qwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwerty

uiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasd
fghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzx
cvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmq
Biologia
wertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyui
opasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfg
hjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxc
vbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmq
wertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyui
opasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfg
hjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxc
vbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmq
wertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyui
opasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfg
hjklzxcvbnmrtyuiopasdfghjklzxcvbn
mqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwert
yuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopas
dfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklz
xcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnm
 BUDOWA KOMRKI
Komrki maj rne wielkoci oraz przyjmuj bardzo rne ksztaty.

SKADNIKI KOMRKI
Skadniki komrek mona podzielid na:

bona komrkowa
cytozol
jdro komrkowe
mitochondria
PLAZMATYCZNE lizosomy
aparaty Golgiego
plastydy
siateczka rdplazmatyczna
bona wodniczki

pyn zawarty w wakuoli

ciana komrkowa

NIEPLAZMATYCZNE

STRUKTURY KOMRKOWE ICH BUDOWA I FUNKCJE

BONA KOMRKOWA
(wszystkie organizmy)

BUDOWA

*biaka i lipidy (gwnie fosfolipidy i glikolipidy) *lipidy tworz podwjn warstw zrb bony, biaka bonowe s zwizane z
lipidami *biaka mog penid funkcj receptorw (przyczanie czsteczek sygnaowych z zewntrz i przekazywanie sygnau do
wntrza komrki); wzmacniaj bon; biaka transportowe tworz kanay jonowe lub s transbonowymi przenonikami *bona
jest dwuwarstwowa i asymetryczna (kada jej warstwa ma nieco inny skad lipidw i biaek, a zatem i waciwoci) *lipidy cigle
przemieszczaj si w obrbie bony: dyfuzja wzdu warstwy, obrt wok osi oraz ruch flip-flop koziokowanie z jednej
warstwy do drugiej (pynnod bony komrkowej); im wicej jest cholesterolu, tym mniejsza jest pynnod bony *glikokaliks to
cieniutka warstewka zewntrzna utworzona przez skadniki cukrowe glikolipidw (wystpuje tylko u zwierzt).
 FUNKCJE

Otacza komrk i oddziela j od rodowiska, jednoczenie zapewniajc z nim kontakt.

Przez ni odbywa si wybirczy transport substancji (selektywna przepuszczalnod).
Wysoka przepuszczalnod dla wody.
Jest praktycznie nieprzepuszczalna dla duych czsteczek takich, jak biaka, czy kwasy nukleinowe.
Utrzymuje rnic steo niektrych jonw (liczne jony i metabolity przechodz przez bon tylko przy udziale biaek
transportowych).
Odpowiada za wraliwod, czyli moliwod odbioru bodcw docierajcych ze rodowiska i z innych komrek, moe take
przekazywad impulsy na nastpne.
Bona ma zdolnod do zlewania si z inn bon (ma to znaczenie w transporcie substancji na zewntrz komrki egzocytoza
oraz pobieraniu substancji do wntrza komrki endocytoza: pinocytoza i fagocytoza).
Funkcje bony w znacznej mierze determinuj biaka bonowe.

SELEKTYWNOD BONY KOMRKOWEJ

Bona komrkowa jest selektywna (wybircza), co oznacza, e tylko niektre substancje mog swobodnie dyfundowad przez
bon, ponad to organellum to moe aktywnie regulowad przepyw czsteczek i jonw. Oglnie mona powiedzied, e fizyczna
przepuszczalnod bony komrkowej wynika z wasnoci podwjnego zrbu lipidowego. Powoduj one, e funkcjonuj tu pewne
charakterystyczne zalenoci. I tak:

A. Czsteczki niepolarne (hydrofobowe), np. gazy oddechowe (O2, N2) czy wglowodory nisko- i rednioczsteczkowe,
przechodz przez bon swobodnie;
B. Mae czsteczki polarne, takie jak np. H2O, CO2 albo mocznik, take przemieszczaj si bez przeszkd;
+ + + 2+ 2+ -
C. Jony, takie jak np. H , Na , K , Ca , Mg , Cl , a take due czsteczki polarne, np. glukoza, fruktoza, bd maltoza,
praktycznie nie mog samodzielnie przechodzid przez zrb;
D. Makroczsteczki nie mog si przemieszczad.

CYTOZOL (CYTOPLAZMA)

(wszystkie organizmy)

BUDOWA

*pynna faza cytoplazmy; koloid, zawiera wod, biaka, lipidy, kwasy tuszczowe, aminokwasy, sole, wapnia, magnezu, sodu i
inne substancje organiczne i nieorganiczne *cytoplazma wszystkie plazmatyczne skadniki komrki oprcz jdra
komrkowego.

FUNKCJE

Tworzy rodowisko wewntrzne komrki. W nim zachodz bardzo liczne reakcje biochemiczne.

SKADNIKI CYTOSZKIELETU

Mikrotubule (mikrorureczki) zbudowane przede wszystkim z agregatw biaka tubuliny. Mikrotubule odpowiadaj za
przemieszczanie si organelli i ruch cytoplazmy. Wchodz take w skad wrzeciona kariokinetycznego rzsek, wici i centrioli.
Mikrotubulom m.in. w rzskach i wiciach towarzyszy dyneina biako motoryczne odpowiedzialne za ruchy tych organelli. W
komrkach zwierzcych ruch Mikrotubule organizowany jest przez specjalne orodki centrosomy. Zlokalizowany po jednej
stronie jdra komrkowego centrosom ma kulisty ksztat i zbudowany jest z amorficznego biaka oraz licznych piercieni
tubulinowych. W centrosomie niemal zawsze wystpuj dwie centriole.

Filamenty aktynowe (mikrowkna) odpowiedzialne za ruchy i zmian ksztatu komrek zwierzcych, a take za ruchy
morfogenetyczne w czasie embriogenezy (rozwoju zarodkowego).

Filamenty porednie podobne do lin mikrowkienka, penice w komrkach zwierzcych funkcje podporowe. Midzy innymi
nadaj odpornod na rozerwanie (s zakotwiczone w bonie komrkowej), wzmacniaj te otoczk jdrow.
 JDRO KOMRKOWE

(protesty, roliny, zwierzta, grzyby)

BUDOWA

*najwiksza struktura komrkowa (widoczna w mikroskopie wietlnym) * jedno lub wiele w komrce; komrka wielojdrowa to
komrczak (np. pleniak, wkno miniowe poprzecznie prkowane) *ksztat kulisty (najczciej), patowaty, nerkowaty
*otoczone podwjn bon (otoczk jdrow), bona wewntrzna jest gadka, zewntrzna ma rybosomy *bona jest
perforowana (wystpuj w niej pory jdrowe, przez ktre jdro utrzymuje kontakt z cytoplazm), zewntrzna czd otoczki
przechodzi w bon siateczki rdplazmatycznej *na terenie jdra wystpuje jderko (moe ich byd kilka) *jdro zawiera
materia genetyczny komrki, w jdrze interfazowym ma on postad dugich, cienkich wkienek i drobnych ziarnistoci, jest to
chromatyna zbudowana z DNA i zasadowych biaek, czyli histonw (chromatyna aktywna euchromatyna, nieaktywna
heterochromatyna) *jdro wypenione jest kariolimf, czyli sokiem jdrowym (woda, biaka, enzymy, np. polimerazy RNA,
polimeraza DNA).

FUNKCJE

Zawiera materia genetyczny i przekazuje go komrkom potomnym (replikacja DNA, kariokinezy).

W nim zachodzi pierwszy etap ekspresji genw (transkrypcja).
Synteza rRNA (w jderku).

OTOCZKA JDROWA

Otoczka jdrowa (czasem osonka) oddziela nukleoplazm od cytoplazmy. Bona wewntrzna jest gadka, natomiast zewntrzna
przechodzi w szorstkie ER (jest ciga z bonami retikulum endoplazmatycznego granularnego) i posiada na swojej powierzchni
rybosomy.

KARIOLIMFA

Kariolimfa (sok jdrowy) wypenia wntrze jdra komrkowego. Tworzy pynne rodowisko, w ktrym zanurzona jest
chromatyna i jderko. Jest to wodny koloid biakowy nie wykazujcy powinowactwa wobec barwnikw reagujcych z
chromatyn. Jednoczenie kariolimfa utrzymuje otoczk jdrow w stanie napicia.

SKADNIKI BUDUJCE FIBRYLE

DNA, ktrego ilod jest staa dla danego gatunku (jeeli pomind mutacje).

Histony zasadowe biaka proste (zawierajce duo aminokwasw zasadowych), tzn. argininy i lizyny). Proteiny te wystpuj
wycznie u eukariontw. Histony s praktycznie niezmiennymi z punktu widzenia ewolucyjnego czsteczkami o maej masie.
Znanych jest tylko 5 rodzajw histonw. Chromatyna jest gwnie zbudowana z DNA nawinitego na oktamery histonowe.
Pojedynczy oktamer jest agregatem zbudowanym z 8 czsteczek histonw i tworzy rdzeo, na ktry nawija si odcinek DNA
dugoci stukilkudziesiciu par nukleotydw (powstaje wwczas nukleosom, czyli podstawowa jednostka strukturalna fibryli
chromatynowej). Ilod histonw ulega podwojeniu rwnolegle z replikacj DNA. Podstawow funkcj histonw jest blokowanie
(represja) DNA.

Biaka niehistonowe czsteczki o rnym odczynie pH. Do najwaniejszych naleaoby zaliczyd due biaka o masie powyej 40
tys. daltonw, ktre speniaj funkcje regulatorowe i stabilizujce w chromosomach. Czsteczki te zawieraj duo
aminokwasw (takich jak kwas glutaminowy i kwas asparaginowy). W porwnaniu z histonami wykazuj znacznie wiksza
labilnod metaboliczn (ulegaj znacznie szybszym przemianom i std s mniej trwae). Biaka niehistonowe w poszczeglnych
tkankach rni si od siebie, czsto znacznie.
 PODZIA DNA ZE WZGLDU NA AKTYWNOD I ROL

1. Unikalny (inny) DNA, ktrego fibryle chromatynowe wystpuj w postaci lunej lub zbitej (skondensowanej) z
moliwoci przejd w obie strony. Jest najistotniejsz czci euchromatyny, czyli tej frakcji DNA, ktra jest aktywna
genetycznie. Zawiera unikalne sekwencje nukleotydowe, a ktrych wikszod to geny kodujce biaka, co oznacza, e
ta informacja ulega transkrypcji na hn-mRNA, obrbce posttranskrypcyjnej i dalej translacji.
2. rDNA (rybosomalny DNA), co onzacza, e wystpuje w rybosomach. Zawiera sporo powtarzalnych, redniej dugoci
sekwencji nukleotydowych. Jego fibryle s nieznacznie tylko skondensowane i mog ulegad transkrypcji na pre-rRNA,
ktre po obrbce bdzie wsptworzto podjednostki rybosomowe. Ta czd informacji genetycznej nie ulega
translacji. Wystpuje gwnie w jderku, w czasie kariokinezy skupiony jest w przeweniu wtrnym chromosomw
jderkotwrczych.
3. satDNA (satelitarny DNA), stanowicy t czd chromatyny zbitej, ktra zawsze pozostaje w stanie silnie
zespiralizowanym. Ze wzgldu na nieco inne reakcje z barwnikami t frakcj czynnociow nazwano
heterochromatyn. Zawiera ona ogromne iloci kopii krtkich sekwencji nukleotydowych, ktre nie ulegaj
efektywnej transkrypcji. Oznacza to, e ta czd DNA zawiera informacj genetyczn nie realizowan przez organizm i
dlatego nazwano go milczcym DNA. Odcinki tego rodzaju wystpuj chodby midzy sekwencjami unikalnymi i byd
moe speniaj funkcje regulatorowe w stosunku do genw kodujcych biaka. W czasie kariokinezy satDNA
wsptworzy centromer i satelit.

JDERKO

Najwyraniejsza struktura w nie dzielcym si jdrze, ktr mona atwo wykryd za pomoc mikroskopu optycznego. Zwykle w
jdrze jest jedno jderko, chod moe ich byd nawet kilka. Nie jest ono oddzielone od pozostaych skladnikw jdra adn bon.
Jderko nie wystpuje w komrkach, ktre nie syntetyzuj biaek, np. w plemnikach, jego wielkod zaley od aktywnoci
metabolicznej. Najwaniejszymi skadnikami s: RNA i biaka (polimeraza RNA i in.).

NIETYPOWE CHROMOSOMY

1. Chromosomy politeniczne (olbrzymie) zawieraj ogromn liczb identycznych kopii DNA (nawet ponad tysic).
Przez to ich rozmiary s imponujce. Charakteryzuj si specyficznym prkowaniem, majcym znaczenie
diagnostyczne w obserwacjach cytologicznych materiau genetycznego. Wystpuj m. in. W gruczoach linowych
muszki owocowej. Powstaj na skutek tzw. endomitotycznej poliploidyzacji.
2. Chromosomy szczoteczkowe specyficzna postad chromosomw zawierajca dwie kopie DNA. Charakteryzuj si
wystpowaniem licznych, lunych ptli domen wystajcych z chromosomu jak wosy ze szczotki. Wystpuj w
komorkach rolin i zwierzt w profazie I podziau mejotycznego. Chromosomy homologiczne posiadaj podobne,
blisko siebie uoone ptle, dziki czemu mog si rozpoznawad w czasie tworzenia biwalentw.

RYBOSOMY
(wszystkie organizmy)

BUDOWA

*skada si z podjednostki wikszej i mniejszej *zbudowane z biaek i rRNA *nie maj bony *mniejsze u prokariontw, luno
rozmieszczone w cytozolu *wiksze u eukariontw, zwizane z bon siateczki rdplazmatycznej lub luno rozmieszczone w
cytozolu.

FUNKCJE

Biosynteza biaka.
 RODZAJE RYBOSOMW

RYBOSOMY MAE (typu prokariotycznego), wystpujce u Procaryota oraz w plastydach i mitochondriach u Eucaryota. Tego
typu rybosomy nie sa zwizane z bonami.

RYBOSOMY DUE, wystpujce w cytoplazmie komrek eukariotycznych (typu eukariotycznego). Zwykle tego typu rybosomy
wystpuj zwizane z bonami retikulum, rzadziej jako wolne w cytoplazmie.

SIATECZKA RDPLAZMATYCZNA
RETIKULUM ENDOPLAZMATYCZNE (protisty, roliny, zwierzta, grzyby)

BUDOWA

*zoony, trjwymiarowy system kanalikow i pcherzykw, poczonych midzy innymi z bon komrkow, bon jdrow
*bona siateczki moe zawierad rybosomy (RE szorstkie), ktra jest rozbudowana w komrkach szybko rosncych oraz w
komrkach, w ktrych zachodzi biosynteza biaka (np. komrki nabonka gruczoowego trzustki, neurony) *jeli bona siateczki
nie zawiera rybosomw, jest to ER gadkie, rozwinite w komrkach syntetyzujcych niebiakowe zwizki organiczne (np.
komrki luzowe odka, jelita cienkiego, komrki gruczoowe jder, komrki tkanki cznej tuszczowej, u ryb i pazw skrne
gruczoy luzowe).

FUNKCJE

Zwiksza powierzchni wewntrzn komrki.

Dzieli cytozol na przedziay.
Modyfikuje niektre biaka syntetyzowane na rybosomach.
Siateczka gadka jest wyspecjalizowana w detoksykacji (niszczeniu substancji toksycznych).

APARAT GOLGIEGO
(protisty, roliny, zwierzta, grzyby)

BUDOWA

*wystpuje zwykle blisko jdra komrkowego *skada si z maych spaszczonych pcherzykw (cystern, woreczkw) uoonych
w ksztacie stosu *kady taki stos zawiera 3-20 cystern, wok niego rozmieszczone s mae pcherzyki i kanaliki *cysterny nie
s ze soba poczone w sposb cigy *niektre komrki zawieraj tylko jeden stos cystern, inne nawet setki maych stosw
rozmieszczonych na caym obszarze komrki *aparat Golgiego ma stron wejciow (skierowan do siateczki
rdplazmatycznej) i wyjciow (skierowan do bony komorkowej).

FUNKCJE

Modyfikuje, sortuje, pakuje i przekazuje zwizki chemiczne, gwnie biaka i lipidy (np. przyczanie do polipeptydu aocuch w
oligosacharydowych).
Dziki enzymom aparatu Golgiego w komrkach rolinnych polisacharydy do syntezy blaszki pierwotnej i ciany komrkowej.
w komrkach wydzielniczych transport i uwalnianie hormonw lub enzymw trawiennych.
 LIZOSOMY

(protisty, zwierzta, roliny sferosomy)

BUDOWA

*mae, kuliste pcherzyki *zawieraj wiele enzymw rozkadajcych biaka, lipidy, oligosacharydy, kwasy nukleoinowe *enzymy
te s jednak nieaktywne (stan latencji), ich uaktywnienie np. pobudzenia specjalnych receptorw bonowych.

FUNKCJE
Odpowiadaj za wewntrzkomrkowe trawienie materiau pobranego na drodze fagocytozy lub pinocytozy oraz degradacj
zuytych organelli; rozkadaj produkty odpadowe, zuyte biaka (te ostatnie najczciej rozkadane s w proteasomach).

CIANA KOMRKOWE
(bakterie mureinowa; protisty celulozowa, krzemionkowa; grzyby chitynowa; roliny celulozowa)

BUDOWA
*zbudowana z rnych polisacharydw *substancje szkieletowe oraz substancje podoa *u rolin ciany pierwotne s mikkie i
elastyczne (takie pozostaj na stae w komrkach merystematycznych i mikiszowych) *ciany wtrne ulegaj inkrustracji
(odkadaniu substancji, np. ligniny, wglanu wapnia, krzewmionki midzy elementy szkieletu celulozowego) lub adkrustracji
(odkladaniu substancji np. kalozy, suberyny na powierzchni ciany pierwotnej).

FUNKCJE
Ochrona fizyczna, nadawanie ksztatu, spajanie komrek; rola mechaniczna w tkankach wzmacniajcych i w drewnie.

WAKUOLA (WODNICZKA)

(protisty trawienne i ttnice; roliny; niektre komrki zwierzt trawienne)

BUDOWA

*mniejsze lub wiksze pcherzyki oddzielone od cytoplazmy bon wakuolarn (u rolin nazywane tonoplastem), wypenione
pynem *pyn ten zawiera wod, sole mineralne, organiczne substancje zapasowe i odywcze (fruktoza, glukoza w owocach,
sacharaoza w trzcine cukrowej i burakach cukrowych, glikogen u grzybw, biaka np. ziarna aleuronowe, wole aminokwasy
kwasy organiczne), metabolity wtrne (glikozydy, np. antocyjany czerwone w kwanym pH o niebieskie w zasadowym, te
flakony; alkaloidy czsto trujce, np. chinina, morfina, stychnina, skopolamina, kokaina; garbniki; krysztaki, np. szczawianu
wapnia) *u rolin wakuole s nieliczne i due (czasem jedna w komrce) w merystemach pierwotnych cytoplazma jest gsta, a
wakuole mae i nieliczne *w komrkach zwierzcych due wakuole nie wystpuj, mog wystpowad mae, pcherzykowate
wodniczki trawienne.

FUNKCJE
Utrzymuje odpowiednie uwodnienie komrki (turgor, jdrnod).
Gromadzi metabolity wtrne i substancje toksyczne.
Gromadzi substancje odywcze.
Wakuole rolinne zawieraj podobne enzymy jak lizosomy komrek zwierzcych.
Wodniczki trawienne: *trawienie pobranych na drodze fagocytozy i pinocytozy substancji pokarmowych.
Wodniczki ttnice: *osmoregulacja i wydalanie.
 MITOCHONDRIA

(wikszod protistw, roliny, grzyby, zwierzta)

BUDOWA

*patonomiczne organelle boniaste, zwane siowniami komrek *owalne lub cylindryczne *wielkoci kilku mikrometrw
*otoczone dwiema bonami biakowo-lipidowymi *bona zewntrzna jest gadka, przepuszczalna dla jonw, wewntrzna
wpuklona do wewntrz tworzy grzebienie mitochondrialne, jest sabo przepuszczalna dla jonw *wntrze wypenia macierz
(matrix) zawierajca enzymy przyspieszajce reakcj utleniania substancji organicznych, DNA, rybosomy (moliwa synteza
wasnego biaka) *liczba w komrce jest dua (do kilkuset w komorkach zuywajcych duo energi, np. we wknach mini
poprzecznie prkowanych, a nawet kilku tysicy w komorach wtroby).

FUNKCJE

Wytwarzaj energi w formie ATP w procesie oddychania komrkowego.

Zawieraj przenoniki i enzymy cyklu Krebsa, aocucha oddechowego oraz -oksydacji.
W bakterii brak, ich funkcje byd moe peni wpuklenia bony komrkowej.

PLASTYDY

(niektre protisty, roliny)

BUDOWA

*patonomiczne organelle boniaste *trzy rodzaje plastydw: chloroplasty (gwnym barwnikiem jest chlorofil), chromoplasty
(barwniki karotenoidowe), leukoplasty (bezbarwne, gromadz np. skrobi) *otoczone dwiema gadkimi bonami zewntrzn
przepuszczaln dla jonw i wewntrzn sabo przepuszczalno dla jonw *wntrze wypenia stroma i zanurzony w niej system
boniastych woreczkw tylakoidw (rozwinicie bony wewntrznej) *rodoplasty u krasnorostw, feoplasty u brunatnic.

PEROKSYSOMY
(roliny, grzyby, zwierzta, protisty)

BUDOWA

*kuliste *otoczone podwjn bon *zawieraj oksydazy i katalaz rozkadajc H 2O2

FUNKCJE

Rozkadaj nadtlenek wodoru, zachodz w nich reakcje utleniania z udziaem czsteczkowego tlenu.
 STRUKTURY KOMREK PROKARIOTYCZNYCH I EUKARIOTYCZNYCH
Struktura Komrka prokariotyczna Komrka eukariotyczna
rolinna zwierzca grzybw
Bona komrkowa Wystpuje
(zawiera cholesterol)
Cytoszkielet Nie wystpuje Wystpuje cytoszkielet utworzony z sieci wkienek
biakowych (filamentw aktywnych i porednich) i
mikrorureczek (mikrotubul zbudowanych z tubuliny)
Jdro komrkowe Nie wystpuje (wystpuje Wystpuje
nukleoid z genoforem)
Rybosomy S tzw. mniejsze S w cytozolu
Retikulum Nie wystpuje Wystpuje
endoplazmatyczne
Aparat Golgiego Nie wystpuje Wystpuje
Lizosom Nie wystpuje Wystpuje
ciana komrkowa Wystpuje Nie wystpuje Wystpuje
Wakuola (wodniczka) Nie wystpuje Wystpuje Wystpuje (tylko w Wystpuje
niektrych komrkach)
Mitochondrium Nie wystpuje, jego Wystpuje
funkcje byd moe speniaj
wpuklenia bony
komrkowej
Plastydy Nie wystpuj (rol Wystpuj Nie wystpuj
chloroplastw bakterii
zielonych i purpurowych
peni ciaka
chromatoforowe
zawierajce barwniki
asymilacyjne)
Peroksysomy Nie wystpuj Wystpuj
(u rolin take
glioksysomy)

PORWNANIE CECH FUNKCJONALNYCH MITOCHONDRIW I

CHLOROPLASTW
Cecha Mitochondrium Chloroplast
Typ przemian Kataboliczne Anaboliczne
Kluczowy proces biologiczny Oddychanie komrkowe (etapy Fotosynteza
tlenowe)
Zasadnicze substraty Glukoza i tlen (take kwasy CO2 i H2O
tuszoczwe)
Zasadnicze produkty CO2 i H2O Glukoza i tlen
rdo ATP Przede wszystkim fosforylacja Fosforylacja fotosyntetyczna
oksydacyjna (w mniejszym stopniu
fosforylacja substratowa)
 METABOLIZM

WPROWADZENIE DO ENZYMOLOGII
Metabolizmcaod przemian materii, caloksztat reakcji chemicznych i towarzyszcych im przemian energii.

METABOLIZM: KATABOLIZM I ANABOLIZM

METABOLIZM
katobolizm anabolizm
Reakcje rozkadu zoonych zwizkw organicznych na Reakcje syntezy zwizkw zoonych, budulcowych,
zwizki prostsze energetycznych i zapasowych
Energia jest uwalniana (reakcje egzoenergetyczne) Energia jest dostarczana (reakcje endoenergentyczne)
Rozkad zwizkw zoonych w czasie oddychania Synteza cukrw w procesie fotosyntezy, biosynteza biaka
komrkowego, trawienia

ENZYMY I REAKCJE ZACHODZCE W KOMRCE. BUDOWA I DZIAANIE ENZYMW

Enzymy specjalne biaka, biokatalizatory zwikszajce szybkod reakcji chemicznych w organizmie. Enzymy nie zuywaj si w
reakcjach, ktre sama przeprowadzaj.

Obniaj energi aktywacji (ilod energi potrzebnej do zainicjowania przebiegu reakcji)

Po reakcji w postaci niezmienionej mog katalizowad przeksztacenia nastpnych czsteczek substratu
Prawie zawsze s biakami zoonymi, zbudowanymi z czci biakowej (apoenzymu) i niebiakowego kofaktora; kofaktor
moe byd zwizany z biakiem trwale (grupa prostetyczna) lub nietrwale (koenzym)
2+ 2+ 2+
Grup prostetyczn s zwykle mae jony nieorganiczne, np. Fe , Mg lub Zn ; koenzymy s zoonymi czsteczkami
organicznymi
Due czsteczki maj na swojej powierzchni zagbienie, tzw. centrum aktywne (w nim znajduj si specjalne aminokwasy,
ktre rozpoznaj, przyczaj oraz zmieniaj dany substrat)
Substrat i enzym s do siebie dopasowane (model klucza i zamka, model indukcyjnego dopasowania i in.) i tworznietrway
kompleks enzym-substrat
Naprenia wizao w nietrwaym kompleksie enzym-substrat powoduj przeksztacenie substratu w produkt.

Grupa prostetyczna enzymu czd niebiakowa enzymu cile zwizana z czci biakow (apoenzym). Np. ryboflawina (B 2)
lub ukad hemowy wchodzcy w skad centrum aktywnego katalazy i cytochromw.

Koenzymy maoczsteczkowe, niebiakowe zwizki organiczne decydujce o aktywnoci katalitycznej pewnych enzymw.
Biorc udzia w reakcjach przez oddawanie lub przyczanie pewnych reagentw (atomw, grup atomw, enzymw). Pozostaj
luno zwizane z waciwym enzymem. Jako koenzymy funkcjonuj w wikszoci witaminy lub jony poczone odwracalnie z
apoenzymem. Koenzymy pod wzgldem chemicznym s nukleotydami, czyli zwizkami, ktre skadaj si z cukru, zasady
azotowej oraz fosforu.
Przykady koenzymw:

NAD
FAD
FMN
koenzym A (CoA)
Folian
S-adenozylometionina (SAM)przenonik grup metylowych
Biotyna wie CO2, jest wykorzystywana w reakcjach karboksylacji
Pirofosforan tiaminy pochodna witaminy B1
Pirofosforan pirodoksalu pochodna witaminy B6
Tetrahydrofolian pochodna kwasu foliowego.
Apoenzym biakowa czd enzymu, ktra po poczeniu z koenzymem stanowi holoenzym. Apoenzym decyduje o swoistoci
enzymu oraz czsto o rodzaju reakcji jak enzym jest zdolny katalizowad.

Holoenzym kompletny enzym zoony z apoenzymu i koenzymu.

Centrum aktywne czd czsteczki bezporednio zaangaowana w reakcji chemicznej. W przypadku prostych czsteczek,
takich jak kwasy nieorganiczne w reakcj zaangaowana jest caa czsteczka. W przypadku duych i zoonych czsteczek, takich
jak enzymy, polimery syntetyczne i niektre rozbudowane zwizki metaloorganiczne tylko niewielka czd czsteczki jest
rzeczywicie zaangaowana w reakcj a jej reszta pozostaje praktycznie bierna.

Kompleks enzym-substrat nietrway, kompleksowy zwizek chemiczny, powstajcy w wyniku wizania substratw przez
czsteczk enzymu w jej centrum aktywnym. Po zakooczeniu reakcji enzym uwalnia jej produkty i moe wizad nastpne czstki
substratw.
SUBSTRAT ENZYM KOMPLEKS E P ENZYM PRODUKT

WYBRANE CZYNNIKI WPYWAJCE NA AKTYWNOD ENZYMW

Aktywnod enzymw pocztkowo wzrasta wraz ze wzrostem

temperatury, pniej, ju w temperaturze 50-70OC, nastpuje
Temperatura gwatowny spadek aktywnoci w zwizku z denaturajc biaka
enzymatycznego (wyjtkiem s archebakterie i sinice z gorcych
rde)

Wikszod enzymw dziaa w rodowisku obojtnym lub lekko kwanym

pH rodowiska (enzymy komrkowe), pepsyna w kwanym, trypsyna w zasadowym.

Inhibitory:
W inchibicji kompetycyjnej inhibitor jest podobny do substratu
cyjanek potasu, chemicznie i fizycznie, wchodzi w centrum aktywne enzymu.
W inhibicji kompetycyjnej inhibitor jest nie podobony do substratu
kwas jodooctowy, chemicznie i fizycznie, mimo to blokuje centrum aktywne enzymu.
W inhibicji allosterycznej inhibitor blokuje enzym w innym miejscu
luizyt, zwizki ni centrum aktywne (poprzez centrum allosteryczne).

rtci, metanol
 POWINOWACTWO ENZYMU DO SUBSTRATU I RWNANIE KINETYKI REKACJI

Miar tego powinowactwa jest staa Michaelisa (rwna takiej wartoci stenia substratu, przyktorej prdkod reakcji jest
rwna poowie prdkoci maksymalnej).

Im mniejsza jest wartod Km, tym wiksze jest powinowactwo danego enzymu do substratu. Krzywa ta jest obrazowaniem
rwnania przedstawiajcego kinetyk rekcji chemicznej katalizowanej przez enzym (rwnanie Michaelisa-Menten).

MODEL KLUCZA I ZAMKA

W wikszoci przypadkw enzymy s niezwykle specyficzne wobec swoich substratw. Zarwno enzym jak i jego substraty s
do siebie geometrycznie dopasowane w taki sposb, e idealnie pasuj jeden do drugiego (jak klucz i zamek). Model ten
wyjania specyficznod enzymw, ale nie wyjania w jaki sposb stabilizowany jest stan przejciowy podczas reakcji
enzymatycznej.

MODEL INDUKOWANEGO DOPASOWANIA

Modyfikacja modelu klucza i zamka. Enzymy s zwykle dod elastyczne strukturalnie, ich centrum aktywne podlega cigym
rearanacjom przestrzennym podczas oddziaywania z substratami. W rezultacie substrat nie tyle wie si co do niezmiennego
strukturalnie miejsca aktywnego, ale grupy aminokwasw je tworzce podlegaj rearanacjom przestrzennym, cile
dopasowujc swe pozycje do wizanego substratu, co dopiero umoliwia przeprowadzenie katalizy.

KLASYFIKACJA ENZYMW

Klasa
Przykady i uwagi
Enzymu

Dehydrogenaza mleczanowa (wystpuje w komrkach wtroby; bierze udzia w

Oksydoreduktazy (reakcje typu redox)
utlenianiu szkodliwego nadmiaru kwasu mlekowego)
Transaminaza glutaminowa (przenosi grup aminow na czsteczk o nazwie
Transferazy (przenoszenie grup
ketoglutaran, w wyniku czego powstaje kwas glutaminowy jeden z
funkcyjnych z jednej czsteczki na inn)
aminokwasw)
Hydrolazy (reakcje rozpadu z udziaem
Enzymy trawienne przewodu pokarmowego (enzymy te s biakami prostymi)
wody)
Liazy (reakcje rozpadu bez udziay
Dekarboksylazy aminokwasw lub ketokwasw
wody)
Izomeraza fosfofruktozy (przeksztaca szeciowglowy cukier fosfruktoz w
Izomerazy (reakcje przegrupowania
fosfogalaktoz jest to jedna z reakcji fotosyntezy); (nieliczne izomerazy s
wewntrzczsteczkowego)
biakami prostymi)

Ligazy (reakcje syntezy) Polimeraza DNA (wcza kolejne nukleotydy podczas replikacji)
 ROLA ACETYLO-COA ORAZ PRZENONIK W ENERGII

SZLAKI METABOLICZNE
Szlak metaboliczny cig kolejno zachodzcych rekacji biochemicznych, w wyniku ktrych powstaje okrelony produkt (bd
produkty). Produkt jednej reakcji jest substratem reakcji nastpnej. Wyrnia si rwnie metabolity porednie zwizki
niebdce substratem ani produktem koocowym. Umoliwiaj one czenie si ze sob szlakw metabolicznych.

Koenzym A wze metaboliczny, zwizek spajajcy waniejsze szlaki metaboliczne. Zawiera grup SH, ktra reaguje z
grup karboksylow zwizkw organicznych (powstaje acetylo-CoA).
W reakcji z dwuwglow grup acetylow koenzym A tworzy acetylo-CoA.
Grupa acetylowa doczona do CoA moe nastpnie zostad utleniona w mitochondrium, zuyta do syntezy kwasw
tuszczowych lub cholesterolu w cytozolu.
Reakcja X jest nieodwracalna, a wic nie jest moliwe odtworzenie glukozy z acetylo-CoA (u zwierzt), roliny syntetyzuj
szczawiooctan (reakcja Y), a z niego wytwarzana jest glukoza w procesie glukoneogenezy.

PRZENONIKI ENERGII I WODORU

Unikalnym przenonikiem energii w komrce jest ATP (adenozynotrifosforan).

Magazynuje on energi w postaci wizao wysokoenergetycznych (wizao zawierajcych znaczn ilod energii swobodnej,
wiksz ni 20kJ/mol wizao)
Czsteczka ATP ma trzy reszty fosforanowe, pomidzy grupami fosforanowymi s dwa bezwodnikowe wizania
wysokoenergetyczne; w wyniku hydrolizy powstaje ADP (adenozynodifosforan), dalsza hydroliza prowadzi do powstania AMP
(adenozynomoonofosforan)
Hydroliza ATP jest wykorzystywana do przebiegu reakcji endoergicznych (np. biosyntezy biaka).

Akumulatorami i przenonikami energii uytecznej biologicznie mog byd te inne zwizki organiczne, np. gluanozynotrifosforan
(GTP, inny ufosforylowany nukleotyd), fosfokreatyna (zmodyfikowany, ufosforylowany aminokwas)

Przenoniki wodoru:
+
NAD (dinukleotyd nikotynamidoadeninowy)
+
NADP (fosforan dinukleotydu nikotynamidoadeninowego)
Czsteczki te ulegajredukcji, gdy atomy wodoru s zabierane z substratu A (przy wspudziale enzymu), nastpnie przy
wspudziale innego enzymu atomy wodoru s przekazywane do zwizku B
Podobnie dziaa FAD (dinukleotyd flawinoadeninowy).

FOSFORYLACJA
Fosforylacja to proces kowalencyjnego przyczania reszty fosforanowej (Pi) do zwizku chemicznego. W procesie fosforylacji
powstaje np. ATP (z ADP), GTP (z GDP) czy fosfokreatyna. Reakcja fosforylacji wymaga dostarczenia znacznych porcji energii,
ktra jest pozyskiwana z rnych rde.
 CHARAKTERYSTYKA RNYCH RODZAJW FOSFORYLACJI

Rodzaj Miejsce zachodzenia

Opis Reakcja sumaryczna
fosforylacji i szlak metaboliczny
Substratowa *cytoplazma, matrix ATP jest syntetyzowany przy udziele energii, Substrat o wysokiej energii
(nie wymaga mitochondrium wydzielajcej si w wyniku reorganizacji + ADP + Pi substrat o
udziau tlenu) *glikoliza i cykl Krebsa wewntrznej zwizku organicznego, ktrego poziom niskiej energii + ATP lub
*fermentacja energetyczny spada. Zoony zwizek chemiczny np. substrat o wysokiej
mleczanowa, octowa rozkada si na zwizki prostsze, a wyzwolona energii + GDP + Pi
energia pozwala na doaczanie P do ATP. Czst to substrat o energii niszej +
ufosforylowany substrat jest dawc reszty GTP
fosforanowej. Ten typ fosforylacji jest najstarszy
ewolucyjnie i najmniej korzystny energetycznie.
Fotosyntetyczna *chloroplasty (bona Energia soneczna do syntezy ATP jest pochaniana ADP + Pi + energia wietlna
zwana te foto- tylakoidw gran) przez chlorofil lub inny, aktywny fotosyntetycznie ATP (w obecnoci
fosforylacj *fotosynteza barwnik i zamieniana na energi chemiczn barwnika
zmagazynowan w ATP. fotosyntetycznego)
Fotofosforylacja cykliczna (elektrony wzbudzone w
fotosystemie PSI wdruj w aocuchu przenonikw
+
i wracj do PSI, nie zachodzi redukcja NADP ani
fotoliza wody)
Fotofosforylacja niecykliczna (elektrony z PSI
+
przechodz na NADP , elektrony z PSII przechodz
na PSI, za elektrony z wody na PSII). Ubocznym
produktem fotolizy wody jest tlen.
Oksydacyjna *mitochondrium Energia do syntezy ATP uwalnia si w czasie ADP + Pi + zredukowane
(wymaga udziau (bona grzebieni przenoszenia elektronw z atomu wodoru na tlen. przenoniki wodoru + tlen
tlenu) mitochondrialnych) Atomy wodoru s przenoszone przy pomocy ATP + utlenione
*utlenianie koocowe specjalnych przenonikw (NADH oraz FADH2). przenoniki wodoru + H2O
w aocuchu Przepyw elektronw w aocuchu przenonikw
oddechowym wbudowanych w wewntrzn bon
mitochondrialn umoliwia syntez ATP. Ten
wydajny typ fosforylacji zachodzi u wszystkich
organizmw tlenowych.
 CYKL KOMRKOWY I KARIOKINEZY

CYKL KOMRKOWY
Pojedynczy cykl komrkowy to okres trwajcy od momentu powstania komrki do kooca podziau tej komrki na komrki
potomne. Zwykle trwa od kilkunastu do kilkudziesiciu godzin, ale moe byd krtszy lub znacznie duszy.

FAZY CYKLU KOMRKOWEGO

Cykl
komrkowy

cytokineza
interfaza podzia
komrka kariokineza
cytoplazmy
ronie i podzia jdra
przygotowuje komrkowego
si do
podziau

G1 - wzmoona synteza S - replikacja DNA (w jdrze G2 - synteza biaek potrzebnych m.in.

biaek budulcowych i komorkowym) i synteza histonw do budowy wrzeciona podziaowego,
enzymatycznych, synteza (w cytoplazmie) podwojenie centrioli w kom.
RNA (faza wzrostu -> podwojenie chromosomw zwierzcych (faza przygotowania do
komrki) (pozostaj zdekondensowane) podziau)

DIAGRAM KOOWY ILUSTRUJCY CYKL KOMRKOWY

Wyrnia si komrki stale dzielce si (cyklujce), a take zaprzestajce aktywnoci podziaowej (przejcie G 1 do G0). Moe to
oznaczad znaczne wyduenie G1 albo cytodyferencjacj i zupene wypadnicie z cyklu komrkowego (np. dojee neurony,
komrki mini szkieletowych).

APOPTOZA

Celem apoptozy jest eliminacja zbdnych komrek.

Wzrost i rozwj, np. organizmu krgowce, odbywa si nie tylko przez regulacj tempa podziaw i proces cytodyferencjacji
(rnicowania komrek), ale te przez regulacj proporcji komrek dzielcych si i funkcjonujcych do komrek
obumierajcych, Oznacza to, e w cigu caego ycia, a szczeglnie w embriogenezie, nastpuje wyczanie czynnoci niektrych
komrek, a nastpnie ich eliminacja. Taki kontrolowany (zaprogramowany genetycznie) proces mierci komrki to apoptoza.
Jest ona przeciwieostwem nekrozy, czyli mierci komrki w wyniku silnych bodcw uszkadzajcych lub schorzenia.

PRZEBIEG KARIOKINEZ
Kariokineza podzia jdra komrkowego. Zwykle podziaowi nukleoplazmy towarzyszy rozdzia pozostaych skadnikw
komrki, czyli cytokineza.

CYKL MITOTYCZNY

1. INTERFAZA (interkineza) najdusza faza cyklu komrkowego, stanowica 70-90% czasu caego cyklu mitotycznego.
Moe byd przygotowaniem do nastpnego podziau (obejmuje wwczas G 1, S, G2) bd specjalizacj z zaprzestaniem
aktywnoci podziaowej (po G1 nastpuje G0). Dzieli si j na trzy charakterystyczne okresy:
Okres G1 rozpoczyna si bezporednio po telofazie poprzedniej mitozy, dlatego nazywa si go okresem
posttelofazowym. Czas trwania waha si w szerokich granicach od ok. p godziny do wielu dni. Cechuje go
brak replikacji DNA, natomiast bardzo wyrana jest przewaga procesw anabolicznych nad katabolicznymi.
Celem tego ma byd osignicie przez komrk rozmiarw sprzed podziau. Charakterystyczny jest wzrost liczby
fosfolipidw bonowych, poniewa powanym problemem staje si zbyt maa ilod bony komrkowej. W tym
czasie stwierdza si due zuycie tlenu, wysok aktywnod transkrypcyjn i trnaslacyjn. Czd komrek po fazie
G1 zaprzestaje aktywnoci podziaowej i przechodzi w specjalizacj funkcjonaln (G 0). Nie oznacza to jednak, e
komrka ta nigdy nie bdzie si dzielid, zwykle moe podjd ponownie aktywnod kariokinetyczn np. na
hormonalne polecenie. Z kolei w komrkach nieustannie dzielcych si G 1 doprowadza do zakucenia tzw.
stosunku jdrowo-cytoplazmatycznego, co prawdopodobnie jest sygnaem do wejcia w fazz S. Nie wiadmoco
dokadnie co, w tzw. momencie rozstrzygajcym powoduje, e jedna komrka zaprzestaje podziaw, a inna
przechodzi do nastpnej fazy cyklu mitotycznego;
Okres S w tym czasie znacznie spada synteza biaek konstrukcyjnych i enzymatycznych, a komrka kieruje cay
wysiek metaboliczny na replikacj (syntez DNA). Jedynymi syntetyzowanymi w tym okresie biakami s
proteiny zwizane z odtwarzaniem genomu. Najwaniejszymi z nich s histony (oglnie mwi si, e w S
podwajana jest ilod DNA i histonw). Te silnie zasadowe biaka s ayntetyzowane na terenie cytoplazmy, a nie
w jdrze. Praktycznie w okresie S dochodzi do zwikszenia iloci DNA z 2c do 4c. Proces replikacji wymaga
dekondensacji chromatyny, i to zarwno eu- jak i heterochromatyny. Przecitnie ten okres interfazy trwa 6-8
godzin, zarwno u rolin jak i zwierzt;
Okres G2 nazywany jest take okresem preprofazowym, poniewa poprzedza profaz zbliajcej si mejozy. W
tym czasie replikacja DNA ju nie nastpuje, natomiast komrka przygotowuje skadniki protoplastu do podziau.
Zwykle to w tym czasie organella pautonomiczne dziel si. Wzrasta te bardzo wyranie aktywnod
transkrypcyjna i translacyjna zwizana gwnie z syntez biaek wrzeciona kariokinetycznego (wrzeciona
podziaowego), z ktrych najwaniejszym jest tubulina. Biako to w czasie pnego G 2 i we wczesnej profazie
mitozy moe polimeryzowad, tworzc dugie mikrotubule, ktre rozdziel chromatydy. W przecitnych
warunkach, pod koniec G2, komrka musi ju wejd w mitoz. Jej zblianie sygnalizowane jest pod koniec
interfazy m.in. przez tzw. okapy biegunowe, ktre s skupieniami sytetyzowanej tubuliny w okolicach biegunw
podziaowych. W komrkach posiadajcych centriole (zwierzta, grzyby) dziel si one na dwie potomne, ktre
wyznaczaj bieguny podziaowe.
2. MITOZA (nieformalnie M) waciwa kariokineza, ktrej zwykle towayszy cytokineza. W podziale tym wyrniono
charakterystyczne fazy:
Profaza sygnalizuj j chromosomy, pojawiajce si w wyniku spiralizacji (kondensacji) chromatyny. Kady z
nich skada si z dwch jednakowych czci chromatyd. W istocie chromatyny s to dwie siostrzane czsteczki
DNA, kada w klasycznym, biakowym opakownaiu. Kada chromatyda ma charakterystyczne, niebarwice si
przewenie centromer. W miejscach tych chromatydy jednego chromosomu s ze sob cile poczone.
Pewn czd centromeru stanowi tzw. kinetochor, struktura, do ktrej docz si potem wkna wrzeciona
podziaowego. Po pewnym czasie jderko zaczyna si rozpraszad, a wreszcie zanika. Jednoczenie pka otoczka
jdrowa i chromosomy zosraj dod gwatownie zepchnite w centraln czd komrki (jest to tzw. stadiium
kontrakcji). Poza tym przez ca profaz rozbudowuj si czapy biegunowe, przeksztacajc si we wkna
wrzeciona kariokinetycznego. Natomiast ruch organelli cytoplazmatycznych w czasie profazy jest dod
przypadkowy;
Metafaza polega na uporzdkowaniu uoenia chromosomw. Przyczajce si do przeweo pierwotnych
mikrotubule kinetochorowe wrzecina podziaowego przesuwaj chromosomy w strefie tzw. rwnikowej, gdzie
tworzy si pytka metafazowa. Inne wkienka wrzeciona podziaowego, tzw. polarne, rozcigaj si pomidzy
 oboma biegunami (albo w komrce zwierzcej oboma centriolami). Pod koniec metafazy nastpuje skracanie
mikrotubul kinetochorowych. Wskutek tego pojawiaj si siy cignce chromatydy w przeciwne strony.
Doprowadza to do pknicia centromerw i rozpadu chromosomw na chromatydy, zwane odtd
chromosomami potmnymi. Poniewa w metafazie chromosomy s uporzdkowane i dobrze widoczne, okres ten
jest wykorzystywany do okrelania tzw. kariotypw. Alkaloidy, takie jak kolchicyna, zaburzaj polimeryzaj
tubuliny i zakucaj moliwod prawidowego podziau chromosomw. Prowadzi to do zmiany liczby
chromosomw w komrkach potomnych;
Anafaza zaczyna si w momcie pknicia ostatniego centromeru i jest to faza wdrwki chromosomw
potomnych do przeciwlegych biegunw komrki. Spowodowane jest to gwnie kurczeniem si wrzeciona.
Cignite za centromery chromosomy potomne maj charakterystyczny ksztat. Rozchodzce si do
przeciwlegych biegunw komplety pojedynczych chromosomw popychaj przed sob organella komrkowe.
Zostaj one podzielone mniej wicej na dwa rwne zespoy. Gdy wdrujce grupy chromosomow potomnych
osigaj maksymalne oddalenie, rozpoczyna si telofaza;
Telofaza i towarzyszca jej zwykle cytokineza w tym czasie dookoa dwch grup chromosomw tworz si
otoczki jdrowe. Czciowo materia na nie pochodzi z maych pcherzykw bdcych pozostaoci po starej
otoczce. W tym czasie chromosomy ulegaj despiralizacji do chromatyny. Nieco pniej wok organizatorw
jderkotwrczych powstaj jderka. W komrde s wic dwa jdra o takiej samej jak macierzyste liczbie n i
c. Telofaza bardzo przypomina odwrcon profaz. W czasie ostatnirj fazy mitozy (czasem ju w anafazie)
dochodzi do cytokinezy. W komrkach zwierzcych, w rodkowym obszarze, pojawia si powikszajce si
przewenie, doprowadzajce do oddzielenia si dwch komrek potomnych. U rolin, ze wzgldu na obecnod
ciany komrkowej.

Mitoza jest stosunkowo prostym podziaem, ktry w zdumiewajco precyzyjny sposb dzieli chromosomy, dziki czemu kade
jdro potomne otrzymuje dokadnie tak sam informacj genetyczn (tak sam liczb identycznych chromosomw), jak
miaa komrka macierzysta, czyli rodzicielska.

CYKL MEJOTYCZNY
1. INTERFAZA okres przygotowawczy do mejozy, jest to najdusza czd szlaku mejotycznego. Jdra powstae po
mejozie mog si jedynie czasem dzielid mitotycznie. W interfazie mejotycznej mona wyrnid dwa okresy:
Okres G1 zaczyna si bezporednio po telofazie poprzedniego podziau (mitozy) i jest to klasyczny okres
posttelofazowy;
Okres S w tym czasie wysiek komrki zostaje skierowany na replikacj DNA. Pocztkowo spada bardzo
znacznie synteza biaek enzymatycznych i konstytutywnych, utrzymuje si jedynie synteza histonw. W tym
okresie replikowane jest 99,7% DNA jdrowego. Podwajanie iloci kwasu deoksyrybonukleinowego kooczy si
dopiero w zygotenie. Niezreplikowane zostaj ocinki tzw. z-DNA bogate w pary G-C. Zmianom iloci DNA
towarzyszy podwojenie ocjtoci jdra komrkowego. W rodkowym S wzmaga si transkrypcja i translacja,
szczeglnie w zwizku z tworzeniem si z tubuliny zwizkw wrzecina kariokinetycznego. Mejotyczny S jest
trzykrotnie duszy ni analogiczny S w interfazie mitotycznej i poprzedza bazporednio sam kariokinez. Pod
koniec S komrka musi wejd w podzia.
2. Mejoza waciwa kariokineza, ktrej zwykle towarzysz dwie cytokinezy. W podziale tym wyrniono dwa cykle
podziaowe, kady zoony z czterech faz:
I. Pierwszy cykl podziaowy, nazywany heterotroppowym, poniewa w nim nastpuje redukcja liczby
chromosomw z 2n do n i iloci DNA z 4c do 2c. W tym czasie nastpuje te proces crossing-over, prowadzcy
do wymieszania (rekombinacji) materiau genetycznego pochodzcego od rodzicw. Dziki temu komrki
powstajce po mejozie maj niepowtarzaln kombinacj genw. U niektrych gatunkw profaza pierwszego
podziau sygnalizowana jest przez krtkotrwa, tzw. preleptotenow spiralizacj chromosomw.
PROFAZA I jest najdusz faz I cyklu podziaowego (i caej mejozy), ktra ze wzgldu na skomplikowany
przebieg zostaa podzielona na pid stadiw:
Leptoten (stadium cienkich, lepkich nici) w mikroskopie optycznym stopniowo pojawiaj si
cienkie, gadkie i nieco spltane nici chromosomw. Jest to skutek kondensacji domen i
obudowywania ich biakami szkieletowymi;
Zygoten nazywany stadium synapsis, czyli koniugacji chromosomw zwanych homologicznymi.
Jeden z danej pary chromosomw pochodzi od matki, drugi od ojca. Chromosomy homologiczne
posiadaj podobne, niecakowicie zreplikowane odcinki tzw. z-DNA, ktre tworz boczne ptle.
Prawdopodobnie umoliwia im to wzajemne rozpoznawanie i dobieranie si parami. Utworzona
rwnolegle para tworzy biwalent. U czowieka w ten sposb powstaj 23 biwaleny, u pomidora 12.
Pod koniec zygotenu syntetyzowane jest intensywnie biako enzymu endonukleazy, zdolnego do
 przecinania spiralii DNA w rodkowych rejonach czsteczki. Moe ono nacinad boczne czci
chromatyd;
Pachylen nazywany stadium grubych nici. Stopniowa kondensacja chromosomw w biwalentach
prowadzi do ich czterokrotnego skrcenia w porwnaniu z leptotenem. W pachytenie staje si
widoczna dwoista struktura kadego chromosomu skada si on z dwch chromatyd poczonych
centromerem. Razem w kadym biwalencie mamy 4 chromatydy std czasem mwi si o stadium
tetrady. Pechyten jest dlatego bardzo wany, bo w tym czasie zachodzi crossing-over. Wyglda to
mniej wicej tak zsyntetyzowana w zygotenie endonukleaza nacina DNA w ssiadujcych ze soba
ptlach niecakowicie zreplikowanego z-DNA. Poniewa wszystkie kooce przecitych fibryli DNA s
tzw. lepkie, dochodzi czsto do poczenia DNA z jednej chromatydy niesiostrzanej z DNA drugiej
chromatycy niesiostrzanej (chromatydy jednego chromosomu nazywane s siostrzanymi, natomiast
chromatydy z chromosomw homologicznych s w stosunku do siebie niesiostrzane). Praktycznie
oznacza to, e kawaek chromatydy jednego chromosomu homologicznego czy si z kawakiem
chromatydy drugiego chromosomu homologicznego. W procesie tym bior udzia liczne ligazy. Po
crossing-over w biwalencie s najczciej dwie chromatydy niezrekombinowane i dwie, ktre
posiadaj odcinki wymienione (zrekombinowane). Konsekwencj crossing-over s chiazmy
(zgrubienia biwalentw, bdce wynikiem tworzenia si tzw. kompleksu synaptemalnego). Liczba
chiazm jest znacznie mniejsza ni nacid DNA. Po wzmianie odcinkw nastpuje reperaczjna sznteza
DNA, kooczca replikacj;
Diploten w tym czasie chromosomy homologiczne w biwalentach oddzielaj si od siebie.
Jedynymi punktami kontaktu pozostaj chiazmy i jeli w biwalencie zaszo jedno c.o., to jest jedna
chiazma. Biwalenty, w ktrych nie byo c.o., dziel si oczywicie na dwa niezrekombinowane
chromosomy, kady skadajcy si z dwch chromatyd. Czasem c.o. kooczy si dopiero w diplotenie;
Diakineza chromosomy w biwalentach skracaj si i grubiej. Chiazmy przesuwaj si wzdu
biwalentw ku ich kraocom. Jeli w biwalencie byy dwie chiazmy, to wyglda on teraz jak
spaszczona literaz O. Diakineza kooczy si tzw. stadium kontrakcji, w ktrym zanika jderko i
otoczka jdrowa. Biwalenty zostaj zepchnite w obszar rodkowy komrki;
METAFAZA I rozwijajce si od leptotenu wkna wrzeciona podziaowego przyczaj si do
centromerw i ukadaj cae biwalenty w paszczynie rwnikowej. Stopniowy skurcz wkien wrzeciona
podziaowego prowadzi do rozrywania si wszystkich chiazm. Pkanie ostatniej z nich jest oznak kooca
tej fazy. Jest to najkrtsze stadium pierwszego podziau;
ANAFAZA I skracajce si wkna wrzeciona kariokinetycznego odcigaj chromosomy homologiczne do
przeciwlegych biegunw komrki. Tak wic z kadego biwalentu jeden chromosom idzie do jednego
bieguna, drugi do drugiego. W momencie kiedy grupy chromosomw osign maksymalne oddalenie
kooczy si anafaza;
TELOFAZA I wok grup chromosomw odtwarzana jest otoczka jdrowa, pojawia si jderko.
Chromosomy czciowo ulegaj despiralizacji. Teraz nastpuje cytokineza. W niektrych mejozach
telofaza I nie wystpuje i wwczas po anafazie I nastpuje profaza II.

Bilans I podziau:

Powstay dwie jednojdrowe komrki;

Kada z komorek posiada losowo segregowane, po jednym z kadej pary, chromosomy (oznacza to
zminiejszenie lczby chromosomw z 2n do n);
Czd chromosomw zawiera chromatydy zrekombinowane;
Kady chromosom w jdrech potomnych jest podwjny, skada si z dwch chromatyd (zmniejszona zostaa
liczba c z 4c do 2c);
Mamy w kadym jdrze po n chromosomw, ale s one podwjne;
Znaczenie pierwszego cyklu polega gwne na tym, e nastpuje rekombinacja.
II. Drugi cykl podziaowy nazywamy podziaem homotypowym, poniewa formalnie nie zmienia liczby
chromosomw (przed jest n i po, w komrkach potomnych, te jest n).
PROFAZA II krtka i w obu jdrach potomnych identyczna. Sygnalizuje j grubienie chromosomw i
wzmoone tworzenie wkien wrzeciona kariokinetycznego. Pod koniec, w stadium kontrakcji, zanikaj
jderka i pkaj otoczki jdrowe;
METAFAZA II wrzeciono podziaowe ustawia chromosomy w pytce metafazowej i zaczyna rozrywad
centromery. Rozerwanie ostatniego centromeru oznacza koniec tej fazy;
ANAFAZA II do przeciwlegych biegunw wdruj teraz powki wszystkich chromosomw, czyli
chromatydy, albo chromosomy potomne. Zwykle w tym czasie zaczyna si w kadej komrce cytokineza
powstaj cztery komrki;
 TELOFAZA II w tym czasie wok kadej z czterech grup chromosomw, odtwarzana jest otoczka
jdrowa. Pojawiaj si jderka, a chromosomy ulegaj despiralizacji (nie dotyczy to plemnikow wyszych
krgowcow).

Bilans II podziau:

Zwikszenie liczby jder potomnych do czterech;

Utrzymanie liczby chromosomw, zmniejszonej po pierwszym podziale don, we wszystkich komrkach;
Zmniejszenie iloci DNA z 2c do c poprzez podzia chromosomw do chromatydy (zgodnod n z c);
Komrki potomne posiadaj pojedyncze chromosomy typu niezrekombinowanego (tzw. rodzicielskie) i
zrekombinowanego (wymieszane). O tym, jaki chromosom do jakiego jdra trafi, decyduje przypadek. W
sumie powstaje losowy zestaw chromosomw, co jest rdem rnorodnoci w wiecie organizmw ywych.

PORWNANIE MITOZY I MEJOZY

Mitoza
Proces zachodzi w komrkach somatycznych.
Obejmuje jeden cykl podziaowy.
Z jednej komrki macierzystej powstaj dwie komrki
potemne.
Liczba chromosomw w komrkach potomnych jest taka
sama jak w komrce macierzystej.
Profaza krtka.
Nie zachodzi zjawisko crossing-over.
W metafazie w paszczynie rodkowej ukadaj si
chromosomy skadajce si z dwch chromatyd.
W anafazie do biegunw komrki rozchodz si chromatydy
siostrzane, ktre nazywane s chromosomami potomnymi.
Suy rozmnaaniu si komrek, co prowadzi do wzrostu
organizmu, regeneracji, umoliwia te rozmnaanie
wegetatywne organizmu (powstaj klony).
Umoliwia przekazywanie niezmienionej informacji
genetycznej (komrki dziedzicz taki sam zestaw
niezmienionych chromosomw, a wic i genw).
Mejoza
Proces zachodzi w komrkach macierzystych gamet (u
zwierzt) i zarodnikw (u rolin).
Obejmuje dwa cykle podziaowe.
Z jednej komrki macierzystej powstaj cztery komorki
potomne.
Komrki potomne maj zredukowan o poow liczb
chromosomw (najczciej z 2n do n).
Profaza wieloetapowa, duga.
Zachodzi zjawisko crossing-over.
W metafazie I ukadaj si biwalenty (pary chromosomw
homologicznych, w sumie cztery chromatydy w biwalencie).
W anafazie I rozchodz si chromosomy homologiczne
(rozejcie si chromatyd siostrzanych nastpuje w anafazie II).
Redukuje liczb chromosomw w gametach lub zarodnikach,
co zapewnia staod liczby chromosomw w kolejnych
pokoleniach.
Jest rdem zrnicowania genetycznego potomstwa (dziki
zjawisku crossing-over i niezalenej segregacji
chromosomw).
Prowadzi do wzrostu zmiennoci genetycznej.

AMITOZA
Podzia bezporedni jdra komrkowego polega na jego przeweniu si i podziale na dwie czci, czsto niejednakowe i
nierwnowartociowe pod wzgldem zawartoci chromosomw (bez wyodrbniania chromosomw i wrzeciona podziaowego).
Podzia ten jest przewanie objawem starzenia si lub transformacji nowotworowej komrki, degeneracji jdra komrkowego i
zwykle nie towarzyszy mu podzia komrki.

Amitoza jest te normalnym podziaem u prokariontw. Amitotycznie dzieli si te makronukleus u orzskw.

CYTOKINEZA
Cytokineza to podzia cytoplazmy.
W komrkach zwierzcych w poprzek paszczyzny rwnikowej tworzy si bruzda podziaowa, ktra jest efektem zaciskania si
piercienia zbudowanego z aktywnych mikrofilamentw. Stopniowe zaciskanie si tego piercienia prowadzi do podziau
komrki na dwie potomne.
U rolin cytokineza polega na uworzeniu si nowej ciany komrkowej w rwnikowej paszczynie komrki i rozpoczyna si
zwykle na pocztku telofazy. Powstaje fragmoplast, a w jego paszczynie rwnikowej gromadz si pcherzyki zawierajce
pektyny produkowane przez aparat Golgiego. Pcherzyki, stpniowo czce si, tworz plazmolemm obu potomnych komorek,
a zawarte w nich pektyny buduj przegrod pierwotn. Na obszarze przegrody pierwotnej tworzy si blaszka rodkowa, po obu
jej stronach za ciany komrkowe pierwotne.
 ODYWIANIE
Odywianie czynnod yciowa polegajca na pobieraniu przez organizm ze rodowiska substancji niezbdnych do
podtrzymywania funkcji yciowych i rozwoju organizmu. Moe zachodzid na drodze samoywnoci lub cudzoywnoci. Istniej
te organizmy miksotroficzne.

Pokarm substancja organiczna lub nieorganiczna pobrana przez organizm ze rodowiska i wykorzystana do budowy wasnych
struktur lub do produkcji energii.

SPOSOBY ODYWIANIA SI ORGANIZMW

 SAMOYWNOD

Samoywnod (autotrofizm)zdolnod pobierania z otoczenia wgla w postaci nieorganicznego zwizku, jakim jest dwutlenek
wgla, i wbudowanie go we wasne substancje organiczne. Przyswajanie CO 2 (asymilacja) moe si odbywad przez fotosyntez
lub chemosyntez.

FOTOSYNTEZA

Fotosyntezasynteza zwizkw organicznych (cukrw) z prostych zwizkw mineralnych (dwutlenku wgla i wody) z
wykorzystaniem energii wietlnej pochanianej przez barwniki asymilacyjne i przeksztacanej w energi chemiczn. Na
fotosyntez skadaj si reakcje zalene od wiata (faza jasna) i niezalene od wiata (faza ciemna). Zachodzi u rolin i
protistw majcych chlorofil oraz u bakterii majcych bakteriochlorofil lub chlorofil typu Chlorobium. Fotosynteza odbywa si w
liciach i odygach rolin zielnych, w zmodyfikowanych odygach kaktusw, a take w zmodyfikowanych korzeniach, np.
stprczykw epifitycznych. Tkanki rolin, w ktrych zachodzi fotosynteza, to mikisz asymilacyjny, zwarcica, komrki szparkowe
skrki.

RODZAJE FOTOSYNTEZY

1. oksygenicznato dominujca forma przyswajania wgla w przyrodzie, przeprowadzaj j wszystkie roliny, sinice i
niektre protisty; rdem elektronw jest woda;
2. anoksygenicznaprzeprowadza j wikszod bakterii fotosyntetycznych; rdami elektronw s gwnie wodr
czsteczkowy lub siarkowodr, a nawet triosiarczan.

PRZYSTOSOWANIE ROLINY DWULICIENNEJ DO OPTYMALNEGO WYKORZYSTANIA ENERGII

WIETLNEJ
Optymalny dostp do wiata oraz waciw ekspozycj na sooce zapewniaj rolinie:

wzniesiona odyga
sposb uoenia lici na pdzie (zwykle uoenie mozaikowe)
zrnicowanie wielkoci lici wiato dociera do wszystkich lici
paska powierzchnia blaszki liciowej, ktra wychwytuje du ilod wiata
cienka blaszka liciowa
ogonek liciowy, ktry utrzymuje blaszk w odpowiednim pooeniu
heliotropizm zmiana ustawienia lici w stosunku do kierunku padania promieni sonecznych.

BUDOWA BLASZKI LICIOWEJ ROLINY DWULICIENNEJ

1. kutykula substancja o charakterze wosku, ograniczna nadmiern utrat wody

2. skrka grna (epiderma) jest przepuszczalna dla wiata
3. mikisz palisadowy (mezofil) zawiera bardzo duo chloroplastw, ktre wraz z cytoplazm mog si przemieszczad
po obwodzie komrki, tak aby przyjd pozycj najdogodniejsz dla absorbcji wiata
4. ksylem (drewno) transportuje wod i sole mineralne do lici
5. floem (yko) transportuje produkty fotosyntezy (sacharaz) z lici do innych czci roliny
6. mikisz gbczasty (mezofil) due przestwory midzykomrkowe tworz system kanaw, ktrymi substancje
gazowe atwo dyfunduj w gb licia
7. skrka dolna zawiera liczne aparaty szparkowe
8. komrki szparkowe umoliwiaj zamykanie i otwieranie szparek na skutek zmiany turgoru komrek szparkowych
9. szparka pozwala na wymian gazw pomidzy komrkami przeprowadzajcymi fotosyntez a atmosfer.

APARATY SZPARKOWEREGULUJ WYMIAN GAZOW I TRANSPIRACJ SZPARKOW

Szparki s otwarte, gdy: * wewntrz komrki panuje niskie stenie CO 2, * jest due natenie wiata, ale komrki maj
jednoczenie wysoki turgor.
Szparki s zamknite, gdy: *powietrze jest suche, * lid jest nagrzany, * komrki skorki w wyniku stresu wywoanego susz
wydzielaj kwas abscysynowy (ABA).
Otwieranie aparatw szparkowych polega na zwikszaniu ich turgoru, tzn. na wikszym uwodnieniu ich komrek. Mechanizm
wzrostu uwodnienia komrek szparkowych polega na:
+ - +
aktywnym transporcie jonw K i Cl do komrek szparkowych dziki pompie H ATP-azowej;
hydrolizie skrobi (powstajca glukoza przeksztaca si w jabczan);
jabczan i jony obniaj potencja soku komrkowego, ktry powoduje osmotyczne pobieranie wody przez komrki
szparkowe i tym samym wzrost ich rozmiarw;
zewntrzne, cienkie ciany komrek aparatu szparkowego uwypuklaj si, otwierajc szpark, przez ktor zachodzi
transpiracja; intensywnod transpiracji jest proporcjonalna do siy sscej licia.

CHLOROPLASTY

Chloroplasty to patonomiczne organella komrkowe biorce udzia w procesie fotosyntezy.

Budowa chloroplastu granowego rolin nasiennych, maszkw i paprotnikow (chloroplasty zielenic i protistw rolinopodobnych
nie maj gran):

podwjna bona plazmatyczna: zewntrzna dobrze przepuszczalna oraz wewntrzna sabo przepuszczalna
stroma (matriks chloroplastu), w ktrej zachodz reakcje fotosyntezy niezalene od wiata (cykl Calvina)
grana (l.poj. granum) stos paskich bonowych pcherzykw zwanych tylakoidami, w ktrych zachodz reakcje
fotosyntezy zalene od wiata
tylakoidy stromy cz tylakoidy gran
rybosomy odpowiadaj za biosyntez czci biaek
kolista czsteczka DNA (chlDNA) z zakodowan informacj o czci biaek chloroplastu
krople tuszczu
ziarna skrobi asymilacjnej.

WIDMO ABSORBCJI CHLOROFILW A I B

Widmo czynnociowwykres zalenoci szybkoci fotosyntezy od dugoci fali wietlnej.

Widmo absorbcyjnewykres zalenoci iloci zaabsorbowanego wiata padajcego na barwnik fotosyntetyczny od dugoci fali
wietlnej.

Absorbcja wiata przez barwniki fotosyntetyczne peni zasadnicz rol w inicjowaniu fotosyntezy.
Licie s zielone poniewa pochaniaj wiato niebieskie i czerwone.

CZYNNIKI WARUNKUJCE PRZEBIEG FOTOSYNTEZY

Czynniki egzogenne (zewntrzne) wpywajce na intensywnod fotosyntezy:

* intensywnod wiata i jego barwa * temperatura * stenie CO 2 * ilod wody * pierwiastki mineralne (Fe, Mg, N, K, Mn, Cl).

Czynniki endogenne (wewntrzne) wpywajce na intensywnod fotosyntezy:

*liczba i rozmieszczenie aparatow szparkowych * powierzchnia blaszki liciowej * grubod kutykuli * rozmieszczenie
chloroplastw * ilod chlorofilu i innych barwnikow w chloroplastach.

ZNACZENIE FOTOSYNTEZY

organizmy fotosyntetyzujce stanowi najcenniejsz grup organizmw samoywnych

powstajce w procesie fotosyntezy zwizki organiczne stanowi bezporednio lub porednio pokarm dla
wszystkich heterotrofw
pochodzcy wycznie z fotosyntezy oksygenicznej tlen, sta si skadnikiem atmosfery Ziemi, co umoliwio powstanie
i rozwj organizmw tlenowych
proces fotosyntezy odgrywa gwn rol w utrzymaniu skadu atmosfery ziemskiej.
 FOTOODDYCHANIE

W warunkach niedoboru CO2 w owietlonych chloroplastach wikszoci rolin zachodzi oksydacyjny proces zuywania tlenu.
Ponad to wydzielany jest dwutlenek wgla, dlatego proces ten nazwano fotooddychaniem. W procesie tym RuBP ulega
oksydacji, a ponad to zuywany jest ATP.
Pod wzgldem gospodarczym fotooddychanie jest niekorzystne, poniewa zmniejszenie czsteczek RuBP ogranicza wydajnod
fotosyntezy wikszoci rolin. Badania wykazay, e za fotooddychanie odpowiada enzym przprowadzajcy normalnie
asymilacj dwutlenku wgla. Gdy stenie dwutlenku wgla jest niskie, a temperatura wysoka, RuBisCO (zwany karboksylaz
rybulozobisfosforanow) wykorzystuje jako substraty RuBP (rybulozobisfosforan) oraz tlen.

CHEMOSYNTEZA

Chemosynteza to asymilacja dwutlenku wgla przy wykorzystaniu energii pochodzcej z utleniania rnych zwizkw
2+
nieorganicznych (np. CO, NH3) lub prostych zwizkw organicznych (CH4), jonw (np. Fe ) lub pierwiastkw (S,H2).
Chemosyntez przeprowadzaj rne grupy bakterii. W zalenoci od utlenianego substratu wyrnia si bakterie:
nitryfikacyjne, siarkowe, wodorowe, elaziste i metanowe. Etapy chemosyntezy:
1. utlenianie zwizku (odpowiednik fazy jasnej fotosyntezy)
2. wytworzenie zwizku organicznego.

FOTOSYNTEZA C4
Nieliczne roliny (np. kukurydza, trzcina cukrowa) zwikszaj wydajnod fotosyntezy w warunkach tropikalnych, wykorzystujc
mechanizm zwikszania stenia CO2 w komrkach mezofilu. Wan rol peni tu tzw. Ukad wieocowy. Roliny te nazywamy
czasem C4, poniewa pierwotnym akceptorem CO2 jest trjwglowy fosfoenolopirogronian (PEP), a pierwotnym produktem
asymilacji CO2 jest szczawiooctan (zwizek czterowglowy). Std te nazwa fotosynteza C 4.
 CUDZOYWNOD

Cudzoywnod (heterotrofizm)polega na tworzeniu wasnych zwizkw organicznych z materii organicznej wytworzonej

bezporednio bd porednuo przez autotrofy. Pokarmem heterotrofw s obce polimery organiczne, woda i sole mineralne.
Odywianie heterotroficzne obejmuje: pobieranie pokarmu, trawienie, wchanianie (wytworzenie energii, synteza wasnych
polimerw organicznych), usuwanie niestrawionych resztek pokarmowych.

PROPOZYCJE KLASYFIKACJI HETEROTROFW

Podzia heterotrofw
Kryterium podziau Grupa Opis Przykad
pobieraj jeden rodzaj
stenofagi koala, panda wielka
Rnorodnod pobieranego pokarmu
pokarmu pobieraj rnorodny
euryfagi winia, czowiek
pokarm
mikrofagi pobieraj niewybirczo drobne czstki pokarmowe
filtratory odcedzaj pokarm z wody kaczka, petwal
pobieraj pokarm na drodze
pierwotniaki pantofelek, ameba
endocytozy
makrofagi pobieraj wybirczo due czstki poywienia
konsumuj ofiar w jednym
poykacze boa, jeyk
Wielkod pokarmu i sposb kawaku
pobierania dziel pokarm na mniejsze
rozdrabniacze pies, winniczek
czci
poykaj gleb lub mu i
gleboercy, muoercy trawi zawarte w ich czstki ddownica, tubifeks
pokarmowe
pobieraj pokarm w postaci
pynoercy motyl, pajk
pynw
Roliny owadoerneprzeprowadzaj fotosyntez, ale ich licie s przystosowane do wabienia, chwytania i trawienia owadow,
dziki czemu uzupeniaj niedobory azotu w podou (np. rosiczka, dzbanecznik).

Saprobiontyorganizmy odywiajce si martw materi organiczn. S to gwnie bakterie i grzyby (saprofity, np. drode) i
bezkrgowce (saprofagi, np. ddownica).

PASOYTY

Pasoytorganizm stale lub czasowo zwizany przestrzennie z innym organizmem (ywicielem, gospodarzem) stanowicym dla
niego rdo pokarmu.

PRZYKADY PRZYSTOSOWAO DO PASOYTNICTWA

tasiemiec ciao pokryte oskrkiem, narzdy czepne (przyssawki, bruzdy, haczyki), brak ukadu pokarmowego,
oddychanie beztlenowe, mocno zredukowany ukad nerwowy, brak narzdw zmysw, dua rozrodczod,
obojnactwo, zdolnod do samozapodnienia; pasoyt wewntrzny
wesz mae rozmiary, silnie spaszczone ciao, brak skrzyde, zredukowane oczy, kujco-sscy narzd gbowy, czepne
odna; pasoyt wewntrzny.

PASOYTNICTWO W WIECIE ROLIN I GRZYBW

ppasoyty (pasoyty zielone) na przykad jemioa, szelnik

roliny pasoytnicze zupene (pasoyty bezzieleniowe) na przykad konianka, uskiewnik
grzyby paoytnicze na przykad huba, rdza dbowa, buawinka czerwona
 PODZIA PASOYTW

Pasoyty

Wzgldne
Bezwzgldne
(okolicznociowe,
(cise, obligatoryjne)
fakultatywne)

STAE OKRESOWE mog funkcjonowad jako

bytuj na organizmie
ywiciela (lub wewntrz
organizmu) przez cae ycie
(np. przywry, tasiemce)
CZASOWE
wykorzystuj ywiciela pasoyty lub w stanie
wykorzystuj ywiciela
jedynie w czasie niektrych wolnym (np. larwy
jedynie w czasie poywiania
stadiw rozwojowych (np. muchwek, opieoka
si (np. pijawki, kleszcze)
gzy, rczyce) miodowa)

RODZAJE TRAWIENIA

Trawienieenzymatyczne procesy hydrolizy makroczsteczkowych skadnikw pokarmowych na substancje

drobnoczsteczkowe, przyswajalne przez organizm.

Rodzaje trawienia
pozakomorkowe i
wewntrzkomrkowe pozakomrkowe
wewntrzkomrkowe
jelitowe
zachodzi w wietle przewodu pokarmowego (np. u
zachodzi np. u parzydekowcw pozajelitowe obleocw, piercienic, stawonogw, miczakw i
przebiega w wodniczce
(pocztkowo w jamie chonco- zachodzi poza obrbem krgowcw)
trawiennej (np. u tzw.
trawicej, a nastpnie w ciaa (np. u larw symbiotyczne
pierwotniakw, w choanocytach samodzielne
komrkach gastrodermy) i u chrzszczy rapienych, zahcodzi z udziaem
gbek) enzymy trwaienne
paziocw pajkw, saprofitw) symbiotycznych
produkowane s przez
mikroorganizmw (np. u
wasne komrki
przeuwaczy, termitw)
Fagocytozasposb odywiania si, zdolnod do pochaniania i trawienia przez komrki wikszych czstek pokarmowych
(czsteczek lub nawet caych komorek). Do fagocytozy zdolne s liczne jednokomorkowce niemajce ciany komrkowej i
wyspecjalizowane komrki zwierzt, np. liczne leukocyty. Etapy: 1) wpyklenie bony komrkowej z du czstk pokarmow, 2)
poczenie si wakuoli fagocytarnej z lizosomem i trawienie pokarmu, 3) przenikanie strawionych skadnikw do cytoplazmy, 4)
usuwanie niestrawionych resztek pokarmowych poza komrk (egzocytoza).
 WYBRANE PRZYKADY PRZYSTOSOWAO POKARMOWYCH

Elementy ukadu Funkcja Przykad

pokarmowego / enzymy
Wole z uchykami
Hirudyna
Gruczoy wapienne
Tarka
Syfony wpustowy i wyrzutowy,
skrzla
odek zawierajcy chitynowe rozcieranie pokarmu
pytki
Aparat gbowy kujco-sscy przebijanie skry i ssania krwi
Keratynaza
Gardziel ssca
Latarnia Arystotelesa
Zby i gruczoy jadowe
Kamienie w odku
miniowym gastrolity
Hakowaty dzib
Wole
Dugie jelito lepe kad miejsce dziaania symbiotycznych drobnoustrojw
fermentacyjna
Rozbudowany odek
Dugi, lepki jzyk
Szerokie pokryte listewkami
szkliwa zby policzkowe
Gruczoy linowe
Wydatne ky
Torby policzkowe
Fiszbiny
magazynowanie pokarmu (np. krwi) pijawka
zapobieganie krzepniciu krwi pijawka
neutralizacja kwasw humusowych ddownica
cieranie ppokarmu z powierzchni (np. kamieni) limak
filtrowanie pokarmu ma
rak
samica komara
enzym umoliwiajcy trawienie kreatyny biaka mol
obecnego w wenie
wysysanie pokarmu pajk
rozcieranie pokarmu jeowiec
umiercanie ofiary grzechotnik
rozcieranie pokarmu gob, krokodyl
rozrywanie pokarmu jastrzb, orze
wstpne rozmikszanie i magazynowanie pokarmu gob, kura
koo, guszec
trawicych bonnik
trawienie pokarmw bogatych w bonnik przy krowa, wielbd, o, jeleo
pomocy symbiotycznych mikroogranizmw
zgarnianie duej liczby owadw mrwkojd
rozcieranie pokarmu rolinnego krowa
wydzielanie liny, ktra umoliwia zwierztom krowa
ldowym przeykanie pokarmu i rozpoczcie
trawienia
rozrywanie pokarmu, umiercanie ofiary wilk
transport i krtkotrwae magazynowanie pokarmu chomik
zagszczanie (odcedzanie) pokarmu petwal

PORWNANIE PRZEWODU POKARMOWEGO MISOERCY I ROLINOERCY

Pokarm rolinny w porwnaniu ze zwierzcym jest truniejszy do trawienia, zawiera wicej wielocukrw, a mniej biaek.
Zwierzta nie wytwarzaj celulazy, enzymu katalizujcego rozkad celulozowej ciany komrkowej. Pojemnod ukadu
pokarmowego rolinoercw jest wiksza, jelita s dusze, a odki maj bardziej zoon budow (odni wielokomorowe).
Wyranie dusze jelito lepe, np. krlika, czy hipopotama, jest miejscem bytowania licznych symbiotycznych mikroogranizmow
trawicych celuloze. Rolinoercy i drapiecy maj uzbienie przystosowane do pobierania rnego rodzaju pokarmu.

TRAWIENIE U PRZEUWACZY

waczrozdrobniony i poknity pokarm pod wpywem bakterii beztlenowych podlega fermentacji, co prowadzi do
powstania m.in. CO2 i CH4, a symbiotyczne orzski rozkadaj bonnik umoliwiajc wykorzystanie nieprzyswajalnych
wglowodanw; ze wacza pokarm wraca maymi porcjami (proces odykania, nie s to wymioty) do jamy gbowej,
gdzie ulega dokadnemu przeuciu, po czym ponownie jest przeykany i wraca do wacza
Czepiectu nastpuje segregacja pokarmu, czci sabo rozdrobnione wracaj do wacza, a std do jamy gbowej,
natomiast rozdrobniony pokarm trafia do ksig
Ksigiw nich zachodzi proces odcinicia pokarmu, stae skadniki treci pokarmowej trafiaj midzy listki ksig,
gdzie s dodatkowo rozcierane, podczas gdy skadniki pynne przedostaj si do trawieoca
Trawieniec (odek waciwy)w rodowisku kwanym gin drobnoustroje i rozpoczyna si trawienie enzymatyczne.
 WYBRANE PRZYKLADY UZBIENIA SSAKW

Przykad Rodzaj pokarmu Charakterystyka uzbienia

organizmu
Bbr yko drzew liciastych i Grna i dolna para dutowatych siekaczy ronie przez cae ycie, suy do
roliny wodne odcinania ksw twardego pokarmu rolinnego; brak kw
Owca Trawy, roliny zielne W szczce grnej brak siekaczy i kw; trzonowce maj due
powierzchnie trce; przy wyskubywaniu trawy pomagaj wargi i jzyk
Lis Poluje na drobne zwierzta, Ostre siekacze, due i ostre ky, trzonowce o amicych i tncych
zjada te owce powierzchniach
Czowiek Zrnicowany pokarm Dutowate siekacze su do odgryzania ksw, a na powierzchniach
pochodzenia rolinnego i koron zbw przedtrzonowych i trzonowych znajduj si guzki suce
zwierzcego do przeuwania pokarmu

UKAD POKARMOWY I ODYWIANIE SI CZOWIEKA

Ukad pokarmowy czowieka:

Przewd poakrmowy
Gruczoy dodatkowe (linianki trzustka wtroba)

ELEMENTY UKADU POKARMOWEGO

jama ustna pocztkowy odcinek przewodu pokarmowego

gardo wsplna czd przewodu pokarmowego i drg oddechowych; nagonia podczas przeykania odruchowo
zamyka nagoni, aby pokarm nie dostal si do krtani
podniebienie oddziela jam nosow od ustnej
tzw. jzyczek oddziela jam nosow od gardzieli
jzyk miesza pokarm ze lin, formuje ks, umoliwia ocen smakow pokarmu
przeyk uminiona rura czca jam ustn z odkiem; ks przesuwany jest wzdu przeyku fal skurczw
zby tn, miad i rozcieraj pokarm
linianki (przyuszna, podjzykowa i poduchwowa) wytwarzaj lin z amylaz linow
przepona paski misieo oddzielajcy jam brzuszn od klatki piersiowej (nie jest czci ukadu pokarmowego)
odek rozcigliwy uminiony worek, w ktrym pokarm jest gromadzony, wyjaawiany i trawiony
trzustka wydziela sok trzustkowy zawierajcy enzymy trawice
wtroba wydziela d, ktra emulguje tuszcze
jelito cienkie (dwunastnica, jelito czcze ikrte) powierzchni bony luzowej pokrywaj liczne kosmki jelitowe
dwunastnica pierwsze 30 cm jelita cienkiego, tu doprowadzana jest d i sok trzustkowy
brodawka wiksza dwunastnicy ujcie przewodu wtrobowo trzustkowego do dwunastnicy
jelito grube (ktnica, okrnica, odbytnica)
ktnica z wyrostkiem robaczkowym tworzy narzd szcztkowy
okrnica - (wstpujca, poprzeczna, zstpujca, esowata) nastpuje w niej resorbcja wody i soli mineralnych, bakterie
symbiotyczne produkuj witaminy z grupy B i witamin K, formowany jest ka
odbytnica gromadzi ka przed usuniciem go
odbyt zaopatrzony jest w zwieracze (zewntrzny i wewntrzny), dziki ktrym czowiek moe kontrowolad defakacje
(wyprnianie si).

WARSTWOWA BUDOWA CIANY JELITA CIENKIEGO

(od strony zewntrznej jelita):

bona surowicza (otrzewna) peni funkcj podtrzymujc i ochronn

minie gadnie: podune, okrne i skone odpowiadaj za skurcze perystaltyczne przesuwajce stopniowo tred
pokarmow w kierunku odbytu
bona podluzowa zawiera gruczoy, nerwy i naczynia krwionone
 bona luzowa bogata w naczynia wosowate i gruczoy, w jelicie cienkim wystpuj kosmki jelitowe, ich nabonek
ma mikrokosmki (dua powierzchnia wchaniania)
wiato przewodu pokarmowego.

WTROBA JEDEN Z NAJAWANIEJSZYCH NARZDW

Wtroba silnie ukrwiony (czynnociowo przez ukaad wrotny i odywczo przez ttnice) gruczo dodatkowy przewodu
pokarmowego; wtroba zbudowana jest z patw, te za z segmentw, z licznymi zrazikami.

Zrazik jednostka morfologiczno-czynnociowa wtroby (zawiera hepatocyty uoone w tzw. beleczki wtrobowe)

Funkcje wtroby: magazynownaie glikogenu, resynteza glukozy, buforowanie stenia glukozy we krwi; utlenianie kwasw
tuszczowych, biosynteza lipoprotein, biosynteza i wydzielanie skadnikw ci (tu take bilirubina z przetworzonego hemu),
cykl mocznikowy, magazynowanie witamin (A, D, B12) oraz elaza; w wtrobie zachodz te procesy: utleniania mikrosomalnego
(enzymy siateczki rdplazmatycznej hepatocytw wbudowuj w tzw. zwizki balastowe grupy hydroksylowe lub karboksylowe;
celem jest zmniejszenie rozpuszczalnoci toksycznych zwizkw balastowych w tuszczach)oraz reakcje sprzeniowe (do
wybudowanej grupy doczana jest dua czsteczka zwizku dobrze rozpuszczalnego w wodzie, np. kwasu glukuronowego lub
glicyny w celu usunicia substancji balastowej przez nerki); ponad to wtroba produkuje liczne biaka osocza, np. fibrynogen,
heparyn, globuliny osocza; reguluje objtod krwi; udzia w tzw. kreniu jelitowo-wtrobowym kwasw ciowych
resorbowanych w jelicie.

ANOREKSJA

Anoreksja (jadowstrt) choroba o podou psychicznym. Najczciej cierpi na ni ludzie modzi (midzy 12 a 30 rokiem
ycia). W pocztkowej fazie chory, mimo braku nadwagi, wiadomie znacznie ogranicza spoycie pokarmw. Spadkowi masy
ciaa towarzyszy lk przed ponownym utyciem by temu zapobiec, chory stosuje np. rodki przeczyszczajce i moczopdne.
Efektem jest cakowita utrata apetytu.
W wyniku godowania nastpuj midzy innymi zmiany skrne, zaburzenia pracy ukadu krenia, zanik miesiczkowania,
osteoporoza, zaburzenia pracy nerek i ukadu pokarmowego oraz stany rozdranienia lub apatii, bezsennod, depresja.
Anorektyk zaprzecza istnieniu choroby i nie podejmuje leczenia. Nieleczona choroba moe doprowadzid do mierci.
Najczstrzymi przyczynami mierci s somatyczna zaburzenia ukadu sercowo-naczyniowego, infekcje oraz samobjstwa.
Anorektycy wymagaj leczenia.

BULIMIA
Bulimia (tzw. wilczy gd) zaburzenia aknienia o podou psychicznym. Osoby chore na bulimi cierpi na okresowe napady
objadania si z utrat kontroli nad iloci spoywanych pokarmw. Jednoczenie obsesyjnie bojc si przyrostu masy, prbuj
rygorystycznie przestrzegad diety, stosuj rodki przeczyszczajce, leki hamujce apetyt, a po objedzeniu si natychmiast
powoduj wymioty. Po pewnym czasie u chorych dochodzi m.in. do uszkodzenia szkliwa zbw, stanu zapalnego dzise,
odwodnienia i niedoboru skadnikw pokarmowych (zwaszcza potasu), pojawiaj si kurcze mini, zaburzenia rytmu serca,
omdlenia, osabienie, postpujce uszkodzenie nerek, u kobiet zaburzenia miesiczkowania. Chorzy na bulimi wymagaj
leczenia.

SKADNIKI POKARMOWE
Skadniki egzogenne pokarmw to te, ktrych organizm czowieka nie potrafi syntetyzowad (aminokwasy egzogenne, witaminy,
egzogenne nienasycone kwasy tuszczowe).
Skadniki endogenne mog byd syntetyzowane przez organizm czowieka.
Aminokwasy egzogenne Aminokwasy endogenne Egzogenne nienasycone kwasy
tuszczowe
Fenyloalanina Alanina Linolowy
Izoleucyna Glicyna Linolenowy
Leucyna Kwas asparaginowy Arachidonowy
Lizyna Kwas glutaminowy *aminokwasy produkowane przez ustrj
czowieka, ale w ilociach niedostatecznych
Metionina Hydroksyprolina
Treonina Prolina
Tryptofan Seryna **aminokwasy wytwarzane przez organizm
czowieka z innych aminokwasw
Walina Cysteina**
Arginina* Cystyna**
Histydyna* Tyrozyna**

DIETA
Dieta specjalny system odywiania z ustaleniem jakoci i iloci spoywanych pokarmw, dostosowany do potrzeb i stanu
zdrowia organizmu. Dieta penowartociowa zawiera wszystkie skadniki pokarmowe zapewniajce prawidowy rozwj i
funkcjonowanie organizmu.

WYBRANE RODZAJE DIET

(stosowanie wymaga fachowej konsultacji)

1. Zrwnowaona
Uwzgldnia wszystkie konieczne skadniki pokarmowe z zachowaniem waciwych proporcji ilociowych midzy nimi.
2. rdziemnomorska
Odznacza si duym spoyciem warzyw, owocw, rolin strczkowych, oliwy, owocw morza oraz maym spoyciem
nabiau, drobiu i tzw. misa czerwonego. W czasie posikw pije si wino.
3. Wegetariaoska
*weganizm sposb ywienia oparty wycznie na pokarmie rolinnym (wegetarianizm absolutny);
*laktowegeterianizm sposb ywienia wczajcy do diety oprcz pokarmw rolinnych mleko i jego przetwory;
*owolaktowegetarianizm sposb ywienia uzupeniajcy posiki rolinne o jaja i produkty mleczne;
*semiwegetarianizm sposb ywienia dopuszczajcy niewielkie iloci drobiu, ryb i nabiau.
4. Ubogoenergetyczna (niskokaloryczna)
Pokarmy maja ma wartod energetyczn, a du objtod. Stosowana we wszystkich rodzajach otyoci.
5. Bezglutenowa
Polega na zastpieniu wszystkich mcznych produktw zboowych (z yta, jczmienia, pszenicy i owsa) produktami z
mki kukurydzianej, niezawierajcymi glutenu. Stosowana w celiakii.

CHOLESTEROL
Cholesterol endogenny zwizek z grupy steroli nalecy do sterydw, charakterystyczny dla zwierzt. We krwi wystpuj
pcherzyki lipoproteinowe HDL, LDL i chylomikrony odpowiadajce za transport tuszczw. Pcherzyki o wysokiej gstoci HDL
(ang. high density lipoprotein) skadaj si w poowie z biaek, a w poowie z tri glicerydw i cholesterolu. Pcherzyki o maej
gstoci (ang. low density lipoprotein) zbudowane s w 90% z triglicerydw i cholesterolu. Lipoproteiny LDL odkadaj czsteczki
cholesterolu we wknach mini cian ttnic, co prowadzi do powstania blaszki miadycowej, dlatego LDL nazywane jest
zym cholesterolem. HDL transportuje cholesterol do rnych komrek ciaa, tam gdzie jest potrzebny, oraz dziaa na zasadzie
wymiatacza, transportujc LDL z tkanek do wtroby, gdzie przetwarzany jest na kwasy ciowe. Cholesterol jest integraln
czci bon komrkowych, wchodzi w skad Komorek mielinowych wkien nerwowych, jest materiaem wyjciowym do
syntezy hormonw sterydowych, witaminy D i kwasw ciowych.

Prawidowy poziom cholesterolu we krwi nie powinien przekraczad 200 mg w 100 ml osocza (5,2 mmol/l). Poziom cholesterolu
mona obniyd, zmniejszajc ilod tuszczw zwierzcych w poywieniu, zastpujc tuszcze nasycone nienasyconymi,
zwikszajc ilod spoywanych warzyw i owocw oraz aktywnod ruchow.
 WITAMINY

Witaminy Rola i rda Skutki niedoboru

Jedn z funkcji biochemicznych jest lepota zmierzchowa (kurza lepota);
wsptworzenie rodopsyny substancji zanikanie nabonkw i uszczenie si
niezbdnej do utrzymania pobudliwoci komrek skry; nadmiar jest szkodliwy, prowadzi
zmysowych siatkwki oka. do zmian zabarwienia skry, wypadania
Witamina A
Organizm czowieka potrafi produkowad wosw.
(retinol)
witamin A z karotenoidw.
Podstawowe rda: wtroba, jaja, maso, mleko,
tran, niektre warzywa i jarzyny zawierajce
karotenoidy (w tym marchew i pomidory).
Wpywa na gospodark wapniow (wzmaga U dzieci krzywica (deformacje koci).
wchanianie wapnia w jelitach). Jest niezbdna
Witamina D
do normalnego wzrostu kodca.
(kalcyferol)
Podstawowe rda: wtroba, mleko pene, jaja,
drode, maso, tran.
Jej podstawow funkcj jest prawdopodobnie Osabienie mini; obnienie podnoci.
hamowanie wchaniania lipidw ustrojowych
Witamina E (gwnie z bon komrkowych) i witaminy A.
(tokoferol) Podstawowe rda: oleje rolinne (sojowy,
sonecznikowy), orzechy, kieki pszenicy,
wtroba, jaja, ryby.
Wana w krzepniciu krwi (w komrkach Wyduanie czasu krzepnicia krwi,
wtroby niezbdna do wytwarzania protrombiny podatnod na krwotoki.
Witamina K biakowego czynnika uczestniczcego w
(filochinon) krzepniciu krwi).
Zapotrzebowanie pokrywane jest przez
produkcj bakterii tzw. Flory jelitowej.
Jest elementem enzymw utleniajcych Choroba beri-beri ble rk i ng,
Witamina B1 wglowodany i aminokwasy. drenia i osabienie mini, niewydolnod
(tiamina) Podstawowe rda: wtroba, miso, drode, ukadu krenia.
nieoczyszczone ziarna zb.
+
Jest elementem wanych koenzymw: NAD i Niedobr jest rzadko stwierdzany;
+
NADP wsptworzcych niektre enzymy uczucie zmczenia, depresje i zaburzenia
Witamina PP przeprowadzajce reakcje utleniania lub redukcji pamici.
(niacyna) w komrkach.
Podstawowe rda: wtroba, sery, jaja, pene
mleko, niektre warzywa.
Spenia rol podobn do witaminy PP jest Zapalenie skry i pkanie kcikw ust;
skadnikiem koenzymu FAD enzymu przy znacznych niedoborach obnienie
Witamina B2
utleniajcego zwizki organiczne w komrkach. sprawnoci umysowej.
(ryboflawina)
Podstawowe rda s takie jak w przypadku
witaminy PP.
Witamina B6 Jej pochodna jest koenzymem enzymw Niedobr jest rzadko stwierdzany; stany
(pirydoksyna) przetwarzajcych aminokwasy. zapalenia skry, pobudliwod.
Podstawowe rda: wtroba, miso, jaja,
warzywa, banany, roliny strczkowe.
Witamina B11 Wsptworzy niebiakowy skadnik enzymw Zakcanie procesu krwiotwrczego,
(kwas foliowy) niezbdnych w biosyntezie nukleotydw prowadzenie do anemii; niedobr u
wchodzcych w skad DNA. kobiet w ciy zwiksza ryzyko wad cewy
Podstawowe rda: bakterie flory jelitowej, nerwowej podu.
nieoczyszczone ziarna zb, drode, jarzyny
liciaste.
Witamina B12 Wsptworzy niebiakowy skadnik m.in. Anemia zoliwa na skutek zahamowania
(kobalamina, gdy enzymw przetwarzajcych zasady azotowe produkcji krwinek czerwonych; deficyty
zawiera kobalt) (wpywa wic porednio na syntez kwasw stwierdzone u wegetarian.
nukleinowych).
Podstawowe rda: bakterie flory jelitowej,
wtroba, jaja.
Witamina C Bardzo wana witamina o rozlegym dziaaniu. Niewielki deficyt obnia odpornod na
(kwas askorbinowy) Midzy innymi jest niezbdna w syntezie przezibienia; choroba szkorbut
kolagenu, tworzeniu istoty podstawowej koci i krwawienie dzise, wypadanie zbw,
zbw, a take we wchanianiu elaza i obniona odpornod, nieprawidowe
wzmacnianiu mechanizmw odpornociowych. zrastanie si koci, powolne gojenie si
Witamina C szybko ulega rozoeniu w wysokich ran).
temperaturach (w potrawach smaonych i
gotowanych).
Podstawowe rda: wiee owoce i warzywa
Awitaminoza schorzenie polegajce na cakowitym braku witaminy lub ich zestawu. Powoduje rnorodne zakcenie
przemiany materii z objawami charakterystycznymi dla poszczeglnych witamin.

Hiperwitaminoza zesp objaww chorobowych wywoany nadmiarem witamin w organizmie, dotyczy on przede wszystkim
witamin rozpuszczalnych w tuszczach: A, D, E i K.
Nadmiar witaminy A odwapnienie koci i zaburzenia pracy nerek.
Nadmiar witaminy D nudnoci, wymioty, wit skry, bl oczu, biegunka, wzmoone oddawanie moczu, obfite pocenie si
jak rwnie nadmierne odkadanie si wapnia w tkankach mikkich, w wtrobie, nerkach, pucach, sercu i naczyniach
krwiononych.
Nadmiar witaminy E zaburzenia czynnoci ukadu pokarmowego, uczucie zmczenia i osabienia.
Nadmiar witamin z grupy B B1: drenie mini, koatanie serca; B2: wid, drenie kooczyn, uczucie palenia i kucia.
Nadmiar witaminy C zaburzenia w ukadzie pokarmowym i nerwowym, wysypka skorna, uzalenienie, moe przyspieszad
tworzenie si kamieni nerkowych (u osb majcych problemy z nerkami).

MIKROELEMENTY I MAKROELEMENTY

Mikroelementy pierwiastki, ktrych udzia w budowie organizmu jest nieznaczny (poniej 0,01% suchej masy organizmu), a
czasem wrcz ladowy, ale s one nieodzowne.

Pierwiastek Funkcje w organizmie Gwne rda Skutki niedoboru

U zwierzt i U rolin
czowieka
elazo (Fe) wchodzi w skad wtroba, ryby, niedokrwistod chloroza mlodych
enzymw biorcych miso, jajka, (anemia), lici, zakcenie
udzia w procesie owoce, warzywa osabienie, ble przebiegu
oddychania liciaste gowy, arytmia oddychania i
komrkowego, serca, zaburzenia fotosyntezy
cytochromw oraz oddychania
hemoglobiny;
katalizator syntezy
chlorofilu
Jod (J) skadnik m.in. wodorosty, owoce niedoczynnod nie s znane
hormonu tyroksyny morza, sl tarczycy (wole,
i trjjodotyroniny jodowana, ociaod,
wdychane zwolnienie
powietrze przemiany materii,
nadmorskie otyod), u dzieci
niedorozwj
psychiczny i
umysowy
Fluor (F) skadnik koci i ryby, wtroba, prchnica, ubytki nie s znane
szkliwa zbw, woda zbw
chroni przed wodocigowa,
prchnic herbata, pasty do
zbw
Mied (Cu) skadnik wielu wtroba, jajka, Deficyty wystpuj bielenie i
enzymw, bierze fasolka, ostrygi, rzadko zasychanie
udzia w orzechy, nasiona, wierzchokw
wytwarzaniu grzyby, kakao modych lici
hemoglobiny
Cynk (Zn) skadnik wielu jogurty, produkty utrata aknienia, chloroza i karlenie
enzymw, bierze zboowe, ostrygi, pogorszenie lici
udzia w trawieniu czerwone miso, wzrostu i rozwoju,
biaek, niezbdny orzechy ziemne, powolne gojenie si
do funkcjonowania nasiona sonecznika ran, amliwod
ukadu wosw i paznokci,
odpornociowego, choroby skry,
konieczny do zaburzenia rozwoju
syntezy zwizkw i czynnoci gonad,
regulujcych wzrost oczu, skry, koci
i rozwj rolin,
skadnik insuliny
Kobalt (Co) skadnik witaminy miso, nabia anemia zahamowanie
B12 niezbdnej do procesu wizania
wytwarzania azotu przez
czerwonych motylkowe
krwinek
Makroelementy pierwiastki niezbdne do ycia, majca najwikszy udzia w budowie organizmu (powyej 0,01% suchej
masy kady; cznie ponad 99% cakowitej masy organizmu). Szed spord nich uczestniczy w budowie wikszoci zwizkw
organicznych. S to tzw. Pierwiastki biogenne: C, H, O, N, S, P.

Pierwiastek Funkcje w organizmie Gwne rda Skutki niedoboru

U zwierzt i U rolin
czowieka
Wgiel (C), podstawowe wszystkie produkty niedobr masy nie s znane
tlen (O), skadniki prawie pokarmowe ciaa, zahamowanie
wodr (H) wszystkich procesw
zwizkw yciowych
organicznych
Azot (N) skadnik biaek, produkty biakowe zahamowanie, zahamowanie
kwasw rolinne i zwierzce upoledzenie wzrostu czci
nukleinowych, procesw nadziemnych i
witamin, yciowych podziemnych,
barwnikw, krtkie i cienkie
hormonw pdy, licie mae,
wzrostowych rolin, przedwczenie
alkaloidw, zrzucane,
niektrych zamieranie pkw
koenzymw i bocznych
przenonikw
energii
Fosfor (P) skadnik budulcowy mleko, sery, miso niedobr wystpuje jak dla azotu; licie
koci, skadnik ATP i czerwone, drb, bardzo rzadko matowe, ciemne,
kwasw ryby, owoce morza, niebieskawozielone,
nukleinowych, orzechy, nasiona, brzowe matowe
niektrych biaek pene ziarna zb plamy, uschnite
brzegi
Siarka (S) skadnik miso, sery, ryby, niedobr nie jest wystpuj rzadko
aminokwasw, a groch, fasola, bob, znany
zatem biaek soja, papryka,
(budulcowych, cebula, czosnek
enzymw i
hormonw), CoA
Wapo (Ca) skadnik budulcowy mleko i produkty sabod mini, rozkad bon
koci i zbw, mleczne, sardynki, sabe i amliwe plazmatycznych,
niezbdny dla warzywa koci, osteoporoza, nieprawidowy
funkcjonowania zielonolistne, ubytki zbw wzrost i martwica
ukadu nerwowego, sezam (nasiona) organw rolinnych
mini, czynnik
krzepnicia krwi
Magnez (Mg) skadnik koci i roliny gwnie apatia, sabod, widnicie,
zbw, mini, zielonolistne skurcze i drenie chloroza lici,
wchodzi w skad mini, konwulsje zahamowanie
chlorofilu fotosyntezy

NADWAGA
Najwaniejsze czynniki powodujce nadwag: *obcienie rodzinne (dziedziczne skonnoci do tycia); czsto jednak s to po
prostu ze nawyki ywieniowe (szczeglnie niebezpieczna jest otyod brzuszna); *zbyt mao ruchu (siedzcy tryb ycia); *czste
jedzenie (np. w barach szybkiej obsugi); *nadmierne podjadanie midzy posikami; *problemy natury psychicznej; *jedzenie
sodkich i tustych produktw (wypieki, ciasta, frytki, wdliny, uywanie zbyt duych iloci tuszczu do przygotowywania
potraw). W przypadku nadwagi czsto wystpuj: *dolegliwoci staww; *ble krgosupa; *podwyszony poziom cholesterolu
we krwi; *miadyca; *stany zapalenia w fadach skry; *cukrzyca; *podagra; *zakcenia snu; *wysokie cinienie krwi;
*choroby y; *owrzodzenie ng.

ENZYMY TRAWIENNE
Trawienie chemiczna obrbka pokarmu.
Trawienie enzymatyczne procesy hydrolizy makroczsteczkowych skadnikw pokarmowych na substancje
drobnoczsteczkowe, przyswajalne przez organizm.
Enzym Miejsce produkcji Miejsce dziaania Substrat Produkt
Amylaza linowa linianki Jama ustna Skrobia Maltoza,
oligosacharydy
Pepsyna Gruczoy odkowe odek Biaka Polipeptydy,
(endopeptydaza) (HCL pepsynogen oligopeptydy
=pepsyna)
Trypsyna Trzustka Jelito cienkie Biako Polipeptydy,
(endopeptydaza) (enterokinaza (dwunastnica) oligopeptydy
trypsynogen
=trypsyna)
Chymotrypsyna Trzustka Jelito cienkie Biako Polipeptydy,
(endopeptydaza) (trypsyna (dwunastnica) oligopeptydy
chymotrypsynogen
=chymotrypsyna)
Lipaza trzustkowa Trzustka Jelito cienkie Tuszcze Glicerol, kwasy
(dwunastnica) tuszczowe
Amylaza trzustkowa Trzustka Jelito cienkie Skrobia, glikogen Maltoza,
(dwunastnica) oligosacharydy
(dekstryny)
Maltaza Gruczoy jelitowe Jelito cienkie Maltoza Glukoza
Sacharaza Gruczoy jelitowe Jelito cienkie Sacharoza Glukoza, fruktoza
Laktaza Gruczoy jelitowe Jelito cienkie Laktoza Glukoza, galaktoza
Nukleazy (rybo-, Gruczoy jelitowe Jelito cienkie RNA, DNA Nukleotydy
deoksyrybonukleazy)
Amino- i Gruczoy jelitowe Jelito cienkie Polipeptydy, Tri peptydy, di
karboksypeptydazy (proamino-, (dwunastnica) oligopeptydy peptydy, aminokwasy
(egzopeptydazy) prokarboksypeptydazy)

CHOROBY UKADU POKARMOWEGO

Nazwa choroby Niektre objawy
Chroba wrzodowa *bl na czczo ustpujcy po
przyjciu posiku lub rodkw
alkalizujcych (mleko,
farmaceutyki)
*uczucie penoci lub
rozpierania po posikach
*uczucie palenia i pieczenia
pojawiajce si w nadbrzuszu
*ble nadbrzusza
Choroba refluksowa *cofanie kwanej treci
odkowej do przeyku
Niektre skutki Gwne przyczyny schorzenia
*nielczona choroba *chorob wrzodow
wrzodowa powoduje wywouje niepozorna
krwawienie doprowadzajce bakteria nazywana
w zalenoci od nasilenia do Helicobacter pylori
wstrzsu (i zagroenia *nadmierna produkcja kwasu
wstrzsem lub solnego
niedokrwistoci *czynniki genetyczne
*zwenie odwiernika *stosowanie popularnych
*perforacja wrzodu rodkw przeciwblowych
(przerwanie przez nisz
wrzodow ciany odka)
*tzw. drenie wrzodu do
innych narzdw najczciej
trzustki
*uszkodzenie i zapalenie *przyczyna choroby nie jest
bony luzowej przeyku znana
*sprzyja jej przepuklina
rozworu przeykowego
*otyod
*cia
*wiek powyej 50 lat
*nieodpowiedni styl ycia i
odywiania
Rak odka *czsto przebiega *zgon *sprzyja spoywanie solnych
bezobjawowo i wdzonych pokarmw
*ucisk w nadbrzuszu zwierzcych
*uczucie penoci *azotany, ktre sa nastpnie
*wstrt do misa przeksztacane w substancje
*brak apetytu, chudnicie rakotwrcze
*powikszenie wzw *przewleke zapalenie
chonnych odka
*cigy bl
Zesp jelita draliwego *kolkowe ble brzucha *czynniki psychiczne
*wzdcia *uwarunkowania genetyczne
*biegunki *inne bliej nieznane
*zaparcia
Rak jelita grubego *pierwsze etapy choroby *zgon *ubogoresztkowa dieta
przebiegaj zazwyczaj *wytworzenie sztucznego *polipowatod jelita grubego
bezobjawowo odbytu (tzw. stomy) *dugoletnie wrzodziejce
*krwawienie z odbytu zapalenie okrnicy
*zaparcia na przemian z
biegunkami
*chudnicie
*stany podgorczkowe
*niedokrwistod
*pocztkowo bl moe nie
wystpowad
Kamica pcherzyka *tzw. kolka pcherzykowa *ostre i przewleke zapalenie *otyod
ciowego (kolkowy bl, nudnoci) pcherzyka ciowego *wiek po 40 roku ycia
*wodniak i ropniak *nadmiar cholesterolu lub
pcherzyka ciowego niedobr kwasw ciowych
*perforacja (przebicie do w ci
jamy otrzewnej)
*rak
Wirusowe zapalenie wtroby *nie zawsze chorobie *tzw. galopujce zapalenie *wirus
(A/B/C/D/E) towarzyszy taczka wtroby doprowadza do
*przebieg moe byd zupenie zgonu
bezobjawowy *moe przechodzid w
przewleke zapalenie
*marskod wtroby
Marskod wtroby *przez dugi czas brak *rak wtroby *przewleky alkoholizm
objaww *piczka *dugotrwae wirusowe
*objawy niewydolnodi *zgon zapalenie wtroby
wtroby
*wodobrzusze
*objawy zwizane z
nadcinieniem wrotnyjm
(poszerzone yy na skrze
wok ppka, krwawienie z
ylakw przeyku
Zapalenie trzustki *silny bl w nadbrzuszu *wstrzs *nieznana dokadna
(ostre/przewleke) opasajcy klatk piersiow *zwapnienie, zniszczenie przyczyna schorzenia
*nudnoci trzustki niewydolnod *kamica drg ciowych
*skpe wymioty *postpujce wyniszczenie *naduywanie alkoholu
*wzdcia organizmu
*wstrzs: spadek cinienia, *znaczny spadek masy ciaa
przyspieszenie ttna, bladod *zgon
*wzrost poziomu diastazy we
krwi i w moczu
*moe przebiegad
bezobjawowo
*biegunka tuszczowa ka
zawiera due iloci
niestrawionych skadnikw
pokarmowych, g. tuszczu
Rak trzustki *objawy przypominaj
przewleke zapalenie trzustki
*ble w nadbrzuszu
*utrata apetytu
*spadek masy ciaa
Uchyki okrnicy *najczciej przebiegaj bez *niekiedy ciana
objaww
*objawy podobne do
lewostronnego zapalenia
woreczka robaczkowego: bl
w lewtm podbrzuszu,
zaparcia, wzdcia, stan
podgorczkowy
Zgaga (Pyrosis) *pieczenie w okolicy za
mostkiem po posiku
CHOROBY ZBW
Nazwa choroby Niektre objawy
Parodontoza (zapalenie *obrzk, skonnod do *przeniesienie zapalenia w
przyzbia) krwawieo i wraliwod gb do koci
dzise
Zapalenie miazgi zba *nadwraliwod *silne objawy blowe
*bl samoistny i bl przy
nadgryzaniu
*taczka *wiek powyej 60 lat
*cukrzyca *bezporednia przyczyna
*tzw. wdrujce zakrzepowe nieznana
zapalenie y *sprzyja jej palenie tytoniu i
picie kawy
*nieznane
zmienionego odcinka jelita
moe ulec procesowi
zapalnemu
*przerwanie ciany uchyka
(perforacja)
*zwenie wiata jelita
*krwawienie
*wymioty *spoywanie sodyczy
zawierajcych du ilod
tuszczu (zwaszcza czekolada
i domowe wypieki), potrawy
kwane, alkohol
*czsto towarzyszy
pocztkowym stadiom ciy
Niektre skutki Gwne przyczyny schorzenia
*nastpstwo zapalenia
dzise
*utrata zbw *brak higieny jamy ustnej
*ostry bl uzbienia *bdy popeniany w
*wysunicie si zba leczeniu stomatologicznym
*ostry ropieo przyzbny
*zapalenie miazgi
*martwica miazgi
*usunicie zba
*gbokie, nieleczone ubytki
*tworzenie si zmian prchnicowe
zapalnych w tkankach *nieszczelne wypenienia lub
otaczajcych zb: ozbnej wielokrotne zabiegi
oraz koci wyrostka wykonywane na tym samym
zbodooweg zbie
*koniecznod leczenia *uraz, zamanie, pknicie
kanaowego lub przecienie zba
(endodontycznego) *powikanie podczas leczenia
zachowawczego lub
protetycznego (szlifowanie
zba)
Zapalenie dzise *dzisa s zaczerwienione, *zanikanie koci zbw *kamieo nazbny
obrzknite i atwo krwawi nagromadzony powyej i
*niewiey oddech poniej brzegu dzise
*zmiany ustawienia zbw *stres
*wyduanie si zbw i *zgrzytanie zbami z powodu
ich rozchwianie wystajcych plomb, le
*okazjonalny bl dopasowanych protez
zbowych, jak rwnie
wywoane napiciem
psychicznym
*niedobr witamin
*cukrzyca
*zaawansowane choroby
wtroby przebiegajce z jej
niewydolnoci
*uczulenia
*przestrojenie hormonalne
zwizane z dojrzewaniem
pciowym lub procesem
przekwitania
*stosowanie piguek
antykoncepcyjnych
*uboczne dziaanie
niektrych lekw
przeciwpadaczkowych
Prchnica *ostry bl *uszkodzenie naczyo *kwasy powstajce w wyniku
*nadwraliwod krwiononych i zba dziaania bakterii w wpytce
*zakaenie miazgi zba nazbnej
 WYMIANA GAZOWA I ODD YCHANIE
ORGANIZMW
Wymiana gazowa (respiracja) wymiana tlenu i dwutlenku wgla midzy rodowiskiem zewntrznym a organizmem
zwierzcia. Wyodrbnia si oddychanie zewntrzne, czyli wymian gazow ze rodowiskiem zewntrznym, ktra u wikszoci
zwierzt odbywa si w silnie ukrwionym ukadzie oddechowym. Natomiast oddychanie wewntrzne to wymiana gazowa
midzy krwi i komrkami (tkankami) ciaa.
W odniesieniu do zwierzt czsto przyjmuje si: oddychanie zewntrzne wymiana gazowa (dostarczanie tlenu i usuwanie
dwutlenku wgla, oddychanie wewntrzne oddychanie komrkowe (wewntrzkomrkowe).
W odniesieniu do rolin take uywa si okrelenia wymiana gazowa (dostarczanie dwutlenku wgla do komorek
fotosyntezujcych i tlenu niezbdnego do oddychania komrkowego).
Podstaw wymiany gazowej jest dyfuzja wynikajca z rnych cinieo potencjalnych (czstkowych).

Wentylacjastaa odnowa orodka dostarczajcego tlen w bezporednim otoczeniu powierzchni oddechowej.

WYMIANA GAZOWA ZWIERZT

GWNE TYPY NARZDW ODDECHOWYCH MECHANIZMY ODDECHOWE

Typy narzdw Budowa narzdu i dziaanie Przykadowe grupy systematyczne

wymiany gazowej
Powierzchnia ciaa Wydajnod tego rozwizania jest maa i dodatkowo bardzo Parzydelkowce, pazince, nicienie,
(woda i miejsca szybko maleje wraz ze wzrostem wielkoci zwierzcia piercienice, ryby, plazy
wilgotne) (pogarszajcy si stosunek wielkoci do objtoci). U
krgowcow wymiana gazowa przez skor jedynie
wspomaga wymian gazow za pomoc puc.
Skrzela (woda) Generalnie dwa typy skrzeli: zewntrzne oraz wewntrzne. Niektre pijawki, limaki morskie,
Skrzela zewnetrzne rozbudowane, delikatne wyrostki larwy pazw (skrzela zewntrzne),
ciaa, tylko u nielicznych zwierzt o maym liczne skorupiaki, mae, gowonogi,
zapotrzebowaniu tlenowym. Skrzela wewntrzne zwykle ryby (skrzela wewntrzne)
ruch wody wok nich jest wymuszony (np. przez rzski u
may, ruch odny u skorupiakw lub mini
pozaskrzelowych u ryb). U ryb skrzela dzialaj jak
wymienniki przeciwprdowe.
Tchawki (ld) System bardzo rozgazionych rurek (tchawek), ktrych Wije, owady, niektre pajczaki
koocowe, najcieosze, nierozgazione odcinki (tracheole)
docieraj do niemal wszystkich komorek ciaa. Wentylacja
zwykle jest czynna (zamykanie i otwieranie przetchinek
oraz praca mini ciaa).
Puca Silnie ukrwione wpuklenia cian ciaa. Wyrnia si puca Puca niewentylowane: limaki
niewentylowane (dyfuzyjne) oraz wentylowane (rne ldowe, pajczaki; puca wntylowane:
mechanizmy, najczciej zmiana objtoci klatki dorose pazy bezogonowe, gady,
piersiowej). Do puc prowadz drogi oddechowe (stanowi ptaki, ssaki
przestrzeo martw).

BARWNIKI ODDECHOWE ZWIERZT

1. Zawierajce elazo: * czerwona hemoglobinawystpuje przede wszystkim w krwinkach krgowcw wszystkich
gromad; * czerwona hemoerytrynawystepuje m.in. u wieloszczetw; * zielona chlorokruorynawystpuje u
niektrych wieloszczetw; * mioglobina;
2. Zawierajce mied: * niebieska hemocyjaninawystpuje m.in. u skorupiakw.
 WYMIANA GAZOWA ROLIN
Wymiana gazowa rolin dokonuje si przez aparaty szparkowe, znajdujce si po spodniej stronie lici (u jednoliciennych po
obu stronach lici) i na modych odygach, oraz przez pierwsze przetchlinki i przestwory midzykomrkowe (tkanka
przewietrzajca aerenchyma). Przestwory midzykomrkowe sa charakterystyczne dla rolin siedlisk okresowo zalewanych
wod. Niektre gatunki rolin yjcych w strefach klimatu podzwrotnikowego na zalanych lub podmoklych terenach, gdzie
wystpuj niedobory tlenu, wytwarzaj tzw. Pneumatofory, czyli korzenie powietrzne umoliwiajce czciom podziemnym
rolin wymian gazow.

BUDOWA I FUNKCJE UKADU ODDECHOWEGO CZOWIEKA

Jama nosowajest wycielona silnie ukrwiona bon luzow, zbudowana z wielowarstwowego nabonka migawkowego oraz
pola wchowego tworzonego przez urzsiony nabonek wchowy. Funkcja jamy nosowej jest oczyszczanie, ogrzewanie i
nawilanie wdychanego powietrza.

Gardouchodz do niego trbki suchowe. Tu krzyuj si drogi pokarmowe i oddechowe.

Krtaozbudowana jest z chrzstek (chrzstka tarczowa tworzy tzw. Jabko Adama) oraz wizade i mini, ktre umoliwiaj
wydawanie dwikw. Nagonia ogranicza wejcie do krtani, pod ni w najwszym miejscu tego narzdu znajduj si strumy
glosowe (faldy gosowe). Podczas przeykania pokarmu nagonia zamyka wejcie do tchawicy, co zapobiega zaksztuszeniu i
uduszeniu.

Tchawicazbudowana jest z chrzstek pksiycowatych, lecych jedna nad druga, poczonych ze sob cznotkankow
bon oraz miniami gadkimi. Powoduje to jej elastycznod i sprystod. Wntrze tchawicy wycielone jest bona luzow
zbudowan z nablonka migawkowego, dziki temu oczyszcza wdychane powietrze.

Oskrzela i oskrzelikioskrzela gwne stanowi rozgazienie tchawicy, wchodzc do puc, dziel si na coraz mniejsze i wsze
w przekroju rozgazienia, czyli oskrzeliki zakooczone pcherzykami pucnymi. Podobnie jak tchawic wyciela je bona luzowa
zbudowana z nablonka migawkowego (oczyszczaj wdychane powietrze).

Pucaoskrzela gwne, oskrzeliki i pcherzyki pucne wchodz do puc wyrniajcych si budow patow. Puco prawe jest
trojpatowe, lewe za dwupatowe. Puca z zewntrz okryte sa bona surowicz zwan opucn. Midzy opucn a powierzchni
puc tworzy si tzw. Jama opucna, podczas oddychania zmniejszajca tarcie midzy pucami i klatk piersiow.

Pcherzyki pucnecienkocienne pcherzyki otoczone sieci naczyo krwiononych wlosowatych. Wntrze ich jest wycielone
nabonkiem oddechowym. Midzy pcherzykami pucnymi a naczyniami krwiononymi zachodzi wymiana gazowa zewntrzna.
Tlen: wiato pcherzyka nabonek pcherzykowy przestrze midzykomorkowa rdbonek naczyniowo kapilary
wiato kapilary.

REGULACJA WYMIANY GAZOWEJ

Mechanizm podstawowy Mechanizmy porednie
*automatyczny *rnie orodki odbierajceimpulsy chemoreceptorw w
orodek oddechowy w rdzeniu przeduonym (czd mzgu, w naczyniach, z mechanoreceptorw puc,
wdechowa oraz wydechowa) termoreceptorw i baroreceptorw
*dowolny *niektre hormony, np. TRH
kora mzgowa, a poprzez ni take orodki sterujce
emocjami

ODDYCHANIE KOMRKOWE
Oddychanie komrkowe (wewntrzkomrkowe) cakowite lub czciowe utlenianie substratu oddechowego, prowadzce do
uwalniania i magazynowania energii uytecznej biologicznie, zgromadzonej w ATP. Oddychanie moe byd beztlenowe lub
tlenowe.

Reakcja oglna:
6 12 6 + 62 62 + 62 + 2872
 ODDYCHANIE TLENOWE I BEZTLENOWE

I. Glikoliza cig beztlenowych reakcji, w ktrych glukoza rozkadana jest do pirogronianu (zwizku
trjwglowego):
6 12 6 + 2 + 2+ 23 + 2 + 2
II. Reakcja pomostowa reakcja oksydacyjnej dekarboksylacji pirogronianu, w wyniku ktrej powstaje
dwutlenek wgla oraz grupa acylowa, ktra przycza si do czsteczki koenzymu A, tworzc acetylo-CoA.
III. Cykl Krebsa (cykl kwasw trikarboksylowych) zamknity cig reakcji, podczas ktrych grupa acetylowa z
acetylo-CoA przyczana jest do zwizku czterowglowego (szczawiooctanu). Powstajcy zwizek
szeciowglowy (cytrynian) ulega stopniowej dekarboksylacji (powstaje CO 2), a take dehydrogenacji
+
(powstaje NADH + H oraz FADH2). Zachodzi fosforylacja substratowa.

Reakcja oglna:
+ 3+ + + + + 22 + 3 + 2 + +

Oglnie bilans energetyczny reakcji pomostowej oraz cyklu Krebsa:

23 + 8+ + 2 + 2 + 2 62 + 8 + 22 + 2

DZIAANIE POMPY PROTONOWEJ AOCUCHA ODDECHOWEGO

IV. aocuch oddechowy (cilej utlenianie koocowe w aocuhcu oddechowym) w tym etapie spalania
glukozy utlenianie s czsteczki NADH oraz FADH2, ktre zostay zsyntetyzowane we wczeniejszych
etapach. Okrelenie aocuch oddechowy odnosi si przede wszystkim do aocucha przenonikw
elektronw (czterech transbonowych kompleksw biakowych wbudowanych w bon grzebieni
mitochondrialnych). Wdrwka elektronw umoliwia transport jonw wodorowych (3 z 4 kompleksw
aocucha s pompami protonowymi) z matrix do przestrzeni perymitochondrialnej. Powstajcy gradient
elektrochemiczny protonw (teoria chemiosmotyczna Mitchella) napdza syntez ATP swoisty motor
molekularny umoliwiajcy syntez ATP. Poniewa podczas tego typu fosforylacji elektrony z substratu
wdruj na tlen, nazwano j fosforylacj oksydacyjn.
+
Bilans: Elektrony z czsteczki NADH + H pozwalaj na syntez ok. 3 czsteczek ATP, a z FADH 2 2 czsteczek
ATP. Bilans utleniania koocowego wynosi wic 4 x 3 + 1 x 2 = 14 czsteczek ATP z 1 czsteczki pirogronianu.
Brutto daje to wic dla wszystkich etapw utleniania glukozy 40 czsteczek ATP z 1 czsteczki glukozy, netto
zza 36 czsteczek ATP.

Wwczas bilans utleniania koocowego jest nastpujcy: (4 x 2,5 + 1 x 1,5) x 2 = 23 czsteczki ATP. Jeli
dodamy do tego 2 czsteczki ATP z fosforylacji substratowej w cyklu Krebsa (2x1) oraz 2 czsteczki ATP
netto z glikolizy i 3 czsteczki ATP, to w glikolizie powstaj 2 czsteczki NADH, ktre przekazuj elektrony i
protony do wntrza mitochondrium na FAD, a z dwch czsteczek FADH 2 powstaj 3 czsteczki ATP. Razem
daje to 30 czsteczek ATP netto z 1 czsteczki glukozy. W niektrych komrkach (np. wtroby, nerek, serca)
transport potencjau redukcyjnego NADH do wntrza mitochondrium jest bezstratny. Wwczas bilans
wynosi 32 czsteczki ATP netto. Wszystkie powysze wyliczenia maj jednak charakter teoretyczny,
poniewa nie uwzgldniaj innych czynnikw, na przykad kosztw transportu niezbdnych jonw i
metabolitw.

PRZEMIANY TUSZCZW I AMINOKWASW

Substratem oddechowym w komrkach nie musi byd glukoza utleniad mona take tuszcze. Wsptworzce je kwasy
tuszczowe mona (przez szlak -oksydacji, cykl Krebsa i aocuch oddechowy) utleniad jak glukoz.

W warunkach na przykad dugotrwaego godu substratami oddechowymi mog byd te aminokwasy (po deaminachi).

ODDYCHANIE BEZTLENOWE
Oddychanie beztlenowe synteza ATP w warunkach beztlenowych w cytoplazmie. Wyrnia si dwa rodzaje oddychania
beztlenowego: fermentacj u niektrych beztlenowych bakterii i grzybw oraz niekiedy w tkankach rolin i zwierzt
(fermentacja mleczanowa), oraz oddychanie siarczanowe albo azotanowe (tylko u niektrych beztlenowych bakterii).
 PRZYKADY FARMANTACJI (ODDYCHANIA BEZTLENOWEGO; BILANS NETTO)

Alkoholowa, np. drode winne (beztlenowce wzgldne)

Mleczanowa (kwasu mlekowego), np. niektre mikroorganizmy, mibue czowieka podczas wzmoonej pracy.

Bilans energetyczny oddychania beztlenowego jest znacznie gorszy od tlenowego (tylko 2% wobec ok. 30-35% dla tlenowego).

PRZEBIEG ODDYCHANIA KOMRKOWEGO

Etap oddychania Zysk

komrkowego
Glikoliza,
miejsce przebiegu: cytozol
Reakcja pomostowa
Cykl Krebsa,
miejsce przebiegu:
mitochondrium (matrix)
Utlenianie koocowe w
aocuchu oddechowym,
miejsce przebiegu:
mitochondrium (bona
mitochondrialna
wewntrzna, grzebienie
cristae)
Sumaryczny zysk energetyczny netto z 1 czsteczki glukozy:
Oglny opis reakcji
Rozpad glukozy na dwie
czsteczki kwasu
pirogronowego; nie wymaga
obecnoci tlenu
Dekarboksylacja oksydacyjna
kwasu pirogronowego
powstaje acetylo-CoA
Ostatyczny acetylo-CoA do
CO2 i H2O; porednie
metabolity cyklu s
produktami wicymi t
przemian z innymi
przemianami o
podstawowym znaczeniu
Utlenianie wodoru z uyciem
tlenu atmosferycznego
poczone z uwolnieniem utworzonych przy dekarboksylacji
energii wykorzystanej do
syntezy ATP (fosforylacja
oksydacyjna); praca syntazy 2 czsteczki FADH2 utworzone w cyklu
ATP
Gwne etapy procesu
energetyczny
Fosforylacja substratowa (przyczenie
- 2 ATP
fosforanu do czsteczki glukozy)
Rozkad glukozy do 2 czsteczek
aldehydu 3-fosfoglicerynowego
Utlenienie aldehydu 3-
+ 4 ATP
fosfoglicerynowego
Powstanie 2 czsteczek
guanozynotrifosforanu z 2 czsteczek + 2 ATP
bursztynylo-CoA
Utlenianie 2 czsteczek izocytrynianu,
-ketoglutaranu i jabczanu; powstaje 6
czsteczek NADH
Utlenianie 2 czsteczek bursztynianu;
powstaj 2 czsteczki FADH2
Przemiany prowadzce do
szczawiooctanu
Kada z 2 czsteczek NADH
utworzonych podczas glikolizy daje 2
+ 4 ATP
czsteczki ATP (nie 3, ze wzgldu na
koszt transportu)
Kada z 2 czsteczek NADH
+ 6 ATP
pirogronianu (reakcja pomostowa) daje
3 ATP
+ 4 ATP
kwasu cytrynowego daj po 2 ATP
6 czsteczek NADH utworzonych w
cyklu kwasu cytrynowego daje po 3 + 18 ATP
czsteczki ATP
Ok. + 36 ATP

PORWNANIE ODDYCHANIA TLENOWEGO I BEZTLENOWEGO

Cecha Oddychanie beztlenowe Oddychanie tlenowe

Substrat oddechowy Glukoza Glukoza i O2
Produkt koocowy Kwas mlekowy lub etanol CO2 i H2O
Miejsce zachodzenia Cytozol Cytozol i wntrze mitochondrium
+ Glikoliza, reacja pomostowa, cykl
Etapy Glikoliza i odtwarzanie NAD
Krebsa, utlenianie koocowe
Liczba moli ATP z 1 mola glukozy:
- brutto - 4 mole ATP - 40 moli ATP
- netto - 2 mole ATP - 36 moli ATP
 KRENIE
Ukad krenia wystpuje jedynie u trjwarstwowcw, jednak nie maj go np. nicienie i pazioce.

TYPY UKADW KRENIA

OTWARTY ZAMKNITY
Zawarty w nim pyn wylewa si z naczyo do jam ciaa (zatok) I Krew lub hemolimfa kry w ukadzie naczyo. Wymiana
do przestworw midzykomrkowych (std czste okrelenie substancji nastpuje podczas przepywu krwi przez naczynia
hemolimfa). wosowate (kapilary).
Otwarty ukad krenia wystpuje np. U: Zamknity ukad krenia wystpuje u:
stawonogw wstnic
miczakw (u gowonogw prawie cakowicie piercienic (z wyjtkiem pijawek)
zamknity) rurkoczukowcw
osonic. bezczaszkowcw
krgowcw.

UKAD KRWIONONY BEZKRGOWCW (WYBRANE ELEMENTY)

Typy bezkrgowcw Budowa Barwniki

Piercienice *ukad zamknity Barwniki oddechowe rozpuszczone
*brak serca, jego rol zwykle peni ttnice w osoczu:
czci naczynia grzbietowego lub naczynia *hemoglobina (czerwona)
okrne (tocz krew do przodu ciaa) *chlorokruoryna (zielona)
*dwa gwne naczynia biegn po stronie
brzusznej i grzbietowej ciaa, czsto w kadym
segmencie wystpuj naczynia okrne
*sied naczyo wosowatych wystpuje w
powokach ciaa, co umoliwia wymian gazow
Stawonogi *ukad otwarty (hemolimfa wylewa si do Hemolimfa moe zawierad:
hemocelu) *hemocyjanin (niebieska)
*serce rurkowate (pcherzykowate), zbudowane *hemoglobin (czerwona)
zwykle z kilku komr, ley w worku osierdziowym lub moe byd pozbawiona
po stronie grzbietowej ciaa barwnikw oddechoowych (np. U
*serce toczy krew do aorty w kierunku gowy pajczakw, wijw, owadw)
*krew wlewa si do serca z worka osierdziowego
przez specjalne otwory (ostia)
*u owadw nie peni funkcji oddechowych
Miczaki *ukad otwarty O osoczu rozpuszczony barwnik
*krew wylewa sie do jamy ciaa oddechowy hemocyjnanina
*serce zbudowane z komory i jednego lub dwch (niebieska)
przedsionkw (wyjtkowo z czterech u
odzikw), zawiera zastawki przedsionkowo-
komorowe, ley w worku osierdziowym
*u gowonogw wystpuj niekiedy dodatkowe
dwa serca skrzelowe
Szkarupnie *otwarty, zloony z systemu zatok i kanaw Brak barwnika
 UKAD KRWIONONY KRGOWCW

Budowa ukadu
Gromada Budowa serca Erytrocyty
krwiononego
*trzyczciowe,
*w erytrocytach
jednoprzepywowe, typu
Bezuchwowce Jeden obieg krwi hemmoglobina o budowie
ylnego (tzn. przepywa przez
przypominajcej mioglobin
nie krew odtlenowana)
*ylne, zbudowane z
czterech pcherzykw
*zawieraj hemoglobin (u
(zatoka ylna, przedsionek,
ryb arktycznych, larw
komora, stoek ttniczy);
Ryby Jeden obieg krwi wgorza I ledzia nie
parzyste uki naczyniowe
wystpuj erytrocyty I
(opuszka ttnicza serca ryb
hemoglobina)
kostnych nie jest czciom
serca)
*zasadniczo trzydziaowe
(dwa przedsionki, komora,
ale jest te zatoka ylna)
Dwa obiegi krwi: duy I may *w komorze wystpuj fady *owalne, jdrzaste I bardzo
Pazy oraz wspomagajce krenie utrudniajce mieszanie si due
tzw. skrne krwi (u pazw ogoniastych *zawieraj hemoglobin
przegroda przedsionkw
niezupena, a u bezpucnych
brak jej zupenie)
*trzydziaowe
*przegroda
midzykomrkowa
*mae, jdrzaste, z ma
niecakowita (u krokodyli
Gady liczb organelli
cakowita)
komrkowych
Dwa obiegi krwi: *znaczna redukcja zatoki
*duy (serce ciao ylnej
serce) *dwa uki aorty
*may, pucny (serce puca *retatywnie bardzo due,
serce) czterodziaowe *mae, jdrzaste, prawie bez
Ptaki
*szcztkowa zatoka ylna organelli komrkowych
*zachowany prawy uk aorty
*mae, bez jdra
*due, czterodziaowe
Ssaki komrkowego I innych
*zachowany lewy uk aorty
organelli komrkowych

UKAD KRENIA CZOWIEKA

GWNE FUNKCJE UKADU KRWIONONEGO

Ukad krwionony umoliwia transport:

tlenu i dwutlenku wgla midzy narzdami wymiany gazowej a tkankami

substancji pokarmowych wchoniych z jelita cienkiego do miejsc ich magazynowania i wykorzystania
hormonw z miejsc ich wytwarzania do komrek docelowych
zbnych i szkodliwych produktw przemiany materii z tkanek do wtroby i do nerek
ciepa midzy orodkami produkujcymi ciepo (np. wtroba, minie szkieletowe, brunatna tkanka tuszczowa), a
odbiorcami ciepa (skra, nerki itp.)
peni rol odpornociow (odpowied immunologiczna swoista i nieswoista)
uczestniczy w utrzymaniu odpowiedniego pH, zapewnia komrkom rodowisko stae pod wzgldem chemicznym i
fizycznym.
 BUDOWA UKADU KRWIONONEGO CZOWIEKA

Ukad krwionony czowieka skada si z naczyo krwiononych (ttnic, y, naczyo wosowatych) i serca, ktrego praca
umoliwia krenie krwi w organizmie.

Serce jest bardzo uminionym narzdem, toczy krew do ttnic, ma wasny system naczyniowy (ttnice wieocowe
oraz yy serca).
Ttnice pucne (a) odprowadzaj odtlenowan krew z serca do puc.
ya gwna grna (b) ni odtlenowana krew dociera z gowy i kooczyn grnych do prawego przedsionka.
ya gwna dolna (c) odtlenowana krew docira ni do prawego przedsionka.
ya wtrobowa (d) ni pynie krew, w ktrej znajduje si optymalne stenie substancji rozpuszczonych, np.
glukozy.
ya wrotna (e) transportuje do wtroby krew zasobn w substancje odywcze.
yy nerkowe transportuj krew odtlenowan o obnionym steniu mocznika oraz o uregulowanym pH i stosunku
+ +
Na /K .
yy udowe przenosz odtlenowan krew z kooczyn dolnych. Znajdujce si w yach udowych zastawki zapobiegaj
zaleganiu krwi w kooczynach.
yy sercowe (f).
Ttnice szyjne dostarczaj krew do mzgu.
yy pucne (cztery) (g) uchodz do lewego przedsionka serca, nimi pynie krew utlenowana.
Aorta (h) gwna, najwiksza ttnica, ni rozprowadzana jest utlenowana krew pod wysokim cinieniem.
Ttnica wtrobowa (i) transportuje utlenowan krew do wtroby.
Ttnica krezkowa (jelitowa) (j) dostarcza utlenowan krew do jelita.
Ttnice nerkowe transportuj utlenowan krew do nerek.
Ttnice udowe nimi utlenowana krew dociera do kooczyn dolnych.
Ttnice wieocowe (k).

Do kadego narzdu dochodzi ttnica dostarczajca utlenowan krew i skadniki pokarmowe oraz ya usuwajca odtlenowan
krew i produkty przemiany materii.

BUDOWA SERCA

Serce ley w lewym rdpiersiu za mostkiem. Z zewntrz jama serca otoczona jest osierdziem zbudowanym z dwch
cznotkankowych blaszek, midzy ktrymi znajduje si jama osierdzia wypeniona pynem surowiczym. Pyn ten redykuje tarcie
blaszek podczas skurczu i rozkurczu serca.

yy gwne (a) grna i dolna u ich ujcia w cianie prawego przedsionka znajduje si gwny wze rozrusznika serca (wze
zatokowo-przedsionkowy).

Pieo pucny (b) wychodzi z prawej komory serca, rozgazia si na dwie ttnice pucne.

Zastawka pnia pucnego (pksiycowata) znajduje si w ujciu pnia pucnego; jest zbudowana z trzech patkw, ktre
zaciskajc si, uniemoliwiaj powrt krwi do rozkurczajcej si komory.

Prawy przedsionek (c) pompuje krew do prawej komory serca.

Zastawka trjdzielna (przedsionkowo-komorowa prawa) (d) zapobiega cofaniu si krwi do prawego przedsionka w trakcie
skurczu prawej komory.

Prawa komora (j) toczy krew do obiegu pucnego (maego).

ciana serca (k) zbudowana jest z trzech warstw: wsierdzia (wewntrzna), rdsierdzia (misieo sercowy o rnej gruboci) i
nasierdzia.

Lewa komora (l) toczy krew do duego obiegu krwi; wytwarza znacznie wysze cinienie ni prawa komora (due opory
toczenia).

Przegroda serca (i) (czd przegrody znajdujca si na wysokoci przedsionkw jest nazywana midzyprzedsionkow, za czd
przegrody oddzielajca komory nazywana jest midzykomorow) oddziela lew czd serca od prawej; znajduje si w niej
wze przedsionkowo-komorowy i pczek przedsionkowo-komorowy (pczek Hisa).
Aorta (h) ttnica gwna; najwiksza ttnica w organizmie; wychodzi z lewej komory serca; ma spryste ciany, co pozwala
jej przenosid fale krwi powstajcych w czasie skurczu lewej komory.

Zastawka aorty (pksiycowata) (g) zapobiega cofaniu si krwi z aorty do lewej komory.

Zastawka dwudzielna (przedsionkowo-komorowa lewa mitralna) (f) zapobiega cofaniu si krwi z lewej komory do lewego
przedsionka.

Lewy przedsionek (e) pompuje krew do lewej komory serca. Cinienie wytwarzane przez przedsionki jest mniejsze ni
wytwarzane przez komory.

AUTOMATYZM PRACY SERCA

Zainicjowanie skurczu serca nastpuje samoistnie w wle zatokowo-przedsionkowym (regularna, niewymuszona depolaryzacja
komrek wzw rozrusznikowych). Std pobudzenie rozprzestrzenia si na wze przedsionkowo-komorowy (Hisa) oraz jego
odgazienia. Powoduje to skurcz przedsionkw, a nastpnie komr. Jest to rytm podstawowy, ktry modyfikuje praca
orodkw nerwowych.

Objtod wyrzutowa serca (SV) to ilod krwi wtaczanej przez jedn z komr do odpowiedniego zbiornika ttniczego podczas
3
jednego cyklu pracy serca; w spoczynku wynosi ok. 70-75 cm .

Spoczynkowa czstod pracy serca to ok. 72 uderzenia na minut.

Rzut minutowy serca (pojemnod minutowa) = objtod wyrzutowa x czstod skurczw na minut
3
Rzut minutowy = 70cm x 72 cykle/min.
3
Rzut minutowy w spoczynku wynosi ok. 5-5,5 dm /min krwi.
3 2
Wskanik sercowy (WS) = rzut minutowy (w dm /min) / powierzchnia ciaa (w m )
2 2
Wskanik sercowy w spoczynku wynosi ok. 3,5 dm /m /min.

ELEKTRODIAGRAM
(EKG) to zapis czynnoci bioelektrycznej serca w postaci krzywej EKG. Umoliwia wychwycenie nieprawidowoci pracy serca. Na
krzyw EKG skadaj si tzw. zaamki, ktre odpowiadaj zmianom w rozkadzie adunkw elektrycznych w rnych czciach
serca w czasie jego pracy.

BUDOWA NACZYO KRWIONONYCH

Przepyw krwi przez obszary mikrokrenia: arteriole naczynia oporowe, penice funkcj zaworw regulujcych dopyw krwi
do metaarterioli bardzo maych ttniczek, bogatych w tzw. zwieracze przedwonikowe. Nastpnie krew dostaje si do naczyo
wosowatych, gdzie zachodzi wymiana skadnikw midzy krwi a pynem tkankowym (wypadkowa si: cinienia
hydrostatycznego na zewntrz oraz cinienia onkotycznego do wewntrz). Kolejne naczynia to mae yki wenule.

PORWNANIE NACZYO KRWIONONYCH

Porwnywana cecha Ttnice yy Kapilary

Kierunek przepywu krwi Z serca do tkanek Z tkanek do serca Przez organy
Miniwka Relatywnie gruba Relatywnie cienka Brak
Cinienie krwi Wysokie Niskie Niskie
Zastawki Brak Obecne Brak
 TTNO

Ttno rytmiczne rozszerzanie si i kurczenie cian ttnic zwizane z wtaczaniem krwi z lewej komory do aorty i dalej do ttnic
(odpowiada czstotliwoci skurczw serca). Prwidowe ttno spoczynkowe u dorosej osoby zdrowej wynosi ok. 70 uderzeo na
minut.
Ttno czowieka mona wyczud przykadajc dwa palce np. w okolicy ttnicy szyjnej.

MECHANIZM REGULACJI KRENIA

Odbywa si dziki zmianie:

*czstoci skurczw serca
*objtoci wyrzutowej
*objtoci i oporw przepywu ukadu naczyo (ylnych i ttniczych)
*objtoci krcej krwi, np. uwalnianie lub magazynowanie krwi w ledzionie, wtrobie.

SUBSTANCJE WPYWAJCE NA PRZEPYW KRWI

ORODKOWO
*acetylocholina opnia impulsy w wzach rozrusznikowych; rozszerza ciany naczyo krwiononych;
*noradrenalina przyspiesza impulsy w wzach i wzmaga kurczliwod minia sercowego, powoduje skurcz mini gadkich
naczyo krwiononych;
*adrenalina podobnie jak nadadrenalina; w stresie;
*hormony tarczycy.

MIEJSCOWO
*ANP hormon przedsionkowy wpywajcy na wzrost diurezy wodnej i natriurezy (w nerkach);
*bradykinina rozszerza naczynia, uwalnia np. po pobudzeniu gruczow linowych i potowych;
*histamina zwiksza przepuszczalnod naczyo wosowatych (obrzki w stanach zapalnych);
*serotonina skrcz miniwki uszkodzonych naczyo.

ZMIANY CINIENIA W UKADZIE KRWIONONYM

Cinienie krwi to nacisk krwi na wewntrzne ciany naczyo krwiononych. Jest ono najwysze w ttnicach. Wysokod cinienia
zaley m.in. od wieku czowieka, jego stanu zdrowia oraz od intensywnoci wysiku fizycznego.

PROFILAKTYKA UKADU KRENIA

W profilaktyce ukadu krenia wane s:

aktywnod fizyczna (umiarkowany wysiek fizyczny);

prawidowe odywianie si (ograniczanie iloci cholesterolu i trj glicerydw, przestrzeganie prawidowej wagi ciaa)
unikanie stresw
leczenie infekcji (grypy, anginy, szkarlatyny, ropni wok korzeni zbw, i in.)
unikanie palenia papierosw i picia alkoholu.

WYBRANE CHOROBY UKADU KRENIA

Gwnymi przyczynami chorb ukadu krwiononego s: nadwaga, niewaciwe odywianie si (dieta bogata w cholesterol, trj
glicerydy), cukrzyca, stres, palenie tytoniu i naduywanie alkoholu, siedzcy tryb ycia.
 PYNY USTROJOWE
Krew tkanka czna pynna, zbudowana z substancji midzykomorkowej (nieupostaciowane osocze) i elementw
morfotycznych, czyli krwinek.
Hematopoeza powstawanie wszystkich komrek krwi.
Hematologia nauka zajmujca si badaniem krwi.

Cechy krwi pozwalajce zaliczyd j do tkanek cznych:

*duo substancji midzykomorkowej *zrnicowane komrki *peni w organizmie funkcj cznikow, uczestniczy w
termoregulacji *pochodzenie mezenchymatyczne.

Krew skada si z:
*osocza substancji midzykomrkowej, w skad ktrej wchodzi woda, biaka, w tym fibrynogen odpowiadajcy za krzepnicie
krwi, albuminy i globuliny, oraz inne substancje organiczne i nieorganiczne. Osocze pozbawione fibrynogenu to surowica.
Albumin jest najwicej; ich zadaniem jest zatrzymywanie wody we krwi (tworz koloidalne cinienie onkotyczne) oraz transport
(m.in. kwasw tuszczowych i bilirubiny). Z globulin frakcje - i - peni funkcje transportowe, za - globuliny peni rol
odpornociow;
*elementw morfotycznych krwinek czerwonych (erytrocytw), pytek krwi (trombocytw) i krwinek biaych (leukocytw).
Erytrocyty i trombocyty powstaj w czerwonym szpiku kostnym. Leukocyty, w zalenoci od rodzaju, w czerwonym szpiku
kostnym, wzach limfatycznych, migdakach, ledzionie i grasicy.

Rola krwi w organizmie

transportuje tlen z puc do tkanek;

transportuje dwutlenek wgla z tkanek do puc;
transportuje do wszystkich tkanek produkty energetyczne i budulcowe wchonite z przewodu pokarmowego;
transportuje wchonite z tkanek produkty przemiany materii do nerek, skd zostaj one wydalone z organizmu wraz
z moczem;
transportuje hormony syntetyzowane w organizmie i witaminy wchonite w przewodzie pokarmowym;
magazynuje hormony gruczou tarczowego i hormony steroidowe po ich zwizaniu z biakami osocza;
wyrwnuje cinienie osmotyczne we wszystkich tkankach;
wyrwnuje stenie jonw wodorowych (pH) we wszystkich tkankach;
wyrwnuje rnice temperatur wystpujce pomidzy rnymi narzdami i tkankami;
tworzy zapor przed inwazj drobnoustrojw, ktre po dostaniu si do rodowiska wewntrznego s stale poerane
przez leukocyty;
eliminuje za pomoc przeciwcia i ukadu dopeniacza substancje obce, szczeglnie o charakterze biakowym, np.
produkty przemiany drobnoustrojw toksyny.

ELEMENTY MORFOTYCZNE KRWI CZOWIEKA

Nazwa krwinki Wybrane parametry Miejsce degradacji Funkcja

wielkociowe i ilociowe
Erytrocyty rednica ok. 7,5m ledziona, wtroba, wzy Transport tlenu i czciowo
3
Liczebnod 4,5-5,4 mln/mm chonne (ok.10%) dwutlenku wgla
Trombocyty rednica ok. 2-5m ledziona Krzepnicie krwi
3
Liczebnod 200-400 tys./mm
Leukocyty rednica ok. 9-20 m Niszczone przez makrofagi Rezkcje obronne i
3
*granulocyty (neutrofile, Liczebnod 4-10 tys./mm odpornociowe organizmu
eozynofile, bazofile)
*agranulocyty (limfocyty,
monocyty)
 PODZIA LEUKOCYTW I ICH CHARAKTERYSTYKA

Leukocyty

1. GRANULOCYTY zawieraj ziarnistoci w cytoplazmie

NEUTROFILE (obojtnochonne)
*stanowi 60% oglnej liczby wszystkich leukocytw
*fagocytuj rne czynniki chorobotwrcze, powoduj powstawanie ropy (mtnego pynu, ktrego skadnikiem
s leukocyty, szcztki obumarej tkanki i czynniki chorobotwrcze, np. bakterie)
*ruchami pezakowatymi przenikaj (tylko w jednym kierunku) przez ciany naczyo krwiononych
*wydzielaj enzymy, wytwarzajc m.in. nadtlenek wodoru (woda utleniona) oraz wolne rodniki HO
EOZYNOFILE (kwasochonne)
*stanowi 2-4% oglnej liczby wszystkich leukocytw
*przemieszczaj si dziki ruchom pezakowym
*wykazuj waciwoci fagocytozy i steruj reakcjami alergicznymi
*w schorzeniach, takich jak astma, tasiemczyca, alergie, ich liczba we krwi znacznie wzrasta, a w przypadku duru
brzusznego, odry ich liczba maleje
BAZOFILE (zasadochonne)
*stanowi ok.0,5% oglnej liczby wszystkich leukocytw
*wykazuj jedynie znikome waciwoci poruszania si ruchem pezakowym
*uczestnicz w reakcjach alergicznych
*zawieraj histamin i przeciwkrzepliw substancj - heparyn
2. AGRANULOCYTY pozbawione ziarnistoci w cytoplazmie
LIMFOCYTY
*stanowi 25-35& oglnej liczby wszystkich leukocytw
*wykazuj ma ruchliwod i saba zdolnod fagocytozy
limfocyty B (LiB) *dojrzewaj w szpiku kostnym, wzach chonnych, skd przechodz do grudek chonnych i
ledziony *s prekursorami plazmocytw wytwarzajcych przeciwciaa (humoralna odpowied immunologiczna)
*namnoone komrki rnicuj si m.in. na limfocyty B plazmatyczne (produkuj przeciwciaa) i B pamici
limfocyty T (liT) *dojrzewaj w grasicy, skd przechodz do wzw chonnych i ledziony *wywouj odpowied
immunologiczn typu komrkowego *na ich powierzchni znajduj si biaka receptory immunoglobulinowe
przeciwciaa wice antygeny *po namnoeniu rnicuj si na limfocyty T cytotoksyczne (LiTc) i limfocyty T
pamici
MONOCYTY
*stanowi 4-6% oglnej liczby wszystkich leukocytw
*maj zdolnoci ruchu i fagocytozy
*s najwiksze spord wszystkich leukocytw
*uczestnicza wsplnie z limfocytami T w reakcjach immunologicznych
*wytwarzaj czynnik hamujcy wzrost komrek nowotworowych oraz czynnik hamujcy namnaanie si
wirusw interferon
*ich zadaniem jest przedstawianie limfocytom T obcych antygenw
*po ok. 2 dniach przebywania w krwi wdruj do tkanek, stajc si histiocytami, czyli makrofagami tkankowymi.

LIMFA
Limfa rodzaj tkanki cznej pynnej stanowicej przescz krwi o skadzie podobnym do osocza krwi, w ktrej wystepuj woda i
sole mineralne, hormony, enzymy biaka, cholesterol i inne wydzieliny oraz wydaliny komrek, a take limfocyty.

NARZDY LIMFOIDALNE

Centralne
grasica oraz szpik kostny; u ptakw jej odpowiednikiem jest torebka (brusa) Fabrycjusza; w nich nastpuje dojrzewanie
limfocytw, ktre ju jako komrki kompetentne immunologicznie mog wdrowad do narzdw obwodowych

Obwodowe
ledziona, wzy chonne oraz tkanka limfatyczna cian przewodu pokarmowego, pcherzykw pucnych, gaki ocznej i drg
rodnych oraz moczowych.
Uniwersalny dawca tak okrela si grup krwi 0, gdy teoretycznie nie wywouje aglutynacji w adnej z grup krwi.

Uniwersalny biorca okrelenie grupy krwi AB, poniewa teoretycznie osobie o tej grupie krwi mona przetoczyd kad krew.
+
Czynnik Rh zosta wykryty u mapy rezus. Krew czowieka moe mied dodatni odczyn, czyli Rh , lub ujemny, gdy tego czynnika
-
brak (RH ) jeeli dojdzie do wymieszania si krwi Rh(-) z krwi Rh(+), to limfocyty osoby z krwi Rh(-) zaczynaj produkowad
przeciwciaa anty-Rh.

Konflikt serologiczny jeeli ciarna kobieta ma krew Rh(-), a jej dziecko krew Rh (+) i z rnych orzyczyn dojdzie do
przeniknicia nawet niewielkiej iloci krwi podu do krwioobiegu matki, to limfocyty matki, zaczn produkowad przeciwciaa
anty-Rh. Te za, przenikajc przez oysko, mog doprowadzid do uszkodzenia rozwijajcego si podu.

GRUPY KRWI
Zarwno grupy krwi, jak i obecnod czynnika Rh warunkowane s obecnoci w bonach komrkowych krwinek specjalnych
biaek. W ukadzie grupowym AB0 wyrnia si grupy krwi: A, B, AB, 0. U osb majcych poszczeglne grupy krwi wystpuje
odpowiednio: biako A, biako B, biako A i biako B, natomiast w przypadku grupy krwi 0 adne z tych biaek nie wystpuje.
Jednoczenie w osoczu osb o grupie krwi A wystpuj naturalne przeciwciaa anty-B, w przeciwieostwie dla osb z grup krwi
B, ktre maj przeciwciaa anty-A. W przypadku grupy krwi AB brak obydwu rodzajw przeciwcia, czyli anty-A i anty-B, za w
przypadku grupy 0 wystpuj jednoczenie przeciwciaa anty-A i anty-B. Grupa krwi oraz obecnod lub brak czynnika Rh s
cechami dziedzicznymi.

Grupa krwi Biakowy czynnik

Przeciwciaa w Moe byd dawc Moe byd biorc Genotyp
osoczu dla grup dla grup krwinkowy
AA A
A A Anty-A A, AB A, 0 I I ,I i
BB B
B B Anty-B B, AB B, 0 I I ,I i
AB
AB A, B Brak AB AB, A, B, 0 II
0 brak Anty-A, anty-B 0, A, B, AB 0 ii
Aglutynacja zlepianie si erytrocytw spowodowane wymieszaniem si krwi, nalecych do dwch rnych grup.

UWAGA: Na erytrocytach czowieka wykryto ponad 300 rnych antygenw. Wikszod jest bardzo sabo immunogenna. Jednak nawet p odczas przetaczania krwi zgodnej pod wzgldem
gwnych antygenw grupowych naley zachowad du ostronod.

HONOROWE KRWIODAWSTWO

Krew i preparaty krwiopochodne s potrzebne w szpitalach codziennie, poniewa ratuj ycie np. ofiarom wypadkw czy
osobom ciko chorym. Wedug danych Polskiego Czerwonego Krzya co roku w Polsce dokonuje si okoo miliona transfuzji, a
szpitale kadego dnia potrzebuj krwi od 10 000 dawcw. Nie ma grupy krwi, na ktr istnieje zapotrzebowanie szczeglne.
Dlattego tak wan rol odgrywaj honorowi dawcy krwi. Dawc krwi moe zostad kady, kto ukooczy 18 lat, lecz nie
przekroczy 65 roku ycia. Osoba chcca nieodplatnie oddawad krew, musi byd zdrowa i bezwzgldnie speniad okrelone
wymagania (informacji udzielaj lekarze, ale take mona uzyskad j w punktach krwiodawstwa). Osoby chtne musz si
zgosid do stacji krwiodawstwa. Wszyscy krwiodawcy przed oddaniem krwi s poddawani niezbdnym badaniom lekarskim i
laboratoryjnym. Pobranie jest cakowicie bezpieczne stosuje si sprzt jednorazowego uytku. Krew mona oddawad nie
czciej ni raz na 2 miesice. Jednorazowo lekarz pobiera 450 ml krwi (dorosy czowiek ma renio 5-6 l krwi). Nie wpywa to na
funkcjonowanie organizmu.

UKAD ODPORNOCIOWY CZOWIEKA I JEGO ZNACZENIE

Immunologia nauka badajca mechanizmy odpornociowe.

Odpornod niepodatnod lub zwalczanie prze z organizm wszelkich czynnikw chorobotwrczych (patogenw). Czynniki te
mog byd zewntrzne (mikroorganizmy chorobotwrcze, pasoyty, szkodliwe czynniki rodowiskowe) oraz wewntrzne
(wasne, zmienione patologicznie komrki).

Odpowied (reakcja) immunologiczna uruchomienie przez organizm mechanizmw prowadzcych do unieczynnienia bd

zniszczenia okrelonego antygenu.
Antygeny obce dla organizmu substancje, ktre pobudzaj (stymuluj) organizm do wytwarzania swoistych przeciwcia
(antygeny charakteryzuj si immunogennoci), reagujcych z tym antygenem (ta cecha to antygenowod) lub
immunologicznie czynnych limfocytw (Li). Ponad to kady antygen jest swoicie rozpoznawany przez aktywne LiB oraz niektre
LiT.

Przeciwciaa (immunoglobuliny) glikoproteiny osocza produkowane przez zaktywowane LiB (komrki plazmatyczne). U
czowieka i innych ssakw wyrnia si pid klas immunoglobulin (IgG, IgA, IgD, IgE, IgM). Edno przeciwciao wie tylko jeden
antygen (jego epitop).

Serologia nauka badajca przeciwciaa w surowicy krwi.

Alergologia nauka badajca zjawisko alergii oraz jej objawy.

Alergeny substancje, ktre po wnikniciu wywouj reakcje alergiczne.

Alergia (uczulenie) spowodowane wnikniciem alergenu zmiany zachodzce w organizmie podobne do dziaania antygenu.

Wstrzs anafilaktyczny inaczej zwany szokiem kreniowym, wywoany przez alergen, objawiajcy si wydzielaniem duej
iloci histaminy we krwi, czego efektem jest przyspieszenie akcji serca, skurcze mini gadkich powodujcych obrzk bon
luzowych nosa i garda.

Podzia antygenw ze wzgldu na stopieo pokrewieostwa organizmw i wywoane przez nie efekty

autoantygeny antygeny wasnego ustroju we wasnym organizmie nie wywouj odpowiedzi immunologicznej
izoantygeny antygeny, ktre pochodz od osobnikw takich samych pod wzgldem genetycznym (blinita
jednojajowe, klony)
alloantygeny antygeny, ktre pochodz od rnych osobnikw nalecych do tego samego gatunku
hetero antygeny antygeny ksenogeniczne antygeny pochodzce od osobnikw, ktre nale do rnych gatunkw.

ORGANIZACJA UKADU ODPORNOCIOWEGO CZOWIEKA

Krgowce, w tym czowiek, maj zawsze w pelni rozwinity ukad (system) odpornociowy. Obejmuje on: narzdy limfoidalne,
tkank limfatyczn oraz leukocyty.

ODPORNOD NIESWOISTA (wrodzona, niespecyficzna) rnorodne, wytwarzane przez organizm zapory obronne
zabezpieczajce przed wnikniciem do organizmu obcych antygenw. Odpowied nieswoista jest starsza filogenetycznie. Bior
w niej udzia m.in. komrki zdolne do fagocytozy (tzw. erne: makrofagi, czd granulocytw), tzw. ukad dopeniacza i
monocyty wydzielajce interferon (hamuje on namnaanie wirusw).

Niektre fizjologiczne mechanizmy obronne stanowice pierwsz obron ssakw, w tym czowieka: *wydzielanie kwasu
mlekowego (przez gruczoy potowe) nadajce skrze odczyn kwany *wystpowanie w pochwie bakterii mlekowych
wydzielajcych kwas mlekowy przyczyniajcy si do obnienia pH w tym narzdzie *wydzielanie przez gruczoy cian odka
kwasu solnego *wydzielanie lizsomu (enzym) wystpujcego m.in. we zach, pocie i innych wydzielinach, niszczcych u
niektrych bakterii cian komrkow *wytwarzanie przeciwbakteryjnych i przeciwgrzybicznych zwizkw przez symbiotyczne
bakterie przewodu pokarmowego *reakcje odruchowe, np. kaszel, kichanie, torsje oczyszczajce drogi oddechowe i
pokarmowe *makrofagi, neutrofile i eozyno file wykazujce waciwoci fagocytozy, m.in. bakterii i drody *monocyty
hamujce namnaanie si wirusw dziki wydzielaniu interferonu, ktry mobilizuje take do dziaania limfocyty rozpoznajce i
niszczce komrki dotknite wirusem.

ODPORNOD SWOISTA (nabyta i specyficzna) powstaje po kontakcie z danym antygenem i jest skierowana tylko na ten
konkretny antygen. Mechanizmy swoiste s modsze filogenetycznie i do ich wytworzenia potrzeba czasu (s za to znacznie
silniejsze ze wzgldu na specyficznod).

MARKERY POWIERZCHOWNE KOMREK ODPORNOCIOWYCH

Markery powierzchniowe zbudowane z aocuchw polipeptydowych czsteczki osadzone w bonie komrkowej.

Najbardziej zewntrzne czci markerw umoliwiaj rozpoznanie lub wizanie antygenw:
TCR (T-cell receptor) bardzo zmienny marker dojrzaych LiT umoliwiajcy wizanie z antygenem;
BCR (B-cell receptor) bardzo zmienny marker dojrzaych LiB umoliwiajcy rozpoznawanie niewyobraalnej liczby antygenw
(budow przypomina przeciwciaa)
CD3 (CD3+) marker wszystkich LiT
CD4 (CD4+) marker limfocytw pomocniczych (LiTh)
CD8 (CD8+) marker limfocytw cytotoksycznych (LiTc).

KOMRKI UCZESTNICZCE W ODPOWIEDZI IMMUNOLOGICZNEJ

Komrka Dziaanie
Limfocyty B Rozpoznaj antygeny i wytwarzaj przeciwciaa
Komrki plazmatyczne (plazmocyty) Wytwarzaj przeciwciaa
NIEZDOLNE DO
FAGOCYTOZY

Limfocyty Th (pomocnicze, CD4+) Wspomagaj odpowied immunologiczn; wytwarzaj

cytokiny
Limfocyty Treg (regulatorowe; supresorowe) Hamuj odpowied immunologiczn, np. po
unieszkodliwieniu antygenu; wydzielaj cytokiny
Limfocyty Tc (cytotoksyczne, CD8+) Zdolne do zabijania komrek docelowych
Komrki NK Zdolne do spontanicznego zabijania komrek
nowotworowych i zakaonych przez witusy
Monocyty, makrofagi Zdolne do zabijania mikroorganizmw oraz innych
FAGOCYTUJCE

obcych komrek; wydzielaj cytokiny

Neutrofile Zdolne do zabijania mikroorganizmw
Komrki tuczne, bazofile Bior udzia w nadwraliwoci I (anafilaksji)
eozynofile Zdolne take do zabijania niektrych pasoytw z
uyciem przeciwcia

Odpowied komrkowa odpowiadaj za ni przede wszystkim agresywne limfocyty (LiTc, CD8+ oraz NK) zwalczajce bez
pochonicia) komrki zainfekowane wirusem, zmienione nowotworowo lub nalece do przeszczepu rozpoznanego jako obcy.

NABYWANIE ODPORNOCI

Nabyta w sposb naturalny Przyklad Nabyta w sposb sztuczny Przyklad

W wyniku kontaktu organizmu z Kontakt z Pobudzenie ukadu Szczepienia
Odpornod swoista

obcym antygenem, dziki czemu antygenami odpornociowego organizmu ochronne, np.

czynna

organizm uzyskuje odpornod na mikroorganizmw poprzez podanie szczepionki przeciwko chorobie

dany antygen odpowied
wtrna na kady kolejny kontakt
z tym antygenem
Pochodzce od matki
bierna
chorobotwrczych zawierajcej pozbawione Heine-Medina
toksycznoci antygeny, np. bakterie
chorobotwrcze albo wirusy
Mleko matki Wzmocnienie ukadu Podawanie surowic,

przeciwciaa, ktre otrzymuje odpornociowego za pomoc np. przeciwko

pd lub noworodek przeciwcia podawanych w tcowi
surowicach

WYBRANE MEDIATORY UKADU ODPORNOCIOWEGO

Stale wystpujce w osoczu krwi:

- immunoglobuliny (przeciwciaa),
- biaka ukadu dopeniacza czsteczki produkowane przez wtrob; kolejno reagujce ze sob podczas stanu
zapalnego; produkty koocowe opaszczaj mikroorganizmy, co uatwia ich fagocytoz,
- biaka tzw. ostrej fazy czsteczki produkowane przez wtrob; uczestnicz (podobnie jak ukad dopeniacza) w
opsonizacji bakterii chorobotwrczych; biaka ostrej fazy wykorzystywane s w diagnostyce chorb.
Cytokiny czsteczki biakowe syntetyzowane przez niektre leukocyty i pobudzajce inne komrki odpornociowe
do rnicowania si i podziaw
- interferon (IFN) uczestniczcy w zwalczaniu wirusw (produkowany przez komrki zainfekowane wirusem i
niektre LiT),
- chemokiny produkowane przez komrki rdbonka naczyniowego, kieruj chemotaksj komrek
odpornociowych i zasiedlaniem przez nie narzdw.
 SZCZEPIENIA OCHRONNE

Szczepienia ochronne sztuczna i czynna forma uodpornienia organizmu na potencjalne antygeny.

Szczepionka sztucznie przygotowana substancja zawierajca toksyny lub osabione bd zabite drobnoustroje
chorobotwrcze. Autoszczepionka sztucznie przygotowany preparat przygotowany ze szczepw drobnoustrojw pobranych
od pacjenta. Surowica sztucznie przygotowany preparat, w skad ktrego wchodz gotowe przeciwciaa.

Szczepionka Patogen i drogi jego rozprzestrzeniania Uwagi dotyczce szczepieo

si
Przeciw chorobie Heine-Medina (polio) Wirusy (pokarmowa, kontakt z
zakaonymi odchodami)
Przeciw wcieklinie Wirus (ukszenie przez chore zwierz,
lina chorego zwierzcia)
Przeciw odrze Wirus (kropelkowa)
Przeciw taczce: typu A, typu B Wirus (pokarmowa, WZA), wirus
(wszczepienna, WZB)
Przeciw ryczce Wirus (kropelkowa)
Przeciwgrlicza Bakterie (prtki Kocha, powietrze luub z
mlekiem zakaonych krw)
Di-Te-Per przeciw: bonicy, tcowi, Bliski kontakt (kropelkowa), bakterie
krztucowi (zzabrudzone rany), bakterie
(powietrze)
Przeciw cholerze Bakterie (zzakaona woda)
Przeciw dumie Bakterie (powietrze lub kontakt z
zakaonymi szczurami lub pchami)
Szczepionka zapewnia cakowit
odpornod
Szczepi si przede wszystkim dzikie
zwierzta, np. lisy
Nie szczepi si jeli dziecko ju
chorowao
W Polsce zalecane s kademu przed
planowanym pobytem w szpitalu
Moe byd konieczne dla dziewczt, jeli
nie choroway, nie wolno szczepid w
czasie ciy
W Polsce wzrasta liczba zachorowao,
zbyt mao jest profilaktycznych badao
rtg puc
Zapewnia odpornod na kilka lat, bardzo
wana jest aseptyka przy zranieniach
Szczepionki daj ograniczon
odpornod, wane dla globtroterw
(osb duo podrujcych)

ANTYGENY ZGODNOCI TKANKOWEJ

S to antygeny wystpujce na powierzchni Komorek zawierajcych jdra komrkowe oraz na pytkach krwi, pozwalajce na
rozpoznawanie ich przez wasny organizm.
W odpornoci swoistej LiT rozpoznaje antygeny tylko wwczas, gdy zostan zaprezentowane przez tzw. komrki prezentujce
antygen (APC). Nale do nich monocyty i makrofagi, majce na swojej powierzchni czsteczki glikoprotein tzw. gwnego
kompleksu zgodnoci tkankowej (MHC klasy I lub II). Biaka MHC s specyficzne dla danego osobnika. Jeli za z okrelonym
rejonem MHC zwizany zostanie fragment antygenu, powstaje struktura, ktra LiT moe rozpoznad jako obc (prezentacja
antygenu w kontekcie MHC).

Rodzaje przeszczepw:

*autologiczny (autoprzeszczep) np. przeszczep skry po oparzeniach *synergiczny (izoprzeszczep) moliwy tylko midzy
osobnikami genetycznie identycznymi (blinita jednojajowe) *allogeniczny midzy dawc i biorc nalecymi do jednego
gatunku, ale genetycznie odmiennymi *ksenogeniczny przeszczepianie organw midzy osobnikami nalecymi do rnych
gatunkw (np. wszczepianie czowiekowi wioskiej zastawki do serca).

BUDOWA I FUNKCJE UKADU LIMFATYCZNEGO

Ukad limfatyczny to system naczyo, z ktrych najdorobniejsze otwarte s do przestrzeni midzykomrkowej; z niej zbierany
jest plyn tkankowy.

Wosowate naczynia limfatyczne zbieraj si w naczynia coraz wiksze i doprowadzaj limf do gwnych naczyo limfatycznych,
czyli do przewodu piersiowego i do przewodu chonnego prawego. W duych naczyniach limfatycznych znajduj si zastawki.

Przewd piersiowy zbiera limf z grnej lewej czci ciaa oraz caej dolnej, limfa zbiera si w przewodzie piersiowym i trafia do
yy podobojczykowej lewej.
Z grnej prawej czci ciaa limfa biera si w przewodzie chonnym prawym, stamtd trafia do yy podobojczykowej prawej.

Wzy chonne zbudowane s z tkanki siateczkowej. Rezydujce tu limfocyty wychwytuj, unieszkodliwiaj i fagocytuj z limfy
bakterie i toksyny. Tworz barier ochronn organizmu. W niektrych stanach zapalnych wzy chonne ulegaj powikszeniu.

Skupienia tkanki siateczkowatej tworz grudki chonne, wystpujce rwnie np. w cianie przewodu pokarmowego.

Grasica to mniejsce namnaania, uczulania i uwalniania limfocytw T. Od ok. 12 roku ycia gruczo ten zaczyna zanikad.

Migdaki (podniebienne i gardowy trzeci migda) niszcz i neutralizuj szkodliwe czynniki docierajce do organizmu droga
pokarmow i oddechow.

Funkcje ukadu limfatycznego:

*gromadzenie i zwracanie pynu tkankowego do krwi
*transportowanie wchonitych w przewodzie pokarmowym lipidw
*zwalczanie infekcji wywoanych prze mikroorganizmy (rola odpornociowa).
 ZAWARTOD

SKADNIKI KOMRKI ............................................................................................................................................................... 2

STRUKTURY KOMRKOWE ICH BUDOWA I FUNKCJE ................................................................................................................ 2

BONA KOMRKOWA..................................................................................................................................................................... 2
BUDOWA .................................................................................................................................................................................................... 2
FUNKCJE ..................................................................................................................................................................................................... 3
SELEKTYWNOD BONY KOMRKOWEJ .............................................................................................................................................................. 3
CYTOZOL (CYTOPLAZMA) ................................................................................................................................................................. 3
BUDOWA .................................................................................................................................................................................................... 3
FUNKCJE ..................................................................................................................................................................................................... 3
SKADNIKI CYTOSZKIELETU .............................................................................................................................................................................. 3
JDRO KOMRKOWE...................................................................................................................................................................... 4
BUDOWA .................................................................................................................................................................................................... 4
FUNKCJE ..................................................................................................................................................................................................... 4
OTOCZKA JDROWA ...................................................................................................................................................................................... 4
KARIOLIMFA................................................................................................................................................................................................. 4
SKADNIKI BUDUJCE FIBRYLE .......................................................................................................................................................................... 4
PODZIA DNA ZE WZGLDU NA AKTYWNOD I ROL ............................................................................................................................................. 5
JDERKO ..................................................................................................................................................................................................... 5
NIETYPOWE CHROMOSOMY ............................................................................................................................................................................ 5
RYBOSOMY ................................................................................................................................................................................. 5
BUDOWA .................................................................................................................................................................................................... 5
FUNKCJE ..................................................................................................................................................................................................... 5
RODZAJE RYBOSOMW .................................................................................................................................................................................. 6
SIATECZKA RDPLAZMATYCZNA ....................................................................................................................................................... 6
BUDOWA .................................................................................................................................................................................................... 6
FUNKCJE ..................................................................................................................................................................................................... 6
APARAT GOLGIEGO ....................................................................................................................................................................... 6
BUDOWA .................................................................................................................................................................................................... 6
FUNKCJE ..................................................................................................................................................................................................... 6
LIZOSOMY ................................................................................................................................................................................... 7
BUDOWA .................................................................................................................................................................................................... 7
FUNKCJE ..................................................................................................................................................................................................... 7
CIANA KOMRKOWE .................................................................................................................................................................... 7
BUDOWA .................................................................................................................................................................................................... 7
FUNKCJE ..................................................................................................................................................................................................... 7
WAKUOLA (WODNICZKA) ................................................................................................................................................................ 7
BUDOWA .................................................................................................................................................................................................... 7
FUNKCJE ..................................................................................................................................................................................................... 7
MITOCHONDRIA ........................................................................................................................................................................... 8
BUDOWA .................................................................................................................................................................................................... 8
FUNKCJE ..................................................................................................................................................................................................... 8
PLASTYDY ................................................................................................................................................................................... 8
BUDOWA .................................................................................................................................................................................................... 8
PEROKSYSOMY ............................................................................................................................................................................. 8
BUDOWA .................................................................................................................................................................................................... 8
FUNKCJE ..................................................................................................................................................................................................... 8

STRUKTURY KOMREK PROKARIOTYCZNYCH I EUKARIOTYCZNYCH ......................................................................................... 9

PORWNANIE CECH FUNKCJONALNYCH MITOCHONDRIW I CHLOROPLASTW..................................................................... 9

WPROWADZENIE DO ENZYMOLOGII ...................................................................................................................................... 10

METABOLIZM: KATABOLIZM I ANABOLIZM.......................................................................................................................................... 10
ENZYMY I REAKCJE ZACHODZCE W KOMRCE. BUDOWA I DZIAANIE ENZYMW .......................................................................................... 10
WYBRANE CZYNNIKI WPYWAJCE NA AKTYWNOD ENZYMW ................................................................................................................ 11
POWINOWACTWO ENZYMU DO SUBSTRATU I RWNANIE KINETYKI REKACJI ................................................................................................. 12
MODEL KLUCZA I ZAMKA ............................................................................................................................................................... 12
MODEL INDUKOWANEGO DOPASOWANIA .......................................................................................................................................... 12
KLASYFIKACJA ENZYMW .............................................................................................................................................................. 12

ROLA ACETYLO-COA ORAZ PRZENONIKW ENERGII ............................................................................................................. 13

SZLAKI METABOLICZNE .................................................................................................................................................................. 13

PRZENONIKI ENERGII I WODORU ..................................................................................................................................................... 13
FOSFORYLACJA ........................................................................................................................................................................... 13
CHARAKTERYSTYKA RNYCH RODZAJW FOSFORYLACJI ..................................................................................................................................... 14

CYKL KOMRKOWY ............................................................................................................................................................... 15

FAZY CYKLU KOMRKOWEGO ......................................................................................................................................................... 15

DIAGRAM KOOWY ILUSTRUJCY CYKL KOMRKOWY ............................................................................................................................ 15
APOPTOZA ................................................................................................................................................................................ 15

PRZEBIEG KARIOKINEZ ........................................................................................................................................................... 16

CYKL MITOTYCZNY ....................................................................................................................................................................... 16

CYKL MEJOTYCZNY ....................................................................................................................................................................... 17

PORWNANIE MITOZY I MEJOZY ........................................................................................................................................... 19

AMITOZA ............................................................................................................................................................................... 19

CYTOKINEZA .......................................................................................................................................................................... 19

SPOSOBY ODYWIANIA SI ORGANIZMW ........................................................................................................................... 20

SAMOYWNOD.......................................................................................................................................................................... 21
FOTOSYNTEZA ............................................................................................................................................................................................ 21
PRZYSTOSOWANIE ROLINY DWULICIENNEJ DO OPTYMALNEGO WYKORZYSTANIA ENERGII WIETLNEJ .......................................................................... 21
BUDOWA BLASZKI LICIOWEJ ROLINY DWULICIENNEJ ....................................................................................................................................... 21
APARATY SZPARKOWEREGULUJ WYMIAN GAZOW I TRANSPIRACJ SZPARKOW ............................................................................................... 21
CHLOROPLASTY........................................................................................................................................................................................... 22
WIDMO ABSORBCJI CHLOROFILW A I B........................................................................................................................................................... 22
CZYNNIKI WARUNKUJCE PRZEBIEG FOTOSYNTEZY ............................................................................................................................................. 22
ZNACZENIE FOTOSYNTEZY ............................................................................................................................................................................. 22
FOTOODDYCHANIE ...................................................................................................................................................................................... 23
CHEMOSYNTEZA ......................................................................................................................................................................................... 23
FOTOSYNTEZA C4 ........................................................................................................................................................................................ 23
CUDZOYWNOD......................................................................................................................................................................... 24
PROPOZYCJE KLASYFIKACJI HETEROTROFW...................................................................................................................................................... 24
PASOYTY .................................................................................................................................................................................................. 24
RODZAJE TRAWIENIA ................................................................................................................................................................................... 25
WYBRANE PRZYKADY PRZYSTOSOWAO POKARMOWYCH ..................................................................................................................................... 26
PORWNANIE PRZEWODU POKARMOWEGO MISOERCY I ROLINOERCY .............................................................................................................. 26
TRAWIENIE U PRZEUWACZY ......................................................................................................................................................................... 26
WYBRANE PRZYKLADY UZBIENIA SSAKW ....................................................................................................................................................... 27
UKAD POKARMOWY I ODYWIANIE SI CZOWIEKA ............................................................................................................ 27

ELEMENTY UKADU POKARMOWEGO ................................................................................................................................................ 27

WARSTWOWA BUDOWA CIANY JELITA CIENKIEGO ............................................................................................................................................ 27
WTROBA JEDEN Z NAJAWANIEJSZYCH NARZDW ....................................................................................................................................... 28
ANOREKSJA ............................................................................................................................................................................... 28
BULIMIA ................................................................................................................................................................................... 28
SKADNIKI POKARMOWE ............................................................................................................................................................... 28
DIETA ...................................................................................................................................................................................... 29
WYBRANE RODZAJE DIET .............................................................................................................................................................................. 29
CHOLESTEROL ............................................................................................................................................................................ 29
WITAMINY ................................................................................................................................................................................ 30
MIKROELEMENTY I MAKROELEMENTY ............................................................................................................................................... 31
NADWAGA ................................................................................................................................................................................ 33
ENZYMY TRAWIENNE .................................................................................................................................................................... 33

CHOROBY UKADU POKARMOWEGO ..................................................................................................................................... 34

CHOROBY ZBW ........................................................................................................................................................................ 36

WYMIANA GAZOWA ZWIERZT ............................................................................................................................................. 38

GWNE TYPY NARZDW ODDECHOWYCH MECHANIZMY ODDECHOWE .................................................................................................. 38

BARWNIKI ODDECHOWE ZWIERZT................................................................................................................................................... 38

WYMIANA GAZOWA ROLIN.................................................................................................................................................. 39

BUDOWA I FUNKCJE UKADU ODDECHOWEGO CZOWIEKA .................................................................................................. 39

REGULACJA WYMIANY GAZOWEJ ..................................................................................................................................................... 39

ODDYCHANIE KOMRKOWE .................................................................................................................................................. 39

ODDYCHANIE TLENOWE I BEZTLENOWE .............................................................................................................................................. 40

DZIAANIE POMPY PROTONOWEJ AOCUCHA ODDECHOWEGO ................................................................................................................. 40
PRZEMIANY TUSZCZW I AMINOKWASW ........................................................................................................................................ 40
ODDYCHANIE BEZTLENOWE ............................................................................................................................................................ 40
PRZYKADY FARMANTACJI (ODDYCHANIA BEZTLENOWEGO; BILANS NETTO) ............................................................................................................. 41
PRZEBIEG ODDYCHANIA KOMRKOWEGO........................................................................................................................................... 41
PORWNANIE ODDYCHANIA TLENOWEGO I BEZTLENOWEGO.................................................................................................................... 41

TYPY UKADW KRENIA .................................................................................................................................................... 42

UKAD KRWIONONY BEZKRGOWCW (WYBRANE ELEMENTY)................................................................................................................ 42

UKAD KRWIONONY KRGOWCW ................................................................................................................................................. 43

UKAD KRENIA CZOWIEKA ............................................................................................................................................... 43

GWNE FUNKCJE UKADU KRWIONONEGO ...................................................................................................................................... 43

BUDOWA UKADU KRWIONONEGO CZOWIEKA .................................................................................................................................. 44
BUDOWA SERCA .......................................................................................................................................................................... 44
AUTOMATYZM PRACY SERCA .......................................................................................................................................................................... 45
ELEKTRODIAGRAM ....................................................................................................................................................................... 45
BUDOWA NACZYO KRWIONONYCH.................................................................................................................................................. 45
PORWNANIE NACZYO KRWIONONYCH .......................................................................................................................................................... 45
TTNO ..................................................................................................................................................................................... 46
MECHANIZM REGULACJI KRENIA.................................................................................................................................................... 46
SUBSTANCJE WPYWAJCE NA PRZEPYW KRWI ................................................................................................................................... 46
ZMIANY CINIENIA W UKADZIE KRWIONONYM .................................................................................................................................. 46
PROFILAKTYKA UKADU KRENIA.................................................................................................................................................... 46
WYBRANE CHOROBY UKADU KRENIA ............................................................................................................................................ 46

PYNY USTROJOWE ............................................................................................................................................................... 47

ELEMENTY MORFOTYCZNE KRWI CZOWIEKA ....................................................................................................................................... 47

PODZIA LEUKOCYTW I ICH CHARAKTERYSTYKA ................................................................................................................................................ 48
LIMFA ...................................................................................................................................................................................... 48
NARZDY LIMFOIDALNE ................................................................................................................................................................................ 48
GRUPY KRWI.............................................................................................................................................................................. 49
HONOROWE KRWIODAWSTWO ...................................................................................................................................................................... 49

UKAD ODPORNOCIOWY CZOWIEKA I JEGO ZNACZENIE ..................................................................................................... 49

ORGANIZACJA UKADU ODPORNOCIOWEGO CZOWIEKA ....................................................................................................................... 50

MARKERY POWIERZCHOWNE KOMREK ODPORNOCIOWYCH .............................................................................................................................. 50
KOMRKI UCZESTNICZCE W ODPOWIEDZI IMMUNOLOGICZNEJ ................................................................................................................ 51
NABYWANIE ODPORNOCI ............................................................................................................................................................. 51
WYBRANE MEDIATORY UKADU ODPORNOCIOWEGO ............................................................................................................................ 51
SZCZEPIENIA OCHRONNE ............................................................................................................................................................... 52
ANTYGENY ZGODNOCI TKANKOWEJ ................................................................................................................................................. 52

BUDOWA I FUNKCJE UKADU LIMFATYCZNEGO ..................................................................................................................... 52