok
cen zapaciy wiejskie dzieci: w latach 1980-1991 w zamachach zgino 1000 dzieci,
okoo 3 tysicy zostao okaleczonych. Bez maa 50 tysicy dzieci, w tym wiele sierot,
zdanych zostao na samych siebie wskutek rozbicia rodzin w strefie objtej poog wo
jenn.
YVES SANTAMARIA
Czarni Khmerzy", tak nazywano jeszcze w 1989 roku, tu po obaleniu muru berli
skiego, ludzi z Ruandyjskiego Frontu Patriotycznego (Tutsi), przypisujc im skonnoci
polpotowskie. Przywdca tego ruchu, Paul Kagame, wyksztacony w Stanach Zjedno
czonych, nosi miano "Amerykanina nadane mu przez wadze francuskie, ktre wci
zachowyway daleko idc czujno wobec anglosaskich przepychanek na gruncie afry
kaskim'. Niezwykle zoony przypadek regionu Wielkich Jezior jest - jeszcze dzisiaj
doskona ilustracj ogromnych trudnoci, jakie napotykaj zarwno obserwatorzy, jak
i realizatorzy polityki afrykaskiej: Czarny Ld bowiem wyrnia si jako miejsce pro
jekcji politycznych mrzonek Zachodu. Czy mona zatem w tych warunkach mwina
iwnie o "komunizmie afrykaskim", nie popadajc w grzech etnocentryzmu, kiedyna
wet prezydent Mozambiku, Joaquim Chissano, nie zawaha si przyzna - w momencie
gdy na wschodzie Europy dokonywa si historyczny zwrot - e "historia marksizmu
zdecydowanie zaczyna nam przysparza problemw". Faktem jest bowiem, e debaty
na temat spontanicznego przystpienia Afrykaczykw do komunistycznej wsplnoty
przypominaj co do joty gwatowne dyskusje toczone przez amatorw tego rodzaju
sporw w innych czciach naszej planety. Jeli dla generaa de Gaulle'a ZSRR nigdy
nie przesta by ukochan i potn Rosj, dlaczego Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli
(MPLA) nie miaby by "marksistowsko-leninowsk" ekspresj - a wic transpozycj
dokonan na uytek Zachodu - etnicznej mozaiki, skadajcej si z elementw kreol
skich, hinduskich i mbundu? Co si za tyczy odmawiania "czerwonemu negusowi"
Mengystu godnoci "komunisty", wiadomo skdind, e miana tego konsekwentnie nie
uyway w odniesieniu do Stalina znaczce frakcje lewicy marksistowskiej, w ktrej
trockici stanowili wcale nie najmniej liczc si kategori.
Ograniczmy si zatem do stwierdzenia, e powaga w powoywaniu si na Marksa, bol
szewizm i ZSRR przez wymienione tu partie, pastwa i reimy w caym rozwaanym
okresie (czyli przede wszystkim w latach 1974-1991) nigdy nie bya kwestionowana ani
przez samych gwnych aktorw, ani ich przeciwnikw, a tym bardziej przez instancj le
gitymizujc, czyli Zwizek Sowiecki oraz midzynarodowy ruch komunistyczny. Oczywi
cie, przynaleno organizacyjn do obozu komunistycznego deklarowaa zdecydowana
mniejszo: w szacunkowych danych sowieckich znale mona liczb 5 tysicy dla caej
Afryki w 1939 roku oraz 60 tysicy na pocztku lat siedemdziesitych3. Ale przecie wiele
przykadw, gwnie europejskich, wiadczy o tym, e w logice leninowskiej liczy si jedy
nie suszno ideologiczna samej wadzy (bardziej anieli reimu czy pastwa), ktrej
z zasady niewiele zaley na tym, by wiedza o komunizmie przenikna do spoeczestwa.
Z chwil przejcia steru rzdw nowi przywdcy zadbali o to, aeby "zagospodarowa"
symbolicznie cay pejza, mnoc oznaki zerwania z "socjalizmem afrykaskim", ktry
okres swojego rozkwitu przeywa w latach pidziesitych i szedziesitych, bezpored
nio po uzyskaniu niepodlegoci przez pierwsze kraje. Nauka pynca z niepowodze tej
pierwszej fali wyzwoleczej bya oczywista. Wsplnotowa polityka agrarna (ujamaa) re
alizowana w Tanzanii przez Juliusa Nyerere nie przyniosa spodziewanych efektw dlate
go, e partia TANU/ASP'bya za mao "marksistowsko-leninowska", jak to wyjaniano
we Frelimo (Front Wyzwolenia Mozambiku), ale rwnie w krgach etiopskich eksper
tw. Przyjcie wzorca "socjalizmu naukowego" pozwalao elitom wadzy zaegna nie
bezpieczestwo "plemienne", wynikajce ich zdaniem w sposb naturalny z nieprzewi
Christian Geffray, "Fragments d'un discours du pouvoir (1975-1985): du bon usage d'une meconnai
ssance scientifique", "Politique Africaine" nr 29 z III 1988.
Marie Mendras, "La strategie oblique en Afrique subsaharienne", w: GERSS (Groupe d'Etudes et de
Recherches sur la Strategie Sovietique), "L'URSS et le tiersmonde: une strategie oblique", "Cahiers de la
Fondation pour les Etudes de Defense Nationale" 1984, nr 32.
' W tym miejscu mona si odwoa do jednoznacznych deklaracji Bucharina z 18 XI 1922, podczas
IV Kongresu Kominternu (dodatek do "La Correspondance Internationale" nr 38 z 4 I 1923).
Gareth M. Windrow, "The Foreign Policy of the GDR in Africa", Cambridge University Press, Cam
bridge 1990.
640 TRZECI WIAT
nie, mona zastosowa przy opisie innych pastw afrykaskich, poczynajc od odrzuce
nia systemu wielopartyjnego, sprzonego z pojciem awangardyzmu, ktry jest cnot
przypisywan wycznie ugrupowaniu znajdujcemu si u wadzy. Jednake miano
"partii awangardowych opierajcych si w dziaaniu na teorii rewolucyjnej" Moskwa
przyznaa jedynie MPLAPartii Pracy (Angola), FrelimoPartii Robotniczej (Mozam
bik), oraz Kongijskiej Partii Pracy, do ktrych w 1984 roku doczya Etiopska Partia
Ludu Pracujcego. Podobnie rzecz si ma, jeli chodzi o istnienie "polityki brzucha"9
typu mafijnego, kiedy wobec braku "klasy mieszczaskiej" jedynym rdem bogacenia
si jednostki staje si zawaszczanie pastwa; co prawda, na owe nomenklaturowe
praktyki Afryka z pewnoci nie ma monopolu. Oczywicie przy przedstawianiu komu
nistycznej specyfiki wszystkich trzech reimw mona by te podkreli ich wol
w kadym przypadku i rodzaju lansowanej retoryki - stworzenia "nowego czowieka",
przy czym od nich samych zalea wybr tego, co z kultury przodkw zasuguje na pod
niesienie do rangi folkloru, a co na wykorzenienie.
Pozostaje wic tylko zastanowi si, dlaczego elity, ktrym udao si przej wadz
w tych pastwach, majc do wyboru bogat ofert ideologiczn XX wieku, szukay
wsparcia w ideologii marksistowsko-leninowskiej"'. Nie da si wykluczy, e jedn z istot
nych przyczyn moga by fascynacja potencjaem oferowanym przez doktryn, ktra do
puszcza przeraajc przemoc. I podobnie jak na Zachodzie naukowcy coraz lepiej do
strzegaj zwizki midzy przejawami totalitaryzmu a "kultur wojenn", dominujc
w Europie w latach 1914-1945, tak i komunistyczny epizod Afryki wpisuje si w dugi
okres gwatw, ktrego badacze zaczynaj dopiero przedziera si przez manichejsk
opozycj midzy harmoni (czy te barbarzystwem) okresu przedkolonialnego, porzd
kiem (czy te represj) kolonializmu oraz anomi, do jakiej doszo z chwil uzyskania
niepodlegoci i/lub pojawienia si zapdw neokolonialnych". Komunistyczna Afryka
nie bya oczywicie wysp gwatu. daleko jej do tego: kraje takie jak Nigeria podczas kon
fliktu w Biafrze, czy Ruanda w okresie ludobjstwa Hutu wniosy - kady w swoim czasie
- spory wkad w podbudowanie racji tych, ktrzy rozpaczaj nad losem blinich. Etiopia,
Angola i Mozambik zachowuj jednake - pomimy tu spory o dane liczbowe - wasn
przestpcz specyfik, by wspomnie chociaby proces modelowania spoeczestwa
(przymusowe "wieniaczenie" wsplnot wiejskich) oraz wykorzystywanie godu w celach
politycznych. Ponadto specjalista od komunizmu nie bdcy afrykanist dostrzee dziw
nie swojski pejza, zarwno jeli chodzi o czystki w partii czy te likwidacj goszyzmu, jak
i o stosunek do opozycji narodowej (etnicznej), partyzanckiej czy religijnej.
W sytuacji kiedy - nawet mimo profesjonalizmu Agitprop - coraz trudniej byo za
tai masowe zbrodnie przed wcibstwem midzynarodowych rodkw przekazu, prze
stpczy charakter afrykaskiego komunizmu spowodowa nawrt popularnoci praktyk
absolucyjnych. Ludziom, ktrzy maj skonno do bagatelizowania podejrzanych in
tencji obciajcych "postpowe" skdind ustroje, kada inicjatywa marksistowsko-le
Kiedy 12 wrzenia 1974 roku nastpuje kres imperium uosabianego przez negusa
Hajle Syllasje I, liczcego sobie wwczas osiemdziesit dwa lata, diagnoza wydaje si
prosta. Reim upada bez wikszych wstrzsw, osabiony w rwnej mierze przez nie
pewno co do osoby nastpcy, jak i przez szok naftowy, ponadto wyczerpany wojnami
w strefie przygranicznej oraz brakiem ywnoci, kwestionowany take przez warstwy
miejskie, powsta e w wyniku przemian spoecznych. Ster wadzy w pastwie przejmuje
armia, wytwr geopolitycznych wizji zdetronizowanego wadcy", tak wspaniale spisuj
ca si w 1950 roku w Korei u boku Amerykanw:108 ludzi tworzy Derg (Komitet Ko
ordynacyjny si Zbrojnych), w ktrego onie swary ideologiczne zdaj si ustpowa
miejsca hasu Itjopja tykdem (Etiopia przede wszystkim). Bardzo szybko jednake sytu
acja si wyjania. Stojcy na czele rzdu genera Aman Andom, Erytrejczyk z pocho
dzenia, bohater wojny z Somali, zostaje zabity w nocy z 22 na 23 listopada. Kilka go
dzin pniej przychodzi kolej na 59 innych osobistoci: wedle wyprbowanej ju techni
ki ten sam los spotyka zarwno liberalnych politykw, jak i zwizanych z dawnym
ustrojem tradycjonalistw. Dalsze dzieje czonkw Dergu zale od tej pory od losw
przywdcy - Mengystu Hajle Marjama, ktry w lipcu staje na czele komitetu, a 21
grudnia 1974 roku otwarcie wprowadza kraj na drog socjalizmu.
byemu prezydentowi pozostaje tylko dopisa biografi'". Przypada mu do gustu
rola pariasa i odgrywa j, umiejtnie wykorzystujc w tym celu ciemne zabarwienie
' W przeddzie epoki Gorbaczowa (1985) Sowieci zaliczali do nich oprcz rozpatrywanych tu krajw,
Algieri, Benin, Republik Zielonego Przyldka, Kongo, Gwine, GwineBissau, Madagaskar, wyspy
witego Tomasza i Ksic oraz Tanzani.
W latach 1936-1941, podczas krtkiego okresu woskiej kolonizacji Etiopii, Hajle Syllasje przebywa
na przymusowym wygnaniu.
'a Zob. portret tej postaci pira Jacques'a de Barrina w "Le Monde" z 23 V 1991.
642 TRZECI WIAT
skry oraz niski wzrost (udao mu si, co prawda, poprawi ten ostatni mankament
dziki specjalnym wkadkom do butw); przybiera poz barah (niewolnika), zacho
wujc dystans w stosunku do klanu Amhara, z ktrego wywodzia si cesarska dyna
stia. W tym uprzywilejowanym rodowisku pojawi si wszake dziki matce, pocho
dzcej z arystokratycznego rodu. Mimo swego nieszlachetnego pochodzenia (ojciec
jego by zwykym niepimiennym kapralem) cieszy si poparciem jednego z wujw,
ktry jako minister w rzdzie negusa uatwi mu pocztki kariery wojskowej. Wy
ksztacenie Mengystu ograniczyo si jednake tylko do szkoy podstawowej: opuci
bowiem bez dyplomu wojskow szko w Holeta, przeznaczon dla niezamonej mo
dziey. Jako dowdca brygady zmechanizowanej wykaza si zaletami, dziki ktrym
dwukrotnie wysano go na sta do Fort Leavenworth (Kansas). Nie majc adnego
przygotowania teoretycznego, ale za to solidny apetyt na wadz, potrzebowa trzech
lat, aby usun z drogi rywali: po wyeliminowaniu (za "prawicowy" spisek) pukowni
ka Sisaja 3 lutego 1977 roku przysza kolej na generaa Teferi Benti oraz omiu jego
kolegw. Jak gosi legenda, podczas pamitnego posiedzenia kierowniczych instancji
Dergu Mengystu karabinem maszynowym kaliber 12,7 przypiecztowa los "kapitu
lantw".
W Wielkim Paacu, wzniesionym przez Menelika II po zaoeniu Addis Abeby w ro
ku 1887, najwyszy przywdca Etiopii moe nareszcie przej cesarsk spucizn, nie
pytajc o zgod parlamentu'5. Nie znoszcy sprzeciwu styl rzdzenia, spopularyzowany
przez niezwykle profesjonalny sposb komunikowania, nie jest bynajmniej zaskocze
niem dla poddanych zmarego "krla krlw". Prawomocno wadzy Mengystu nie
jest kwestionowana przez obz socjalistyczny, ktry zyskuje obecnie w jego osobie sta
bilnego partnera: lutowy zamach poprzedzony zosta w grudniu 1976 roku wizyt zo
on przez Mengystu w Moskwie. W kwietniu 1977 roku Etiopia zrywa stosunki woj
skowe ze Stanami Zjednoczonymi. Kubaczycy i Sowieci udzielaj jej wwczas maso
wej pomocy, zarwno w postaci sprztu, jak i wsparcia kadrowego'"; pomoc ta okae
si decydujca, gdy trzeba bdzie stawi czoo erytrejskim bojownikom o niepodlego
oraz somalijskiej ofensywie w Ogadenie z lipca 1977 roku. Rosjanie doceniaj przed
siwzite przez reim wysiki zmierzajce do sowietyzacji kraju; przypominaj one nie
kiedy model socjalizmu zaprowadzony w Somalii, wczesnym sojuszniku ZSRR. "Dro
ga etiopska", nakrelona w grudniu 1974 roku, przybiera konkretne ksztaty w styczniu
1975 roku, kiedy Derg przeprowadza nacjonalizacj bankw i towarzystw ubezpiecze
niowych oraz zasadniczej czci sektora przemysowego. O radykalizacji reimu wiad
czy likwidacja w marcu wasnoci ziemskiej oraz ograniczenie posiadania nieruchomo
ci do jednej na rodzin. Moskwa czyni wic tym wiksze starania, aby doprowadzi do
utworzenia partii, jedynego instrumentu, ktry wedug niej umoliwi przywdcom kra
ju pokonanie progu jakociowego. Przyjdzie jednake poczeka a do 1979 roku na po
woanie komisji organizacyjnej Partii Ludu Pracujcego. Przebieg jej drugiego zjazdu,
w styczniu 1983 roku, zosta oceniony przez Rosjan jako na tyle zadowalajcy, aeby
11 wrzenia 1984 moga powsta Etiopska Partia Ludu Pracujcego (EPLP, etiopski
skrt: ISEPA); jej utworzenie zwieczyo obchody dziesitej rocznicy rewolucji. Uzna
jc si za spadkobierczyni Wielkiej Rewolucji Padziernikowej, EPLP dostpuje za
Christopher Clapham, "The Workers' Party of Ethiopia", "The Journal of Communist Studies" nr 1
z III 1985.
IH Olga Kapeliouk, "Quand le paysan est tenu a 1'ecart des decisions politiques", "Le Monde Diploma
tique" z IV 1984.
' Rewolucyjna Partia Ludu Etiopii; Socjalistyczny Ruch Panetiopski (akronim).
z" Wybitny czonek MEISON oraz kierownictwa Dergu, Hajle Fida, ktry zdoby swoje marksistowsko-
leninowskie szlify podczas studiw we Francji, zosta aresztowany w sierpniu 1977, a kilka miesicy potem
wszelki lad po nim zagin.
Atnafu zasyn ze szczeglnego okruciestwa, czego da dowd w czasie przeladowania RPLE.
644 TRZECI WIAT
Patrice Piquard, "L'Ethiopie juge Mengistu, lc boucher rouge", "L'Evenement du Jeudi" z 22-28 XII
1994.
' Bertrand Le Gendre, "Ethiopie: le proces de la Terreur rouge", "Le Monde" z 13 V I995. W 1977 r.
generalny sekretarz Federacji Nauczycieli Etiopii poda liczb 30 tysicy zabjstw politycznych dokonanych
od 1974 r. Zob. "Human Rights Violations in Ethiopia", Amnesty International,1978, s.16.
' Karel Bartosek, "Les Aveux des archives, PragueParisPrague,1948-1956", Le Seuil, Paris 1996.
' Aluzja do obrazu Francisca Goi. (Przyp. tum.)
' Bardziej szczegowe informacje na ten temat zob. "Human Rights...", s. 9-11.
' Tame, s.14-15.
AFROKOMUNIZMY: ETIOPIA, ANGOLA, MOZAMBIK 645
ce po zakoczeniu sesji, w czerwcu 1988 roku, 2,5 tysica mieszkacw Hawzenu3; zgi
no pod bombami; podobnie jak w przypadku Guerniki w hiszpaskiej Baskonii, by to
akurat dzie targowy. Peryferie imperium (Erytrea, Tigraj, Oromo, Ogaden, Uellega,
Uello) wstrzsane byy buntami - w postaci ju to wojen kolonialnych, ju to nacjonali
stycznych represji - czstokro wspieranymi przez "fronty ludowe", ktrych kadry dzie
liy wraz z przeciwnikami przynajmniej marksistowsko-leninowsk retoryk". Na uytek
bojownikw uruchomione zostay rnorodne zasoby militarne, niektre ugrupowania
goszystowskie i/lub prochiskie z upodobaniem natomiast podkrelay odpowiedzial
no, jak za t barbarzysk burz ponosz (bez wtpienia) kolejno Stany Zjednoczo
ne, ZSRR oraz Izrael;5. Wzorem akcji montowanych przeciwko amerykaskiej inter
wencji w Wietnamie w maju 1980 roku odbya si w Mediolanie sesja Staego Trybunau
Midzynarodowej Ligi na rzecz Praw i Wyzwolenia Narodw. Oczekiwania trybunau,
opublikowane w roku 1981 przez Belgijski Komitet Pomocy Erytrei, odzwierciedlaj
stanowisko EPLF36. Niektre przedstawione dane, potwierdzone przez raporty Amnesty
International, upowaniaj wszake do porwna z wieloma innymi miejscami, ktre
stay si widowni podobnych wydarze. I tak obserwatorowi francuskiemu, w chwili
gdy syszy o masakrach dokonywanych na ludnoci cywilnej zamknitej w kocioach,
natychmiast przychodzi na myl nazwa OradoursurGlane". W broszurze trybunau jest
na przykad mowa o wiosce Wokiduba, gdzie latem 1975 roku zabito w kociele 110
osb. Od biaych peugeotw jedcych po Addis Abebie szwadrony mierci dziaajce
w Asmarze wol beowe furgonetki marki Volkswagen; ich zadaniem jest odstawia do
"rzeni" (zbiorowe mogiy) tych, ktrych wskutek popiechu nie zdoano przewie do
obozu koncentracyjnego w Adi Qualla, w pobliu Mendefera. Bilans "wojny totalnej"
ogoszonej przez Mengystu w sierpniu 1977 roku przeciwko "secesjonistom" z Erytrei
wci czeka na ostateczne opracowanie: 80 tysicy ofiar wrd ludnoci cywilnej i woj
skowych jedynie w latach 1978-1980. Do tych danych szacunkowych;", w ktrych
uwzgldniono midzy innymi ofiary masowych akcji represyjnych oraz terrorystycznych
rajdw powietrznych, miao mona doda rezultaty polityki systematycznie dezorgani
zujcej ycie wsi. Podczas gdy orodki miejskie korzystay z priorytetw, jeli chodzi
o zaopatrzenie, oraz z obecnoci patnych si wojskowych, co sprzyjao wymianie han
dlowej, rolnictwo ucierpiao wskutek wyniszczenia stada (przede wszystkim z powodu
Hawzen mieci si w rejonie Tigraj, a wic w prowincji graniczcej z Etiopi i stanowicej zaplecze
erytrejskiego wybrzea.
'Istniay rwnie w regionach zbrojne opozycje o bardziej heterogenicznym charakterze: EDU (Etiop
ska Unia Demokratyczna), skupiajca monarchistw, wywaszczonych posiadaczy i innych pokonanych
w rewolucji z 1974 r., stawaa u boku dostojnikw ludw Beni Amer czy Afar w przypadku akcji o charak
terze lokalnym, ktre potgoway jeszcze powszechny brak poczucia bezpieczestwa.
Prawd jest, e rezygnacja Gorbaczowa z zaangaowania w konflikt w rejonie Rogu Afryki natych
miast doprowadzia do zblienia midzy Addis Abeb i Tel Awiwem, zaniepokojonym ewentualnym osa
bieniem potgi wrogo usposobionej do wiata arabskiego.
1h Ludowy Front Wyzwolenia Erytrei, na ktrego czele stali przywdcy chrzecijascy, powsta w wyni
ku marksizujcego podziau, do jakiego doszo w 1970 r. w onie Frontu Wyzwolenia Erytrei, gdzie wik
szo mieli muzumanie. Zob. Alain Fenet, "Le programme du FPLE, nation et revolution", w: "La Corne
de I'Afrique. Questions nationales et politique internationale" L'Harmattan Paris 1986.
Miejscowo w departamencie HauteVienne, gdzie 10 czerwca 1944 r. Niemcy dokonali masakry
643 osb, w tym 500 kobiet i dzieci, ktre spdzili do kocioa i ywcem spalili. Nazwa ta jest dla Francu
zw symbolem okruciestwa drugiej wojny wiatowej. (Przyp. tum.)
Evil Days. Thirty Years of War and Famine in Ethiopia: An African Watch Report", New York
1991, s.117.
AFROKOMUNIZMY: ETIOPIA, ANGOLA, MOZAMBIK 647
Tame s.127.
'Georges Lecomte, "Utopisme politique et transfert de population en Ethiopie", "Esprit" z VI 1986.
Jean Gallais, "Secheresse, famine, Etat en F,thiopie", "Herodote" nr 39 z X-XI 1985.
Michel Foucher, "L'Ethiopie: a qui sert la famine?", tame.
648 TRZECI WIAT
AntiSlavery Society, "Forced Labour in Humera: Intervention on Behalf of the AntiSlavery Socie
ty", przedstawione Radzie EkonomicznoSpoecznej ONZ, Komisji Praw Czowieka, Grupie Roboczej do
spraw Niewolnictwa Genewa, sierpie 1981. Zob. "Evil Days...", s.167.
Raport prezydenta Mengystu Hajle Marjama przedstawiony na forum Komitetu Centralnego Etiop
skiej Partii Ludu Pracujcego 14 kwietnia 1986 r.
'M. Foucher, "L' thiopie...", s.112.
'" Cultural Survival, "Ethiopia: More Light on Resettlement", London 1991.
AFROKOMUNIZMY: ETIOPIA, ANGOLA, MOZAMBIK 649
B. Le Gendre, "Ethiopie..."
650 TRZECI WIAT
Zob. prace Michela Cahena, gwnie za jego polemik z Elisio M. Macamo w "Lusotopie" 1996,
s. 365-37R.
' Alex Vines, "Renamo, Terrorism in Mozambique", Centre for Southern African Studies, University
of York,1991, s. 5.
MPLA - Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli; FNLA - Narodowy Front Wyzwolenia Angoli; UNITA
- Narodowy Zwizek na rzecz Cakowitej Niepodlegoci Angoli. (Przyp. tum.)
AFROKOMUNIZMY: ETIOPIA, ANGOLA, MOZAMBIK 651
Wywiad dla "Afrique Asie" (nr 135 z 16 V 1977), w: Pierre Beaudet (red.), "Angola, bilan d'un socia
lisme de guerre", L'Harmattan, Paris 1992.
Prawda" z 5 XI 1975, cyt. za: Branko Lazitch, Pierre Rigoulot, "Angola 1974-1988. Un echec du
communisme en Afrique", suplement do "Est et Ouest" nr 54 z V 1988.
Do nazwy Ludowa Republika Angoli, uznanej w lutym 1976 r. jedynie przez Portugali, UNITA
i FNLA dodaj przymiotnik "demokratyczna".
B. Lazitch, P. Rigoulot, "Angola...", s. 33.
652 TRZECI WIAT
przedstawionym po 1991 roku przez niedobitki tej masakry, wedle ktrych czystka
w szeregach MPLA obja przy okazji kilka tysicy czonkw ruchu. Take komisarze
polityczni si zbrojnych, Forhas Armadas de Libertahao de Angola (FAPLA), wzbudzili
czujno czonka Komitetu Centralnego, Sapilinii, ktry osobicie przeprowadzi ich li
kwidacj w Luena (Moxico)5".
Do wzgldnej popularnoci Nito Alvesa przyczyniay si publikowane na szpaltach
Diario de Luanda" oraz rozpowszechniane w programach radiowych "Kudibanguela"
i "Povo em armas" informacje o pogarszaniu si warunkw bytowych. rda te dono
siy o dotkliwie dczuwanych w niektrych regionach niedoborach ywnoci (wyraenie
klska godowa" uywane byo przez nitistw). Opisyway te stan skrajnego wyczer
pania ludzi zatrudnionych w miastach, wci czynnych zawodowo, zmilitaryzowanych
przez reim: ustawa przyjta w listopadzie 1975 roku oraz dekret marcowy z roku 1976
zaprowadziy bowiem dyscyplin w jednostkach produkcyjnych, strajk pozazwizkowy
(a wic antypartyjny), wywoany na mocy hasa "produkowa i stawia opr", uwaano
za przestpstwo. Zaczynaj si wic pojawia (mimo ich biurokratycznej instrumentali
zacji) formy kontestacji, ktrych uczestnicy nie zadowalaj si ju rytualnym pitnowa
niem dezorganizacji spowodowanej przez wojn i exodus ludnoci rasy biaej. Dobrze
funkcjonujca od lat szedziesitych gospodarka angolska dosownie zaamuje si, po
czynajc od 1975 roku, a pastwowemu urzdowi kontroli coraz ciej przychodzi
ukry powszechn "dolaryzacj". Poczenie partyzanckiego monopolu z moliwoci
dostpu do dewiz, ktre naby mona za kwot pidziesit razy wysz od kursu ofi
cjalnego, doprowadza w rezultacie do pojawienia si nomenklatury, w znacznej mierze
obojtnej na warunki bytu "ludu pracujcego". Przez prawie dziesi lat nikt nie jest
w stanie przedstawi sytuacji ywnociowej ogromnych poaci kraju. Podczas gdy dzia
ania rzdu przyczyniaj si w kocu do zerwania wizi pomidzy rynkiem wielkomiej
skim - yjcym z dochodw czerpanych ze sprzeday ropy naftowej - a lokalnymi pro
ducentami, pastwo zapomina cakowicie o losie wsi, wyniszczonej przez wojn i pobr
do wojska praktykowany w razie potrzeby przez obydwa obozy. Okrelenie "klska go
dowa", ktrego czynniki oficjalne do tej pory skrupulatnie unikay, pojawia si w 1985
roku w formie ostrzegawczego komunikatu FAO. Podczas wielkiej akcji samokrytyki
wywoanej sowieck pieriestrojk rzd angolski uzna w kocu powag sytuacji; dopro
wadzio to do stwierdzenia sformuowanego przez UNICEF na pocztku 1987 roku, e
w cigu poprzedniego roku zmaro z godu kilka tysicy dzieci.
Cho zasobny dziki kontrolowanej przez siebie ropononej enklawie w Kabindzie,
reim dysponowa jednake skromnymi rezerwami, jeli chodzi o sektor administracji,
wojskowoci, jak i krgi dziaaczy, mg wic przeznaczy niewielkie jedynie rodki na re
alizacj swoich zamierze w dziedzinie kolektywizacji i "wieniaczenia" wsplnot wiej
skich. W tej postaci, w jakiej zostay zgoszone, znaczne rzesze chopstwa postrzegay je
jako zagroenie. Do upadku regionw wiejskich przyczyniy si przede wszystkim naoo
ne podatki, niewystarczajcy poziom inwestycji publicznych, bariery napotykane w dzia
alnoci handlowej oraz zuboenie rynkw miejskich. Trzynacie lat po uzyskaniu niepod
Tame.
Kabinda, przyczona do Angoli w 1956 r. przez Portugali, oddzielona jest od reszty kraju (zairskim)
ujciem rzeki Kongo. Ludno tego regionu (Bakongo), mimo de do niepodlegoci, ktrej podstaw
miay by prowizje pobierane z handlu rop naftow, od 1975 r. trzymana bya w szachu przez 10 tysicy
onierzy FAPLA i 2 tysice Kubaczykw.
654 TRZECI SWIAT
Sintese do plano de rccuperaao economica a nivel global para o bieno 1989-199ll", Repblica Po
pular de Angola 19R8, w: P. Baudet, "Angola...", s. 64.
Jak zauwaa JeanFrancois Revel (w sowie wstpnym do: B. Lazitch, P. Rigoulot, "Angola..."): "So
wietokubaczycy przybyli tu, aby narzuci Angoli system komunistyczny, chocia jest rzecz nie do przyj
cia - byoby to wrcz niepojte - aby Poudniowa Afryka wyeksportowaa do Angoli system apartheidu".
' Christine Messiant, "Angola, les voies de I'ethnisation et de la decomposition", "Lusotopie" 1994,
nr 1-2.
AFROKOMUNIZMY: ETIOPIA, ANGOLA, MOZAMBIK 655
MOZAMBIK
(a pomyle, e istniaa ona rzeczywicie w czasach Salazara), kiedy w 1977 roku party
zanci przypucili po raz pierwszy zmasowany atak na obz reedukacyjny w Sacuze.
Ofensivas pela legalidade (ofensywy na rzecz praworzdnoci), przeprowadzane od cza
su do czasu przez Samor Machela, nie pozbawiy SNASP prerogatyw. Miay one na
celu ustanowienie harmonii pomidzy rzeczywistoci i prawem; taka bowiem logika
przywiecaa ustawie 2/79 z 28 lutego 1979 roku w sprawie przestpstw przeciwko bez
pieczestwu ludu i ludowego pastwa, ktra przywracaa kar mierci zniesion w Por
tugalii oraz we wszystkich jej koloniach od 1867 roku. Kara gwna nie bya zreszt za
wsze wymierzana zgodnie z prawem, zwaszcza gdy chodzio o unieszkodliwianie dysy
dentw z Frelimo. Taki los spotka midzy innymi Lazara Nkavandame, Joana Simaiao
i Uria Simango, zamordowanych po aresztowaniu w 1983 roku; fakt ten utrzymywano
w tajemnicy dopty, dopki partia nie zerwaa z marksizmem-leninizmem'o. Dla rw
nowagi ten sam rok 1983 zapisa si na paszczynie jurysdykcji jako rok zamknicia
wydziau prawa na uniwersytecie imienia Eduarda Mondlane w Maputo; jeli wierzy
argumentom wysuwanym przez rzd, jasno z nich wynikao, e placwka ta nie przygo
towywaa prawnikw do obrony interesw ludu, ale wycznie do obrony interesw wy
zyskiwaczy". W krgach inteligencji szybko na og zapanowao dyskretne rozczarowa
nie, zabarwione pewn doz sualczoci wobec wystpujcej w roli matki ywicielki
Associatao dos Escritores Mozambicanos, i tylko prywatnie pozwalano sobie na obra
zoburcze porwnania pomidzy KGB, CIA i SNASP'2. Do rzadkoci naleeli ci, ktrzy
- jak poeta Jorge Viegas - zapacili za swoje opozycyjne pogldy szpitalem psychia
trycznym, a nastpnie wygnaniem.
wczesne usztywnienie linii politycznej - zgodne z dowiadczeniem pierwszych lat
Rosji sowieckiej - szo w parze z otwarciem ekonomicznym. Tym ostatnim wcale nie
musiano zreszt kokietowa zbytnio zagranicy. Inwestycje pastw zachodnich wci byy mile widziane, jak
przystao na kraj o "orientacji socjalistycznej", ktremu ZSRR
odmwi zgody na przystpienie do RWPG'3. IV Zjazd (1983) skupi swoj uwag na
problematyce wsi, kadc kres przynoszcej katastrofalne skutki polityce kolektywiza
cji. W czasie jednego z przemwie, ktre tak uwielbia, Samora Machel nie przebiera
w sowach: "Zapominamy o fakcie, e kraj nasz skada si przede wszystkim z chopw.
Wci uparcie mwimy o klasie robotniczej i spychamy na drugi plan wikszo ludno
ci"'4. Kady przypadek podpalenia chopskich chat przez rzdow milicj, ktra pozo
stawaa (teoretycznie rzecz biorc) na usugach wadzy hierarchw, starajcych si
zapewni naleyte wskaniki "wieniaczenia", wzmacnia automatycznie Renamo. Po
nadto niszczenie upraw, pogorszenie warunkw wymiany handlowej towarw kon
sumpcyjnych czy podw rolnych, bdcych podstaw wyywienia, jak te dezorganiza
cja handlu pogbiay problemy z wyywieniem.
Nie wydaje si, aeby bro, jak jest gd, stosowana bya w sposb planowy, zarw
no przez wadze, jak i przez Renamo. Jednake kontrola pomocy ywnociowej stano
wia zasadniczy atut Frelimo przy przegrupowywaniu ludnoci, o ktrej wzgldy zabie
gay obydwa obozy. W rezultacie bezprodukcyjna koncentracja rolnikw, ktrym unie
moliwiono nastpnie powrt na rol, doprowadzia z czasem do problemw z wyy
wieniem. Wedug Human Rights Watch niedobory oglnie dostpnej ywnoci w latach
1975-1985 spowodoway wicej zgonw anieli dziaania zbrojne'5. Szacunki te po
twierdzane s przez UNICEF, ktry liczb ofiar klski godowej podczas wyej wspo
mnianego dziesiciolecia ocenia na 600 tysicy i nie waha si porwnywa jej z Etiopi.
To, e ludno naraona na klsk godu przetrwaa, zawdzicza naley w znacznym
stopniu pomocy midzynarodowej. W styczniu 1987 roku ambasador Stanw Zjedno
czonych w Maputo przesa do Departamentu Stanu raport, w ktrym ocenia, e 3,5
miliona Mozambijczykw zagroonych jest godem', co spowodowao natychmiastowe
zorganizowanie pomocy przez Waszyngton oraz odpowiednie organizacje midzynaro
dowe. Niemniej jednak regiony najbardziej izolowane i naraone na kaprysy klimatu
pady ofiar klsk godowych, ktrych zabjczych skutkw nie sposb ogarn; tak byo
na przykad w regionie Memba, gdzie wedug organizacji humanitarnych wiosn 1989
roku umaro z godu 8 tysicy osb". Jeli za chodzi o rejony zasilane kanaami zagra
nicznej solidarnoci, rynek bardzo szybko narzuci tam swoje prawa. Jest to w kadym
przypadku jedna z nauk, jakie naley wycign z raportu Wsplnoty Europejskiej'"
z 1991 roku; wynika z niego mianowicie, e jedynie 25% pomocy ywnociowej sprze
dawano po ustalonych cenach, podczas gdy 75% przetrzymywa aparat polityczno--ad
ministracyjny, ktry - dokonawszy ju nieuniknionej punkcji - zbywa to, co pozostao,
na czarnym rynku. Homem novo, ktrego starali si wykreowa Samora Machel i jego
zwolennicy, by oczywicie "dogbnie patologicznym wytworem owego kompromisu,
ktry przez jednostk postrzegany jest jako obelga, kamstwo, schizofreniczne szale
stwo. Jednostka chce przey, ale w tym celu musi si podzieli, z jednej strony prowa
dzi ukryte, cho prawdziwe ycie, a z drugiej - ycie publiczne, nieprawdziwe, pragn
drugiego, aeby mc zapewni ochron temu pierwszemu, ga bez przerwy po to, by
zachowa gdzie jakie ziarno prawdy".
Raptowny upadek partiipastw bloku wschodniego sprawi, w sposb cakiemna
turalny, e wiksz wag zaczto przywizywa do ich saboci oraz podkrela opr
spoeczestwa obywatelskiego. Jeeli nawet publiczne scharakteryzowanie pitnastu lat
omawianego tu afrykaskiego komunizmu jako "nowoczesnej legitymacji politycznej"
mogoby by bolesne w skutkach dla zatrudnionego na uniwersytecie autochtona, takie
postrzeganie rzeczywistoci zachowuje wszake ca swoj moc eksplikacyjn. Krtko
trway charakter afrykaskiego dowiadczenia, skojarzony z dominujcym postrzega
niem Afryki, tautologicznie skazanej na gwat i przemoc przez sam fakt bycia Afryk,
Conspicuous Destruction...", s. 4. UNICEF, szacujc liczb ofiar klski godowej w wyej wspomnia
nym dziesicioleciu na 600 tysicy, uwaa j za porwnywaln z liczb ofiar w Etiopii w samym tylko okre
sie 1984-1985.
' JeanFrancois Revel, "Au Mozambique aussi, le marxismeleninisme engendre la famine", "Est et
Ouest" nr 40 z III 1987.
Ch. Geffray, "La Cause des armes..." s. 209.
'" H. Gebaver, "The Subsiddized Food Distribution System in Mozambique and its SocioEconomic
Impact", Technical Assistance, EC Food Security Departrient, Maputo 1991, w: "Conspicuous Destruc
tion...", s.120.
'v Alain Besanon, "La normalite du communisme selon Zinoviev", "Pouvoirs" 1982, nr 21.
Jean Leca, w: M. Cahen, "Mozambique...", s.161.
AFROKOMUNIZMY: ETIOPIA, ANGOLA, MOZAMBIK 659
SYLVAIN BOULOUQUE
O historii Afganistanu zob. nastpujce prace: Michael Barry, "La Resistance afghane, du Grand Mo r
ghol a 1'invasion sovietique", Flammarion, seria "Champs", Paris 19R9 (pierwsza wersja tej ksiki ukazaa
si w 1984 r. pt. "Le Royaume de 1'insolence" Flammarion, Paris) Olivier Roy, "L'Afghanistan, Islam et
modernite politique", Le Seuil, seria "Esprit" Paris 1985; Assem Akram, ,Histoire de la guerre d'Afghani ciel
stan", Balland, seria "Le Nadir", Paris 1996; Pierre i Michele Centlivres (wyd.), "Afghanistan, la colonisa
tion impossible", Le Cerf, Paris 1984; Jacques Levesque, "L'URSS en Afghanistan", Complexe, seria "Laroz
Memoire du Siecle", Bruxelles 1990; Eric Bachelier, "Afghanistan en guerre, la fin du grand jeu sovie
tique", Presses Universitaires de Lyon, Lyon 1992; Andre Brigot, Olivier Roy (wyd.), "La Guerre d'Afgha
nistan. Intervention sovietique et resistance", "Notes et Etudes Documentaires" nr 4785, La Documenta rozd
tion Franaise, Paris 1985. Zob. te przegld "Les Nouvelles d'Afghanistan", ktry od 1980 r. regularnie
publikuje doskonaej jakoci informacje na temat sytuacji kraju. 1978
KOMUNIZM W AFGANISTANIE 661
Zob. Louis Fisher, "Les Soviets dans les affaires mondiales", Gallimard, Paris 1933, 766 ss., zwaszcza
rozdz.13 i 29 na temat angielsko-rosyjskiej, potem za rosyjsko-afgaskiej rywalizacji w Azji rodkowej.
' Nicolas Tandler, Desinformation" a propos de 1'Afghanistan", "Est et Ouest" nr 616 z 1-15 VI
197H, s.19-20.
662 TRZECI WIAT
AFGASCY KOMUNICI
W 1973 roku Daud, odsunity od wadzy w 1963 roku przez krla Zahera, przepro
wadzi zamach stanu, uwieczony powodzeniem dziki poparciu komunistycznych ofi
cerw. Doda naley, i w ocenie tych wydarze wystpuj pewne rozbienoci: jedni
mwi o dziaaniach sterowanych przez Moskw2, inni za uwaaj, e to Daud posu
y si komunistami. Jakkolwiek byo, faktem jest, e w skad rzdu Dauda weszo sied
miu ministrw komunistycznych nalecych do Parczamu. Zawieszono swobody kon
stytucyjne i za podszeptem komunistw rozptano pierwsz fal represji.
Pod zarzutem zawizania spisku zostaje aresztowany nacjonalistyczny przywdca Haszim Mai
wandwal (byy premier o pogldach liberalnych, sprawujcy urzd w latach 1965-1967) wraz
z czterdziestoma innymi osobami, z ktrych cztery zostan zgadzone. W wizieniu Maiwandwal
"popenia samobjstwo" (wersja oficjalna). Wedug powszechnej opinii chodzio jednak o za
bjstwo ukartowane po to, aby uniemoliwi Daudowi signicie po jakiekolwiek inne wiarygod
ne rozwizanie i aby wyeliminowa osobistoci nie majce powiza z komunistami".
Tymczasem w 1975 roku Daud odsun komunistw i zawar nowe umowy handlo
we nie tylko z pastwami bloku wschodniego, ale rwnie z Iranem oraz Indiami. Sto
sunki z ZSRR zdecydowanie si pogorszyy; w czasie oficjalnej wizyty w Zwizku So
wieckim Daud, stajc w obronie niezalenoci ekonomicznej swego kraju, porni si
z Leonidem Breniewem. Jego dni byy policzone i 27 kwietnia 1978 roku zosta oba
lony. Michael Barry doskonale podsumowa sytuacj panujc w kraju w przeddzie
zamachu stanu:
Afganistan sprzed 1978 roku by pastwem laickim, nie tolerujcym adnej integrystycznej mu
zumaskiej opozycji, oficjalnie neutralnym - sympatyzujc ze Zwizkiem Sowieckim, nie kwe
stionowa jego granic ani dominacji nad innymi ludami muzumaskimi. [...] Twierdzenie, e
ZSRR, uprzedzajc bieg wypadkw, dy do zahamowania rosncego znaczenia muzuma
skiego integryzmu, nie ma sensu; likwidujc Dauda, wzmocnii raczej islamsk kontestacj, kt
rej do tej pory nie docenia; komunistyczny zamach stanu zosta co najwyej przyspieszony, ae
by uniemoliwi Afganistanowi wymknicie si w ostatniej chwili z obj ZSRR".
27 kwietnia 1978 roku przy uyciu czogw i w,sparciu lotnictwa wzito szturmem pa
ac prezydencki, ale Daud, jego rodzina i gwardia prezydencka nie chcieli si podda;na
Amnesty International, "Rapport annuel" 1979, obejmujcy rok kalendarzowy 1978, s.101.
' M. Barry, "La Resistance afghane...", s. 304.
Roger Faligot, Remi Kauffer, "Les Maitres espions. Histoire mondiale du renseignement", t. 2: "De
la guerre froide a nos jours", Robert Laffont, Paris 1994 [wyd. pol.: "Suby specjalne. Historia wywiadu
i kontrwywiadu na wiecie", cz. 2: "Asy wywiadu. Od zimnej wojny do dzi", tum. Maria Matuszyn-Stefa
ska, Katarzyna Skawina, Iskry, Warszawa 1998, s. 768. (Przyp. red.)]. Zob. te Patrice Franceschi, "Ils ont
choisi la liberte", s. 41-42, i E.Gille, "L'accession au pouvoir...", s.199-200.
' E. Gille, "L'accession au pouvoir...", s.199.
A. Akram, "Histoire de la guerre...", s. 516; Marie Broxup, Chantal LemercierQuelquejay,
"Les experiences sovietiques de guerres musulmanes", w: A. Brigot, O. Roy, "La Guerre d'Afghanistan
s. 41.
KOMUNIZM W AFGANISTANIE 667
W marcu 1979 roku wioska Kerala staa si teatrem wydarze, ktre mona by porwna do
afgaskiego OradoursurGlanez':1700 osb, dorosych i dzieci, ca ludno plci mskiej wio
ski, zgromadzono na rynku i rozstrzelano; sterty cia zabitych i rannych zepchnito spychaczem
do trzech zbiorowych mogi. Strwoone kobiety dugo jeszcze patrzyy, jak powierzchnia przysy
panych ziemi dow dry, gdy ci, ktrych pogrzebano ywcem, usiowali wydosta si na
wierzch. Potem wszystko zastygo. Matki i wdowy po zabitych przedostay si do Pakistanu. Te
"kontrrewolucjonistki, zaprzedane feudalizmowi oraz chiskim i amerykaskim interesom", po
grone w blu, mieszkajce w klitkach, w ktrych gnied si uciekinierzy, daj teraz patetycz
ne wiadectwo tego morderstwa'5.
Sprzt specjalny o wartoci 53 milionw rubli, w tym 140 dzia i modzierzy, 90 pojazdw opan
cerzonych (z czego 50 w trybie pilnym), 48 tysicy sztuk broni palnej, okoo 1000 granatnikw,
680 bomb lotniczych [...]. W ramach najpilniejszej pomocy w maju biecego roku do Afganista
nu zostanie dostarczone 100 pojemnikw z pynem zapalajcym i 150 skrzynek bomb. Dostawa
bomb z gazem trujcym, ktrej domaga si strona afgaska, nie jest moliwa, podobnie jak wy
sanie helikopterw i transporterw z sowieckimi zaogami.
Babrak Karmal sam przyzna, e czystki dwch jego poprzednikw, Tarakiego i Amina, spowo
doway co najmniej 15 tysicy ofiar. W rzeczywistoci byo ich okoo 40 tysicy. Wrd nich, nie
stety, dwaj moi kuzyni ze strony matki, ktrzy zginli w wizieniu Pole Czarki. Jeden z nich, Se
lab Safaj, by znanym poet, jego utwory czytano w radiu i w telewizji. Bardzo go lubiem. Drugi
z kuzynw, rodzony brat poety, by nauczycielem. Zniszczono ca elit kraju. Nieliczni, ktrym
udao si przey, przekazuj relacje o komunistycznych bestialstwach. Otwieraj si drzwi celi,
onierze, trzymajc w rku listy, wyczytuj poszczeglne nazwiska. Winiowie wstaj. W kilka
chwil pniej sycha przytumione odgosy serii broni maszynowej".
Tame, s. 306.
' Tame, s. 307.
Tame.
Christopher Andrew, Oleg Gordijewski, "KGB", tum. Rafa Brzeski, Wyd. Bellona, Warszawa 1997,
s. 503.
R. Faligot, R. Kauffer, "Suby specjalne...", s. 767.
' Shah Bazgar, "Afghanistan, la resistance au coeur", Denoel, Paris 1987, s. 65-66. Shah Bazgar zgin
w zasadzce 23 listopada 1989 r., kiedy przygotowywa reporta o systemie nawadniania. Jego jedyn broni
bya kamera filmowa. Zob. Gilles Rossinol, Etienne Gille, "Un temoin: Shah Bazgar", "Les Nouvelles
d'Afghanistan" nr 45 z XII 1989, s. 6.
O. Roy, "L'Afghanistan...", s.126; E" Gille, "L'accession au pouvoir...", s.199.
KOMUNIZM W AFGANISTANIE 669
INTERWENCJA SOWIECKA
W czasie tych trzynastu lat Sowieci, wspomagani przez afgask armi, prowadzili
wojn totaln. Afgask armi jednake, liczc w 1978 roku 80 tysicy ludzi, osabiay
niezwykle czste przypadki dezercji. Dwa lata pniej armia ta miaa ju tylko 30 tysi
cy onierzy. W 1982 roku powoano do wojska rezerwistw. W marcu 1983 roku oglo
szono powszechn mobilizacj wszystkich mczyzn w wieku powyej osiemnastu lat;
do wojska wcielano si take pitnastoletnie dzieci.
Wrd onierzy posyanych do Afganistanu przez ZSRR, oprcz jednostek wcho
dzcych w skad wojsk specjalnych, byli gwnie obywatele republik peryferyjnych,
a wic Ukraicy, otysze, Litwini, Estoczycy; zastpili oni kontyngenty muzumanw,
gdy wadze obawiay si rozprzestrzenienia islamskiego radykalizmu. Do Afganistanu
posano co najmniej 600 tysicy poborowych. Liczba polegych onierzy sowieckich
przekracza zapewne 30 tysicy". Ich zwoki nie zostay wydane rodzinom ani te prze
wiezione do ZSRR. W zaplombowanych, opiecztowanych trumnach by tylko piasek
albo ciaa innych onierzy'. Zdemoralizowani niechlubn wojn onierze popadali
w alkoholizm, w narkomani (haszysz, opium i heroina). Poktny handel organizowany
byl czasami przez KGB. Korzyci czerpane w Afganistanie z produkcji narkotykw do
ZASIG REPRESJI
PROBLEM UCHODCW
Uchodcw byo coraz wicej. Pod koniec roku 1980 szacowano ich na przeszo 1 mi
lion. Wiadomo, e do 4 lipca 1982 roku opucio kraj 80% intelektualistw. Na pocztku
1983 roku w pastwie o 15 milionach mieszkacw liczba uchodcw sigaa 3 milionw;
w 1984 wynosia ponad 4 miliony, czyli ponad jedn czwart caej ludnoci, by przekro
czy 5 milionw na pocztku lat dziewidziesitych. Do rzesz uchodcw z Afganistanu
doda trzeba jeszcze "uchodcw wewntrznych", uciekajcych z rodzinnych wiosek przed
wojn i represjami: byo ich okoo 2 milionw. Wedug Amnesty International uchodcy,
ktrzy opucili Afganistan, stanowi "najwiksz grup w wiecie"'". Osiedli oni gwnie
w Pakistanie, gdzie schronienie znalazo dwie trzecie spord nich; jedna trzecia mieszka
w Iranie, niewielka za mniejszo zdoaa osiedli si w Europie Zachodniej oraz w Sta
nach Zjednoczonych. Jeden z obserwatorw stwierdza: "Jesieni 1985 roku, podczas taj
nej misji przedstawicieli Midzynarodowej Federacji Praw Czowieka, ktrzy przemierzyli
konno terytorium czterech prowincji we wschodniej i rodkowej czci kraju, szwedzkie
mu doktorowi Johannowi Lagerfeltowi i mnie [Michael Barry) udao si dokona spisu 23
wiosek i oceni szacunkowo wyludnienie wsi na 56,3%"'4. Niemal poowa ludnoci kraju
zdecydowaa si na uchodstwo, co byo bezporedni konsekwencj terroru rozptanego
na wielk skal przez Armi Czerwon i jej afgaskich pomocnikw.
onierze sowieccy polali chopcu rce kerozenem i podpalili na oczach rodzicw, poniewa ci
nie chcieli dostarczy im danych informacji. Grupk wieniakw zmuszono do trzymania go
ych ng w niegu, przy temperaturze paru stopni poniej zera, eby zmusi ich do mwienia. Je
den z onierzy wyjania: "Nie bralimy jecw wojennych. Nigdy. Pojmanych na og zabijali
my na miejscu [...]. Podczas ekspedycji karnych kobiet i dzieci nie zabijano z broni palnej. za
mykano ich wjakim pomieszczeniu i wrzucano do rodka granaty"5'.
Cyt. za: M. Barry, "La Resistance afghane...", s. 80. O masakrze w wiosce Padkwabe Szana zob. La
Lettre du BIA", jw.; M. Barry, tame, rozdz.1: "Enquete sur un crime de guerre en Afghanistan" s. 68 80.
Amnesty International, "Rapport annuel" 1983, obejmujcy rok 1982, s. 227; Bernard Dupaigne,
"L'armee sovietique en Afghanistan", "L'Alternative" nr 31 z III 1985, s. 8-9.
Tame, s. 8-9.
Tame.
Cyt. za: O. Roy, "Les limites de la pacification...", s. 13. Amnesty International w swoim "Rapport
annuel" 1984, dotyczcym roku 19R3, s. 240, donosia o zabjstwie 23 cywilw z wioski Raudza (prowincja
Ghazni). W kadym z rocznych raportw Amnesty International informowaa o podobnych przypadkach
niszczenia wsi.
'A. Akram, "Histoire de la guerre..." s. 523; Amnesty International, "Rapport annuel" 1986, s. 222.
674 TRZECI WIAT
W akcie odwetu za ataki partyzantki siy sowieckie i afgaskie intensywnie ostrzeliwuj grupy
mczyzn, kobiet i dzieci uciekajcych z wiosek. Wrd wymienianych przypadkw wspomina si
o tym, e grupa okoo stu rodzin z wioski Szerkudo, w prowincji Farjab, w pnocno-zachodniej
czci kraju, zostaa zaatakowana dwukrotnie w czasie ucieczki na pisetkilometrowym odcin
ku drogi wiodcej w kierunku granicy pakistaskiej. Podczas pierwszego ataku, w padzierniku
1987 roku, wojska rzdowe otoczyy uchodcw i zabiy prawdopodobnie 19 osb, w tym 7 dzieci
w wieku poniej szeciu lat. W dwa tygodnie pniej helikoptery znw ostrzelay t grup, zabi
jajc 5 ludzi"'.
TERROR POLITYCZNY
A. Akram, "Histoire de la guerre...", s.178-179; Anne Guerin, "Une sanglante lassitude", "La Chro
nique d'Amnesty International" nr 2 z XII 1986, s. 9. A. Guerin nie podaje liczby uytych min.
Tame.
S. Bazgar, "Afghanistan...", s.101-102.
' Olivier Roy, "Kaboul, la sinistree", w: Eric Sarner (red.), "Villes en guerre", Autrement, Paris 14R6,
s. 74.
przegld "Les Nouvelles d'Afghanistan" powici temu miastu jedno z opracowa (nr 41-42 z III
19X4, s. 40): "Herat ou 1'art meurtri".
y M. Barry, "La Resistance afghane...", s. 308.
676 TRZECI SWIAT
przesuchania zakoczono, ale ktrzy jeszcze nie zostali osdzeni. Blok nr 2 mieci winiw
najwaniejszych, w szczeglnoci niedobitki komunistycznych urzdnikw reprezentujcych
frakcje, ktre utraciy wadz. [...) W bloku nr 4 siedz winiowie o duym znaczeniu [...),
blok nr 3 uwaany jest za za najciszy, poniewa - z racji centralnego usytuowania - nie do
cieraj tu promienie soca; i tu wanie w celach zamyka si najkopotliwszych winiw.
Cele w bloku 3 s tak mae, e nie mona si ani wyprostowa, ani pooy. Wszystkie cele
s przepenione. [...] Wizienie zostao powikszone wiosn 1982 roku, kiedy pobudowano
cele podziemne. Prawdopodobnie o nich wanie wspominaj winiowie, kiedy mwi ze
strachem o "tunelach". [...] W Pole Czarki przebywa w rzeczywistoci 12 do 15 tysicy wi
niw. Do liczby tej doda naley co najmniej 5 tysicy winiw politycznych przetrzymy
wanych w pozostaych wizieniach Kabulu oraz w omiu innych gwnych orodkach odosob
nienia"'.
1. Biuro nr 5 KHAD znane pod nazw KhadiPad. 2. Siedziba gwna KHAD w dystrykcie
Skaszarak. 3. Budynek Ministerstwa Spraw Wewntrznych. 4. Centralne biuro przesucha, zna
ne jako Sedarat. 5. Biura militarnej gazi KHAD, znane pod nazw KhadiNezami, oraz dwa
domy prywatne w pobliu budynku Sedaratu: 6. Dom Ahmada Shaha Chana i 7. Dom Wasira
Akbara Chana, biura KHAD w dystrykcie Howza Bankat.
Do owych tortur fizycznych doda naley rnego rodzaju tortury psychiczne: symu
lowane zabjstwa, gwat dokonany na osobie bliskiej winiowi, pozorowane zwolnie
Chcc wywrze wraenie na licealistkach, oprawcy prowadz je do "sal trwogi", gdzie katowano
bojownikw ruchu oporu; Farida Ahmadi widziaa w "pokoju" KHAD walajce si po pododze
odcite ludzkie koczyny. [...] Te wybrane ze rodowiska studenckiego ofiary s niekiedy zwal
niane, eby sia strach wrd swych kolegw, eby przedstawiane przez nich wiadectwa suyy
za przestrog"'.
koju. Kada osoba uznana przez reim za potencjalne "zagroenie" bya bezwzgldnie
eliminowana.
Informacja bya cile kontrolowana. Cudzoziemcy nie akceptowani przez reim
stawali si personae non gratae; to samo dotyczyo lekarzy i dziennikarzy. Po aresztowa
niu kierowani byli przez Sowietw do wizienia centralnego i tam przesuchiwani. wo
bec cudzoziemcw nie stosowano fizycznych tortur, gdy stowarzyszenia humanitarne,
wiedzc o ich pobycie w Afganistanie, natychmiast day ich uwolnienia. W trakcie
fingowanych, montowanych od pocztku do koca procesw, zmuszani byli jednake
do zeznawania, i prowadzili dziaalno szpiegowsk na rzecz obcych mocarstw oraz
uczestniczyli w walkach partyzanckich, mimo e ich obecno spowodowana bya
wzgldami humanitarnymi"4.
Mimo e cudzoziemcy byli krpujcymi wiadkami, to przecie ich nie torturowano
ani nie pozbawiano ycia"5. Kady natomiast podejrzany Afgaczyk by po aresztowa
niu torturowany, po czym na og mordowany. I tak dziaacze Pasztuskiej Partii So
cjaldemokratycznej (Afghan Mellat), zaoonej w 1966 roku, zostali 18 maja 1983 roku
aresztowani, chocia - wedug posiadanych informacji - nie wspierali afgaskiego ru
chu oporu. Amnesty International opublikowaa list (pniej uzupenion) 18 aresz
towanych dziaaczy, ktrzy "publicznie przyznali si do winy". W okresie od 8 czerwca
1980 do 22 kwietnia 1982 roku rzd ogosi oficjalnie ponad 50 wyrokw mierci za
dziaalno kontrrewolucyjn, 77 - w 1984, i 40 - w 1985 roku.
Po zdobyciu 19 kwietnia 1992 roku wizienia Pole Czarki uwolniono 4 tysice osb.
W maju tego roku w pobliu wizienia odkryto zbiorow mogi z ciaami 12 tysicy
ofiarH'. Latem 1986 roku Shah Bazgar sporzdzi kwestionariusz, z ktrego wynikao,
e w Kabulu byo 52 tysice winiw, a w Dalalabadzie -13 tysicy. Uzyskane przez
niego dane wskazyway na to, e cakowita liczba winiw przekroczya 100 tysicy88.
W roku 1986 Babrak Karmal zosta pozbawiony swoich funkcji. Zastpi go "gorba
czowowski" prezydent Mohammad Nadibullah, ktry kaza zwraca si do siebie per
towarzyszu Nadib", aeby unikn wymawiania drugiej czci swego nazwiska, a nad
to przypominajcej imi Allaha; nie przeszkodzio mu to wszake powrci do Nadi
bullaha, kiedy nasta czas narodowego pojednania. Nadibullah, lekarz z wyksztacenia,
ambasador w Iranie, czonek Parczamu, by czowiekiem Moskwy. W latach 1980-1986
kierowa KHAD i za oddane usugi odbiera gratulacje od samego Jurija Andropowa,
byego szefa KGB, ktry z czasem zosta sekretarzem generalnym partii. Jego brat, Sed
diqullah Rahi, nazywa go "Bykiem" i porwnywa z Beri, gdy - jak twierdzi - w cigu
szeciu lat podpisa on prawdopodobnie nakazy zgadzenia 90 tysicy osb. Oprcz te
Zob. te Alain Guillo, "Un grain dans la machine", Robert Laffont, Paris 1989; Philippe Augoyard,
La Prison pour delit d'espoir, medecin en Afghanistan", Flammarion, Paris 1985; Jacques Abouchar,
Dans la cage de 1'Ours", Balland, Paris 1985. dlo
H" Francois Missen w "La Nuit afghane" (Ramsay, Paris 1990) pisze, e aresztowano go w towarzystwie
chlc
Antoine'a Darnaud, jego kamerzysty, oraz Osmana Barai, sucego mu za przewodnika. Ten ostatni nigdy
nie zosta zwolniony.
Amnesty International, "Afghanistan", s. 8. Jeli chodzi o Afghan Mellat, zob. "Rapport annuel"
1989 (o uwolnieniu 23 z 30 uwizionych dziaaczy).
H' E. Bachelier, "Afghanistan en guerre...", s. 62, i A. Akram, "Histoire de la guerre...", s. 207-208.
S. Bazgar, "Afghanistan...", s. 227-229.
4 Seddiqullah Rahi, "Connaissezvous Najiboullah?", cyt. przez A. Akrama, "Histoire de la guerre...",
s 210. Tame, jeli chodzi o nastpny cytat.
KOMUNIZM W AFGANISTANIE 679
Do mojego aresztowania doszo okoo 9.30 wieczr. [...] Umieszczono mnie w celi, w ktrej znaj
dowao si ju dwch innych winiw: robotnik budowlany z Kalahanu, znajdujcego si na p
noc od Kabulu, oraz urzdnik z prowincji Nangahar, ktry pracowa w Ministerstwie Rolnictwa.
Wystarczyo spojrze na robotnika, eby zda sobie spraw z tego, e go katowano. Ubranie mia
poplamione krwi, na rkach siniaki i rany. [...] Zaprowadzono mnie na przesuchanie. Zostaem
oskarony o to, e w cigu ostatnich tygodni jedziem do Mazare Szarif i do Kandaharu, aby j
trzy ludzi przeciwko rzdowi [...). Ja tymczasem nie ruszaem si z Kabulu od ponad p roku.
Protestowaem, twierdzc, e jestem niewinny, ale gdy tylko to powiedziaem, posypa si na mnie
grad ciosw. [...] Podczono mi do palcw u ng kable od telefonu na korbk i zaaplikowano
dawk wstrzsw elektrycznych. [...] Potem ju mnie nie przesuchiwano. W dwa dni pniej jeden
z agentw KHAD, ktry bra udzia w przesuchiwaniu, przyszed do celi, aby mi powiedzie, e
mnie zwalniaj. Owiadczy, e KHAD doszed do wniosku, i moje aresztowanie byo pomyk..
Terror nie omija rwnie dzieci. Porywano je, posyano do Zwizku Sowieckiego
i szkolono na szpiegw, ktrzy nastpnie infiltrowali szeregi partyzantw. Naim opo
wiedzia swoj histori Shahowi Bazgarowi:
Pochodz z Heratu. Kiedy miaem osiem lat, zabrano mnie ze szkoy i wcielono do Sazmanu
[Afgaski Zwizek Modziey Komunistycznej), po czym spdziem dziewi miesicy w ZSRR.
Niektrych rodzicw zmuszano, aby wyraali na to zgod. Mj ojciec, ktry jest za komunistami,
nie mia nic przeciwko temu. Matka nie yje. Ojciec oeni si po raz drugi. W domu, oprcz
jednego brata i siostry, wszyscy naleeli do Chalku. Ojciec sprzeda mnie Sowietom. Przez kilka
miesicy dostawa za to pienidze. [...] Mielimy zajmowa si szpiegowaniem.
Amnesty International, "Afghanistan", s.13. wiadectwa uzyskane od organizacji obrony praw czo
wieka maj charakter anonimowy.
' wiadectwo Naima, lat 10, w: S. Bazgar, "Afghanistan...", s. 25-2X.
680 TRZECI WIAT
Wskutek terroru ucierpieli wszyscy mieszkacy kraju, ofiar wojny totalnej oraz to
talitarnej polityki padali wszyscy ludzie, niezalenie od wieku. Okupacyjne wojska so
wieckie wszelkimi sposobami staray si zlikwidowa ogniska oporu. W tym celu stoso
way zakrojony na szerok skal terror: bombardowanie ludnoci cywilnej, masowe za
bijanie wieniakw, przymusowe przesiedlenia. Terrorowi wymierzonemu w ludno
cywiln towarzyszy terror polityczny; we wszystkich orodkach wielkomiejskich znaj
doway si specjalne wizienia, w ktrych winiw torturowano, jak te - najczciej
mordowano.
SKUTKI INTERWENCJI
STEPHANE COURTOIS
Przez cae XIX stulecie refleksja nad przemoc rewolucyjn bya zdominowana przez
fundamentalne dowiadczenie Rewolucji Francuskiej. Gwatowny terror, charakteryzu
jcy lata 1793-1794, przejawi si tam w trzech podstawowych postaciach. Najbardziej
barbarzyska z nich to "wrzeniowe rzezie", podczas ktrych inspiratorzy zamieszek
doprowadzili do zamordowania w Paryu tysica osb, a rzd ani adne stronnictwo
w ogle na to nie zareagoway. Najbardziej znane instrumenty terroru: instytucja Try
bunau Rewolucyjnego, komitety nadzoru (donosicielstwa) i gilotyna, przyczyniy si
do mierci 2625 osb w Paryu i 16 600 w caej Francji. Dugo ukrywano terror "pie
682 DLACZEGO?
Terror to rzdy strachu, ktre w myl teorii Robespierre'a s rzdami cnoty. Terror, uruchomio
ny dla unicestwienia arystokracji, staje si ostatecznie rodkiem eliminacji niegodziwcw i zwal
czania przestpstw. Od tej pory wsplistnieje z rewolucj, jest jej nieodcznym elementem, tyl
ko on moe bowiem przyczyni si do powstania Republiki obywateli. [...] Jeli za Republika
wolnych obywateli nie moe jeszcze powsta, to dlatego, e ludzie skaeni przeszoci s li; za
pomoc terroru Rewolucja, ta nie opisana i zupenie nowa historia, stworzy nowego czowieka'.
Rewolucjonista to czowiek z gry stracony. Nie ma wzgldu ani na wasne korzyci, ani na pry
watne sprawy, uczucia, osobiste wizi czy wasno, nie ma nawet nazwiska. Przepenia go jedna
jedyna sprawa, wykluczajca inne, jedna jedyna myl, jedno uczucie - rewolucja. Nie tylko w so
wach, lecz i w czynach zerwa on w gbi swej istoty wszelkie wizi z porzdkiem publicznym
i z cywilizowanym wiatem, z jego wszystkimi prawami, konwenansami, obyczajami spoecznymi
i etycznymi zasadami. Rewolucjonista jest tego wiata zajadym wrogiem i yje tylko po to, aby
tym pewniej mc go zniszczy.
684 DLACZEGO?
W swoim niepowtarzalnym nieszczciu kraj ten jawi si jako zagadka dla tych, ktrzy badaj
jego los. Starajc si zrozumie najglbsze przyczyny tego odwiecznego dramatu, odkrylimy
specyficzne wizi, jakie zdaj si czy - zawsze w jak najgorszej intencji - zdobycie lub zacho
wanie wadzy z zabjstwem politycznym, niezalenie od tego, czy jest ono indywidualne, czy ma
sowe, rzeczywiste czy symboliczne. [...] Owa duga tradycja zabjstw uksztatowaa bez wtpie
nia wiadomo zbiorow, w ktrej oczekiwanie na pokojow polityk nie zajmuje zbyt wiele
miejsca".
Car Iwan IV, zwany Gronym, nie mia jeszcze trzynastu lat, kiedy w roku 1543
przyzwolil, by ksi Szujski, pierwszy dostojnik pastwa, zgin rozszarpany przez psy.
Smier ony w roku 1560 doprowadza go do mciwego szalestwa; podejrzewajc
w kadym potencjalnego zdrajc, morduje, zataczajc coraz szersze krgi, wszystkich
swych rzeczywistych lub urojonych wrogw, a take ich bliskich. Tworzy wasny korpus
oprycznikw, ktrzy majc wszelkie uprawnienia, siej mier i zniszczenie. W 1572 ro
Michael Confino, "Violence dans la violence. Le debat BakounineNetchaiev", Maspero, Paris 1973,
s.102.
Martin Malia, "Sowiecka tragedia. Historia komunistycznego imperium rosyjskiego 1917-1991",
tum. Magdalena Hulas, Elbieta Wyzner, Wyd. Philip Wilson, Warszawa 1998, s. 84.
Helene Carrere d'Encausse, "Le Malheur russe. Essa sur le meurtre politique", Fayard, Paris 1988,
s.17.
DLACZEGO? 685
Rosjanie, zarwno bolszewicy, jak i inni, s potomkami caratu; to carat w cigu wiekw ksztaci
ich i formowa. Udao im si usun cara, ale caratu nie zlikwidowali. Cigle jeszcze nosz car
ski mundur, chocia przenicowany. [...] Bolszewicy nie s przygotowani do przeprowadzenia re
wolucji administracyjnej w sensie pozytywnym, zdolni s jedynie do rewolucji negatywnej. Ze
wzgldu na doktrynalny fanatyzm, ciasnot umysu i brak kultury dokonali wielu niepotrzebnych
zniszcze. Przede wszystkim jednak zarzucam im, e wzorem carw znaleli prawdziwe upodo
banie w zabijaniu".
Owa kultura przemocy nie bya waciwa jedynie krgom wadzy. Podczas buntw
chopskich dochodzio zazwyczaj do rzezi szlachty i dzikiego terroru. Dwa z tych bun
tw zostawiy niezatarty lad w rosyjskiej pamici: rebelia Stieki Razina w latach
1667-1670, a zwaszcza powstanie Pugaczowa, ktry w latach 1773-1775 stan na cze
le ogromnej rewolty chopskiej, zachwia tronem Katarzyny Wielkiej i krwi zaznaczy
tras swego pochodu wzdu caej doliny Wogi, zanim zosta schwytany i stracony
w straszliwy sposb - powiartowany i rzucony psom na poarcie.
Jeli wierzy Maksimowi Gorkiemu, pisarzowi, wiadkowi i komentatorowi ndzy
rosyjskiej przed 1917 rokiem, owa przemoc emanuje ze spoeczestwa jako takiego.
Potpiajc w 1922 roku metody bolszewickie, Gorki napisa dugi ostrzegawczy tekst:
Okruciestwo zadziwiao mnie i wzburzao przez cae ycie. W czym tkwi, skd si wywodz
korzenie ludzkiego okruciestwa? Duo si nad tym zastanawiaem, nigdy tego nie pojem
i nadal nie pojmuj. [...) Dzisiaj, po straszliwym szalestwie europejskiej wojny i krwawych wy
darzeniach rewolucji [...], musz stwierdzi, e nie wydaje mi si, aby rosyjskie okruciestwo
osabo; mona wrcz powiedzie, e jego formy si nie zmieniaj. Pewien kronikarz z poczt
ku XVIII wieku opowiada, e w jego czasach stosowano takie oto tortury: "Wsypywano proch
Wasilij Grossman, "Wszystko pynie", tum. Wiera Biekowska, "Wsppraca", Warszawa 1990,
s.152.
Toma G. Masaryk, "La Resurrection d'un Etat. Souvenirs et reflexions 1914-1918", Plon, Paris
1930, s.197.
686 DLACZEGO?
do ust i podpalano go; innym za wkadano proch od dou. Dziurawiono piersi kobiet, prze
wlekano przez rany sznury i wieszano je na tychc sznurach". W roku 1918 i 1919 to samo ro
biono nad Donem i na Uralu; wkadano mczynie od dou adunek dynamitu, po czym wy
sadzano go w powietrze. Sdz, e - podobnie jak Anglikom zmys humoru - jedynie rosyj
skiemu ludowi waciwy jest zmys wyjtkowego okruciestwa, okruciestwa z zimn krwi,
jakby pragncego zbada granice ludzkiego uporu, siy przetrwania i odpornoci na bl. W ro
syjskim okruciestwie wyczuwa si diaboliczne wyrafinowanie, jest w nim co subtelnego, wy
szukanego. Cechy tej nie mona wytumaczy za pomoc takich sw jak "psychoza" lub "sa
dyzm", sw, ktre w gruncie rzeczy nic nie wyjaniaj. [...) Gdyby te akty okruciestwa byy
jedynie wyrazem zwyrodniaej psychiki poszczeglnych osobnikw, mona by o nich wcale nie
mwi: byaMy to sprawa psychiatry, a nie moralisty. Chodzi mi tu jednak o wykorzystywanie
cierpienia do zbiorowej zabawy. [...] Kto jest bardziej okrutny? Biali czy czerwoni? Przypusz
czalnie jedni dorwnuj drugim, jedni i drudzy bowiem s Rosjanami. A zreszt na pytanie
dotyczce stopnia okruciestwa historia odpowiada bardzo wyranie: najokrutniejszy to ten
najbardziej aktywnyy.
Niemniej od poowy XIX wieku wydawao si, e Rosja przyja kurs bardziej
umiarkowany, bardziej "zachodni" i bardziej "demokratyczny". W roku 1861 car Alek
sander II znis paszczyzn i wyzwoli chopw, powoa take ziemstwa - organy
wadzy lokalnej. W 1864 roku, aby ustanowi pastwo prawa, zorganizowa niezale
ne sdownictwo. Rozkwity uniwersytety, sztuka i czasopimiennictwo. W roku 1914
w znacznej czci zlikwidowano analfabetyzm na wsi, gdzie mieszkao 85% ludnoci.
Wydawao si, e spoeczestwo zostao wcignite w te "cywilizacyjne" denia, ska
niajce do zagodzenia przemocy na wszystkich poziomach. Nawet klska rewolucji
1905 roku staa si bodcem do rozwoju ruchu demokratycznego. I oto, gdy zdawao
si ju, i reforma przezwyciy gwat, obskurantyzm i stare nawyki, przeszkodzia te
mu wojna. 1 sierpnia 1914 roku na scen europejsk wtargna gwatownie zmasowana
przemoc.
Istota "Orestei" Ajschylosa zasadza si na tym, e zbrodnia rodzi zbrodni, a przemoc - prze
moc, a pierwsza w acuchu zbrodni, grzech pierworodny, odpokutowana zostaje nagromadzo
nym cierpieniem. Podobnie krew z sierpnia 1914 roku, niczym kltwa Atrydw rzucona na dom
wspczesnej Europy, zapocztkowaa pasmo przemocy w stosunkach midzynarodowych i spo
ecznych, przemocy, ktra zaciya na wspczesnych czasach. Korzyci, na jakie moga liczy ta
czy inna strona, nie byy w stanie zrekompensowa gwatw i rzezi wojny. Sama wojna zrodzia
rosyjsk rewolucj i przejcie wadzy przez bolszewikw"'.
Lenin nie mgby zaprzeczy tej ocenie - wszak od 1914 roku wzywa do przekszta
cenia "wojny imperialistycznej w wojn domow" i przepowiada, e z kapitalistycznej
wojny zrodzi si socjalistyczna rewolucja.
Bezwzgldna przemoc, trwajca nieprzerwanie przez cztery lata, przybraa posta
nieustannej i nie koczcej si rzezi, ktra spowodowaa mier 8,5 miliona walcz
cych. bya ona znamienna dla wojny nowego typu, nazwanej przez generaa Luden
dorffa "wojn totaln", pocigajcej za sob zarwno mier onierzy, jak ludnoci cy
wilnej. A przecie owa przemoc, na skal niespotykan w dziejach wiata, bya ograni
czona przez cay system praw i obyczajw midzynarodowych.
Jednake codzienne obcowanie z zagad, czsto w straszliwych warunkach, kiedy
atakowani gazem onierze, grzebani byli ywcem przez rozrywajce si pociski bd
umierali w mczarniach na ziemi niczyjej, w duej mierze zaciyo na sumieniach.
Osabiajc hamulce moralne w obliczu mierci zarwno wasnej, jak i blinich, do
prowadzio do zaniku wraliwoci, a nawet do znieczulenia. Karl Kautsky, przywdca
i gwny teoretyk niemieckiego socjalizmu, w 1920 roku powraca do tego zjawiska:
Karl Kautsky, "Communisme et terrorisme", Editions Jacques Povolozki, Paris 1920, s.164.
Francois Furet, "Przeszo pewnego zudzenia. Esej o idei komunistycznej w XX w.", tum. Joanna
Grnicka-Kalinowska, Maria Ochab, Oficyna Wyd. Volumen, Warszawa 1996, s. fib.
688 DLACZEGO?
Mimo i kara mierci zostaa zniesiona, od pierwszych dni po zdobyciu wadzy bolszewicy zaczli
zabija. Zabija jecw wojny domowej, jak to czyni wszyscy barbarzycy, zabija wrogw, kt
rzy poddali si po bitwie, zaufawszy obietnicy, e ich ycie bdzie oszczdzone. [...) Po tych rze
ziach, organizowanych lub tolerowanych przez bolszewikw, sama wadza wzia si za likwida
cj swoich wrogw. [...] Zgadziwszy bez sdu dziesitki tysicy ludzi, bolszewicy zaczli przepro
wadza egzekucje... formalne. I tak utworzyli najwyszy trybuna rewolucyjny, aby sdzi
wrogw wadzy sowieckiej.
Bestia zakosztowaa ciepej ludzkiej krwi. Machina do zabijania zostaa wprawiona w ruch. S
dziowie trybunau rewolucyjnego, panowie Miedwiediew, Bruno, Peterson, Karelin, zakasali r
kawy i przemienili si w rzenikw. [...] Ale krew domaga si krwi. Polityczny terror, jaki od pa
dziernika wprowadzili bolszewicy, pogry Rosj w krwawych oparach. Wzmogo si bestial
DLACZEGO? 689
stwo wojny domowej, doprowadzajc ludzi do stanu zupenego zdziczenia; coraz bardziej zapo
minano o podstawowych zasadach prawdziwego humanitaryzmu, jakich zawsze uczy socjalizm.
Przybylicie do nas, aby kultywowa nasze dawne barbarzystwo, podsycane przez carw, aby
stary rosyjski otarz okadzi oparami mierci, aby pogard dla ycia drugiego czowieka zwik
szy do stopnia niespotykanego nawet w naszym dzikim kraju, wreszcie za aby zrealizowa
wszechrosyjskie dzieo katokracji. [...] Centraln postaci w rosyjskim yciu sta si katl "
Jestem zdania, e bogactwo kraju i potg ludu mierzy si iloci i jakoci jego potencjau inte
lektualnego. Rewolucja ma sens tylko wtedy, kiedy sprzyja wzrostowi i rozwojowi tego potencja
u. Ludzi nauki naley traktowa z najwikszymi wzgldami i szacunkiem. Ale my, chcc ocali
wasn skr, obcinamy gow ludu, niszczymy nasz mzg'".
Ta anegdota stanowi pierwsze wiadectwo gbokiej pogardy Lenina dla wspobywateli, w tym dla
najznakomitszych umysw. Wkrtce po czasie pogardy nasta czas zabjstw.
Podstawowym celem Lenina byo jak najdusze utrzymanie si przy wadzy. Po dzie
siciu tygodniach, kiedy rewolucja trwaa ju duej ni Komuna Paryska, Lenin da si
porwa marzeniom, co pogbio jeszcze jego pragnienie zachowania wadzy. Historia
zacza zbacza ze zwyklego toru i rewolucja rosyjska, opanowana przez bolszewikw,
posza nieznan dotychczas drog.
Youli Martov, "A bas la pene de mort", w: J. Baynac, "La Terreur...", s. 266-267.
'" Cyt. za: Arkadi Vaksberg, "Le Mystere Gorki", Albin Michel, Paris 1997, s.111.
'5 List z 15 IX 1919, w: W. Lenin, Dziea wszystkie", t. 51, Ksika i Wiedza, Warszawa 1989, s. 41-42.
(Przyp. red.)
690 DLACZEGO?
Jest zupenie oczywiste, e nie ma innego sposobu osignicia celu, jakim jest zniesienie prywat
nej wasnoci rodkw produkcji, jak tylko skupienie caej wadzy pastwa w rkach proletariatu
i ustanowienie na okres przejciowy rygorw stanu wyjtkowego. [...] Dyktatura jest niezbdna,
nie chodzi bowiem o czciowe zmiany, ale o samo istnienie buruazji. Zadne porozumienie nie
jest tu moliwe, powinna rozstrzyga wycznie sia. [...) Kto chce osign cel, nie moe unika
odpowiednich rodkw"'.
nie doszo i po klsce Niemiec w listopadzie 1918 roku nowa Europa zacza zaprowa
dza porzdek, nie przejmujc si iskrami rewolucji na Wgrzech, w Bawarii i w samym
Berlinie, ktre zreszt szybko zostay ugaszone. W wyniku bankructwa leninowskiej teo
rii europejskiej i wiatowej rewolucji, ktre - cho potwierdzone dopiero w roku 1923,
po niepowodzeniu niemieckiego padziernika - stao si oczywiste ju w 1920 roku, po
klsce Armii Czerwonej pod Warszaw, osamotnieni bolszewicy stanli twarz w twarz
z pogron w anarchii Rosj. Po terror sigano czciej ni kiedykolwiek przedtem, po
zwala on bowiem utrzyma wadz, rozpocz przemodelowanie spoeczestwa zgod
nie z teori oraz zmusi do milczenia tych wszystkich, ktrzy swoimi wypowiedziami, po
stpowaniem lub po prostu sam egzystencj - spoeczn, ekonomiczn i intelektualn
- udowadniali pustk tej teorii. Utopia u wadzy staa si utopi zabjcz.
Ten podwjny rozdwik - midzy teori marksistowsk a leninowsk, nastpnie za
midzy teori leninowsk a rzeczywistoci - wywoa pierwsz zasadnicz dyskusj na
temat znaczenia rewolucji rosyjskiej i bolszewickiej. W sierpniu 1918 roku Kautsky wy
da nieodwoalny wyrok:
Jeeli istnieje prawdziwa historiozofia, jeeli biegowi rzeczy mona przypisa pewn racjonal
no, to oczywicie kierowanie rozwojem naley odda w rce specjalistw tej teorii, w rce
technikw tej racjonalnoci. Absolutna wadza partii [...) ma status filozoficzny; w materiali
stycznej koncepcji historii opiera si ona na rozumie. [...] Jeeli owa koncepcja jest prawdziwa,
wadza powinna by absolutna; wszelka demokracja stanowi jedynie ustpstwo na rzecz ludzkiej
omylnoci przywdcw lub metod pedagogiczn, i tylko oni mog ustala waciwe jej dawki'y.
W ksice "Dyktatura proletariatu", napisanej w lecie 1918 roku, Kautsky jtrzy ran.
Bolszewicy s u wadzy dopiero od szeciu miesicy i tylko nieliczne oznaki pozwalaj
przewidzie hekatomb, jak spowoduje ich system polityczny, tymczasem Kautsky for
muuje zasadnicz rozbieno:
Przeciwstawno dwch kierunkw rozwoju socjalizmu [...] polega na sprzecznoci dwch zasad
niczo rnych metod: metody demokratycznej i metody dyktatorskiej. Oba nurty pragn tego sa
mego: wyzwolenia proletariatu, a wraz z nim i ludzkoci przez socjalizm. Jednake drog wybra
n przez jednych, drudzy uwaaj za bdn i prowadzc jedynie do upadku. [...) danie swo
body dyskusji kieruje nas od razu w sfer demokracji. Celem dyktatury nie jest odrzucenie
krytycznych opinii, ale gwatowne zniweczenie moliwoci ich wyraania. A zatem dwie metody
- demokracji i dyktatury - s ju przed rozpoczciem dyskusji nieodwoalnie sprzeczne. Jedna
da dyskusji, druga jej odmawia.
Dyktatura mniejszoci znajduje zawsze najmocniejsze oparcie w oddanej sobie armii. Im bar
dziej jednak sia armii przedkadana jest nad poparcie wikszoci spoeczestwa, tym bardziej
wszelka opozycja zmuszona jest szuka ratunku w walce na bagnety i pici, nie za w gosowa
niu, ktrego jej odmwiono; w tej sytuacji rodkiem, za pomoc ktrego rozwizuje si sprzecz
noci polityczne i spoeczne staje si wojna domowa. Dopki nie zapanuje cakowita apatia poli
tyczna i spoeczna, zupene zniechcenie, dyktatura mniejszoci jest nieustannie zagroona prze
wrotem lub wojn partyzanck. [...] Wskutek tego nie potrafi ju zakoczy wojny domowej,
przez ktr w kadej chwili moe by zniszczona. W budowie spoeczestwa socjalistycznego nie
ma wikszej przeszkody ni wojna wewntrzna. [...] W wojnie domowej kada partia walczy
o swoje istnienie, a tej, ktra przegrywa, grozi cakowite unicestwienie. Wanie wiadomo te
go faktu sprawia, e wojny domowe s tak okrutne2".
W obliczu burzliwych wydarze ogarnici pasj rewolucyjn Lenin i Trocki, dwaj naj
waniejsi aktorzy tej pierwszej fazy rewolucji bolszewickiej, nadaj swoim dziaaniom
form teoretyczn. Mwic cile, ubieraj w posta ideologiczn wnioski, jakie nasu
wa im sytuacja. Odkrywaj rewolucj permanentn, stwierdzajc, e sytuacja w Rosji
pozwala na bezporednie przejcie od rewolucji buruazyjnej (luty) do rewolucji prole
tariackiej (padziernik). Przeksztacenie nieustajcej rewolucji w nieustajc wojn do
mow wyraaj poprzez sztafa ideologiczny.
Wida tu, jak gboki lad odcisna wojna na postpowaniu rewolucjonistw. Troc
ki pisze: "Kautsky widzi w wojnie, w jej gronym wpywie na obyczaje, jedn z zasadni
czych przyczyn krwawego charakteru walki rewolucyjnej. Nie da si temu zaprzeczy"22.
Mimo to wnioski obu teoretykw nie s wcale takie same. Wobec szczeglnej groby
militaryzmu socjalista niemiecki jest coraz bardziej uczulony na zagadnienie demokra
cji i obrony osoby ludzkiej. Dla Trockiego "rozwj spoeczestwa buruazyjnego, z kt
rego wywodzi si wspczesna demokracja, nie jest w adnym razie procesem stopnio
wej demokratyzacji, o jakiej marzy przed wojn Jean Jaures, najwikszy z utopistw
demokracji socjalistycznej, i o jakiej marzy obecnie Karl Kautsky, najbardziej uczony
ze wszystkich pedantw"z;.
Trocki, uoglniajc, mwi o "bezlitosnej wojnie domowej, ktra toczy si na caym
wiecie". Uwaa, e ziemska planeta przeywa okres, "kiedy walka polityczna byska
wicznie przeksztaca si w wojn domow", i wkrtce wystpi przeciw sobie jedynie
"dwie siy: rewolucyjny proletariat, kierowany przez komunistw, i kontrrewolucyjna
demokracja, na ktrej czele stoj generaowie i admiraowie". Jest to perspektywa
bdna podwjnie. Dalszy bieg historii pokaza bowiem, e denie do demokracji
przedstawicielskiej i jej wprowadzenie w ycie stay si zjawiskiem wiatowym; doszo
do tego nawet w ZSRR w roku 1991. Trocki jednak, podobnie jak Lenin, przejawia wy
ran skonno do uoglniania przypadku rosyjskiego, ktry interpretuje w karykatu
ralny sposb. Bolszewicy s przekonani, e poniewa w Rosji - w duej mierze dziki
nim - wybucha wojna domowa, rozszerzy si ona - i powinna si rozszerzy - na Euro
p, a nastpnie na cay wiat. Niemniej ten podwjny bd w interpretacji bdzie pod
staw uzasadnienia trwajcego przez dziesitki lat komunistycznego terroru.
Z przedstawionych przesanek Trocki wyciga definitywne wnioski:
Mona i naley zrozumie, e w czasie wojny domowej zabijamy biaogwardzistw, aby oni nie
zabijali robotnikw. A zatem naszym celem nie jest niszczenie ludzkiego ycia, ale przeciwnie,
jego ochrona. [...] Nieprzyjaciela naley doprowadzi do stanu, w ktrym nie bdzie mg szko
dzi, co w warunkach wojennych oznacza moe jedynie jego zniszczenie. Podczas rewolucji, tak
jak na wojnie, chodzi o zamanie woli wroga, o zmuszenie go do kapitulacji na warunkach zwy
cizcy. [...] Problem, do kogo bdzie naleaa wadza w kraju, a wic czy buruazja ma pozosta
przy yciu, czy te musi zgin, bdzie rozwizany nie przez odsyanie do artykuw konstytucji,
ale przez odwoanie si do wszelkich form przemocy'.
Podczas wojny wszystkie instytucje, organy wadzy rzdowej i opinii publicznej musz by bezpo
rednio lub porednio podporzdkowane jej celom. Dotyczy to przede wszystkim prasy, aden
rzd prowadzcy walk nie moe pozwoli na rozpowszechnianie na swoim terytorium publika
cji, ktre otwarcie lub skrycie popieraj wroga, zwaszcza podczas wojny domowej. Jej cech
szczegln jest bowiem to, e na tyach wojsk obu zwalczajcych si obozw znajduje si lud
no, ktra trzyma stron wroga. Kiedy o sukcesie lub klsce decyduje mier, nieprzyjacielscy
szpiedzy schwytani za lini frontu musz ponie kar mierci. Prawo to jest niewtpliwie nie
ludzkie, ale nikt jeszcze nie uzna wojny, a tym bardziej wojny domowej, za szko humanitary
zmu.
W wojnie domowej, ktra wybucha w Rosji na przeomie wiosny i lata 1918 roku,
bior czynny udzia nie tylko bolszewicy. Przez niemal cztery lata jej przebieg bdzie
cigiem szalestw i okruciestw popenianych przez obie strony: wroga si krzyuje,
wbija na pal, wiartuje i pali ywcem. Ale tylko bolszewicy rozpatruj t wojn z punk
tu widzenia teorii, traktujc j jako konieczno. Pod wpywem doktryny i nowych, po
dyktowanych przez wojn obyczajw wojna domowa staje si dla nich form permanent
nej walki politycznej. Za wojn domow czerwonych z biaymi kryje si inna, o wiele
waniejsza i o wiele bardziej znaczca wojna czerwonych z niema czci robotnikw
i przewaajc czci chopw, ktrzy od 1918 roku zaczynaj ju mie dosy bolsze
wickiego bata. Inaczej ni w tradycyjnym schemacie, wojna ta nie jest ju walk dwch
skonfliktowanych grup politycznych, ale konfrontacj panujcej wadzy z ogromn cz
ci spoeczestwa, ktra za Stalina przeciwstawi parti-pastwo spoeczestwu jako
caoci. To nowe, niespotykane zjawisko zawdzicza sw trwao i rozwj jedynie usta
nowieniu systemu totalitarnego, kontrolujcego wszystkie dziaania spoeczne i oparte
go na masowym terrorze.
Z ostatnich bada, prowadzonych z wykorzystaniem materiaw archiwalnych, wy
nika, e "brudna wojna" (Nicolas Werth) z lat 1918-1922 staa si dla reimu sowiec
kiego rzeczywistym wzorcem, kuni hartujc ludzi, rozprzestrzeniajcych rewolucj,
piekielnym tyglem, w ktrym preparowano szczegln mentalno leninowsko-stali
nowskiego komunisty - mieszanin idealistycznej egzaltacji, cynizmu i nieludzkiego
okruciestwa. Owa rozszerzajca si z terytorium Rosji na cay wiat wojna domowa,
ktra miaa trwa dopty, dopki socjalizm nie opanuje ziemskiego globu, uczynia
z okruciestwa kryterium "normalnych" midzyludzkich relacji. Spowodowaa tym sa
mym, e obalone zostay tradycyjne zapory chronice przed fundamentaln i nieogra
niczon przemoc.
Niemniej problemy poruszone przez Kautskiego drczyy rewolucjonistw rosyj
skich od pierwszych dni bolszewickiej rewolucji. Isaak Steinberg, lewicowy socjalista
-rewolucjonista, ktry przyczy si do bolszewikw i od grudnia 1917 do maja 1918
roku by komisarzem ludowym sprawiedliwoci, w 1923 roku okreli wadz bolszewic
k jako "system metodycznego terroru pastwowego". Poruszy take podstawowy pro
blem granic rewolucyjnej przemocy:
Tame, s. 78
696 DLACZEGO?
Obalenie starego wiata i zastpienie go nowym, w ktrym przetrwao to samo zo i ktry skao
ny jest dawnymi zasadami, sprawia, e w decydujcej chwili socjalizm staje przed zasadniczym
wyborem midzy star [carsk, buruazyjn) przemoc a przemoc rewolucyjn. [...) Dawna
przemoc jest tylko chorobliw obron niewolnictwa, nowa przemoc jest bolesn drog ku wy
zwoleniu. [...] To wanie jest nasz wybr: posugujemy si narzdziem przemocy, aby raz na za
wsze z przemoc skoczy. Nie ma bowiem innego sposobu na jej zwalczenie. Wanie tu obna
amy otwart ran rewolucyjnej moralnoci; w tym uwydatnia si jej antynomia, wewntrzna bo
le, jej sprzeczno.
I dodawa:
Podobnie jak terror, przemoc (przybierajca rwnie posta przymusu i kamstwa) zawsze pora
a najpierw sam gbi jestestwa zwycionego, ale jednoczenie pitnuje zwycizc, nastpnie
za cae spoeczestwo26.
Steinberg zdawa sobie spraw, jakie ogromne ryzyko z punktu widzenia "uniwersal
nej moralnoci" lub "prawa naturalnego" niesie ze sob wprowadzenie terroru i prze
mocy. To samo myla Gorki, gdy 21 kwietnia 1923 roku pisa do Romain Rollanda:
"Nie odczuwam adnej chci, by powrci do Rosji. Nie mgbym pisa, gdybym musia
traci czas na powtarzanie tej samej piewki: Nie zabijaj'. Wszelkie skrupuy rewolu
cjonistw nie bdcych bolszewikami i wtpliwoci samych bolszewikw zmiota do
reszty furia Lenina, a nastpnie Stalina. Tote Gorki, ktry przyczy si do "genialne
go przywdcy", mg napisa 2 listopada 1930 roku w licie do tego Romain Rollanda:
2 Isaak Steinberg, "L'aspect ethique de la revolution" (Berlin 1923), w: J. Baynac, "La Terreur..."
s. 370.
2' Cyt. za: A. Vaksberg, "Le Mystere...", s.183.
2" Tame, s. 264.
DLACZEGO? 697
Ani na chwil nie znikaa atmosfera mniej lub bardziej "gorcej" czy "zimnej" wojny
domowej, raz intensywnej i otwartej, innym razem ukrytej i podstpnej. Okrelenie
"wojna klas", ktre czsto przedkada si nad "walk klas", przestaje by metaforycz
ne. Politycznym wrogiem nie jest ju taki czy inny opozycjonista ani nawet "wroga kla
sa", ale staje si nim cae spoeczestwo.
W kocu rozszerzajcy si terror, ktry mia na celu zniszczenie spoeczestwa, mu
sia dosign take kontrspoeczestwa, czyli partii u wadzy. Ju za Lenina, poczwszy
od 1921 roku, odszczepiecy lub opozycjonici ponosili kary, ale potencjalnymi wrogami
byli wci ludzie spoza partii. Za Stalina potencjalnymi wrogami stali si z kolei sami
czonkowie partii. Jednak dopiero po zamachu na Kirowa Stalin skorzysta z pretekstu,
aby zastosowa wobec czonkw partii kar mierci. W ten oto sposb nawiza do Nie
czajewa, do ktrego Bakunin tak pisa w czerwcu 1870 roku w licie zrywajcym stosunki:
Podstaw naszej dziaalnoci powinno by proste prawo: prawda, uczciwo, zaufanie midzy
wszystkimi brami [rewolucjonistami); kamstwo, wybiegi, mistyfikacj i - jeli to konieczne
przemoc stosuje si wycznie wobec wrogw. [...] Natomiast pan, drogi przyjacielu - i na tym
polega pana podstawowy i kolosalny bd - jest skaony doktryn Loyoli i koncepcj Machiavel
lego [...) Owadnity policyjnymi i jezuickimi zasadami i metodami, wpad pan na pomys, aby
zbudowa na tej podstawie wasn organizacj [...] i dlatego postpuje pan wobec swoich przyja
ci tak, jakby byli wrogamiz4.
Poniewa bolszewicy uwaaj, e wojna wci trwa, nadal stosuj terminologi wojen
n, jak "wrodzy agenci", "ludno wsppracujca z wrogiem" itp. Wojenny model
Prawo gosu [w sowietach] maj tylko ci, ktrzy "rodki egzystencji zdobyli poprzez prac wy
twrcz lub poyteczn dla oglu". Co oznacza jednak "praca wytwrcza lub poyteczna dla
ogu"? Jest to okrelenie elastyczne. Rwnie elastyczne jest rozporzdzenie dotyczce osb,
ktrym odebrano prawo gosu, midzy innymi tych, ktrzy "zatrudniaj robotnikw najemnych
dla zysku". [...] Wida bardzo wyranie, e niewiele trzeba, aby w systemie wyborczym republiki
sowieckiej zyska etykietk kapitalisty i straci prawo gosu. Elastyczny charakter definicji prawa
wyborczego pozwala na cakowit arbitralno, nie wynika ono bowiem z systemu prawnego, ale
odnosi si bezporednio do jego podmiotu. Sowa "proletariusz" nie uda si nigdy zdefiniowa
w sposb precyzyjny i nie podlegajcy krytyce".
Wrg to doskonae uzasadnienie terroru; totalitarne pastwo nie moe y bez nieprzyjaci. Je
eli ich nie ma, to ich sobie wymyli. Raz tak zaklasyfikowani, nie zasuguj na lito. [...] Bycie
wrogiem jest nieuleczaln i dziedziczn uomnoci. [...] Podkrela si niekiedy, e ydzi byli
przeladowani nie za to, co uczynili, ale za to, kim byli - Zydami. Nie inaczej wszake jest z wa
dz komunistyczn: domaga si ona stosowania represji wobec buruazji jako klasy (albo
w chwilach kryzysowych - jej eliminacji). Wystarczy zwyka przynaleno do tej klasy, nie trzeba
robi nic wicej ".
Scjentyzm, nie humanizm, zbudowa podstawy ideologiczne totalitaryzmu. [...] Zwizek midzy
scjentyzmem a totalitaryzmem nie ogranicza si do znajdowania rzekomo naukowych (biolo
700 DLACZEGO?
Proletariat jest klas historycznie wstpujc [...]. Buruazja jest obecnie klas upadajc. Nie
tylko nie odgrywa podstawowej roli w produkcji, ale stosujc metody imperialistycznego za
waszczania, niszczy gospodark wiatow i ludzk kultur. Niemniej buruazja ma ogromn y
wotno. Czepia si wadzy i nie chce zwolni uchwytu. Grozi to tym, e pocignie za sob
w przepa cae spoeczestwo. Musimy wyrwa buruazji wadz, ucinajc jej rce. Czerwony
Terror jest broni uywan przeciwko klasie, ktra musi zgin, cho si z tym nie zgadza.
I wyciga wniosek: "Gwatowna rewolucja staa si koniecznoci wanie dlatego,
e wymg historii nie zosta speniony przez aparat demokracji parlamentarnej".
Wida w tym deifikacj Historii, ktrej naley wszystko powici, i nieuleczalnna
iwno rewolucjonisty, ktry dziki swej dialektyce wyobraa sobie, e zbrodnicze me
tody sprzyjaj powstaniu bardziej sprawiedliwego i bardziej humanitarnego spoecze
stwa. Dwanacie lat pniej Gorki powie to znacznie brutalniej: "Przeciwko nam jest to wszystko, co
przeyo swj wyznaczony przez histori czas; to daje nam prawo sdzi, e jestemy wci w stanie wojny
domowej. Wynika std oczywisty wniosek: jeeli nieprzyjaciel si nie poddaje, zabijamy go". W tym
samym roku Aragon tak to uj w jed
nym ze swych wierszy: "Bkitne oczy Rewolucji lni okruciestwem koniecznoci".
Inaczej miaa si sprawa z Kautskim, ktry od 1918 roku porusza powyszy problem z du doz odwagi i
szczeroci. Odrzucajc fetysze sw, pisa:
Prawd mwic naszym ostatecznym celem nie jest socjalizm, ale obalenie "wszelkiej formy wy
zysku i ucisku bez wzgldu na to, czy jest ona skierowana przeciw klasie, partii, ptci lub rasie".
[...] Gdyby udao si nas przekona, e mylimy si, nie wierzc, i wyzwolenie proletariatu
i w ogle ludzkoci mona osign wycznie - lub atwiej - opierajc si na prywatnej wasnoci rodkw
produkcji, wwczas musielibymy odrzuci socjalizm, nie rezygnujc jednak z naszego ostatecznego celu,
wicej - wrcz powinnimy to uczyni wanie ze wzgldu na nasz ostateczny cel".
Niech ogie spali te wcieke psy! Niech zginie banda, ktra ukrywa przed masami ludowymi
zwierzce szpony i krwioercze ky! Do diaba z spem Trockim, toczcym trujc pian, ktr
opluwa wielkie idee marksizmu-leninizmu! Niech ci kamcy, komedianci, ndzni pigmeje, wrza
skliwe pieski ksajce sonia ju wicej nam nie szkodz! [...] Tak, precz z t zwierzc podo
ci! Skoczmy z tymi obrzydliwymi krzywkami lisw i wi, z t mierdzc padlin. Uciszmy
ich wiskie chrzkania! Niech zgin wcieke psy kapitalizmu, ktre chc rozszarpa najlep
szych ludzi, jakich nosia nasza sowiecka ziemia! Wcinijmy im do garda zwiexzc nienawi do
przywdcw naszej partii!
Ale czy to nie JeanPaul Sartre mwi bez ogrdek w 1952 roku: "Kady antyko
munista to pies!" Ta diabolicznozwierzca retoryka zdaje si potwierdza hipotez
Annie Kriegel, jakoby sfingowane, spektakularne procesy miay peni funkcj wycho
wawcz. Podobnie jak w redniowiecznych misteriach, dobremu ludowi pokazuje si na
scenie posta "zlego", heretyka, "trockisty", pniej za "kosmopolitycznego syjonisty"
sowem - Diaba...
Alain Brossat przypomina, e haaliwe zabawy i karnaway ustanowiy tradycj ani
malizacji Innego, ktr od XVIII wieku odnajdujemy w politycznej karykaturze. Ten
metaforyczny rytua pozwala, wanie za porednictwem zwierzcia, wyrazi utajone
kryzysy i konflikty. Wszelako w Moskwie lat trzydziestych nic ju nie jest metafor.
Uzwierzcony" przeciwnik jest traktowany jak zwierzyna owna, dopki nie stanie si
zwierzyn skazan na mier - w tym wypadku kandydatem do strzau w ty gowy. Sta
lin usystematyzowa i upowszechni metody, wykorzystane w peni przez naladowcw
chiskich, kambodaskich i innych. Ale Stalin nie by ich wynalazc. Nie bez zarzutu
jest sam Lenin, ktry po zdobyciu wadzy traktowa swoich przeciwnikw jak "szkodli
we robactwo", "wszy", "skorpiony", "wampiry".
W sprawie sfingowanego procesu tak zwanej partii przemysowej Liga Praw Czo
wieka opublikowaa protest podpisany midzy innymi przez Alberta Einsteina i Toma
sza Manna; Gorki odpowiedzia w licie otwartym: "Uwaam, e ta egzekucja bya ca
kowicie zgodna z prawem. To zupenie naturalne, e wadza robotnicza i chopska zabi
ja swoich wrogw jak wszy
Alain Brossat wyciga wnioski z tego zoologicznego odchylenia:
Jak zawsze, poetw i katw totalitaryzmu zdradza najpierw ich wasne sownictwo: owo "likwi
dowanie" dokonywane przez moskiewskich katw, zblione do "obrbki" stosowanej na skal
przemysow przez zbrodniarzy hitlerowskich, stanowi jzykowy mikrokosmos, wiadczcy
o nieodwracalnej katastrofie mentalnej i kulturowej, ogarniajcej wwczas cakowicie jawnie ca
y obszar pastwa sowieckiego. ycie ludzkie pozbawione zostao jakiejkolwiek wartoci, myle
nie takimi kategoriami, jak "wrogowie ludu", zdrajcy", "pewne elementy" itp., zastpio pojcie
etycznej pozytywnoci rodzaju ludzkiego [...]. W nazistowskich wypowiedziach, praktykach
Bliski jest czas, w ktrym nauka wadczo zwrci si do istot zwanych normalnymi: chcecie, eby
wszystkie choroby, sabe strony, uomnoci, uwid starczy i przedwczesna mier organizmu zo
stay zbadane szczegowo i dokadnie? Bada tych nie mona przeprowadzi, eksperymentujc
na psach, krlikach i winkach morskich. Niezbdne s dowiadczenia na samym czowieku,
zbadanie funkcjonowania jego organizmu, procesw odywiania wewntrzkomrkowego, wy
twarzania krwi, chemii neuronw i, oglnie rzecz biorc, wszystkich procesw zachodzcych
w ludzkim organizmie. Potrzebne bd do tego setki jednostek ludzkich. Tym samym odda si
jednak ludzkoci prawdziw przysug, co oczywicie jest znacznie waniejsze, bardziej uytecz
ne ni eksterminacja dziesitkw milionw zdrowych istot dla wygody ndznej, psychicznie i mo
ralnie zdegenerowanej klasy drapienikw i pasoytw".
Odnoszce si do bioetyki teksty prawne [...] okrelaj inne niebezpieczestwa,bardziej skryte, gdy wi
si z postpem nauki,ktrej rola w powstawaniu ideologii opartych na terrorze "jako
prawie rozwoju" (J.Asher) bya zbyt czsto lekcewaona (...].Eugeniczny zamys, zawarty w pismach tak
znanych lekarzy,jak Richet lub Carrel,przygotowa grunt pod masow eksterminacj,doprowadzajc do
obkaczych czynw nazistowskich lekarzy5.
Tymczasem w komunizmie istnieje pewna socjopolityczna eugenika,rodzaj spoecznego darwinizmu. Jak
pisze Dominique Colas: "Lenin,mistrz wiedzy o ewolucji gatun
A.Brossat,"Un Communisme...",s.2fi8.
53AVaksMerg,"Le Mystere...",s.286-287.
" Tame,s.312.
"Bruno Gravier,"Une actualite toujours plus crucial",w: Marcel olin (red.),"Le Crime contre 1'hu ska
manite",Eres,1996,s.10.
DLACZEGO? 703
kw spoecznych, bez wahania postanawia, ktre z nich musz znikn, poniewa histo
ria wydaa na nie wyrok". Od chwili gdy zgodnie z ostatnimi wynikami nauk ideolo
gicznych lub polityczno-historycznych, takich jak marksizm-leninizm, buruazja zostaje
oficjalnie odesana do minionego okresu rozwoju ludzkoci, jej likwidacja jako klasy
znajduje uzasadnienie, wkrtce za potem - take likwidacja ludzi, ktrzy do niej nale
lub mogliby nalee.
W zwizku z nazizmem Marcel Colin mwi o "klasyfikacji, segregacji, wykluczeniu,
czysto biologicznych kryteriach, jakie niesie w sobie przestpcza ideologia. Mamy tu na
myli rne scjentystyczne pewniki (dziedziczno, krzyowanie, czysto rasowa), ana
wet milenarystyczne czy planetarne fantasmagorie, ktre zaznaczyy si w historii jako
nieprzezwycione"4'. Owe scjentystyczne zaoenia, w myl ktrych proletariat uwaa
si za nosiciela sensu dziejw itp., zastosowane do historii i spoeczestwa, a biorce
si z milenarystycznych i planetarnych fantasmagorii, s wszechobecne w komunistycz
nej praktyce. Wanie one okrelaj przestpcz ideologi, ktra zgodnie z czysto ide
ologicznymi kryteriami pociga za sob arbitralne podziay (buruazja/proletariat)
i klasyfikacje (drobnomieszczanie, wielka buruazja, bogaci chopi, redniozamoni
chopi, biedni chopi itd.). Utrwalajc je, jakby byy ostateczne i jakby jednostki nie
mogy przechodzi z jednej kategorii do drugiej, marksizm-leninizm ustanawia wy
szo abstrakcyjnych kategorii nad tym, co rzeczywiste i ludzkie. Kady czowiek lub
grupa postrzegani s jako archetyp zaczerpnity ze schematycznego wstpu do socjolo
gii. I to wanie uatwia zbrodni: donosiciel, sdzia ledczy, oprawca z NKWD nie wy
daje czowieka, nie prowadzi ledztwa, nie zabija, ale eliminuje abstrakcj zagraajc
powszechnej szczliwoci.
Doktryna przeksztacia si w kryminogenn ideologi wskutek prostego zanegowa
nia zasadniczej przesanki: jednoci tego, co Robert Antelme nazywa "rodzajem ludz
kim", albo co preambua do Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka z 1948 roku zwie
"rodzin ludzk". Czyby korzenie marksizmu-leninizmu w mniejszym stopniu tkwiy
w Marksie ni w wynaturzonym darwinizmie, zastosowanym do problematyki spoecz
nej i prowadzcym do podobnego postpowania, jak w kwestiach rasowych? Jedno jest
pewne: zbrodnia przeciwko ludzkoci to wytwr ideologii redukujcej czowieka i ludz
ko do kondycji, ktra nie jest uniwersalna, lecz partykularna: biologiczno/rasowa lub
socjohistoryczna. Dziki umiejtnej propagandzie komunistom udao si w tym wypad
ku wzbudzi przekonanie, e ich zamierzenie ma charakter powszechny, obejmuje ca
ludzko. Czsto nawet wprowadzano zasadnicze rozrnienie midzy nazizmem a ko
munizmem, twierdzc, e nazistowski program mia ograniczony charakter - cilena
cjonalistyczny i rasowy - natomiast program leninowski mia by uniwersalny. Nic bar
dziej bdnego: Lenin i jego nastpcy w teorii i praktyce wyranie wykluczyli z gatunku
ludzkiego kapitalist, buruja, kontrrewolucjonist itp. Posugujc si sowami socjolo
gicznego lub politycznego dyskursu, uczynili z nich wrogw absolutnych. A jak mwi
Kautsky w 1918 roku, s to sowa "elastyczne", pozwalajce wyklucza z ludzkiej spo
ecznoci kogo si chce, kiedy si chce i jak si chce; sowa, ktre prowadz bezpored
nio do zbrodni przeciwko ludzkoci.
Dominique Colas, "Lenine et le leninisme", PUF, "Quc saisje'?", Paris 14R7, s.101, i praca doktor
ska, "Le Leninisme", PUF, Paris 1982.
M. Colin, "Le Crime...", s.14.
704 DLACZEGO?
Mireille DelmasMarty pisze: "Biolodzy tacy, jak Henri Atlan, sami uznaj, e poj
cie ludzkoci wykracza poza kategorie biologiczne i e biologia niewiele ma do powie
dzenia o osobie ludzkiej. (...] To prawda, e gatunek ludzki mona bez trudu uzna za
jeden z wielu gatunkw zwierzcych, za gatunek, ktry czowiek uczy si sam wytwa
rza, podobnie jak tworzy ju gatunki zwierzce lub rolinne"'". Czy jednak nie to wa
nie starali si czyni komunici? Czy idea "nowego czowieka" nie bya istot komuni
stycznego projektu? Czy oprcz nowych gatunkw kukurydzy i pomidorw megalo
mascy "ysenkowie" nie usiowali stworzy nowego gatunku czowieka?
Ta scjentystyczna mentalno z koca XIX wieku, towarzyszca triumfom medycyny,
skonia Wasilija Grossmana do wypowiedzenia poniszej uwagi odnoszcej si do przy
wdcw bolszewickich: "Taki czowiek zachowuje si wrd ludzi jak chirurg w klinice.
[...) Zamiast serca ma n. Najglbsz istot takich ludzi stanowi fanatyczna wiara we
wszechmoc noa chirurgicznego. N to wielki teoretyk, to lider filozofii dwudziestego
wieku". Ide t maksymalnie wyeksploatowa Pol Pot, strasznym ciosem noa amputu
jc "zgangrenowan" cz spoeczestwa - "nowy lud", i pozostawiajc cz "zdrow"
- "stary lud. Aczkolwiek szalona, idea ta nie est cakiem nowa. Ju w latach siedem
dziesitych XIX wieku Piotr Tkaczow, rosyjski rewolucjonista i godny ucze Nieczajewa,
proponowa, by zabi wszystkich Rosjan, ktrzy przekroczyli dwudziesty pity rok ycia,
uznajc ich za niezdolnych do realizacji rewolucyjnej idei. W tej samej epoce Bakunin
w licie do Nieczajewa oburza si na w szalony pomys: "Nasz lud nie jest czyst kartk,
na ktrej kade tajne stowarzyszenie moe napisa, co mu si podoba, na przykad wasz
program komunistyczny"5. Istotnie, Midzynarodwka gosi "Przeszoci lad do nasza
zmiata!", a Mao porwnywa si do genialnego poety, piszcego na synnej czystej karcie.
Jakby trwajc od wielu tysicy lat cywilizacj mona byo uzna za czyst kart!
Przywoane tutaj metody terroru zostay, rzecz jasna, wypracowane w ZSRR za cza
sw Lenina i Stalina. Charakteryzuj je jednak pewne elementy niezmienne, ktre wy
stpuj w rnym nasileniu we wszystkich reimach powoujcych si na marksizm-le
ninizm. Cho kady kraj lub partia komunistyczna miay sw wasn, odrbn histori,
szczeglne cechy lokalne i regionalne, mniej lub bardziej patologiczne przypadki, byy
one zawsze zgodne z wzorcem przygotowywanym w Moskwie, poczwszy od listopada
1917 roku, wzorcem, ktry sta si czym w rodzaju kodu genetycznego.
W jaki sposb opisa aktorw tego zatrwaajcego systemu? Czy odznaczali si ja
kimi szczeglnymi cechami? Wydaje si, e kady reim totalitarny umia rozbudzi
powoania, odkrywa i promowa ludzi, potraficych zapewni jego funkcjonowanie.
Niezwyky pod tym wzgldem jest przypadek Stalina. W dziedzinie strategii by on god
nym spadkobierc Lenina, zdolnym zarwno do zgbienia spraw o zasigu lokalnym,
jak i do zrozumienia sytuacji wiatowej. I niewtpliwie z punktu widzenia Historii jest
najwikszym politykiem XX wieku, udao mu si bowiem wydwign Zwizek Sowiec
ki, niewiele znaczcy w roku 1922, do poziomu superpotgi wiatowej, i na wiele dzie
sicioleci narzuci komunizm jako rozwizanie alternatywne dla kapitalizmu.
by on take jednym z najwikszych zbrodniarzy stulecia obfitujcego przecie
w prawdziwie "wielkich" oprawcw. Czy naley w nim widzie nowego Kaligul, jak
w 1953 roku przedstawiali go Boris Souvarine i Boris Nikoajewski? Czy - jak sugerowa
Trocki - jego czyny byy czynami szaleca? Czy te, wprost przeciwnie, fanatyka o nad
zwyczajnych umiejtnociach politycznych, ktry pogardza metodami demokratyczny
mi? Stalin doszed do koca drogi, ktr zapocztkowa Lenin, a ktr zapowiedzia ju
Nieczajew: zastosowa ekstremalne rodki, aby prowadzi ekstremaln polityk.
wiadome wejcie Stalina na drog zbrodni przeciwko ludzkoci jako sposobu spra
wowania wadzy kae nam dostrzec rwnie czysto rosyjski aspekt tej postaci. by Ose
tycem z Kaukazu, w dziecistwie i w modoci wysuchiwa opowieci o szlachetnych
zbjcach, abrekach, gralach, ktrzy zostali wykluczeni ze swych plemion lub zoyli
przysig, e dopeni krwawej zemsty, wojownikach, ktrym rozpacz dodawaa odwa
gi. On sam przyj pseudonim Koba od nazwiska jednego z mitycznych ksitzbjni
kw, swego rodzaju Robin Hooda, mciciela wdw i sierot. Ot w licie, w ktrym zry
wa stosunki z Nieczajewem, Bakunin pisze:
Przypomina pan sobie, jak zoci si na mnie, kiedy nazywaem pana abrekiem, a paski kate
chizm katechizmem abrekw; mwi pan, e wszyscy ludzie powinni by tacy, e cakowita rezy
gnacja z siebie i wyrzeczenie si wszelkich osobistych potrzeb, wszelkich przyjemnoci, uczu,
wszelkiego przywizania i wizi powinny by czym normalnym, naturalnym i codziennym dla
wszystkich bez wyjtku. Z paskiego niedbaego okruciestwa, z kracowego fanatyzmu pragnie
pan nawet teraz uczyni regu ycia wsplnoty. Pragnie pan niedorzecznoci, rzeczy niemoli
wych, cakowitego zaprzeczenia natury, czowieka i spoeczestwa5'.
Myl, e istniejcy wiat jest tak doszcztnie zepsuty, e naprawi go niepodobna i e wanie
z tej racji wiat, ktry po nim nastpi, bdzie peni doskonaoci i ostatecznym wyzwoleniem,
jest jedn z najbardziej monstrualnych aberracji ludzkiego umysu. [...) Aberracja ta nie jest
wprawdzie wynalazkiem naszych czasw, przyzna wszelako trzeba, e jest ona znacznie mniej
raca w myleniu religijnym, ktre cao doczesnych wartoci przeciwstawia sile aski nadprzy
rodzonej, anieli w doktrynach wieckich, ktre zapewniaj nas, e moemy wasnym wysikiem
z dna pieka przenie si jednym skokiem na szczyty raju5.
Tame, s.112.
Michel del Castillo, "La Tunique d'infamie", Fayard, Paris 1997 s. 25.
5 Leszek Koakowski, "O duchu rewolucyjnym", w tego: "Czy diabe moe by zbawiony i 27 innych
kaza", Aneks, Londyn 1984, s. 223-224.
706 DLACZEGO?
Podczas gdy ofiar nie opuszczaa pami o terrorze, oprawcy w dalszym cigu si
nim posugiwali. U szczytu panowania Breniewa wydano w ZSRR znaczek upamit
niajcy pidziesit rocznic utworzenia Czeka i opublikowano zbir tekstw ku jej czci.56
Jeden z moich starych znajomych robotnik z Sormowa, czowiek agodny, skary si, e ciko
jest pracowa w Czeka. Odpowiedziaem mu: "Zdaje mi si, e o tym nie wam sdzi. Nie nada
jecie si do takiej pracy". Przytakn ze smutkiem: "Nie, zupenie nie". Ale po zastanowieniu
doda: "Kiedy jednak pomyl, e z pewnoci i Iljicz musi czsto powciga porywy duszy,
wstydz si swojej saboci". Czy Leninowi zdarzao si "powciga porywy duszy"? Zbyt ma
wag przykada do siebie, by z innymi o sobie rozmawia; lepiej ni ktokolwiek umia zmilcze
o niepokojach swojej duszy. Kiedy jednak powiedzia do mnie, glaszczc dzieci: "Ich ycie b
dzie lepsze ni nasze; wiele z tego, co przeylimy, zostanie im oszczdzone. Ich ycie bdzie
mniej okrutne". Patrzc w dal, doda zamylony: "A przecie im nie zazdroszcz. Nasze pokole
nie doprowadzio do koca zadanie zadziwiajce ze wzgldu na swe historyczne znaczenie.
Okruciestwo naszego ycia, narzucone nam przez okolicznoci, bdzie zrozumiane i wybaczo
ne. Wszystko bdzie zrozumiane, wszystko!"57.
Tak, wszystko zaczyna by zrozumiae, cho nie w takim sensie, jak oczekiwa tego
Wodzimierz Iljicz Uljanow. C zostao dzi z tego "zadania zadziwiajcego ze wzgl
du na swe historyczne znaczenie Nie zudna "budowa socjalizmu lecz bezbrzena
tragedia, ktra nadal ciy na yciu setek milionw ludzi i wpynie jeszcze na trzecie ty
Nasz wiek jest wiekiem najwyszej przemocy pastwa nad czowiekiem. A oto na czym polega si
a ludzi, w czym pokadaj nadziej. Dwudziesty wiek wanie zachwia heglowsk zasad wia
towego procesu historycznego: "Wszystko, co jest rzeczywiste, jest rozumne", zachwia zasad,
ktr wrd burzliwych wieloletnich dyskusji przyswoili sobie myliciele rosyjscy zeszego stule
cia. I wanie teraz, obalajc prawo Hegla, w epoce triumfu potgi pastwa nad wolnoci czo
wieka, myliciele rosyjscy w obozowych waciakach wypracowuj wysz zasad historii wiata:
"Wszystko, co jest nieludzkie, jest bezsensowne i daremne". Tak, tak, tak, w okresie cakowitego
triumfu tego, co nieludzkie, stao si oczywiste, e wszystko, co stworzya przemoc, jest bezsen
sowne i daremne, e wszystko to nie ma przyszoci i minie bez ladu5".
CZ TRZECIA
Karel Bartosek, "Les Aveux des archives. PragueParisPrague,1948-1968", Le Seuil, Paris 1996.
Antonia Bernard, "Petite histoire de la Slovnie", Ed. de 1'Institut d'Etudes Slaves, Paris
1996.
Karel Kaplan, "Dans les archives du Comite central. Trente ans de secrets du bloc so
vietique", Albin Michel, Paris 1978.
Lubomir Liptak, "Petite histoire de la Slovaquie", Ed. de 1'Institut d'Etudes Slaves, Paris
1996.
Antoine Mares (red.), "Histoire et pouvoir en Europe mediane", L'Harmattan, Paris 1996.
Georges Mink, "Vie et mort du bloc sovietique", CastermanGiunti, Firenze 1997.
La Nouvelle Alternative" (kwartalnik) zeszyty: "Les regimes postcommunistes et la me
moire du temps present" (1993, nr 32); "La justice du postcommunisme" (1994, nr 35); "Memoire
des guerres et des resistances en Tehecoslovaquie, en Europe centrale et en France" (1995, nr
37 i 38).
BIBLIOGRAFIA %
Vincent Savarius, "Volontaires pour la potence", zeszyt "Lettres Nouvelles", Julliard, Paris 1963.
Vladimir Tismaneanu, "Fantoma lui GheorghiuDej", Editura Univers, Bizcureti 1995.
Otto Urban, "Petite histoire des pays teheques", Edd. de 1'Institut d'Etudes Slaves, Paris 1996.
CZ CZWARTA
Jasper Becker, "Hungry Ghosts: China's Secret Famine", John Murray, London 1996.
MarieClaire Bergere, "La Republique populaire de Chine de 1949 a nos jours", Armand
Colin, Paris 1987.
MarieClaire Bergere, Lucien Bianco, Jurgen Domes (red.), "La Chine au XXr siecle" (t. 1:
"D'une revolution a 1'autre.1895-1949"; t. 2: "De 1949 a aujourd'hui"), Fayard, Paris 1989-1990.
Yves Chevrier, "Mao et la revolution chinoise", Casterman/Giunti, Florence 1993.
JeanLuc Domenach, "Chine:1'archipel oublie", Fayard, Paris 1992.
PierreAntoine Donnet, "Tibet mort ou vif', Gallimard, Paris 1990.
John K. Fairbank, Albert Feuerwerker (red.), "The Cambridge History of China", t. 13:
"Republican China", cz. 2:1912-1949, Cambridge University Press,1986.
William Hinton, "Fanshen", Plon, Paris 1971 (tum. z ang.).
Hua Linshan, "Les Annees rouges", Seuil, Paris 1987.
Ken Ling, Miriam London, Taling Lee, "La Vengeance du ciel. Un jeune Chinois dans la
Revolution culturelle", Robert Laffont, Paris 1981 (oryg. wyd. ang.1972).
Roderick MacFarquhar, John K. Fairbank (red.), "The Cambridge History of China", t.14:
"The People's Republic", cz.1:1949-1965; t.15: "Revolutions within the Chinese Revolution",
cz. 2: I966-1982, Cambridge University Press,1987 i 1991.
Nien Cheng, "Vie et mort a Shanghai", Albin Michel, Paris 1987 (oryg. wyd. ang.1986).
Jean Pasqualini (i Rudolph Chelminski), "Prisonnier de Mao: sept ans dans un camp de tra
vail en Chine", Gallimard, Paris 1975 (oryg. wyd. ang.1973).
Alain Roux, "La Chine populaire", t. l:1949-1966, t. 2:1966-1984, Editions Sociales, Paris
1983-1984.
Wei Jingsheng, "La Cinquieme Modernisation et autres ecrits du Printemps de Pekin,",
tum. i oprac. Huang San, Angel Pino, Ed. Christian Bourgois, Bibliotheque Asiatique, Paris 1997.
Harry Wu, "Laogai: le goulag chinois", Ed. Dagorno, Paris 1996 (oryg. wyd. ang.1992).
Yan Jiaqi, Gao Gao, "Turbulent Decade: A History of the Cultural Revolution", University
of Hawaii Press, Honolulu 1996 (oryg. wyd. w jzyku chiskim,1986).
WIETNAM
Georges Boudarel, "Cent fleurs ecloses dans la nuit du Vietnam: communisme et dissidence
1954-1956", Jacques Bertoin, Paris 1991.
Stanlcy Karnow, "Vietnam: A History", Penguin Books, Harmondsworth 1984 (tum. franc.:
"Vietnam", Presses de la Cite, Paris 1984).
La bureaucratie au Vietnam - VietnamAsieDebat no 1", praca zbiorowa, L'Harmattan,
Paris 1983.
David G. Marr, "Vietnam 1945: The Quest for Power", University of California Press, Ber
kelcy 1995.
Ngo Van, "Vietnam 1920-1945. Revolution et contrerevolution sous la domination colo
niale", L'Insomniaque, Paris 1995.
LAOS
Martin StuartFox, Mary Koogman, "Historical Dictionary of Laos", Metuchen & Scare
crow Press, London 1992.
KAMBODZA
CZ PITA
TRZECI SWIAT
Michael Lowy, "Le Marxisme en Amerique latine de 1909 a nos jours. Anthologie", F. Ma
spero, Paris 1980.
BIBLIOGRAFIA % 3
Louis MercierVega, "La Revolution par 1'Etat. Une nouvelle classe dirigeante en Ameri
que latine", Payot, Paris 1978; "Technique du contreEtat, Belfond, Paris 1968; "Les Meca
nismes du pouvoir en Amerique latine", Belfond, Paris 1967.
Publikacje Documentation Franaise, seria Amerique Latine.
KUBA
NIKARAGUA
Gilles Bataillon, "Le Nicaragua et les indiens Miskito", "Esprit" z VIIVIII 1982; "Le Nica
ragua et les indiens de la cte atlantique", "Esprit" z VII 1983; "Nikaragua: de la tyrannie a la
dictature totalitaire", "Esprit" z X 1983, nr specjalny "Ameriques latines a la une"; "Nicaragua:
des elections a 1'Etat d'urgence" i "Paysage apres la bataille (Nicaragua)", "Esprit" z I 1986;
"L'Opposition nicaraguayenne a la recherche d'une strategie", "Esprit" z VI 1987; "Commu
nistes et sociodemocrates dans la revolution", "Communisme" 1987, nr 13.
g y, '
Genevieve i ElieGeor es Berreb Commandant Zero ', Robert Laffont, Paris 1987.
J. M. Caroit, V. Soule, "Le Nicaragua, le modele sandiniste ', Le Sycomore, Paris 1981.
Ren Dumont, "Finis les lendemains qui chantent", Le Seuil, Paris 1982.
Nicaragua. Colonialisme et revolution", Diffusion Inti, Paris 1982.
PERU
Alain Hertoghe, Alain Labrousse, "Le Sentier lumineux, un nouvel integrisme dans le Tiers
-Monde", La Decouverte, Paris 1989.
AUTORZY
WSpAUTORZY
Azema JeanPierre 31
Azim, delegat na Zjazd Ludw Wschodu
661
Ba Jin 491
Baader Andreas 337
Babel Isaak 106,194, 236, 419
Babeuf FrancoisNoel, zw. Gracchus 30, 40
Baccala Vincenzo 296
Baclek Karol 406
Baczaje Saghao ("Syn woziwody") 662
Badajew Aleksiej 236
Bahes Barrudim 666
Bakunin Michai 682, 697, 704, 705
Bala T. 399
Balluku Beqir 418
Balzac Honore de 491
Bandera Stepan 219, 220
Bao Da 589
Bao Ruowang zob. Pasqualini Jean
Barabas Francisc 417
Bara Osman 678
Barak Rudolf 418
Barbieri Francesco 320
Barbusse Henri 39, 393
Baret Michel 672
Barrios de Chamorro Violeta zob. Chamorro
Violeta
Barry Michael 663, 665, 667, 672
Barton Paul zob. Jiri Veltrusky
Bartosek Karel 8,16,18, 313, 384, 644, 715
Bartziotas Vassilis 292
Basow, polityk sowiecki 236
Basztakow Iwan 204, 345
Bataillon Gilles 626, 627
Batek Rudolf 414
Batista Fulgencio 605-609, 612, 613, 617
Bazgar Shah 668, 675, 678, 679
Beaufort, genera 533
Beaufrere Marcel 292
Becker Jasper 510
Beg Ebrahim 663
Beimler Hans 329
Belden Jack 446
Belishova (Beliszowa) Liri 418
Benda Vaclav 424
Beniamin, metropolita 131
Benti Teferi zob. Teferi Benti
Beran Josef 383
Berger Joseph 32, 33, 285
Beria awrientij 39,142,185,198, 201-205,
209, 212-215, 220, 230, 231, 235-237,
239-242, 279, 290, 300, 301, 345-347, 350,
359, 406, 678
Berling Zygmunt 349
Berman Jakub 16
Berman Matwiej 182
Berneri Camillo 320, 321
Bernstein Eduard 683
Bertini Catherine 530
Berzin Jan 317
Bethune Norman 492
Bib Istvan 369, 419
Bierdiajew Nikoaj 134
Bierut Boleslaw 16, 356, 359, 408
Bishop Maurice 621
Blanco Jess Sosa 606
Blandon Juana 625
Bloch, komunista wgierski 285
Bloch Gerard 291
Bloch JeanRichard 291
Bloch Michel 291
Blucher Wasilij 192, 267
Blum Leon 315, 316, 319
Blagojewa Stella 279
Boczarow Giennadij 674
BodnaraEmil 371
Bofill Ricardo 619
Bogomolow Aleksandr 189
Biihme Court W. 304
Boico Cristina 371
Boitel Pedro Luis 611, 612, 616
Bojarinow, pukownik sowiecki 669
Bojarski, doradca sowiecki w Czechosowacji
406
Bll Heinrich 22
Boncour zob. PaulBoncour Joseph
BonczBrujewicz Wadimir 72
Bonet Pedro 322, 326
Borbely I. 417
Borge Tomas 622, 623, 627, 630
Borodin Michait (wac. Michai Gruzenberg)
265
Borowski Jan zob. Komorowski Ludwik
Borys III, car Bugarii 264, 368
Botha Pieter 651
Boulouque Sylvain 716
Brandler Heinrich 262
Brankov Lazar 397
Bratianu Constantin 373
NDEKS OSB %2
La Boetie Etienne de 33
La Guardia, bracia 621
La Pasionaria zob. Ibarruri Dolores
Lacis Martin zob. acis Martyn
Lagerfelt Johann 672
LaignelLavastine Alexandra 422
Lameda Ali 521
Lancani Rudolf 398
Landau Katia 321, 323
Landau Kurt 321, 324
Lander Karl 109
Langevin Paul 279
Langumier Adrien 277
Lanz Diaz 610
Lao-zi (Laozi) 436
Lao She (wac. Shu Qingchun) 491
Largo Caballero Francisco 289, 315, 319, 321
Larin Jurij zob. arin Jurij
Larisch Emil 283
Lassalle Ferdinand 87
Last Jef 316, 327
Latour Rene Ramos 609
Laureni, agent SSI 325
Laval Pierre 45
Lazarevitch Nicolas 296
Lazi Branko 280
Le Duan 531
I,e Duc Tho 534
NDEKS OSB %3
Lebiediewa Natalia 20
Lechowicz Wodzimierz 359
Legesse Asfaw 644
Lei Feng 473
Lenin Wadimir (wac. Wtadimir Uljanow)
11,12,14-17,19, 24, 28-31, 34-37, 40, 49,
64-67, 70, 72-74, 76-79, 83-86, 89, 91, 96,
100,102,107,111,114,118,120,122,
127-136,180, 207, 248, 249, 257-260, 262,
270, 271, 279, 280, 283, 286, 296, 302, 335,
435, 486, 543, 594, 610, 632, 637, 682-694,
696, 697, 699, 701-706
Leniton Achi 234
Leski zob. Leszczyski Julian
Leonhard Wolfgang 297
Lermontow Michait 207
Leszczyski Julian (ps. Leski) 286
Levi Paul 261, 262
Levine Eugen 258
Levy Yves 323
Lewin Moshe 241
Lewit S.G.194
Leys Simon 495, 544
Li Baozhang 265
Li Dazhao 441
Li Shiqun 269
Li Sun Ok 520
Li Sung Yop 519
Li Syngman (Syngman Rhee) 519
Li Yong Mu 519
Liberberg losif 286
Lichaczow Michait 399, 405
Liebknecht Karl 90, 257
Lin Biao 431, 459, 463, 473, 484, 485, 488,
490, 491, 495, 504, 505, 589
Lister Enrique 324, 328, 330
Litoiu Nicolae 417
Litvan Gyrgy 421
Litwinow Maksim 193, 284
Liu Qing 491
Liu Shaoqi 463-465, 482, 483, 485, 486, 488,
493, 496, 499, 511
Liu Zhidan 443
Lbl Even 399, 401
Locard Henri 546-547, 555, 567, 572, 582
Lon Nol 546, 554, 556, 557, 561, 580, 583, 586,
588, 594, 597
London Artur 400, 401
Long 534
Longo Luigi 329
%32 NDEKSOSB
Loo 479
Lpez Fresquet Rupo 607
Lorenzo Cesar M. 324
Los Rios Fernando 315
Losonezy Geza 410, 411
Loyola Ignace de 697
Lu Xun 440, 453
Luca Vasile 405
Luchaire Jean 277
Ludendorff Erich 367, 686, 694
Luksemburg Ra 257
Lula Anastaste 293
Lulezew Kosta 372
Luo Ruiqing 488
Lwow Gieorgij 61
Ly Heng 568, 584
Qi Benyu 489
Qin, dynastia 437
Qin Shi, cesarz chiski 437
Queneau Raymond 23
Quevedo Miguel Angel 607
Cz pierwsza
PASTWO PRZECIW SPOECZESTWU
Przemoc, represje i terror w Zwizku Sowieckim
Nicolas Werth
(Przeoy Andrzej Nieuwany)
Cz druga
REWOLUCJA WIATOWA, WOJNA DOMOWA I TERROR
(Przeoya Blanka Panne)
Cz druga
Cz czwarta
KOMUNIZM W AZJI: MIDZY "REEDUKACJ" A MASAKR