AL BRAHM SAVA

Prof. Dr. Ali brahim Sava (Aslen Sijop/Boybatl, 1956

Ankara doumlu): Frankfurt ve Kln niversitelerinde, Trko
loji anabilim dalnda, slami Bilimler ve Alman Dili ve Edebi-
yat yan dallannda lisans tahsilini bitirdi (1982). Aynca 1985
ylnda Viyana Pedagoji Akademisini bitirdi. 1989da Der Ge-
sandtschcrftsbericht Mustafa H atti Efendis ber seine Ce-
sandtschnjisreise nach Wien im Jahre 1748 (1748 ythnda Viya-
nay a eli olarak gnderilen Mustafa Hatti Efendinin Sefareti)
(TTK Yay., Ankara 1999) isimli teziyle doktor oldu; doktora
sonras be yl Viyanada hocalk yap. 1994de Tirkiyeye dn
d; 1997de doent, 2003te profesr oldu. 1994-2000 yllan
arasnda Krkkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih
Blmnde grev yap. 2000 yJmdan bu yana Gaziosmanpa
a niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih blmnde re
tim yesi olarak almaktadr. Ebu Sehl Numan Efendi (T T K
Yay.> Ankara 1999),Viyana Sefaretnamesi (T T K Yc^., Ankara
1999), Jahn Locke (tercme, Liberte Yay., Ankara 1998), yaym
lanm kitaplardr. Osmanh diplomasisi ve Osmanh diploma-
tikasmn dili ile alakal eitli makaleleri ve tercmeleri vardr.
3F YAYINEV
Ya)in No: 24
Ya)in Haklar; 3F Kitap Yayia ve
Datm San. Tic. Ltd. ti.

Yapn Yaetmeni; Fatih And

Kapak: Hatice Dursun
Sayfa Dzeni; Yusuf Ya
Birinci Basm; Mart 2007
ISBN: 978-9944-997-24-9
Basm Yeri; Bayrak Matbaaclk Ltd. ti.
Dawtpaa Cd. MB Merkezi No: 14 Kat; 2
Top kap/stanbul 0212 493 11 06

3F YAYINEV
Caalolu Yokuu Sokak No;l zhekim
Ihan Kat; 2 Da: 22 Eminn/stanbul
Tel: 0212 526 30 66 Faks: 0212 526 30 65
www.3fyayinevi.com
 OSMANLI
DPLOMASS

Prof. Dr. Ali brahim SAVA

3
STANBUL. - 2007
Dedem Hseyin A v n i ztrk Beyin
aziz hatrasna
 iindekiler

n Sz....................................................................................... 7
Giri........................................................................................... 9
I- Diplomasi Kelimesi Hakknda................................................... 9
II-Osmanl Diplomasisinin Yapsal Dnem leri........................ 10
1. Dim (ikmet) Eliliklerin Tesisine Kadar
Geen Dnem (1299-1793)............................................. 10
2. 1793den 1815 Viyana Kongresine Kadar
Olan Dnem (kmet Elileri)........................................16
ni-Osmanl Diplomasisinin Siyasal Dnemler
Asmdan Dnm Noktalar................................................. 18
1. Kurulutan 1453 stanbulun Fethine
Kadar Olan D n em ............................................................ 18
2 . 1453den 1606 Zitvatorog Ban'na
Kadar Olan D n em ............................................................ 23
3. Zitvatorokdan Karlofaya (1606-1699)
Kadar Olan D n em ............................................................ 29
4. Karlofadan Kk Kaynarcaya
(1699-1774) Kadar Olan Dnem ................................... 31
5. Kk Kaynarcadan Paris Antlamasna
(1774-1856) Kadar Olan Dnem ................................... 34
IV- Osmanl Diplomasisinde El-Kdimu
Yzru K aidesi........................................................................38
1- Diplomatik Arkaplan........................................................40

5
 2- El-kdimu Yzn Kidesi.................................... ....... 45
V- Sefaret Grevi.....................................................................63
1. Payitahta Giri T reni........................................................63
2- Resm-i Kabul (audieace) .................................................65
2.1. Mehmed Emn Paanin Resm-i
Kabul Protokol..........................................................67
2.2. Mustafa Hat Efendinin
Resm-i Kabul Protokol............................................ 68
3. Veda Ziyareti...................................................................69
VI. Osmanl Devletine Gelen Yabanc Eliler.......................... 70
1. Yabanc Elilerin stikbli ve stanbula
Giri Merasimleri.................................................................71
2. Resm-i Kabul M erasimi......................................................74
2.1. Sadrazam Tarafndan Kabul ......................................74
2.2. Padiah Tarafndan K abul.......................................... 76
Kaynaka..........................................................................................79
Dizin .................................................................................................83
 N SZ

Osmanl diplomasi tarihi incelenirken, Osmanl Devle-

tinin kuruluundan itibaren izledii d politika ve i politik
gelimelerin d politikaya ne derece tesir ettii hakknda baz
ana noktalarn ele ahnp deerlendirilmesinde yarar vardr.
Ara^trmacmn nndeki en byk engel ise, Osm anh kltr
mirasmn henz byk bir ksmnn aratrlmam olmasdr.
Avrupada ve Balkan lkelerinde yaplan Osma tarihi ile il
gili almalar zamanla byk bir aama kaydetmi ve alma
larn ak hususunda ncelikle disipliner almalar yaplm
tr. Bizim tarih almalarmda lke genelindeki btn tarihi
leri balayan metodolojik alma eksikliimiz, bu salada ya
plmas gereken ahmalara da yansmaktadr. H enz katalog
ve arivlerimizdeki tasnif almalar bitmemi ve aratrmac
ya handapparat hizmeti sunacak olan umm ve huss O s
manh tarihlerinin byk bir ksm aratrmaclar iin hl ter-
ra incognita durumundadr. Bu sebeple Osmanh diplomasisi ve
diplomasi tarihi ile alakah ahmalar da bu istenmeyen du
rumdan nasibini almaktadr. Bu hususta da yazlacak her ey,
sylenecek her sz eksiktir ve tamamlanmaya muhtatr.
 AL BRAHM SAVA

Osmanl diplomasi tarihi ilgili birinci dereceden alakal

eserlerin banda sefretnmelery snr tahdit raporlar, ban m
zkere raporlar, umm ve huss tarihler, yabanc devletlerle ya-
ptlan akitler, yazlmalar v t aynca o dnem ilikilerini aydnlatan
yabanc tarih ahfmalan ve yabanc eliler tarafndan kaleme al
nan sefretnmeler Bu konuda da, Osmanl dip
lomasi tarihine materyal tekil edecek bu tr eser ve vesikalarn
mmkn olduu kadaryla tamammn ahlp deerlendiril
mesi neticesinde daha fazla eyler sylenebilecektir.
Biz bu almamzda, imdiye kadar konu ile alakah olarak
deerlendirdiimiz ummi ve huss tarihler, sefretnmeler, s
nr tahdit raporlar, diplomatik mzkereler ve yazlmalar
altmda Osmanh diplomasi tarihi hakknda mevcut bilgilerimi
zi belirli bir sistematik iinde deerlendirmeye alacaz.
 GR

I- Diplomasi Kelimesi H akknda

Diplomatika ve diplomasi kelimeleri, ayn kkten tretil
mi kelimeler olmas sebebiyle genellikle kartnlmaktadr.
Diplomasi kelimesi de diplomatika (vesika ilmi) kelimesi gibi
etimolojik olarak diploma kelimesinden tretilmi bir kelime
dir ve bu kelimenin anlam ise, ^zerinde im za bulunan ikiye
katlanm katty belge^ demektir. Bu balamda diplomasi keli
mesi, devleti taafindan kendisine diploma {credential) verilen
yksek dereceli memurun (diplomat) d ilerinde yapmakla
mkellef olduu vazife, i manasmdadr ve di ploma kelimesi
ni bugnk dile itimatname (gven mektubu) olarak evirebi
liriz. Diplomasi bir manada, resm temsilciler vastasyla dev
letler arasmdaki ilikileri yrtme ii ya da sanatdr^. Geni
manada diplomasi ile d politika ayrm yapmak doru deil
dir. D ar manada ise, d politika, bir devletin uluslararas sis-
^ Dden, Das Herkunftswrtebuch, Etymologie der deutschen Sprache,
S.129. Ayrca, geni bilgi iin bit. M.Ktkolu, "Diplomatik". slam Ansiklo
pedisi, Trkiye Diyanet Vakh Yay.,lstanbul 1994, IX, 360.
2 Das Flscher Lexikon, Internationale Beziehungen, ner.: K.Dietrich Bracher,
Frankfurt 1969. s.64.
 AL BRAHM SAVA

temden beklentileri yani amalar; diplomasi ise, bu amalara

varmak iin kullanlan ara ve mekanizmalardr^.
Baz tarihiler, Osmard Devletinin XVIIL yzyn sonla
rna kadar teki devlederle olan ilikilerini diplomasi ya da
d politika kavramlaryla aklamaya almann yanla
olacan ifade etmektedirler^. Bu yzden burada baz nokta-
larm alda kavuturulmas gerekmektedir; bu da, bir lkenin
belirli bir d politika ve diplomasi anlaymn olup olmad-
m tespit etmek iin, o lkenin mudaka d temsilcilikler vas
tasyla temsil edilmesi mi gerekir, yoksa, bu temsilcilikler ol
madan da. o lkenin belirli bir diplomasi anlaynn olmasn
dan bahsetmek yanl m olur, somlarmn cevaplandrlmas la
zmdr. Fakat gz ard edemeyeceimiz nokta ise, bir devletin
herhangi bir devlet Ue mnasebederi varsa, o lkelerin yle ve
ya byle teki devletlere kar d politikalar, diplomatik tavr
ve anlaylarnn olduu da muhakkaktu"; fakat bu mnsebet
lerin niteliini ve niceliini tartmak ise a}'r bir konudur. le
ride de grlecei gibi, biz Osmanl Devletinin daha uc bey
lii statsnde iken bile d politik anlaylar gelitirdii ve
diplomatik tavr ve ilkelerinin olduuna inanyoruz.

Il-O sm anl Diplomasisinin Yapsal Dnemleri

1. Dim (ikmet) Eliliklerin Tesisine Kadar

Geen Dnem (1299-1793)
Osmard Devletinin kuruluundan, uluslararas kordiplo
matik kurallarn kararlaturld 1815 Viyana Kongresine ka
dar, Osm anh kordiplomatiinin oluumu asndan kayda de
er dnemler mevcuttur. Bu dnemler, Osmanl kordiploma
tiinin yapsal olarak geirdii nemli dnemleri kapsamak
tadr. Bu dnemlerde, Osmard kordiplomatik tekilat, O s-
3 Oral Sander, Anka'nn Ykselii ve D (Osmanl Diplomasi Tarihi zeri
ne bir Deneme), Ankara 1987, s.3.
a-g.e,, s.3-5.

10
 OSMANLI DPLOMASS

manii d politikasna paralel olarak byk deiikliklere u

ramtr. Osmanl Devletinin, c beylii {jnarkh^ statsyle
Anadolu topraklarnda siyasal bir varlk olarak ortaya kt
dnemlerde komulur bulunan tekfurlar ve Bizans ile bir ta
raftan, dier Trk beylikleri ile dier taraftan yakn Uildler
tesis ettii bilinmektedir. Bizans e olan ilikilerde karlkl
yardmlama esasma dayanan veya evlilik yolu ile takviye edi
len ilikiler mevcuttu. zellikle O rhan Bey zamannda Bi
zans ile olan ilikilerde, hussi sebeplerle eli gnderme sz
konusudur^; hatt O rhan Beyin (13241362) 1347 ydnda
skdarda {Skutari) Bizans im paratoru VI. Kantakizenos
(13411354) ile bizzat grt bilinmektedir^. Ayrca, he
nz kurulu aamasnda olan Osmanh Devletinin byk bir
mparatorlukla ortak asker operasyonlar dzenlemesi de il
gin bir konudur^. Kantakuzenos, 1348 ydnda Umur Beyin
ehit dmesinden iki yl nce, yani 1346 yhnda, ondan daha
kudretli bir mttefik olan Osm anh hkmdar O rhan Bey ile
anlamt. Ancak, O rhan Beyi sadece kudretli bir mttefik
olarak alglayan Bizans mparatoru ilerde yanldm anlaya
cakt; zira, O rhan Bey, ne Umur Bey, ne de OsmanMar Aydn
ve Saruhan Trkleri idiler. ncekilerin Bizans ile olan iliki
lerinde creti, yama ve esir elde etme gayesini n planda tut-
S Kantakuzenos'un rakibi Apokaukos, Kantakuzenos Ue mcadelesine kuvvet
kazandrmak iin 1345 ylnda zengin hediyete; ve ykl eliler yollayarak Or
han Bey'i kendi saflarna ekmek istemitir. Bunun yansra, Orhan Bay, Ve
nedik ve Bizans ile sava halinde olan Cenovallarla ibirlii yapm ve Ceno-
vallardan silah almtr. Ernst VVerner, Byk Bir Devletin Douu, ev.: Orhan
Esen-Ylmaz ner, AJan Yay., stanbul 1 9 0 6 ,1,184 -107. Halil nalck, "Trklef
(Osmantlar)". /s/am Ansiklopedisi, MEB. Yay., stanbul 1988,12/11, 291.
Ernst VVerner, D/e Geburt einer Grossmacht-Die Osmanen, Berlin 1966,
s.123-143.
^ 1349 ylnda Ortian Bey, Kantakuzenos'un yardm istei zerine olu Sley
man Paa'nn komuta ettii 20.000 kiilik bir orduyu Srplara kar gnder
di; bu hizmet karlnda Orhan Bey mkft olarak yalnz imparatorun k
z Thaodora'y e olarak almakla kalmayp, ayn zam anda Trakya'nn Ege
kysndaki Bizans topraklarnda askeri operasyonlar yapmak hakkn da el
de ediyordu. VVerner, a.g.e. s.127.

11
 AL BRAHM SAVA

malarna karm, O rhan Beyin izledii diplomasinin tek isti

kameti vard; o da, gittikleri yerleri zaptetm ek orada yerle
mekti^. O sralarda Osmanl Beyliinin konumunda olan ve
hemen hemen ayn gce sahip Karesi Beyiinin,bu mcade
lelerden baarsz kmasnn sebebi, i ekimelelerden kur
tulup, Osman Bey ve O rhan Bey gibi ileriye dnk politika
lar retememeleri ve buna uygun diplomatik manevralar us
talkla lehlerine evirememeleridir.
O rhan Bey zamanmda yaplan tekilatlanma gayretleri ve
kazanlan topraklar ile c beylii konumdan tu devleti konu
muna ulaan Osmanl Devleti, hl Anadoluda egemen olan
lanl stnln tanmak zorunda idi. O rhan Bey de ilk
ylarnda Tebrize bamh olduu halde, artk Ilhanl gcn
daha az hissediyordu. Bu sebeple, siyasal manada babasndan
daha rahat bir beylik sryordu. Beyliinin nc ylmda,
kendi adna, babas Osm an Bey gibi, bamszlk almeti olan
sikke basmn gerekletirmitir. Fakat, IlhanJ Devletinin
1335 yhnda yklmas ile Osmanl beylii gerek bir egemen
lik kazanm oldu^.
Hammer, Osmanl Devletinin k eliyi 1339 ynda O r
han Bey zamamnda Badada gnderdiini yazmaktadr^O. Bi
zans ile olan ilikilerden yola karak, Osmanl beyliinin bu
devlete sk sk eli gndermi olduu muhakkaktr; ayrca Bi
zans imparatorlarnn Osmanl sultaniarmn yannda devaml
bir eli bulundurduklar da sz konusudur^l. O rhan Bey za
mannda, Bizans ile dar kapsamda da olsa, zaman zaman akra-
9 erif Batav, Bizans imparatorluu Tarihi, Son Devir (1261-1461), Osmanl
Trk-BIzans Mnsebetleri, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Anl<ara
1989, S.44.
^ M.Kunt, H.G.Yurdaydn, A.dekan, Trkiye Tarihi, Osmanl Devleti 1300-
1600, stanbul 1988, II, 33-34,
Hammer Josef von, Geschichte des Osmanischen Reiches(GOR), Graz
1963, IX,s.326-327.
F.Kreutel, Das Leben und Taten der Trkischen Kaiser, Graz-Wien-Kln
1978, s. 39.

12
 OSMANLI DPLOMASS

balk balan ile pekitirilen^^, belirli bir diplomatik iliki ba

mevcuttu. Bu ilikiler sadece Bizans ile snrl kalmam, ayn
zamanda komu beylikler ile de ilikiler tesis edilmitir. I, M u-
rad zamamnda ise, yeni kazanlan ve topraklarm genilemesi
ne paralel olarak, yabana ve komu lkeler ile ilikiler de b
ym ve genilemitir, im parator Joannis olu Kir M anueli
Sultan M uradm yamna eli olarak kalmas iin gndermitir;
bu Bizans m paratorlannm zen gsterdii bir husustu^^.
zellikle Balkanlarn ve stanbulm fethinden sonra, Avrupa-
l devlederle diplomatik trafik doal olarak younlamtr.
Osmanh Devleti, X IV ve XV. yzyindan itibaren Balkan
lar ve Dou Avrupada siyasi nfuzunun ve dolaysiyle mz
kere pozisyonunun glenmesinden sonra, d politikada ve
diplomatik mnsebetlerde hi bir devleti eit haklan hiz mu
hatap (Gleichberechtigter Partner) kabul etmeyen bir anlay
yerlemeye balamtr. Uluslararas yazmalara da yansyan
ve Osmanh diplomatikasmda bariz bir ekilde grlen bu an
lay, Osmanh Devletinin Akdeniz'i, Dou Avrupay idaresi
altna aldktan ve hkimiyetini Anadolu ve Asyada tahkim et
tikten sonra daha da kuvvedenmitir. 1521d e Belgradn fet
hinden sonra 1526 ydmda M acar mparatorluunun, gl
Osmanh ordular tarafndan tarih sahnesinden silinmesinden
ve Viyana nlerine kadar uzanan bir siys nfuz devrinden
sonra slamn halifesi ve Hristiyanhn hmisi Avusturya-
Roma mparatoru kar karya gelmi ve zellikle Osmanh-
Avusturya arasndaki siys ve diplomatik sava son derece k-

Orhan Bey, genliinde bir komu tekfurun sonradan Nilfer Hatun ad iia
anian I<i2iyla evQnmitl. Yine babasnn salnda, 1320 tarihlerinde, Bi
zans imparatoru III. Andronikos Paiaalogos'un kz Aspora Hatun'u de e
olarak almt. Bu olay daha o yllarda Bizansn OsmanlIlar nemli bir
komu olarak grdklerinin bir iareti olmal. Kurt, s.39, Ayrca IV. Kanta-
kuzanas, 1346 ylnda ehzde Orhan'n kz ile evlenmesiyle alakal olarak
bir elilik heyeti gndermitir. Josef Hammer von. Byk Osmanl Tarihi
(BOT), ev.rV.Bfn, stanbul 1992. X. 146.
GOR, I, 190; VVliiam, Miller,TTe Ijatins in tha Lavant. A HIstory of Fmnkish
Greece (1204-1566), Cambridge 1964, s. 318.

13
 AL BRAHM SAVA

zmtr. Buna paralel olarak, bu mcdelelere dolayl ve do

laysz katlmak zorunda kalan bata Rusya, ran ve Fransa
deta XVIII. yzylda Osmanl Devletiin Dou ve Bat poli
tikalarnn ve diplomasisinin younlat merkezler olmutur.
OsmarJ Devleti 1793 ylna kadar yabana devletlere dai
m (ikmet) eli gndermemi fakat zaman zaman gerektike
fevkalde eliler gndermitir. nceleri Nmeresn, ve avu
adl memurlar, pdih veya sadrazam mektubunu herhangi
bir yabana krala gtrmek ile grevlendiriliyorlard; ancak, bu
memurlar, mektuplar teslim etmenin haricinde herhangi bir
diplomatik grev if etmeye mezun deillerdi. Fakat buna mu
kabil, gerek cls teblii veya tebriki ve gerekse imzalanan bir
bar antlamas neticesinde yabana lkelere gnderilen fevka
lde eliler ise, kendilerine verilen nme-i hmynu, hediye
leri ve tasdik olunan bar antlamas metnini (ratifikatio) ya
banc hkmdara teslim etmekle grevli idiler. Bunun dnda
ziyafet vermek, ziyafetlere katlmak, grmelerde bulunmak
durumunda idUer. Fevkalde eli olarak gnderilirken kendile
rine, grev dnnde tekrar ide etmek zere pye veriliyor
du ve bu greve, gnderildikleri lkenin itibai'ina ve diploma
tik misyonun ehemnyetine gre orta eli veya byk eli olarak
tayin ediliyorlard. Orta eli olarak gnderilenlere geneUikle
defterdar vcyi nianclk rtbesi; byk eli olarak gnderilenle
re ise, beylerbeylii pyesi veriliyordu. Bu eliler, gnderildikle
ri lkede diplomatik misyonlarnn tamamlanmasna kadar ka-
hyorlar; ilk ziyaretler, hediyelerin ve gnderilen belgelerin tes
liminin yapld resmi kabUer ile, eliye yabanc hkmdar
tarahndan Osmanh pdihna gtrmesi gereken hediyeler ve
ce\'b mektubun teslim edildii veda ziyareti arasmda kalan
gnlerde ise, eli erefine o lkenin grlmeye deer yerlerini,
kurulularn kapsayan ziyaret programlar dzenleniyor ve ve
da ziyaretini mteakip geri dn yolculuu bahyordu.
Elilerin maliyetlerinde bulunan sefaret heyeti yelerinin
says sefretten sefarete gre deiiklik arzetmektedir; bu sa-

14
 OSMANLI DPLOMASS

yi bazan lOOOi amaktadr^'*. 1748 ylnda Viyanaya gnde

rilen Mustafa H att E fendinin sefaret heyeti 82^5,1720 yln
da yine Viyan a ya gnderilen brahim P a/ann sefaret heyeti
ise 763 kiiden olumaktayd^^.
Elilerin sefaret grevleri esnsmda grdklerini ve yaa
dklarm anlatan sefretnmeleri mevcuttur. Bu sefretnme-
lerden bilinenlerin says 45dirl^. lUd^ muhtemelen XV. yz
yln ikinci yarsmda kaleme alnm olan sefretnmelere ge
nellikle XVII. asrm ikinci yarsndan sonra daha sk rastlan-
maktadr. 1793 yna kadar yabana lkelere gnderilen eli
lerin sefretnmeleri daha ziyade, zengin trihi, sosyokltrel
ve coraf motifleri ihtiva eden seyahat yazlar eklindedir; bu
eserlerde, elilik grevinin balang gnnden, son bulduu
gne kadar grlen, yaanan her ey en ince ayrntlar ile zik
redilmitir. 1793 ylmdan sonra yd gibi bir sre e ta p n
olunan daim (ikmet) elilerin sefretnmeleri ise, daha ziy
de politik yazlardr; ancak, 1730 yknda Viyanaya giden R t-
siil-kttb Mustafa Efendtvn. sefretnmesi her ne kadar bu
dnemden nce kaleme^ alnm olsa da, ekil itibariyle 1793
sonras sefretnmeleri gibi politik bir muhtevaya sahiptir^^.
Sefretnmelerin, daha nce ifade edilen zelliklerinin
yansra, burada zikredilmesi gereken dier en nemH zel-
Mesel, 1747 ylnda rana gnderilen Kesriyeli Ahmed Paa'nn maiyye-
tinde buiunanlann says 1000'den fazladr. BOT, VIII, 78.
^5 A.ibrahim Sava, Der Gssandtschaftsbsricht des Mustafa Hatt?Efandi bar
se/ne Gesandfschatere/se nach Wien, (yaynlanmam doktora tezi), Wien
1989, s. 291-293. Belge iin bk,, HHstA, (Avusturya Devlet Arivi), II Tr-
kei 16, belge no. 23.
16 GOR, IV, 173.
Azmi Ssl, "Un Aperu sur les Ambassadeurs Ottomans et leuers Seta-
retname", Tarih Aratrmalar D ergisi,, Ankara 1982. Cilt XIV, say: 27, s.238.
Zaanos Efendi; 1462 ylnda vefat etmitir. Fakat sefret yl henz belli
deildir. Topkap Saray Arivi, Nu. E. 8568.
Fuat Sana, Der GBsandischaftsbftricht des M usta^ Efendi ber seine
Gesandtschaftsreisa nach Wian im J ah re l730/31, (yaynlanmam dokto
ra tezi), Wien 1992. Unat, s. 67.

15
 AL BRAHM SAVA

lkleri de, bu dneme yani 1793 ylna kadar olan dneme

k tutm alar ve Osm anl diplomasisinin bu dnemde uy
gulanan kurallarn, davran biimlerini ve diplom atik ta
vrlarn zengin bir slup ile anlatan eserler olmalardr. Ay
rca, btn bunlarn dnda, Osm anl elilerinin gnderil
dikleri yabanc lkelerde karlanlar, tartm a konusu olan
diplom atik kurallar, resmi kabullerin yapl ekilleri ve bu
lkelerin bir Osm anl gzlemcinin tasviri ile tantlm alarn
da iermektedirler.

2 . 1793d e n 1815 V iy an a K ongresi n e K ad ar

O la n D n e m (ik m e t E lileri)
OsmarJ Devletinin dimi temsilciliklerin kurulmad,
sadece fevkalde elilikler ile yetinildii yllarda, Osmanl
Devletinin yabana lkelerde dimi elilikler tarafndan tem
sil edilmemesi fazla mahzur tekil etmiyordu. Devletin b
ykl ve buna paralel olarak uluslararas arenada mzakere
pozisyonunun son derece gl olmas sayesinde baka dev
letlerin yardm olmadan istediklerini dmanlarna dikte et-
tirebiliyordu. Ayrca burada zikredilmesi gereken dier bir
husus ise, yabanc devletler, OsmarJ Devletinin politikalar
hakknda gerekli malumat sitnede mukim elileri vastas
e elde ediyorlard. Osmanh Devleti ise byle bir ihtiyac,
daha deiik yoUardan karkyordu. D lkelerde meydana
gelen olaylar Bbliye bildiren kaynaklar arasnda; douda
snr eyletleri valileri, kuzeyde Krm hanlar, batda, Eflk ve
Bodan voyvodalar, Osm anh hkimiyetini tanyan Dubrov-
nik (Regusa) Cumhuriyeti e Erdel KraU bulunmaktayd
lar. Ayrca, ticaret gayesiyle Avrupada bulunan Osm anh tcir-
leri grdkleri olaylar ve duyduklar haberleri hkmete ra
por ederlerdi^O, Y abana eliler, diplomatik grevlerinin dn-
20 Ercmend Kuran, Avrupada Osmanl ikmet Eliliklerinin Kuruluu ve ilk El
ilerin Siys Faliyetleri (1793-1821), Trk Kltrn Aratrma Enstits
Yaynlar: 92, Ankara 1988, s.9.

16
 OSMANLI DPLOMASS

da entrikaa ve casus^l durumunda olduklanndan, OsmanlIar

bunlara genelde rehine muamelesi yapyor ve temsil ettikleri
devlederin yanl ve Osmanl aleyhine oluan politikalarndan
dolay mesul tutulabiliyorlard; bu sebepten, padiahlar ve
sadrazamlar yabana elileri kmserler, ou kez onlara ha
karet bile ederlerdi22.
Fakat, bu satvet ve ihtiam grafiinin zamanla dmesi ve
uluslararas politikada etkinliin ve yaptrm gcnn kaybol
mas bu durumu deitirdi. XVIII. y2yddan itibaren dman
larna kar tek bana mcadele edemeyen Osmard Devleti,
Hristiyan devlederin yardmm istemeye mecbur kald. Ya
b a n a elilere yaplan muamele deitii gibi, bu husus yaban-
a lke hkmdarlarna yazlan mektuplara da yansd; ilk de
fa bu yzylda yabana hkmdarlara miknetl ulu dostumuz gi
bi tabirler kullanlmaya baland. A rtk Osmard Devleti, ulus
lararas diplomasi usullerine uymak zorunda kahyordu; Avru
pa devleder dengesinde meydana gelen deimeleri yakmdan
takip etmek, bunlardan faydalanmay bilmek g e r e k iy o r d u ^ ^ .
Bu konuda Uk giriimi yapan Sultan III. Selimdir. lk
defa 1793 ylnda balamak zere, 1802 yna kadar Avru
pann beUi merkezlerine yllk sre ile dim (ikmet) el
iler atand. Bylece yabanc lkelere ilk defa dim (ikmet)
elileri gnderiliyor ve O sm anh D evletinin menfaatleri ye
rinden temsil edUmeye balanyordu. Bu yllarda henz eli
lik dereceleri dzenlenmemi olduundan, yeni hds edilen
dim (ikmet) eliliklere tayin edilen eliler byk eli sfa-
tiyle gnderildiler.
Dim (kmet) eliliklerden gerekli fayday salayamad
na inanan Sultan III.Selim, bu hususta daha fazla masrafa
katlanmanm lzumsuz olduunu dnerek, dim elilikleri
21 Kari Teply, Dersa'det'de Avusturya Sefirleri, ev.: Prof.Dr., Seluk nl,
Kltr Bak.Yay., Ankara 1988, s.151-152.
22 Kuran, a.g.e., s.11.
23 a.g.e.

17
 AL BRAHM SAVA

kaldrmaya karar verdi; ancak, bunlam birden bire kaldrl

masn da uygun bulmuyordu. Bu yzden bu lkelerde, Fran
sa hari, Osmanl Devletinin maslahatgzarlar tarafndan
temsil edilmesi kararlatrld^^.
1815 ydmda yaplan Viyana Kongresi kordiplomatikte ye
ni bir dzenleme yapt ve elilikleri, byk eli, fevkalde orta
eli, ikmet elin ve maslahatgzr olmak zere drt snfta
toplad. Fakat daha, yd sonra 1818de toplanan la Cha-
pelle Kongresin.t ise, btn dnya devletleri iin balayc
olan bugnk modern kordiplomatiin esaslar belirlendi.
Osmanl Devleti 1821 ylna kadar Avrupa devletleri nez-
dinde maslahatgzarlar bulundurmaya devam etti; bunlar
gayri mslimlerden tayin olunduu gibi, M slmanlardan da
seiliyordu. Yunan ayakalanmas balaynca, Rum maslahatg-
zrlarn Bbiiliye kasden yard haber verdii anlahnca,
Sultan II. M ahm ud onlarm hepsinin iine son verdi; bylece
ikmet elilikleri muvakkaten ortadan kalkm oldu. II.M ah-
mud saltanatnn son yllarnda, III. Selimin krk jnl nce gi
ritii tecrbeden faydalanarak 1834 yhnda bu teebbs
tekrar yemlemi ve bu gnmze kadar devam etm itir^S.

IlI-O sm anl Diplomasisinin Siyasal Dnemler

Asndan D nm N oktalan
1. Kunlutan 1453 stanbulun Fethine
Kadar Olan Dnem
Osmanh Devletinin bir uc beylii olarak tarih sahnesine
kmasndan sonra, gerek Trk beylikleri ile ve gerekse Bizans
ile dar kapsamda da olsa ilikileri mevcuttu. Fakat, her iki
devlet arasndaki mnsebetler o kadar birbirleri iinde eri
milerdir kijTrklerin Bizans mttefik mi, dman m ya da
a.g.e., S.47.
a.g.e., s.64.

18
 OSiMANLI DPLOMASS

teba m olarak deerlendirdikleri, Bizansn iseTurkleri tiran

lar m, ykclar m, yoksa koruyucular m olarak grdkleri
ni sylemek kolay deildir^^.
O rhan Bey zamanmdan stanbulun fethine kadar geen
zamanda, kazanlan topraklar sebebiyle yeni yeni komular e
muhatap olunmu ve onlarla olan ilikilerde bu olaylara para
lel olarak genilemitir. stanbulun fethine kadar Avrupa, do
uda gnden gne genileyen ve kuvvet kazanan bu devleti
pek ciddiye almamt. Osmanl Devleti ile Bizanstan sonra
ilk ve dorudan iliki kuran devletler, doal olarak Macaristan
ve Venedik idi. Balkanlarda ilerleyen ve gelecekte Avrupa iin
byk bir siys g olarak problem tekil edecek olan Os-
manllara ilk cidd mukavemeti Macarlar gstermilerdir.
Macarlar, gerek Hristiyanln ve gerekse Avrupamn arka
bahesi olmalar gibi stratejik bir konumdan dolay ok zor
bir durum ile kar karya ider. 1389 Kosova Savandan
sonra balayan O sm anh M acar mnsebetleri tarihinde, 1396
Nibolu Sava byk anlam tamaktadr. Avrupann savun
mas kendi omuzlarna yklenen Macaristan, gnden gne
byyen Osmanl Devletine yalnz kar koyamayacan an
lam ve bu yzden Hristiyan H al Seferi fikrine bavurarak,
bir hal seferi tertibine muvaffak olmutur. Fakat bu sefer
hsran ve yenilgi ile neticelenmitir^". Bu ekilde balayan ve
Macaristann 1526 M ohac M eydan Sava ile tarih sahnesin
den silinmesine kadar devam eden mnsebetler erevesin
de, her iki devlet de birbirlerine kar deiik stratejiler uygu
ladklar gibi, zaman zaman bu ilikilerin bir gerei olarak
diplomatik ilikilerde de bulunmulardr^.
Osmanl-Venedik ilikileri stanbulun fethi ncesine ka
dar uzanmaktadr. Venedik, Osmanh Devletine ilk defa 1408
26 Sander, s.16.
27 erif Batav. Osmanl Trk-Macar Mnsebetlerinde ilk Devir (1456ya ka
dar), Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara 1991, s.1.
28 bo t. X, 168,

19
 AL BEIAHM SAVA

ylnda bir eli gndermi ve Yldrm Bayezidin olu Sley

man elebi ile bir bar antlamas imzalamtr. Buna karm,
Osmanl Devleti tarafindan Venedike 1417 ydnda, bir sene
evvel imzalanan antlamann tasdikli suretini gtrm ek zere
bir eli gnderilmitir29.
Diplomasinin kurucusu olarak bilinen Venedik, dier Av
rupa devletleri gibi dn taassupla hareket etmemi, ilikide
olduu devletlerin dininden ziyade onlarla yapaca ticreti
dnerek hareket etmitir. Bu sebeple, ticar menfaatlerine
zarar gelmedii mddete, Osmanh Devletine kar dman
ca cephe almam, fakat Avrupad a sklkla oluturulmaya a
llan hal hareketlerini de gizlice desteklemitir^^. Osmanl
Devletinin XV. yzyl ortalarnda Akdenizde olan bir takm
adalar elde etmesi Venedik'i endielendirmitir. Fakat bu l
ke iJe olan likiler stanbulun fethinden sonra daha da yo-
unlulc kazanmtr. Venedik'in menfaatlerine byk zarar ve
ren Trk ilerleyiini durdurmak iin, skender Bey, Macaris
tan, Papalk ve Franszlardan yardm istemi ve hatt Iran ile
de ittifak araylarnda bulunmutur. XVI. yzyldan itibaren
de gizlice ve alenen OsmanMara kar Avusturyamn daim
mttefiki olmutur.
Bu dnemde OsmarJ Devleti, fetih operasyoTilarmn ne
ticesinde dolayh veya dolaysz kendisi ile mnsebette olan
lklere kar tavizsiz ve yaptrmc bir pohtika izlenmitir. Bu
siys ve diplomatik tavrn neticesinde, hi bir devleti eit hakla
r hiz muhatap kabul etmeme anlay yerlemeye balamtr.
Nibolu Savanda he.mete uratlan hah ordusunun
Osm anh Devleti ile olan bu ilk savayla Avrupah devletler
Balkanlarda byk bir gcn kendilerini tehdit ettiini fark
etmilerdi, fakat kendi aralarndaki menfaat kavgalar, O s-
manl Devletine kar tekrar hah ordusu tekil etmeyi zor-
29 Unat.s. 221. Ssl, 248. BOT, X, 162.
.Hakk Uzunarl, Osman//rar/rt/, TTK Yay., Ankara 1982,11,456.

20
 OSMANLI DPLOMASS

atiTmr. Avrupal devletletler, Osmanh diplomasisinin ve

btn siys hedefinin stanbulun fethine ynelik olduunu
anlamlard. Aslnda, stanbulu kuatma harekat 13S3de
Geliboluya gei e gereklemiti.
Kurulu aamasnda Osmanh Devletinin gerek Hristiyan
komularna ve gerekse Trk beyhklerine kar aklh ve son de
rece iyi hesaplanm politikalar mevcuttu. Bunlardan birinci
sine kar izlenen politika, nceleri askeri ittifaklar da dahU ol-
mak zere akrabalk balan ile iyi ilikiler tesis edilmi, ancak
kazanlan topraklarda iyiden iyiye hesap edilmi bir iskan ve
yaylma pohtikas idenmitir. ilk Osm anh hkmdarlar, ba
langta kendilerine problem olabilecek Trk beyhklerini, za
manm iyi ayarlayarak topraldarma katmlar ve dier beylikler
e olan ilikilerinde dostne davranmaya zen gstermiler ve
belki de Balkanlar ve Avrupaya nispetle bir i mesele olarak
grdklerinden, bunlarn topraldarma katdmas iini de, O s
manh beyhinin g olarak daha msait olaca erild bir za
mana ertelemilerdir. Bu sebepledir ki, Yldrm Bayezide ka
dar Osmanh toplumunun bamda olan hkmdarlar, Anado
lud aki Trk beylikleri ile fazla uramamlar ve asker operas
yonlar Balkanlara teksif etmilerdir. Yldrm Bayezidin ilhak
pohtikalarm zamamndan nce Anadoluya teksif etmesi, Os
manh Devleti iin cidd problemler yaratm ve devletin ksa
bir sre de olsa daLmasma sebep olmutur.
Anadolu birhinin yeniden salanmasndan ve Candaro-
lu e Germiyanolu Beylikleri Osm anh lkesine katlmasn
dan sonra, gerek elebi M ehm ed ve gerekse Sultan II. M urad
asker operasyonlar m Balkanlara yneltmiler ve D ou Avru
pa kaplarn zorlar bir duruma gelmilerdir. D aha nce Bal-
kanlarda Osm anh-M acaristan arasnda mcadelelerin srd
ve her iki devlet arasnda tampon devlet olan Srbistan be-
lirh bir sre iin de olsa, Osm anh topraklarna katlm ve
M acaristan ile dorudan snr komusu olunmutur. Avrupa
kapdannda meydana gelen bu mcdeleler, Avrupah devletie-

21
 AL BRAHM SAVA

rin sk sk kullandklar din silahna ba vurmalarna sebep ol

mu ve tekrar hal seferleri e, gnden gne byyen ve Av
rupay tehdit eden bu gc durdurmak istemilerdir.
Osmanl Devletinin Ba politikasn nemli derecede et
kileyen olaylardan birisi de; btn Osmanl tarihi iinde her
zaman nemini koruyan ve tehlike arzeden A ndoluda mey
dana gelen olaylardr. Balkanlarda ve Dou Avrupada O s-
manl futht srerken, Karamanoullan tekrar Osmanl
topraJdarna saldrm ve 1443 ydnda Balkanlardan ksm e
kili srerken Osmanl topraklarm igal eden Karamanoul-
lar cezalandrlmtr. 1444 ilkbaharmda Edirne'de yaplan
anlama ile Osmanl Devleti Srbistann prenslik statsn
tand gibi, baz kaleleri de geri vermek zorunda kalmt.
Osmanl ordularn zaman zaman dou Avrupada dur
duran Hnyadi Yanoun 1448 ylnda bozguna uratlma-
sndan sonra, btn Hristiyanlk dnyasm yasa boan s
tanbulun fethi gereklemi ve bir zamanlarn ucbeyi olan
Osmanl sultan, cihn pdih durumuna gelmitir. Bu yeni
siyasal durum, Osm anh Devletinin dnya siyset sahnesinin
mzkere pozisyonu en gl ve etkin bir devlet olmasnn
bir gstergesi olmutur.
AvrupalI gler, O sm anhlann 1353 ylnda Trakyaya ge
ilerinden 1389 Kosova Savana kadar, Balkanlarda gelien
Trk futhtna kar ilgisiz kalmlar ve nemsememilerdir.
lk defa Kosova yenilgisinden sonra rahatszlk duymular ve
Osmanidar hah seferleri ile durdurmay denemilerdir^^.
mcadelelerle alkalanan Avrupah devletlerin, Papanm yo
un gayretleri Ue teekkl ettirilmi hal seferleri ile Osm an-
h ordularn durdurmak ve Balkanlardan atma giriimleri, O s-
manl sultanlanmn stn siys ve asker manevralar sonucu
akamete uram ve zaten ok nceden abluka altmda olan s
tanbul'un fethini engelleyememitir.
Benda Kalman, ''XV. Asrda Osmanl Macar Mnsebetleri, stanbul ni
versitesi Tarih Dergisi. stanbul 1975, say: 28-31, s. 83-88.

22
 OSMANLI DPLOMASS

Osmanl Devletinin o gnn ardarmda ok ksa bir za

man diliminde Balkanlarda ve Avrupada gerekletirdii f
tuhat hareketlerinin baarya ulamasnda, Osmanl Devle-
tinin izledii yayma siysetinini, asker gcnn ve diplo
matik manevralarmn yerinde olmasnn yansra, fethedilen
topraklarda yaayan, farkl kltr ve dinden olan insanlar
ezen toprak sahibi feodal sn kovarak Balkan kylsn
baskdan kurtarmas ve bu insanlara kar asiraiLe politikas iz
lemedii gibi, onlarm kimliklerini muhafaza etmelerini sala
malar ve o aa yabana bir kavram olan toplumsal ho^go-
ray32 daha dorusu tekini kabullenmeyi ilke edinmelerini
de gz nnde bulmdurmak gerekir.

2 . 1453den 1606 Zitvatorog Barna

Kadar Olan Dnem
stanbulun fethinden ve Osmanl gcnn talya'nn en
u noktasma kadar ulatktan sonra, Avrupanm irili ufald
devletleri kendilerini bu yeni siys, diplomatik ve asker gc
ciddi olarak hesaba katmak zorunda hissettiler^^. stanbul'un
fethi Hristiyanlk leminde b}^k yanklar uyandnn ve s
tanbulun tekrar geri alnmas iin Papa Nkolamn hah sefer
leri dzenleme giriimleri neticesiz kalmtr. Fakat, Papalk
tarafindan tevik gren ban diplomasisi, stanbulun fethinden
sonra da yine hah seferleri dzenleme ve douda kendilerine
mttefik arama ynnde faaliyederine devam etmitir. Os-
manh Devleti e herhangi bir bath devletin tek bana baa
kamayaca bilindiinden, mmkn olduu kadar itirakisi
bol bir hah seferi ve douda da Osmanhy iki cephe arasnda
brakacak mttefikler elde etme ynne gidilmitir.
stanbulun fethinden sonra Fat Sultan M ehm edin Ba
t pohtikasm dorudan etkileyen hususlardan en nemlileri
ylece sralanabilir:
Sander, s.15.
32 a.g.e., s.76.

23
 AL BRAHM SAVA

a) Osmanh Devleti'ne kart Avrupada kurulmaya allan

ittifaklar,
b) Anadolu'da Osmanh D evletine kar Avrupal glerle it
tifak etmek eiliminde olan Karamanoullart ve Trabzon Rum
maparatorluu,
c) Osmanh Devleti'ne kar Batl glerle devaml ittifak
araynda olan Akkoyunlu Devleti..
Fatih Sultan M ehmed, stanbulun fethinden sonra, Avru
pad a sttatejik ehemmiyete sahip topraklar, Romaya giden de
niz yolu zerinde olan M orarun byk bir ksmn ve talyaya
kuzeyden komu Srbistan topraklarm lkesine katt. Avru
pad a Osmanh Devletine kar oluturulmaya allan ittifak
larn ml klfeti genellikle Venedik tarafindan karlanmak
tayd. Bu sebeple Fatih Sultan M ehmed, Venedike ml kayp
lar verdirip, bara zorlamak suretiyle Avrupad an gelen bu teh
likeyi nlemesini ve zaman zaman geciktirmesini bildi.
D aha nce Yldrm Bayezidin vakitsiz denemeye kalkt
ve Osm anh Devletinin az kalsn dalmasna sebep olan
Anadolu birhini salama dncesi, Osmanh Devletinin
Avrupada yrtt operasyonlarn ve izledii pohtikalarm
sal asndan ok nemli idi. Fatih Sultan M ehmed, bu
dnceyi hayata geirmek iin stanbulun fethini beklemi
ve bu zaferin manev havasnn avantajn da kullanarak, A na
doluya ynelmi ve Avrupah glerin potansiyel mttefiki
durumunda olan Trabzon-Rum m paratorluunun (1461) ve
KaramanouUarnm (1474) mevcudiyetine son vermitir. Bu
l ittifakn sonuncu yesi Akkoyunlu Devleti de Otlukbe
Meydan Sava (1473) ile cezalandrlm ve bu tehlike de, be
lirli bir m ddet iin susturulmutur. Fakat randa iktidara ge
len hanedanlar takip eden yllarda, Osmanh Devletine kar
Avrupah devletlerle ittifak abalarm srdrecek ve Osm anh
Devletinin Bat potikasn nem lde, fakat olumsuz
olarak etkilemeye devam edecektir.

24
 OSMANLI DPLOMASS

Fatih Sultan M ehm ed Anadoludaki bu baarlardan son

ra, Karadeniz Blgesini emniyete almak iin Karadenizde ke
sin bir hakimiyet kurmutur.
Fatih Sultan M ehmed, gerek Anadoluda ve gerekse Av
rupada ve Balkanlarda emniyeti ve hakimiyeti salamak iin
byk stratejiler ^gulam ve yap seferleri inceden inceye
hesap etmitir. stanbulun fethinden sonra, hedefi katolikli-
in merkezi Romay fethetmekti zira kendisini Romanm tek
vrisi olarak grmekteydi^'^. Fatih ncesi politikalarm da Ro-
maya endeksH olduu anlalmaktadr. Bu sebeple, 1408 y-
hnda balayan ve 1469 yhndan itibaren de bir sreklilik ka
zanan bu stratejik aknlar, Venedike byk snr teldl eden
Gney Avusturya ehirlerinin Osm anh aknclar tarafndan
devamh taarruz altnda tutulmasm ve bu blgedeki stratejik
mevkiler tahrip edilmesini hedefliyor ve bylece Venedike
Avusturya tarafindan gelecek yardm, engelleyecek bir kori
dor amak gayesinin tayordu; bu askeri operasyonlar Fa-
tihden sonra da devam etmitir^^.
Fatih sonras dnemde, ILBayezidin bar kiiliine
ramen Osm anh Devleti, Avrupa diplomasisinin kurnaz ma
nevralar iine ekilmitir. Bu dnemin en byk zellii de,
O sm anh Devleti, Avrupadaki hanedanlara kimin geip gee
meyecei hususunda hesaba katlmas gereken ve sz sahibi
bir g konumuna ykselmesidir^^.
Yavuz Sultan Selim (1512-1520), O rtadoud aki slm
topraklarmn byk ve nemli bir ksmm Osm anh Devleti
snrlarna katmaya muvaffak olduktan ve bylece blgedeki
34 A.Sevim, Y.Ycel, KJasik Dnemin Hkmdr. Fatih-Yavuz-Kanuni. H K .
Yay., Ankara 1991, s.99.
35 Reiner Zitta, Die Trken und was von Ihnen bliebThe Turks and what they
leftto us), VVien 1978, s.9,
3 Sandar, s.43.

25
 AL BRAHM SAVA

hakimiyetini, ran^^ ve Avrupann btn gayretlerine ra

men, saladktan sonra, halefi Kanuni Sultan Sleyman
(1520-1566), Avrupal devletlerin hah seferleri ile alakah
planlarm Avrupa ilerinde, tabir caizse kendi bahelerinde
akamete uratmak iin btn nazar- dikkatini Avrupaya e
virmi ve devletinin fetih dinamiini bu istikamete sevk et
mitir. 1521de Belgradn fethinden sonra btn gc ile M a
caristana yklenmi ve burada Osmanl fiitht aralksz de
vam etmitir^. 1526 yhnda M ohac Meydan Savamdan
sonra, Byk M acar mparatorluu tarih sahnesinden silin
mi ve Hristiyanlarn siyasi temsilcisi Roma mparatoru
(Kaiser) ile slmn Halifesi (Sultan) kar karya gelmiler
dir^^. Bu nemli trih hadiseden sonra Osmanl Devleti e
Avusturya arasnda uzun yllar M acaristan topraklarnda de
vam edecek olan mcadeleler balam oluyordu.
Avustur]^ ile olan mcadeleler, ileride Osmanh Devleti
nin, Avusturyann en kuvvetli rakibi olan Fransam n Avru
padaki emellerine ulamak iin izledii politikalara daha da
yaknlamasm salamtr; ancak, yine bu mcadeleler, O s-
manU Devleti aleyhine Avusturya ile devaml ittifak halinde
olmay gaye ittihaz eden Rusya gibi bir dman kazandrm
tr, yani, Fransa, devamh bir Osm anl-Avusturya ekimesini
tevik edip, Avusturyay iki cephe arasnda brakmay ister
ken, aym politik kurnazl Avusturya, Rusya Ue ittifalc ederek
uygulamaya koymutur.
Yavuz Sultan Selim, Safev tehlikesini bertaraf etmeden nce, rana Avru
pa'dan gelebilecek olan her hangi bir yardm nlemek iin, daha tahta
kar kmaz clsunu tebrik iin gelen Venedik elisini son derece iyi kar
lam ve antlamalar imzalamtr. Sevim,Ycel, s.112.
30 A.C.Schaendnger, "Der diplomatische Verkehr zvvischen sterreich und
der Hohen Pforte in der Regierungszeit Sleymans, des Praechtigen",
Kulturdes slam Dergisi, Wien 1980, s.91
39 Schaendlinger, s.92.; Kari Roider, Austrias Eastem Ouestions (1700-1780),
New Jersey 1982, s,3-4.

26
 OSMANLI DPLOMASS

Kanuni dneminde, Osmanl Devletinin. diplomatik tra

fiinin doal olarak Avusturya e daha youn olduunu g
ryoruz; bu dnemde Avusturya, Osmanl Devleti ne otuz-
drt eli gnderm itir^. Ancak, Akdenizde stnl O s
manlya kaptran Venedik, srekli d temsilcilik imtiyazna
sahipti. Bu dnem Osmanl diplomasisinin ihtiamm gster
mek asndan da ok nemlidir. Siys ve diplomatik ihtia-
mm zirvesinde olmann bir gerei olarak stanbul, diplomatik
trafiin en youn olduu bir dnya ehri haline gelmitir .
Kanuni dnemindeki en nemli olaylardan birisi de Fran-
szlara tamnan imtiyazlardr.Tarihte kapitlasyonla-!^^ olarak ta
nmlanan ve 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Ban Antlamas
e kurtulduumuz bu cr ve diplomatik imtiyazlar (25 aban
941/29 ubat/l M art 1535), zamamnda hangi gaye ile verilmi
olsa be daha sonra devletin bama byk felketler aacaktr.
Kapitlasyonlardan Fransann elde ettikleri u ekilde s
ralanabilir;
a) Fransz tccarlarnn Osmanl topraklarnda Trklerin
verdii kadar vergi deyerek ticret yapabilecekler,
b) Fransa, Osmanl topraklarnda konsler yarg organlar
kuracak ve Osmanl makamlar bu organlarn verdii kararlar
uygulayacak,
c) Osmanl topraklarnda yaayan tm Fransz yurttalarna
tam dn hrriyet tannyor ve kutsal yerleri koruma ve bakma
grevi veriliyordu,
d) Korunma gvencesi olarak Akdeniz'deki Hristiyan gemi
leri Fransz bayra ekeceklerdi^^.
^ Bertold Spuler, "Die europaeische Diplomatie in Konstantinope! bis zum
Frieden von Belgrad (1739)", Jahrbcher fr Kultur und Geschichte der
Slaven. Breslau 1936, XI.Cilt, Heft:3-4, s. 313-342.
Kapitlasyon, Avrupa tarih literatrnde, Avrupal devletlerin Mslman
devletlerle imzaladklart antlamalara denmektedir. Josef Matuz, Das
Kanzte/vvesen Sultan Sleymns des Praechtigen, W iesbaden 1974, s.64,
Fransa ile imzalanan kapitlasyonlar srekli yenilenmitir. Bu yeniden gz
den geirmeler esnasnda baz kayda deer deiiklikler mevcuttur; mese-

27
 AL BRAHM SAVA

Kanunid en sonra Osmanl diplomasi tarihi iin bir d

nm noktas tekil eden ve dnya siyset sahnesindeki g
grafiini yava yava Osmanl Devletinin aleyhine eviren ilk
antlama 1606 ymdaki Zitvatorog Bar Antlamasdr. Fa
kat bu arada, 1580 ynda Franszlara tamnan imtiyazlarn
ngilizlere de tannmas unutulmamaldr. Osmanl Devle
tinin ngiltere ile byle bir antlama yapmasnn gayesi ak
t; spanya ve Portekiz'e kar ngiltereyi potansiyel bir m t
tefik olarak grmesi ve ran ile yapdan savalar sebebiyle silah
ihtiyaanm bir baka byk devlet, yani ngtere tarafndan
kardanmas gerekiyordu^^.
Uzun yUar srp giden savalar esnasnda, Erdel Prensi,
Eflk ve Bodan Vbyvodolar Osmanlya kar Avusturya ile
anlarken, Osmanh Devletinin bu zor durumunu frsat bilen
ve Osmanl Devletinin Bat politikasm devamL, bir ekilde
menfi ynde etkileyen Iran, Osmanl Devletine sava ilan etti
(1603). Daha nce be yllk bir sre iin Osmanl Devleti ile
bar imzalayan Iran, bar tek tarafl olarak bozdu ve Osman-
l Devletini iki ate arasmda brakmak istedi; ancak Knm or-
dular, Eflk ve Bodan batan baa igal edip, Erdel Prensini
de bask altma aldJar. Bu yeni durum karsnda Avusturya,
Osmanh Devleti ile Zitvatorog Antlamasm imzalad"*^.
Bu antlama He, Osmanl Devleti ile Avrupal devletler
arasnda ilikiler asndan yeni bir dneme girilmi oldu.
D aha nce Avrupal devletlerle yaplan bar andamalar,
muzaffer OsmarJ sultan tarafindan verilmi bir ltuf olarak
grlyor ve Osmar Devletinin uygun bulduu bir sre iin
l, 1581 ylnda III. Murat ile III. Henrl arasnda'yeniden imzalanan bu ant
lama ile Fransa Osmanl Devletinden Fransz elilerinin protokolde dier
lkelerin elilerinden nce yer almas ve Fransz l^onsoloslarnn katolikleri
himye imtiyazn elde etmitir. Nihal Erim. Devletler A^s Hukuku ve Siys
Trih Meti-nleri (Osmanl mparataluu Andlamakn), Ankara niversitesi
Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara 1 9 5 3 ,1.5-15 ve 93.; Sander, s.53-54.
Sander, s.74.
44 10 Receb 1017-11 Kasm 1606

28
 OSMANLI DPLOMASS

bar yaplyordu^^. Toprak kayb olmayan bu antiama ile ay-

nca Eri ve Kanije Kaleleri fethedilmitir; fakat bu antlama
gerei Avusturya aadaki imtiyazlar elde etmitir:
a) Avusturya, demek zorunda olduu 30.000 altn mikta
rndaki senelik vergiden kurtuluyordu,
b) Osmanl Devleti ile Avrupa devletleri arasnda devletlera
ras hukuka uygun aktedilen ilk antlamadr^^,
c) Daha nce diplotnatik protokolde Viyana Beyi veya
"Neme Krah olarak adlandrlan Avusturya-Roma mparato
runun "Kaysey-lik" unvan tanmyord'^.
d) Daha nce yaplan bar antlamalar, atekesin ihlal edil
mesine kadar srerken, bu bar ilk defa 2 0 yllk bir sre iin im
zalanm ve hakikaten 50 y l srmt^^.
Sonu olarak Zitvatorog Bar Antlamas, XVII. yzyln
balarnda Macaristann Osmanl hkimiyetinden kurtuluu
na ve Osmanl Devletlinin zlne bir iaret olmutur^^.

3. Zitvatorokdan. Karlofaya (1606-1699)

Kadar Olan Dnem
Bu dnemde, bir bakma Zitvatorog Bar Antiamas'nm
yenilenmesi anlamma gelen Vasvar Barna (1664) sebep
olan savata Osmanh ordularnn Avusturya karsnda Uk ye-
Sander, s.75. Hammer bu hususta unlan kaydetmektedir:' Dima muzaf
fer olan pdih tarafndan dima malub olan Vi/ana b-dnine ltfen it^sn
buyuruldu", BOT, IV, 382.
Erim, 8.18. Bu dnemde devletleraras hukuktan bahsetmek ne derece
doru olur, bu phesiz tartma gtrr bir konu; fakat uras muhakkak
ki, OsmanlI Devleti bu anttanna ite Avusturya'y "eit haklan hiz muhatap"
olarak kabul etmitir, Ham mer bunu, Avrupa milletleri mnselxlerinde
cr olan usle gre" diye tarif ederek yukadaki kanaatimizi desteklemek
tedir. BOT, fV/408.
^7 b o t , IV, 382 ve 407-409.
Sander, s.75.
49 bo t,
408.

29
 AL BRAHM SAVA

nilgisine ahit olmaktayz. Ancak, bu savatan sonra Osmanl

Devletinin denizlerdeki nemli zaferlerini ve Akdenizin bir
Trk Gl haline geldiini kaydetmek gerekir.
1683 II. Viyana K uatm asm n baarszlkla sonulan
mas, O sm anl tarihinin nem li bir dnm noktasn te
kil etmektedir. Bu baarszlktan sonra takip eden yllar
da da saysz yenilgiler alnm D ou Avrupada nem li l
de teritoryal kayplar verilmitir. A slnda, Viyana nle
rindeki bozgun, duraklam a devrinin ilk ehem m iyetli ia
retlerinden biriydi,
1699 Karlofa Bar ile Osmanl D evletinin Dou Av
rupa'da defensif bir politikaya getii grlmektedir. H er ne
kadar X VIIL yzylda, zellikle Sultan I. M ahm ud zam ann
da ofensif politikalar grlmekteyse de, bu tarz bir politika
imparatorluun ykhna kadar srecektir. Karlofa Bar
ayn zamanda Osmanl kuvvetlerinin yava yava D ou Av
rupadan ve Balkanlardan ekilmeye baladnn iaretidir.
Bu bar, Osm anh Devletinin tarihinde ilk defa Avrupal
devletlerin tavassutunu kabul etmesi asndan da byk
nem kazanmaktadr'^. Bu bar antlamasnn nemli dier
bir yn ise, Osm anh Devleti daha nce protokolde Moskov
Prensi diye tabir ettii Rus ar'nm imparatorluk" nvan-
n kabul etmesidir^^.
50 GOR, VI, 658-659.
Bu bar Rusya ile, 13 Haziran 1700 (arihinds stanbul Antlamas olarak
imzalanmtr. Ahidnmede Rus ar'nm imparatorluk nvan resmen ta
nnmaktadr. Ahidnme iin bk., Erim, s.40. Ancak, Osmanl Devleti bu hu
susu (akip eden yllarda devaml mzakere mevzuu yapm ve buna uy
mamtr. 1720 ylnda yaplan antlamada, ar'n imparator sfatiyle tann
masn teklif eden Rus elisi Daschkoff'a. Bbl'nin yalnz iki imparator
tandn ve bunlarn da. Sultan ve Roma imparatoru olduunu sylemi
lerdir. BOT, VII. 262. Bundan sonra, 1741 ylnda. 1739 Belgrad Ban-
'ndan sonra Rusya'ya giden Mehm ed Emn Paa tarafndan imzalanan
temessk ile OsmanlIlar, Rus anna impa-ratorluk nvann tanmlardr.
F.Ret Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefretnmeleri, ner.: B.Stk Baykal,
TTK Yay, Ankara 1992, s.100.

30
 OSMAKLI DPLOMASS

4. Karlofadan Kk Kaynarca'ya
(1699-1774) Kadar Olan Dnem
Bu dnemde Osmanl Devletinin Karlofanm intikam
n alma gayretleri grlmektedir. P n t Seferi neticesinde 3i^p-
lan antlama ile Rus ordusu esaretten ve Deli Petro da byk
bir felketten kurtulmu oldu. Hammer, bu antlamanm Rus
ya tarafndan kabul edilen antlamalann en haysiyet k n a
olan olarak n i t e l e m e k t e d i r ^ ^ bar ile Osmanl Devleti
Azak tekrar geri alm ve en nemlisi de Ruslann stanbul
da eli bukndurmayacaklanna dir maddeyi istemeyerek de
olsa imzalamdr^^.
M oraya yaplan sefer sonucu Venedik-Avusturya ittifak
He Osmanl Devleti arasnda meydana gelen sava sonucu im
zalanan Pasarofa Bar Andamas ile Osmanl Devleti Bel-
grad, Semendre, Preveze, Dalmaya Kaleleri ve Eflk ile Sr
bistann bir ksmn kaybetti. Bu bar da, Avusturyann en
kazanh antlamalarmdan biri oldu
1736 ylnda balayan ve Avusturya-Rusya ittifak netice
sinde iki ayn cephede savamak zorunda kalan Osmanl ordu
lar, 22 yl sonra 1739 ylnda Belgrad tekrar fethetmi ve ya-
pdan Belgrad Ban Antlamas ile tekrar Avrupa kapdarma
dayanan bir konuma gelmitir. Fakat diplomatik manada, Os~
manh Devleti bu bar da, j^banc bir devletin tavassutu ve
garantrl altnda imzalamtr. Osmanl ordularmn Avus
turyaya kar cephelerde stn baar gstermesine ve Rus
yaya kar aym baary gstermesine ramen bu ban gr
melerinde Fransz diplomasisi kendi menfaatleri iin Osman-
l lehine gayret sarfetmi ve baarya ulamtr. Bu yzylda
elde edilen neticeler, Osmanh Devletirn defensif d politi-
52 sor, VII, 152.
Bu antlama gerei Osmanl Devleti, takip eden yllarda diplomatik gr
meler iin Rus elilerinin stanbul'a gelmelerini engellemi ve bu tr gr
melerin Knm Han ile yaplmasn belirlemiti. Ancak 1720 ylnda yaplan
bir antlama ile bu m adde kaldrld. 3 0 T , VII, s.263.

31
 AL BRAHM SAVA

ka zledii bu yllarda devlet adamlanna yeniden bir gven

teUdn etmitir. Bu antlamann dier nemli bir yn ise, O s-
manl Devleti ile Avusturya arasnda eUi yla yakn bir zaman
srecek olan barn balangc olmasdr; ayrca, VI. Karln
lmnden sonra Avustury^ada meydana gelen taht problem
leri sebebiyle g bir durumda olan Avusturya ile olan bar,
Fransanm Osmanl Devletine Avusturya aleyhine yapt ca
zip ortaklk tekliflerine^'^ ramen bozulmam ve buna sdk
kalnmtr. Ayn husus ran iin de geerlidir; 1746 ylnda
Iran Ue yaplan bartan sonra Ndir h ldrlm ve lke
de byk bir belirsizlik ve taht kavgalar balamtr. Sultan I.
M ahmud, rann bu gsz durumundan istifde etmek is
tememi ve bar byk bir titizlikle korumutur. I. M ah-
m udun 25 yl sren saltanat dnemi, Osmanl diplomatb-
mn en parlak devirlerinden biridir^^ ve zellikle 1739 Belgrad
Ban, Bblnin imzalad en arJ bardr^^.
1740 ylnda VI. Karl'n lmnden sonra yerine geen Maria Theresia,
B blden yrrlkte olan barn nnuhafazas ve yenilennnesi iin istek
te bulunmu ve bu istei kabul edilmiti. Ancak, Maria Theresia'nn tahta
geiini kabul etmeyen Bayern Aridk Franz Albert ve Prusya kral II.
Friedrich, m cadeleye girimiler ve Fransa'nn da yardm ile M.There-
sia'aya sava ilan etmilerdi. Zor durumda olan M. Theresia'nn o anda
ki sulhn yenilenmesi istei geri evrilmedii gibi, 1745 ylnda imparator
luk tcn giyen kocas Franz Stefan'n da sulha dhil olunmas ve im pa
rator olarak Osmanl Devleti tarafndan tannmas teklifleri de kabul edil
mitir. ite Osmanl Devleti ile olan ittifaknda her zam an samm olmayan
Fransa, bunlarn nne geebilmek iin Osmanl Devleti'ne aadaki c-
zip tekliflari yapmtr:
a) Fransa ile Avusturya arasnda devam eden Aachen Ban grmelerine
OsmanlI Devleti'nin bir murahhas da katlacak,
b) Fransa ila Osmanl Devleti, Avusturya-Roma imparatoru sei-lan Toska-
na Aridk Franz Stalan' tahttan feragaf atmaye zorla-yacaklar ve ittifak
edecekler,
c) OsmanlI Devleti Macaristan'da fethattii yerlere tekrar sahip olacak,
d) Sava, Franz Stefan tahttan feraga edinceye dek srecek, vs. GOR, VIII,
85 ; Roider, s. 91.
Abdurrahman eref, Trn-i Osmn, M atbaa-i mire, stanbul 1339, II,
178
56 0 7 ;V II,5 1 9 .

32
 OSMANLI DPLOMASS

H er ne kadar 1739 bat Osmanl Devletinde bir toparlan

mann almeti saylsa da, bu yzylda siys dengelerin deime
si daha da belirginlemitir^ Osmanb Devletinin komular
Avusturya, Rusya ve Prusya gnden gne g kazanarak ve ara
larnda skp kalan Lehistan paylamak arzusundadrlar.
Leh eri gelenleri, Rusyann Lehistana mdhaleleri
karsmda Osm anh Devletinden yardm istemiler ve bu yar
dma mukabil Podolyay vadetmilerdir. Sava taraftar olan
Osmanl hkmeti 1770 ylnda Rusyaya harp an etti. D rt
yl sren bu sava srasnda O sm anh Devleti byk kayplara
urad ve O rkapy ilk denemelerinde geemeyen Ruslar, K
rm eri gelenlerini Osmanhya kar, onlarm Cengiz slle
sinden olduklarm ve Osm anh sultasndan kurtaracaklarm
vadederek ktrttlar; bu kkrtma netice verdi ve bu kez O r-
kapy geen Rus ordular btn Krm igal ettiler (1773).
Bu esnada bar grmeleri yapld ancak Bbl buna ya
namad ve sava tekrar balad, Ruslarn Babadan geerek
Osmanl ordularnn merkezi olan umnuya yaklatnda
Ruslar karlamaya kan mfrezeler yenilmi ve sadrazam
Muhsinzde Mehmed Paa ister istemez bara karar vermitir.
Osm anh Devletini temsilen murahhas olarak tayin olunan
A hm ed Resm Efendi ve Reslkttb M nip Efendi, Rus
murahhaslar ile Kk Kaynarcada buluarak bar antla-
masm imzalamlardr (1774).
Osmanl d poHtikasmn ve diplomasisinin byk darbe
yedii bu bar antlamas le Osmanh Devletinin toprak kay
b dnda vermek zorunda kald tavizlerin en nemlileri
yle sralanabilir:
a) Bu antlama ile yabana devletlerin Osmanh Devletnin
iilerine karma, mdahale devri alm oldu,
b) Rusya, ortodoks mezhebine mensup Hristiyanlar himye
hakkm elde etti,

33
 AL BRAHM SAVA

c) Osmanh D evletinin paralanmas planlar uygulama saf

hasna girmi oldu,
d) Rusya'nn da sz edilen himaye tavizini elde etmesinden
sonra, Avusturya ile birlikte Osmanh teb as olan Htristiyanlar
ayaklanmaya tevik etmeye balamlardr; daha nce Osmanh
Devletinden Hristiyanlar himaye hakkm koparmak iin ura
an bu lkeler, bununla neyi gaye edindikleri ortaya kmtr.
e) Krm bamsz olmu ve sadece dn ynden sultana ba
l kalacakt.
f ) Rusya bu ban iin, dier Avrupal devletlerin tavassutunu
reddetmi ve Osmanh Devletine artlarn kabul ettirmitir^^.
Yzyllar boyu Osmanl Devleti tarafndan pek dikkate
alnmayan ve diplomatik protokolde X V III. yzyln balar
na kadar eit haklar hiz muhatap kabul edilmeyen Rusya, bu
antlama ile Osmanl Devletine byk stnlk salam ve
mzkere pozisyonunu daha gl bir seviyeye ulatrmtr.
Yine yllarca Osmanl Devletine kar daha zayf bir m
zkere pozisyonunda olan Avusturya da, Osmanh Devletnin
bu gsz amndan istifade ederek Bukovinann kendisine
terk edilmesini istemi ve Osmanh Devleti de tarihinde Uk
defa sava gze alamayp bir yeri (Bukovina) baka bir lke
ye vermitir (1775).

5. Kk Kaynarcadan Paris Andamasna

(1774-1856) Kadar Olan Dnem
Bu dnemde nemine binen kayda deer en nemh ant
lama, Osm anh Devletnin Prusya ile imzalad ve tarihinde
yap ilk tedfu antlamadr (1790). Bu antlama, Osmanh
Devletnin bir Hristiyan devletle yapt ve taraflara kardk-
h taahhtler ykleyen ilk antlamadr.
Kk Kaynarca Barndan sonra Rusya, Krm ilhak et
mek iin elinden geleni yapt ve bu emehne muvaffak oldu. Os-
57 s o r , VIII, S.537-540.

34
 OSMANLI DPLOMASS

manii Devletin Rusya tarafndan paralanacam ve buna

engel olamayacan anlayan Avusturya, Rusya ile ittifak etti ve
tarihte Boza Bozgunu olarak bilinen yenilgiden sonra Avustur
ya, Belgrad ve Semendreyi; Rusya ise, Akkerm an ald. Bu ta
rihi ittifakn yeniden gndeme gelmesi sonunda Osmanh Dev
leti de, Avusturyay engellemek iin Prusya ile tedfi bir itti
fak imzalad ve Rusyay durdurmak iin de sve ile bir ittifak
yaplmas grmelerine hz verdi. nemine binen bu antia-
mamn giri ksmn buraya almay uygun bulduk:
........Prusya Devleti va d u ta 'ahhd eder ki, i bu hin ikiyz
drt senesi evvel baharnda mecmu kuvvet ile Neme ve Moskov-
lu zerlerine ilm harb u cenk ve harbe mberet eyliye; yle ki.
Devleti Aliyye'yi dmanlar ile dilhht zre anl ve kavi muh-
kev sulh itdrmedikce ve Devleti Aliyye'ye berren emniyeti tm-
me husule gelmedkce ve gerek bi-l hai f u halel Karadeniz tara
fndan bahren gerei gibi stanbul ehri iin klliyet ile emniyet
kesb itdrmedkce muhrebeyi terk eylemiye! Bu mukabelede
Devleti Aliyye dahi deruhte ve va'd eder ki, sulh esnstnda Nem
e Devleti tarafnda olan Galiya eyletiyle mukaddem Leh tak
siminde Nemelnn zapt eyledii memlikin Leh cumhnna
Nemel tarafmdan red itdrmee sa'y eyliye!......
Bu antlamadan sonra srasyla yaplan Zitovi (1791), Ya
(1792) bar antlamalar ile Osmanl Devletinin toprak kay
b devam etmi ve prestiji gnden gne azalmtr.
Bu tarihten sonra meydana gelen olaylar devletlerin birbi
ri ile olan mnasebetleri asndan ilginlik arzetmektedir.
Osmanl Devleti, Rusya ile Kk Kaynarca gibi bir bar
imzaladktan sonra, yine ayn devletle ittifak edecei hi bek
lenmemekteydi. Ancak, yalan zamana kadar hi bir Avrupa
devletini eit haklar hiz muhatap kabul etmeyen Osmanh
Devleti, artk yaayabilmek iin Avrupada mttefikler aramak
zorunda idi. 1789 Fransz ihtillinden sonra yalnzba terke-
Erim, s.159-162; Mahmud Mesud Paa, M ecm u'a-i Mu'hedt, stanbul
1294, 1.90.

35
 AL BRAHM SAVA

dilen Fransa, 1797 ylnda muzaffer olduu Italyan seferine

kadar Osmanl Devleti ile iyi geinmeye gayret sarfetti. Fakat,
Fransam n M sr alma niyeti anlalnca, Rusya kendi emel
lerini askya alarak Osmanl D evletine yardm teklif etti. Bu
gelien olaylar esnasmda Osmanl Devleti 1798de Rusya ve
1799 ylnda da ngiltere Ue ittifak antlamas imzalad. Daha
sonra ise bu ittifaklar tekrar yenilenmitir.
Byk devletlerin aralarndaki rekabet, bu devletlerin Os-
manl Devleti Ue bir mddet mcadelelerini engelledi. Bunla
ra delU, 1856 Paris Antlam asndan nce cereyan eden olay
lardr^^. H nkr skelesi Antlamas(1833), Osmanl Devle-
tini resmen Rus himyesi altna sokmutu. stanbulun, zel
likle Boazlarn Rus kontrolne gemesi dier Avrupa dev
letlerini endielendirmekteydi. Bu yzden Osmanh Devleti
mterek himaye sayesinde rahat nefes alabildi. Osmanh
Devleti ise, yenileme srecine girmi bulunmaktayd.
1848 ylnda Fransada ihtilal balaynca, milliyet fikirle
ri reva bulan lkelerde baz hareketlilikler grld ve
Avusturya hegomonyasnda olan M acarlar ayaklandlar;
Avusturya ise Rusyad an yardm istedi. Ezici Rus birlikleri
karsnda hezim ete urayan M acarlar, O sm anh D evletine
snd. Rusya bu mltecilerin iadesini istedi, fakat O sm an-
h Devleti bunu reddetti. Bu insancl tavr, Avrupada byk
yank uyandrd ve Fransa ve ngiltere bu konuda Bblye
ak destek verdiler.
Rusya, Osmanl Devletinin Ingiltere ile kendi arasnda
paylamasm dnrken, ngiltere ise menfaatleri gerei
Hasta Adamt etmek gerektiine inamyordu.
1853 yhnda Rus ordular Eflk ve Bodana yryerek
O sm anh D evletini tahrik etti. Ancak bu hareket, blgede
emelleri olan Avusturya ve Prusyay kayglandrd. 1853de
yaplan Viyana Konferans neticesiz kald. Osm anl Devle-
Erim, S.315.

36
 OSMANLI DPLOMASS

ti ile harbe tutuan Rusya, O sm anl donanm asn Sinopta

batrd; bunun zerine Fransa ve ngiltere 1854 ylnda
Rusyaya harp ilan ettiler. Krmda da cephe aan m ttefik
lere, ar Nikolann lm nden sonra yerine geen II.
Aleksandr bar kabul etti. Viyanada ngrmeler ta
mam land ve devletleraras hukukun harbe dair baz nem
li kurallar yazl kanun haline getirildi. O sm anh Devleti
tarihinde ilk defa Krm Sava esnasnda yabanc lkelerr
den bor almaya balad (1854 ve 1855). 25 ubat 1856 y-
mda alan Paris Kongresi ile O sm anl Devleti ilk kez Av-
rupah devletlerle bir arada byle bir toplantya kathyordu.
O sm anl D evleti bylece Avrupa hukuk sistemine dahil
oluyor; O sm anh D evletine mdhale konusunda tek yetki
li makam Concert European oluyordu.
Avrupah devletlerin Osm anl D evleti hakkndaki byle
mterek politikalarnn sebebi, stanbul ve Boazlarn ne
m inden ve bu konudaki menfaatlerinden kaynaklanmaktay
d; ashnda Osm anl Devleti hakkndaki niyetlerinde dei
iklik olmamt.
Yukarda nem noktalarna deinilen ve Osmanl diplo
masisi asmdan dnm noktalan tekil eden hususlar ince
lendiinde, bir zamanlarm spergc Osm anl Devletinin
tedric olarak nasl dnya siyset ve diplomasi sahnesinden
ekildiini aka grmekteyiz. Uzun yUar dnya siyset sah
nesinde sperg olarak yabana devletleri eit haklar hiz
muhatap kabul etmeyen bir anlayla hareket eden Osmanh
Devleti, bu pozisyonunu tedric olarak kaybetmi ve XX. yz-
yhn ilk yarsnda Avrupah devletlerle eit haklar hiz muha
tap ohna mcadelesi vermek durumuna dmtr^.
"Avfupal devletlerle eit saylmak abalan, 2 Austos 1914'de imzalanan
Trk-Alman ittifaknn ortaya kmasnda nemli rol oynamtr. Uzun za
mandr km=senen Trkiye, sonunda bif AvrupalI devlet tarafndan eit
artlarla ortak kabul-ediliyordu". Feroz Ahmad, ittihat ve Ter3kk(1908-
1914), ev.: Nuran Yavuz, stanbul 1986, s.258.

37
 AL BRAHM SAVA

IV- Osmanl Diplomasisinde El-Kdimu

Yzru Kaidesi
Bugn, OsmanL. kltr mirasmn hemen hemen byk bir
ksmmn bilim dnyasmca aratrlmam olmas sebebiyle, O s-
manl-Turk Medeniyeti hakknda, elimizde bulunan kstk kay
naklara istinaden, yapacamz her trl yorumun noksan ola
cam bilmek gerekmektedir. Hakknda derli toplu almala
rn yaplmad sahalardan biri de, Osmanb diplomasisi Ue al
kal hususlardr. Osmanl diplomasisi hakknda derli toplu bir
alma yaplmadan nce, konu ile alkah kaynaklarm tespit
edilmesi ve bunlann eksiksiz deerlendirilmesi zorunludur.
Osmanl Diplomasisi ile dorudan ilgili kaynaklardan ge
rek Sefretnmeler ve gerekse diplomatik mzkereleri ieren
snr tahdit raporlar ve bar andamalar ncesi yaplan pre-
liminer grmelerle ilgili tarih vesikalarm ok az bir ksm
bilinmekte olup, bilinenlerden de yine ok az aratrlarak bi
lim dnyasmn hizmetine sunulmutur.
Osmanl diplomasisinin geliim tarihni Osmanl Devle-
tinin gehim srecinden ayr tutm ak imkanszdr. Osmanl
Devletinin yabana devletlere, zellikle Avrupah glere kar
daha gl ve etkin bir mzkere pozisyonunda olduu za
manlarda, diplomasisirn de aym ardar iinde jirtld-
ne ahit olmaktayz. Osmanl futhtnn Anadolu snrlar
nn dna tamas ve Balkanlarn ksa bir srede fethedilmesi
neticesinde, Osmanl diplomasisi Avrupa devletleri e daha
yakn bir temas sahasna girmitir; zellikle, stanbulun fet
hinden sonra bu temaslar daha esasl bir altyap kazanmtr.
Ancak, Balkanlarda ve Dou Avrupad a son derece glenen
Osmanl Devleti, d politikasm ve diplomasisini u ana esas
zerine oturtmu idi: Hi bir Avrupah Hristiyan devleti eit
haklar hiz muhatap kabul^^ etmemek ve onlarla hi bir zaman
dimi bar iinde olmamal^^.
Sander, s. 4.
62 Spuler,s.313-315.

38
 OSMANLI DPLOMASS

Osm anl D evletinin 1792 ylna kadar yabanc devletle

re, zellikle Avrupal devletlere daim eli gndermemesi,
deiik sebeplere balanarak izah edUmeye allmtr. H er
nekadar bu izahlar yarJ olmasa da, nemli bir hussun gz
ard edilmesi nokta-i nazarndan dolay eksiklik arzetm ekte-
dir. Osm anb diplomasi tarihne k tutan en nemli belge
lerden nm e-i hmynlar, Sefretnmeler ve smr tahdit
raporlar incelendiinde, daim eli gndermeme gibi diplo
matik bir faaliyetin olmaynn en nemli sebeplerinden bi
ri olarak, O sm anl D evleti'nin hi bir devleti kendisi ile eit
haklar hiz muhatap kabul etmeyiini ve bunu diplomatik
bir gelenek ve ilke olarak muhafaza etmesini vurgulamak ge
rekir. Bu anlaytan yola karak, yabanc bir lkeyi eit hak
lar hiz muhatap olarak kabul etmemesi ve bunda diploma
tik bir Uke olarak srar etmesi sebebiyle, yabanc bir lkeye
dimi bir eli gndermesi gibi diplomatik bir faaliyetle, o l
kenin meriyetini tanm olaca anlamna geleceinin ve
bu ilkenin ihtiva ettii anlamla tezat tekil edeceinin gz
nnde bulundurulmas gerekir.
Osmanl d politikasna ve diplomasisine yn veren ve
onlar nemli lde etldleyen olaylarn banda 1606 Zitva-
torog Bar gelmektedir. Bu barn ehemmiyeti, Osmanh
Devleti'nin daha nce "Viyana Beyiolarak hitap ettii Avus-
turya-Roma im paratorunun Kaiser^^ olarak tamnmas ve
senelik cizyeden (trihut) vazgemesi ile aklanabilir. O sm an-
h diplomasisinde dnm noktalanndan biri olan bu antlama
e diplomatik manada Uk prestij kayb meydana gelmitir.
Bunu takiben 1699 Karlofa Bar e, Osmanh. tarihnde k
defa yabanc bir devletin tavassutu kabul edilmi ve Osmanh
diplomasi Hteratrnde eski Moskov Prensi olan Rus armn
arlk nvam kabul edilmitir^'*'.

63 GOR, IV, 407.

a.g.e Vlll,22-23.

39
 AL BRAHM SAVA

Bu gelimelerden sonra, daha nce Osmanl Devleti tara-

ndan casus^^ olduklar kabul ile rehine muamelesine tbi
mtulan yabana eliler, daha dostne muamele grmler ve
buna paralel olarak diplomatik literatrde yine ilk defa 'mik-
netl ulu dos/umuzifadeleri yer almtr^^.
Osmanl Devletinin diplomatik g grafiinin yava yava
dmesine mukab, deien siys ve kltrel dengelere paralel
olarak Avrupal devletlerin siys ve diplomatik g grafiinin
ykselmeye balamas ile ve zellikle sava meydanlarndaki ye
nilgiler dolays ile asker sahada yaplmasmm zarr olduu
dnlen reformlar neticesinde, diplomatik manada da refor-
masyona gidilmi ve Osmanl tarihinde ilk defa dim elilikler
tesis edilmitir. Bu uygulama ile, daha nce eit haklan hiz mu
hatap olarak kabul edilmeyen Avrupah devlederin Osmanl
diplomasisi asndan meriyeti onaylanm oluyordu.
1793den itibaren yabana lkelere yd sre ile dimi el
i gnderilmeye balanm ve 1815 Viyana Kongresi ile kor
diplomatik esaslar yeniden belirlenmi ve Osmanl Devleti
de bu hususu kabul etmitir. Bu Osmanh-Merkeziyeti d po
litika ve buna paralel olarak yrtlen diplomasi, balangta
ki hukuki anlay doal olarak yitirmi ve 1856 Paris Antla-
mas e Avrupa hukuk sistemine dahil olarak, daha evvel ko
ruduu pozisyonunu tamamen yitirmitir.

1- Diplomatik Arkaplan
1699 Karlofa Bar Antlamasma kadar Avrupada h-
kmferm olan devletlere kar politik ve diplomatik stnl-
1554 ylnda stanbul'a gnderilen AvusturyalI eli Busbecg, Osmanllann
yabanc elilere "Casus" rr\uamelesi yaptklarndan yaknmakla, fakat he
men akabinde de bu davranta pek haksz olmadklarn vurgulamaktadr.
Kari Tepply, Dersaadet'te Avusturya Sefilleri, ev.; Prof.Dr. Seluk nl,
Kltr Bak. Yay., Ankara 1988. s.151. Hans Demschv^am, Is^nbul ve Ana
doluya Seyahat Gnl,ev.: Prof.Dr.Yaar nen,Kltr Bakanl Yay.,
Ankara 1992, s.65.
I.H.Uzunarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1988, IV/1, 171.

40
 OSMANLI DPLOMASS

n muhafaza eden Osmanl Devleti, 1793 ylnda daim el

iliklerin tesisine kadar yabana devleder nezdinde eli bulun
durmuyor ve bu lkelere sadece siys, diplomatik ve daha
baka sebeplerle muvakkat eli gnderiyordu. Gnderilen el
iler, kendilerine tevdi edilen grevlerini ikmal ettikten sonra,
hemen sitne-i sa'dete geri dnyorlard; yani grev sre
leri, grevlerinin ikmal edilmesi ile sona eriyordu.
1699 Karlofa Bar Anlamasma kadar d politikada bu
anlayla tek tarafl bir siyaset izleyen Osmanh Devleti, bu ant
lama ile tarihnde ilk defa yabanc bir devletin tavassutunu
kabul ediyordu. Bu,1606 Zitvatorog Antlamasndan sonra
Osmanh Devletinin d politikada ikinci byk prestij kayb
idi. Takip eden yllarda, Osmanh d politikas nemli lde
deimi ve ofensif sava politikas yerini nemli lde defen-
siv sava pohtikasna brakmtr. Bundan sonra, d politikada
daima dengeler gz nnde turulmaya gayret edilmi ve rakip
devlederin tarafszhm salayabilmek iin, yaplan asker faa-
yetier esnasmda bu devletlere eliler gnderilmi ve bunlarn
tarafszh salanmaya ahmtr. Osmanh d poHtikasnda
daha nce hi rasdanmayan bu tr diplomatik faaliyeder, ark
tek tarafh politika devrinin kapandn, diplomaside dier
dengeleri de gz nnde bulundurarak daha temkinli davra-
nlmas gerektiini anlatmas asndan nemlidir^^.
Osm anh Devletinin yabana devlederle, zellikle Avru-
pah glerle olan mnasebederini, Osm anh Devletinin daha
stn mzkere pozisyonunda olduu 1606 Zitvatorog ant-
lamasma kadar olan dnem; Zitvatorogdan 1699 Karlofa
Barna kadar olan ve eit haklan hiz muhatap kabul etme-
^^1711 ylnda Osmanl Devleti, Avusturya hkmeti bakan Prens Eugen'e
Saylullah Aa adnda bir eli gndermi ve Rusyaya ilan edilen sava
esnasnda Avusturyann tarafszln salamaya almtr. Babakanlk
OsmanlI Arivi(BOA), Nm e-i hmyn defteri, No.6, s.206. Ayrca, 1715
ylnda Avustuyaya giden eli brahim Mteferrika'nn grevi de, Vene-
dik'e alan savata yine Avusturya'nn tarafszln temin etmekti. Kari Ro-
ider, Austrians Eastern Ouestions (1700-1780), New Jersey 1982, s.40-41.

41
 AL BRAHM SAVA

me ilkesinin anlamn yitirdii devre ve Karlofa ile balayan

duraklama devrinin sz konusu olduu devre olarak b
lmde zedemek mmkndr. Bu devre, Osmard tarihn
de hem siys ve hemde diplomatik ilikiler asndan son de
rece ehemmiyet ve paralellik arzetmektedir.
Osmanh D evletinin,yabanc devletlere ilk defa ne zaman
eli gnderdii konusunda fazla bilgiye sahip deiliz; fakat
Osmanh Beyliinin Bizans snrnda varhn hissettirdii
gnden itibaren komusu olan Bizans ile asker mcadelelerin
dnda da mnasebetde olduunu grmektejdz^. Osmanh
Devleti'nin balang safhasndaki komu lke ile siys iliki
lerinin boyutlar ok smrh olsa bile, bu, byle bir mnasebe
tin varhm inkar etmek anlamna gelmez. Osmanl varhnn
Balkanlarda hissedilmesinden nce politik ve diplomatik m
nasebetlerin younluunu Bizans ile olan mnasebeder olu
turmaktayd; bu mnasebederin bir dier yn de, akrabalk
ve tedfi tarzda olmasdr.
O rhan Bey zamannda (1324-1362) Balkanlara geen O s-
manhlarm, Hristiyan asilzadelerle yakm ilikide olduu ve bir
likte savaa gittikleri bilinmektedir. Bizans mparatorlarmn ise,
Osmanh pdihtan nezdinde eli bul\mdurmay adet haline
getirdikleri sz konusudur^^. Balkanlardan balayarak Avrupa
ilerine kadar varan Osmanh fithatnm doruk noktasm s
tanbulun fethi oluturmu ve bu son olay Avnpah devlederin
Osmanh ile ilikilerine daha youn bir boyut kazandrmtr.
Venedik, tekiltianma manasnda, diplomasinin kurucu
su olarak kabul edilmektedir. Bir ticaret devleti ve cum huri
yeti olan Venedikin, daha X III. yzylda stanbulda hem
misyoner okulu ve hem de ticar menfaaderine hizm et eden
Gme Karamuk, Ahm ed Azmi Efendis Gesandtschaftsbericht aJs Zeug-
nis des Osmanischen Machtverfalls und der beginnenden Reformaera un-
ter Selim III., Bern-Ffankfurt 1975. s.108.
F.Kreutel, Leben und Taten der Trkischen Kaiser, Graz-Wien-Kln 1978.
La Jonquire. Orhan Bey'e Bizansit bir elinin geldiinden bahsetmekte
dir. Historie de L'-Empire Ottoman, 1,63.

42
 OSMANLI DPLOMASS

bir "Orient Akademi olduu bilinmektedir^^. Bu gelenein

bir devam olarak, stanbulun fethinden hemen sonra, Istan-
bulda diplomatik bir temsilcilie sahip olmada da Venedik
yine rnek tekil etmektedir. Avrupal glerin Osmanh
Devleti ile olan siys ve diplomatik mnasebetlerinde daha
emin ve tutarh adm atmalarn temin edecek D il Olanlar
(Sprachknaben) daha doru bir ifadeyle, Osmanhca bilen
tecrbeli diplomatlar yetitirecek olan dil akademileri, Vene
dik rnei zerine kurulmu ve bunu 1621 yhnda k gerek
letiren Polonya BCral LSigismund olmutur. 1683 yhnda
Il.Viyana Kuatmasnda Avusturyahlann imdadna koan
Polonya Kral Johann Sobieski ve Kardei Markus bu akade
mide ark dilleri tahsi grmlerdir. Fransa Krah XIV. Lou-
is (Lui) de 1669/1670 yhnda stanbulda bir Dilolanlan
Enstits" kurmutur. Bugnk Viyana arkiyat Enstit-
snn de temehni oluturan, Avusturyamn kurduu Dilo-
lanlart Enstits dr; ancak bunun kesin olarak ne zaman
kurulduu hakknda fazla bir malumat yoktur, fakat byle bir
gelenein de, muhtemelen XVT, yzyln sonu ile XVII. yz
yln ilkyarsmda oluturulduu sanlmaktadr^^.
Btn bu yaplanmalarn arka plamnda, Osmanh Devleti
ile olan siys ve diplomatik mnasebetlerde, Osmanh payi
tahtnda dil bilen bir diplomatn bulunmas ve bu diplomatn
gerektiinde merkezde de kuUanhnas yatmaktayd.
stanbulda diplomatik temsilcilik bulundurmak, yabana
lkelerin Osmanh Devletinin siys ve diplomatik faaliyede-
rini yerinde izlemek ve ona gre tedbirim almak gibi, Osman-
h Devleti tarafindan verilen bir imtiyaz idi. Bu imtiyaz Os-
manl Devleti, kendi d pohtikasnda ve diplomasisinde za-
A.W.Neumann, ber die orientalischen Sprachstudien seit dem 13.
Jahrhundert mit besonderer Rcksicht auf Wien, Wien 1899, s.44-46.
a.g.e. Muhtemelen ilk AvusturyalI tercmen Peter Von VVolIzogen'dir.Bu
tercman 1578 ylnda eli Joachim von Sinzendcrf'un hizmetine tayin
olunmutur. Roider, a.g.e., s.9.

43
 AL BRAHM SAVA

man zaman kendi lehine kullanmasn biliyordu^^ stanbul

da bulunan eliler ise, devlederinin yapaklarndan birinci de
recede sorumlu addediliyordu ve bu yzden daha ziyade re
hine muamelesine tabi tutuluyordu.
Osmanl elilerinin ve smr muhaddidlerinin raporlar,
dkmanter materyal olmalarmn dnda, Osmanl Devleti
ile yabana devletler arasndaki diplomatik ilikilerin en
nemli tarih kaynaklarndan saylmaktadrlar. Yabanc lke
lere yaplan diplomatik misyonlar neticesinde yazlan Sef-
retnmeler ve bunlara paralel olarak yine ayn lkelere snr
tahdidi iin gnderilen komisyonlarn tuttuklar raporlar
hakkndaki bilgilerimiz, en erken XVIL yzyln ikinci yar
sna dayanmaktadr. Bu eserler, yabanc devletlerin kltrle
ri ve toplumsal grnmlerini Osmanl bir gzlemcinin ba
k asndan deerlendirilmesi ve yorumlanmas ynyle
kltr tarih arhkl zelliklerinin yansra, Osmanl Devle-
tinin diplomatik ilikilerinin kayna olmas ve Osmanl
diplomatlarnn itina ile uygulanmasna alt bir takm
diplomatik kaideleri ihtiva etmesi ynyle de byk ehem
miyet arzetmektedirler.
Bu aratrmamzda,1792 ylna kadar yabanc lkelere gi
den Osmanl elilerinin ve diplomadarmn memuriyetlerini
icra ederlerken srarla uyguladklar kaidelerden/-/y^f?nM
yzru'^^ kaidesini, Sefretnmeler ve snr tahdit raporlar
altnda incelemeye alacaz.
^2 1521 ylnda Belgrad'n fethinden sonra Kanuni Sultan Sleyman, tebrike
gelen ve ilikileri hususunda teklifte bulunan devletlerden sadece Venedik
ve Regusallarn istekleri kabul elmi ve Venedike ylda bir deitirmek
kayd ile stanbulda eli bulundurma hakk vermitir. Bu antiama ile Os
manlI Devleti, dzenlenmesi planlanan Rodos seferinden nce, Adalar
Denizi ve Akdeniz'de herhangi bir sorunun kmasn nlemek istemitir.
A.Sevim.Y.Ycel, Klasik Dnemin Hijkmdan Fatih-Yavuz-Kanuni, Anka
ra 1991, s.156.
"Gelen (Misafir) ziyaret edilir".

44
 OSMANLI DPLOMASS

2- El-kdimu Yzru Kaidesi

Sefretnmelerde, snr tahdit raporlarnda ve dier dip
lomatik eserlerde sk sk rastladmz bu kaide hakknda de
erlendirmelerde bulunmadan nce, bir hususun aklanma
snda fayda mlhaza ediyoruz; bu da Sefretnmeler e s-
mr tahdit raporlarnn farkh karakterlerde olmalardr, zira
Sefretnmelerde sz konusu olan, bir Osmanh elisinin ya
bana bir hkmdara gnderilmesi ve bu misyonun dorudan
doruya diplomatik bir karakter tamasdu:. Gnderilen eli
aym zamanda, Osmanl pdihm yabanc bir devlet baka
n nezdinde dorudan temsil eden bir devlet adamdr ve bu
husus, elinin yabanc hkmdara teslim etmekle ykml
olduu gerek nme-i hmynda (credential) ve gerekse m
badele olunan antlamann tasdiknamesinde (ratifikation) ya-
zh olarak belirtilmitir.
Snr tahdit raporlarnda ise, bu memuriyete tayin olunan
heyetin byle bir vazifesi yoktur ve mzkereler, sz konusu
olan iki devletin tayin ettii snr tahdit komisyonlar arasnda
yrtlmtr. Sultamn yabanc bir devlet bakam nezdinde
dorudan temsili sz konusu deildir. KendilerLne yabana dev
let adamlarna teslim edilmek zere herhangi bir resm mektup
veya tasdikname verilmemitir; yalmz, memuriyetleri asmdan
balayia olan, akdedilen bar antlamas hkmleridir ve bu
hkmlere mutabk grevlerini icra etmekle ykmldrler.
Dier nemli bir husus ise, suir tahdit ahmalarma daha yk
sek rtbeli bir devlet adammn nezaret etmesidir. Bu anlatdan
farkllklardan dolay Osmanh elilerinin diplomatik kaidelerin
yerine getirilmesi konusundaki srar ve kendine gvenirlikleri,
pdihm dorudan temsilcileri olmalar sebebiyle daha belir
gindir, bu kaidelerin uygulanmasnda snr tahdidine memur
olan muhaddidlerin sebat ve grevlerinin kenderine salad
gven duygusu o kadar byk deildir. Ancak bu, sz konu
su kaidelerin uygulanmasmda muhaddidlerin esnek davrandk
lar ve sebat etmedikleri anlamna gelmez.

45
 AL BRAHM SAVA

Herhangi diplomatik bir grevin yerine getirilmesinde

ehemmiyet arzeden ve en bata gelen husus eit artlarda
mzkere ve mklemedir. Bu husus, elilerin gnderildikleri
lkeye giderken gerek yoUarda ve gerekse o lkede, hkm
dar hari dier devlet adamlar ile Osmanh elileri arasnda
ki bir kaide olarak grnmektedir. Eer yabanc bir devlet
adam Osmanh elisinin istikbline tapn olunmu ise (mu
rahhas), ziyaret, ide-i ziyaret ve mzkerelerde fazla prob
lem ortaya kmamtr.
Elilerin srurlarda mbadeleleri esnasnda eit artlarda
grme esasn daha nceden salamak iin, snrda belirli
aralklarda olan adet ta veya aalardan bir nian dikilir ve
ilk grme bu talardan ortada bulunamn yamnda yaphrd.
Mbadele olunacak eliler at zerinde ortadaki tan yanna
gelirler ve herbiri dierinin attan nce inmesini beklerdi, zira
attan ilk inen dierinin ayana gitmi olur, dolaysiyle ma
lup saydr ve diplomatik olarak fena puan alm kabul edilir-
di^'*. Baz durumlarda mbadelenin yaplaca yerin teklifi ve
tespiti hususunda da muhataplarn diplomatik manevra ve
puan kazanma gayretinde olduklar grlmektedir^^.
Eliler mbadele olunduktan sonra, yabancs sayldklar
lke topraklarna girer ve belirlenen (ber-mcib-i defter) g
zergh zerinden yoEanna devam ederlerdi. Her ne kadar
kendilerinin emniyeti iin asker, mihmandar ve tercman ta
yin olunmu olsa bile, davranlarmda son derece bamsz idi-
Eb Sehl Nu'mn Efendi, Tedbr- Pesend!d&(TP), Viyana Milf Ktpha
nesi, Nr.: 1106,(Flgel Kat., 11,292, V 27/a. Ahmed Refik, Trih-i Osmni
Encmeni Mecmuas,VII ve VIII, Say:40.,s, 212-227. Geni bilgi iin bi<.
F.K.von Greifeniorst, "Bericht ber den Zug des Grossbotschafters nacl
VVen im Jahrs 1719", Sitzungsberichte der k.k Akademie, HHstA, Wien
1908, 158,77-81. Josef von Hammer, Byk Osmanh Tarihi(BOT), ev.:
Vecdi Brn,stanbul 1990, Vi.Ciit, s.157 dipnot 159. Tepply, s. 60. Almed
Resm Efendi,Wyana ve Berlin Sefretnimeleri, sadeletiren: Bedriye Atsz,
Tercman 1001 Temel Eser, stanbul 1980, s. 18.
Mnir Al<tepe, Mehmed Emn Beyefendi(Paa'nn) Rusya Sefreti ve Sef-
retnmesi.TTK Vay.. Ankara 1989, s.44-47.

46
 OSMANLI DPLOMASS

1er. Maiyederine verilen tercmanlarn nasl davranmalar ge

rektiini belirledikleri gibi, askerlerin bile nasl selma durma
lar gerektiini kendi anlaylar dorultusunda dzenlemiler
ve aksi davranlarm zuhru hlinde derhal mdhale ederek
gerekli tavrlarm sergilemilerdir. Bu husus ile alkah Sefret-
nmelerde ve dier diplomasi e alkal eserlerde, mesel srur
tahdit raporlannda gze arpan husus, Osmar elilerinin
emniyetlerini temin iin yabana devlet tarafindan refakatleri
ne veren askerlerin bllarm ekerek selma durmalarndan
son derece rahatsz olmalan ve buna derhal mdahale etmele
ridir. 1748 yhnda Viyanaya gnderilen Osmanh elisi Musta
f a H att Efendimn Sefretnmesinden ve Eb Sehl Ntmn
Efendi nin^^ srur tahdit raporundan bu konu ile alkah ifde
leri aynen nakletmek faydah olur kanaatindeyiz:
........zarur gn ikmetden sonra, ber-de~i raht~ ka
rr aldmz. Kasarate (konan) kapusundan huruca ibtidr
zre iken, ma'iyyethnzde olan zabtan bize ikrtn olmak zum
ile melerini gilfndan ihrc ve nefertn selm?nuza turmak
in tertb eyledkleri mahede olundt sat, ol mahalide ta-
vakkuf ve Be'den hizmetimze memur olan ser-ktiblerini ih
zar idp:Mukaddem Zemundan hareketimz esnasnda bu ev-
z a -i n-mlyim zuhr itmemek in sana tenbh oluum iken,
imdi byle bu zabitlerin me ihrclartntn asl nedr?" dey azm
azardan sonra, Seni f-m ba'd hizmetmde istemem! dey
tard u ib 'd olundukda Benm haberm yokdur. dey eymn-
Eb Saht Nu'mn Efendl(17007-1755?): Einde domu va gan yata ta-
mayz atmitir. 1727-1735 yllar arasnda Tebriz'e mft olmu va bu g
revi mteakip (1736) Knma ordu dadisi oiarak tayin olunmutur. eitli y
relerde rey ve dareciler arasnda meydana gelen karklklarn kolaylk
la stesinden gelmi ve 1740 ylnda Avusturyaya gnderilen snr tahdit
heyetine snr mollas olmutur Bu grevden sonra yine deiik yrelerde
nib olarak alm ve 1747 ylnda ran'a giden Sefret hayatine ordu ka
ds olarak katlmtr. Bu grevden sonra yine niblik yapm ve en son
1755 ylna kadar Manisa mahkemesinde kad olarak grev yapmtr. Ne
zaman vefat ettii bilinmemektedir. V 6/b-7/b. BOT, VIII,78.; emdnz-
de Sleyman. MrTt-tavrh ner.: Prof.Dr. M.Aktapa, stanbul 1976,1,121.

47
 AL BRAHM SAVA

gilz ile i'tizra ser-z ve Bundan sonra bir dahi olmasun!

dey rec-sz olup....
1739 Belgrad Bar Antlamasndan sonra, Osmanl-
Avusturya snr tahdit heyetine snr mollas^ olarak tayin
olunan Ebu SehlNu'mn Efendi'rn eserinde ise bu husus y
le zikredilmektedir;
...... Erdel Beyzadeleri gelp, istikbl eyledkleri gn buf a
kir mizacm bozmala, Hinto'ya binp, iler gider iken, msta
killere rast gelp, bunlar bizi grdkde, cmle kllarn ekp ve
yolun st tarafndan sa canibinden gelmeleri ile, hemn gayret-i
dn devlet galeyan u heyecan idp, Hintodan hurc ve brgir -
me rkb ve yoldan aa sahrya tor mrr ve varup, yemek
lik yerine nzl idp, tercman arup, Bu sizn istikbalciler
bizlere kbcgstermek ve stmze ve sayanumuza gemek m-
nsib midr? nki kllan var idi. Hisarck Cenginde nin
ekmediler ve bizler bu memleketde ktralienizn msfirleriyz;
msfire byle mi ikrm olunur ki, hem samuzda stmze -
kasuz ve hem ktltc gsteresz! didigmde, tercman 'Bizm de-
timz, alaylarda cmle askermz khclarn ekp, azm kend-
lerden yana dutup ^derler. didkde, Herne kadar detinz by
le ise, hele mademki meydn- khc bizdedr, sizler bu deti terk
ve yolun solunda durmamz mnsibdr......
Osmanl diplomatlarmn refakatine memur edilen yaban
c devlet memurlarnn tavr ve davramlarnda Osmanl dip-
lomatlannn belirleyici olma zelliini yanstan bir dier ola
y da burada nakletmekte fayda var:
A.l.Sava, Der Gesandtschaftsbericht des Mustafa Hatt Efendi ber die
Gesandtschaftsrsise nach Wien, (Yaynlanmam doktora tezi), Wien 1989,
s.94-95.
Snr tahdit heyetlerine tayin edilen snr mollalar, tahdit iinin neticesinde
belirlenen snrlar ihtive eden temessklerin eriata (hukuka) uygun olup
olmadn kontrol eder ve neticede bu temesskler snr mollalan tarahn-
dan tasdik olunurdu.{YN)
Eb Sehl Numn Efendi. TR V 73/b

48
 OSMANLI DPLOMASS

.... O cmleden hakir iin in eyledikleri sefinede aded oda

ve blsnda bir aded kk bina etmeleriyle, hn-i itynda kkn
cevnib ve etrajrna ve seren batna ve sefine serine ve dmen tara-
fina hal bayraklar dikp, zu'mlartnca tezyin ve bu vazh ikrm-
mahsuslan olmak zre tavsif ve tebyin eylediklerinde "Beynler-
nizde ikram addeylediiniz vechi tarafmza ir'et ile dostlukfik
rinde olmanz yerindedir Lkin, hal bayraklar ile ri'yetden
mahzziyyet islmmz eryitine muhalif bir keyfiyyet olmala
anlarn bu s'atde r ^ ve izleye mbderet edersiz ve in'allhu
ta'l ol sefineye svr olacamz vakitde pi fesini tezyin in
benm evketl kermetl ve kudretl azametl Efendim, vel-
ni'metim ve vel-nVmet~i lemiyn, zill-iyezdn ve halfe-i rah-
mn, pdih-t devrn hazretlerinin bu bende-i kemiie inayet ve
ihsanlar olan, ryet-i nusret-yeti ve elviyye-i meyrnenet mltevi-
yyeyi nasb itdiririz. denildkde, bi-fazlillhi ta'l muhlefete ce-
sret idemeyp, heman ol anda hal bayraklar havli~yi sefineden
iz'c ve ihrc ve hengm- rkbda ryt- slmiyyenin nasb ve
idrct sefiney-i merkmeye rs~ revc eylemidr.^^
Osmad diplomatlarnn, devlet tecrbesi ok olan ve dev-
letin onurunu en iyi derecede temsil edebilecek yksek me
murlardan seildiim grmekteyiz. Yabana bir devletle, bu
Hristiyan olsun veya mslman olsun, yaplan siys ve diplo
matik temaslarda grev alan yksek dereceli memurlarn, bir
diplomat olarak diplomatik protokol iyi bilmesi gerekmekte
dir. Diplomasi ile alkal eserler incelendindiinde, Osmanh
Devletinin muhatab olan devlet diplomatlar da, her firsatta
diplomat muhatabm taciz etmeyi ve onun ahsnda devletinin
gururu ve onuru ile oynamay denemek istemilerdir, fakat he
men hemen her defasnda da, Osmar diplomatlarnn taviz
siz tavrlar karsnda niyederine n olamamlardr
80 Aktepe, s.57.
stisnai davranlarda da, OsmanlI diplomatlannn istemedikleri davran
lar yapmalarndaki ana gaye, yine Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye'nin menfa
atlerini kollamak olmutur. Bu konuda A.Refik Altnay, Zlfikar Paa'nn
mkleme takriri ile alakal yazsnda unlar ifade etmektedir;" Devlet-i Ali-

49
 AL BRAHM SAVA

Daha nce de ifade edildii gibi, Osmanl elilerinin ya

bana lke topraklarnda seyahatiar esnasnda, ber-mcib-i
defter yol gzerghlarnda bulunan yrelerde konaklamalar
ve arlanmalar iin murahhaslar tayin edilmekteydi; tabi ki
bu, sz konusu yabanc devletin idri yaps asndan mhim
merkezlerde uygulanmakta idi^2
Osmanl elilerine herhangi bir yabanc devlet adam
murahhas tayin edilmedii sefaretlerde ise, Osmard elisinin
istikbali hususunda uzun mnakaalar meydana gelmi ve
protokol gerei karlanmayan Osmanl elileri ve devlet
adamlar, kendilerini dvet eden yabanc devlet adamlarnn
dveA^m el-kdimttyzru''xne.Qmmxmzz reddetmiler ve
bunda sebat ederek, bu kaidenin uygulanmasnda taviz ver
memilerdir. Bunun haricinde, yabanc devlet adamlarnn
Osmanh elisini veya devlet adamm ayana getirmek iin
baz hilelere de bavurduklar v a k id ir ^ . Bu durum sadece Se-
fretnmelerde deil, ayn zamanda snr tahdit raporlarmda
da sz konusudur ve bu eserde bununla alkah bol rneklere
rastlamak mmkndr.
Snrlarda yapan mbadelelerde dikkat edilen husus e
konumuz olan diplomatik kaidenin ana fikri biridir; ilk hare
keti veya ziyareti yapmamak ve muhatab ayaa getirmek,
bylece de devlederin yabanc devlet adamlar nezdinde tem-
yye ilerinin geri braklmasna sebep olmamak iin .yerinde karar verilen
mnasip durum zerine hareket etmek maksadna aykr dmek" isteme
di. A.Refik, Alimler ve Sanatkarlar, Kltr Bal<.Y3y., Ankara 1980, s.201.
RR.Unat, Osmanii Sefirleri v'e Sere(nme/er/,ner.:Prof.Dr.B.S.Baykal,
TTK Yay., Ankara 1992, s.49-51.
1740 ylnda Avusturya'ya byk eli olarak gnderilen Cnib Ali Paa'nn av
detinde stni Belgrad civarnn siib-i istiklli olan AvusturyalI General Gau-
dagni Askanius Marchese, Cnib Ali Paa'ya murahhas tayin olunmu idi.;
Sava, s.149-152. Abdullah Uman, Yirmisekiz elebi Mehmed Efendi Sei-
retnmesi, Tercman 1001 Temel Eser, (stanbul (tarihsiz), s.23 ve 27-30.
"... Meer Mareal Osmanl grmeyp, bizi grmek istermi. Hnemize
gelmee cenab tahamml etmeyp, Davet etsek, eli dahi icabet etmez;
ya bunun grmenin tarki nedr^- dey akibet kaie seyrini tedbr etmiler ve
bizi tahrik ve terbin asl bu imi. , Uman, s. 124.

50
 OSMANLI DPLOMASS

siB esnasnda onurunu muhafaza etmektir. Elimizdeki mevcut

belgelerin altnda bu konuyu daha tafsilatl incelemenin
faydal olaca kanaatindeyiz.
Gerek Osmanl elilerinin sefretnmelerinde ve gerekse
snr tahdit raporlann da tartmalara sebep olan bu diploma
tik kaide, eit artlarda mzkere ve mklemeyi gaye edinmi
ve Devlet-iAliyye-i Osmaniyyeninn uerefini tekmlc^m de
vaml bavurulan bir dstur olmutur. Osmanl diplomatlar-
mn bu kaidenin uygulanmasnda srar etmelerinin sebebi, ya
bana, zellikle Hristiyan diplomatlarn her firsatta Osmanl
diplomatlarru taciz etme ve sava meydanlarnda kaybolan
onurlarm bu grmelerde kurtarmak gayrederidir; veya, Yir-
misekiz Mehmed Efendimn Sefretnmesinden de anlalaca
gibi, mrnde hi Osmanl grmemi yabana bir devlet
adamnn, Osmanh elisini grmek istemesi ama onun aya
na gitmeyi gururuna yedirememesi gibi olaylardr.
1748 ylmda, Belgrad Ban Antlamasmm(1739) yenilen
mesi ve uzalmas neticesinde, Avusturyanm stanbulda bulu
nan dim elisi Penklerin bu banm yenilenmesi iine orta el
i olarak tayin edilmesinden sonra, yenilenen ban metninin ve
Sultan I Mahmudun (1730-1754) Avusturya Kral Franz Ste-
fan e kars Kralie Maria Theresidyi. (1740-1780) gnderdi
i mektuplarm ve hediyelerin teslimi iin Viyanaya orta eli
olarak gnderilen mevkuft Mtstafa Hatt Efendi Tn Sefret-
nmesinde de bu trden bir problem ortaya km ve Mustafa
Hatt Efendimn. diplomatik protokol gayet iyi bUen tecrbeli
devlet adam olmas sebebiyle bu problemin zm de Os-
manl diplomatmm istedii ekilde sonulanm ve uygulartma-
smda srarla durduu El-kdimuyzru\:2&s\y muhatap ya
bana devlet adam tarafndan ister istemez ^gulanmtr.
Sefret Heyeti, sefaret gzerghnda olan Dalya"^ adnda
ki ehre geldiklerinde, sekin ve o mahallerin generali olan
Dalj : sek ehri yaknlarnda bir yerleim birimi. J.H.Andrees, Altgemei-
ner Hardatlas, 3.Auftage, Bielefeld-Leipzig 1893, s.49-50.

51
 AL BRAHM SAVA

Gaudagni Ascariu^^ adl AvusturyalI devlet adam, hemen

sekreterini gndermi ve devleti tarafindan eliyi arlamakla
grevli olduunu ifade ederek, onu sekdeki sarayna dvet
etmitir. Eli Mustafa Hatti Efendi, generalin niyetini anlad
ndan, generalin sekreterini: seke nzlmzde vech-i
mnsibi ne ise ana gre hareket olunur. gibi yuvarlak ifade
lerle gndermitir. Ertesi gn seke gelen sefaret heyeti, ken
dilerine hazrlanan konaklara yerlemi ve bir gn sonra ge
neralin sekreteri tekrar geHp, generalin dvcAr. tekrarlamtr:
"Ibtid Ceneralimiz cenabnza ihram itmek in memurlar-
dur; hatt bu General, mukaddem byk ilinz Canibi Ali Pa-
a'y^'^ avdetde Zemundc^^ mbadeleye memur olup, ibtid Ali
Paa anlara badeh General dahi Ali Paay a gitmilerdr."^'^
Eli Mustafa H atti Efendi ise:
'^Mukaddem Ali Paa sek'e geldkde, sek'de General bulu
nan, Ali Paann istikbline gelp, kaide-i Devlet-i Aliyye-yi
Osmniyye zre paa-yt mrun-ileyh tarafndan mkerremen
avdet itdkden sonra Ali Paa'yt dvet eyledii, ite Ali Paann
takrirnde mesturdur. Bizi General istikbl itmi olsa, biz dahi
dvetne icabet iderdk, yohsa ibtid bizm anlarn dvetne
icbet itmemz bir vech ile mtesavver deildr, bizi afu itsn-
ler."'^'^ diye cevap vererek, bunun diplomatik protokole aykr
olduunu vurgulamtr. Ayrca, eli Mustafa Hatti Efendmn,
kendinden sekiz sene evvel Viyanaya gnderilen bir elinin
G.Zvkovic, Altsterreichischer Heerfhrer, Avusturya Sava Arivi, Viyana
1976, S.67.
86 Sava, s. 150.
8^ 1740 ylnda AvusturyalI eli Graf Uiefeld'e mukabil Viyana'ya gnderilen
OsmanlI elisi. Mehmed Sreyy, Sicill-i OsmnjfSOJ,Heppenheim 1971,
IV.S.535. b o t: VIII,13-21.
8 2emun(AlmSemlin); Eskiden, Sava nehrinin te yakasnda, Belgradn
batsnda bir yer. E.Prokosch, Krieg und Sieg in Ungarn, Graz-Wien-Kln
1976, S.263.
Sava, S.149-150.
a.g.e.. S.151.

52
 OSMANLI DPLOMASS

sefretnmesine vkf olmas da, onan bu greve gsterdii

ciddiyeti anlatma asmdan mhimdir.
General bu nazik ve yumuak szlerden anlamam gibi
grnerek, Mustafa Hatti Efendivn Uk ziyareti yapmas hu-
ssunda diretmi ve devleti tarafndan eliyi arlamakla g
revli olduunu tekrar tekrar vurgulamtr. Israrna dayanak
yapt husus ise, eliye ikram etmek ve onu lyk vechiyle
arlamaktr; ancak, Mustafa H att Efendi:
^Grmeden maksd dosthk ve ikrm ise, her vechle General
tarafndan mkerrem oirmuzdur. Ancak, ibtid ben ana varmak
hadd-i imknda deil iken, bize nin byle cevr eziyyet ider-
ler? Bu daiyeden feragat itsnler'^'^ diyerek, bunun mmkn
olmadm ifade etmitir. General srarlarnda devam etmi ve
Mustafa H att Efendi ise, kendisirn Osmanh pdih tara
fndan Roma mparatoru ve mparatoriesine gnderilen bir
eli olduunu ve esn-i rhda generaller ile mlkt ve mk-
lemenin yaplmas gerektiini ancak, bunun general tarafn
dan srar edilen ekilde mmkn olmadn bir kez daha ifa
de ettikten sonra, general, bu ekilde grme yaplmad
takdirde durumu Viyanaya bildireceini ve cevap gelinceye
dein eliyi gndermeyeceini syleyerek gz da vermek is
temitir. Bunu zerine eli Mustafa H att Efendi, generalin,
eli Ali Pa^d'om murahhas olduunu ve bundan dolaja anla-
tan tarzda grtklerini ve bunun gayet normal olduunu
sylemi, fakat, generalin kendisine murahhas tayin edilmedi
inden ve ehre girmeden kendisini istikbale gelmemesi sebe
biyle ilk ziyareti yapamayacam ve onunla grmesini ge
rektiren bir sebep olmadm ifade ederek:
Ben msferet tarikiyle havza-i hkmetnden savh-i mak-
sde zim iliyim; 'El-kdimuyzru' mfdtncagelrbenm-
le mlkt ider ise, sonra ben dahigiderm.'^^ demi ve bu kai-
91 a.g.e.
92 a.g.e., s.152.

53
 AL BRAHM SAVA

deye uyulmas gerektiinde srar etmitir. Durumun Viyanaya

yazlmas tehdidine kar da;
Siz bu keyfiyyeti Viyana ya tahrr idersenz, ben dahi Dev-
let-i Aliyye-yi ebediyyul-istimrra ifde ve inn~t azmyi c-
nib-i Belgrada iade iderm."^^ diye cevap vermi ve bu usl-
sz tekliflerin imparator tarafndan gelmesi halinde bile,^-
dihn mbarek ba iin kabul etmesinin mmkn olamaya
can ifade ederek, generalin tehdidini boa karmtr. Bu
mnakaalar gn srm ve general sonunda bu srarndan
vaz gemi, fakat eliyi ziyarete de gelmemitir. Osmanl el
isinin bu tavizsiz davrammn, generalin halk yannda rez
ve rsvay ettiini ve gururunu yktn, Avusturyallar eliye
bildirmilerdir. Mustafa H att Efendi, daha nce me husu
sundaki kararllmn ve bu olayda gsterdii diplomata
tavrnn semeresini daha sonraki gnlerde ve zellikle Viya-
nada grdn de ilve etmektedir94_
Bu kaidenin uygulanmasmda problemlerin yaandm,
Osmanl diplomasisinin dier nemli kaynaklarndan olan s
nr tahdit raporlarndan da anlamaktayz. Sefaret heyederine
paralel olarak yrtlen bu hizmederde de, muhatap devletle
rin diplomatik stnlk gayrederine rasdamak mmkndr.
1739 ylnda imzalanan Belgrad Bar Antiamasndan
sonra, Osmanl Devleti tarafndan bu antlamaya imza ko
yan Avusturya ve Rusyaya eliler gnderilmi ve akabinden
yine ayn devlederle smrlann yeni antiama hkmlerine
gre yeniden tahdidi iin snr tahdid heyederi grevlendiri
lerek bu lkelere gnderilmitir. Rusya ile yaplmas gereken
snr tahdidi grevine Osmanl diplomat Ahmed Merm
Efendt^^ birinci muhaddid ve Mustafa H att Efendfi^ ikinci
93 a.ge.,s. 152-153.
94 a.g.e., s.153-154.
95 Vzer kethdalarndan Yakup Aa'nn oludur. Enderundan yetimi ve
1726 ylnda Msra memur oiarak tayin edilmitir. 1732/33'de Cizye mu-
tasebeclsi: 1736'da piyade mukabelecisi ve daha sonra mevkfti olmu

54
 OSMANLI DPLOMASS

muhaddid olarak grevlendirilmiler ve bunlara mukabil

Rusya tarafndan da muhaddid olarak General Repnin Vasi-
/f97 tayin olunmutur.
23.8.1740 aramba gn Knmm baehri Bahesa-
raydan hareket eden Osmanl heyeti, 17.9.1740 Cumartesi
gn Azak Kalesi yakmlarma ulamlar ve iki gn sonra da
grme yeri olarak tespit edilen Azak Kalesine iki buuk sa
at mesafede Betepeler^ adh yere gelip konaklamlardr. Bir
ka gn sonra General sekreterini gndermi ve onlar davet
etmitir. Buna mukabil Merm Efendi'-
Biz Cenerali bu mahallde bulduk. El~kdimu yzru
mazmntna riayet ve bizm adrmuzagelf, icr-yi mersim-
i ziyretden sonra, bizkr dahi anlan ziyarete gidp, ve bu teklif
ler zil oldukdan sonra, i}e ru iderz'^'^ diyerek, bu kaideye
uyulmas gerektiini ifade etmitir. Generalin bu deneyimi
baarh olmam ve bundan sonra mnakaalar uzayp gitmi
tir. Rus taraf bu tr teklifleri kendilerinin dnmediklerini
ve bu grevde iken(1740) Rusyaya birinci muhaddid olarak gnderilmi
tir. 1742e Anadolu muhasebecisi; 1743'de kk- slls detterdn olmu
ve 1744 ylnda vefat etmitir. ir olan Merm Efendi, ayn zamanda Nak
ibendi tarikatinde halifelik makamna sahipti.; emdnizde, 1,95.; SO,
1,248-249. GOfl, VII.543-544.
96 Mustafa Hatt Efendi(1680?-1760) Urfaldr; 1702 ylnda Rakka valisi er
ke Osman Paa'ya divan katiplii yapm ve daha sonra ir Nab'nin
kethdas olmutur.1739 Belgrad barndan sonra mevkftf olmu ve bir
yit sonra Rusya'ya kinci muhaddid olarak vazifelendirilmitir. 1742'de kal
yonlar ktibi ve 1748 ylnda Avustuyaya nianclk pyesi ile orta eli ola
rak gnderilmitir.; Mstakimzde Sleymn, Tuhfe-i Hattn, stanbul
1928, say: 12, s.554.; GOR, VIII,106. SO, 11,280-281. Sava, s.87-88.
97 GOR, Vlll,20-21. Uzunarh.OT, IV/1, 56,360 ve 3B8.
Ergeni Tepeleri de denir. Astrahan ehrinin batsnda bulunmaktadr.; And-
rees, s.90.
99 Merm Ahmed Efendi, Taklr-i Msrm Efendi- Muhaddid bB-cnib-i Azak,
stanbul niversitesi Ktphanesi TV;No.6095(V 246-275). 2/b. Bu yazma,
Mustafa Hat Efendinin ikinci muhaddid olmas ve muhtemelen bu takrri
kaleme almas sebebiyle, Mustafa Hatt Efendiye ait Sefretnme olarak
kaytldr; bir ikinci sebep ise, ayn numarada Mustafa Hatt Efendi'nin Vi
yana Sefretnmeslnin bir nshasnn bulunmasdr(YN)

55
 AL BEIAHM SAVA

ve bunun fazla ehemmiyeti olmadn sylediinde, bunu pek

inandria bulmayan ve grmelerde msavat partim dstur
edinen Merm Efendi:
'^Eer bu surete rtz-dde olmazsanuz, iki ordu arasnda bir
adr hralm, Ceneral dostumuz bir tarafdan ve bizler dahi bir
tarafdan varalm ve ilerimize mbaeret idelm. diye teklif et
mitir. Osmanl diplomatn sert bulan Ruslar, bu kez baka
bir bahane bulmular ve Aksu taranda snr tahdidine me
mur olan muhaddidlerden haber gelmeden grmelerin ba
layamayacan ileri srmlerdir.
Bunda da baanl olamayan Rus heyeti, generalin krali
e tarafndan tam yetkiye sahip olduunu ve elinde buna
dair bir senedin olduunu sylemiler ve Osmanl heyetine,
ellerinde buna benzer bir hatt- hmynun olup olmadm
sorarak zaman kazanmaya almlardr. Bunun zerine
Merm Efendi:
.... ve bizm memriyyetimz ancak fermn- hmyn
iledr; bizm devletimzde byle hususlara hatt-t hmyn s-
dr itmez.^^^ diye cevap vermi ve elinde olan emr-i erifi
onlara takdim etmitir. Bu memuriyet belgesi tercme edile
rek tekrar ide edilmi ve konu yine dnp dolap ayn yere
gelmitir. Konu kimin nce ziyarette bulunmas hususunda
pne uzam ve mnakaalar devam etmitir. Bunun zerine
Merm Efendi teklifini tekrar etmi ve her iki tarafa kurula
cak adrlarm ortasnda (aralkyerinde) grmelere balanl-
masm sylemitir. Merm Efendi, iki adu* ortasnda yapla
cak olan grmeden sonra ilk ziyareti generalin yapmas ge
rektiini de ayrca vurgulayarak kati cevap vermitir:
...iVadr bizden ve bir adr sizden bir mahalle nasb olun
sun; bu iki adrn aralk yerinde bir mahallde beraberce mlkt
idelim, badehu Ceneral bize ve sonra biz dahi anlara varalm. Me~
rsim-i mlkt tamam olsun; bundan gaynya imkn yokdur.
'lOO ayn, eser, V 3/a.

56
 OSMANLI DPLOMASS

Dier diplomatik eserlerde de sk sk grld gibi, Rus

generali, Osmanl diplomatmn bu sert tutumunu bol hediye
lerle yumuatmay denemi fakat Merm Efendi bu tutumun
dan taviz vermemitir:
''Bizkr bu tarafa iki devlet cnibinden me'mr oldutnuz i
leri grmek in geldk, birbirimze icr-yi mersim in gelme-
dk. Eer bizm irde ve takririmz zre tarafeynden nasb olu
nacak iki adrn mbeyninde birbirlerimiz ile ?nlktdan gayr
vehe kadir deilim.^'^^
Bu kez Rus generali tekrar sekreterim gndererek, Mer
m Efendinm adr kurma teklifini kabul etmi, ancak bu g
rmeden sonra k ziyareti Merm Efendi nin yapmasm te
min iin onu grmeden sonra kendi adrna dvet ettiini
bildirmitir. Bunu zerine Merm Efendi:
'"Yok, olmaz! Bizm didiimz gibi olursa gorirm ve ill
hala diyerek srar etmitir. Onbe gn gemesine ramen he
nz grme temin edilememi ve Osmanl heyeti Rus tara
fnn savata galip olduklarn ve Osmanllarn malubiyede-
rini ima etmek suretiyle bask ve stnlk kurmak istemi ve
bunu zerine Merm Efendi, muhadidlerin musvt zre ta
yin olduklarm ifade etmi ve bir an evvel grevlerini tamam
lamalar gerektiini sylemitir. Eer bu musvt artna da
uymak istemezler ise, durumu, bu ilere nazr olan Knm H-
mna yazacaklarn ve geri dneceklerini bildirmitir.
Mnakaalar ve diplomatik manevralar uzayp gitmi, ni
h olarak Merm Efendi:
.... eer ceneralin makd beni ibtid kaymelerine gtr
mek ise, bu uurda babm meydana koydum; gitmek ve bu zil
li kabul itmek ihtimlim yokdur.^^"^ diyerek srarndan vaz
gememi ve sonunda musvt zre iki adr arasnda gr
me teklifini kabul ettirmi ve bu grme esnasnda general
ayn eser, V 4/a.
ayn eser, V7/a.

57
 AL BRAHM SAVA

ve heyetine Osmanl terifat zre ikram edilerek bu kaide

nin gayesi yerini bulmutur.
Ancak, daha sonra antlama uyarmca yklmas gereken
Azak Kalesinin ykm hususunda yine problemler km
ve Rus tarafimn diplomatik stnlk oyunlarna gelmeyen
Mermt Efendi, grmeleri yarda keserek, ar k artla
rna ramen Krma geri dnmtr. Baharda grmeler
tekrar balam ve bu sefer temessklerin yazlmas esn
asnda, Rus tarafi, Osmanl pdihnn elkbnm arn
elkbndan uzun olmamas veya en azndan eit uzunlukta
olmas hususunda mnakaalar balatm, fakat Merm
Efendi, stn diplomatik kabiliyeti sayesinde, antlama
metninde olduu ekilde yazlmasn salayarak bu hileyi
de bertaraf etmitir.
Sz edilen bar antlamasndan sonra Avusturya Ue ya
plan snr tahdit grmelerine ise El~Hc MehmedEfendt^^^
tayin olunmu ve Eb SehlNu'mn Efendi de bu heyete snr
mollas olarak tayin olunmutur. Avusturyay temsen de
General Engelshofen adh muhaddid grevlendirilmiti. Bu
memuriyetle ilgili raporu, Nu'mn Efendtrim Tedbrt- Pe-
sendtde adh eserirn ikinci makalesinde bulmaktayz.
Snr tahdit heyeti Belgrada vsl olduktan sonra, Gene
ral Engelshofenin sekreteri ve Ermeni papaz Mennas adh
tercman Mehmed Efendi yt gelip, generalin kendilerine //<?;
geldinT^' dediini lettikten sonra;
Sizi Zemine (Zemun) dvete bizleri irsl eyledi; geknler.
Zeminde kendler ile grielm.^^^ diyerek generalin dveA-
ni tebli etmitir. Bunu zerine muhaddid Mehmed Efendi
derhal:
"**^3 El-Hc Mehmed Efendi(Tlryak): (16807-1751) eitli grevlerden ve sz
konusu muhaddiflik grevinden sonra tersne-i mire emini olmu ve ay
n yl sadrazamla getirilmitir(1746).Br sene sonra azledilmitir. SO,
IV,237. /s/am Ansiklopedisi, Yay.. stanbul 1945-1986, VII,607-609.
104 TP.M2m

58
 OSMANLI DPLOMASS

.El-kdimu yiizru fahvst zre anlar ibtid bize gelmek

iktiz ider^^^ diyerek, generalin davetini reddetmitir. Bu
ifdelere mukabil Avusturyal sekreter tekrar gelmi ve:
5z Varadin'de^^^ meh itmi isek, kendleri Belgrada gel-
di haberi bize vasl olmala biz kendlerden sonra Zemn'egel-
dk. El-kdimu yzru mefhmuma anlar evvel bize gelmek
iktiz ider.'^^'^ diye cevap vermitir. Bunu zerine, Mehmed
Efendi, generalin kendini ayana getirme niyetinde olduunu
ayrca muhaddidlerin hududu tecavzlerinin yasak olmasma
ramen, generalin bu yasa ineterek de kendisini taciz ede
ceini anlam ve kendileri ile bir mahall-i mnsibde gre
ceklerini ifde ederek tercman geri gndermitir. Bu antla
maya gre AvusturyaMarn Belgrad OsmanHara teslimi ge
rekmekteydi, fakat o anda henz AvusturyaMarn ellerinde
bulunmaktayd. Belgradda bir konaa gelen Engelshofen, ter-
cmamm tekrar gndererek, Mehmed Efendiyi bu konaa da
vet etmi, Mehmed Efendi de cevaben;
'Muhaddid dimek bizde pdih vekili dimekdr. Ben amn
ayana varmamf'^^^ diyerek, tercman ide etmitir. Gene
ral tercmann tekrar gndererek, kendilerinde de muhaddi-
din imparator vekili olduunu ve ayrca kendisinin de general
olduunu belirterek, Mehmed Efendi'd/zn rtbe olarak stn
olduunu ve bu yzden Uk ziyareti onun yapmas gerektiini
ima etmitir. General devamla:
'..Ceneral, sizn vezirler mukbilidr ve kendleri kumsar-
dur (komser), yani ktibdr ve vezirler ktibe varmaz, ktibler
vezire vururlar ve eteklerini perler. Kide-i devlete ri'yet ider-
105
Varadin(Petrovaradin;;Alm. Petervvardein): Novi Sad yakjnannda bir e
hir. Sciaendiingar, D/e SchreJben Sleymans des Praechtigen an Kari V,
Ferdinend I. und MaximHmn //.,Wien 1983, s. 112.
107 ayn eser.
"108 ayn eser, V 26/b.

59
 AL BRAHM SAVA

se, kend evvelce bize gelr, ba'deh biz ana varuruz."^^^ diye
rek, bu protokol savan iddedendirmitir. Muhaddid Meh-
med Efendi bunun da altnda kalmam ve generale:
'Belgrad ser-asker olan Ali Paa bizm ilerimze Devlet-i
Aliyye tarafmdan nztrdur; andan izinsz hareket idemem."'^'^^
diyerek generalin protokolde stnlk niyetine engel olmas
n bmitir. Daha sonra her iki taraf da Belgrad muhafiz Ali
Paa tarafndan dvet edilmi ve bylece vezirlere denk olan
general Osmanl vezirinin ayana gitmitir. Yaplan toplant
da Ali Paa:
Siz muhaddid Efendi pederimze yle yle teklifler itmi-
sz. Dosthk arasnda tarh- teklft olunmaludur, yoksa biz anla
r Hisarckda^^^ meks ve sizi dern~ kal'aya getrdkden sonra,
bunlar getrp, size El-kdimuyzru mazmmm rd ider
idik.^^^ diyerek Avusturyah muhaddidlerin niyetlerine mani
olmutur. Fakat AvusturyalI muhaddid, knn- tahdit gerei
Osmanl muhaddidi ile bir yere gidip, grmelerinin zarr
olduunu bildirmi ve bunun zerine Ali Paa, Sultan
JllM ustafa Hann Belgrad Kalesi iinde yaptrd tabyada
grmeleri gerektiini syleyerek, grme yerini de kendisi
tespit etmitir, Ashnda, grme yerinin tespiti hususu da he
men hemen btn diplomatlar arasnda devamh mnakaa
konusu olmutur. Her iki muhaddid bu tabyann bulunduu
yere at stnde gelmi ve her ikisinin ayn anda attan inmesi
kide-i muhaddidnden olmasna ramen, daha nce ifade
edildii gibi, attan k inenin diplomatik manada kt puan
ald bilindiinden, bu durumu deerlendirmek istemiler-
ayn/ eser.
^ aynj eser.
Hisarck(Grocka): Eskiden Tuna kysnda ve Belgrad'jn 25 km gneydo
usunda bir ky: bugn bir ehir. Eskiden stanbul'dan gelen yolcular iin
buras Belgrad dan nceki son durakt.;Prokosch, Wo//a und Diplomat,
Graz 1972, s.240.
^ ^^ ayn eser.

60
 OSMANLI DPLOMASS

dir. AtosturyaL muhaddid iner gibi p p p yine atn stne

otumu ve bylece Mehmed Efendrn. attan nce inmesini
beklemitir. Numn Efendi bu durumu yle feh etmektedir;
her kangut evvel nzl idene, badehu nzl iden ann
stne nzl itmi olmala, ikisi dahi sa ayaklarn zen^den
ihrc ve nzl esnasnda muhaddid-i mesfr (general) yere nzl
itmeden yine rkb, ba'deh bizn muhaddid stne nzl sev
dasnda aldn, gen ve zinde ve apak oldtundan, bufakir hiss
eyledimde, ikisi dahi henz at stnde iken brgrimi srp,
varp, Yer amurluk ve hava da yamur inp, elenilmez. Bu
kadarca grip, nsf-t nzl ile iktifa idin, gidelm. dey ikisi
ni dahi nzlden Bylece Numn Efendi, Osmar mu-
haddidinin yaU olmas sebebiyle kt puan almasm engelle
mi ve daha sonra generali ikna ederek bu durumu Osmar
lehine evirmeyi becermitir:
Vegir 'avdet olundukda CeneraVe, imdi bu kala siznye-
dinzdedr, bizler bunda size 'msfirlerz, msfre riyet ve-
chi zre hareket ve tarh- teklif olunmak mnsib deil midr?
didigonde, '"Beli" dey, bizlere ta'zimen imlimze gep, bizi
konana dvet...
Bu grmeler esnsmda, gerek toprak kazanmak ve ge
rekse diplomatik manada stnlk tavn gstermek niyeti ile
daha baka mnakaalar zuhr etmitir. Fakat, Nu'mn Efen-
i/tnin diplomatik feraseti ve gayreti sayesinde n-t Devlet-i
Aliyye-yi Osmniyyeye zarar verilmemitir.
Smr tahdit iinin sonlarna doru Romanya topraklarna
geen Osmanh heyeti, Sibin^^^ ehrine gelmi ve buradan s
tanbula geri dnmtr. Sibin ehrine alay ile girilmeden n
ce, burada Avusturyah prense vekalet eden Avusturyah
kaymakam Osmanh heyetini istikbal edeceini bildirmi an-
Sibiu(/m.:Hermannstadt): Bugn Romanya'da, OH nehrinin kenarnda
bir ehir.; Andrees, s.88.
^ 1^ AvusturyalI General Johann Haller von Hallerstein(1734-1742); Prokosch,
8.223.

61
 AL BRAHM SAVA

cak yamuru ve arlarm bahane ederek bu szn tutma

mtr. Bunun neticesinde, ehre alay ile giren Osmanl heye
tini ve zellikle Mehmed Efendi'yi ehrin meydannda bekle
yen general, Mehmed Efendiye ho geldin demek iin elini
uzatmaya hazrlanm, fakat Mehmed Efendi, hi orah olmaya
rak, doru kendilerine hazrlanan konaklara gitmitir. Halk
iinde onuru zedelenen kaymakam son derece rahatsz olmu
ve bu hatamn tamiri iin yardmas olan genera. grevlendir
mitir. Bu general de:
nki ol 'Ben l-i Osman muhaddidiyim'dey sennyanu-
na gelmez, ve sen de Sibin tahtghnda kral kaymakamym' dey
ann ayana varmazsn; ben muhaddidi benm baeme dvet
ideyim, sen de oraya gelrsn, anda grijp, bufitne def di
yerek problemi halledeceini vadeder. Sonra Mehmed Efen
diye gelerek bahesine dvet eder. Ancak, tercman Mehmed
Efendiyi araba Ue almaya gelince olaylar yine arzu ettikleri e
kilde gelimemitir:
bizm ehre girer iken bindiimz Hinto^^^ deil mi?
dey sul eyledkde, ol dahi, Beli, kaymakam ceneral bu Hin-
tov'a binp ilerce Fetin(yardmc general) bagesnegitdi ki, si
ze tazmen anda size karu ka ve siz dahi stne inesz. di-
dkde, mm-ileyh Ben ann Hintovna binmek istemem. di
yecek idim, imden yine beni ayana m gtrecekdr? Ben git
mem. dey cevb itdkde, tercmn-t mesfr dahi <Ya, siz kay
makam cenerale bulumadan kup gider misz? didkde Cene
ral kimdr ki, ben ana varup buluaym; sen beni usulle kayma-
kamunza gtrp bulundurmak m istersnh dey tercmn-
mesfra crb-itm ile Urun ve nerdibandan atn!'dey emr.
Generalin bu deneyimi de baarszlkla sonulanm ve
Mehmed Efendinin ehre girite kaymakama kar sergiledii
tavr, AvusturyalIlara gizliden gizliye kin besleyen Alacar
"I Hinto(Macarca): Kou arabas trnden bir arabadr. Son zamanlarda bu
arabalara ''Karao' denirdi. M.Z.Pa-kaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Te
rimleri Szl. MEB Yay, stanbul 1983,1.343.

62
 OSMANLI DPLOMASS

asilzadelerini cesaretlendirmi ve bunun neye mal olacan

gayet iyi bilen kaymakam sonunda Mehmed Efendm-n aya
na kadar gelmi ve hediyeler verdikten sonra kendi konana
dvet etmitir.
Bu kaidenin sadece yabanc diplomatlar ile yapdan gr
melerde sz konusu olmadm, Osmanl devlet adamlar
nezdinde de bilinen ve uygulanan bir kaide olduunu dier
belgelerden anlamaktayz. 1747 ylnda rana eli olarak gn
derilen Kesriyeli Ahrned Paa^^^, Badadm yaknlarna geldi
inde, Badad valisi Ahmed Paa}-'^^ ber-kaide-i el-kdimuy-
eli paay ziyarete gitmitir.

V- Sefaret Grevi
Yabanc lkede yapdan merasimleri ana balk altnda
zetlemek mmkndr: Birincisi; sefret heyeti, gnderildik
leri lkenin payitahtna mretteb alay ile girite yaplan me
rasim, kincisi; sefret heyeti iin payitahtta hazrlanan ko
naklara yerletikten sonra, o lkenin hkmdar nezdinde el
inin getirdii hediyelerin ve nmelerin teslimi iin yaplacak
olan resm-i kabul treni, ncs de; sefret heyetinin Asi-
tne-i s'dete dnme yolculuunu balamadan nce, Sultana
gtrmesi gereken hediye ve cevab mektuplar teslim ald
son resm-i kabl.

1. Payitahta Giri Treni

Osmanl Devleti, sefret heyetlerinin ihtiamna ok
nem vermekteydi, hatt devletin mli ynden pek iyi du
rumda olmad zamanlarda bile bunu ihmal etmiyordu. Bu
il Ahmad Paa(Kasriyali):(?-1748/49). SO, 1,251. SOr, VIII,114-115.
Eyyb Haan Paa'nn oludur. 1719-1720 va daha sonra 1734-1747 Ba
dad valisi oldu. 1747'da vafat etmitir. SO, 1,250.
Mustafa Rahm (Krml), S&laratnme-i ifn. Slaymaniye Ktphanesi
(Esat Ef.),No: 2091, V29/a.

63
 AL BRAHM SAVA

yzden, gnderildikleri lkenin payitahdarna girii byk

debdebe ve tantana ile yapyorlar ve devletin tiamm gs
termek iin hibir hususu ihmal etm iyorlard.Y abanc-
devlet adamlarnn ehre giri iin teklif ettikleri protokol
kabul etmiyorlar ve sefaret alayn kendi istedikleri ekilde
tertib ediy orlard.H em en hemen btn sefretnmelerde,
ehre nas girildii, sefaret alaynn nasl tertb edildii hak
knda geni malumat bulunmaktadr. Bu tarif ve tasvirler in
celendiinde, elilerin ehre girmeden nce konakladklar
son konaklama yeri olan ehirde, kendilerine kral tarafndan
bavekil veya yksek rtbeh bir asker gelerek, eliye krahn se
lamn tebli ettikten sonra onu payitahta davet ederdi. Payi
tahta girer iken, alayn tertip edilmesi hususunda Osmanl
elilerinin hassasiyetini bilen lkeler, alay istedikleri gibi d-
zenleyebecekierini de ifade ederlerdi. ou zaman kral
kendi arabasm elinin binmesi iin gnderdii vaki olduu
gibi,121 bazan da, eliyi payitahta davete gelen devlet adam
lar onlarn neye htiyalar olduunu sorar ve genellikle ata
a.g.e., s.38.
^20 a.g.e., s.46. 1720 ylnda Viyana'ya gnderilen brahim Paa'nn sefret-
nmesinde, AvusturyalIlar, ehre girerken dergl- l yenierilerinin eli
nin arkasndan yrmelerini ve tfenklerini yukarda deil aada tutma
larn istemiler, ancak bu istek kabul edilmemitir.; Refik, Ahmet, Pasa-
rofa Muahedasindan sonra Viyanaya sefir izam, Tarih-i Osmani Enc
meni Mecmuas, say:40, s.219. Buna mukabil, stanbul'a gelen yabanc
elilerin ehre girilerinde bayraklarn amalar veya askeri bando kullan
malar her zaman mmkn deildi. Bazan askeri mzie msaade edilir
ken, bayraklarn amalarna izin verilmezdi.; Spuler, s.180-181.
^21 1665 ylnda Viyana'ya gnderilen Kara Mehmed Paa'nn sefret heyeti
ne sefret ktibi olarak katlan Evliya elebi'nin seyhatnmesinde, bu
konu ile alakal u bilgiler verilmektedir:"nW aie's-sabah old, Paa'ya
bavekil ve Bakomsar ve ikinci vezir huzr- paaya gelp, yer pp, a-
sarsize selamlar itdi; buyurun, cmle murdnuz zre alaynz olsun, dsy
kraldan bir cevhirli \/e sekiz atl bir Hinto araba getrdiler kim hakka ki, a-
sar krala mahsus araba~i murassa'dur kim gren demin ddeleri hrete-
nir.Hemn Paa, ben arabaya binmem ve biz Osmanluyuz, bizm m u'-
dmuz kheyln atlara binp, cirid oynayup gazalara gitmekdr Bizm s
tanbul'da byle arafaa/ara avratlar biner, bize zm d e g lld rEvliy ele
bi Seyahatnmesi, stanbul 1978, Vll.Cilt, s.185-190.

64
 OSMANLI DPLOMASS

htiyalar olduundan, bu arzulan kraLn zel ahrndan te

min edlirdi.^22 merasimin, sefaret heyetinin pdihn
huzurunda yaplan merasim gibi tiamh olmasna zenle
dikkat edilirdi. 123
Baz sefretnmelerden, merasimle payitahta giren sefaret
heyetinde bulunan asker ve pehlivanlarn trl gsteriler ser
gilediklerini, alayn zengin ba}Taklarla sslendiini, mehter
eliinde askerlerin tekbir getirdiklerini ve silahh olduklarm,
ayrca baz grevlilerin de seyircilere iecek eyler dattkla-
rm renmekteyiz, Bu merasimler yabana lke insanlar
nn son derece ilgisini ektiini yine sefretnmelerden
renmekteyiz. Bu konuda Yirmisekiz elebi Mehmed Efen-
dinin sefiretnmesinde mlar anlatlmaktadr:
'^Bizler ise bahr ile gep, bizde alay gstermek esbab ke-fn
yenbai mheyya deil iken, 'avn-i Bri ile: Paris ehrnde by
le mzeyyen alay obnam}dur." dey ikrar itiraf eylediler.

2 Resm-i Kabul (audience)

-

Mrettep alay ile ehre giren sefaret heyeti konaklarna

yerletikten sonra, bir ka gn dinlenmeleri iin beklenirdi.
Osmanh Devletinin sz konusu lke ile ilikilerinin iyi olma
d anlarda, daha dorusu, muhatap lkenin d politikadaki
pozisyonu Osmanh Devletinden daha ip bir konumda oldu
unda, elilerin gerek ehre giri protokollerinde ve gerekse
resm-i kabullerinde byk zorluklar karlr ve bu dinlenme
gnleri daha da u z a y a b i l i r d i . l ^ S
''22 Uman .Abdullah, Yirmisekiz elebi Mehmed Efendi Sefretnmesi, Ter
cman 1001 Temel Eser, s.40-42.
'23 Unat,OSS, s.38.; Aktepe, s.58-59.; Atsz, Bedriye, Ahmed Resm Efen-
di'nin Viyana ve B ^ in Sefretnmelei. Tercman 1001 Temel Eser, stan
bul 1980, s.20-22.; Sava,A.I., Der Gesandtsdeftsbercht des Mustafa
Hatt Efendi ber dle Gesandtschaftsreise nach W1en, Doktora Tezi, Wien
1989, s.160-161.
124 Evliya elebi, a.g.e.
I25 Geni bilgi iin bk.; Refik,Ahmed, Alimler ve Sanatkarlar, s. 199-203.

65
 ALt BRAHM SAVA

Bir ka gn getikten sonra eliyi konanda ziyarete ge

len genellikle bavekilin memur ettii bir devlet adam, elile
rin kudmun terhib ve makamlarn tebrik eder ve resm-i ka
buln ne zaman olacan tebli ederdi. Ayn zamanda, resm-
i kabuln ne ekil olacan ve bunu kendilerine yazl olarak
vermesini rica ederdi. Resm-i kabuln eklinin dikte ettirdi-
il26 ye ettirilmek istendii zamanlarda olmutur, ancak bunu
iddetle reddeden eliler de vardr. Bu konuda 1740 ylmda
Rusyaya gnderilen Mehmed Emn Paa'nm sefretnmesin-
de bu hususla alakal aadaki ifadelere rastlamaktayz:
..... ser-ktibi nm tercmn nezd-i hakire gelp. arie ile
mlktkeyfiyetini dermiyn ve zumlarnca rsm-i devletlerin
beyn etmeye r' edp, France ve Neme ve Acem devletlerin
den, sefret-i kbr ile vrd idenler tebl-nme in mparator
ve mparatoriemz ile arza girdklerinde, pdifhtmuz taht
zerinde k'id iken eliler kerre zemn-bs olup, ba'deh tak-
hl-i yed iderler ve getrdkleri nmelerini taht yanunda kim
olan veziri vekiline teslim ederler" dey ilm ve:Siz ne vehile
mlkt idersz? dey isti'lm eyledklerinde: Ben Sizn tarif
eykdiginz knun ve rsm fehm itmem; ancak bizm ne gne
mlki olacamz sizlere ifhm edeyim.'^'^'^ diyerek kendi
resm-i kabul protokoln onlara kabul ettirmitir.
1748 ylnda Viyanaya orta eli olarak gnderilen M us
tafa Hatt E f e n d i n i n ^ 2 8 sefretnmesinde de bu olay tafsi
latl bir ekilde izah edilmektedir; eli Hatt Efendi Viya-
126 Bk. dipnota.
"'27 Aktepe, a.g.e., s.61.
28 Mustafa Hatt Efendi(16807-1760) Urfaldr; 1702 ylnda Rakka valisi er
ke Osman Paaya divan katiplii yapm ve daha sonra ir Nabnin
kettdasolmutur.1739 Belgrad barndan sonra mevkft olmu ve bir
yl sonra Rusya'ya ikinci muhaddid olarak vazifelendiriimitir. 1742'de kal
yonlar ktibi ve 174B ylnda Avusturya'ya nianclk payesi ile orta eli
olarak gnderilmitir; Mstaklmzde, S.,Tuhfe-i Hatttih, stanbul 1928,
say; 12, s.554.; GOR.VIII.Cilt, s.106.; SO, ll.Cilt, s.280-281.; Sava,Mus
tafa Hatt, s.87-88.

66
 OSMANLI DPLOMASS

nada kendisi ve maiyyeti iin hazrlanan konaa yerletik

ten sonra, mutad olduu gibi tercman kendisine gelmi ve
resm-i kabuln nasl olaca hakknda bilgi istemi ve ken
dinden nceki Osmanl elilerinden brahim Pa-
a(1719/20) ve Cnib Ali P a a r u n ( 1 7 4 0 ) l 2 9 imzal resm-i
kabul protokoUerini^^'^ kendisine ibraz etmitir. Bunu ze
rine Hatt Efendi de bu makalemizde orijinali ile sunaca
mz protokol yazmtr.

2.1. Mehmed Emn Paanin Resm-i

KabJ Protokol
^^Evvel arie sarayna vslmzde, cnibi yeminimde
mbarek ve tnes'd nme-i hmyin-t evket-makrm a'ly-i
serinde tutarak divn ktibim ile ma'an bb~t dardan dhil ol
duum gibi, mukabilimde ariey ipyn-i eririnde kaim bul-
mahytm ve yannda karib oldm hengmda mbarek nme-i
hmyn- tc-dryi istikbl iin hatavt- ta'zm ile rrftra
gelmeye muhtcdur ve nme-i hmynlar ben takbl ve tebcil
ile serime berber tutarak teslim iin medd-iyed etdimde, a-
rie'niz biz-zt ve bi-kemlir-rabeti ve't-tekrim kendi eli ile
ahz etmeye muhtcdur ve arie ile r-be-r ohcak makm- ka-
ribe dek rast-reftr ile varrz ve selma bedel ellerimi kemerime
berber ref ile istimalden gayr tavr- harmn sdr taraf
mzdan n-mutasavverdir."^'^'^
"129 Ali Paann imparatorun huzuruna kmasna sra gelince terifat konu
sunda problem ortaya kmtr; eli , imparatorun zerindeki elbisenin
eteini pmek ve gven mektubunu(credential) tahtn yanndaki masann
zerine brakp geri ekilmek istememi, mektuplan imparatorun eline
vermek iin diretmitir.; BOT, VIII,Cilt, s. 17-10.
130 Viyana Devlet Arlvinde yapm olduumuz aratrmalarda, yalnz Mus
tafa Hatt Eiendi'nin, Sefretnmeslnden aynbir belge olarak muhafaza
edilen resm-i kab! protokoln elde edebildik. Hatt Efendinin Sefret-
nmcsinde varlndan bahsedilen yazl protokol belgelerini bulmaya
muvaffak olamadk,YN,
131 Aktepe, s.61-63,( V 9/a-9/b)

67
 AL BRAHM SAVA

Osmanl elisinin bu ifadelerinden sonra, Rus devlet

adamlar buna raz olmular, ancak, mersimin tamamlanma
sndan, yani mektubu teslim ettikten sonra, geri dnerken bir
den arkasn dnmeyip, Imparatorieye hrmeten bir ka
adm, yz kralieye dnk vaziyette geri ekilmesini eliden
rica etmiler, o da bu ricay kabul etmi ve sz v e r m i t i r . ^ 3 2

2.2. Mustafa Hatt Efendinin

Resm-i Kabul Protokol
Daha nce de belirtildii gibi, Mustafa Hatt Efendinin
resm-i kabul protokol hakknda Sefretnmesinde malumat
\'^dr, ancak, protokol metni sefretnme metni iinde bulun
mamaktadr.
' Mdde-i l: defter-i hedy-yt pdih ve sret-i defter-i
mkeme v muhataba ve medis-i asariyyeye tnurahhas-t du
hl olan nefern isimlen beyn olup, eli efendi hazretlerinn es-
lf-yi resm zre alay defteri verilmek.
Mdde-i saniye: Hedy-yi pdihne olan bil-cmle em
tia v ey koilere tahmil ve sahn- snide vukf ve aayn-t
endern vestatlariylep-gh-t asariyyeye naki ve ryet olun
mak ve hedy-yt mlkneden olup, zeyn licm ile mkemmel
esb-i hmyn ve yelken-dest olan atlar sahn- slise isl olunup,
eli efendi hazretleri indii mahalle dein fakat kethd beg ve
dvn efendisinden gayr kimse at ile girmemek; hedyyt hmil
olan aalar arz odas mukabilinde tertb-hne makmnda
da vet mahalline dek tevakkufeylemek.
Mdde-i slise: Eli efendi hazretleri saadet ile arz odasna
girdkde, yerde selm resmin icr eylemekdr; ibtid, kapudan
ierye dhletde; saniyen, ortaya vardukda; slisen, mukbele-i
mkleme makamnda-, ba'deh py-tahta asartn turd ma-
km- mahssda vki bir kademe zerne vaz-i kadem eyleyp,
"I Sefretnmede, arie'nin huzurundaki resm-i kabu anlatlrken, elinin
bu sz tutup tutmadna dair bir iaret yoktur.YN

68
 OSMANLI DPLOMASS

nme-i hmymp-gh-t asanyede mevz suffenn safranun

zerne vaz'eyledkden sonroyyine kademe turdt mahalle avdet
eyleyp, ba'de zlik devleteyn-i aliyyeteyn beynine lytk db ve
risleti ve yn-i sefareti mrat ile tarafende muktez-y hle g
re hitb u cevb emri tamamndan sonra eli efendi hazretleri ev
ketin kermetl l-i Osmn pdih efendimz hazretlerinim hu-
zr- asariyyeye dostbk ve musfta binaen hedy-yt mlkne-
leri defteri ve vezr-iazam lannm mektblardur, deyyine evvel
kademeye vaz- kadem eyleyp, nme-i hmym vaz' eyledii
suffenin zerine defter ve mektbt maan koynakdur. Ba'deh he-
dy-yt pdihne izhriyn kethda bege iaret idp, sorgu u
mecden m ad olan hedyy eli efendi hazretleriyle asar bey
ninde vkifir zerine tertb tanzim olunup, sorgu u mec ta-
raf-t asariyyeden tayin olman mahalle vaz'olunmakdur.
Mdde-i rbV: Taraf-t asariyyeden hedy-yt pdihnn
kabln me'ar-i tahiyyet sen vukuundan sonra, eli efendi
hn-i ved'da asar tn Kabanie mesbesnde olan hl-p ta
ra f m bs idp, hn-i dhlde oldtt gibi r-be-r ricat veyine
yerde selm ve ved ile avdet eylemekdr ve yine gidildigi gibi
tavr zre nvn u alay ile azimet olundukda, kimesnenn ze
rinde kata silh ve lt-t harb olmamakdur ve arz odasna Ye-
hd ve Nasrdan kimse dhil olmayup, ve dhil olanlarda kal-
paklu kimesne olmamakdur ve anadan toma Mslman olma-
dukca kimse ginnemekdr.

3. Veda Ziyareti
Osmard elilerine ilk resm-i kablden sonra veda ziya-
retine kadar bulunduklar lkenin, zellikle ehrin grmeye
deer yerlerini, opera, rasathane ve mesire yerlerini gezdirip
gsterdiklerini sefretnmelerden renmekteyiz. 1792 yl
na kadar yabanc lkelere giden eliler muvakkat olarak gn
derildiklerinden dolay, belirli bir mddet sonra stanbula
tekrar dnmlerdir. Sefret vazifesinin en son blm olan
Haus-Hof und Staatsarchiv(HHstA) Viyana, 1 Trkei IV.

69
 AL BRAHM SAVA

veda ziyareti a)m zamanda, o lkenin hkmdarndan geri

dn iin izin isteme ve kendisine verilecek hediye ve n
melerin resmen teslim olunduu ve ahnd merasimdir. El
ilerin sefaret vazifelerini ikmal etmeleri sonucu lkelerine
sa salim geri dnmeleri hususunda gerekli hassasiyet elile-
rin yabanc hkmdara teslim ettikleri nmede(credential)
zellikle belirtilmitir. Bunlarn dnda veda ziyaretleri, dev
letlerin karlkl olarak barn muhafazas ve istihkm iin
gereken her trl eyin yaplacana dair szl ifadelerin ya
pld zij^aretlerdir. Zaten elinin, bulunduu lkede arla-
n ve kendisine gsterilen itibar, muhatap devletler arasn
daki dostluk ve barn devamna olan istein gstergesi ola
rak kabul edilmitir.
Eliler veda ziyaretinde, kral nezdinde yapt bir konu
ma ile geri dn arzusunu belirtir ve bundan sonra kendisi
ne ne zaman yola kacaklar hususunda bilgi verilerek, gerek
li hazrlklar balatlr. Sefret heyetine Osmanl snrna ka
dar refakat etmek zere tahsis olunan grevlilere dn g
zergah bildirilir ve elilerin Osmard snrnda teslimi He,
muhatap lkeye den vazife son bulmu olur. Sefret heyeti
nin grevi ise, stanbula dndkten sonra, sadrazama sefret
hakknda verilen ve gerekirse sultann huzurunda tekrarlanan
rapordan sonra son bulmaktadr.l^"^

Osnani Devletine Gelen Yabanc Eliler

1606 Zin-atorog Bar ile, daha nce Osmanl protoko
lnde Viyana Beyf olarak tavsif edilen A\osturya-Roma
mparacorunun "'kayserlik" ve 1699 Karlofa Bar ile de,
nceleri Moskof prensi" olarak hitap edilen Rus arnn
' Bu hususla Mustafa Hatt, Sefrelnmesine ekledii bir yazda unlar ifa
de etmektedir:"., huzr- lmi'a'n-nr-i hsrev- sahib i zuhurda dahi bi'i-
cmls mahd u ma'lmunr, olan sr u ahvl yegn yegn takrir u beyn
olunup, hitarr- keimn mbarek lisn- hermel-fen- cihnbnden
''Berhurdr olasn! n- devlen tekmil itdn.' dey......Sava, s.203.

70
 OSMANLI DPLOMASS

unvanlarnn tannmas gibi tavizlere ramen Avru-

pal devletler uzun yllar, Osmanl Devleti ile eit haklar
hiz muhatap kabul edilmemi ve bu diplomatik tavr, stan
bula gnderilen yabanc elilerin Asitnedeki statlerine,
hareket, ikmet ve padiah tarafndan kabullerine nemli
lde yansmtr.
lkelerinin siys, ticar ve diplomatik menfaatlerinin ta
kipisi olmak gayesiyle sitnede bulunan yabanc elilerin
ikmetleri ve Osmanl hkmetine yaknlklar lkeleri a
sndan diplomatik baarlarn en by idi; zira, Osmanl
hkmetine yakn yabanc devlet elileri, dier lkelerin si
tnede temsilleri hususunda zaman zaman nfuz sahibi ol
mulardr. Bu durum Osmanl Devleti tarafindan da, zaman
zaman diplomatik bir koz olarak kullanlmtr.
Biz bu ahmamzda, yabanc elilerin, zellikle Avnpah
elilerin, Asitnede vuku bulan resm-i kabul trenlerini ince
lemeye ahacaz.

1. Yabanc Elilerin stikbli ve stanbula

Giri Merasimleri
Yabanc eliler, Osmanl hududuna girer girmez Devlet-i
Aliyyenin misafiri kabul edilir ve Osmanl topraklarnda ik
metleri esnasndaki maiederi karlanrdl^^. stanbula gelen
elilere daha nce mihmandar tayin edilir ve bu mihmandar
nezretinde Osmanl topraklarnda sej^^at ederlerdi. Fevka
lde eli olarak kara yoluyla gelenlere yemeklik stanbula
yakn bir ifdikte tertib edilirdi. Baz yabanc devlet elileri
nin, Osmanl Devleti tarafndan giri msaadesi verilinceye
kadar snrda bekletildikleri b i l i n m e k t e d i r l ^ .
''35 Geni bilgi iin bl<., Mbatiat S. Ktkoiu, "XVIII. Yzylda Osmanl Dev-
letindG Fevkalde Elilerin Arlanmas", Trk Kltr Aratrmalar,
Prof.Dr. I.ErcDmenl Kurana Armaan, Ankara 1989.
136 Spuler, s.179.

71
 AL BRAHM SAVA

Yabanc elilerin stanbula girileri ile ilgili deimez

kurallar vard; yabanc elilerin istikbli iin genellikle avu
tayin olunur ve bu avularn says bazan elliyi bulurdul37^
ayrca elilik heyetine refakat etmek iin yenierilerden m
teekkil 100 kadar asker tayin olunur, bu say bazan bini bu-
lurdu^^B. bunu mteakip ehre bu mretteb alay ile girilirdi.
Snrlarda mbadele esnasnda meydana gelene anlamaz-
hklar ve diplomatik stnlk manevralar, diplomatlarn
gnderildikleri lkenin payitahtna girilerde de meydana
geliyordu, stanbula girilerde durum biraz daha farld idi;
eer stanbula gelen yabanc lke diplomatlar muhteem
bir merasimle karlanyor ve giri esnasnda bando almak
ve bayrak amak gibi imtiyazlar kullanabiliyorlar ise, bu o
lkelerin diplomatlarmn Devlet-i Aliyye nezdinde muteber
tutuld\klarnn ve devletleri ile ilikilerin iyi olduuna del
let etmekte idi. Bu durum ayn zamanda, dier lkeler nez
dinde gururlanma vesilesi idi. Deniz yolu ile gelen eliler
anakkalede kardanr ve bunlar iin yaplmas planlanan
stanbula giri merasimleri, deniz yolculuunun belirsizlii
sebebiyle planlanan gnde y a p l a m a m a k t a y d ^ ^ ? .
Osmanh elilerinin gnderildikleri lkenin payitahtna
girilerinde ihtiama byk zen gstermekteydiler. Gerek o
lkenin insanlarm ve gerekse devlet adamlarm tesir altnda
brakmaya ahmlardr. zellikle Avrupa lkelerinde yaa
yan insanlarn, devlet adamlarnn, dn;^amn bir numarah si
yas gcn temsilen lkelerine gelen C^smanh elilik heye
tini, onlarn nasl grndklerini ve nasl yeyip itiklerini ya
kndan grmek iin gsterdikleri abalar hakknda sefretn-
melerde zengin rneklere rastlaftktayiz. Yabanc elilerin
stanbula girilerinde, bando almaya ve bayrak amaya ke-
13^ Hammer, 807; 111,85.
a .g .e .,s .6 5 .
139 GOR, IV. 22.

72
 OSMANLI DPLOMASS

sinlikle msaade edilmemekteydi. 1616 ylnda stanbula ge

len AvusturyalI eli Czernin ilk defa bando aldrarak ve bay
rak atrarak stanbula girmi ve bu ihlalden dolay grevli
avuba cezalandrlmt^"*^. Fakat Avusturyah eli Mol-
lardn stanbula giriinde sadece bando almasna msaade
edilmi fakat bayrak amas reddedilmitil'^l. 1634de stan
bula gelen Avusturyah eli Puchhaimbe her kisi de msaade
edilmemiti, lk defa, 1664 yhnda stanbula girite bu iki
imtiyaz birhkte kullanarak giren yine Avusturyah eli Les-
hedir; buna pdihn stanbulda olmamas sebebiyle msa
ade edilebihnitil'^2 ,
stanbula kalabalk bir ekilde gelen yabanc devlet elile
ri iin de tahdit getirici uygulamalar grlmektedir; Rodosun
fethini tebrik iin 500 kiilik bir heyede stanbula gelen ran
elilik heyetine, bir yabana devlet elilik heyetinin byle ka
labalk bir ekilde stanbulda boy gstermesinin mnasip ol
mayaca dncesi ile msaade edilmemitirl'*^
Yabana eliler stanbula girite, atlarnn ve bandolarnn
zengin sslenmesiyle de ilgi ekmek ve bir azamet gsterisi
yapmaya gayret sarfederlerdi. ehre giriin ihtianum simge
lemek zere beraberlerinde soylular ve tccarlan - zellikle
Franszlar- bulundurmay ihmal etmezlerdi.
Osmanh elilerinin gnderildikleri lkenin payitahtna
girmeden hemen hemen aym ekilde davrandklan bilinmek
tedir; ancak, ehre giri protokolnde Osmanh elilerinin
daha dominant davrandklarm ve bu protokol byk lde
belirlediklerini grmekteyiz. ehre giri merasimlerinde bu
hususlarn zenle uygulanmasndan, diplomatik tesirin ama
landm grmekteyiz.
Spuler, 179-180. J.H.Jaeck, Taschen Bibliothek der v/ichtigsten und inte-
ressantesten Reisen in die TOrkei. Nrnberg 182a'1831,11,51.
Hammer, 11,774.
1^2 Spuler. 180.
BOT, III, 25.Ktkolu, s. 213,

73
 AL BRAHM SAVA

2. Resm-i Kabul Merasimi

2.1. Sadrazam Tarafndan Kabul
Yabanc elilerin alay ile konaklarna yerlemesinden ge
nellikle gn sonra, mutad olduu ekilde sadrazam Paa
kapsnda ziyarede diplomatik faaliyetlerini balatm oluyor
du. Kabulden bir gn nce dergh- l kapcbalanndan bi
ri veya avu^"^ eliyi davet etme vazifesine memur edilirdi.
Kabuln yaplaca gn eliyi konandan almak iin avu-
ba veya kapcba gnderilir ve avuba acelelerinin olma7
dm ifde ederek ge gelirdi^"^^. Paakapsma, a^mlar, yeni
eriler asesba ve sba eliinde gidilirdi. Grmenin ya
pld odada, bazj yetkilileri hazr vaziyette bulur ve saray ter
cman da merdivende kendilerini beklerdi. Sadrazam, gr
me odasna bazan eli ile a}Ti zamanda bazan da oturduktan
sonra girerdi^'^^. Sadrazamn kabul ettii elinin lkesi ile ili
kiler iyi deil ise, sadrazam eliyi oturarak kabul eder ve bir
mddet ayakta bekletirdi^"^^.
Osmanl elilerinin raporlarnda ise, Osmanl elilerinin se
faret ile gittikleri lkenin sadrazam mesabesinde olan bavekil
leri arz odasnda eliyi ayakta bekler bulduklar anlalmaktadr.
A\Tupal eliler arz odasmda yabanclar iin pek alk oknadk-
lar ve rahat olmayan bir tabureye oturtulur ve taburenin koyul
duu yerin sadrazamn oturduu yerden daha aada olmasma
dikkat edUirdi; bu da diplomatik manada, yabanc elinin iinin
zor olduuna ve onu tahkir manasna geldiine dellet etmek
teydi. Fransz elisi Vieneuenn 1728 johnda sadrazam ile
yapm olduu bir grmede sadrazamn yanna oturmas b
yk bir imtiyaz ve takdir olarak deerlendirilmiti^'^.
Ktkolu, s.218. Spuler 184.
Spuler, S.184.
Ktkolu, S.220, Spuler, 184.
BOT. 111,108.
Spuler, a.g.e,

74
 OSMANLI DPLOMASS

Elinin odaya girmesinden ksa bir mddet sonra sadra

zam da odaya gelir ve sesli bir ekilde selmlarlar, erbet ve
tts ikramndan sonra yerlerine oturtarak sohbete balar
lard. Konumalarda, elinin lkesinin durumu, stanbulda
edindii intibalar ve rahat olup olmad sorulurdu. Bu soh
bet esnasnda birlikte yemek yenirdi. Buna mukabil Osman-
l elilerinin yabanc hkmdar tarafndan kabul edildikleri
arz odasnda yemek yediklerine tesadf edilmemitir. Os-
manh elileri onuruna verilen yemek ziyafetleri genellikle,
eli ve maiyetinde olanlarm bulunduklar konaklarda, Os-
manl ahdanna yaptrmak suretiyle icra ederlerdi.
Kabul srasnda verilen ziyafette, yemeklerin seimi onla
ra braklr ve elilerin- zellikle Rus elilerinin- orulu olup
olmadklarna dikkat edilirdil'*^. Yabanc elilerin Ramazan
da sadrazamla grme isteinde bulunmamalar nazik bir
dille ifde edilirdi, zira sadrazamn ziyafet verememe gibi bir
durumda mahcup olaca kanaati vard.
Osmanh Devletinin yabanc devleder karsnda mzke
re pozisyonunun ok gl ve karlkl ilikileri nemli l
de belirleyici olduu dnemlerde, stanbula gelen elilerin
sadrazam tarafndan kabulleri esnasnda byk sorgulamadan
getiklerine de ahit olunmutur. Bunda, Osmanb Devleti'nin
Avrupal elilere birer casus ve rehine^^'^ muamelesi yapmas
nn byk rol vardr.
Elilerin sadrazam ile mutad grmelerinde pdih ile
grmeye kabul edilmelerini rica etmeleri, sadrazam ile ya
plan grme, asLnda pdih tarafndan kabul iin bir vize
mahiyeti tayordu^^^ XVIII. yzyhn sonlarna kadar, kabul
Spuler, s. 185.
^50 OsmanlIlar devaml olarak Hristiyan elilerin btnyle casus ve entrika
c olduu tikrinden hareket ettiklerinden, -laf aramzda, haksz da deiller
di- sefirlerin kendi aralarndaki temas kesmeye alyorlar ve onlarn ha
reket serbestisini bazan da snrlandiriyorlard... Tepply, s,151-152.
1682 ylnda stanbul'a gelen AvusturyalI eli Voznicyn, sadrazam ile g
rmesinin pdih ile grtkten sonraya brakm ve bir ay bekledik
ten sonra bunun mmkn olmadn grerek bu kurala boyun emek zo
runda kalmtr, Spuler, s. 165.

75
 AL BRAHM SAVA

sonras elinin veda etmesi esnasnda sadrazamn ayaa kalk

mamas bir gelenek olarak kald Kabuln samim ve dostne
gemesinin ve hsn-i kabul grmesinin bir nianesi olarak,
daha sonra eliye bir memur (avu) gnderilir ve grme
nin son derece kabul grd tebli edilirdi; ayrca eliye,
daha nce hi bir yabanc lke elisinin byle bir kabule
mazhar olmad iletilirdi^^2_

2.2. Padiah Tarafndan Kabul

Yabanc elilerin diplomatik misyonlarnn en ehemmi
yetli noktas pdih tarafndan huzura kabul oluturmakta
dr. Bu kabul merasiminde kendilerine teslim edilecek cev
b mektup ve hediyeler teslim ediliyordu. Huzura kabul edi
lecek olanlarn says, saati ve grme konular sadrazam ve
ya sedret kaymakam tarafndan nceden mufassal bir ekil
de aklanr ve tespit edilirdi^^^; hatt pdihn huzurunda
elinin ifde edecei cmleler, sadrazam tarafndan kendisi
ne talim ettirilirdi!^'^ Buna mukabil Osmard elilerinin gn
derildikleri lkenin hkmdar huzurunda yapacaklar g
rmenin protokoln genellikle kendileri tespit etmektey
diler; bu konuda ne kadar srarl olduklar mevcut sefretn-
melerden anlalmaktadr^^S
^^2 Spuler, s.185.
Tepply. s. 127.
154 BOT. 111,116-117.
155 Viyana Devlel Arivinde, 1748 ylnda Vyanaya orta eli olarak gnderi
len Mustafa Hatt Efendi'nin kendi el yazs ile kaleme ald ve drt mad
deden oluan resm-l kabul protokol mevcuttur. Ayrca sefretnme met
ninde de, daha nce Viyana'ya eli olarak gnderilen brahim Paa
(1719) ile Cnib Ali Paann (1740) bizzat kendilerinin kaleme aldklar
resm-i kabul protokollerinden bahsedilmektedir, ancak bu belgeleri bul
mak mmkn olmad. A.brahim Sava, Der Gesandtschaftsbericht des
Mustafa Hatt Efendi ber seine Gesandtsct^afsreise nach Wien, (Basl
mam doktora tezi), Wien 1989, s,283-289, HHstA, 1 Trkei IV ve s.106,
V 14/b. Ayrca, 1740 ylnda Rusya'ya eli olarak gnderilan Mehmed Em-
n Paaya, kralie huzurunda Rus detlerine gre hareket etmesi gerek
tiini hatrlattnda, Osmanl elisi, huzurda resm-i Osmniyn zre ha-

76
 OSMANLI DPLOMASS

Eliler, pdihn bulunduu odann nne kadar kapc-

ba refakatinde gelir ve odann nnde drt avu beklerdi.
ki avu, eUerin kollarndan tutup koltuuna girer ve pdi
hn huzuruna, det ayaklar yerden kesilmi bir \'aziyette
getirirlerdil^^. Her zaman olmasa da, bu ekilde huzura geti
rilen eliler, avularn zor kullanmas ile eilerek ahnlar yere
dedirilirdi. Orada bulunan bir saray grevlisi, diz ken eli
lere pdihn kaftamnn kolunu uzatr ve elinin pmesini
salard^^^. Sultann nnde yeteri kadar eilmeyen Avustur
yalI eli chwarzenhornu (1651), bizz;at sadrazam emi ve
pdihm kaftanmn kolunu ptrmtr. 1664 yhnda stan
bula gelen Avusturyah eli Czernin inat ederek eilmemi ve
avular tarafndan zorla tazime zorlanmtr^^.
Elilerin pdihn huzuruna bu ekilde getirilmesinin se
bebi, Osmanl tarihinde meydana gelen ve I. Muradm katli
ne sebep olan olay olduu ifde edilmektedir; Srp Mo Ko-
bowi, Sultan I. Murad ile grmek ister ve huzura kabul
edilir. Huzurda sultann ayan pmek iin eildii esnasn
da hanerini karr ve svdtan katleder. Bu sebeple, bu olaydan
sonra, ayak ptrme terk edilmi ve elinin eUeri tutulmu bir
halde sultamn elini pmesi kural getirilmitir. Bu kural ilk
defa 1796 ylnda stanbula gelen Fransz elisi Aubert Du-
bayet'e uygulanmam^r^^^.

rekel edeceini belirtmi ve resm-i kabul protokolnn esaslarn tespit

etmitir. Osmanl elisini ikna edemeyeceini anlayan Rus yetkili, hi ol
mazsa nmeyi teslim ettikten sonra kralie huzurundan rgerdn aynlma-
masn rica etmitir. Aktepe, s, 61, V 9/a.
156 Spuler. S.188.
Tepply. s.143-144.
a.g.e.
a.g.e., s.145-147. Spuler, bunun bu olaydan sonra koyulmu bir kural ol
madn, aksine eski bir ark adeti olduunu yazmaktadr. Spuler, s. 190.

77
 KAYNAKA

Abdurrahman eref, l^Thl Osmni, 2 Cilt, Matba'ai Amire, stanbul

1339,
Aktepe,Mnir, Mehmed Emn BeyEfendi(Paanm) Rusya Sefareti ve
Sefretnmesi, T T K Yay., Ankara 1989
Alnay,A.Refik., Alimler ve Sanatkarlar, Kltr Bak.Yay., Ankara
1980.
.......................... Pasarofa Muahedesinden sonra Viyanaya sefir
izam , Trih-i Osmni Encmeni Mecmuast,Y\l. ve VIII,Cilt,
Say:40.,s. 212-227.
Andrees, J.H., AUgemeiner Handatlas, 3,AufIage, Bielefeld-Leipzig
1893
Batav, erif, Bizans mparatorluu Tarihi (Son Devir 1261
1461), Osmanit TrkBizans Mnsebetleri, Trk Kltrn Aratr
ma Enstits, Ankara 1989.
................... . Osmanh TrkMacar Mnsebetleriik. Devir, 1456'ya
kadar), Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara 1991.
Resm, Ahmed Efendi,Y\ya.'az. ve Berlin Sefretnmeleri, sadeletiren:
Bedriye Atsz, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul 1980,
Benda, llm n , XV.Asrda Osmanl-Macar Mnsebetleri, stanbul
niversitesi Tarih Dergisi, say: 2831, stanbul 1975.
Bracher, D.K., Internationale Beziehungen, Das Fscher Lexikon,
Frankfurt 1969.
Dernschwam,Hans, stanbul -ve Anadolu'ya Seyahat Gnl,ev.:
Prof.Dr.Yaar nen,Kltr Bakanl Yay.,Ankara 1992.
Droschdovski, G., D as Herkunftsvjrterhuch, Etymologie der deutschen
Sprache, Mannheim 1989.

79
 AL BRAHM SAVA

Eb Sehl Nu'mn Efendi,Tedbrt- Pesmdde(TP), Viyana MUl K

tphanesi, Nr.:1106,(Figel Kat., II. Cilt, s.292, V 27/a.
Erim, Nihat, Devletleraras Hukuku ve Siysi Trih Metinleri,(Osmanh
mparatorluu Andlamalart), Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi
Yaynlan, Anlara 19S3.
Fer02, Ahmad, ttihat ve Terakk(1908/1914), ev.; Nuran Yavuz, stan
bul 1986.
Byk Osmanh Tarihi(BOT), .v.-.Ytzdi B -
rn,stanbul 1990.
.............................., Dic Geschichte des Osmanischen Reches (GOR), 10
Ct, Graz 1963.
Karamuk, Gme, Ahmed Azmi Efendis Gesandtschaftsbericht ah Zeug-
nis des Osmanischen Machtvefalls und der beginnenden Reformra
unter Selim I I I ., Bem-Frankfirt 1975.
KraelitZjF.G., Bericht ber den Zug des Grofibotschafters nach Wien
im Jahre 1719, SitzuTigsberichte der k.k. Akademie,'W\tn 1907.
Kreutel, F., Leben und Taten der Trkischen Kaiser, Graz-Wien-Kln
1978.
Kuran, Ercment, Avrupa'da Osmanh kamet Eliliklerinin Kurulucu ve
lk Elilerin Siysi Faliyetleri(1793/1821), Trk Kltrn Aratr
ma Enstits, Ankara 19-88.
Kurt, M., Yurdaydn,H.G., Trkiye Tarihi, Osmanh Devleti
1300/1600, stanbul 1988.
KtkoIu,M.,"Diplomatik, slam Ansiklopedisi, Diynet Vakfi slam
Ansiklopedisi, IX. Cilt, stanbul 1994.
La Jonquiere, Historie de L'Empire Ottoman, Paris 1927.
Maimud Mesud Paa, Mecmua-i Mu'hedt, 5 Cilt, stanbul 1294-
1298.
Matuz, Josefi Das Kanzleiwesen Sultan Sleymns des Praechtigen,
Wiesbaden 1974.
Mermi, Ahmed Efendj, Takrr-i Mermi Efendi- Muhaddidbe-cnib-
iAzak, stanbul niversitesi Tarih Yazmalar, No;270 (V 246-275)
Miller, WiUiam, The Latins in the Lavant. A History of Frankish Greece
(1204-1566), Cambridge 1964.
Mstakimzde,S.,TMy5/^-! Z/fl/Az/fn, stanbul 1928.
Neumann,A.W., ber die orientalischen Sprachstudien seit dem 13.
Jahrhundsrt mit besonderer Rikksicht atfWien, Wien 1899.
Pakaln, M .Z., Osmanh Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, M EB Yay,
stanbul 1983.
Prokosch, E., Molla und Diplomat, Graz 1972.

80
 OSMANLI DPLOMASS

...................., Krieg und Skg in Ungarn, Graz-Wien-Kla 1976.

Rahmi, Mustafa( Krml), Sefretnme-i rn, Sleymaniye Ktpha-
nesi(Esat Ef.),No: 2091
Resm, Ahmed EfendiiVyzm ve Berlin Sefretnmeleri, sadeletiren:
Bedriye Atsz, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul 1980.
Roider, Y~2it\,Au5triasEoitern Qnestions (1700/1780), Nevvjersey 1982.
Sana, Fuat, Der Guantschafisbericht des Mustafa Efendi ber seine Ge-
sandtschaftsreise nach Wien im Jahre 1730/1731, (Yaynlanmam
doktora tezi),Wien 1992.
Sander.Oral, Ankamn Ykselimi ve D (Osmah Diplomasi Tarihi
zeriti bir Deneme), Ankara 1987.
Sava, AJbrahlm, Der Gesandtschaftsbericht des Mustafa H att Efendi
ber seine Gesandtsckaftsreise nach Wien, (Yaynlanmam doktora
tezi),Wien 1989,
Schaendlinger,A.C.,Der diplomatische Verkehr zwrschen sterreich
und der Hohen Pforte in der Regierungszeit Sleymns des
Prachtigen, Ktdtur des slam, Wien 1980.
Sevim, A.,Ycel,Y., Klsik Donemin Hkmdau Fatih-Yavuz-Kanu-
Tii, Ankara 1991.
Spuler,B.,Die europische Diplomatie in Konstantinopel his zum
Frieden von Belgrad {1739}, Jirbcherftir Ku/tur und Geschichte
der Slaven, XI. CUt, Heft:34, Breslau 1936.
Sreyy, Mehmed, Sidll-i Ofjrt?nY50J,Heppenheim 1971.
Ssl, Azmi, Un Aparu sur les Ambassadeur Ottomans et leurs
Sefretnme", Tarih Aratrmatan Dergisi, XIV. Cilt, say: 27, An
kara 1982.
XIV. Cilt, say: 27, Ankara 1982.
emdnzde, Sleyman, Mr't-tevrih, ner.: Prof. Dr. M. Aktepe,
stanbul 1976.
Tepply, Kari, Dersaadetde Avustv.rya Sefirleri, ev.: Prof.Dr. Seluk
nl, Kltr Bak.Yay., Ankaa 982
Unat,F.R., Os7nanlt Sefirleri ve Sefretnmeleri, ner.: Prof.Dr. B.S.Bay-
kal, T T K Yay., Ankara 1992.
Werner, Ernst, Die Geburt einer Grojlmacht Die Osmanen, Berlin 1966.
..................... , Byk B ir Devletin Douu Osmanllar, ev.: O.Esen,
Y.ner, Alan Yaynclk, stanbul 1986.
Zitta, Reiner., Die Trken und was von Ihnen btieb (The Turks and vhat
they leftto lu), Wien 1978.

81
 d izin

A Bodan, 16,28,36
Boza Bozgunu,35
Ahmed Merm, 55, 56, 57, 58
Bukovina, 34
Ahmcd Paa (Kesriydi), 63
Byk Eli, 14,18
Almed Resm Efendi, 33
Altkerman, 35
Akko}onlu Devleti, 24 Candarolu, 21
Aleksandr (II), 37 Cengiz, 33
Ali Paa (Belgrad Muhafz), 60 Concert European, 37
AK Paa (Cnib), 52,67 credential (gven mektubu), 9, 45
Aubert Dubayet, 77 Czernin, 73, 77
Aux La Chappelle, 18
Avusturya, 25, 26, 27, 29, 31, 32,
3 3 ,3 4,35 ,3 6,51,54 anakkale, 72
Azak, 31,55,58 avu, 14, 76
B elebi Mehmed Efendi (Yirmi-
sekiz), 51, 65
Babada!, 33 elebi Mehmet, 21
Badat, 12
D
Bahesaray, 55
Be (Viyana), 47 Dalya, 51
Belgrad Bar, 48,51,54 defterdar, 14
Belgrad, 13,2 6,31,35.58,59,60 Deli Petro, 31
Be Tepeler, 55 diploma, 9
Beylerbeylii, 14 dil Olanlar (Sprachknaben), 43
Bizans, 12,13,18,19,42 Dubrovnik (Regusa), 16

83
 AL BRAHM SAVA

J
Ebu Sehl Nman Efendi, 47, 48, Joannis, 13
58, 60,61 Johann Sobieski, 43
Eflak, 16,28,31,36
Eri Kalesi, 29 K
Engels Hofen, 59 kaiser, 26
Erdel, 16,28 Kanije Kalesi, 29
Kantakizenos (IV.), 11
kapitlasyon, 27
Fet (General), 62 Karamanolu, 22,24
Fransa, 14,18,26,27,31,32,36,37 Karesi Beylii, 12
Kari (IV.), 32
Karlofa Bar, 30, 31, 39, 40,
Galiya, 35 41,42
Gaudagni Ascanius, 52 kasarete, 47
GeboIu, 21 Krm, 16, 33, 34, 37
Germiyanolu, 21 KirManuel, 13
gven mektubu, 9 Kosova, 19,22
Kk Kaynarca, 31,33,34,35
H

Hammer, 12,31
hcmdapparatihavun kayna), 7 Lehistan, 33
Hinto, 62 Leslie, 73
Lozan, 27
Hisarck, 48,60
Hnkar skelesi, 36 M
Hnyadi Yano, 22
Macaristan, 19,20,21,26,29, 36
i M ahm ud(L),30,32,51
Mahmud (L), 18
brahim Paa, 15,67 Maria Theresta, 51
ikmet lcisi, 17, 18 MarkUk(u beylii), 11
lhanl Devleti, 12 MarkusLui(XIV.), 43
ngiltere, 28,36, 37 maslahatgzar, 18
ran, 14,20,24,26,28,32 Mehmed(L), 23,24, 25
skender Bey, 20 Mehmed Efendi (El-Hc), 58,
spanya, 28 59, 60,61,62
sve, 35 Mehmed Emn Paa, 66
talya, 36 Mehmed Paa (Muhsnzde), 33
itinatnme(gven mektubu), 9 Mennas (Tercman), 58

84
 OSMANLI DPLOMASS

Msr, 36 R
Milokobilovi, 77
ratifkatio (tasdikname), 14,45
Moha, 19,26
Regusa (Dubrovnik), 16
MoUard, 73
Repnin Vasile, 55
Mora, 24,31
Roma, 25
Murad (I.), 13, 77 Rusya, 14, 26, 31, 33, 34, 35, 36,
Murad (II.), 21 37,54
Mustafa (III.), 60
Mustafa Efendi (Reisl-kttb), S-
15 Saruhan, 11
Mustafa Hatti Efendi, 15, 47,51, Schwarzenhorn, 77
52,54,55,66, 67,68 Scutari (skdar), 11
Mnip Efendi (Reisl-kttab), Selim (L),25
33 Selim (ni), 17,18
N Semendre, 31, 35
smr tahdit raporu, 8
Ndir ah, 32 Srbistan, 21,22,31
nmeresn, 14 Sigismund (I), 43
Nibolu, 19,20 Sinop, 37
Nikola (ar), 37 Sibin (Herrmanstadt), 61
Nikola (Papa), 23, sprachknaben (dil olanlar), 43
Sleyman (Kanuni), 26, 28
O - Sleyman elebi, 20
Orhan Bey, 11,12,19,42 umnu, 33
orient Akademisi, 43
Orkap, 33
ortaeli, 14, 18 tasdikname (ratifcatio), 14
Otikbelt, 24 Tebriz, 12
sek,51,52 Trabzon Rum mparatorluu, 24
Trakya, 22
tribut, 39
Paris Andamas, 34, 36, 37, 40 U-
Pasarofa, 31 u beylii (marklk), 11, 12
Penkler, 51 Umur Bey, 11
Portekiz, 28 skdar (Scutari), 11
Preveze, 31
V
Prusya, 33,34
E\chhaimb, 73 Varadin, 59
Purut Seferi, 31 Vasvar Bar, 29

85
 AL BRAHM SAVA

Venedik, 19, 20,24,25, 27, 31,42

ViUeneue, 75
Viyana Konferans, 36
Viyana Kongresi, 10,16,18,40
Viyana, 13,15, 30, 37
Yldrm Bayezid, 20, 21, 24

Zemun, 47,52,58, 59
Zitov, 35
Zitv'^atorog, 23,28,29,39,41,71

86