YILDIZ TEKNK NVERSTES

MAKNE FAKLTES
MAKNA MHENDSL BLM

HDROMEKANK VE HDROLK MAKNALAR ANABLM

DALI

HDROLK MAKNALAR

DERS NOTLARI

DO.DR. ZEHRA YUMURTACI

1
NDEKLER
Sayfa no

SEMBOLLER 1

1.GR.. 4

2. SUYA ENERJ VEREN MAKNALAR(POMPALAR).. 5

2.1 Pompalarn alma Prensipleri. 6
2.1.1 Santrifj Pompalar ................................... 6
2.1.1.1 Santrifj Pompalarn alma Prensibi . 6
2.1.1.2 Santrifj Pompalarn Ksmlar.. 6
2.1.2 Kademeli Pompalar.. 7
2.1.3 Eksenel Pompalar.. 8
2.1.4 Pistonlu Pompalar. 9
2.1.5 Dili Pompalar.. 10
2.1.6 Paletli Pompalar 10

3.BORU SSTEMNDEK KAYIPLAR... 11

3.1 Manometrik Basma Ykseklii... 11
3.2 Lineer Kayplar 11
3.3 Lokal Kayplar. 12
3.4 Ani Genileme Kayb.. 12
3.5 Dirsek Yk Kayb 13
3.6 Vanalardaki Yk Kayplar...... 13

4.POMPALARDA DEB,G VE VERM FADELER... 14

4.1 Pompa Debisi... 14
4.1.1 Teorik Debi... 14
4.1.2 Pompa Gerek Debisi... 14
4.2 Pompa Gc. 14
4.2.1 Pompa Mil Gc... 14
4.2.2 Pompa Gc.. 14
4.2.3 Efektif Pompa Gc. 14
4.3 Pompa Verimleri.. 14
4.3.1 Hidrolik Verim.. 14
4.3.2 Pompa Volumetrik Verimi 15
4.3.3 Pompa Verimi .......................... 15
4.3.4 Pompa Mekanik Verimi 15
4.3.5 Pompa Genel Verimi 15

5.EULER DENKLEMLER VE POMPA KARAKTERSTKLER.. 16

6.BOYUTSUZ SAYILAR..... 23

7.KANAT SAYISI HESABI..... 27

7.1 Kanat Saysnn Hzlara Etkisi. 27
7.2 Pfleiderer Metodu.... 31

2
7.3 Dner ark D apnn Hesab.. 33
7.4 zgl Devir Says .. 35

8.DNER ARK DZAYNI. 37

8.1 Pompa Tipi Tespiti... 37
8.2 Pompa Gc. 38
8.3 Elektrik Motorunun Gc 38
8.4 Pompa Mil ap... 38
8.5 n Gbek ap 38
8.6 Arka Gbek ap..... 38
8.7 Giri ap Hesab. 39
8.8 Dner arka Giri Hz 39
8.9 Rotor Giri ap... 40
8.10 k ap... 40
8.11 Giri Genilii (Kanat Eni).... 40
8.12 Teorik Sonsuz Gcn Hesab. 40
8.13 Rotor k apnn Kontrol 40
8.14 k Genilii Hesab... 41
8.15 Kanat Saysnn Hesab ve Kontrol.. 41
8.16 zgl Devir Says ile Hidrolik Verim Arasndaki Bant... 44
8.17 Sanrifj Pompalarn Dner arklarnn Dizayn ile lgili Genel Aklama. 44

9.SALYANGOZ DZAYNI.. 47
9.1 eitli Salyangoz Kesitleri... 48
9.2 Yamuk Kesitli Spiral Gvde Dizayn.. 48
9.3 Dner ark ile Salyangoz Arasndaki Klerens 50

10.POMPA KARAKTERSTK ERLER..... 51

10.1 Bir Santrifj Pompann Tek Boru Hattna Su Basmas 51
10.2 ki Pompann Bir Depoya Su Basmas Durumu 52
10.2.1 Ayn Karakterdeki ki Pompann Paralel almas... 52
10.2.2 Ayn Karakterdeki ki Pompann Seri almas 53
10.2.3 Pompann ki Ayr Depoya Su Basmas. 54

11.KAVTASYON 55
11.1 Pompalarda Kavitasyon. 56
11.2 Thoma Says..... 62
11.3 ift Girili Pompalar.......................... 63

12 SUDAN ENERJ ALAN MAKNALAR (SU TRBNLER)... 64

12.1 Su Trbinlerinin Teorik Hesaplar. 65
12.1.1 zgl Devir Says . 65
12.1.2 Trbin Debisi.. 65
12.1.3 Net D. 66

13.AKSYON TRBNLER 68
13.1 Pelton Trbini 68
13.1.1 Pelton Trbininin Yaps ve Paralar. 68
13.1.2 Maksimum Verim art....... 69

3
14.REAKSYON TRBNLER... 72
14.1 Francis Trbinleri... 73
14.1.1 Ak Su Odal Francis Trbini 73
14.1.2 Salyangozlu Francis Trbini... 74
14.2 Salyangoz Hesab... 76
14.3 ark Hesab.... 77
14.4 Yayc Hesab. 79
14.5 Kaplan Trbini... 80

15.KANAT ZMLER................................... 81
15.1 Tek Erilik Yar apna Gre Kanat izimi. 81
15.2 Nokta Nokta Metoduna Gre Kanat izimi...... 83
15.3 Kanat Profilinin Dzgnl. 85

16.HDROLK SSTEMLERDE GRLT... 86

16.1 Genel Tanmlar.. 86
16.2 Hidrolik Bir sistemde Grltnn Oluumu.. 89
16.3 Fanlarda Grlt 92
16.4 Hidrolik Pompalarda Grlt 93
16.5 Elektrik Motorlarnda Grlt... 95
16.6 Dililerde Grlt.. 96
16.7 Hidrolik Valflerde Grlt 97
16.8 letim Hatlarnda Grlt... 97
16.9 Hidrolik Bir Sistemdeki Grlt ile Mcadele Etme Yntemleri. 98
16.10 Hidrolik G nitelerinde Sekonder Grlt nlemleri. 98
16.11 Valflerde ve letim Hatlarnda kincil (Sekonder)nlemleri... 101
16.12 Hava Titreiminin Engellenmesi in Alnmas Gereken nlemler 102
16.13 Sonu 103

17.RNEK PROBLEMLER. 104

18.RNEK RESMLER 119

18.1 rnek Pelton Trbini Resimleri. 119
18.2 rnek Francis Trbini Resimleri... 123
18.3 rnek Kaplan Trbini Resimleri.. 126
18.4 rnek Ossberger Trbini Resimleri... 129
18.5 Trbinlere Ait Grafikler. 130
18.6 Trkiyedeki Hidroelektrik Santraller.. 132
18.7 Trkiyedeki En Yksek Barajlar.. 134
18.8 Dnyadaki Hidroelektrik Santraller... 140
18.9 eitli Pompa rnekleri. 145
18.10 Dili Pompa rnekleri. 146
18.11 Paletli Pompa rnekleri... 148
18.12 Santrifj Pompa rnekleri... 149
18.13 Kademeli Pompa rnekleri.. 150

KAYNAKLAR

BRMLER

4
 SEMBOLLER

L : Boru uzunluu
V : Boru iindeki sv hz
d : Boru ap
g : Yerekimi ivmesi
: Lineer yk kayp katsays
HLineer : Lineer kayplar
HLokal : Lokal kayplar
H :Toplam kayplar
Qth : Teorik debi
A1m : Pompa giri alan
C1m : Pompa giri alanna dik hz
C2m : Pompa k alanna dik hz
Q : Pompann gerek debisi
Q : Kaak debi
Q' : Kanatlar arasndan geen toplam debi
Nem : Motor gc
Nes : Mildeki g
Ni : Pompa i gc
Nh : Srtnen dner arkn yuttuu g
Hm : Manometrik ykseklik
H + Hi : kayplarla birlikte pompa basma ykseklii
H : Kayplarla birlikte basma ykseklii
Ne : Efektif g
: zgl arlk
h : Hidrolik verim
v : Volumetrik verim
i : verim
m : Mekanik verim
Nem : Mekanik kayplara harcanan g
g : Genel verim
r1 : Pompa giri ap
r2 : Pompa k ap
Z : Kanat says
S : Kanat kalnl
C1 : Dner arka giriteki akkann mutlak hz
C2 : Dner arktan ktaki akkann mutlak hz
W1 : Dner arka giriteki akkann bal hz
W2 : Dner arktan ktaki akkann bal hz
U1 : Dner arka giriteki akkann evre hz
U2 : Dner arktan ktaki akkann evre hz
F : mpuls kuvveti
M : mpuls momenti
M1 : Giriteki asal momentum
M2 : ktaki asal momentum
: Younluk
Nth : Teorik sonsuz g

5
Hth : Teorik sonsuz basma ykseklii
Hsta : Statik sonsuz basma ykseklii
Hdin : Dinamik sonsuz basma ykseklii
P : Basn
Psta : Sonsuz statik basn kazanc
Pdin : Sonsuz dinamik basn kazanc
Ptop : Toplam basn kazanc
A1 : Pompa giri alan
A2 : Pompa k alan
B1 : Giri kanat eni
B2 : ktaki kanat eni
n : Devir says
t : Hatve
m : Kanadn ortalama as
: Daralma faktr
Hth : Teorik basma ykseklii
P : Pfleiderer says
St : Statik moment
: Deneysel yolla bulunan bir say
D : ap
nq : zgl biim says
ns : zgl devir says
1 : Kanadn giri as
2 : Kanadn k as
dmil : Pompa mil ap
z : Milin burulma gerilmesi
dh : n gbek ap
dh' : Arka gbek ap
do : Giri ap
Co : Dner arka giren suyun hz
Ao : Suyun giri alan
Ao' : Suyun geecei alan
ah : Gbek alan
k1S : Giri akm daralma katsays
k2S : k akm daralma katsays
kcv : Akm daralma katsays
d1 : Rotor giri ap
d2 : Rotor k ap
Av : Toplam kesit alan
Cv : Salyangoz iindeki suyun ortalama hz
zh : Kanattaki srtnme kayplar
z : arpma kayplar
Qc1 : Pompann birincisi alrken baslan debi
Qc2 : Pompann ikincisi alrken baslan debi
Patm : Atmosfer basnc
PB : Buharlama basnc
Ys : Pompa emme aznda i yapabilme enerjisi
Ysf : yapabilecek faydal enerjisi
k1, k2 : Deneysel yolla bulunan emi katsaylar

6
 : Thoma says (Kavitasyon says)
Sq : Pompann emi kabiliyetini gsteren say
nqs : zgl emme devri (hz)
No : Akkann trbine brakaca g
No' : Trbin giriindeki akkann sahip olaca g
Nh : Trbin rotorunun akkandan alaca g
Hg : Kayplar
Hg : Geometrik ykseklik
Ho : Toplam ykseklik
D : Nuzul ap
do : Huzme ap
e : Kanatlarn kalnl
o : Kanatlarn yer igal katsays
hs : Yayc emme ykseklii
: Reaksiyon derecesi
Lw : Toplam ses gc dzeyi
W0 : Referans g dzeyi
LP : Ses basnc dzeyi
P0 : Referans ses basnc
F : Debi
P : Statik basn
Kf : Fann ses gc dzeyi
f : Frekans
n : Toplam kanat says
Nf : Fann hz
NP : Pompa dn hz
m : Pompann bir dnndeki basn evrim says
HP : G
Nm : Motorun dnme hz
Nd : Dililerin bal bulunduu milin dnme hz
z : Dililerin zerindeki di says
: Pompann verimi
KP : Pompann ses gc dzeyi sabiti

7
1. GR

Genel anlamda tanmlanan akm makinelerinin ierisinden srekli olarak akkan (gaz,sv,
buhar) geer. Bu akkan ortam ile d ortamn enerji alverii aracln akm makineleri
yapar. Akm makineleri, "trbin" diye adlandrlan enerji (kuvvet) makineleriyle akkan
ortamdan aldklar enerjiyi trbinin aftnda mekanik enerjiye dntrrler veya i
makineleriyle pompa alma dzeninde olduu gibi dardan mile iletilen mekanik enerjiyi
akkan ortama aktarrlar ve onun basn ve enerjisini ykseltirler.

Deiik amalar iin suyu veya benzer bir svy bulunduu enerji seviyesinden (veya
yerden) dier bir seviyeye getirmekte kullanlan makinelere "su makineleri" ismi verilir. Sz
edilen amalar suyun enerjisinden faydalanma dncesi olabildii gibi suyun kullanlaca
bir yere ve seviyeye baslmas veya buna benzer bir i olabilir.

Su makineleri enerji alverii ynnden iki ana grupta incelenir:

1 - Enerji reten veya baka bir deyile, hidrolik enerjiyi mekanik enerjiye eviren
makineler; bu gruba giren makineleri aadaki ekilde snflayacaz:

Alternatif hareketli makineler

Rotatif hareketli makineler

2 - Enerji yutan veya baka bir deyile, mekanik enerjiyi hidrolik enerjiye eviren
makineler; bu gruba esas olarak pompalar girer. Bunun dnda gemi pervanesi sylenebilir.
Pompalar alma prensibine gre iki ksma ayrmak mmkndr:

Rotadinamik pompalar (ivme pompalar):

Santrifj pompalar (Radyal akl)

Helisoidal pompalar
Diagonal pompalar
Aksiyal pompalar

Volumetrik Pompalar ( Hacimsel Pompalar)

Pistonlu pompalar
Rotatif Pistonlu (Diyaframl) pompalar
Dili pompalar
Paletli pompalar

8
2. SUYA ENERJ VEREN MAKNALAR (POMPALAR)

Endstrinin en byk gereksinimi akkann bir ortamdan dier bir ortama iletilmesidir.
Pompalar, mekanik enerjiyi hidrolik enerjiye eviren makinelerdir.

Pompalarn grevi, akkann, bir ortamdan baka bir ortama geebilmesi ve hareketini
devam ettirebilmesi iin gerekli enerjiyi vermektir. Bir pompa tarafndan akkana verilecek
bu enerji, svnn bir boru iinde akn salayacak ve akkan ile boru arasndaki srtnme
kayplarn karlayacak veya akkann potansiyel ve kinetik enerjisini artracaktr. Fakat
buradaki esas ama, akkann hzn deil basncn arttrmaktr.

Pompalar alma prensipleri bakmndan iki ana blme ayrlrlar:

1)Rotadinamik Pompalar (vme Pompalar)

Bu pompalarda giri ve k arasnda yani emme ksm ile basma ksm arasnda hibir
engel bulunmad gibi suyun ak da kesiksizdir. Su taneciklerine pompa ark iinde verilen
enerji ile akkan bir ivme kazanr. Bu ivmeden bir basn fark doar ve bu basn fark
yardmyla suyun basma ilemi salanr. Btn santrifj, ve eksenel pompalar bu gruptandr.
Sv hznn zamana bal olarak deimesiyle, meydana gelecek atalet kuvvetleri pompa
kapasitesini snrlayacaktr. Buna karlk rotadinamik pompalarda sv ark kanatlar
arasndaki kanatlardan devaml ve eksiksiz olarak aktndan, hzn ve basncn zamana gre
deiimleri sfr olur.

C P
0 ve 0 olur. (1.1)
t t

2)Volumetrik Pompalar ( Hacimsel Pompalar)

Bu tip pompalarda, svy bir dzeyden yani emme tarafndan alp zorlu olarak ikinci
dzeye yani basma seviyesine veren bir veya ok sayl odalar vardr. Bu odalar su basma
iinde dolup boalacaklarndan su verme ilemi kesikli olaca gibi emme ksm ile basma
arasnda balant da srekli olmayacaktr. Btn pistonlu, dili, diyaframl pompalar bu
kategoriye girerler. Hacimsel pompalarda daimi bir ak bulunmayacandan hzn ve basncn
zamana gre deiimleri sfrdan farkl olur.

C P
0 ve 0 olacaktr. (1.2)
t t

Volumetrik pompalarda, suya enerji aktarlmasndaki ana prensip, kapal hacim

ierisindeki svnn hacim daraltlmas ile statik basncnn arttrlmasdr.

9
2.1 POMPALARIN ALIMA PRENSPLER

2.1.1 Santrifj Pompalar

2.1.1.1 Santrifj Pompalarn alma Prensibi

(ekil 2.1) deki gibi silindirik bir kap iine radyal paletleri olan
ve dardan evrilebilen bir ark koyalm. Bu ark sabit asal
dnme hz ile evrilince kap ierisindeki sv bir zorlu vorteks
hareketi yapacak ve blok halinde kat cisim gibi dnecektir.
Akkanlar mekaniinden de bilindii gibi bu harekette merkez ile
evre arasnda ;

P2 P1 2 .r2 2 2 ..r1 2
(2.1)
2g 2g

ye eit bir basn fark doar. imdi kabn evresinde bir ak delii
alr ve merkez ksm bir su haznesine balanrsa evreden basn
ile fkran suyu karlamak zere merkezden su emilir ve bu suretle
iten da bir ak doar. Sonu olarak bir santrifj pompa ekil 2.1
gerekletirilmi olur.

Pompa iindeki akm balaynca giri ile k arasndaki balang fark artk yukardaki
denklemi salamayacaktr.

2.1.1.2 Santrifj Pompalarn Ksmlar

Bir santrifj pompa aadaki ksmlardan oluur. Burada rnek olarak tek girili ve tek
kademeli bir pompa emas ele alnmtr (ekil 2.2)

ekil 2.2.Tek kademeli bir pompa emas

10
1- ark: Mekanik enerjiyi hidrolik enerjiye dntren ve zerinde ok sayda kvrk
kanatlar bulunan elemandr.

2- Salyangoz: arktan kan suyu toplayp basma borusuna veren ksmdr.

3- Difzr (yayc): Baz pompalarda ark ile salyangoz arasna yerletirilen ve arktan kan
suyun hzn azaltarak yksek kinetik enerjisinin bir ksmn basn enerjisi haline dntren
halka eklindeki ksm. Bu halka zerinde suya yn verici kanatlar vardr.

4- Ypranma contas ve hidrolik conta: Dnen ark ile pompa gvdesi arasnda bulunan ve
arkn basma ksmndan emme ksmna bir geit yolu ile kaan akkan miktarn nlemek
iin alnm dzenektir.

5- Salmastra kutusu: Mil ile gvde arasnda doacak kaaklar nlemek iin alnan
dzenektir.

6- Mil: Tahrik organ ile ark arasn balayan ve ark tayan organdr.

7- Gvde: Pompann salyangozunu ve dier organlarn tayan ksmdr.

8- Emme borusu: Emme haznesi ile pompa girii arasndaki borudur.

9- Dip klapesi ve szge: Emme borusunun giriinde tek tarafl ak salayan yani pompa
dururken pompa iindeki ve emme borusundaki suyun geri boalmasna engel olan bir klape
mevcuttur. Genel olarak bu klape bir szge iine konulmutur. Sirklasyon pompalarnda ve
emme haznesi yksekte olan hallerde donanma gerek yoktur.

2.1.2 Kademeli Pompalar

ekil 2.3. Drt kademeli santrifj bir pompa kesidi

Manometrik ykseklik 40-50 m olunca tek kademeli bir pompa ile bunu gerekletirmek
gtr. ark apn byterek bu deeri amak mmknse de bu halde zgl hzn ok
klmesi ark kanat kesitlerinin ok daralmasna ve verimin anormal ekilde dmesine
neden olur. Bu bakmdan, hidrolik olarak seri halde bal ve ayn mil zerine tespit edilmi
arklardan oluan ok kademeli pompalar yaplr(ekil 2.3).
11
 Birinci kademenin bast su, bir difzrden getikten sonra dn difzr yolu ile ikinci
kademenin giriine verilir. kinci kademenin arkn geen su yine ikinci kademe
difzrnden ve dn kanalndan geerek nc kademe emmesine verilir ve bylece
devam eder. Her kademenin giriinde suyun enerjisi bir nceki kademenin k enerjisine eit
olduu iin pompann manometrik ykseklii kademelerin manometrik yksekliklerinin
toplamna eittir. Bugn kademe says 12-14 e kadar kan pompalar vardr. zellikle kazan
besi pompas olarak ve maden kuyularnda su basma ilerinde kullanlrlar.

2.1.3 Eksenel Pompalar

ekil 2.4. Eksenel bir pompa elemannn perspektif ekli

zgl hz bydke santrifj pompalarn ark formu deiir ve ak radyal halden

eksenel hale kayar. Gerekten ok byk debiler iin en uygun zm pompalarn ak
kesitini bytmektedir. Ayrca manometrik yksekliin byk olmas da istenmediine gre
helisel (eksenel akl ark) en uygun zm olmaktadr. Bu pompalarda suyun ark gemesi
srasnda srtnme kayplarn azaltmak daha byk bir nem kazandndan ark ak
biimde yaplr. Yani burada ark kanatlarn dtan kavrayan bir ember yoktur.

Eksenel bir akla emilen su, ark iinden geerken bir taraftan H manometrik yksekliini
kazanr. Dier taraftan buna karlk dnme hz bileeni yklenmek zorundadr. arktan
kan suyun teetsel hz bileenini yok etmek, yani baka bir deyile ak tekrar tam eksenel
hale getirmek iin k ksmna sabit dorultucu kanatlar ilave edilir. Bu organ bir bakma
kanatl bir difzrden baka bir ey deildir. nk teetsel bileen yok edildiinden toplam
hz vektrnn iddeti azalmtr.

12
 ekil 2.5. Eksenel pompa ark ve dorultucu kanatlarn alm

2.1.4 Pistonlu Pompalar

Klasik bir pistonlu pompa, bir krank-biyel mekanizmas yardmyla gidip

gelme hareketleri yapan bir piston ile bir emme ve bir basma supaplarndan
oluur (ekil 2.6). Pistonun aa doru hareketi srasnda emme supab
alr ve silindir sv ile dolar. Basma strokunda emme supab kapanr,
basma supab alr ve sv basma borusuna gnderilir. Her devir bir gidip
gelme hareketine tekabl ettiinden her devirde baslan akkan miktar
pistonun tarad hacim kadardr.

Pistonlu pompalarda, pompalarn verdii su miktar devaml olmayp

kesiklidir. Eer pistonun arka yz de alyorsa buna "ift etkili pompa"
ad verilir. Byle bir pompa, aralarndaki faz fark 180 olan iki pistonlu bir
pompaya denktir.

ekil 2.6

13
2.1.5 Dili Pompalar

Basit bir dili pompa iki aln dilisinden oluur. Bu dililerden

biri evrilince dieri de aksi ynde dner ve (ekil 2.7)de
grld gibi svy A emme kanalndan alarak B basma kanalna
basar. Burada her iki di arasnda kalan boluk (ekilde ile
gsterilmitir) emme tarafnda dolar ve basma tarafnda boalr.
Yani baka bir szle emme ksmndan doldurulan hacimler zorlu
olarak basma ksmna verilirler. Bu suretle volmetrik bir
pompalama ilemi baarlm olur. Dier volmetrik pompalarda
olduu gibi dili pompalar da sabit devir saysnda sabit debi
verirler ancak basma ykseklii arttka kaaklarn artmasna
kar gelecek ekilde efektif debi hafife azalr.

ekil 2.7.Basit
bir dili pompa ekli

Dili pompalar genellikle motorlarda ya pompas olarak, hidrolik kumanda devrelerinde,

hidrolik ya basma iinde kullanlr. Bu suretle dilinin karlkl almasnda gerekli
yalama ii de kendiliinden salanm olur. Daha yksek basnlar iin iki veya kademe
arka arkaya dzenlenir. Di says arttka baslan svdaki dzgnlk azalr. Dili pompalar
daha yksek devirlerde altrabilmek, grlty ve vibrasyonu nleyebilmek iin aln dilisi
yerine helisel dili kullanlabilir.

2.1.6 Paletli Pompalar

ekil 2.8. Bir eksantrik pompa ekli

(ekil 2.8)de grld gibi silindirik bir rotor zerine alm yarklara paletler
yerletirilmitir. Paletlerin diplerine konmu olan yaylar, paletleri evreye doru iterler. Rotor
evrilince emme tarafndan alnan hacim basma tarafna doru baslr. Paletlerin d ksmlar
srekli olarak (O) merkezli silindir ile temasta kalr. Palet adeti en az ikiye kadar indirilebilir.
Basma ykseklii artt zaman palet adedini artrmakta yarar vardr.

14
3.BORU SSTEMNDEK KAYIPLAR

3.1 Manometrik Basma Ykseklii

Birim arlktaki svnn pompa girii ile k arasnda kazand enerjiye "manometrik
ykseklik "ad verilir. Manometrik basma ykseklii;

H m H g H m.SS (3.1)

Akkan partiklleri arasnda ve bu partikller ile onlar snrlayan kat cidar arasnda
srtnme veya kayma kuvvetlerine sebep olduundan, akmn meydana gelebilmesi iin bu
diren kuvvetlerine kar bir i yaplmas gerekir. Bunlar boru sistemindeki kayplar tekil
eder. Borulardaki kayplar ikiye ayrlr. Bunlar; lineer (boru uzunluundan kaynaklanan)
kayplar ve lokal (boru tesisat zerinde bulunan vana, dirsek, filtre gibi elemanlardan
kaynaklanan) kayplardr. Toplam kayplar;

H H Lineer H Lokal m.SS (3.2)

3.2 Lineer Kayplar

Bu tr kayplara baka bir ifade ile dz boru kayplar da diyoruz. Uzun, silindirik ve dz
her boruda su akm zerinde enerji kaybnn, hz enerjisi ve boru uzunluu ile doru orantl,
boru ap ile ters orantl olarak deitii grlmtr. Srtnme faktr ( ) nn birinci
derece boru przllnden baka hz ve boru apna da bal olduu ve son zamanlarda da
svnn viskozitesine bal olduu grlmtr.

H Lineer .
L.v 2
d .2 g
m.SS veya
d2
Q A.v . v
4
m s
3

H Lineer 0,0826
L 2
Q m.SS (3.3)
d5

f Re (3.4)

(3.4) bantsnn geerlilii deneysel yollarla kantlanmtr. Przsz borularla yaplan

deneylerde bulunan sonular bu fonksiyonel bantdan %5 sapma gstermitir.

64
Re 2320 (3.5)
Re

0,316
Re10 5 4
(Blasius denklemi) (3.6)
Re

0,396
Re 2.10 6 0,0054 (Hermann denklemi) (3.7)
Re0,3

15
 0,221
Re 105 108 0,0032 (Nikaraduase denklemi) (3.8)
Re0, 237

3.3 Lokal Kayplar

Bu tr kayplar boru sisteminde; yn deitirme, manon, rakor, dirsek, tel gibi balant
elemanlar, vana, ekvalf gibi tm elemanlarda meydana gelir. Birok sistemde ihmal
edilebilir mertebede kalmasna ramen baz sistemlerde ihmal edilemez ve byk nem tar.
Hemen hemen tm konumlarda deneyle tespit edilir. Bunlar ierisinde en nemli istisnalardan
birisi ani genileme kaybdr.

3.3.1 Ani Genileme Kayb

(v v 2 )
2 2

hL 1
2g
(3.9)

ekil 3.1. Genileyen boru

2
v
hL h. 2 (3.10)
2g

ekil 3.2. Daralan boru

Buradaki h kayp katsays kesitler arasndaki orann fonksiyonudur.

h 0,46 0,41 0,36 0,3 0,18 0,06 0

A
h f 2 A2
A1 A1 0,1 0,2 0,3 0,4 0,6 0,8 1

Tablo 3.1

16
3.3.2 Dirsek Yk Kayb

ekil 3.3. 90 Dirsek

v2
hL d . (3.11)
.2 g

Dirseklerdeki kayp katsays dirsek yarapnn boru apna orannn fonksiyonudur.

r
hd f
d

ekil 3.4.Dirsek kayp katsays erisi

3.4 Vanalardaki Yk Kayplar

v2
hL hv . (3.12)
2g

Tam ak globe vana hv 10

Tam ak srgl vana hv 0.2
Yar ak srgl vana hv 5.6

17
4. POMPALARDA DEB, G VE VERM FADELER

4.1 Pompa Debisi

Birim zamanda borudan geen akkan miktarn debi olarak tanmlayabiliriz.

4.1.1 Teorik Debi ( Qth ): Bir pompada ideal olarak, i ve d szntlar ihmal edersek,
pompann bast debiye denir.

Qth A1m .C1m (4.1)

4.1.2 Pompa Gerek Debisi

Q Q Q (4.2)

4.2 Pompa Gc

4.2.1 Pompa Mil Gc ( N es ): Pompa direkt olarak motor miline bir kavrama ile
balanmsa, pompa miline aktarlan gce mil gc denir.

Nem Nes (4.3)

4.2.2 Pompa Gc ( N i ): Pompa kanatlar arasndan geen Q debisine aktarlan gce,

pompa i gc denir.

N i .Q.H H i N h (4.4)
N i .Q Q.H H i N h

4.2.3 Efektif Pompa Gc ( N e )

Pompann su gcdr.

18
 Q. .H m kgf .m Q. .H m Q. .H m
Ne , Ne kW , N e B.G (4.5)
g s 102. g 75. g

4.3 Pompa Verimleri

4.3.1 Hidrolik Verim ( h ): Pompann efektif basma yksekliinin, pompa i basma

yksekliine oranna denir.

H
h (4.6)
H H i

4.3.2 Pompa Volumetrik Verimi: Pompann gerek debisinin, pompa kanatlar iinden
geen debiye orandr.

Q Q 1
v (4.7)
Q Q Q Q
1
Q

4.3.3 Pompa Verimi: Hidrolik verim ile volumetrik verimin arpmna eittir.

Q H N Q.H
i h .v veya i e
Ni Q Q .H H i
. (4.8)
Q Q H H i

4.3.4 Pompa Mekanik Verimi: Pompa i gcnn, pompa mil gcne orandr.

Ni N N em
m es (4.9)
N es N es

4.3.5 Pompa Genel Verimi: Pompa su gcnn, pompa mil gcne orandr.

Ne
g
N es
Q. .H m
g
Q Q . .H H i N h Nem
Ne
g
Ni N em
Ne
Ni
g
N em
1
Ni
Ne
i h .v
Ni

19
 1 1
g v .h v .h .
N em N es
1
N es N em N es N em

N es N em
g v .h .
N es
g v . h . m (4.10)

20
5.EULER DENKLEMLER VE POMPA KARAKTERSTKLER

Hareket halinde olan 1 kg akkan ortamdan d ortama (kuvvet veya enerji makineleri)
veya d ortamdan 1 kg akkan ortama zgl enerji iletilmesini hzlar yardmyla aklayan
denkleme akm makinalar ana denklemi veya Euler denklemi denir.

ekil 5.1

Dner arka giriteki evre hz:

.D1 .n
U1 =W. r1 veya U1 = (5.1)
60

Dner arktan ktaki evre hz:

.D2 .n
U2 = W.r2 veya U2 = (5.2)
60

Giri ve ktaki mutlak hz:

C1 W1 U1 ; C 2 W2 U 2 (5.3)

A1 A2 yoluna bal yol ad verilir.

W1 W2 (nk giri kesiti k kesitinden daha kktr.)

21
 W1 W2
W (Bal yol boyunca su W hzyla hareket etmi kabul edilebilir.)
2

Bal yol boyunca suyun ald sonsuz kk yola dL denirse; geen zaman dt,

dL
dt olarak yazlabilir.
W

T Suyun L (Bal yol ) yolunu alabilmesi iin geen sre;

L
dL L 2L
T= W
O

W
veya T
W1 W2
olarak yazlabilir.

W asal hzyla hareket eden su, T zaman aral sonunda A2 noktasna ulaacaktr.

Bu aklamadan sonra Euler denklemleri;

ekil 5.2. k hz geni ekil 5.3. Giri hz geni

Euler denklemleri ile trbinler ve pompalarn ana denklemleri yazlr. Pompalarda,

trbinlerin tersine ilem yaplr.

Trbinlerde ark kanatlar arasndan akan suyun kanatlara aktard enerji, kanatlarn W
asal hz ile mil merkezi etrafnda dnmesini salar. Pompalarda ise, dner ark iinden
geen akkana asal momentum aktarlr.

Eulere gre:

mpuls kuvveti: F .Q.C2U C1U (5.4)

Giriteki asal momentum: M 1 .Q.r1 .C1U
ktaki asal momentum: M 2 .Q.r2 .C2U
mpuls moment: M F .r .Q.r2 .C2U r1 .C1U (5.5)

U
G (Teorik sonsuz g): N th M .W M . (5.6)
r
N th .Q.U 2 .C2U U1 .C1U
Nth .QU 2 .C2 .cos 2 U1.C1.cos 1 olur. (5.7)

22
Giri ve k hz genlerinden, cos teoremini yazarsak;

W1 C1 U1 2C1.U . cos 2
2 2 2
U1.C1. cos 1
1 2
2

C1 U1 W1
2 2
(5.8)

W2 C2 U 2 2C2 .U . cos 2
2 2 2 1 2
2

U 2 .C2 . cos 2 C2 U 2 W2
2 2
(5.9)

(5.8) ve (5.9) eitliklerini g denkleminde yerine koyarsak;

U 2 U 1 2 C 2 2 C1 2 W1 2 W2 2
N th .Q. 2
veya
2 2 2
U 2 U 1 2 C 2 2 C1 2 W1 2 W2 2
N th .Q. 2
(5.10)
2g 2g 2g

Nth .Q.Hth (5.11)

(5.10) denkleminde;

C2 C1
2 2
Suya aktarlan kinetik enerjiyi gstermektedir.
2g

Dner ark girite ve kta kapal tutulup ve W asal hzyla dndrlse, dner ark
kanal ierisindeki basn art;

U 2 U1
2 2

olur. Buna statik basn kazanc (art) ad verilir.

2g
U 2 2 U12 W12 W2 2
Psta .
(5.12)
2 2
C C1
2 2
Pdin . 2
(5.13)
2

(5.12) ve (5.13) denklemlerinin toplam bize toplam basnc verecektir.

Ptop Psta Pdin

U 2 U12 W12 W2 2 C2 2 C12
Ptop . 2
(5.14)
2 2 2
P
P .H H (5.15)

23
 U 2 U12 W12 W2 2 C2 2 C12
H top 2
(5.16)
2 g 2 g 2 g

Hsta Hdin
(Potansiyel yk) (Dinamik yk)

Radyal Girite:

1 90 olduundan C1 . cos 1 0 olacaktr.

ekil 5.4. Radyal giriteki k hz geni

W1 U1 C1
2 2 2
(5.17)

Nth .Q.H th (5.11)

N th .Q.C 2U .U 2 C1U .U 1 .Q.C 2U .U 2 Q.C 2U .U 2
g
1
H th U 2 .C2U [m.] bulunur. (5.18)
g

k alan: A2 .D2 .B2 B2 ktaki kanat eni (5.19)

Q
Q A2 .C 2 m C 2 m (5.20)
A2

W2U
k hz geninden Cotg 2 ve W2U U 2 C2U yazlr.
C2 m
(5.21)

C2U C2 cos 2 U 2 W2U U 2 cot g2 .C2m (5.22)

Q U
C2U U 2 cot g 2 bulunur. Bu deeri H th 2 C2U da yerine koyarsak;
A2 g

24
 U2 Q
H th U 2 cot g 2 bulunur. (5.23)
g A2
2
U U Q
H th 2 2 cot g 2 (5.24)
g g A2

.D2 .n
U2 olduundan U 2 f D2 U 2 sbt olur.
60

H th sbt sbt.Q yazlabilir.

2
U
Q 0 alnrsa H th 2 bulunur. (5.25)
g

imdi Hth un 2 ve Qya gre deiimini grelim.

2 90 iken cot g2 0 olacak H th

2 90 iken cot g2 0 olacak H th
2
U2
2 90 iken cot g2 0 olacak H th sbt
g

ekil 5.5. Teorik sonsuz ykseklik ile debinin deiim grafii

Pompa gc deiimi de ayn ekilde incelenebilir.

Nth .Q.Hth (5.26)

U 2 U Q
N th .Q. 2 2 . cot g 2 (5.27)
g g A2

25
 Q Q2
Nth .Q.U 2 .U 2 cot g 2 .Q.U 2 .U 2 . cot g 2
2

A2 A2 (5.28)
Nth Q.sbt Q 2 .sbt

2 90 iken cot g2 0 Q arttka, Nth parabolik olarak nce artar, sonra azalr.
2 90 iken cot g2 0 Q arttka, Nth parabolik olarak daima artacaktr.
2 0 iken cot g2 0 Nth .Q.U 2 olur ve lineer olarak artacaktr.
2

ekil 5.6. Teorik sonsuz g ile debinin deiim grafii

ekil 5.7. Verim ile debinin deiim grafii

26
ekil 5.8. Kanat k alarna gre arkn ekilleri

27
6.BOYUTSUZ SAYILAR

Makine tanm byklkleri : n, Q, gH, , P

Bamsz byklkler : n, Q
Akkann cinsine bal byklkler : ,
Makine bykln belirleyen :D
L L2 L3
Makine biimini belirleyen byklkler: 1
D, D, D,.......
Baml byklkler : g ,, P
H

Makinenin baml byklkleri, dier byklkler cinsinden ifade edilir.

g H f1 n, Q, , , D, L1 , L2 ..........
D D

Boyutlarn ayn olmas durumunda (M,L,T) bamsz deiken says nden (n-3)
indirilmi olur.

F1 g H , , n, D, Q, , L1 , L2 ........ 0 eklinde yazlabilir.

D D

Tm deiken says (n) olsun, gruplama sonunda elde edilecek boyutsuz deikenler
saysn, 1, 2 , 3 ,........, n 3 ile ifade edelim. Gruplama yaparken bamsz deikenlerden
3n ortak seelim.

, n, D ortak deiken olarak alnrsa;

1 a .nb .Dc .g H
1 1 1
(6.1)

2 a .nb .Dc .Q
2 2 2
(6.2)

3 a .n b .D c .
3 3 3
(6.3)

4 a .nb .D c . L1 D
4 4 4
(6.4)

5 a .nb .D c . L2 D ..
5 5 5
(6.5)

1 eitliinin sa tarafnn boyutu yazlrsa;

1 ~ ML3 .T b .Lc .L2 .T 2

a1
1 1
(6.6)

1 ~ M a .L3a c 2 .T b 2
1 1 1 1
(6.7)

28
1 in boyutsuz olmas iin;

a1=0
-3a1+c+2=0 olmaldr. Burada a1=0, c1=-2, b1=-2
-b1-2=0

Bu sonular 1 de yerine konulursa;

gH gH
1 ye " basn says" denir. (6.8)
n 2 .D 2 n 2 .D 2

Ayn gidi yolu ile,

1 M a .L3a c 2 .L3 .T 1
2 2 2
a2=0, c2=-3, b2=-1 bulunur.

Q Q
2 3
debi saysn verir. (6.9)
n.D n.D3

kg
3 a .nb .Dc .
3 3 3

m.s

3 M a .L3a .T b .Lc .M .L1.T 1

3 3 3 3
a3=1, c3=-2, b3=-1

3 bulunur. (6.10)
.n.D 2
1
U=.D.n U~D.n 3 (6.11)
.U .D Re

4 M a .L3a .T b .Lc a3= b3= c3=0

4 4 4 4

L1
4 (6.12)
D
L2
5 ............. bulunur. (6.13)
D

Bu sonular g H f1 n, Q, , , D, 1 , 2 .......... da yerine konulursa;

L L
D D

gH Q L L
f1 , Re , 1 , 2 ,.......... bulunur.
2
n .D 2
n.D
3 D D

veya

29
 f1 , Re , L1 D , L2 D ,.......... elde edilir.

Grld gibi be bamsz deiken (n,Q,D, , ) azalarak ikiye ( , Re ) inmi, biim

saylar ayn kalmtr. Ayn yntem izlenerek dier baml deikenler ve P iin aadaki
sonular elde edilir.

f 2 , n, D, Q, , L1 D , L2 D ,.......

F2 , , n, D, Q, , L1 , L2 ,....... 0
D D
1 .n .D . 1
a1 b1 c1

2 a .nb .Dc .Q 2
2 2 2

1
3 a .nb .Dc . 3
3 3 3

Re
4 a .nb .Dc . L1 D 4 L1 D
4 4 4
bulunur
Q
f 2
L L
, Re , 1 , 2 ,....... .
n.D
3
D D

f 2 , Re ,
L1 L2
, ,.......
D D

G iin (P) ayn ilemler yaplrsa;

P f 3 , n, D, Q, , L1 , L2 ,.......
D D
f 3 , n, D, Q, , L1 , L2 ,....... 0
D D
2
1 a .nb .Dc
1 1 1
Po W J N .m kg.m 3
s s s
a1=-1, b2=-3, c1=-5
P P
1 v g katsays bulunur. (6.14)
.n .D
3 5
.n3 .D 5

Sonu olarak:

f1 , Re , 1 , 2 ,.......
L L
D D

f 2 , Re , 1 , 2 ,.......
L L
D D

30
 L L
v f 3 , Re , 1 , 2 ,....... elde edilir.
D D

gH ve P baml deikenlerin yerini ve v alm boyutsuz olan aynen kalmtr.

Biim saylarnn ayn olmas durumunda L1 , L2 ,..... ve Re says gibi sadece iki
D D
bamsz deiken kalacaktr. (Geometrik benzer makineler)

f1 , Re ,.......
f 2 , Re ,.......

v f 3 , Re ,.......

Reynolds says, atalet kuvvetlerinin srtnme kuvvetlerine orandr. Srtnme

kuvvetlerinin ihmal edilmesi durumunda Reynolds saysnn baml deikenlere etkisi ihmal
edilirse;

f 1 ( ) , f 2 , v f 3 yazlr.

31
7. KANAT SAYISI HESABI

Euler denklemleri, sonsuz kanat saysna ve sonsuz incelikteki kanatlar iin karlmtr.
Ancak temiz su iin (ime suyu) dizayn edilen bir santrifj pompada yeterli kanat saysnn
hesaplanmas gerekir.

ekil 7.1. Kanat profili

S Akm izgisinin arlk merkezi

r 1 2
z 2.k . s .sin m m
e 2
r k 6,5
z 13. s .sin m
e
D D1 2
z 6,5. 2 .sin 1 bulunur. (7.1)
D2 D1 2

nq 30 radyal akml pompalarda;

r1 r2
rs e r2 r1
2

7.1 Kanat Saysnn Hzlara Etkisi

Kanat kalnl suyun dner arka giri alann kltr. Kanadn kalnlndan dolay
kapatt alanda su gemeyeceinden, kanaldan geen suyun hz artacaktr.

C1m C1m

C1m Kanal nndeki giri hz

C1m Kanala giren suyun hz

32
 ekil 7.2

t1 t1 .D1
C1m C1m . 1 Daralma faktr t1 Hatve
t1 1 t1 1 z

C1m 1 .C1m bulunur. (7.2)

S1 S1
Sin1 1
1 Sin1

ekil 7.3

genden;

C1m C1 . sin 1 W1 . sin 1
C1m C1.sin 1 W1.sin 1

U 1 U 1 olarak kabul edilmitir.

33

Radyal akml ak kabul edilirse; 90
Hz geni;

ekil 7.4

Girite kanat ularnn yuvarlatlmas, darbesiz bir giri salar. kta ise sivrilmesiyle
k hz drlr. Dizayn yaplrken bu inceliklere dikkat edilmesi gerekir.

ekil 7.5

(z) kanat says alndnda, sonsuz kanat saysna gre izilen k hz geni de deiir.

ekil 7.6. Sonsuz sayda ve incelikte kanat saysna gre hz geni

34
A2 , B2 , C2 sonsuz sayda ve incelikteki kanat saysna gre hz geni olsun.

A2 A2 ne kayacaktr. (Sreklilik kouluyla)

Kanat says deise bile Q sbt kalacaktr.

Q A.C2m (7.3)

Pompa basma ykseklii ise z olan pompadan daha az olacaktr.

U
C3U C2U H th 2 .C2U (7.4)
2.g
H th H th (7.5)

Dner ark terk eden akmn bal hz, kanat nnde daha byk bir alan iinden

geecektir. Bu nedenle klerek W2 hzna decektir.

W2 W3 W2 olacaktr.

C 2 C 2 ve C 2U C3U olur. (7.6)

Kanad terk eden akmn kanaln nndeki hz geni de A3 , B2 , C2 olarak gsterilir.

C 2 m C 2 m olur.
t2
C 2 m C 2 m . 2 C 2 m (7.7)
t 2 2
2 ktaki daralma faktr

Radyal akml giri iin teorik sonsuz basma ykseklii 1 90 ;
U2
H th .C2U (7.8)
g

Belirli kanat saysna gre teorik basma ykseklii 1 90 ;
U2
H th C3U olarak yazlr. (7.9)
g

35
7.2 Pfleiderer Metodu

Bu metot, sonsuz saydaki ve sonsuz incelikteki bir dner ark ile z sayda kanatl bir
dner arkn basma ykseklii arasndaki banty vermektedir.

P Pfleiderer says
r2 Dner ark yarap
z Kanat says
St Merkezi akm izgisinin (A-B) dnme eksenine gre statik momenti

ekil 7.7

2
H th r2
1 P P . (7.10)
H th z.St

r2

St r.dx (Statik Moment)

r1

says deneysel yoldan bulunan bir saydr. Dner arkn tipine, klavuz kanatlarn
bulunup bulunmadna baldr.

2
Klavuz kanatl, radyal akml pompalarda: 0,6.1
60
2
Klavuz kanatsz pompalarda: 0,65 ~ 0,85.1
60
2
Helisel diagonal pompalarda: 0,85 ~ 1.1
60
2
Eksenel pompalarda 1 ~ 1,2.1
60

2 Derece olarak alnacaktr.

36
 D2 D1 2
z 6,5. sin 1 P 0,3 ~ 0,35 (7.11)
D2 D1 R

Radyal akml pompalarda:

dx dr alnrsa;

r2
St r.dr r2 r1 .
1
olup (Statik momentum)
r1
2
2 2
r2 2r2 1
P . . P 2. .
z.St
z. r2 r1
2 2
r
2

olur.
z1 1
r2

(7.12)

Radyal akml pompalarda genellikle D2 2D1 alnacandan,

r1 1 8
olur. P . olarak yazlabillir.
r2 2 3 z

Pompann hidrolik verimi biliniyorsa veya kabul edilirse;

h H .v .h
H th
h g

Radyal akml pompalarda manometrik basma ykseklii (H);

H H th .h

H th
H th
1 P

2. g .H th
P H (7.13)
r 2

z.1 1 2
2
r2 v . m .1
r1 2
z.1 2
r2

37
7.3 Dner ark D apnn Hesab

(5.2) denkleminden D2 ekilirse,

60.U 2
D2 n Genellikle kabul edilir. (7.14)
.n

U 2 nin hesaplanmasnda genellikle Hth dan faydalanlr.

.U 2 .C2U U1.C1U idi.

1
H th (7.15)
g

C2 m
C2U U 2 (k hz geninden) (7.16)
tg 2

1 2 U 2 .C2 m
Hth .U 2 U1.C1U (7.17)
g tg 2

U1.C1U g.H th 0
U 2 .C2U
U2
2
(7.18)
tg 2

A.U 2 B.U 2 C 0 denklemi gibi dnlrse,

2

C U1.C1 g.H th
C2 m
A=1 , B ,
tg 2

2
C2 m
4.U1.C1U g.H th
C2 m tg 2
U2 (7.19)
2.tg 2 2

U 2 nin (+) olmas nedeniyle 2. terimin pozitif deeri alnr.

2
C C
U 2 2 m 2 m U1.C1U g.H th (7.20)
2.tg 2 2.tg 2

Radyal akml pompalarda, 1 90 C1U=0 olduundan;

2
C C
U 2 2 m 2 m g.H th (7.21)
2.tg 2 2.tg 2

38
H th 1 P .H th (7.22)

2
C
U 2 2 m 2 m g.1 P H th
C
(7.23)
2.tg 2 2.tg 2

U2
H th C2U denkleminde U 2 sbt ise H th , C2U ya dolaysyla 2 asna baldr.
g

2 90 alnrsa C2U U 2 olur.

ekil 7.8

2 bydke C2U da byr. Kanatlar arasndan geen akmn yavalamas iin (hzn
azalmas iin) kanal kna doru kanaln genilemesi ve kanat eriliinin fazla olmamas
gerekir.

Sabit devirde ve eitli D2 aplarnda q debisini, ayn basma yksekliine basabilmek iin,
eitli 2 alarnda dizayn edilmeleri gerekir.

39
 ekil 7.9

Pompalarda genellikle; 2 15 40 arasnda seilir.

7.4 zgl Devir Says

Tek kademeli bir santrifj pompann, dner ark biimi hakknda fikir edinebilmek iin n,
Q ve Hm in belli olmas gerekir.

Geometrik benzer dner arklarda sreklilik denklemi;

.D 2
Q Kesit H u Q f D, C
4

.D2 .n
U2 U 2 ~ D2 .n
60
2 2 2 3 2 2
Q ~ D2 .C2 , Q ~ D2 .U 2 , Q ~ D2 .D2 .n , Q ~ n.D2 , Q ~ D2 .C2 ~ D2 .U 2 ~ n.D

Kanat verimi sabit kalmak zere;

U2
H C2U C2 U 2 H ~ U2
2
veya U2 ~ H
g

H 3
U 2 ~ D2 .n idi. D2 ~ bunu Q ~ n.D2 da yerine koyalm.
n

3
H
Q ~ n.

n

3 3
H 2 H 4
Q~ 2 Q ~
n n

n. Q
3
sbt
4
H

Geometrik benzer dner arklarda elde edilen bu sayya ( nq ) denir.

n. Q
nq 3
(7.24)
Hm 4

40
 Sz edilen dner arka her ynyle geometrik olarak benzer fakat kk bir model dner
3
ark alalm. Bu model dner arkla alan pompann Q 1 m ni, H=1 mSS, yksee
s.
basabilmesi iin gerekli devir says ad verilir.

nceleri Orta Avrupa lkelerinde, dinamik zgl devir says ns kullanlrd.

n. N e
ns 5
(7.25)
4
H

1 PS gcndeki ve her ynyle ana pompaya geometrik benzeyen kk bir pompann

(model) H 1 mSS yukarya su basabilmesi iin gereken devir saysna dinamik zgl devir
says ad verilir.

.Q.H
.Q.H n. Q
Ne PS , n s n.
75
5
, n s 3,65. 3
ns 3,65.nq bulunur. (7.26)
75 H 4
H 4

41
8.DNER ARK DZAYNI

Euler denklemlerinden elde edilen sonular;

Pompa basma ykseklii, 2 k asna, C2 m hzna, U 2 evre hzna, z kanat saysna

d1
ve oranna baldr.
d2
Ayn basma yksekliini elde etmek iin n sbt d 2 apn kltmek ve z ile 2 yi
arttrmak gerekir.

Ancak dizayn iin seilen yol her zaman iyi verim vermez. Pompa maliyetini de artrabilir.
nemli olan dk maliyet ve yksek verimdir.

Dizayn iin en doru yol, Euler ana denklemlerini kullanarak, deneysel yoldan elde edilen
sonulardan yararlanarak, pompa basma yksekliini saptamaktr.

ekil 8.1

8.1 Pompa Tipi Tespiti

1
2
n.Q
nq 3
(8.1)
4
H

nq 12 Kademeli pompalar.
12 nq 35 Tam santrifj pompalar.
35 nq 80 Helisel pompalar.
80 nq 200 Diagonal pompalar.
200 nq 400 Eksenel pompalar

42
8.2 Pompa Gc: ( N e )

.Q.H m .Q.H m
Ne B.G Ne kW (8.2)
.75 .102

8.3 Elektrik Motorunun Gc: N em

Nem 1,1 1,3.Ne N me .Ne (8.3)

Ne 5 BG 1,3
5 Ne 25 1,2
Ne 25 1,1

8.4 Pompa Mil ap: d mil

d mil 3
360000.N em
cm (8.4)
z .n

Nem Pompa miline verilen g B.G

z Milin burulma gerilmesi (450~500) kgf (elik iin)
cm 2
n Devir says 1 dak

8.5 n Gbek ap: d h

Suyun giri alann kapatmamas iin yeteri kadar kk yaplmaldr.

dh 1,3 1,4.dmil dh 1,4.dmil (8.5)

8.6 Arka Gbek ap: d h

Kama boluu iin biraz daha kaln yaplabilir.

d h 1,35 1.5.d mil d h 1.5.d mil (8.6)

43
8.7 Giri ap Hesab: d o

Q

4
. d o d h .Co
2 2
(8.7)

Q Q
Ao (8.8)
Co v .Co
Q
v (8.9)
Q
Q .d h 2

Ao Ao a h (8.10)
v .Co 4
2
Ao d o (8.11)
4

4. Ao
do (8.12)

8.8 Dner arka Giri Hz: Co

Genellikle Co 1,5 6 m arasnda alnr veya C1m hz hesaplanr. Daha sonra;

s

Co 0,8 1.C1m C1m k1s . 2.g.H m (8.13)

Dz giri iin (Paralel giri);

C1m
tg1 ( 1 90 Radyal giri iin) (8.14)
U1
k1s . 2.g.H m
tg1 (8.15)
U1

Yksek verimde optimum debi alabilmek iin 1 asnn belirli bir miktar artrlmas

gerekir. 1 1 1 1 2 6 alnr.

ekil 8.2

44
d1 d
0,5 kabul edilebilir. 1 nin kk deerlerinde 1 in byk deerleri alnr.
d2 d2
1 15 30 arasnda bir deer alnr. 1 ~ 45 e kadar kabilir.

8.9 Rotor Giri ap: d1

d1 0,8 0,95.do alnr. (8.16)

8.10 k ap: d 2

2 3
d1 d2
0,5 den bulunur. (8.17)
d2 d1

8.11 Giri Genilii (Kanat Eni): B1

S ~ 4 5 mm alnr.
Q .d1 t .d1 S
Q B1 . .C1m ; 1 1 ; t1 ; 1
v 1 t1 1 z sin 1
1
Q . .d1 .B1 .C1m (8.18)
1
1

8.12 Teorik Sonsuz Basma Yksekliinin Hesab: H th

U2
H th .C1m (8.19)
g
H th H th .1 P 1 P .
Hm
(8.20)
h

8.13. Rotor k apnn Kontrol:

C2 m
C2U U 2 W2U idi.
tg 2
1 2 C
H th .U 2 U 2 . 2 m U1.C1
g tg 2
U1.C1 g.H th 0 bulunur.
C2 m
U 2 U 2.
2

tg 2

45
A.U 2 B.U 2 C 0 halindeki bir denklem gibi dnlrse;
2

B B 2 4. A.C
U2
2. A

2
C C
U 2 2 m 2 m U1.C1U g.H th elde edilir.
2tg 2 2.tg 2

1 90 , C1U 0 olur.

2
C C .d 2 .n 60.U 2
U 2 2 m 2 m g.H th U2 d2 bulunur. (8.21)
2.tg 2 2.tg 2 60 .n

lk kabul edilen d2 ap ile tutuyorsa hesap tamamlanm olur. Tutmuyorsa yeni bir d 2 ap
d
kabul edilir ( 1 oran deitirilir). Yeniden hesap yaplarak d2 bulunur.
d2

8.14 k Genilii Hesab:(B2)

.d 2 1
Q B2 . .C 2 m Q . .d 2 .B2 .C 2 m
2 2

2
t2 Q1 A2
2 , A2 2 . , B2 , (8.22)
t2 2 C2 m .d 2

2 ~ 27 30

8.15 Kanat Saysnn Hesab ve Kontrol (z):

d 2 d1 2
z 6,5. .sin 1 (8.23)
d 2 d1 2

Bylece nceki kabul ettiimiz kanat says ile hesaplanan kanat says ayn olduu zaman
baa dnmeye gerek kalmaz.

46
 C2m C2 m
tg 2 , W2U (8.24)
W2U tg 2

Pompada elde edilen verim (pompa genel verimi g ) deneysel olarak saptanr. Pompann
bast (Q) debisi (H) mSS na karmak iin pompa miline verilen gcn ( ne kadarnn
suya aktarldn) ne kadar kaybolduu nemlidir.

1969 ylnda Braunschweig Teknik niversitesi nq 10 100 arasndaki dner arklarla

3
alan eitli pompalar denendi. Q 0,1 m n 25 1 devirde altrlan ok saydaki
s s
tek kademeli, tek emili santrifj, helisoidal ve diagonal pompa tiplerinin hangilerinin yksek
verimlerde (hangi koullarda) altrlabilecei (ekil 8.4) deki grafik zerinde
gsterilmitir.

ekil 8.3

(ekil 8.3)de faydal pompa gcnn 15-30 arasnda kaybolaca nq 10 olan

pompann dner arknn suya aktard enerji verilen tm enerjinin ancak 72i civarnda
olaca ve takriben 28i kaybolaca eklinde aklanr. Ancak kayplar takriben 15e
drmek iin nq 30 civarnda olmaldr.

(ekil 8.3) pompa verimi hakknda anlaml bir aklamada kullanlr. ekilden grlecei
gibi dk, nq saylarnda, klerens kayplar ok yksektir.

Deiik nq saylarndaki tm dner arklarn ayn debide ve ayn devirde almalar

nedeniyle f a giri azlar ayn boyuttadrlar.

Dk n
q saylarnda, byk basma ykseklikleri elde edilecei ve kaak akm
nedeniyle klerenslerin her iki tarafndaki basn fark P daha fazla olacaktr. Bu nedenle
klerens kayplar da daha fazla olacaktr.

47
 Ayrca pompann byklnn verimle ilgili olacan (ekil 8.4) gstermektedir.

(ekil 8.4) de tek kademeli tek emili deiik tipten pompalarn iinden Q 0,005 m3/s ile
Q 5 m3/s arasnda debiler geirilerek en yksek verimleri grafik zerinde gsterilmitir.
Pompann bykl, iinden geen debinin byk olmasndan ileri gelmektedir.

zgl devir saylar pompa byklnn pompa genel verimine nasl etki yapt
(ekil 8.3) FRANKLIN INSTITUTE RESEARCH Labaratuarlarnn 1971 ylnda yapt
yaynlardan alnmtr.

ekil 8.4

Dikkatle izlendii zaman Q 0,1 m3/s debideki pompann (ekil 8.3) deki verimi ile ayn
pompann (ekil 8.4) deki verimi arasndaki fark olduu aka grlr.

Kolay anlalaca gibi, pompann imalat hassas tezgahlarda usta ve tecrbeli ellerden
geerse elbette pompann kalitesi iyileir ve verimi artar. Ayrca verimlerin ayn olmamasnn
dier bir nedeni de, (ekil 8.3) BRAUNSCHWEIG TEKNK NVERSTESNDE,
(ekil 8.4) Amerikada yaplan aratrmalar sonunda baka iki ayr aratrmac tarafndan
yaynlanmtr. Elbette verimlerde bulunan ayrlk doaldr.

48
8.16 zgl Devir Says ile Hidrolik Verim Arasndaki Bant

Genel verim pompa deneyleri ile saptanr. Halbuki hidrolik verimi deneysel yoldan
(verilen bir pompa iin) saptamak olanakszdr. Genel verim saptandktan sonra g h .v .m
olmas nedeniyle, mekanik verim ve volumetrik verim yaklak olarak kabul edilerek hidrolik
verim saptanr.

g
h (8.25)
v .m

Pompa dizayn , v ve m seimi alacak, tecrbeli mhendislerin yapabilecei kabulleri

gerektirir. Halbuki (h) hakknda yaklak bir fikir edinmek ou kez gereklidir.

A.J.STEPANOFF yapt deneylerde (ns) ile (h) arasnda, aadaki tablodaki deerleri
saptamtr.

ns 36 57 114 174 231 288 348 400

h (%) 75 86 92 93 94 95 95,5 96

Tablo 8.1

Yukardaki (Tablo 8.1)den grld gibi h 75~96 arasnda deiir. Eski

pompalarn ve iyi kalite olmayanlarn (h) hidrolik verimleri daha dktr.

8.17 Santrifj Pompalarn Dner arklarnn Dizayn ile lgili Genel Aklama

Pompa basma yksekliini hesaplarken Euler ana denkleminden faydalanarak nemli

sonular elde etmitik. Bylece pompann basma yksekliinin:

C2U d
2 k asna, C2m hzna, z kanat saysna, oranna ve 1 oranna bal olduu
C3U d2
aklanmtr.

Genellikle, ayn basma yksekliini, daha kk aptaki bir dner ark ayn (n) devir
saysyla dndrerek elde etmek (n=sbt. olarak) olana vardr. Ancak d 2 ap kltlerek,
devir says sabit kalmak zere, ayn basma yksekliine erimek iin (z) kanat says ve (2)
as artrlmaldr. Bu nedenle istenilen basma ykseklii iin deiik apta dner ark
dizayn olana vardr.

Ancak dizayn iin seilen yol, her zaman en iyi verimi vermedii gibi, pompa imalat
masraflarn da artrr. Pompann yksek verimli ve dk maliyetli olmas gerei problemin
zmn zorlatrr.

49
 Dizayn iin en doru yol, Euler ana denklemini kullanarak ve gerekli deneysel yoldan elde
edilen sonulardan fayda salayarak kabuller yapp, pompa basma ykseklii saptamaktr.
Yksek verimli pompalarla yaplan deneyden kazanlan deneysel deerlerden faydalanlr.

A.J.STEPANOFF tarafndan yaynlanan (ekil 8.5) den grafikten (nq) deerine gre giri
ve k meridyen hzlar (C1m) ve (C2m) alnrlar. (ekil 8.5)deki grafik nq=10~300
arasndaki, santrifj, helisoidal, diagonel ve eksenel (aksiyal) pompalarn dner ark
hesaplarnda kullanlr. Ayrca C0 hz (ekil 8.6) deki grafikten kontrol edilebilir.

ekil 8.5

ekil 8.6

50
Stepanoff a gre;

C1m k1S . 2.g.H formlnden saptanr ve k1S deeri yukardaki (ekil 8.5)den nq
deerine bal olarak alnr. Yukardaki denklemde yerine konulur, H sbt olduu iin C1m
hz saptanr.

51
9.SALYANGOZ DZAYNI

Dner ark kanatlarn terk eden akkan, salyangoz iinden geerken yksek hzn bir
defada burada kaybederek (difzyona urayarak) basma borusuna gelir. Salyangoz iinde
kinetik enerji potansiyel enerjiye evrilir. Bylece pompa verimi artar.

Hzn salyangoz gvde iinde drlp, potansiyel enerjinin artrlmasyla, klavuz

kanatlar kullanmadan, akm difzyon yoluyla ynlendirilir.

ekil 9.1. Salyangoz ekil 9.2. Difzr

d1 d1
tg (9.1)
2 2.L

Konik k boazna difzr ad verilir. as Cv hzna bal olarak diyagramdan

bulunur. (Sukanoff grafii) 6 14 arasnda deiir.

Av : 360 lik kesite tekabl eden toplam kesit alan

Cv : Salyangoz iindeki suyun (ortalama) hz

Q Av .Cv , Cv kcv 2.g.H m , kcv f (nq ) diyagramdan bulunur. , (9.2)

Q Q
A1 (9.3)
Cv kcv . 2.gH m

52
9.1 eitli salyangoz kesitleri

ekil 9.3. a, b: Daire kesitli spiral gvde c, d: Yamuk kesitli spiral gvde

9.2 Yamuk kesitli spiral gvde dizayn

ekil 9.4.Yamuk kesitli spiral gvde

b4 1,4 1,8.B2 (9.4)

b3 b4 (Yuvarlanma pay)

53
 a
cot
2 b4 / 2
b
a 4 . cot ekil 9.5
2 2
40 alnr.

Herhangi bir salyangoz kesit alan: Av .

Av . ABCDEA(alan) ABEA(alan)

.r 2 a
Av . . b4 (9.5)
360 2

Spiral eri 360 lik dnm tamamlaynca salyangoz alan Av olduuna gre, lik bir
dnmedeki kesit alan;

AV .
AV . (9.6)
360

lik bir dnmede, salyangoz kesitini dizayn etmek iin r yarapn saptamak gerekir.

Av . .r 2 b b
4 . 4 cot g
360 360 2 2 2

.r 2 Av . b4
2

. . cot g buradan (r) bulunur. (9.7)
360 360 4 2

Av . b4 2 360
r cot g . (9.8)
360 4 2 .

r 4590, 135, 180, 225, 270, 315 ve 360 iin ayr ayr bulunur.

r yarapnn r kadar artrlmas gerekir. Kelerin yuvarlatld alana e deer alan

bulmak iin, yamuk alan d hesaba katlacaktr.

54
 Salyangoz iinde suyun ak esnasnda srtnmelerden dolay kayplar meydana gelir. Bu
kayplar da hesaba katarak daha nceden bulunmu olan (r) yaraplar r kadar artrlr.

r . .r. ile hesaplanr. (9.9)
8 180

0,004 alnr.

Yuvarlatmadan dolay bir alan kayb meydana gelecektir ve bu alann hesaplanmas

gerekir. Buradan da ap r kadar artrlr.

2A
r (9.10)
B

.a.h h1
1
A A1 A2 (9.11)
2

Daha sonra esas yarap ( r );

r R r r olarak hesaplanr. (9.12)

9.3 Dner ark ile salyangoz arasndaki klerens

Dner arkn biim says nq ya ve dner arkn di ap d 2 ye bal olmak zere

salyangoz ile dner arkn arasnda bir klerens braklr. A.J.STEPANOFF, yapt bilimsel
almalarda, salyangoz iinde, ortalama olarak, hzn sabit kaldn kabul ederek ve bu hz
Cv ile gstererek, pompa basma ykseklii (H) ile Cv arasnda ekil 9.6 daki grafikten
alnarak K c v katsays ile hesap yaplabileceini ifade etmektedir.

Cv Kcv . 2.g.H (9.13)

Kc v katsays, (ekil 9.6) dan saysna bal olarak alnacaktr.

q

55
 ekil 9.6

10.POMPA KARAKTERSTK ERLER

56
10.1 Bir Santrifj Pompann Tek Boru Hattna Su Basmas

Pfleiderer metoduna gre:

H th H th .1 p
2
U U U 1
H th 2 .C2U Hth 2 .Q 2 . H th sbt sbt.Q idi.
g g g tg 2 . A2

H th f Q ifadesi bir doru ile gsterilmitir. 1 p deeri sabit bir say olduundan,
H th f Q da bir doru ile gsterilebilir.

Pompa basma ykseklii:

H Hth Z h Z

Z h Kanatlarda srtnme kayplar (mSS)

Z arpma kayplar (mSS)

Z h ve Z kayplar kanatlardan geen akmn hznn karesi ile doru orantl olarak
deitiinden pompa basma ykseklii ile Q debisi arasndaki karakteristik eri olmaktadr ve
H th f Q olarak gsterilir. Buna pompa karakteristik erisi (P.K.E.) denir.

Belirli bir Q debisi iin pompann gerek basma ykseklii H h .H th olarak yazlr.

ekil 10.1

57
 L v2 L
H . . 0,0826.. 5 .Q 2 H K .Q 2 (10.1)
D 2.g D

Pompa suyu basarken, lokal ve lineer kayplar karlamak zorundadr. Yk kayplar

H d f Q ile gsterilir. Ayn zamanda debinin karesi ile artmaktadr. Bu eriye boru
karakteristik erisi ad verilir.

Depolar arasndaki ykseklik fark H g , toplam yk kayb H d ile gsterilirse, toplam

basma ykseklii, Ht H g H d olarak bulunur. (B.K.E) ile (P.K.E) kesiim noktas C
alma noktasdr.

Tesisatta bir veya birka vana ksmen kapatlrsa diren artar. Dolaysyla yk kayplar
artacaktr. alma noktas C ' ne kayar. Pompa Q' debisini basabilecek ekilde kendini

otomatik olarak ayarlar ve basma ykseklii H t ne ykselir.

10.2 ki Pompann Bir Depoya Su Basmas Durumu

10.2.1 Ayn karakterdeki iki pompann paralel almas

ekil 10.2

Paralel alma noktas C 2 dr.

Paralel alma halinde, her pompann debisi apsis ekseni zerinde toplanr. Basma
ykseklikleri ayn kalr. Bir pompann debisi Q1, birlikte alma halinde

Q Q1 Q2 2Q (10.2)

QC1 Pompann birisi alrken bast debi

QC 2 Pompann ikisi alrken bast debi

QC1 QC 2

58
 Ancak her iki pompa beraber basarken tesisin yk kayplar debinin karesi ile artaca iin
toplam debi azalr.

QC 2 QC1

10.2.2 Ayn Karakterdeki ki Pompann Seri almas

ekil 10.4

ki pompa seri olarak alyorsa, bunlarn debileri her an eittir. Manometrik

ykseklikleri toplanacaktr. H f Q (P.K.E) osun. B noktas (her noktas) iki kat
artrlarak C noktas bulunur. H fc Q erisi izilir. (B.K.E) ile kesitii nokta D2 ile
gsterilir.

(1.P.K.E) ile (B.K.E) nin kesime noktas D1 tek pompann bast debi Qd 1 , seri
almada baslan debi Qd 2 olarak gsterilmitir.

10.2.3 Pompann ki Ayr Depoya Su Basmas Durumu

59
 ekil 10.6

HB ve HC yksekliinde B ve C depolarna su basan bir P pompas alalm her pompaya

ayr bir boru hatt gideceinden bu borulara ait iki ayr boru karakteristii olaca aikardr.
(ekil 10.6) dan manometrik ykseklik HC deerinden kk olduu zaman C deposuna su
baslamayacana gre bu depodan geriye ak olmuyor ise yalnzca B deposuna su
baslacaktr. Bu ksmda yalnzca L B boru hattnn karakteristii rol oynayacaktr. Manometrik
ykseklik HCden byk iken her iki depoya da su baslacaktr. Pompann bast debi Q ise
bunun q B kadar B deposuna q C kadar C deposuna gidecektir.

Q q B qC

O halde pompann manometrik ykseklii H m gibi bir deerde iken q B ve q C deerlerini

bulup toplarsak H m f Q mterek karakteristii elde edilecektir. HCden byk Hm
manometrik ykseklikleri iin her iki eri toplanrsa ortak boru karakteristik erisi elde edilir.
Bu erinin pompa karakteristiini kestii nokta aranan N noktasdr.

60
 11.KAVTASYON

Ak iinde belirli noktalarda basn eitli nedenlerle ok dk deerler alabilir. Eer

akkan sv ise ve belirli bir blgede basn, buharlama (kaynama ) basncnn altna derse
akkan kaynamaya balar.Ortaya kan buhar kabarcklar akla birlikte srklenir.Basncn
yksek olduu blgeye gelen kabarcklar ortadan kalkar. Bylece aniden ortaya kan
kabarck hacmi boluuna sv hcum eder. Eer yok olan kabarck kat epere bitiikse
boluu dolduran sv iddetle epere arpar.eperin bu noktalarnda aniden ok yksek
basnlar oluur.Bu blgelerde kat eperlere bir ekile geliigzel ekilde vuruluyormu gibi
sesler duyulur.Bu olaya kavitasyon denir.Bu olayn etkili olduu blgede ne kadar kaliteli
olursa olsun malzeme bir sre sonra tahrip olur.Malzeme adeta bir snger grnm alr.
Bilindii gibi svnn kaynama basnc, scaklna baldr.Aadaki izelgede scakla
bal olarak suyun kaynama basnlar verilmitir.Kaynama basncnn daima mutlak basn
olarak verildiine dikkat edilmelidir.

Scaklk (C)
0 5 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Buhar
Basnc 0.0061 0.0087 0.0122 0.0234 0.0424 0.0738 0.123 0.199 0.312 0.474 0.701 10.13
(bar)

Tablo 11.1

Ykseklik (m)
0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1500 2000

Ak hava basnc(msy)
10.33 10.20 10.08 9.97 9.85 9.73 9.62 9.50 9.40 9.30 9.20 8.60 8.10

Tablo 11.2

61
11.1 Pompalarda Kavitasyon

ekil 11.1

ekil 11.1de su pompas altrld zaman iindeki suyu, basma borusuna gndermeye
balaynca emme tarafnda boluk doar. Emme flanndaki basn, ak hava basncnn
altna dtnde emme haznesi ak yzeyindeki ak hava basncnn etkisi ile su emme
borusunda ykselir ve emme flanndan pompaya girer.Bu nedenle bu tr pompalarn su
basabilmeleri iin ilk hareket srasnda tamamen su ile dolu olmalar zorunludur. Su (0)
noktasna gelip arka girinceye kadar yalnz Pa ak hava basncnn etkisiyle hareket eder.
Dolaysyla (A) noktasnda mutlak basnc Pa olan akkan, emme flanna gelince hE kadar
2
ykseklik , C E / 2 kadar kinetik enerji kazand , Z E kadar kayba urad iin basnc;

PE Pa ghE C E / 2 Z E
2
(11.1)

deerine der.(A) ve (E) noktalar arasnda Bernoulli denklemi uygulanrsa ayn sonu elde
edilir.(Burada Z E , emme borusundaki zgl enerji kayplardr).
Emme flanndaki basn ( ghE C E / 2 Z E ) kadar d hava basncnn altna
2

dmtr. Bu durum pompann emme tarafnn kavitasyon olaynn ak olduunu

gstermektedir.Ancak kavitasyon olay bakmndan en tehlikeli yer emme flan
deildir.Emme flann geen ak ark gbei nedeniyle daha kk bir kesite girdiinden
hzlanr ve basnc der.Dolaysyla kavitasyon olay basncn en dk olduu (0)
noktasnda nlenmelidir.Bunun iin (A) ve (0) noktalar arasna Bernoulli denklemi
uygulanrsa;

2
PA C P C
gZ A A gZ 0 0 0 Z E CA=0 PA=Pa (11.2)
2 2

62
 2
P0 Pa C
ghE 0 Z E Z 0 Z A hE (11.3)
2

bulunur.Kavitasyon olaynn grlmemesi iin P0 Pb olmaldr.Bu eitsizlik,

2
Pa C0 P
ghE ZE b (11.4)
2

2
C0
eklinde yazlr.Buradaki terimlerden sadece pompa yapmcsn ilgilendirir.Dier
2
terimler ile yapmcnn ilikisi yoktur.Yapmc ile ilikisi olmayan terimler bir yanda
toplanrsa;

Pa Pb
2
C
ghE Z E 0 (11.5)
2

bulunur.Bu eitsizliin sol tarafna Emmedeki Net Pozitif Enerji (ENPE) denir.

Pa Pb
ENPE ghE Z E (11.6)

Emme tarafndaki akkann enerjisi sadece ak hava basncndan gelmektedir.Bu enerjinin

bir ksm emme yksekliini, bir ksm emmedeki kayplar karlamakta Pb kadar
kaynama basnc iin saklanmaktadr.Geri kalan net miktara ENPE diyoruz. (11.5)
2
eitsizliine gre kavitasyon olaynn olumamas iin bu enerji C0 2 kinetik enerjisinden
byk olmaldr.Aksi halde P0 basnc Pb basncnn altna der ve kavitasyon balar.Ancak
bu kuramsal sonu uygulamada geerli deildir.Bunun nedenlerinden biri C 0 hznn (0)
kesitindeki ortalama hz olmasdr.Oysa bu kesitteki hz dalmnn dzgn olmas mmkn
deildir.Baz noktalarda hz C 0 hzndan ok byktr bu noktalarda basn byk dler
gsterir.Ayrca 1 kesitine giren ve henz enerji yklenmemi olan akn bu kesitteki hz
dalm da dzgn olmaktan ok uzaktr. W1 hznn ortalama hzdan byk olduu
noktalarda basn azalr.te yandan arka giriteki kayplar basntaki azalmay arttrr.Btn
2
bu nedenlerle Emmedeki Net Pozitif Enerjinin C0 2 den byk olmas yeterli deildir.
2
C0 2 yerine C 0 ve W1 hzlarnn dzgn dalmamasnn ve ark giri kayplarnn etkisini
ieren bir byklk konulmaldr.Bu byklk DNAMK DM adn alr ve

2 2
w C
y k1 1 k 2 0
2 2 (11.7)

eitlii ile tanmlanr. Grld gibi dinamik dm ( y ) tamamen yapmcy ilgilendiren

eitliinde C0 2 yerine y konulursa,
2
bir byklktr. (11.5)

63
 Pa Pb
ENPE y ghE Z E y (11.8)

bulunur. Pompann emme ykseklii bu eitsizlik salanacak ekilde seilmelidir.Eitlik
halindeki emme yksekliine MAKSMUM EMME YKSEKL(M.E.Y)denir
Pa Pb
g (hE ) mak Z E y (11.9)

1 Pa Pb
(hE ) mak [ Z E y] (11.10)
g

Pompann emme ykseklii maksimum emme yksekliinden bykse kavitasyon balar.

Bir pompann M.E.Y.nin hesaplanabilmesi iin y nin pompann tanm deerleri

cinsinden ifade edilebilmesi gerekir.Ancak kavitasyon olay sadece emme tarafnn
ilgilendirdii basn taraf ile bir ilikisi bulunmad iin y nin basma yksekliine bal
olmayaca imdiden sylenebilir. (11.7) eitliindeki W1 ve C 0 hzlar emme kenar hz
geninden U 1 cinsinden ifade edilirse, dnme saysna ballk elde edilir.Ayrca C 0 hz
debi ile ilgili olduundan pompann debisi de ifadeye getirilmi olur.

ekil 11.2

Hz geninden ,

C0 1C1 1U1 tan 1 1DE n tan 1 (11.11)

U1 DE n
W1 (11.12)
cos 1 cos 1

yazlr. ekilde grld gibi emme kenar zerinde kavitasyon bakmndan en tehlikeli olan
(1) noktas seilmitir.Burada U 1 ve W1 en byk deerleri alrlar.(11.11) ve (11.12)

64
sonular DE ye baldr.Pompann emme ykseklii hesabnn pompa bykl ile deil
fakat tanm deerleri ile ilikili olmas istenir.Bu nedenle debi eitlii,

2
dg
Q ( DE d g ).C0 DE (1 ).C0
2 2 2 2 2
2
kDE C0 (11.13)
4 4 DE 4

yazlr ve (11.11) eitliinden,

Q kDE 1 tan 1
3
(11.14)
4

4Q
DE 3 (11.15)
k1n tan 1
2

elde edilir.Burada "k" gbek dolaysyla kesitteki klmeyi belirleyen daralma katsaysdr.
2
(k 1 d g DE ) (11.11), (11.12) ve (11.13)sonular
2
(11.7) eitliine gtrlr baz
dzenlemelerden sonra,

4. .n.2 Q 2 / 3 k
2y ( ) 2 / 3 1 4 / 3 k 2 tan 4 / 3 1 (11.16)
k1 sin 1 cos 1

bulunur.Burada n ve Q belirlidir.k, 1 , k1 ve k 2 katsaylar yapmla belirlenir.zellikle k1 ve

k 2 yapmcnn gsterdii zene baldr.Yapm iin ne kadar zen gsterilir.Kesitler ne kadar
simetrik ve akla temas halindeki yzeyler przsz yaplrsa hz dalmlar o kadar
dzgn, k1 ve k 2 katsaylar o kadar kk olur.
(11.11) eitliinden grld gibi M.E.Y.'nin byk olmas iin y nin olabildiince
kk tutulmas istenir.n dnme says iin tasarm noktasnda Q debisini salayacak olan ve
belirli bir zenle gerekletirilmesi ngrlen bir pompann dinamik dm (11.16)
eitliine gre 1 asna baldr.Bu durumda n,Q,k, k1 ve k 2 sabit alnp eitliin sa
tarafnn 1 e gre trevi sfra eitlenerek bulunacak 1 , y yi minimum yapan kanat giri
asdr.Bu aya optimum kanat as denir. (11.16) eitliinde keli ayra iindeki ifadenin
1 e gre trevi alnp sfra eitlenirse,

0.5
tan(1 ) opt (11.17)
k
1 2
k1

bulunur.Optimum a sadece k 2 / k1 oranna baldr.

65
 Kesitlerde hzlarn dzgn dald, ark giriinde akn kayba uramad ideal durumda
y C0 / 2 ve k1 0, k 2 1 olur.Bu deerler (11.17) eitliine konursa ideal hal iin
2

bulunur. 1 =0 iin C 0 =0 y =0 olur.Bu sonucun pratik bir anlam olmad aktr.

Hz dalmlarnn dzgn olmas mmkn olmadna ve ark giri kayplar mevcut

olduuna gre k 2 daima birden, k1 sfrdan byk katsaylardr.Pompann yapmnda
gsterilen zen arttrldka k 2 bire, k1 sfra yaklaacandan (11.17) eitliinden grld
gibi ( 1 ) opt as kk deerler alr.zen gsterilmi seri yapm merkezka pompalar iin
k1 0.3, k 2 1.2 uygun deerlerdir.Bu deerler kullanlrsa (11.17) eitliinden,

(1 ) opt 17 55

bulunur. k 2 / k1 7 iin (1 ) opt 14 olur.

(11.16) eitlii tekrar dzenlenerek,

3/ 4

Q k1 2
n (11.18)
y 3/ 4
4 k1
(sin cos 2 ) 2 / 3 k 2 tan 1
4/3

1 1

yazlabilir.Bu bant ile tanmlanan n Q / y 3 / 4 boyutsuz sayya EMME SAYISI ad verilir

ve S q ile gsterilir.

Q
Sq n (11.19)
y 3 / 4

(11.18) eitliinin sa taraf genelde pompa tipinden bamsz olup, yapmda gsterilen
zene,yapmcnn pompann emme yeteneini artrmak iin ald nlemlere ve 1 as
seimine baldr.

Emme yetenei normal olan pompalarda emme says hi olmazsa ,

S q 0.40 0.45

deerlerini alr.zellikle seri yapm merkezka pompalar iin bu deerler ok iyi sonu
vermektedir.Emme kenarnn emme azna iyice yaklatrld hzl arklarda emme yetenei
yksek olduundan S q 0.60 0.65 alnabilir. (11.19) denkleminden ,

66
 4/3
n Q
y (11.20)
S q

yazlarak dinamik dmn hesab iin gerekli eitlik elde edilir.Bir pompann emme
yeteneinin yksek olmas iin y nin kk olmas gerektiini gz nnde tutarak bu
eitlikten nemli sonular elde edilir.
1- Emme says byk olan pompann emme yetenei byktr.
2- Ayn pompann dnme says deitirilerek n' dnme says ile dndrldnde
dinamik dm,

4/3
n
n Q
n
y (11.21)
Sq


olur. (11.20) eitliinden bulunur. Dnme says ykseltilen pompann dinamik dm
dnme saysndaki deiikliin karesi ile artar ve maksimum emme ykseklii byk oranda
azalr.

3-Pompann tr ne olursa olsun tanm deerleri bakmndan emme yeteneini (n Q ) 4 / 3

deeri belirler.Ayn dnme saysnda alan pompalardan debisi dk olann emme yetenei
yksektir.Byk debili pompalarda emme yksekliinin belirli bir deerde tutulabilmesi
ancak dnme saysn kltmekle mmkndr.Debisi ve dnme says yksek olan bir
pompann emme yeteneini yksek tutmak mmkn deildir.

(11.10) eitliinde g ayra iine alnarak ak hava basnc ile buharlama basnc akkan
ykseklii ( H a Pa ), hb Pb ) cinsinden yazlr ve emme tarafndaki yk kayplar E
Pg Pg
ile gsterilirse E Z E / g ,

y
(hE ) mak H a hb E (11.22)
g

yazlr ayn ilem (11.8) eitliine uygulanrsa ,

ENPY H a hb hE E (11.23)

Emmedeki net pozitif yk elde edilir.Kavitasyon olmamas iin ;

y y
ENPY H a hb hE E (11.24)
g g

yazlr ve eitlik halinde (11.22) eitlii elde edilir. Kavitasyon koulu eitlik halinde gz
nnde tutularak hE iin dzenlenirse,

67
 y
hE H a hb E bulunur. (11.25)
g

11.2 Thoma Says

Eskiden makinann emme yeteneini belirlemek zere,

ENPE ENPY
(11.26)
H

olarak tanmalanan thoma says kullanlmtr.Burada Y h .U 2 C2U gH olduundan thoma

says kavitasyon olay ile hibir iliki olmayan basn kenar deerleri,basma yksekliine
dolaysyla n q ile dorudan ilikili bir say olarak belirlenmitir.Bu nedenle thoma says
kullanarak emme problemlerinin zlmesi glk gstermekte ve hatta emme says ile
kolayca zlebilen birok emme problemi Thoma says ile zlmemektedir. (11.23)
eitliindeki ENPY (11.26) eitliine konulursa,

H a hb hE E
(11.27)
H

bulunur. hE emme ykseklii arttka klr ve ENPY y g eitlii saland zaman

hE (hE ) mak , min olur. hE (hE ) mak veya min iin kavitasyon tehlikesi mevcuttur.

H a hb (hE ) m E
min (11.28)
H

(hE ) m H a hb E min . H (11.29)

(11.26) eitliinde ENPY y konularak min elde edilir.

4/3 4/3 4/3

n Q 1 n Q 1 n Q 1 n
min 3 / 4 . 4 / 3 333. 3 / 4 . (11.30)
S q S q (333S q ) 1/ 3
333S q

Burada (11.20) eitlii kullanlarak Thoma says ile emme says arasndaki bant
kurulabilir.

S q 0.45 alnrsa

min 1,256.10 3 nq 4 / 3 (11.31)

68
bulunur.Bu sonu emme hesaplar thoma says ile yaplrken nerilen grgsel eitlikliklerle
hemen hemen ayndr.

11.3 ift Girili Pompalar

zellikle sulama pompalar gibi debisi byk pompalarn emme yeteneini attrmak iin
ift girili yaplr.Pompa ark esasnda girileri ayr olan srt srta vermi iki arktan
oluur.Bylece y hesabndaki debi yarya drlerek y kltlp emme yetenei
arttrlm olur.Dnme says ve debisi belirli olan bir pompann tek girili ve ift girili
olarak gerekletirilmesi hallerinde S q nun ayn kald kabulu ile,

4/3
n Q
y t
S q

4/3
n Q / 2
y (11.32)
S q

y 1
ise y 0.63. yt (11.33)
yt 22 / 3

69
12. SUDAN ENERJ ALAN MAKNALAR (SU TRBNLER)

Sudan enerji alarak, hidrolik enerjiyi mekanik enerjiye dntren akm makineleridir. Su
trbinleri aada verilen durumlara gre snflandrlr.

a) Suyun enerjisinden faydalanma durumuna gre:

1. Reaksiyon trbinleri
2. Aksiyon trbinleri

Bu tip trbinlerde esas olarak suyun basn enerjisinden yararlanlr. Bu gn

kullanlan reaksiyon trbin tipleri unlardr;

Francis trbinleri
Uskur trbinleri
Kaplan trbinleri

Aksiyon trbinlerinde suyun kinetik enerjisi kullanlr. ark giri ve knda

basn enerjisi ayn kalr. Tip olarak Peltonlar ve Ossberger saylabilir.

b) Suyun ak dorultusuna gre:

1. Eksenel akl trbinler (Kaplan ve Uskur Trbinleri)

2. Radyal akl trbinler (Francis Trbinler)
3. Diagonal akl trbinler (Yksek hzl Francis Trbinleri)
4. Teetsel akl trbinler (Pelton Trbinleri)
5. Karmak akl trbinler (Ossberger Trbinleri)

c) Trbin milinin durumuna gre:

1. Yatay eksenli trbinler

2. Dey eksenli trbinler
3. Eik eksenli trbinler

Btn modern trbinler her ekilde de tertip edilebilirlerse de byk gler iin dey
eksenli tertipler, kk gler iin yatay ve eik eksenli trbinlere gidilir.

d) zgl devir saysna gre snflandrma:

ns : 8 30 d Pelton Trbini
dak
ns : 30 60 d dak zel Trbin (ok Pskrtcl Pelton Trbini)
ns : 60 400 d dak Francis Trbini
ns : 60 125 d dak Yava Hzl Francis Trbini
ns : 125 225 d dak Orta Hzl Francis Trbini

70
ns : 225 400 d Hzl Francis Trbini
dak
ns : 400 1000 d Kaplan Trbini
dak

12.1 SU TRBNLERNN TEORK HESAPLARI

12.1.1 zgl devir says

Daha nce akkana enerji veren akm makinalar pompalarn incelenmesi esnasnda devir
says nq , debi Q , manometrik basma ykseklii H m ile tanmlanan zgl devir says
n
q olarak gsterilmiti. Trbinlerdeki zgl devir says ise ns olarak tanmlanr.
ns 3,65.nq ns says ise n devir says, (Q) debi, H
o net d ile ilgilidir.

1
n.N e 2
ns 5
olarak tanmlanr. (12.1)
Ho 4

Ne BG , n d , H o mSS
dak

Bu benzerlik teorisi yardmyla verilir. zgl devir saylar ayn olan trbinler birbirine
benzerdir. ns says; 1 mSS d altnda 1 BG g reten devir says zgl devir saysdr.

ekil 12.1

12.1.2 Trbin Debisi (Q)

Hidrolik santralin debisi blgenin en kurak 6 aylk ya ortalamas gz nnde

bulundurularak max. debinin 3 alnarak tespit edilir.
4
Q 3 .Qmax . (12.2)
4

71
12.1.3 Net D H o

Trbin girii ile trbin k arasnda akkann birim arl bana trbinden istifade
akkan enerjisidir.

P1 v1 P v
h1 h2 2 2 H o
2.g 2.g (12.3)

P1 P2 v1 v2
H o h1 h2 (12.4)
2g

Sistem yatay da olsa, dey de olsa h1 h2 kabul edilir. Aksiyon trbinlerinde P1 P2

olup akkann kinetik enerjisi mekanik enerjiye dntrlr. Reaksiyon trbinlerinde ise
P1 P2 , V1 V2 olarak akkann enerjisinden istifade edilir. Bu trbinlerde suyun kinetik
enerjisinin yannda basn enerjisinden de faydalandndan, kaak debi fazla olacaktr. Bu da
trbin konstrksiyonunu hassaslatrmaktadr. Trbin ierisinde akkann birim arl
bana trbin tarafndan kullanlan enerji olarak tanmlanan net d; trbin giriine kadar
olan toplam enerji kayplarnn ham dden karlmas suretiyle hesaplanr.

ekil 12.2

Ho H g H g (12.5)

N o .Q1 .H o Trbin giriinde akkann sahip olduu g (12.6)

N o .Q1 .H o Akkann trbine brakaca g (12.7)

No Q No Q Q q
v (98) v (12.8)
Q Q Q
No No

72

Nh .QC1U .U1 C2U .U 2 Trbin rotorunun akkandan alaca g
g
(12.9)

Nh
h (90) (12.10)
No
N
m e N h n da Ne kadar trbin aftndan ekilebilir. (96) (12.11)
Nh

g v .h .m (85) (12.12)

No Nh Ne
g . . (12.13)
No N Nh
o

103. kgf
m3
3
g
Ne Qm (12.14)
s
No
H o mSS
g o o

.Q.Ho.g
Ne .B.G (12.15)
75

.Q.Ho.g
Ne .kW (12.16)
102

73
13.AKSYON TRBNLER

Aksiyon trbinlerinde su, hz ile etkir. Yani burada trbinin girii ile k arasndaki
enerji fark esas olarak kinetik enerji farkna tekabl eder. Dier bir deyile trbinin giri ve
k basnlar birbirine eittir. Bu bakmndan reaksiyon derecesi sfr olacaktr. Bu tr akm
makinalar, zgl devir saylar dk, net dleri byk olan makinalardr. Akkann
sadece kinetik enerjisinden istifade edilmektedir. Bu trbinlerin en yaygn olan Pelton
trbinidir.

13.1 Pelton trbini

Bu trbinlerin teorisi, bir tambur zerine yerletirilen kepe formundaki kanatlara

akkann aptrlmas suretiyle elde edilen aksiyon kuvvetinin meydana getirdii dndrme
momenti olarak ifade edilmektedir. Aksiyon trbinlerinin en ok kullanlan Pelton trbinidir.

13.1.1 Pelton Trbininin Yaps ve Paralar

ekil 13.1

1) Pskrtc (Enjektr): Suyu arka sevk eden bir lleden ibarettir. Gvde ve lle ksm
olmak zere iki paradan oluur.

2) ark: Hidrolik enerjiyi mekanik enerjiye dntren elemandr. zerinde bulunan

kepelere suyun arpmas ile bir itme kuvveti doar. Bu kuvvet ark dndrr. Kepeler ark
zerine ya teker teker cvatalar ile tespit edilir, ya da btn kepeler bir blok halinde
dklerek imal edilir.

1) ne: Pskrtcden kan huzmenin apn ileri ve geri hareketleriyle byltp

klterek debiyi dolaysyla gc ayarlayan elemandr.

2) Deflektr: Ani g deiimlerinde harekete geerek huzmenin ynn deitirir.

3) Gvde: Dkme demir veya kaynak sactan yaplan bir kasadr.

74
13.1.2 Maksimum Verim art

Pelton trbinlerinde suyun ak esnasnda yaplan kabuller;

d do , nozul ap = huzme ap , v o o 100

ekil 13.2

ekil 13.3

Nozuldan C1 hzyla fkran su kazand kinetik enerji ile kepeye gelir. Meydana gelen
momenti hesaplayabilmek iin impuls teoremini tatbik edeceiz.

Hzmenin kepeye tatbik ettii F kuvvetinin ters iaretlisi kepe tarafndan hzmeye
tatbik edilir. Kepe saysnn sonsuz olduu ve arpma noktasnn M noktas olduu
dnlrse hareket miktarlar arasndaki fark;

F .q.C2 A .q.C2 B .Q.C1 (13.1)

F .q.(C 2 A C 2 B ) .Q.C1 (13.2)

C 2U

Qqq (13.3)

Her iki kta da C2 nin hzme ekseni ile ayn 2 asn yaptn kabul ederek

C2 A C2 B C2 .cos 2 yazlabilir. (13.4)

75
 F .Q.C2 .cos 2 .QC1 (13.5)

F .Q.C1 .Q.C2 .cos 2

F .Q.C1 C2 .cos 2

F .Q.C1 C2U (13.6)

M F .r .Q.r.C1 C2U (13.7)
g
U
N h M .W M . (13.8)
r

N h .Q.r. .C1 C2U
U
g r

N h .Q.U .C1 C2U (13.9)
g

(Pelton Tr. U U1 U 2 ) (13.10)

C1 U1 W1 (13.11)

C2U U 2 W2U U 2 W2 .cos .2 (13.12)

Nh .Q.U .U1 W1 U W2 . cos 2
g

Nh .Q.U .W1 W2 . cos 2 (13.13)
g

Kepe iinde ak srtnmesiz ise;

W1 W2 ,

Gerekte: W2 .W1 , Srtnme katsays (13.14)

N h .Q.U .W1 1 . cos 2
g

Nh .Q.U .C1 U .1 . cos .180 .M (13.15)
g
.d 2
.C1 3
m
Q (13.16)
4
s

.Q.U .W1 W2 . cos 2
N g
h h
No .Q.H o

76
 N h U .W1 1 cos 2
h (13.17)
No g.H o

h U .C1 U .K

h
K .C1 2.K .U 0 (13.18)
U

C1 2U max. verim art. (13.19)

Pelton Trbinlerinde Giri-k Hz genlerinin izimi;

ekil 13.4. Pelton trbininde giri ve k hz genleri

77
14.REAKSYON TRBNLER

Suyun hem basn hem de kinetik enerjisinden faydalanarak alan trbinlerdir. En ilkel
ekli Barker ark dr. Bu arkn gelitirilmesiyle gnmz teknolojisinde yaygn olarak
kullanlmaktadr. Reaksiyon trbinlerinin teorisi yle karlr;

ekil 14.1

M .q.C1.r (14.1)

U
Nh M . (14.2)
r

Nh .Q.C1.U (14.3)

P V
2
P V
2
H o h1 1 1 h2 2 2
2.g 2.g
(14.4)

P1 P2 V1 V2
2 2
H o h1 h2 (14.5)


2.g

Basn enerji fark Kinetik enerji

Potansiyel enerji fark

Aksiyon trbinlerinde giri ve kta basn ayn olduundan basn enerjisinden

yararlanlmaz. Suyun sadece kinetik enerjisinden yararlanlr. Reaksiyon trbinlerinde basn
enerjisi de kullanlr. Akkann birim arl bana kullanlan potansiyel enerji farkn h ile
gsterirsek ve her iki taraf H o a blersek;

h
H o h Kinetik Reaksiyon derecesi
Ho
h Kinetik
1 Aksiyon trbini; 0 (14.6)
Ho Ho

78
 Kinetik
1 Reaksiyon trbini; 1 (14.7)
Ho

Aksiyon trbinlerinde, cebri boru ierisinde devaml olarak artan basn, pskrtcde ksa
bir srede atmosfer basncna inerken su hz maksimum deere ulamaktadr. arkta ise hz
minimum deere inerken basn atmosfer basncnda sabit kalmaktadr.

Reaksiyon trbinlerinde ise basn datcdan itibaren ark kna kadar devaml olarak
azalmakta ve ark knda atmosfer basncndan daha kk bir deere dmektedir. Bu
dk basn, yayc iinde ykselmekte ve boaltma kanalnda atmosfer basncna
erimektedir.

14.1 Francis Trbinleri

1
n.N e 2
v 5
bantsyla,
Ho 4

(14.8)

ns says (60400) m arasnda

Net ds (88450m), (max. 550 m) ye ulaan trbinlerdir. Francis trbinleri orta dl

trbinler grubuna girmektedir. Bu tip trbinler, orta dlerde almalarna ramen, ayn
zamanda byk debilerde alabilmeleri nedeniyle byk gler elde edilebilmektedir.

Francis trbinleri suyun trbine giri ekline gre iki gruba ayrlr;

1. Alak su odal Francis trbini

2. Salyangozlu Francis trbini

79
14.1.1 Ak Su Odal Francis Trbini

ekil 14.2

80
14.1.2 Salyangozlu Francis Trbini

ekil 14.3

Salyangozlu Francis trbininin ksmlar:

1) n datc: Datc kanatlarn deforme olmamas iin; datcya akkan; dzgn bir
ekilde gndermeye yarayan elemandr.

2) Datc: arka suyu istenilen a altnda veren, debiyi ayarlayan dolaysyla da gc

belirleyen elemandr.
.
3) ark: Hidrolik enerjiyi mekanik enerjiye eviren ksmdr. Yekpare dkm olarak ihmal
edilebilir. (Dkme demir, elik veya bronzdan yaplrlar.)

4) Trbin mili: Trbindeki enerjiyi jeneratre iletir.

5) Difzr: Enerjisi alnm olan akkan boaltma kanalna ileten elemandr. Genellikle
konik ekilde yaplr.

6) Salyangoz (ykleme odas): erisinde suyu bulunduran ve trbine ileten ksmdr.

81
Salyangozlar;

1) Dkm
2) Kaynak veya perinli
3) Beton olarak yaplrlar.

14.2 Salyangoz Hesab

ekil 14.5

Salyangoz 4, 6, 8 eit paraya blnr ve her blmden ayn Q debisi gemelidir. Kabulu
ile kesit tayinine blm blm gidilir.

Ve 0,18 0,25. 2.gH o elik iin

Ve 0,12 0,14. 2.gH o Beton iin
.De
QTrbin .Ve Qtrbin biliniyorsa De ap bulunur.
4

arka girite her kesitte basncn ayn olmas istendiinden, salyangozun herhangi bir
kesitindeki debi Q1 ve kesit de 1 ise;

Q1
V1 sabit olmas gerekir.
1

.d 2 2 7 .d32
6
Ve .Q , Ve .Q
4 8 4 8

82
 Q1
V1 (14.9)
1

C 0,18 0,25. 2.gH o elik iin

C 0,12 0,14. 2.gH o Beton iin
.d g 2
.C Q (14.10)
4
d g d1
.d g 2 7
.C .Q
4 8
.d g 2
6
.C .Q
4 8
.d g 2
5
.C .Q
4 8
.d g 2
4
.C .Q d1, d2 , d3 , d4 , d5 , d6 , d7 , d8 salyangoz aplar belirlenir.
4 8
.d g 2
3
.C .Q
4 8
.d g 2
2
.C .Q
4 8
.d g 2
1
.C .Q
4 8

Reaksiyon trbinlerinde salyangozun grevi, cebri borudan trbine kadar gelen suyu,
trbin datc kanatlar evresine eit basn ve debi oran altnda datmak ve bu suretle
trbin arknn btn evresi boyunca her an eit debi ve hz artlar altnda beslenebilmesini
temin etmektedir.

ekil 14.4

83
O halde;

QI Q Q Q
V1 V V1 II III .... VIII yazlarak kesitler bulunur.
I II III VIII

Salyangoz kesiti dairesel ise;

.D12
den o kesitteki ap bulunur.
4

Dairesel ise;

a.b olup, herhangi bir boyut konstrktif olarak uygun decek ekilde kabul edilir.

1) YOL:

Salyangoz hesab, serbest vortex hareketi teoremi gereince, yani R.V 1=sabit eklinde
hesaplanr. Bu yol daha iyi sonu vermesine ramen V 1 deiken olduundan hesap zorluu
bakmndan pek tercih edilmez.

14.3 ark Hesab

ekil 14.6

1
Ho Q 3
D1 6,25. , Ds 4,35. (14.11)
n n
olarak ampirik ifadeler tasfiye edilmi ise de geerli yol;

Boyutlardan herhangi birinin (rnein D1 ap) hesaplanarak tablo yardmyla dier

boyutlarn belirlenmesidir.

U1 kU 1. 2.g.H o , kU 1 f (ns ) olarak belirlenir. (14.12)

.D1.n 60.U1
U1 D1 bulunur. (14.13)
60 .n

84
O, Ho, n iin D1 ap yardmyla arkn dier boyutlar tablodan bulunur.

ns kU 1 Ds b
D1 D1
D1 (cm) 60 60-100 100-200 200-300 300+
60 0,60 0,70 0,10
Z (kanat says) 10 12 14 20 24
100 0,65 0,85 0,13

150 0,70 0,95 0,24

Tablo 14.2
300 0,80 1,25 0,55

400 0,96 1,32 0,65

Tablo 14.1

Her ne kadar:
Q .Do .bo .Com ise de gerekte: (14.14)

Q o .Do .bo .Com dr. (14.15)

o 0,90 0,95 olup, kanatlarn yer igal katsaysdr.

Bir dier ifade ile debi;

z.e
Q .Do .Bo .Com.1 (14.16)
.Do
e: Kanat kalnl

Ayrca dorultucu kanat genilii, ark kanat geniliine eit alnabilir.

bo b1

Giri ve k hz genleri;

ekil 14.7. Giri hz geni

ekil 14.8. k hz geni

U1.C1U U 2 .C2U
h (14.17)
g.H o
U .C
h 1 1U (14.18)
g.H o

85
 Demek ki, ark knda mutlak hzn teetsel birleeni sfr olacak ekilde kanada form
verilecektir.

14.4 Yayc Hesab

ekil 14.9

Francis trbini bir reaksiyon trbini olduundan P1 P2

1) Trbin giriinde:
2
P1 V
1 kg sudaki enerji; h1 1
2g
2) Trbin knda:
2
P V
1 kg sudaki enerji; h2 2 2
2g

P V
2
P V
2

H o h1 1 1 h2 2 2 (14.19)
2.g 2g

Trbine braklan enerjinin byk olmas iin eitliin sa tarafndaki ikinci parantezin
minimum olmas gerekir.

ekil 14.10

P2<Patm (14.20)

Demek oluyor ki, P2 basncn Patm basncnn altna drp, trbin veriminin artmasna
imkan salamaktadr. Ayrca trbini boaltma kanalndan daha yksee monte etmek
imkann da salar.

Yayc kesiti, silindirik yerine konik yaplrsa P 2 basnc daha da azalmaktadr. Bunun
nedeni ise enerji kayplarnn azalmasdr. Yalnz hS ile gsterdiimiz yayc emme
yksekliinin bir maksimum deeri vardr. Bunu snrlayan faktr de kavitasyondur.

86
14.5 Kaplan trbini

ekil 14.11

Ksmlar:

1) n datc: Datc kanatlarn deforme olmamas iin; datcya akkan;

dzgn bir ekilde gndermeye yarayan elemandr.

2) Datc: arka suyu istenilen a altnda veren, debiyi ayarlayan dolaysyla da gc

belirleyen elemandr.
.
3) ark: Hidrolik enerjiyi mekanik enerjiye eviren ksmdr. Yekpare dkm olarak ihmal
edilebilir. (Dkme demir, elik veya bronzdan yaplrlar.)

4) Trbin mili: Trbindeki enerjiyi jeneratre iletir.

5) Difzr: Enerjisi alnm olan akkan boaltma kanalna ileten elemandr. Genellikle
konik ekilde yaplr.

6) Salyangoz (ykleme odas): erisinde suyu bulunduran ve trbine ileten ksmdr.

7) Boaltma kanal: Difzrden gelen suyun boald kanaldr.

87
15.KANAT ZMLER

15.1 Tek Erilik Yar apna Gre Kanat izimi

Tam santrifj arklarda kanat silindirik

bir yzeydir. Kanadn giri ve k alar
belli olduuna gre kanat formu daire
yaylarna uyan izim gerekletirilebilir.
Basit ve kk arklar bir tek daire yay ile;
daha nemli byk arklar iki daire yay ile
izilebilmektedir. Yandaki ekilde tek daire
yay ile yaplan izim gsterilmitir. izim
ekli yledir.

D ap zerinde bir A noktas alnr. O

merkezi ile birletirilir. 1 2 AOB
olacak ekilde OB izilir. A ve B noktalar
birletirilip uzatarak giri dairesini ikinci
defa kestirilir ve C noktas bulunur.
OCden itibaren 1 as tekil eden OM
dorusu ACnin orta dikmesi ile
kesitirilerek dairenin M merkezi bulunur.
M merkezli dairenin, yani kanat erisinin,
giri dairesini 1 as ile kestii aktr, bu
dairenin k dairesini 2 as ile
kestiini kantlamak iin

OBC 1 2 olduunu gsterdikten
sonra MAC nin 2 ya eit olduunu OBC ikiz kenar geninden grmek yeter. Tek
yayl izim iin dier bir yol yledir. Alttaki ekilde giri dairesi zerinde bir C noktas

alnarak O merkezine birletirilir. 1 2 asna eit olarak OCK izilir. CK dorultusunun
zerinde C noktasndan R2=D2/2 uzaklkta K noktas alnr. KOnun orta dikmesi izilir. OC
ile 1 as yapan CM dorusu izilerek bu sonuncu ile kesitirilir ve M merkezi bulunur.
Burada M merkezli MA yarapl dairenin k dairesini 2 as ile kesitiini gstermek
iin MAO asnn 2 ye eitliini gstermelidir. Dikkat edilirse MAO geni MCK
genine eittir. ift daire metoduna gre u ekilde yaplr;

Kanat says belli olduuna gre giriteki iki kanat arasndaki adm bellidir. Birbirini

izleyen iki kanadn giri noktalar C ve D olsun OCden balayarak OCM 1 1 asn
oluturan CM 1 dorusuna teet doru izilir. D noktasndan bu daireye izilen PD teet
2 .r
zerine (e) kanat kalnl ve a kanat aras aral alnarak C noktas bulunur. C C
z
nn orta dikmesi ile CM 1 kesitirilerek M 1 bulunur. M 1 merkez olmak zere C C ilk daire
yay izilir. C M 1 dorusundan itibaren 2 as yapmak zere C K dorusu alnr ve bu
doru zerinde C M 1 R2 D2 / 2 olmak zere K noktas bulunur. OK nn orta dikmesi
C M 1 ile kesitirilir ve M 2 ikinci dairenin merkezi bulunur.

88
D1 , D2 , 1 ve 2

ekil 15.1

D1 182,5mm D2 80mm 1 20 2 20

89
15.2 Nokta Nokta Metoduna Gre Kanat izimi

arkn giri ve k artlar belirli iken, ortalarndaki durum ve hz deiikliini inceleyen

metotdur. Bunun iin baz grafik ve tablolarn hazrlanmas gerekir.

ekil 15.2

90
Bundan okunan deerlerle aadaki tablo izilir.

Tablo 15.1

(rtme as)<105 olmaldr. Eer 105den byk olursa; W = f(r) erisinin

deitirilmesi gerekir.

ekil 15.3

91
15.3 Kanat Profilinin Dzgnl

ekil 15.4

Bu profilin kabul edilebilmesi;

ekil 15.5

A1 a1.b1
A2 a2 .b2
A3 a3 .b3
A4 a4 .b4

92
16.HDROLK SSTEMLERDE GRLT

nsan salna zarar veren istenmeyen sesler olarak tanmlanabilen "Grlt" bir iyerinde
alanlarn en byk glklerinden birisidir. retimin ekline bal olarak kullanlan retim
aralarnn oluturduklar grlt dzeyi alanlarn verimi ve saln direkt olarak etkiler.
Bu nedenle ilgili kurumlar tarafndan iletmelerdeki grlt dzeyinin st snr tespit
edilmitir.Bu snr makinalar alrken 85 dB(A)dr.Grltnn tesiri ise 90 dB(A)dan
itibaren ortaya kar.Grlt dzeyinin bu snrlar amas halinde iitme koruyucu aralar
kullanlmak zorundadr.Son yllarda gelien "evre Bilinci" ile grlt ve mcadele
yntemlerinin nemi her geen gn gittike artmaktadr.Ancak bu konudaki mevcut Trke
bavuru kaynaklarnn ok az olmas bu nemin kamuoyunun her kesimi tarafndan
anlalmasna kstlama getirmektedir.

16.1 Genel Tanmlar

Frekans: Titreimlerin 1 saniyede tamamladklar dalga saysdr. Birimi Hertzdir ve Hz

olarak gsterilir.

Desibel: Yukarda da belirtildii gibi grltnn deerlendirme ls, iitmeye olan

tesiridir. Bu tesir insan kulana gelen seslerin hava titreiminin bir basnc olup l birimine
Desibel denir ve dB ile gsterilir. Saysal olarak, akustik g veya akustik enerji gibi iki
benzer miktarn oranlarnn 10 tabanna gre logaritmasnn 10 katna desibel denir.Ses gc,
ses iddeti veya ses basnc olarak yaplan lmler ve kullanlan terimlerde birim desibel
olarak tanmlanr.

Ses G Dzeyi : Ses kaynandan yaylan toplam akustik gtr.

Matematiksel olarak;

Lw 10 log W / W0 (16.1)

eklinde tanmlanr. Birimi dBdir. W0 referans g dzeyidir ve W0 10 12 Watt deerindedir.

Ses g dzeyi direkt olarak llemeyip matematiksel hesaplamalar sonucu bulunur.Bulunan
deer sesin kaynana bal olup alnan mesafeye bal deildir.

Ses Basn Dzeyi: Ses basncn belirleyen bir dzeydir. Direkt olarak zel cihazlarla
llebilir. Bunun da matematiksel olarak ifadesi;

L p 10 log P 2 / P0 20 log P / P0
2
(16.2)

eklinde tanmlanr. Birimi dBdir. P0 ise referans ses basnc olup 20 Pascal (Pa)
deerindedir.Yukarda verilen her iki bantda da kullanlan Logaritma, 10 tabanna gre
verilmitir.

Ses basn dzeyi, g dzeyinin aksine alnan mesafeye baldr.

93
Ses Dzeylerinin Toplanmas : ki ayr ses kaynandan yaylan ses dzeylerinin toplanmas
iin aritmetik toplama ilemi yaplamaz.Bu ilem iin matematiksel bantlar kullanlr.

rnek olarak 70 dB ile 65 dB iddetindeki iki farkl ses dzeyinin toplanmas iin nce ses
dzeylerinin fark olan (70-65=5 dB) 5 dB bulunur. Yataya klan dikin eriyi kesim
noktasndan tekrar yataya alnan paralelin dikey ekseni kestii noktada yaklak 1,2
bulunur.Bulunan bu deer byk ses dzeyinin deeri olan 70 dB e ilave edilerek,

ekil 16.1

70+1,2 =71,2 dB olarak toplam sonu bulunmu olur.

Hidrolik sistemlerde kullanlan toplama yntemi yukardaki gibi lineer olmayp(A)

arlkl toplama eklindedir. Bu yntem, insan kulann alglamasna daha uygun olup baz
frekanslar filtrelenerek alglanr. "A" arlkl toplamada dk frekanslardaki sesler filtre
edilir. Deiik frekans bantlarndaki ses dzeylerinin filtre edilmi dB(A) dzeylerine
dnm iin aada verilen rnek tablo kullanlr.

Frekans dB (A)ya dBnin dnm

(Hz) iin ilave deer
63 -26.2
125 -16.1
250 -8.6
500 -3.2
1000 0
2000 +1.2
4000 +1.0
8000 -1.1

Tablo 16.1
94
 rnek olarak 3 adet farkl frekansl ses dzeyinin dBe gre dB(A) olarak nmerik fark
aadaki tabloda verilmitir.
Frekans dB dB(A)
x: 50Hz 95 65
y: 500Hz 87 84
z: 5000Hz 76 76

Tablo 16.2

Halen piyasada mevcut olan cihazlar, basit dzenekli cihazlar olup filtre edilmi ses basn
dzeylerini dB(A) olarak lerler.

nsan kulann duyarl olduu frekans aral 20-20000 Hztir. Bu bireysel grlt
hassasiyeti frekans ve iddetine gre olduka deikendir. Normal olarak frekans ne kadar
yksekse grlt o kadar hafif hissedilir.(ekil 16.2)de grld gibi 3 farkl frekansl
grlt kaynann dB cinsinden iddet dzeyleri birbirinden farkl olmasna ramen insan
kulana ayn etkiyi yapar.

ekil-16.2

Hidrolik tahrikli makinalarda ses kriterleri olduka karmaktr.nk oluumda kullanlan

mekanizmalarn tamam birbirinden etkilenir.Aslnda bu tr makinalardaki grlt problemi
bir titreim problemidir.zellikle hidrolik pompalar hareketli elemanlar vastasyla akkana
bir titreim kazandrrlar.Bu titreimin temas ettii tm titreebilen paralar bir hava titreimi
95
yaratarak evreye yanstrlar.Titreimlerin kaydedilmesi, bir sonraki sistemden etkilendikleri
iin olduka zordur.Yaplan lmler makinann montaj ekli ve yerinden ziyadesiyle
etkilenir.Bu tm makinalar iin geerlidir.Tek tek yaplan lmlerde snrlar iinde kalabilen
bir makina ortamndaki dier makinalarn etkisiyle titreim snr dzeyini aabilir.Bir
iletmedeki mevcut birok grlt kaynann neden olduu toplam dzey yukarda da
bahsedildii gibi aritmetik toplama yoluyla deil de dB deerlerinin logaritmik oranlaryla
hesaplanr.lme cihazlarndaki desibel skala logaritmik olarak hesaplandndan lme
deerindeki 10 dB art, insan kulana hemen hemen 2 kat olarak yansr.Grlty
azaltmaya ynelik almalar sonucunda rnek olarak 3 - 4 dB civarndaki bir dm insan
kula aka hisseder.

16.2 Hidrolik Bir Sistemde Grltnn Oluumu

Btn hidrolik sistemlerde oluan grltler dolayl olarak elde edilen hava titreimlerinin
insan kulana tesiri ile hissedilir. Bilindii gibi hava titreimi, ya direkt olarak (dolaysz yol)
grlt kaynann oluturduu basncn tesiriyle insan kulana yansyan titreim dalgalaryla
(rnek:Vantilatr v.s.) ya da kendi i paralarnn titreimiyle balayan deiik kademelere
yansyan ve sonuta yine hava titreimi olarak kulaa tesir eden indirekt yollardan
oluur.(ekil 16.3)
Bir hidrolik pompada basn deiiminin etkisiyle oluan pompa iindeki deiken
kuvvetler ile artan ve azalan hacim prensibinden kaynaklanan hacmsal titreimlerin tesiri
pompa gvdesine gvde titreimi olarak yansr(ekil 16.4). Bu titreimin oluumu indirekt
titreim iin iyi bir rnek tekil eder. Devredeki dier elemanlarda ise bu grlt ekli bir ak
ve konum deitirme grlts olarak ortaya kar. Hidrolik sistemlerdeki tm devre
elemanlar oluan bu grltlerin az ya da ok yansmasna katlrlar.(ekil 16.6)

Bir hidrolik pompann altrlmasyla birlikte oluan ve gelien periyodik grltler kendi
aralarnda 3e ayrlrlar:

1.Gvde Titreim(Sesi): Deiken basnlar nedeniyle pompa iinde oluan deiken

kuvvetler nedeniyle oluur.

2.Akkan Titreimi(Sesi) :Basn ve debiden kaynaklanan titreimlerden meydana gelir.

Basnl akkan tarafndan her yere iletilen bu titreimler, titreimi yanstabilen tm
yzeylerle de temas ettiinden yaylmann snr hemen hemen yoktur.

3.Ak Grlts: zellikle valflerde ve iletim hatlarndaki tm daralma blgelerinde ortaya

kan bir grlt eklidir.Dier bir ad da Kavitasyon Grltsdr.Bu tip grltleri ikiye
ayrmak mmkndr;

a) mpuls Tr Grltler: Genellikle valflerin konum deitirmesiyle oluan grltlerdir.

b)Mekanik Grltler:Birbiri iinde hareket eden paralarn hareketleri esnasnda

kardklar grltlerdir.

96
Basn Deiimi
Basn Titreimi Deiken kuvvetler Akkan titreimi
Kavitasyon Basn kuvvetleri
Ak Grlts
Konum Deitirme Darbesi

Basn Deiimi Deiken kuvvetler

Dengesiz Mekanik Darbeler Basn kuvvetleri Gvde titreimi
Dili Kilit Levyesi

Vantilatr Hareketi Deiken kuvvetler Hava Titreimi

Basn kuvvetleri

ekil16.3

ekil 16.4

97
 Bir sistemdeki basn deiimi pompann emi periyodundan basn periyoduna geiiyle
ortaya kar.Bu yolla oluan titreimin genlii ve iddeti basncn ykselme hzna
baldr.Pompann alma eklinden oluan debi ile ilikili sarsntlar da basn titreimine
yardmc olurlar.Pompayla balayan bu basn deiimleri ve dolaysyla titreimler devrenin
dier elemanlarndaki ve zellikle valflerdeki kavitasyon ve trblansn yaratt yansmalar
sonucu akkandaki titreimlerini srekli canl tutar.Basn denetim valfleri ile ak denetim
valfleri bu olaya olduka yatkndrlar. mpuls eklindeki grltler valflerin konum
deitirmesiyle ortaya kan bir valf grlts olarak tanmlanr.

E.motoru
Pompa Elemanlar Hatlar

Grlt Elektro- Hareket g. Titreim Hareket g. Konum Ak Titreim Ak Titreim

dinamik Mil yatak g. deitirme grlts grlts
grlt grlts

Yzeyden yansmann etkisi

Hava-Grlt

ekil 16.5

98
 ekil 16.6

16.3 Fanlarda Grlt

Bir fann oluturaca grlt dzeyi ya da fann teknik zellikleri yapmc firma tarafndan
verilmemise fann ses gc dzeyinin yaklak yntemlerle buluruz.Eer fan gcnden baka
teknik bilgiler de varsa (debisi,statik basnc,tipi,dnme hz) fann ses gc dzeyi daha
salkl biimde hazrlanabilir.
Fanlar zellikle stma havalandrma sistemleri iin nemli grlt kaynaklardr. Fann
oluturduu grlt, giri ve k blmeleri hava kanallar fann gvde ve baland zemin
aracyla etrafa yaylr.Fanlarn toplam ses gc dzeylerinin hesaplanmas iin deiik
yntemler gelitirilmitir.Burada santrifj ve eksenel fanlar iin gelitirilmi yntemlere yer
verilmitir.

Lw 10 log F 20 log P Kf (16.3)

F:Debi
P: Statik basn
Kf: Fann ses gc dzeyi,sabit.

Kf, fann tipine ve kullanlan ksmlara gre deiik deerler alr.Bu eitlik her oktav band
iin ayr ayr kullanlabilecei gibi 500-4000 Hz kadar olan 4 oktav bandndaki toplam ses
gc dzeyini bulmak iin kullanlabilir.Kullan ekline gre Kf srasyla ya her kat iin
deiik deerler alr ya da belli bir fan tipi iin tek bir deere sahiptir.Aadaki tabloda
deiik fan tipleri iin 500-4000 Hz arasndaki 4 oktav bandndaki toplam ses gc dzeyini
bulmakta kullanlan Kf deerleri verilmitir.

99
Fanlar iin ses gc sabiti Kf;

Fan Tipi Kf
Eksenel,radyal,santrifj 72
Kanat profilli 59
Pervaneli 77

Tablo 16.3

Fanlar fann kanat saysna ve dnme hzna bal olarak deiik kanat gei frekansnda ek
bir grlt olutururlar.Kanat gei frekans fann (N) (devir/dak) hzndan n toplam kanat
says hesaplanr.

n.N f
f ( Hz) (16.4)
60

Eer f ses gc dzeyinin hesapland 500-4000 Hz oktav bantlar iersinde kalyorsa

yukarda yazlan toplam ses gc dzeyine 3 dB ilave etmek gerekir.

f= 500-4000 Hz Lw Lw 3(dB) (16.5)

16.4 Hidrolik Pompalarda Grlt

Bir hidrolik sistemin tasarmnda pompa seimi, grlt oran dikkate alnarak yaplr.Bu
pompalarn hareketli eleman saylar, formu ve verimlilii titreimle dorudan ilgilidir.

Bunlarn dnda pompa tipi, kumanda zellikleri, emme ve basma hatlarndaki akn
karakteristii,dnme says ve basn art hzlar grlt ve titreimin oluumu iin nemli
etkilerdendendir. Btn bu zelliklerden ak bir snflama ortaya kar.

yle ki;

Vidal pompalar en sessiz pompalardr. Onlar iten dili pompalar takip eder.Daha sonra
zel konstrksiyonlu dili pompalar ile paletli pompalar sray takip eder.En sonda ise dtan
dili pompalar ile pistonlu pompalar bulunur.(ekil 16.7)

100
 ekil 16.7

Grlt faktr nedeniyle dtan dili pompalar en fazla 20 bar a kadar kullanlr.Pistonlu
pompalarda ise konstrktif olarak daha faza bir iyiletirme imdilik mmkn deildir.Bu gibi
hallerde ikincil (sekonder) tedbirler nem kazanr.Hidrolik pompalarda bu gibi konstrktif
zelliklerin yan sra iletme koullar da grlty nemli lde etkiler. Bunlar dnme
says, deplasman, basn gibi byklklerdir.
Eksenel pistonlu deiken debili pompalarda tahrik gleri bydke grlt oran ayn
tipteki ve koullarndaki her pompa iin deiiklik tekil eder. Bu pompalardaki grlt
dalm ekli olduka genitir.

Pompalarda grltnn balca 2 ana kayna vardr;

1.Hidrolik Grlt Kaynaklar: Kavitasyon ve basn dalgalanmas grltnn temel

sebebidir.

2.Mekanik Grlt Kaynaklar: Mekanik grltnn sebepleri ok eitli olmakla birlikte

dililer,dengeleme problemi,mekanik paralar en nemlileridir.Hidrolik grlt kaynaklarnn
oluturduu grlt genelde daha baskndr.

Pompalarda grlt genelde yaylmaz. Yaylma akkanla veya gvde ile temastaki yapnn
titreimi ile olur. Pompalar 3000 Hz zerinde geni frekans bantl grlt oluturur.Bunun
sebebi kavitasyon ve yksek hzl aktr.Bir de ana f olarak adlandrlan frekansta ve onun
harmoniklerinde ara sesler yaylr.Ana pompa frekans;

N P .m
f ( Hz)
60 (16.6)

N: Pompa dn hz (dev/dak)

m: Pompann bir dnndeki basn evrim says

101
 zellikle byk pompalarda ana pompa frekansnda yaylan ar ses baskndr.

Yapmc firmann pompa ses gc dzeyini vermedii durumlarda;

Lw 10 log HP(1 ) Kp (16.7)
2

HP:Hidrolik g (hp)

:Pompann verimi

Kp:Pompann ses gc dzeyi sabiti olup pompann cinsine gre 500-4000 Hz oktav
bandndaki deerleri aada verilmitir.

Pompalar iin ses gc dzeyi sabiti(Kp);

Pompa Tipi Kp(dB) Kp(dB)

(N>1600d/d) (N<1600d/d)
Santrifj 95 90
Helisel 100 95
Pistonlu 105 100

Tablo 16.4

Pompann veriminin () bilinmemesi durumunda verim 0 alnarak;

Lw 10 log HP Kp (16.8)

olarak bulunur.Bu ifadeler her oktav bandnda yaklak olarak ayn katk geldii varsaymna
dayanarak bulunduundan 500 - 4000 Hz oktav bantlarnn herhangi birindeki ses gc
dzeyini bulmak iin yukardaki eitliklerin verecei deerden 6 dB karmak gerekir.

f=500-4000 Hz ise Lw Lw 6(dB) (16.9)

16.5 Elektrik Motorlarnda Grlt

Elektrik motorlarnda grlt oluturan nedenler ok eitli olduundan bir elektrik

motorunun ses gc dzeyini genel bir ifade ile vermek olduka zordur.

Bununla birlikte 500 - 4000 Hz 4 oktav bandndaki toplam g dzeyi;

Lw 20 log HP 15 log N 13(dB) (16.10)

eitliinden yaklak olarak bulunabilir.

102
HP: Elektrik motorunun gc (hp)

Nm: Motorun dnme hz (dev/dak)

Bu eitlik gcn 1 ila 300 Hp arasnda deien motorlar iin kullanlabilir.

Elektrik motorlarndaki grltnn temel kaynaklar arasnda, dengelenmemi

rotorlar,rotor-stator etkileimini ve hava akmn saymak mmkndr.Soutma sistemi,
gvde yaps gibi grltnn domasnda ve yaylmasnda etkili olan ksmlar motorun tipine
ve yapsna bal olarak deiiklikler gsterdiinden deiik motor tipleri iin farkl ses gc
dzeyi deerleri bulunabilir.

16.6 Dililerde Grlt

Dili sistemlerinde grlt dzeyi nemli lde dili tipine ve yapmc firmaya baldr.
Grltnn bir ok deiik sebebi olmakla birlikte temel sebebi tolerans, dililerin eilmesi ve
titreime bal olarak dilerin birbirine arpmasdr.Dili kutusunun gvdesinin ve ona bal
mekanik yapnn rezonansa girmesiyle yaylan grlt de birok durumda nemli
olmaktadr.Gvde veya ona bal mekanik yapnn rezonansa girmemesi iin dililerin arpma
frekansnn (f) ve bunun katlarnn sistemin tabii frekans ile almamas gerekir.Dililerin
arpma frekans;

N d .z
f ( Hz) (16.11)
60

Nd: Dililerin bal bulunduu milin dnme hz

z: Dilinin zerindeki di says

Bir dili kutusundan yaylan grltnn frekans dalm sistem rezonansa girmese bile
arpma frekansnda ve onun harmoniklerinde ykselme gsterir.Dililerde grltnn
dzeyini belirleyen tasarm parametreleri ok sayda olduundan bir dili sisteminin ses gc
dzeyini kaba da olsa lm yapmadan bulmak zordur.malat bir firmann rettii dili
kutular iin lmle bulunduu ses gc dzeyleri aada tablo eklinde
belirtilmitir.Verilen ller,dili kutusu dndan llen deerlerdir.

Dili kutularnn ses gc dzeylerinin oktav bantlarndaki deerlerine gre Lw-ses gc

dzeyi(dB);

Oktav Band Merkez Frekans

Dili Kutusu Tipi 63 125 250 500 1000 2000 4000 8000
Yksek Hzl 94 107 99 99 99 98 95 89
Orta Hzl 86 88 90 90 90 89 93 79

Tablo 16.5

103
16.7 Hidrolik Valflerde Grlt

Hidrolik valfler, akkandaki basn ve debi titreimleri vastasyla gvde titreimini

olutururlar.zellikle daralma blgeleri girilerinde bir ak grlts meydana gelir.Bu
grltlerin azaltlmas iin ak hzlar bu blgelerdeki kritik ak hzlarnn altnda
braklmaya allr.Daha ok valflerin konstrktif yaplar ile ortaya kan bu etkiler yine
konstrktif tedbirlerle azaltlma yoluna gidilir.Basn denetimi,ak denetimi ve yn denetimi
yapan tm valflerin birbiri iinde alan elemanlarn muhtelif blgelerinde gelitirilen
konstrktif tedbirler grlt ile birlikte kavitasyon tehlikesini de azaltr.Valflerdeki en ok
rahatsz edici grlt konum deitirme grlts olarak ortaya kar.Bu grltler mekanik
darbeler ve hidrolik basn darbelerinden oluurlar.(ekil 16.8)

ekil 16.8

Valflerin,zellikle akkan giriinin engellendii kapama konumunda debinin yavalatlmas

esnasnda istenmeyen basn darbeleri oluur. Akkan yolunun almas hallerinde ise
akkanlar mekaniindeki su darbesi tesiri hissedilir ki bu da nemli bir kinetik enerjiyi ortaya
karr.te bu nedenle ksma ve dier hassas teknikler kullanlarak valflerin konum
deitirmesinde uygun rampalar kullanlarak sonuta hem valfte hem de sistemin btnnde
olumas muhtemel darbe ve buna bal olarak grltden uzaklatrr.
rnek: Proportional(Oransal)valfler.

16.8 letim Hatlarnda Grlt

Bir hidrolik sistemde kullanlan iletim hatlarnn grlt oranna tesiri nemli bir yer
tutar.Bu hatlar zellikle para uzunluklar ile balant ularnn ekline bal olarak akkan
titreiminin yaylmasnda ok nemli rol oynarlar.Uygun boru uzunluklarnn ve aplarnn
seimi grlt ve titreime direkt olarak tesir eder.Hatlardaki basn dalgalarnn iletim
deerleri pompaya olan mesafe ile doru orantldr.zellikle 50 mm ve daha zerindeki

104
byk boru aplar ile kk kesitler iin gelitirilen hesaplama programlar kullanlarak
uygun hat boylarnn seilmesi mmkn klnmaktadr.

16.9 Hidrolik Bir Sistemdeki Grlt le Mcadele Etme Yntemleri

Hidrolik bir sistemdeki pompalar ya da valflerden oluan grlt dzeyinin iyiletirilmesi

iin alnan konstrktif nlemler "Primer nlemler" olarak nitelenir.Kullanclar ya da hidrolik
sistem tasarmclar karar verirken genellikle ekle bakarlar.Halbuki doru olan devre
elemanlarnn her birinin parametrelerini karlatrmaktr. Primer nlemlere azami zen
gsterilmesine ramen yine de oluacak kanlmaz grlt ve titreimlere kar bu defa
"Sekonder nlemler" ele alnr. Hidrolik sistemlerde gvde ve akkan titreimleri
birbirleriyle balantl olup,birbirlerinden karlkl olarak etkilenirler.Sistemdeki tm devre
elemanlar birbirleriyle ilgili olduu iin alnacak nlemler tek tek btn paralarn grlt
oranna tesir eder.rnein; sessiz bir pompann sadece bir depo zerinde balanmasyla
ortalama 18 dB byklnde bir grlt seviyesi oluur. Sekonder nlem olarak
tanmlayacamz tm aktiviteler titreim dalgalarnn aktarlmas ve ses retiminin
azaltlmasna dayanr.
Alnmas gereken tm bu sekonder nlemler 3e ayrlrlar;
(1) Titreimlerin yansmasn azaltan nlemler,
(2) Titreimlerin devamn azaltan nlemler,
(3) Hava titreiminin yaylmasna engel olan nlemler.

16.10 Hidrolik G nitelerinde Sekonder Grlt nlemleri

G nitelerini oluturan ana elemanlardan hidrolik pompa ve deposu grlt orannn en

byk paralarndandr.Gerek pompay tahrik eden motorun pompa ile akuplasyonunda
kullanlan elemanlar ve gerekse pompa-motor akuplajnn depoya olan balantsnda
kullanlan montaj malzemeleri istenmeyen titreimlere ve dolaysyla grltye yol
aarlar.(ekil 16.9)

ekil 16.9

105
 te tm bu montaj ilemlerinde (ekil 16.10)da grlen elastik titreim snmleyiciler
kullanlmaldr.Resmin st blmnde grlen elastik snmleyiciler motor ve pompa
akuplajnda, sa altta grlenler motor ya da pompa tayclar iin retilen elastik titreim
snmleyici elemanlardr. Resmin sol altndaki eleman ise yine bir elastik snmleyici olup
depoya giren ya da kan borularn ses izolasyonu iin retilen bir snmleyicidir.Bunlarn
tamam ihtiyaca gre deiik boyutlarda retilmektedir.Burada snmleyici malzemenin
kimyasal yaps olduka nemlidir.Bu malzeme genellikle yaa dayankl Perbunan (NBR)
olarak seilmektedir.

ekil 16.10. Elastik titreim snmleyiciler

Bu malzemenin istenen vasflardaki bir molekl yapsn elde etmek iin n gerilimsiz bir
Vulkanizasyon ilemine tabi tutulmas gerekir.Bunun dnda, elastomer malzeme geleneksel
lastik snmleyiciler gibi ekme ykne maruz braklmaz.
nk ekme ykleri, malzemenin molekl yapsn uzatr ve dolaysyla ses azaltc
zelliini ortadan kaldrr.Bu nedenle bu ekme ykleri bask kuvvetlerine dntrlerek
kullanlmaldr.Bu ekilde malzemenin dayanm gc en az 3 kat art gsterir.

106
 Yaplan deneyler sonucu, elastik snmleyicilerin kullanm sonunda aadaki sonular
elde edilmitir:
Grlt azalmasnn
Alnan Tedbir ortalama deeri dB(A)
-motor ve pompa arasnda
elastik snmleyici ringler 36 dB(A)
kullanlmas halinde,
-elastik snmleyici tama
plaklar kullanlmas halinde, 34 dB(A)
-hem motor pompa aras
snmleyicileri hem de elastik
snmleme tayc plakalar 6.8 dB(A)
kullanlmas halinde

Aada bir hidrolik g nitesindeki grlt ve titreimlerin en aza indirildii bir

uygulamada alnan tedbirleri ve bir laboratuarda test edilii gsterilmektedir. Hidrolik g
nitesindeki grlt ve titreimlerin azaltlmas iin alnacak sekonder nlemlerden birisi de
hidrolik pompann basn k az ile valf bloku arasnda elastik bir iletim hatt (hidrolik
hortum) kullanlmasdr.Bu nlem titreimin valf bloku ve dier devre elemanlarna tesirini
azaltr.Dier taraftan depo st kapann depo ile olan bantsnda alma esnasnda
oluabilecek muhtemel sarsntlar ve sonucunda grltnn nlenmesi iin her iki parann
arasna elastik bir bant yerletirilmesi uygun olacaktr.Tm bu titreimi kesen ve nleyen
malzemelerin doru seimi ve kullanlmas tm imalatlar tarafndan desteklenmeli ve
uygulanmaldr.Pompa emiinin de rahatlatlmas asndan nemli bir titreim ve grlt
nlemi de pompann depo altndaki ya da yanndaki bir ase zerine yerletirilmitir.Ancak bu
daha ziyade byk tahrik sistemlerde daha sk olarak uygulanmaktadr.Orta ve kk boyutlu
hidrolik g nitelerinde pompa ya da depoya, ya iine daldrlr ya da depo zerine motoru
ile birlikte monte edilir.

Pompann elektrik motoru ile birlikte ya da yalnz ya iinde alan pompann depo
duvarlarna olan mesafesine dikkat edilmelidir.nk bu uygulamada hidrolik ya pompadaki
titreimleri depo duvarlarna tar.
Aadaki baz sekonder nlemlerin alnd bir hidrolik g nitesindeki deneysel ses
dzeyleri karlatrma tablosu verilmitir:

107
 Ses dzeyi dB(A)
Ses izolasyonsuz bir depo 99,4
Ses izolasyonlu bir depo 85,4
Ses izolasyonsuz bir motor- 82,0
pompa ambalajl

Ses izolasyonlu bir motor- 80,8

pompa akuplajl

Tablo 16.6

16.11 Valflerde ve letim Hatlarnda kincil (Sekonder) nlemler

Gerek valflerdeki ve gerekse iletim hatlarndaki zellikle akkan titreiminin azaltlmas

iin hidrolik sistemin belirli blgelerinde hidrolik snmleyiciler kullanlr.Akkandaki
titreim dalgalarna kar ayn genlik ve frekansta kar bir dalga tekili ile snmleme
grevlerini yerine getiren bu elemanlar son yllarda gittike artan bir dzeyde
kullanlmaktadr.Genellikle pompa k yolu zerinde hat zerine yerletirilen bu elemanlarn
deiik kullanm varyasyonlar nedenleriyle genileyen hacimli tipler en ok kullanlan
tiplerdir.Aadaki resimde deiik tiplerin yer ald snmleyiciler grlmektedir.

Hidrolik ak prensibi ile ayn prensipte alan bu elemanlar 0,075 litre ile 450 litre
arasndaki hacimlerde ve 16-1000 bar aralndaki alma basnlarnda retilmektedir.Bu

108
ekildeki titreim snmleyicilerinin gazsz (n doldurmasz)tipleri de gelitirilmitir.Burada
gaz yerine balonlu tip bir uygulamada balon iine belirli ekil ve byklkte silikon
partiklleri yerletirilmitir ayn uygulama diyaframl tipler iin de yaplmaktadr.Burada
diyafram ya da balonun gaz vanas blmesi tamamen atmosfere aktr.Pistonlu tipleri de
retilen bu titreim snmleyicilerinin ayrca pompa emi hatlarnda da kullanlan tipleri
(emi hatt stabilizatrleri) de mevcuttur.

Valflerin montaj tiplerinin de akkan titreiminin uzaklamasnda byk nemi

vardr.Blok montaj balant ekli her uygulamada hem akkan titreimlerinin uzaklatrlmas
hem de sznt ihtimallerinin en aza indirilmesi ynnden nemli bir yer tutar.Zincirleme
balant dediimiz valflerin arka arkaya seri balant ekli titreimlerinin snmlenmesi
asndan uygun bir montaj ekli deildir.(ekil 16.11) de valflerin blok montaj ekli ile depo
zerine montaj ekli grlmektedir.

ekil 16.11

letim hatlarndaki sekonder nlemler ise pratikte ok sk kullanlan boru-hortum

kelepeleri ile snrldr.Daha nce primer nlemler blmnde ele alna boru ve hortum
iletim hatlarnn uygun ap ve uzunluklarnn yan sra kelepe kullanm mesafeleri de
olduka nemlidir.

16.12 Hava Titreiminin Engellenmesi in Alnmas Gereken nlemler

Burada en etkili yntem olarak ses yaltm hcrelerinden bahsedilecektir. Bu yntemde

hidrolik bir sistemde en nemli titreim ve grlt kayna olan hidrolik pompalarnn ve
tahrik motorlarnn mtereken kapal bir ses yaltm hcresine (kabin) yerletirilmesi
ilemidir.

109
 Bu yntemde sistemin ihtiyac olan havalandrma ve soutmaya azami lde dikkat
edilmelidir.Hcre iindeki pompa ve motor akuplajnda ve zemine oturtulmasnda daha nce
bahsedilen nlemlerin tamamna uyulmak zorundadr.Hcreyi oluturan duvarlarn hava
titreim dalgalarnn kesilmesi maksadyla uygun izolasyon malzemeleriyle kaplanmas
gerekir.Hcrenin kendisi de ses snmleme vasflarna sahip olmaldr.
Bu tr hcre nlemlerinde sistemin havalandrma ilemi labirent yntemi ile zlr.
(ekil 16.12)
Bu yntem etkili bir yntem olmasna ramen gerek s geiinin engellenmesi ve gerekse
ekonomik boyutu nedeniyle uygulamada pek kullanlmaz.

ekil 16.12

16.13 Sonu

Hidrolik sistemlerde ses dzeyi olarak 85 dB(A)in altnda kalnmas, hedeflenen bir
amatr.Titreimlerin azaltlmas iin uygulanan tm nlemlerin sonucunda ortalama 3-8
dB(A) arasnda bir d elde edilir.Ses dzeyindeki 10 dB(A)lk bir at insan kulana
hemen hemen mevcut grltnn 2 kat olarak yansr.Bu nedenle alnan nlemler sonucunda
3-4 dB(A) civarndaki bir d etkili bir ekilde kulak tarafndan hissedilir.Hidrolik bir
sistemde 200 bara kadar olan uygulamalarda grlt problemlerinin byk bir ksm uygun
pompa seimi ile giderilir.Daha byk basnlarda bu olduka gtr. Sessiz bir pompa ile
40kW glerde ve 200 barn altndaki basnlarda yaklak 75 dB(A) dzeyine kalnmas
mmkndr.Bu iletmedeki grlt kaynaklarnn neden olduu toplam seviyenin lsn
oluturmak iin dB(A) deerlerinin aritmetik toplama ilemi deil logaritmik hesaplama
yntemi kullanlr.[6]

110
17. RNEK PROBLEMLER

3
Problem.1 Q 0,1 m , H 40 mSS manometrik basma ykseklii ve
s
n = 1470 d ile dnen fazl 50 Hz frekansl elektrik motoru ile dndrlen bir santrifj
d
pompann dner ark dizayn iin gerekli tm boyutlar saptaynz ve dner

ark dizayn ediniz?

zm:

zgl devir says hesab:

n. Q 1470. 0,1
nq 3
3
29,2 12 nq 35 olduundan tam santrifj pompa
Hm 4
40 4

Efektif g hesab:

.Q.H m 103.0,1.40
Ne 68,4 B.G
g .75 0,78.75

g 0,78 (kabul)
v 0,96 (kabul)
h 0,85 (kabul)

g v .m .h m 0.96 bulunur.

Motor gc hesab:

Nem .Ne Ne 5 B.G 1,3

Nem 1,1.Ne 5 Ne 25 1,2
Nem 75,24 B.G Ne 25 1,1

Nem s tan dart 80 B.G seilmitir.

Mil ap hesab: d mil

d mil 3
360000.N em
cm
z .n

111
 Mil malzemesi St 50 olarak burulma gerilmesi; z 450 kgf
cm 2

3,52 cm 35,2 m dmil s tan dart 40 mm seilmitir.

360000.80
d mil 3
450.1470

n gbek ap hesab: d h

dh 1,4.dmil 1,4.40 56 mm

Arka gbek ap hesab: d h

d h 1,5.d mil 1,5.40 60 mm

Giri ap hesab: d o

Q

4
d o
2 2

d h .Co , Co 0,8 1.C1m , C1m k1s . 2.g.H m

k1s 0,165 ( nq ) ya bal olarak Stepanoff diyagramndan)

C1m 2.9,81.40 4,62 m , Co 0,957.4,62 4,42 m

s s

Q1
Q
v


4

. do d h .Co
2 2

0,96 4

0,1 2

do 0,0562 .4,42 do 182 mm

Rotor giri ap (Dner ark) hesab: d1

d1 0,8 0,95.d o
d1 0,879.182
d1 160.mm

Giri as hesab: 1

C1m 4,62
tg1 1
U1 12,33

112
 .d1.n .0,160.1470
U1 12,33 m
60 60 s

1 20

k ap hesab: d 2

2 3 2 2,28 d 2 365 mm
d2 d
d1 d1

d 2 ap hesab:

2
C C
U 2 2 m 2 m g.H th
2.tg 2 2.tg 2

C2m k1s . 2.g.H m 0,12. 2.9,81.40 3,36 m

s

k2 s 0,12 ( nq ya bal olarak Stepanoff diyagramndan)

2 27 (Kabul)

H th H th .1 p 1 p .
Hm
h

.r2 2 0,9425.0,365
2
P 0,33
Z .St 7.0,013453.4

2 27
0,65.1 0,65.1 0,9425
60 60

d 2 d1 2 3,28.d1 20 27
Z 6,5. .sin 1 6,5. sin 7 adet kanat
d 2 d1 2 1,28.d1 2

1 0,365 0,160

2 2
1 2
St r2 r1 . 0,013453 m
2 2

2 2 2 2

H th 1 0,33 62,58 mSS

40
0,85

113
Bu sonular en bataki U 2 ifadesinde yerine yazlrsa;

2
3,36 3,36
U2 9,81.62,58 28,3 m
2.tg 27 2.tg 27 s

.d 2 .n .d 2 .1470
U2 28,3 d 2 367 mm bulunur.
60 60

365 o
1 hata ile bulunduunda; 367mm , Kabul edilen; 365mm , o 3,65 hata olabilir.
100
367 o
Hesaplanan: 367mm , o 3,67 ise ilem dorudur.
100

Giri genilii hesab: B1

1
Q1 .d1.B1.C1m 1 1 olmaldr.
1
1

t1 1 71,8 14,6
1 0,796
t1 71,8
.d1 .160
t1 71,8 mm
Z 7
14,6 mm
S 5
1
sin 1 sin 20

0,796. .0,160.B1.4,62 B1 56 mm
0,1
0,96

k geniliinin hesab: B2

Q 2 . .d2 .B2 .C2m

t2 2 163,8 11,01
2 0,932
t2 163,8
.d 2 .365
t2 163,8 mm
Z 7
11,01 mm
S 5
2
sin 2 sin 27

0,932. .0,365.B2 .3,36 B2 29 mm

0,1
0,96

114
 Giri ve k hz genlerinin izimi:

U1 12,33 m U 2 28,3 m
s s
C1m 4,42 m C2 m 3,36 m
s s
1 20
2 27

lek: 1 ;
2

Giri geni (Radyal girili)

k geni

115
Problem.2 Senkron devri n = 2900 d/d olan asenkron elektrik motorunun tahrik ettii bir su
pompasnn rotor ana boyutlar; d1 98 mm, d 2 224 mm, B2 16 mm, 2 32 olarak
llmtr.

zm:

th
v o o 94 2 2 0,97
m o o 98 1 90 P = 0,33
h o o 87,8 Q 27.lt
s

a) Manometrik basma yksekliini bulunuz?

Hth 1 p .H th
Hm H 1
H th H th .U 2 .C2U
h h g
.d 2 .n .0,224.2900
U2 34,58 m
60 60 s
Q 2 . .d 2 .B2 .C2m

k hz geni

0,027
0,97. .0,224.0,016.C2 m C2 m 2,62 m
0,04 s
C 2,62
tg 2 2 m tg 32 C2U 30,35 m
W2U 34,58 C2U s

U 2 C 2U

.34,58.30,35 1 p . m H m 71,5 m
1 H
H th
9,81 0,878

b) Rotor tipini belirleyiniz?

2900.0,027
1 1
2
n.Q 2
nq 19,7 d Tam santrifj pompa
71,5 d
3 3
Hm 4 4

c) Gerekli mil gcn belirleyiniz?

.Q.H m 103.0,017.71,5
Ne 31,83.B.G
g .75 0,80.75
g v .m .h 0,94.0,98.0,878 0,80

116
Problem.3 Bir pompa dakikada 9000 litre su basmaktadr. 30 cm apl yatay emme
borusunun ekseninde oluan basn vakummetre de 20 cm.Hg dr. 20 cm apnda bir nceki
manometreye nazaran 1,22m yksekliindeki madeni manometrede okunan basn 0,7 atm
dir. Pompa verimi 80 kabul ederek pompa mili iin gerekli gc bulunuz?

zm:

de 30.cm.ap , db 20.cm.ap , g 0,80 , Pe 20.cm.Hg , Pb 0,7.atm. Z 1,22.m

3 3
Q 9000.lt 9. m 0,15. m
d d s

1 ve 2 noktalar arasnda Bernoulli uygulayalm;

2 2
P1 V1 P V
h1 H m h2 2 2
2.g 2.g
.de 2 .0,32
Q .V1 0,15 .V1 V1 2,12 m
4 4 s
.db 2
.0,2 2
Q .V2 0,15 .V2 V2 4,77 m
4 4 s
P P V V1
2 2
H m h2 h1 2 1 2 1.atm. 760.mm.Hg
2.g
9320 4,77 2 2,122
H m 1,22 X 200. mm.Hg
103 2.9,81
H m 11,5.m X 0,263.atm.
.Q.H m 103.0,15.11,5
Ne 21,14.kW 0,7 0,263.atm.
g .102 0,80.102

1.atm. 0,968.kp 2
cm
0,963.atm. X
X 0,932.kp 2
cm
X 9320.kp 2
m

117
Problem.4 n =1470 d/d sabit dnme saysnda karakteristik deerleri aadaki tabloda
verilmi olan bir su pompasnn geometrik basma ykseklii 10 m. olan bir tesisatta
altrlmas isteniyor. Tesiste kullanlan borunun uzunluu 15 m. ap 5 cm. ve srekli yk
kayp katsays 0,03 tr. Tm yerel (lokal) enerji kayplarn ihmal ederek;

a) ki pompa seri balanrsa,

b) ki pompa paralel balanrsa; her bir pompann gcn bulunuz?

Q (lt/s) 0 4 8 12 16 20
H m (mSS) 29 28 27 26 24 22
g ( o o ) 0 40 58 74 75 74

zm:

H m H g K .Q2
L 2
H m H g 0,0826.. .Q
D5
15
H m 10 0,0826.0,03. Q2
0,055

H m 10 118944.Q 2

Q (lt/s) 0 4 8 12 16 20
H m (mSS) 10 11,9 17,6 27,12 40,12 57,5

.Q.H m 103.17,5.103.26
a) N e 8,67 B.G
g .75 0,74.75

103.6,5.103.27,5
b) N e 4,49 B.G
0,53.75

118
119
Problem.5 Tasarm deerleri 80 l/s, n=1200 d/d olan bir su pompasnn emme tarafndaki yk
kayplar 0.5 mdir. Pompann alt yerde ak hava basnc
965 mbar ,en scak gnde suyun buharlama basnc 30 mbardr.

a-Pompann tasarm noktasnda alarak su ve benzin b 0.75 basmas hallerinde

M.E.Y.ni hesaplaynz.

b-Ayn pompa 2200 d/d dnme saynsnda tasarm noktasnda su basmas halinde emme
kayplarn 1.2 m kabul ederek M.E.Y.ni hesaplaynz.

c-Ayn pompa n=1200 d/d dnme saysnda Q= 120 l/s olan noktada alarak su basmas
halinde M.E.Y.ni tahmin ediniz(benzinin buharlama basnc115 mbardr).

zm:

a- Eitliinden M.E.Ynin bulunabilmesi iin nce eitliinden dinamik dmn

hesaplanmas gerekir. S q 0.45 alnrsa;

4/3 4/3
n Q 1200 60 0.080
y

Sq 0.45

y 29.23 m 2 / s 2

y benzin ve su iin ayndr.Ancak M.E.Y. hesaplanrken eitlikte younluk ve buharlama

basnc bulunduundan su ve benzin iin farkl deerler elde edilir.

1 Pa Pb
( hE ) m Z E y
g

Su iin:

(hE ) m 6.05 m

benzin iin:

(hE ) m 8.07 m

Benzin daha hafif olduundan ak hava basncnn benzin ykseklii karl daha
byktr. Benzin daha uucu olduundan benzinin buharlama basnc daha yksektir. Bu
durumda pompann benzin basmas halinde benzin hafif olduu iin M.E.Y. artarken daha
uucu olduu iin azalr.Ancak hafiflik daha ar bastndan genelde emme ykseklii art
gsterir.

120
 4/3
n
n Q
b- y n 98.24 m 2 / s 2
S
q

(hE ) m 1.68 m

c- Ksmi yklerde alrken ark giriindeki kayplar artar, hz dalmlar daha da bozulur ve
emme yetenei azalr.Yaklak bir hesap iin S q 0.32 kabul edilirse,

y 60.34 m 2 / s 2

(hE ) m 2.88 m

Tasarm noktasnda 6.05 m olan M.E.Y. yeni alma noktasnda 2.88 mye dmtr.

121
Problem. 6 Hesap noktasnda saniyede 260 l su basmas n grlen bir pompann

a- n=1450d/d dnme saysnda almak zere tek girili ,

b- n=1450d/d iin ift girili
c- n=960d/d iin ift girili yaplmas hallerinde M.E.Y.lerini hesaplaynz(
Pa 0.94 bar, Pb 0.03 bar , E 1 m ).

zm:

a-Dinamik dm:

4/3
n Q
4/3
1450 0.260
yt

Sq 60 0.45

yt 82.54 m 2 / s 2

M.E.Y.; (hE ) m
1
94 3 9.81 y
9.81

(hE ) m 0.14 m

b-Dinamik dm:

y 0.63yt 0.63 82.54

y 52 m 2 / s 2

M.E.Y.; (hE ) m
1
81.19 52
9.81

(hE ) m 2.98 3 m

c-Dinamik dm:

4/3
960 0.260 2
y
60 0.45

y 30 m 2 / s 2

M.E.Y; (hE ) m
1
81.19 30
9.81
(hE ) m 5.22 m

122
Problem.7 Bir pelton trbininde hidrolik g 270 kW dr. Nozuldan kan debi 780 lt
s
160 ve trbin maksimum verim ile altna gre; nozul apn ve dner ark apn

bulunuz. d 1
D 9

103
.Q.U .C1 U .1 . cos .180 . 270 .780.103.U 2 .1 cos 20.
1
Nh
g 9,81 102

U 13,395 m C1 2U C1 26,79 m
s s

.d 2 .d 2
Q .C 0,78 .26,79 d 0,192m
4 4

d 1 0,192 D 1,733m
D 9 D

123
Problem. 8 Eksenel bir fann 3 cm H 2 O statik basnta debisi 4 m/s dir.n=40 dnme hz
N=1200d/d olduuna gre 500-4000 Hz 4 oktav bandndaki toplam ses gc dzeyini
hesaplaynz.

n.N 40.1200
f 800
60 60

Lw 10 log 4 20 log 3 72

Lw 87,6 3 90,6dB

124
Problem. 9 Gc 300 Hp,dnme hz 1200 d/d olan bir elektrik motorunun 500-4000 Hz
arasnda 4 oktav bandndaki toplam ses gc dzeyini bulunuz.

I.zm;

Lw 20 log 300 15 log 1200 13

Lw 108,7dB

II.zm;

evirme katsaylar (F) verildii tabloya bakarak elektrik makinalar iin en byk deer
olan F 3.10 7 alnarak problem baka bir yolla zlebilir.

Wm 300 Hp 300.746 223800Watt

W F .Wm 0,067Watt

W
Lw 10 log 108,3dB
10 12

125
18. RNEK RESMLER

18.1 rnek Pelton Trbini Resimleri

ekil 18.1. Alt-jetli trbinler, en geni distrbtr ap 2400 mm

Restitucin Electroperu, Lima, Peru [40]

ekil18.2. Pelton ark, ekil 18.3.Pelton arknn yerletirilmesi,

Paute Instituto Ecuadoriano WalchenseewerkBayernwerk AG
Quito,Ekvator [40] Mnih, Almanya [40]

ekil 18.4.Bir Pelton Trbini ark [43]

126
 ekil 18.5.Pelton Tekerlei, Walchensee, Almanya Hidrolik G stasyonu [41]

ekil 18.6. Kk Pelton Tekerlei ,New South Wales niversitesi, Avustralya [41]
127
128
ekil 18.7. Pelton Tekerlek Jeneratrnn Baz Ksmlarnn Resimleri [42]

129
18.2 rnek Francis Trbini Resimleri

ekil 18.8. Francis ark ekil 18.9. Francis Giri Salyangozu

Grand Coulee Baraj [44] Grand Coulee Baraj [44]

ekil 18.10.Bir Francis ark [45] ekil 18.11.Francis Trbini ve Jeneratr [44]

ekil 18.12. Klavuz Kanatlar ekil 18.13.Klavuz Kanatlar

Minimum Ak Ortamnda [44] Dolu Ak Ortamnda [44]

130
ekil 18.15. Bir Francis Trbininin Kesiti ekil 18.14.Itaipu ark Trbin
ukuruna ndirilirken [45] Xing Hidrolik G Alan, Brezilya)

ekil 18.16.Bir Francis trbini ark ekil 18.17.Bir Francis ark,

ukuruna yerletirilirken Endonezya [14]
Grand Coulee Baraj [7]

131
ekil 18.18.Guri II G stasyonundaki baz blmler (Venezuela) [8]

5
18.3 rnek Kaplan Trbini Resimleri

ekil 18.19.Kaplan Trbini ve Elektrik Jeneratr [7]

ekil 18.20.Bir Bonneville Baraj Kaplan Trbini(61 yl altktan sonra) [10]

6
 ekil 18.21.Bir Kaplan Trbini Resmi [9]

ekil 18.23. Bir Kaplan Trbininin i ksm[13]

ekil 18.24.Dikey bir Kaplan Trbini

7
 ekil 18.24. Tipik Bir Kaplan Trbini rnei [11]

ekil 18.25.ark ile Ana aft [15] ekil 18.26. ark kanadnn
alma mekanizmas [15]

5
18.4 rnek Ossberger (Banki) Trbini Resimleri

ekil 18.27. Ossberger (Banki) trbini

[ European Communities, Layman's Guidbook ( kk bir su sitesi nasl gelitirilir)] [12]

ekil 18.28.Osserger Trbininde ekil 18.29.Ossberger Trbininde

Yatay Ak [16] Dikey Ak [16]

ekil 18.30.ki Hcreli Bir Ossberger Trbininin Dizayn [16]

6
18.5 Trbinlere Ait Grafikler

ekil 18.31.Pelton,Francis ve Kaplan Trbinlerinin alma Alanlarn Gsteren Bir

Diyagram [7]

7
 ekil 18.32. Trbin Uygulama Grafii [7]

ekil 18.33. Trbin eklinin eitli Hzlarda Karlatrlmas [7]

8
18.6 Trkiyedeki Hidroelektrik Santraller [25]

ekil18.34.Gap Blgesindeki Barajlar gsteren bir harita

ekil 18.35.Gap Blgesindeki Hidroelektrik Santralleri gsteren bir harita

9
HDROELEKTRK ENERJ POTANSYELNN GELME DURUMU

(UBAT-2005) [46]

NA
HALNDE
10636 GWh
(% 8)

PROJE
LETMEDE
SEVYESNDE
45299 GWh
73453 GWh
(% 35)
(% 57)

YILLIK ORTALAMA ENERJ RETM : 129 388 GWh

10
18.7 Trkiye'deki En Yksek Barajlar [24]

Yksekliklerine gre sralanmtr.

1. Keban Baraj / ELAZI

Frat Nehri zerinde,

Enerji amal,

Ykseklii 210 m,

1975 ylnda iletmeye ald.

Kurulu g:1330 MW

nite adedi:( 4+ 4 )

nite Gc: (157.50 +175.00) MW

Yllk ort. enerji retimi:6000 GWh

2. Altnkaya Baraj / SAMSUN

Kzlrmak Nehri zerinde,

Enerji amal,

Ykseklii 195m,

1988 ylnda iletmeye ald.

Kurulu g:175 MW x 4 =700MW

Yllk ort. enerji retimi:1632 GWh

11
3. Oymapnar Baraj / ANTALYA

Manavgat Nehri zerinde,

Enerji amal,

Ykseklii 185m,

1984 ylnda iletmeye ald.

Kurulu g:135 MW x 4 =540 MW

Yllk ort. enerji retimi:1620 GWh

4. Hasanuurlu Baraj / SAMSUN

Yeilrmak zerinde,

Enerji amal,

Ykseklii 175m,

1981 ylnda iletmeye ald.

Kurulu g:125 MW x 4 =500 MW

Yllk ort. enerji retimi:1217 GWh

12
5. Karakaya Baraj / DYARBAKIR

Frat Nehri zerinde,

Enerji amal,

Ykseklii 173m,

1987 ylnda iletmeye ald.

Kurulu g: 300 MW x 6 =1800MW

Yllk ort. enerji retimi:7354 GWh

6. Atatrk Baraj / ANLIURFA

Frat Nehri zerinde,

Enerji ve sulama amal,

Ykseklii 169m,

1992 ylnda iletmeye ald.

Kurulu g:300 MW x 8 =2400MW

Yllk ort. enerji retimi:8900 GWh

13
7. Gkekaya Baraj / ESKEHR

Sakarya Nehri zerinde,

Enerji amal,

Ykseklii 158m,

1972 ylnda iletmeye ald.

Kurulu g:92,8 MW x 3 =278,4MW

Yllk ort. enerji retimi:562 GWh

8. Menzelet Baraj / K.MARA

Ceyhan Nehri zerinde,

Sulama ve Enerji amal,

Ykseklii 151m,

1989 ylnda iletmeye ald.

Kurulu g:31 MW x 4 =124MW

Yllk ort. enerji retimi:515 GWh

14
9. Adgzel Baraj / DENZL

B.Menderes Nehri zerinde,

Sulama, Enerji ve takn koruma

amal,

Ykseklii 145m,

1992 ylnda iletmeye ald.

Kurulu g:31 MW x 2 =62MW

Yllk ort. enerji retimi:280 GWh

10. zlce Baraj / BNGL

Peri Nehri zerinde,

Enerji amal,

Ykseklii 144m,

2000 ylnda iletmeye ald.

Kurulu g:85 MW x 2=170MW

Yllk ort. enerji retimi:413 GWh

15
Atatrk Barajnn eitli alardan grn (2 400 MW) [37] [38]

16
18.8 Dnyadaki Hidroelektrik Santraller

Dnyann En Byk Hidrolik G stasyonu Itaipu,Brezilya (12 600 MW) [28] [29]

Amazon Nehri zerinde,

Kurulu G:700 MW x18 =12600 MW
Yllk Enerji retimi:77000 GWh

17
18
Dnyann En Byk 2. Hidrolik G Tesisi Guri II G stasyonu,Venezuela [31]

Caroni Nehri zerinde,

Kurulu g:1030 MW x10 =10300 MW

Yllk Enerji retimi: 46000 GWh

19
Amerikann En Byk Hidroelektrik G Santrali Grand Coolee Baraj (7600 MW)
[26] [27]

Colombia Nehri zerinde,Washington

Kurulu g:1900 MW x 4= 7600 MW

Yllk Enerji retimi:21000 GWh

20
Hoover Santral, (2074 MW), Nevada-Arizona,ABD [2]

Colorado Nehri zerinde,

Kurulu g: 122 MW x 17 = 2074 MW

21
22
18.9 eitli Pompa rnekleri

ekil 18.36. eitli pompa rnekleri [17][18]

23
18.10 Dili Pompa rnekleri

ekil 18.37.Dili pompa rnekleri [20]

24
ekil 18.38. 1-gvde 2-dili takm 3-arka kapak 4-n kapak 5-ksa mil 6-uzun mil 7-apkal
bur 8-n bur 9-salmastra basks 10-mil somunu [20]

25
18.11 Paletli Pompa rnekleri

ekil 18.39.Paletli pompa rnekleri[20]

ekil 18.40. Bir Paletli Pompa Kesiti[19]

26
18.12 Santrifj Pompa rnekleri

ekil 18.41.Santrifj pompa rnekleri [19] [21]

27
18.13 Kademeli Pompa rnekleri

ekil 18.42.Kademeli pompa rnekleri[19][21]

KADEMEL BR POMPANIN
HDROFOR TESSNE MONTAJ
EMASI
MOUNTING SCHEME OF A STAGE-
PUMP TO THE HYDROPHONE
ARRANGEMEN

1 - Enerji Girii / Energy Input

2 - Basn alteri / Preassure Switch
3 - Emniyet Vantl / Safety Valve
4 - Manometre / Manometer
5 - Hidrofor Tank / Hydrofore Tank
6 - Seviye alteri / Level Switch
7 - ekvalf / Check Valve
8 - Vana / Gate Valve
9 - Motor Enerji Girii / Motor Energy input
10 - Elektrik Panosu / Electricity panel
11 - Elektropomp / Electropump
12 - Vana / Gate Valve

ekil 18.43.Kademeli bir pompann hidrofor tesisine montaj emas[22]

28
 KAYNAKLAR

[1] Prof.Dr.Mete en" Hidrolik Makineler Ders Notlar,T

[2] Y.Do.Dr.Zehra Yumurtac.,"Yenilenebilir Enerji Kaynaklar ve Teknolojileri",
Uluslararas Teknolojiler ve Ekolojik Yerleimler Sempozyumu,14-15 Kasm,2006,YT,
stanbul, Trkiye
[3] Prof.Dr.Kaan Edis "Hidrolik makinalar (Ders Notlar)",1991,T
[4] Prof.Dr.Cahit zgr,"Su Makinalar Dersleri",1983,T
[5] ADOLPH,M.Dipl.ng.,"Akm Makinalar",1972
[6] "Mhendis ve Makina" Dergisi-Mart 2005, 542.Say, Syf.:40-49
[7] Prof.Dr.Recep ztrk Hidrolik Makinalar Ders Notlar,YT
[8 ]Prof.Dr.Ahmet Turan Gkelim Pompalar , alayan Kitabevi,YT
[9] http://www.vs-hydro.com/vs_e_prfmc_pwrful_turbines_kaplan.htm
[10] ] http://www.toshiba.co.jp/f_ene/hydro/english/products/equipment/index01_1.htm
[11] http://www.toshiba.co.jp/f_ene/hydro/english/products/equipment/index01_2.htm
[12] http://en.wikipedia.org/wiki/Banki_turbine
[13] http://www.andritz.com
[14] http://www.vatech-hydro.at
[15] http://tic.toshiba.com.au/website/newtic/hyd_tbdi.htm
[16] http://www.ossberger.de
[17] www.turkmenmakina.com
[18] www.samsunmakina.com
[19] www.emsesizdirmazlik.com
[20] www.vimpi.com.tr
[21] www.onurteknik.com.tr
[22] www.domak.com.tr
[23] www.gap.gov.tr
[24] www.dsi.gov.tr
[25] www.berkebaraji.com
[26] www users.owt.com
[27] www.grandcouleedam.org
[28] www.itaipu.gov.py
[29] www.solar.coppe.ufrj.br/itaipu.html
[30] www.infonet.com.br
[31] www.venezuelatuya.com
[33] www.nwp.usage.army.mil
[34] www.eby.org.ar
[35] www.american.edu/TED/Yacyreta.htm
[36] www.inforse.dk/europe/dieret/Hydro/hiydro.html
[37] www.atlasharita.com
[38] www.adiyaman.gov.tr
[39] www.elazig.gov.tr
[40] http://www.vs-hydro.com/vs_e_prfmc_pwrful_turbines_pelton.htm
[41] http://en.wikipedia.org/wiki/Pelton_wheel
[42] http://home.clear.net.nz/pages/coote/pelton.html
[43] http://microhydropower.net/turbines.html#Pelton
[44] http://en.wikipedia.org/wiki/Francis_turbine
[45] http://www.vs- hydro.com/vs_e_prfmc_pwrful_turbines_francis.htm
[46] www.eie.gov.tr

29
 BRMLER

T..S S.I
Uzunluk Kuvvet Zaman Uzunluk Ktle Zaman
(m) (kp) (s) (m) (kg) (s)

N
Kuvvet kp N kgm / s 2 105 dyn
1kp 9,81N
1N 0,102kp

Ktle kps 2
/m kg
1 ps 2 / m 9,81kg 1kg 0,102 kps2 / m

zgl arlk kp / m 3
N / m 3

1kp / m 3 9,81N / m 3 1N / m3 0,102kp / m3

zgl ktle kps 2

/ m4 kg / m 3

1kps2 / m4 9,81kg / m3 1kg / m3 0,102kps2 / m4

at kp / cm 2
bar 10 5
N / m2
Basn 1at 0,981bar 1bar 1,02at

kpm psh Nm J Ws
enerjisi 1kpm 9,81Nm 1Nm 0,102kpm

Is kcal cal kJ J
1kcal 427kpm 4,1886kJ 1J 1Nm 1Ws
1kJ 0,2388kcal
kpm/ sPs kW W
G 1Ps 75kpm / s 735,5W 1W 1Nm / s 1J / s

Is iletim katsays kcal / mh.grd W / m.grd

1kcal / mh.grd 1,163W / m.grd 1W / m.grd 0,86kcal / mh.grd

Is transfer katsays kcal / m 2 h.grd W / m 2 .grd

zgl s kcal / kp.grd kJ / kg.grd

1kcal / kp.grd 4,1868kJ / kg.grd 1kJ / kg.grd 0,239kcal / kp.grd

Gaz sabiti 847,9 kpm / kmol.grd 8315 J / kmol.grd

Dinamik viskozite kps / m 2 Ns / m 2

30
Basn:

1 kp / m 2 1 mmSS
1 at 1 kp / cm 2 10 mmSS 735,5 mmHg 0,98 bar
1 atm 760 mmHg 760 torr 1,033 AT
1 mmHg 13,46 mmSS
1
1 kp / m 2 kcal / m 3
427

G, Enerji, , Is:

1 kW 102 kpm / s 860 kcal / h 3413 Btu / h

1 Ps 0,735 kW 75 kpm / s
1 HP 0,745 kW 76 kpm / s 2544 Btu / h
1 kpm / s 9,81.10 3 kW 8,45 kcal / h 33,48 Btu / h
1 kcal 426,9 kpm 4186 Nm 3,97 Btu
1 kWh 1,36 PSh 0,367.10 6 kpm 860 kcal 3413 Btu

ngiliz Birimleri:

1 in 25,4 mm
1 ft 12 in 0,3048 m
1 lb pound 0,4536 kg
1 lb. ft 0,1383 kpm
1 Bt 0,252 kcal
1 HP 1,014 PS
1 Bt / lb 0,556 kcal / kg
1 kp / cm 2 14,22 lb / sqin psi

31