Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/312027775
CITATIONS READS
0 96
7 authors, including:
SEE PROFILE
Some of the authors of this publication are also working on these related projects:
Vigilancia Tecnolgica y Anlisis del Ciclo de Vida de la Tecnologa: Revisin de herramientas para el
diagnstico empresarial y la aplicacin del ciclo de vida del producto en el sector turismo View project
All content following this page was uploaded by J. W. Zartha on 02 January 2017.
The user has requested enhancement of the downloaded file. All in-text references underlined in blue are added to the original document
and are linked to publications on ResearchGate, letting you access and read them immediately.
2/1/2017 RevistaESPACIOS|Vol.37(N36)Ao2016
Espacios.Vol.37(N36)Ao2016.Pg.19
VigilanciaTecnolgicayAnlisisdelCiclodeVidadela
Tecnologa:Revisindeherramientasparaeldiagnstico
empresarialylaaplicacindelciclodevidadelproductoenel
sectorturismo
Technologicalsurveillanceandanalysisofthelifecycleofthetechnology:reviewoftools
forenterprisediagnosisandtheapplicationofthelifecycleoftheproductinthetourism
sector
CamiloAndrsGRAJALESLpez1JhonWilderZARTHASossa2RalHERNNDEZZarta3RodrigoESTRADAReveiz4
CarlosAlbertoGUARNIZOGmez5JorgeHumbertoDAZUribe6JonathanGMEZGarcs7
Recibido:01/07/16Aprobado:24/08/2016
Contenido
1.Introduccin
2.MarcoTerico
3.Metodologa
4.ResultadosCurvasenS
5.ResultadosFactoresCrticosdeVigilancia
6.Conclusiones
7.Recomendaciones
Agradecimientos
Referencias
RESUMEN: ABSTRACT:
Enesteartculo,sedescribelametodologayresultadosde Inthisarticle,themethodologyandresultsofanexercise
unejerciciodevigilanciatecnolgicaparaelsectorturismo, technologicalsurveillanceforthetourismsectorinthe
enelmarcodelproyectoQuindoInnova.Seaplicla projectQuindioInnovaisdescribed.TheScurve
metodologadecurvasenSconlaseriededatosdeartculos methodologywasappliedwiththedataseriesofarticles
relacionadoscondiagnsticoempresarialyciclodevidadel relatedtobusinessassessmentandproductlifecycle
productoenelsectorturismo,consultandolabasededatos managementinthetourismsector,consultingbibliographic
bibliogrficaScopusyFreepatents.Paralageneracindelas databaseScopusandFreepatents.ForthegenerationofS
curvasenS,seuselsoftwareSigmaplot,conelquese curves,SigmaPlotsoftwarewasused,bywhichtheinflection
calculelpuntodeinflexinenlasseriesdedatos,apartirde pointwascalculatedthedataseries,fromtheapplicationof
laaplicacindelosparmetrosestadsticosR2ajustado, statisticalparameters,suchasadjustedR2,valueT,valueP,
ValorT,ValorP,yDurbinWatson.Losdatosdelosartculos andDurbinWatson.Thedataofarticlesandpatentswere
ypatentesfueronanalizadosdesdeelsoftwareejecutando analyzedfromthirteenmodelsrunningsoftwaresuchas
trecemodelos,talescomoSigmoidal,Logistic,Weibully sigmoidalLogistic,WeibullandGompertz,amongothers,
Gompertz,entreotros,seleccionandolosmodelosconmejor selectingmodelswithbetterstatisticalfitthroughwhichwas
ajusteestadstico,conloquefueposibledefinirelpuntode possibletodefinetheinflectionpoint.Thiswasin2013
inflexin.stesedioenel2013segnlaseriededatosde accordingtothedataseriesofarticlesforthetechnology
artculosparalatecnologadediagnsticoempresarialyentre businessassessmentandbetween1990and1992forthe
elao1990y1992paraelconocimientosobreelciclode understandingoftheproductlifecyclemanagementin
vidadelproductoenturismo,loqueindicaqueenambos tourism,indicatingthatinbothcasesthelifecycle
casoselciclodevidadelatecnologaoelconocimientose technologyorknowledgeisinthematurityphase.
encuentraenlafasedemadurez. Keywords:technologicalsurveillance,Scurves,business
Palabrasclave:vigilanciatecnolgica,curvasenS, assessment,productlifecyclemanagement,tourism
diagnsticoempresarial,ciclodevidadelproducto,turismo
http://www.revistaespacios.com/a16v37n36/16373619.html 1/18
2/1/2017 RevistaESPACIOS|Vol.37(N36)Ao2016
1.Introduccin
DeacuerdoconHernndez,etal(2016)laaplicacindelaVigilanciaTecnolgicaVTylasCurvasenSnohasido
tanlejanaalosproyectosemprendidosenColombia,puesaslodemuestranlosestudiosdevigilanciatecnolgicade
Palop,Martnez,&Bedoya(2012),ySnchezTorres&Palop(2002),ascomolosestudiosdeinstituciones,grupos
deinvestigacinyunidadesdetransferenciadeuniversidades.Porejemplo,elproyectoderegalasparaempaques
bioedgradablesal2032,contconelestudiodeVTyelrespectivoanlisisdelciclodevidadelatecnologa.As
mismo,enelproyectoQuindoInnovasebuscacapacitaraporlomenos30equiposdeInvestigacin,Desarrolloe
innovacinI+D+i,enlametodologapararealizarVT,ascomolosvigasdelproyectorealizanestudiosapara
transferiralossectoresagroindustria,TICsyturismo.
EnelpresentedocumentosedescribenlosresultadosobtenidosduranteunestudiodeVTparaelsectorturismo,enel
marcodelproyectoDesarrollodecapacidadesdeI+D+iparaincrementarlacompetitividadenempresasy
emprendimientosdelDepartamentodelQuindo,occidenteQuindoInnova,elquehasidofinanciadoconrecursos
deregalas.ElobservatorioturisticoseidentificcomotemaparaelestudioduranteellevantamientodeFactores
CrticosdeVigilanciaFCV,ycomosubtemaslasherramientasparaeldiagnsticoempresarialylainformacino
conocimientosobreelciclodevidadelproductoaplicadosalturismo.Elprimersubtemafueabordadocomouna
tecnologayelsegundocomoconocimiento,alosqueseleselaborelrespectivociclodevida,ysediorespuestaa
laspreguntasidentificadasduranteellevantamientodeFCV.Paraobtenerelciclodevidadelatecnologaydel
conocimiento,segeneraroncurvasenSdesdeelsoftwareSigmaplot,enelqueseejecutaronlostrecemodelos,
ingresandoseriesdedatosdeartculosypatentesacordesalosresultadosobtenidosconlasecuacionesdebsqueda
ingresadasaScopusyaFreepatentes.ComoresultadodelageneracindecurvasenSparalossubtemas
seleccionados,sehallelpuntodeinflexin,esdecir,elmomentodecambioenelciclodevidadelatecnologao
conocimiento,pasandodeunaetapaaotra,porejemplodelaetapadecrecimientoalademadurez.
Alfinaldeldocumentoseincluyenconclusionesyrecomendacionesdeacuerdoconelciclodevidadelatecnologa
analizadoparalossubtemas,ysedarespuestaalosFCVidentificadosdurantelaconsultaaexpertoseinteresados.
2.MarcoTerico
SegnlanormaUNE166002(AENOR,2006)laVigilanciaTecnolgicaconsisteenrealizardemanerasistemtica
lacaptura,elanlisis,ladifusinylaexplotacindelasinformacionescientficasotcnicastilesparala
Organizacin.Alertarsobrelasinnovacionescientificasotcnicassusceptiblesdecrearoportunidadesoamenazas.
p.15Asmismo,enlanormaUNE166006(AENOR,2011)sedefineelconceptoysedanaconocerlosprocesos
relacionadosconvigilanciatecnolgica.ParaPalop&Vicente(1999)laVThacereferenciaal()esfuerzo
sistemticoyorganizadoporlaempresadeobservacin,capacitacin,anlisis,difusinprecisayrecuperacinde
informacinsobreloshechosdelentornoeconmico,tecnolgico,socialocomercial,relevantesparalamismapor
poderimplicarunaoportunidaduamenazaparasta.
Ahorabien,porqullevaracaboprocesosdeVigilanciaTecnolgica(VT),enstesentidovalelapenamencionar
quelamayoriadeorganizacionesllevanacabodealgunamaneraestetipodeprcticas,sinembargo,nolohacencon
tantaprofundidad,nideformasistemtica,nigrupal,ascomonosiemprehayanlisisycomunicacindela
informacin,()muchasorganizacionesevolucionanconeltiempo.Partendeunasituacininicialdeprcticadela
VTespontanea,individualoenpequeosequipos,aisladaendeterminadosDepartamentos,concarcter
predominantementereactivaeneltratamientodelostemaseignoradapordirectivos.(Palop,Martnez,&Bedoya,
2012,p.9)Porestoseproponeorganizarelprocesodebusqueda,clasificacin,anlisisydifusindelainformacin,
conelfindetomardecisionesmsacertadasypodergenerarideasinnovadorasapartirdeloshallazgosobtenidos.
Deotraparte,Stackelberg(2009)yCorts,ZarthaSossa,MendzNaranjo,&CastrillnHernndez(2013)sealan
quelosmodelosdecurvasenS,sirvenparaentenderdinmicasdecambiodeaspectossociales,polticos,econmicos
ytecnolgicos,identificandopatronesdecomportamientoa25omsaos,permitiendoenvarioscasosgenerar
hipotesissobreelcomportamientodelatecnologaamedianoplazo.Deigualforma,
InvestigadoresdetodoelmundoaplicancurvasenformadeSparaproyectarelcomportamientode
tecnologas,quepermitandeterminarcambiosenlapoblacin,paraelanlisisdelapenetracinde
mercado,paraestudiosmicroymacroeconmicos,paramecanismosdedifusintecnolgicayde
invencionessociales,paraelmodeladoecolgico,yparamuchosotrosfines[8].(DmitryKucharavy,
2007,p.82)
EnloanteriortambincoincidenZartha,Avalos,Urrea,&Hernandez(2009),Perez(2001),yOrtiz&Pedroza(2006),
autoresquieneshanrealizadodiversostrabajossobrevigilanciatecnolgicausandocurvasenS,identificandosiuna
http://www.revistaespacios.com/a16v37n36/16373619.html 2/18
2/1/2017 RevistaESPACIOS|Vol.37(N36)Ao2016
tecnologaestaenintroduccin,crecimientooendeclive,paraaspermitirlatomadedecisionesfrenteala
investigacin,compra,contruccin,licenciamientoopatentamientodelatecnologa.Enestemismosentido,Aguilar,
valos,Giraldo,Quintero,Zartha,&Corts(2012)relacionanelusodelascurvasenSparadeterminarelciclode
vidadeunproducto,indicandoeltipodedecisionesatomarsegnlafaseenqueelproductoseencuentrepara
determinarmomentosclavesenellanzamientodeinnovacionestecnolgicas,realizarinversionesyejecutar
estrategiasdemercadotecnia.
3.Metodologa
3.1.Vigilanciatecnolgica
Dentrodelasactividadespropuestasenelplandetrabajo,seiniciaconidentificarlostemas/tecnologasavigilarque
denrespuestaalosrequerimientosdelproyectoQuindoInnova.Lastecnologasparaelejerciciofuerondefinidasen
losFactoresCrticosdeVigilanciaFCVysernpartefundamentalalmomentodeiniciarconlabsquedaenbasesde
datoscientficasenartculosypatentes.Acontinuacinenlafigura1seensealametodologaaplicadaduranteel
presenteestudioyseguidoaestosedescribeelpasoapasodesarrolladodentrodelametodologapararealizarel
estudiodeVT.
Figura1.Metodologavigilanciatecnolgica
Fuente:AdaptadodeSnchezTorres&Palop(2002)
1.Enprimerlugar,serealizanentrevistasconinvestigadoresyempresariosdelsectorTurismoenel
departamento.
2.Durantelasvisitasrealizadas,sellevaacaboeldiligenciamientodelosfactorescrticosdevigilanciaFCV,
posteriormentesedebenpriorizarlostemasdevigilanciayseleccionareltemaavigilar.
3.Elvigatecnolgicorealizaunestudiodemicrocultura,conelfindeobtenerunconocimientogeneraldel
tema,refinarlaspalabrasclavesparalabsqueda.
4.Posteriormente,serealizaunrefinamientodelasbsquedasutilizadasenelestudiodemicroculturayse
construyenlasecuacionesgenerales.
5.Luego,serealizaelanlisisydepuracindedocumentosconelfindedarrespuestaalaspreguntasde
intersidentificadasenlosFCV.
6.SeconstruyenlasseriesdedatosparalossubtemasysegeneranlascurvasenSusandoelsoftware
Sigmaplot.
7.Finalmente,seconstruyeelinformedandorespuestaalaspreguntasdefinidasduranteellevantamientode
losFCV.
3.2CurvasenS
http://www.revistaespacios.com/a16v37n36/16373619.html 3/18
2/1/2017 RevistaESPACIOS|Vol.37(N36)Ao2016
ParallevaracaboelanlisisdelciclodevidadelatecnologautilizandoelsoftwareSigmaPlot,fuenecesarioseguir
lametodologadefinidaenlafigura2:
Figura2.MetodologaCurvasenS
(Zartha,Palop,Arango,Velez,&Avalos,2016,p.7)
Enlaprimeraparte,sedeterminlasecuacionesdebsquedaparaartculosypatentes,paraestecasolossubtemasa
examinarfueron:Diagnsticoempresarial(herramientas,autoevaluacinyevaluacin)yCiclodevidadeproducto
(aplicadoalsectorturismo),posterioraestoseacumularonlosdatosparadefinirelparmetrodedesempeo(laserie
dedatosaingresarenelsoftwareSigmaPlot).Posteriormenteseejecutaronlostrecemodelosconelfindehallarlos
puntosdeinflexin,quesonaquellosqueindicanelmomentoenelqueseencuentralatecnologaoelconocimiento.
Deotrolado,lasfuentesdeinformacinsecundariaaconsultarduranteesteestudiodevigilanciatecnolgicafueron
lasquesemuestranenlafigura3:
Figura3.Fuentesdeinformacin
Fuente:Elaboracinpropia
Porltimo,serealizelanlisisdelatecnologa,deacuerdoconelciclodevidadelamisma.
4.ResultadosCurvasenS
Acontinuacin,enlatabla1,seenseanlasecuacionesdebsquedadefinidasparaartculosypatentes
correspondientesalsubtemadiagnsticoempresarial.Laecuacincorrespondientealabsquedadeartculosse
ingresalabasededatosbibliogrficaScopusylaecuacinparapatentesseingresaFreepatents.
Tabla01.Ecuacionesdebsquedaparaeldiagnsticoempresarial
http://www.revistaespacios.com/a16v37n36/16373619.html 4/18
2/1/2017 RevistaESPACIOS|Vol.37(N36)Ao2016
TITLEABSKEY("businessassessment"OR"business
Ecuacionesde diagnosis"OR"businessassessmenttool"OR"businessdiagnosis
bsqueda tool"OR"businessassessmentsystem"OR"business
Artculos assessmentplatform"OR"businessassessmentaplication"OR
"businessselfdiagnosis"OR"businessautodiagnosis"OR
"businessselfassessment"OR"businessautoassessment")
Ecuacionesde ABST/("business"AND"assessment"AND("tool"OR
bsqueda "diagnosis"OR"software"OR"ManagerialAnalyzerMaster"
dePatentes OR"diagnosissystem"OR"diagnosissoftware"))
Fuente:Elaboracinpropia
Estasecuacionesseejecutaronduranteelmesdejuniodelao2016yseobtuvieron60artculosy66patentesenlas
fuentesdebsquedacorrespondientes.
Enlatabla2,porsuparte,semuestralaecuacindebsquedacorrespondientealciclodevidadelproductoaplicado
alturismo.
Tabla02.Ecuacionesdebsquedaparaelciclodevidadelproductoaplicadoalturismo
TITLEABSKEY("businessassessment"OR"assessment"
Ecuacionesde OR"businessapplications"OR"productlifecycle"AND
bsqueda "tourism"OR"tourist")AND("tourismplataform"OR
"tourismtechnollogy")OR("tourismproductlifecycle"OR
Artculos
"productlifecycle")OR("touristprofile"OR"consumer
profile")
Fuente:Elaboracinpropia
Enelcasodelciclodevidadelproductoaplicadoalaindustriaturstica,solosetuvoencuentalosdatosarrojadospor
laecuacindebsquedadeartculos,yaquestesubtemaseabordcomoconocimiento,msnocomouna
tecnologa,porloquelabsquedadepatentesnoespertinenteparaestecaso.
4.1.Seriededatosparaartculos
Enlastablas03y04,semuestranlasseriesdedatosempleadasenelsoftwareSigmaplotparahallarlospuntosde
inflexindelatecnologayelconocimientoseleccionados,apartirdelasfechasdepublicacindelosartculos.
Tablas03y04.Seriededatosdeartculosparalatecnologayelconocimiento
Fuente:ElaboracinpropiacondatosdeScopus
EnelsoftwareSigmaplot,secorrieron13modelosconlosdatosdeldiagnsticoempresarialylamismacantidadpara
elciclodevidadelproducto,conelfindehallarelpuntodeinflexindecadasubtema.
Enlafigura4,semuestranlascurvasenSquecumplieronlosparmetrosestadsticosparaelsubtemaciclodevida
delproductoenturismo,segnlosdatosdeartculos.
Figura4.Ciclodevidadelproducto
http://www.revistaespacios.com/a16v37n36/16373619.html 5/18
2/1/2017 RevistaESPACIOS|Vol.37(N36)Ao2016
Fuente:SoftwareSigmaplot
LosmodelosSigmoidal4,Sigmoidal5,Logistico4,Gompertz4,Chapman3,Chapman4nohuboconvergenciade
datos,porloquenoexistegrfica.
Enlafigura5,semuestranlasgrficasdelosmodelosquecumplieronlosparmetrosestadsticosenelsoftware
Sigmaplotconlosdatosdeartculoscorrespondientesalatecnologadiagnsticoempresarial.
Figura5.Diagnsticoempresarial
http://www.revistaespacios.com/a16v37n36/16373619.html 6/18
2/1/2017 RevistaESPACIOS|Vol.37(N36)Ao2016
Fuente:SoftwareSigmaplot
LosmodelosChapman3yChapman4nocumplieronlosparmetrosestadsticos,porloquenoexistegrfica.Los
demsmodelosnocumplieronstosparmetrosporloquenosemuestranlasgrficas.
4.2Seriesdedatosparapatentes
Enlatabla05,semuestralasseriededatosempleadasenelsoftwareSigmaplotparahallarlospuntosdeinflexinde
latecnologaseleccionadaherramientasdediagnsticoempresarial,apartirdelasfechasdepublicacinde
patentes.
Tabla05.Seriededatosdepatentesparalatecnologaseleccionada
Herramientasdediagnsticoempresarial
Patentes
Delas66patentesencontradasparastatecnologa,setrabajcondatosde39,puestoquefueronlasquemsse
alinearonconlosFCV.
Coincidiendoconloanterior,enlafigura6,semuestranlasgrficasdecurvasenSdelosmodelosquecumplieronlos
parmetrosestadsticoscondatosdepatentesparalatecnologadiagnsticoempresarial.
Figura6.Diagnsticoempresarial(patentes)
http://www.revistaespacios.com/a16v37n36/16373619.html 7/18
2/1/2017 RevistaESPACIOS|Vol.37(N36)Ao2016
Fuente:SoftwareSigmaplot
TraselusodelsoftwareSigmaplot,losmodelosChapman3yChapman4noseajustaronporquenecesitanms
iteraciones.
4.3Ciclodevidadelatecnologayelconocimiento
Enlatabla6,seexponenlosresultadosdelaejecucindelos13modelosenSigmaplotcondatosdeartculosparala
tecnologadiagnsticoempresarial,enstatablasepuedeobservarlosmodelosquecumplieronylosqueno
cumplieronconlosparmetrosestadsticosmencionadosenlametodologa.
Tabla6.ResultadosdelaaplicacindelosmodelosdecurvasenSparalatecnologadediagnsticoempresarial
http://www.revistaespacios.com/a16v37n36/16373619.html 8/18
2/1/2017 RevistaESPACIOS|Vol.37(N36)Ao2016
Fuente:Elaboracinpropia
Traslaaplicacindelos13modelos,sepuedeobservarquecumplenlosparmetrosestadsticoslosmodelos
Sigmoidal3yLogistico3,indicandocomopuntodeinflexinelao2013paralatecnologaasociadaalaaplicacin
dediagnsticoempresarial,loqueindicaquelatecnologadentrodelciclodevidaseencuentraenlafasedemadurez
ydeclive,comoseobservaenlafigura7.Adems,lamayorademodelosnocumpleconlosparmetrosestadsticos,
puesporejemploenelmodeloSigmoidal4elvalordep(Yo)essuperiora0.005,ascomoenelmodeloSigmoidal5
elvalordet(c)notiendea2.
Figura7.Ciclodevidadelatecnologadediagnsticoempresarial
http://www.revistaespacios.com/a16v37n36/16373619.html 9/18
2/1/2017 RevistaESPACIOS|Vol.37(N36)Ao2016
Fuente:AdaptadodeOrtizyPedroza(2006),citadoporZartha,Arango,Hernndez,&Moreno(2014)
Delmismomodo,enlatabla7sepuedenobservarlosmodelosquecumplieronlosparmetrosestadsticosparael
conocimientorelacionadoconciclodevidadelproductoenturismosegnfechasdepublicacindeartculos.
Tabla7.ResultadosdelaaplicacindelosmodelosdecurvasenSparaelconocimientosobreelciclodevidadelproducto
Artculos ConocimientoCiclodevidadelproducto
Puntode R2 Valor Valor Valor Valor Valor Valor Valor Valor Valor
Validez Modelo Valorp DW
inflexin Ajustado t t(a) t(b) t(c) t(Yo) p(a) p(b) p(c) p(Yo)
Sigmoidal
S
3
1992 0.9521 5195 48.115 9.62 <0.0001 <0.0001 <0.0001 0.3568
Logistico
S
3
1992 0.9522 5201 48.08 9.63 <0.0001 <0.0001 <0.0001 0.3578
S Weibull4 1992 0.979 4076 23.14 11.05 9.139 <0.0001 <0.0001 <0.0001 <0.0001 0.824
Gompertz
S
3
1990 0.968 6947 50.67 11.59 <0.0001 <0.0001 <0.0001 0.4911
Fuente:Elaboracinpropia
Comoseobservaenlatablaanterior,losmodelosquecumplenlosparmetrossonSigmoidal3,Logistico3,Weibull
4,Gompertz3,arrojandocomopuntodeinflexinentrelosaos1990y1992,loqueindicaquesteconocimientose
encuentraenlafasededeclive,talcomosemuestraenlafigura8.
Figura8.Fasedelconocimientosobreciclodevidadelproductoenturismo
http://www.revistaespacios.com/a16v37n36/16373619.html 10/18
2/1/2017 RevistaESPACIOS|Vol.37(N36)Ao2016
Fuente:AdaptadodeOrtizyPedroza(2006),citadoporZartha,Arango,Hernndez,&Moreno(2014)
Conbaseenlametodologapropuestaparaelclculodepuntosdeinflexin,puedereducirselaincertidumbreenla
tomadedecisionessobreelciclodevidadelastecnologasanalizadas(Hernndez,etal.2016,p.19).Conocerel
puntodeinflexinesespecialmentetilparaidentificarenqufasedelciclodevidaseencuentraunatecnologa,
producto,informacinoconocimiento,loquepermitetomardecisionesfrentealaoportunidaddeinvestigacin,
proteccindederechosdeautor,compraoconstruccinpropia(verfigura11).
Figura9.Evolucindelatecnologayconocimientoanalizados
Fuente:AdaptadodeOrtizyPedroza(2006),citadoporZartha,Arango,Hernndez,&Moreno(2014)
Enlafigura9,sepuedeobservarquelatecnologadediagnsticoempresarialseencuentraenfasedemadurez,pues
elpuntodeinflexinparastayapas(ao2013),yelconocimientoasociadoconelciclodevidadelproducto
aplicadoalturismoseencuentraenmadurezpuestoqueelpuntodeinflexinfueenelao1992yenlosaos
recienteslacantidaddepublicacioneshatenidounadinmicaimportante,loqueindicaqueanhayintersde
investigacinsobreeltema(verfigura10).
http://www.revistaespacios.com/a16v37n36/16373619.html 11/18
2/1/2017 RevistaESPACIOS|Vol.37(N36)Ao2016
Figura10.ArtculosdelaseriededatosdelCiclodevidadelproducto(turismo)enScopus
Fuente:Scopus
Teniendoencuentaqueparaeldiagnsticoempresarialyelciclodevidadelproductoenturismoyasepresentel
puntodeinflexindeacuerdoconlosaosdepublicacindeartculos,enlasfiguras11y12seresumenlas
decisionesatomarfrentealatecnologayelconocimientoseleccionados.
Figura11.Mecanismosdederechotecnolgicoypropiedadintelectualenlatecnologayelconocimiento
Fuente:AdaptadodePrez(2001)citadoporZartha,Arango,Hernndez,&Moreno(2014)
DeacuerdoconZarthaJ.,Arango,Hernndez,Medina,&Orozco(2015),cuandolastecnologasseencuentranenla
etapademaduracinplenaoendeclive,estoindicaquelaspublicacionesquesehangeneradoentodoelmundono
tienenunaelevadadinmica,porloqueelpuntodeinflexinsedaenelpasado,enestecasoantesdel2016parala
tecnologadediagnsticoempresarialyelconocimientosobreelciclodevidadelproductoaplicadoalturismo,yes
probablequelosexpertosenestostemassehayandesplazadohaciaotrosdominantesoensurgimiento,endonde
estngenerandonuevosartculos.
Figura12.Estrategiasdemonitoreoeinversinenlatecnologayelconocimientoseleccionados
http://www.revistaespacios.com/a16v37n36/16373619.html 12/18
2/1/2017 RevistaESPACIOS|Vol.37(N36)Ao2016
Fuente:AdaptadoOrtizyPedroza(2006)
Enlafigura12seobservaquedeacuerdoconlafaseenqueseencuentralatecnologayelconocimientoobjetode
estudionosedebesobreinvertirylainvestigacindebesermuyselectivapuestoqueyahaybastantespublicaciones
sobreestostemas,yencasodeldesarrollotecnolgicoasociadoalosmismossedebedesarrollarinternamenteen
lugardeadquirir.
Encuantoalaspatentes,paralatecnologaseleccionadadiagnsticoempresarial,seanalizarnlosresultadosapartir
delosmodelosquecumplieronlosparmetrosestadsticosestablecidos,losquepuedenserconsultadosa
continuacinenlatabla8.
Tabla8.ResultadosdelaaplicacindelosmodelosdecurvasenS
paralatecnologadediagnsticoempresarialsegnseriededatosdepatentes
Patentes TecnologaDiagnsticoempresarial
Puntode R2 Valor Valor Valor Valor Valor Valor Valor Valor Valor Valor
Validez Modelo DW
inflexin Ajustado t t(a) t(b) t(c) t(Yo) p p(a) p(b) p(c) p(Yo)
Sigmoidal
S
3
2010 0.9888 7765 28.06 15.94 0.0001 0.0001 0.0001 1.7571
Logistico
S
3
2010 0.9882 7728 27.93 15.91 0.0001 0.0001 0.0001 1.75
Gompertz
S
3
2009 0.9827 3430 11.049 8.615 0.0001 0.0001 0.0001 1.23
Gompertz
S
4
2009 0.9845 5443 11.07 7.13 2.79 0.0001 0.0001 0.0001 0.0097 1.39
Fuente:Elaboracinpropia
Posterioralaaplicacindelos13modelosenelsoftwareSigmaplotconlaseriededatosdepatentescorrespondiente
alatecnologadediagnsticoempresarial,sepudodefinirquelosmodelosquemejorseajustanalosparmetros
estadsticossonSigmoidal3,Logistico3,Gompertz3yGompertz4,indicandounpuntodeinflexinentrelosaos
2009y2010,loqueseinterpretacomolafasedemadurezparastatecnologasegnlaseriededatosdepatentes(ver
figura13).
Figura13.Ciclodevidadelatecnologadediagnsticoempresarial
http://www.revistaespacios.com/a16v37n36/16373619.html 13/18
2/1/2017 RevistaESPACIOS|Vol.37(N36)Ao2016
Fuente:AdaptadodeOrtizyPedroza(2006),citadoporZartha,Arango,Hernndez,&Moreno(2014)
Enlafigura14,sepuedeobservarlaestrategiaaimplantarparalatecnologadediagnsticoempresarial,deacuerdo
conlosresultadosobtenidosenelsoftwareSigmaplotconlaseriededatosdepatentes.
Figura14..Estrategiasdemonitoreoeinversinenlatecnologadiagnsticoempresarial(patentes)
Fuente:AdaptadoOrtizyPedroza(2006)
Aligualqueenlosresultadosobtenidosconlaseriededatosdeartculos,enpatentesseindicaquenosedebesobre
invertirendesarrollostecnolgicosasociadosconherramientasparaeldiagnsticoempresarial,puestoqueesuna
tecnologaendeclive,endondeyahaybastantespatentesydocumentosdecarctercientficoquesirvencomomarco
referencialparalaconstruccinpropiadeestetipodetecnologa.
5.ResultadosFactoresCrticosdeVigilancia
5.1.RespuestaalosFactoresCrticosdeVigilancia
DeacuerdoconlosresultadosobtenidosdelabsquedadeartculosenlabasededatosScopus,acontinuacin,seda
respuestaalaspreguntasformuladasenlosFCV.
5.1.1.Cmosepuedeaplicarelciclodevidaalturismo?
1.Mientrasqueelmodelodeciclodevidadelproductoestilparaexplicareldesarrolloylaevolucindel
turismoenretrospectiva,noesunaherramientatiltienelimitantesparaidentificarlastendenciasfuturas.
ElEnfoquedebalancedeviaje(TBAporsussiglaseningls)sepresentacomounamayoralternativapara
laprediccindelciclodevida.(Toh,Khan,&Yap,2009),(Akama,1999),
http://www.revistaespacios.com/a16v37n36/16373619.html 14/18
2/1/2017 RevistaESPACIOS|Vol.37(N36)Ao2016
2.Ciclodevidadeldestinoturstico:Enlaliteraturaseencuentraniniciativasdedestinostursticospara
rejuvenecerlospaquetesdeproductos/serviciosenlafasedemadurezodeclive.(CooperC.S.,1989)
3.Elsectortursticohaadoptadounaseriedemejoresprcticasambientalesparaprolongarlavidatildel
productoturstico.(Charles,2013)
4.Reduccindelosimpactosambientalesdelosproductostursticos.(Shi&Zhang,2013)
5.Ciclodevidadelacrisistursticaseencontrarondocumentosqueanalizansuscaractersticasencadaetapa
yseplanteansugerenciasparaeldestinoturstico.(Zhang,He,&Xue,2011)
6.Seencontraronmodelosdemaduracindedestinostursticosycomercializacindelciclodevidadel
producto.(Mller,Peters,&Blanco,2010)
7.Endocumentossedescribenestrategiasdefijacindepreciosdeacuerdoconlasfasesdelciclodevidadel
producto.(Chung,2000)
8.ISOestandarizlaEvaluacindelCiclodeVida(LCA)yelsoftwareSimaPro7.1,elCiclodeVigenciadel
Costo(LCC).UnmodelobasadoenExcelseconstruyparaelclculodelosdiferentesgastos.Tambinse
habladelanlisisdelCiclodeVidaSocial(SCLP)ydelaEvaluacindelCiclodeVidadela
Sostenibilidad(LCSA).(Foolmaun&Ramjeawon,2013)
9.Enlarevisinseencontruntextosobrelaevaluacindelpaisaje,concluyendoquesehadesarrolladoy
probadounmtododevaloracincualitativaespacial,integrandomtodoscuantitativosdeencuestas
existentes.Eneldocumentosehabladelaconservacindelpaisaje,laplanificacindelasatracciones
tursticaslocalesyoportunidadesderecreacin.LasencuestassehancombinadoconSistemasde
InformacinGeogrficaSIGsparaidentificarelvalorrelativo.Seconsiderelperfildelturista,sus
experienciasypreferencias,identificandotrestiposdeturistas.(Scolozzia,Schirpkeb,Detassisc,Abdullahd,
&Gretterc,2014)
10.EnundocumentolosautoressecentranenelanlisisdelciclodevidadelaComunidadBasadaenTurismo
(CBT).(Zapata,Hall,Lindo,&Vanderschaeghe,2011)
11.Frameworksdelciclodevidadeldestinoydelciclodevidadelproductoseutilizanparadesarrollarun
modelogeneralmatemticodeterminantedellegadasAustralianas.(Nejad&Tularam,2010)
5.1.2.Qutecnologasepuedeaplicarparalaevaluacinyautoevaluacinempresarial?
1.Deacuerdoconlaexploracindurantelafasedemicrocultura,sepudoidentificarqueenlasCmarasde
comerciodeMedellnyBogotseofrecendentrodelportafoliodeserviciosunformularioparaauto
evaluacinempresarial,conloquelosempresariosycomerciantespuedenconocersusfortalezasy
debilidadesapartirdelavaloracindediferentesfactoresqueincidenenlascapacidadescorporativasyque
permitenventajascompetitivas.EstosformulariosfuerondesarrolladosenjavascriptusandounAPIde
Google.Tambinseencontrqueenelsitiowebcontactopyme.gob.mx,lasempresasmexicanaspueden
accederaunmicrositioparalaautoevaluacinempresarial,loquepodrasertilcomoguaparael
levantamientoderequerimientosencasodedecidirseadesarrollarestetipodesolucinweb.
2.LaArquitecturaOrientadaaServiciosSOAylaSemnticadeServicioWeb(SWS)cmoherramientade
evaluacindenegocios.LaperspectivadenegociodelaadopcindeSOAySWSenlasempresasnoest
completamenteinvestigada(Abramowicz,Filipowska,&Kaczmarek,2008).
3.Herramientadeautoevaluacinparapequeasempresas(SBSAT1.0)puedeserdescargada
enhttp://www.eng.utoledo.edu/aprg/ppis/ppistools.htm#SBSATallsepuedenconsultarvariasherramientasparael
autodiagnsticoempresarial,porejemploparavercuntoseconsumedeenergaycmoahorrarla,aligual
queparaelagua,lasbasuras,emisionesdeCO2,etc.SonarchivosprogramadosenExcelfcilesdeutilizar.
(Kadiyala&Kumar,2007)
4.ElSistemadeDecisinInteligente(IDS),sepuedeutilizarparaayudaralaautoevaluacindenegocios.
SoftwareIDS,paraimplementardiferentestiposdepreguntasdeautoevaluacin.(Xu,McCarthy,&Yang,
2006)
5.EBAT(herramientadeevaluacinelectrnica)seplanteaunatcnicaparaevaluarelnegocioelectrnicoe
business.(Schofield,2002)
http://www.revistaespacios.com/a16v37n36/16373619.html 15/18
2/1/2017 RevistaESPACIOS|Vol.37(N36)Ao2016
6.Unmtododeexplicacinparaeldiagnsticodelrendimientodelaempresaecuacionesmatemticaspara
eldiagnsticodenegocios,Incluyendodatoscualitativosycuantitativos.(Feelders&Daniels,2001)
7.Sedescribeunaarquitecturaparaeldiagnsticobasadoenelmodeloderendimientodelnegocio.Tres
mdulos:Identificacindeproblemas,componentesdediagnsticoysolucionadorderestricciones.
DescribelaestructuradeunSistemaincluyendoecuaciones.(Daniels&Feelders,1992)
6.Conclusiones
DespusdeaplicarlostrecemodelosenlatecnologaDiagnsticoempresarial(herramientas,autoevaluaciny
evaluacin),sepuedeobservarquedelostrecemodelos,losmodelosquemejorseajustanalosparmetros
estadsticosestablecidosson:Sigmoidal3ylogstico3paralaseriededatosdeartculos,yparapatenteslosmodelos
quemejorseajustaronalosparmetrosfueronSigmoidal3,Logistico3,Gompertz3yGompertz4,coincidiendolos
modelosSigmoidalylogsticoenartculosypatentes,apesardetenerpuntosdeinflexindiferentessiendo2013
paraartculosyentre2009y2010parapatentes.
ParalatecnologaseleccionadaDiagnsticoempresarial(herramientas,autoevaluacinyevaluacin)alobservar
elnmerodeartculosporao,seidentificqueelmayornmerodepublicacionessepresentduranteelao2008
conochodocumentosyluegoenelao2010sedaunacadavertiginosacontansolodospublicaciones,
evidencindoseposteriormenteunatendenciadecrecienteparalosaossiguientes.Estosugierequelatecnologaha
entradoenunaetapademadurez.
Asentonces,tantolatecnologadediagnsticoempresarial(herramientas,autoevaluacinyevaluacin)como
lainformacinoconocimientosobreelciclodevidadelproductoaplicadoalturismoseencuentranenfasede
madurezloqueindicaqueelnmerodepublicacionesdeartculosydepatenteshadisminuidodurantelosaos
posterioresalpuntodeinflexin(puntodecambio),asmismo,elmomentoadecuadoparaejercermecanismosde
derechotecnolgicoypropiedadintelectualfueantesdelosrespectivospuntosdeinflexin.Paralatecnologa
analizadasesugierenosobreinvertirpuestoqueyaesunatecnologabase.
LospasesquemspublicacionespresentansobrediagnsticoempresarialenordensegnvolumensonEstados
Unidos,Alemania,China,TaiwanyReinoUnido.Asmismo,lospasesquemspublicansobreciclodevidadel
productoaplicadoalturismosonensuordenEstadosUnidos,ReinoUnidoyEspaa.
LosautoresquemshanpublicadoartculossobrediagnsticoempresarialsonDaniels,H.A.MFeelders,A.Jy
Ko,C.H.Mientrasqueparaelciclodevidadelproductoaplicadoalturismolosautoresconmspublicacionesson
Khan,HToh,R.SFoolmaun,R.KyYap,I.S.L.
Esimportantedestacarqueenelsubtemaciclodevidadelproductoaplicadoalturismo,escomnencontrar
documentosqueserefierenalciclodevidadeldestinoodelreaturstico,enlugardelciclodevidadelproducto
(Sucheta,2015),(Nejad&Tularam,2010),(Mller,Peters,&Blanco,2010),(Litvin,2010),(Khan&Yap,2009),
(Whitfield,2009),(Ashworth,2008),(Vassiliadis,Siomkos,Vassilikopoulou,&Mylonakis,2006),(Choy,1992),
(Cooper&Jackson,1989).
7.Recomendaciones
Conbaseenlosresultadosdelpresenteestudio,sepuederecomendariniciarestudiossobreinnovacionesen
herramientasparaeldiagnsticoempresarial,ascomosobretecnologaparalaevaluacindelciclodevidadel
producto,ytambinserecomiendainvestigardeformapuntualsobreelciclodevidadeldestinotursticobuscando
herramientas,casosyprocesos.Deigualforma,esdetenerencuentaquelospuntosdeinflexinfueronobtenidos
duranteelao2016,porloqueafuturosisevuelvenaejecutarlasecuacionesdebsquedaestospodranser
diferentes.
Adicionalmente,serecomiendarealizarunestudiodecasopilotoenelQuindoparamedirelciclodevidadealgn
destinoturstico,paraloquesenecesitainiciarunproyectoquepermitatomarregistrodelacantidaddeturistasque
ingresananualmentealdestinoturstico,yaqueenlaactualidadnosecuentaconregistrosdelatotalidaddeturistas
queingresanalosdestinosenstedepartamento.
Agradecimientos
SeagradecealSistemaGeneraldeRegaliasSGR,aCOLCIENCIAS,alPaisajeCulturalCafetero,alaGobernacin
delQuindo,alaCmaradecomerciodeArmenia,aParquesoftQuindo,alaCorporacinUniversitariaEmpresarial
AlexanderVonHumboldtyalaUniversidadlaGranColombiasedeArmenia.
http://www.revistaespacios.com/a16v37n36/16373619.html 16/18
2/1/2017 RevistaESPACIOS|Vol.37(N36)Ao2016
Referencias
Abramowicz,W.,Filipowska,A.,&Kaczmarek,M.T.(2008).Aneedforbusinessassessmentofsemanticweb
services'applicationsinenterprises.LectureNotesinComputerScience.
AENOR.(2006).GestindelaI+D+i:RequisitosdelSistemadeGestindelaI+D+i.MADRID,Espaa:AENOR.
AENOR.(2011).UNE166006:2011GestindelaI+D+i:Sistemadevigilanciatecnolgicaeinteligencia
competitiva.Madrid,Espaa:AENOR.
Aguilar,S.,valos,A.,Giraldo,D.,Quintero,S.,Zartha,J.,&Corts,F.(2012).LaCurvaenScomoHerramienta
paralaMedicindelosCiclosdeVidadeProductos.JournalofTechnologyManagement&Innovation,7(1).
Akama,J.(1999).TheevolutionoftourisminKenya.JournalofSustainableTourism.
Ashworth,G.(2008).ThebluegreytransitioninMediterraneantourismdestinations.NederlandseGeografische
Studies.
Charles,D.(2013).SustainabletourismintheCaribbean:Theroleoftheaccommodationssector.International
JournalofGreenEconomics.
Choy,D.(1992).LifecyclemodelsforPacificislanddestinations.JournalofTravelResearch.
Chung,K.(2000).Hotelroomratepricingstrategyformarketshareinoligopolisticcompetitioneightyear
longitudinalstudyofsuperdeluxehotelsinSeoul.TourismManagement,21,135145.
Cooper,C.S.(1989).Destinationlifecycle.Theisleofmancasestudy.AnnalsofTourismResearch.
Cooper,C.,&Jackson,S.(1989).Destinationlifecycle.Theisleofmancasestudy.AnnalsofTourismResearch.
Corts,I.,ZarthaSossa,J.W.,MendzNaranjo,K.,&CastrillnHernndez,F.(2013).Valoracindemodelosde
curvasenSaplicadasalsectorfinancierocolombiano.Espacios,34(3),2.
Daniels,H.,&Feelders,A.(1992).ExplanationandDiagnosisinBusinessAssessment.IEEETransactionson
Systems,ManandCybernetics,22(2),397402.
DmitryKucharavy,R.D.(Novde2007).ApplicationofSShapedCurves.TRIZFutureConference2007:Current
ScientificandIndustrialReality.8188.
Feelders,A.,&Daniels,H.(2001).AGeneralmodelforautomatedbusinessdiagnosis.EuropeanJournalof
OperationalResearch,130,623637.
Foolmaun,R.,&Ramjeawon,T.(2013).Lifecyclesustainabilityassessments(LCSA)offourdisposalscenariosfor
usedpolyethyleneterephthalate(PET)bottlesinMauritius.Environment,DevelopmentandSustainability.
Hernndez,R.,Villada,H.,Zartha,J.,Arango,B.,Gmez,R.,Walteros,L.,yotros.(2016).Vigilanciatecnolgicay
anlisisdelciclodevidadelatecnologa:evaluacindelpotencialcomercialdeunprototipodeguantes
biodegradablesapartirdealmidntermoplsticodeyuca.Espacios,37(13),27.
Kadiyala,A.,&Kumar,A.(2007).DevelopmentofanEnvironmentalComplianceToolforSmall
Businesses.EnvironmentalProgress,26(4),316326.
Khan,R.,&Yap,I.(2009).Anempiricalvalidationofthetravelbalanceapproachasanalternativetothetourismarea
lifecycle.TourismAnalysis,7,207215.
Litvin,S.(2010).Apocalypsenot:Acommentaryondestinationmaturationmodels.JournalofVacationMarketing.
Mller,S.,Peters,M.,&Blanco,E.(2010).Rejuvenationstrategies:Acomparisonofwintersportdestinationsin
Alpineregions.Tourism.
Mller,S.,Peters,M.,&Blanco,E.(2010).Rejuvenationstrategies:Acomparisonofwintersportdestinationsin
Alpineregions.Tourism.
Nejad,S.,&Tularam,G.(2010).Modelingtouristarrivalsindestinationcountries:AnapplicationtoAustralian
tourism.JournalofMathematicsandStatistics,431441.
Nejad,S.,&Tularam,G.(2010).Modelingtouristarrivalsindestinationcountries:AnapplicationtoAustralian
tourism.JournalofMathematicsandStatistics.
Ortiz,S.,&Pedroza,A.(2006).QUESLAGESTINDELAINNOVACINYLATECNOLOGA
(GInnT)?JournalofTechnologyManagement&Innovation,1(2).
Palop,F.,&Vicente,J.(1999).VigilanciaTecnolgicaeInteligenciaCompetitiva.Supotencialparalaempresa
espaola.Espaa.
Palop,F.,Martnez,J.F.,&Bedoya,A.(2012).GuaMetodolgicadePrcticadelaVigilanciaTecnolgicae
InteligenciaCompetitiva:"ProyectoPilotodeTransferenciayDesarrollodeCapacidadesRegionalesenVigilancia
TecnolgicaeInteligenciaCompetitiva".ValenciayMedelln:UniversitatPolitcnicadeValnciaUPV.
http://www.revistaespacios.com/a16v37n36/16373619.html 17/18
2/1/2017 RevistaESPACIOS|Vol.37(N36)Ao2016
Perez,C.(2001).Cambiotecnolgicoyoportunidadesdeldesarrollocomoblancomvil.RevistadelaCepal,75,
115136.
SnchezTorres,J.M.,&Palop,F.(2002).HerramientasdeSoftwareparalaprcticaenlaempresadelavigilancia
tecnolgicaeinteligenciacompetitiva.ValenciaEspaa:TrizXXI.
Schofield,N.(2002).eBAT:Asimpleprocessforacomplexproblem.AircraftEngineeringandAerospace
Technology.
Scolozzia,R.,Schirpkeb,U.,Detassisc,C.,Abdullahd,S.,&Gretterc,A.(2014).MappingAlpineLandscapeValues
andRelatedThreatsasPerceivedbyTourists.LandscapeResearch.
Shi,C.,&Zhang,G.(2013).Theecologicalconstructionofscenicspots.BioTechnology:AnIndianJournal.
Stackelberg,P.(2009).FootprintsoftheFuture:TimelinesandExploratoryForecastsinFuturesResearch.Journalof
FuturesStudies,13:34.
Sucheta,A.(2015).PourenfiniravecButler(1980)etsonmodledvolutiondesdestinationstouristiques.Lecycle
deviecommeunconceptinadaptltudeduneairegographique.LoisiretSociete,38(1),719.
Toh,R.,Khan,H.,&Yap,I.(2009).Anempiricalvalidationofthetravelbalanceapproachasanalternativetothe
tourismarealifecycle.TourismAnalysis,Vol.7,207215.
Vassiliadis,C.,Siomkos,G.,Vassilikopoulou,A.,&Mylonakis,J.(2006).Productdesigndecisionsfordeveloping
newtouristdestinations:ThecaseofRhodopiMountain.Tourismos.
Whitfield,J.(2009).ThecyclicalrepresentationoftheUKconferencesector'slifecycle:Theuseofrefurbishmentsas
rejuvenationtriggers.TourismAnalysis.
Xu,D.L.,McCarthy,G.,&Yang,J.B.(2006).Intelligentdecisionsystemanditsapplicationinbusinessinnovation
selfassessment.DecisionSupportSystem,42,664673.
Zapata,M.,Hall,C.,Lindo,P.,&Vanderschaeghe,M.(2011).Cancommunitybasedtourismcontributeto
developmentandpovertyalleviation?Lessonsfromnicaragua.CurrentIssuesinTourism,14(8),725749.
Zartha,J.,Arango,B.,Hernndez,R.,&Moreno,J.(2014).Anlisisdelciclodevidadelatecnologaatravsde
curvasenS:Aplicacinenoperacionesunitariasenalimentos.Espacios,35(7),1.
Zartha,J.,Arango,B.,Hernndez,R.,Medina,J.,&Orozco,G.(2015).CurvasenSyanlisisdeclusterenciclode
vidadelatecnologa:Aplicacinen11tecnologasenalimentos.Espacios,36(12),5.
Zartha,J.,Avalos,A.,Urrea,S.,&Hernandez,F.(2009).Metodologaparalamedicindeinnovacionestecnolgicas
aplicadaaempresasdelsectoragroindustrial.BiotecnologaenelSectorAgropecuarioyAgroindustrial,7(2),8998.
Zartha,J.,Palop,F.,Arango,B.,Velez,F.,&Avalos,A.(2016).SCurveanalysisandtechnologylifecycle.
Applicationinseriesofdataofarticlesandpatents.Espacios,37(7),19.
Zhang,X.H.,He,Z.Y.,&Xue,L.Q.(2011).TourismdestinationcrisismanagementstudyBasedonthecrisislife
cycle.ProceedingsofInternationalConferenceonInformationSystemsforCrisisResponseandManagement,
ISCRAM2011.
1.ContratistaQuindoInnovaCmaradecomerciodeArmeniaydelQuindo.grajales_camilo@hotmail.com
2.Escueladeingenieras,FacultaddeIngenieraAgroindustrial,UniversidadPontificiaBolivariana.Jhon.zartha@upb.edu.co
3.Escueladeingenieras,FacultaddeIngenieraAgroindustrial,UniversidadPontificiaBolivariana.rhernandezz@uqvirtual.edu.co
4.CmaradecomerciodeArmeniaydelQuindo.rodrigoestrada@camaraarmenia.org.co
5.CmaradecomerciodeArmeniaydelQuindo.carlosalberto@camaraarmenia.org.co
6.ParquesoftQuindo.jorge.diaz@parquesoftquindio.org
7.CmaradecomerciodeArmeniaydelQuindo.jonathan@camaraarmenia.org.co
8.TraduccindeDmitryKucharavy(2007),disponibleenhttps://hal.archivesouvertes.fr/hal00282758/document
RevistaEspacios.ISSN07981015
Vol.37(N36)Ao2016
[ndice]
http://www.revistaespacios.com/a16v37n36/16373619.html 18/18
View publication stats