NOLI ME TANGERE BY 9-ST.

PEDRO CALUNGSOD

Director : Ana Patricia A. Sirot

Executive Producer : Paul Allen Stephon V. Abad
Playwrights : Ana Patricia A. Sirot& Raenielle Marie R. Cruz
Set designer : Raenielle Marie R. Cruz
Costume designer : Gianna Windzel D. Vergara& Jannah Nicole C.
Castro
Lights and Sounds designers : John Junior E. Rotano & Carl Johndric Soriano
Hair and Makeup designer : Jessica Marie O. Teatro& Joshane Azhley
Garcia
Stage manager : Tristian Darrel C. Bilbao
Technical director : Joshua Gatmaitan

CAST

Jose Rizal : Sean Emerson Cruz

Crisostomo Ibarra : Paul Allen Stephon V. Abad
Maria Clara Delos Santos : Raenielle Marie R. Cruz
Elias : Joshua Paul C. Abad
Sisa : Ana Patricia A. Sirot
Asawa ni Sisa : Gabriel Miguel S. Tan
Anastacio : Jeremiah E. Eledia
Damaso : Gabriel Miguel S. Tan
Santiago Delos Santos : Joaquin S. Viray
Rafael Ibarra : Jethro Louis R. Punzalan
Bernardo Salvi : Kyle Francis Gerard Norella
Hernando Sibyla : Jean Hero M. Ocbina
Crispin : Miguel Gulmatico
Basilio : Mc Andrew Rodriguez
Alperes : Jethro Louis R. Punzalan
Donya Consolacion : Lara Anne Gelina Vacal
Donya Victorina de Espadana : Joshane Azhley Garcia
Tiburcio de Espadana : Lawrence Allanigue
Alfonso Linares : Jean Hero M. Ocbina
Tiya Isabel : Jannah Nicole R. Castro
Pia Alba Delos Santos
Tenyente Guevarra : Josheb Fredvic Santos
Kapitan Heneral : Vanz Michael V. Ferrer
Kapitan Basilio : Jeremiah Eledia
Filipo Lino : Kyle Norella
Lucas : Paul Allen Abad
Saturnino Ibarra : Jerome Vic G. Doplito
Nol Juan : Marco Alessandro Irinco
Kapitan Pablo
Salome : Marian Janelle Alcantara
Andeng : Jessica Marie O. Teatro
Neneng : Gianna Windzel D. Vergara
Sinang : Marian Janelle Alcantara
Victoria : Joshane Azhley Garcia
Iday : Janean S. Marquez
Albino : Vanz Michael V. Ferrer
Leon : Josheb Fredvic Santos
Laruja : Marcus Rasheed E. Barles
Sibilyan : Mc Andrew Rodriguez
Sibilyan 2 : Marco Alessandro P. Irinco
Matandang pari : Tristan James G. Plopinio

[Lights out]
TAGAPAGSALAYSAY : Ang mga salitang Noli Me Tangere, na sinipi sa
ebanghelyo ni San Lucas ay nangangahulugang huwag mo akong salingin. Ang
mga bagay na iyon ay napakaselan kayat walang sinumang makapangahas ang
makabanggit o makasaling man lamang. Pinangahasang gawin ni Jose Rizal ang di
magawa ng sinuman. Itinambad niya ang pagpapaimbabaw sa balatkayong
relihiyon.
[Si JOSE RIZAL ay nagsusulat sa kaniyang aklat habang may nagsasalita]
RIZAL VOICE OVER : Nagugunita ko ang nagdaang araw ng kamusmusang
kong kay sayang pumanaw sa gilid ng isang baybaying luntian ng rumaragasang
agos ng dagatan; Kung alalahanin ang damping marahan halik sa noo ko ng
hanging magaslaw ito'y naglalagos sa 'king katauhan
lalong sumisigla't nagbabagong buhay.
[LIGHTS OUT]
[SCENE 1]
PANAUHIN 1 : Kay laking pagtitipon! Sino kaya ang nagmamay-ari nito?
PANAUHIN 2 : Naturalmente! Si Don Santiago ay napakayaman. Hindi
na niya aalalahanin ang gumasta ng labis!
[HAPAGKAINAN SOUNDS]
[SCENE 2]
[May pulutong ng mga guardia sibil, mga pari, at dalawang sibilyan]
PADRE DAMASO : Hanggang ngayoy hindi ko mawari kung bakit ganoon
ang pagsalubong nila sa pumalit sa akin. Grabe rin ang iyakan ng mga mamamayan
nang siyay lumisan. Dalawampung taon ako sa San Diego at kilala ko ang bawat
mamamayan mula ulo hanggang paa. Subalit nang akoy umalis, mabibilang lang
gamit ang daliri ng mga lumuha para sa akin.
[Tumungga si Padre Damaso]
SIBILYAN : Naniniwala ba ka
PADRE DAMASO : Naniniwala ako?! Naniniwala akong sobrang
mapagwalang-bahala ang mga Indio, gaya na lamang ng nakasulat sa ebanghelyo.
SIBILYAN : Ipagpaumanhin po ninyong makasagot ako. Totoo kayang
mapagwalang-bahala ang mga tagarito o baka naman isinasawalat lang ninyo ang
mga kapintasan nila, dahil nais po ninyong pagtakpan ang sarili ninyong mga ugali!
SIBILYAN 2 : SUS! Inggit lamang yan. Tanungin na lamang ninyo si G.
Laruja.
PADRE SIBYLA : Hindi po ba kayo nasiyahan sa 20 taon ninyo sa
San Diego? Hindi bat para sa ikabubuti rin ng bayan kayat kayo ay inilipat?
[Napatigil nang sandali si Padre Damaso]
PADRE DAMASO : Hindi! Kinukunsinti ng gobyerno ang mga erehe.
TENYENTE GUEVARRA : Ano ho ang inyong ibig sabihin?
Padre Damaso : Ang ibig kong sabihin ay kapag ang isang kura ang
nagpahukay ng bangkay ng isang erehe, ay walang makapipigil dito kahit pa ang
hari.
Tenyente Guevarra : Bawiin ninyo ang inyong sinabi, kundi makararating ito sa
Hari!
Padre Damaso : Sige Tenyente, magsumbong ka!
Tenyente Guevarra : Hindi bat ang dahilan ng inyong pagkalipat ay ang
pagpapahukay ninyo sa isang bangkay ng isang makatarungang ginoo na siyang
pinagbibintangang erehe? Sinasabi ring nagpakamatay ang ginoo ngunit hindi niya
magagawa ito dahil mayroon siyang isang minamahal na anak. Maka-Diyos siya at
alam niya ang kaniyang mga tungkulin sa lipunan.
[Umalis nang nagmamadali si Tenyente Guevarra]
SIBILYAN : Ginoong Laruja, sino po ang nagmamay-ari ng bahay na
ito?
PADRE DAMASO : Ang pagpapakilala ay hindi na mahalaga, bastat siyay
magiting.
KAPITAN TIAGO : Mga kaibigan! Nais kong ipakilala sainyo si Don
Crisostomo Magsalin y Ibarra, ang anak ng yumaong si Don Rafael Ibarra.
CRISOSTOMO IBARRA : Magandang gabi po sainyo, mga ginoo.
[Nanlaki ang mata ni Padre Damaso, at nakita naman ni Ibarra ang dating kura]
CRISOSTOMO IBARRA : A! Ang kura sa aking bayan! At ang matalik na
kaibigan ng aking ama!
[Magmamano na sana ang binate ngunit hindi pinansin ng kura]
PADRE DAMASO : Kailanmay hindi ko naging matalik na kaibigan ang
inyong ama!
[Napahiya si Crisostomo Ibarra]
TENYENTE GUEVARRA : Ikaw ba ang anak ni Don Rafael Ibarra?
CRISOSTOMO IBARRA : Ako nga po, ginoo. Hindi kayo nagkakamali.
TENYENTE GUEVARRA : Maligayang pagbabalik mula sa Eur
KAPITAN TIAGO : Mga ginoo, tama na ang pag-uusap. Nakahanda na
ang inyong hapunan.
[Papunta na ang mga pari sa hapag, ngunit si Donya Victorina ay nakaharang]
[Naapakan ng tenyente ang kaniyang saya]
DONYA VICTORINA : Dios Mio!Wala ba kayong mga mata?
TENYENTE GUEVARRA : Dalawang higit na malinaw kaysa sa inyo, ginang.
Ngunit pinagmamasdan ko lamang ang inyong magarang buhok.
DONYA VICTORINA : Alam kong maganda ako! Ngunit hindi ibig sabihin ay
maaari mo nang apakan ang mamahaling saya ko!
[SCENE 3]
[Sabay lumapit sa kabisera sila Padre Damaso at Padre Sibyla]
PADRE SIBYLA : Sige padre, ikaw na lang ang umupo sa silyang ito.
PADRE DAMASO : Para sa inyo, Padre Sibyla.
PADRE SIBYLA : Hindi, ikaw ang dati nang kakilala sa bahay na ito.
PADRE DAMASO : Ngunit kayo ang kura dito.
PADRE SIBYLA : Yamang kautusan ninyo ay susundin ko.
PADRE DAMASO : Hindi ko ipinag-utos iyon!
[Nakita ng dalawang pari si Tenyente Guevarra]
PADRE SIBYLA : Ginoong Tenyente, nasa lipunan tayo at wala sa
simbahan kaya ang upuang ito ay para sainyo.
TENYENTE GUEVARRA : Salamat, Padre Sibyla. Ngunit ipagpaumanhin
moang pagtanggi ko sa iyong alok.
[Dumating si Crisostomo Ibarra]
LARUJA : Ginoo, sa pitong taon ninyong pagtira sa ibang
bansa, ano ang pinakamahalagang bahay na nakita ninyo?
CRISOSTOMO : Nang natutunan ko ang kasaysayan, nalaman kong
ang kalayaan o ang pagkaalipin ng isang bansa ang nagdidikta ng kasaganahan o
paghihirap nito.
PADRE DAMASO : Nilustay mo ang iyong mga kayamanan para lamang sa
mga iyan?
CRISOSTOMO : Ipagpaumanhin po ninyo, mga ginoo, ang aking
pag-alis ngayon sapagkat may mga mas importanteng bagay akog dapat
asikasuhin.
[Itinaas ni Ibarra ang kaniyang kopita]
CRISOSTOMO : Para sakarangalan ng Espanya at Pilipinas!
KAPITAN TIAGO : Huwag ka munang lumisan, at darating pa si Maria
Clara.
CRISOSTOMO : Siyay aking bibisitahin din bukas. Ngunit ngayoy
kailangan ko nang umalis.
[Umalis si Crisostomo]
PADRE DAMASO : Nakita na ninyo? Iyan ang masamang bunga ng pag-aaral
ng Indio sa Europa! Kayabangan. Kailangan na itong ipagbawal dito!

[SCENE 4]
[Lumabas si Ibarra sa bahay ni Kapitan Tiago]
[Nagmasid-masid si Ibarra, at napansing ganoon pa rin ang Maynila nang siyay
tumungo sa ibang bansa]
CRISOSTOMO : Kataka-taka! Halos magkatulad pa rin ang Maynila
nang akoy tumungo sa Europa. Ikinalulungkot ko ang hindi pagbabago ng mga
tauhan dito. Hindi man lang napalitan ang mga trabahador!
TENYENTE GUEVARRA : Mag-iingat kayo, ginoo. Ayokong matulad kayo
sainyong ama.
CRISOSTOMO : Maaari ko po bang malaman kung anong sinapit ng
aking ama?
TENYENTE GUEVARRA : Inaakala koy alam na ninyo. Namatay siya sa
bilangguan at alam ito ng lahat!
CRISOSTOMO : Namatay? Bilangguan?Totoo ba ang sinasabi ninyo?
Kilala ho ba ninyo ang aking ama?
TENYENTE GUEVARRA : Hindi ako nagkakamali. Siya si Don Rafael Ibarra. At
akala koy alam ninyo!
CRISOSTOMO : Naniniwala akong hindi kayo nagbibiro, maaari po
ba ninyong isalaysay ang sinapit ng aking ama?
TENYENTE GUEVARRA : Ang iyong ama ay ang pinakamayaman sa bayan.
Minamahal siya ng nakararami at iginagalang din. Ngunit hindi naiwasan ang
pagkakaroon ng may galit sa kaniya. Pinaratangang siyang hindi nagkukumpisal kay
Padre Damaso. Napakarangal ni Don Rafael kayat higit ang kaniyang kabanalan
kaysa sa mga nangungumpisal.
[Napatigil sandali si Tenyente Guevarra]
TENYENTE GUEVARRA : Isang araw habang siyay nasa isang kalye,
nakarinig siya ng isang batang inuusig ang isang artilyerong mangmang. Pinukol ng
artilyero ang isang bata sa ulo gamit ang kaniyang baston. Nang maaksidente ang
artilyero, tinulungan ni Rafael Ibarra ang kolektor at pinagbintangan na siya sa mga
nangyari. Agad siyang ikinulong at pinaratangang erehe at pilibustero.
[Napabuntong-hininga ang tenyente]
TENYENTE GUEVARRA : Alamin mo pa kay Kapitan Tiago ang iba. Paalam
na.
[Sumakay sa karwahe si Crisostomo]
CRISOSTOMO : Sa Hotel Lala.
[Bumulong ang kutsero]
KUTSERO : Wala siguro sa sariling bait ang taong ito.
[Nagsimula ang pagbabalik-tanaw ni Crisostomo Ibarra sa sinapit ng kaniyang ama]

[SCENE 5]
DON RAFAEL IBARRA : Magandang umaga, ginoo.
[Inaasikaso niya ang kaniyang mga papeles]
BATA 1 : BA BE BI BO BU BA BE BI BO BU HAHAHAHAHAHA
[Nasilayan ni Rafael ang pangungutya ng bata sa kolektor]
[Pinukol ng kolektor ang bata sa ulo]
[Napatumba ang bata]
[Nadapa rin ang kolektor]
[Agad na lumapit si Rafael Ibarra]
[Pinagbintangan siya sa mga pangyayari at siyay agad na ikinulong]
[SCENE 6]
[Dumating si Kapitan Tiago, may hawak na poon]
KAPITAN TIAGO : Panibagong karagdagan sa aking koleksyon. Hay!
[SCENE 7]
[Sa isang balkonahe, kasama si Maria Clara at Tiya Isabel]
KAPITAN TIAGO : Maria, sa tingin koy tama ang sinabi ng doctor na
magpahinga ka muna. Saan mo ba gusto magbakasyon, sa Malabon o sa San
Diego?
[Titigil nang saglit]
KAPITAN TIAGO : Sasamahan ka ng Tiya Isabel mo sa kumbento.
Matapos mo makuha ang mga kailangan mo ay magtungo kayo sa Malabon. Wala
na ang ninong mo sa San Diego. Bago na ang kura natin doon.
TIYA ISABEL : Sa tingin ko ay mas makabubuti kay Maria Clara na
magbakasyon sa San Diego. Maganda ang bahay natin doon, at nalalapit na ang
kapistahan.
[Pigil ang labis na pagkatuwa ni Maria Clara]
KAPITAN TIAGO : Tama ka [mag-iisip nang sandali] Aba! Si Don
Crisostomo!
[May mga yabag sa may hagdanan, at tila nakarinig si Maria Clara ng pamilyar na
boses panlalaki na siyang nagbigay lakas kay Maria Clara.]
[Agad naman tumungo si Maria Clara sa silid-dalanginan at isinara ang pinto]
[SCENE 8]
MARIA CLARA : Palagi ba ako sa iyong isipan? Marami ba ang
lungsod mong narating kung saan marami kang babaeng nakilala?
CRISOSTOMO : Maaari ba kitang malimot?
[Magtititigan nang malagkit ang dalawa]
CRISOSTOMO : Paano ko tatalikuran ang isang sumpa?
Natatandaan mo pa ba noong isang gabing bumabagyo at nilapitan mo ako sa tabi
ng bangkay ng aking ina? Ipinatong mo sa balikat ko ang iyong palad na hindi ko
man lang mahawakan At sinabi mong Nawalan ka ng ina, ngunit akoy hindi
nagkaroon ng ina kailanman. At sabay tayong lumuha.Tila musika ang bawat patak
ng ulan at ang bawat dagundong ng bawat kulog.
[Titigil nang sandali]
CRISOSTOMO : Ipinangako kong iibigin kita, paliligayahin at sa
pagkakataong ito ay inuulit ko sa iyo ang sumpang iyon!
CRISOSTOMO : Sa bawat sandali ikaw ang laman ng isipan ko. Ikaw
ang aliw sa bawat kalungkutang natatamasa ko. Nakikita ko ang kinabukasan nating
dalawa, masayang namumuhay sa may baybayin ng Maynila, pinakikiramdaman
ang malamig na simoy ng hangin kasabay ng pag-awit ng mga ibong nakatingin sa
atin.
CRISOSTOMO : Paano kita malilimot? Naririnig ko ang iyong tinig sa
mga nag-aawitang piyanong idinidiin. Sa bawat kagubatan ng Alemanya, walang
ibang laman ang isipan kundi ang aking Maria Clara. Ikaw ang nagbibigay ilaw sa
aking sariling naiwan sa karimlan. Ang aliwalas ng langit ng Italya ang
nagpapagunita sa akin ng iyong mga matang iyong ngiti.
MARIA CLARA : Hindi man ako nakapaglakbay kagaya mo, walang
narating maliban sa Maynila at Antipolo. Ngunit mula nang magpaalam ako sa iyo
nang akoy papasok na ng kumbento ay hindi ko maalis sa aking isipan ang mga
salita mong binitiwan, kahit na iniutos sa akin ng kompesor na limutin ka.
MARIA CLARA : Walang sandaling hindi mo nilisan ang aking isipan,
Crisostomo. Naaalala ko palagi ang mga sandal kung saan tayoy sabay na lumaki,
sa kagubatan tayo ay napapangiti, minamahal ang bawat sandali na tayo ay
masaya at walang pag-aalinlangan.
[Nilabas ni Ibarra ang mga dahon ng sambong na siya ring kaisa-isang ibinigay ni
Maria Clara sa kaniya]
CRISOSTOMO : Hayan ang dahon mo ng sambong! Iyan lamang
ang ibinigay mo sa akin.
[Dinukot naman ni Maria Clara ang sulat na galing kay Ibarra.]
CRISOSTOMO : Iyan ba yung liham kong para sa iyo?
MARIA CLARA : Wala nang iba, oo. Ito ang katangi-tanging liham na
ipinadala mo.
[Namutla si Crisostomo Ibarra]
MARIA CLARA : Bakit ka nanghina? Ano ang nangyari sa iyo?
CRISOSTOMO : Dahil sa iyoy nalimutan ko ang aking dapat kong
gawin. Ipagpaumanhin mo, binibini, ang aking pag-alis, sapagkat may kailangan pa
akong asikasuhin ngayon din.

[SCENE 9]

[Binagtas ng karwahe Ibarra ang San Gabriel, siya ay palingon-lingon lamang na

pinagmamasdan ang kaniyang paligid]
[Nakasalubong ng kaniyang kalesa ang isa pang kalesa na may mga sakay na tao
kasama na sa mga taong iyon ay si Padre Damaso na nakakunot ang noo]
[Mapapadaan ang kaniyang kalesa sa mga lugar kung saan maaalala niya ang
Alemanya]
CRISOSTOMO: Hmmm [tatango] Tunay ngang masasabing kakaiba ang
Europa dito sa Pilipinas. Hindi maitatanggi na patuloy ang pag-unlad nito. Sanay
katulad ng Europa ang Pilipinas.

[SCENE 10]
[Pasakay si Maria Clara at Tiya Isabel sa isang karwahe noong lumapit si Padre
Damaso na mula rin sa isang karwahe. Tinapik ni Padre Damaso ang pisngi ni Maria
Clara]
PADRE DAMASO: Saan kayo pupunta?
MARIA CLARA: Pupunta po kami sa kumbento upang kuhanin ang aking
mga gamit.
PADRE DAMASO: Aha! [pabulong na magsasalita ang prayle] Tingnan natin
ngayon kung sino ang mas malakas!
[Pumasok sa tahanan nina Maria Clara si Padre Damaso]
TIYA ISABEL: Nagkakabisa na siguro ang sermon. Tayo na, Maria. Baka tayo ay
tanghaliin.
[SCENE 11]
PADRE DAMASO: Santiago! Halika sa iyong opisina! May mahalaga tayong pag-
uusapan.
[Papasok sila sa opisina ni Kapitan Tiago]

[SCENE 12]
[Kakatok si Padre Sibyla sa isang silid]
MATANDANG PARI: Tumuloy ka!
PADRE SIBYLA: Pagalingin nawa kayo ni Diyos!
[Mapapabuntonghininga ang matandang pari]
MATANDANG PARI: Ipinayo sa akin na magpaopera na lang daw ako pero mas
pipiliin ko na lang na hintayin ang aking kamatayan. Hirap na hirap na ako. Ngunit
marami rin akong pinahirapan. Tama lang na pagbayaran ko ang aking utang!
Siyanga pala, anong balita?
PADRE SIBYLA: Tungkol sa bilin po ninyo kayat ako ay naparito. Hindi po
tuna yang bali-balita tungkol kay Ibarra.Siya ay isang mabuting tao at maginoo.
MATANDANG PARI: Iyan baa ng paniniwala mo?
PADRE SIBYLA: Nagsimula po kagabi ang alitan!
MATANDANG PARI: Bakit? Anong nangyari?
[Ikukuwento ni Padre Sibyla ang naganap noong gabi ng salusalo]
PADRE SIBYLA: Ikakasal na nga po pala si Ibarra sa dalagang anak ni
Kapitan Tiago. Nag-aaral sa kumbento ng ating korporasyon ang anak ni Kapitan
Tiago at mayaman naman si Ginoong Ibarra. Hindi niya gugustuhing magkaroon ng
mga kagalit dahil makasisira iyon sa kaniyang kinabukasan at kayamanan.
MATANDANG PARI: Pareho tayo ng paniniwala. Dahil kay Maria Clara at Kapitan
Tiago, magiging buong kapanalig natin si Ibarra. Kung hindi man, mas mabuting
maging kaaway natin siya. Kung tayo ay tinutuligsa ng mga tao, iisipin ng gobyerno
na ginagawa lamang nila iyon dahil hadlang tayo sa kalayaan nila. Kaya naman
tayoy mas papanigan nila at hahayaang manatili sa atin an gating kapangyarihan.

[SCENE 13]
[Lalabas mula sa opisina si Kapitan Tiago at Padre Damaso]
PADRE DAMASO: Nasabi ko na sa iyo ang lahat. Alam mo na ang gusto ko.
Paniwalaan mo ang ninong ni Maria Clara!
[Aalis si Padre Damaso at balisang palakad-lakad si Kapitan Tiago.Pinatay niyang
isa-isa ang mga nakasinding kandila at lampara.]
KAPITAN TIAGO: [Pabulong] May panahon pa at mahaba pa ang lalakbayin.

[SCENE 14]
TAGAPAGSALAYSAY : Ahhh. San Diego ang bayan na may malawak na
bukirin. Sagana sa mga produktong ipinagbibili. Isang lugar sa baybay-lawa na
siyang kinaiibigan ng marami. Tila ahas ang ilog sa gitna ng mga luntiang bukid.
MATANDA : Hindi ko mawari kung bakit napakaganda rito. Heto ang
aking mga yaman, kapalit nitong lupang aking kinatatayuan!
[Nagdagsaan ang mga tao sa kaniya, na nagpapanggap na may-ari, at kinuha ang
yaman nito]
PANAUHIN 1 : Napakasangsang ng simoy ng hangin!
PANAUHIN 2 : Nakasusulasok! Hayan! Tignan mo! May bangkay sa
puno! Ah!
[Dumami ang mga tao at minasdan ang bangkay]
[Agad na tinipon ng mga tao ang yaman na nakuha sa matanda at sinunog]
[SCENE 15]
TAGAPAGSALAYSAY : Sino ng aba ang pinakamakapangyarihan?
Si Kapitan Tiago ba?
Ang kapitan?
Si Padre Salvi?
Si Padre Damaso?
Ang Alperes?
Oo, sila. Sila ang mga makapangyarihan sa San Diego.
[SCENE 16]
SEPULTURERO 1 : Haaaaay. Ayoko na. Sa ibang lugar nalang tayo
maghukay! Sariwa pa ito!
SEPULTURERO 2 : Napakaselan mo naman! Pareho kahit saan!
SEPULTURERO 1 : Hindi ko na matatagalan ito! May dugo pa!
SEPULTURERO 2 : Marahil ay hindi mo pa nararanasan ang maghukay ng
bangkay na nakalibing ng dalawampung araw pa lamang. Gabi, umuulan.
Umaalingasaw ang amoy. Basa ako at ang bangkay
SEPULTURERO 1 : Krrrr At bakit mo naman hinukay?
SEPULTURERO 2 : Anong magagawa ko? Pinahukay lamang sa akin iyon!
SEPULTURERO 1 : At anong ginawa mo sa bangkay matapos?
SEPULTURERO 2 : Umuulan at mabigat ang bangkay. Malayo ang libingan ng
mga intsik kayat
[SCENE 17]
[karwahe ni Ibarray dumating sa sementeryo]
TAUHAN : Si Kapitan Tiago raw po ang magpapagawa ng nitso.
Tinamnan ko na rin po ng mabulaklaking halaman at nilagyan ng krus ang libing.
Tumungo ho kayo sa likod ng malaking krus.
[tumungo si Ibarra sa likod ng malaking krus at hinanap ang nitso ni Rafael Ibarra]
CRISOSTOMO : Nasaan na ang libing?
SEPULTURERO : Ipinahukay ho sa amin!
CRISOSTOMO : Sinong nagpahukay?
SEPULTURERO : Ang kurang malaki.
[Nagalit nang matindi si Ibarra]
[tumungo sa kabayanan]
[Nakita ni Ibarra si Salvi]
CRISOSTOMO IBARRA : Ano ang ginawa mo sa aking ama?
[Namutla at nanginginig si Padre Salvi]
CRISOSTOMO IBARRA : ANO ANG GINAWA MO SA AKING AMA?
PADRE SALVI : Nagkakamali kayo. Wala akong ginawang ano man sa
iyong ama!
CRISOSTOMO : ANONG WALA?
PADRE SALVI : Hindi po ako. Si Padre Damaso ang pinalitan kong pari.
CRISOSTOMO IBARRA : Ahh
[Nagmadaling umalis si Crisostomo sa bahay]

[SCENE 18]
PILOSOPO TASYO : Ahhh
KAPITAN : Masaya yata kayo.
PILOSOPO TASYO : Totoo, kapitan. May hinhintay ako.Ang unos.
KAPITAN : Ang unos? Maliligo ba kayo?
PILOSOPO TASYO : Hindi Hinihintay ko ang kidlat na papatay sa mga hangal
na tao at susunog ng kanilang mga bahay!
KAPITAN : Susmaryosep!
[Nakita ni Tasyo ang dalawang batang sacristan]
PILOSOPO TASYO : Uwi na mga bata. Ipinaghanda kayo ng nanay ninyo ng
mga masasarap na pagkain.
CRISPIN : Ayaw po kaming paalisin ng sacristan mayor
hanggang alas-otso ng gabi!
BASILIO : Sana po ay makasuweldo na kami para may
maibigay na sa nanay.
CRISPIN : Ngunit tutugtugin pa naming ang kampana para sa
mga kaluluwa.
[SCENE 19]
[Nagpapatunog ng kampana]
BASILIO : Hilahin mo ang iyong lubid, Crispin!
CRISPIN : Kung nasa bahay tayoy walang magbibintang
saking magnanakaw.
CRISPIN : Hindi dapat malaman ni nanay na pinapalo ako
kundi
[Tumunog ng malakas ang kampana]
CRISPIN : Ganito nalang ba lagi, kuya? Sana magkasakit tayo
nang sabay para sabay rin tayong aalagaan ni nanay.
BASILIO : Aba huwag! Sabay tayong mamamatay kung
gayon!
CRISPIN : Bayaran mo na kuya yung sinasabi nilang ninakaw
ko.
BASILIO : Wala nang ipapangkain si nanay. Isa pa, malaking
halaga ang sinasabi nilang ninakaw mo!
CRISPIN : Mas mabuti nang ninakaw ko nalang.
SAKRISTAN MAYOR : Basilio, mali ang pagtugtog mo ng kampana. Dahil dyan
ay magbabayad ka ng kalahati at mamayang alas-diyes ka pa makauuwi. At ikaw
Crispin, hindi ka makaaalis hanggat sa ilitaw mo ang iyong ninakaw!
[Hinila ng sacristan mayor si Crispin habang nagsisisigaw ito ng tulong]
[Nagpadausdos naman si Basilio gamit ang lubid sa kampana upang makatakas.]
[SCENE 20]
[Nagluluto si Sisa ng mga ihahandang pagkain para sa mga anak]
[Dumating ang asawa ]
SISA : Dumating ka.
[Kumain nang kumain ang asawa]
SISA : Darating ang mga anak mo. Hindi mo ba ipagtatabi kahit
kaunti?
Hindi mo rin ba hihintayin? Sabi ng Pilosopo Tasyo, eh marunong na bumasa si
Crispin, at sumusweldo na si Basilio.
ASAWA NI SISA : Aba, edi ipagtira mo ako ng piso!
[Umalis ang asawa]
SISA : Tiyak na masarap ang kain nila pagdating. Walang
pinatatawad ang gutom na sikmura.
[Kumakanta ng Kundiman habang nakatanaw sa malayo]
[Nang biglang may sigaw at katok mula sa pinto]
BASILIO : Nay! Buksan nyo ang pinto!
[SCENE 21]
SISA : Mga anak ko!
BASILIO : Huwag kayong mag-alala, nay! Nasa kumbento pa
po si Crispin!
SISA : Kumbento? Naiwan sa kumbento? Buhay pa ba si Crispin?
[Tumango si Basilio]
[Nagbuntong-hininga ang Sisa]
SISA : Bakit ka may sugat sa noo?
BASILIO : Nang sinabi ng sacristan mayor na mamaya pa
akong alas-diyes makaaalis, dumausdos na ako pababa ng lubid ng kampana at
tumakas. Nahuli ako ng guardia civil at nadaplisan ako nang binaril nila ako.
Nanay! Sabihin ninyo sa kanila na nahulog lang ako at di binaril ng guardia civil.
[Saglit na tumigil si Basilio]
Pinagbintangan nilang nagnakaw si Crispin ng ginto!
SISA : Pinagbibintangan nila si Crispin sapagkat tayoy
mahirap at ang mga dukkha ay siya nilang pinagtitiis!
[Nanghina si Sisa]
SISA : Kumain ka na ba? May kanin tayo at tuyong tawilis.
BASILIO : Wala po akong ganang kumain. Inumin nalang po.
SISA : Oo, alam kong wala kang hilig sa tawilis. Ipinaghanda ko
kayo ng masarap na hapunan pero dumating ang tatay ninyo! Kawawang mga anak
ko!
BASILIO : Dumating ang tatay?
SISA : Ah, oo. Ay anak magha-hatinggabi na. Matulog na
lamang tayo.
[SCENE 22]
[Pinukol ng sacristan mayor si Crispin ng yantok sa ulo]
[Nagising si Basilio]
BASILIO : Masama ang panaginip ko nay!
SISA : Sabihin mo anak, hindi lang din ako makatulog!
BASILIO : [nagbuntong-hininga] Nay, may binabalak ako
ngayong gabi. Aalis na ako sa pagka-sacristan at mamamasukan akong bilang
pastol sa lupain ni Ginoong Crisostomo Ibarra. Sisiguraduhin kong hindi na tayo
maghihirap, nay!
SISA : Siyempre ano pa bang sasabihin ko kundi oo!
[SCENE 23]
[Namitas ng pinakamagagandang gulay at bulaklak si Sisa para sa kura at nagsuot
ng pinakamagara niyang damit.]
[Nagtungo siya sa kumbento upang hanapin si Crispin]
SISA : Nasaan si Crispin?
KUSINERO : Abay pinagtatakpan nyo pa?
SISA : Si Basilio ay nasa bahay naming ngunit si Crispin ay
naiwan ditto.
KUSINERO : Tama ka. At tumakas din siya matapos magnakaw. Mabuti
kayong maybahay ngunit ang mga anak ay nagmana sa tatay. Pag-ingatan ninyo
ang maliit at baka maging mas masama pa sa iyong asawa.
[Humagulgol si Sisa]
KUSINERO : Huwag kayong manangis dito!
[nagpalakad-lakad siya at biglang parang may nabuo sa kaniyang isipan]

[SCENE 24]

[May dalawang lalaking nakapangluksa na nagmamasid sa tubig ng lawa--- isa sa

kanila ay si Ibarra]
GURO : Dito po! Dito tinapon ang inyong ama. Kami ni Tenyente
Guevarra ay dito dinala ng tagapaglibing.
[Kinamayan ni Ibarra ang binate bilang pasasalamat]
GURO : Huwag po kayong magpasalamat sa akin. Malaki ho ang
utang na loob ko sa inyong ama at ang nagawa ko lamang para sa kaniya ay
makipaglibing. Siya ay nagtataglay ng napakabuting loob. Nagawa niya akong
tulungan pati na rin ang mga mahihirap ngunit masisipag na mga bata.
[Nagtanggal ng sombrero si Ibarra at matagal na nanalangin nang taimtim]
CRISOSTOMO : Sabi ninyo ay tinulungan ng aking ama ang mga
batang mahihirap. At ngayon?
GURO : Ngayoy ginagawa nila ang lahat upang makapag-aral.
CRISOSTOMO : Ano ang ibig ninyong sabihin, Ginoo?
GURO : Nahihiya silang pumasok sa eskwela dahil sira-sira ang
kanilang damit gawa ng kahirapan.
CRISOSTOMO : Ilan po ba ang mag-aaral ninyo rito?
GURO : Mahigit na dalawang daan po ang nakalista ngunit
dalawamput lima lamang ang nasa klase.
CRISOSTOMO : Bakit nagkagayon?
[Malungkot na ngumiti ang binatang guro at patuloy silang nag-usap ni Ibarra]
GURO : Ay! Hindi makakayang mag-isa ng isang guro ang labanan
ang maiimpluwensiya.Sa ngayon, kailangan naming ng eskuwelahan dahil
nakapuwesto lang kami sa silong ng kumbento. Kamiy nakaiistorbo na sa kura at
minsay ako ay ipinahiya na sa harap ng aking mga tinuturuan.
[Napangiti si Ibarra]
GURO : Hay! Kung alam niyo lang ang kahihiyan na aking
pinagdaaan. Ngunit alam kong ang mga kura ay hindi dapat kinakalaban sapagkat
sila ay makapangyarihan kayat mas pinipili kong manahimik na lamang.
CRISOSTOMO : At dahil ba sa iyong mga naturan kaya ikay
nawalan ng pag-asa?
GURO : Mula nooy kinasuklaman ko na ang pagtuturo. Ngunit
ayokong biguin ang aking ina. Kailagan kong mapaniwala siya na hindi nasayang
ang tatlong taong pag-aaral niya sa akin. Kailangan ko tiisin ang lahat ng hirap para
lang mapaniwala siya na ako ay tunay na masaya sa aking mga ginagawa.
[Naglalakad-lakad ang dalawa habang naghihinaing ang guro. Nakikinig nang
mabuti si Ibarra at nag-iisp]
CRISOSTOMO : Wag na kayong mag-aalala pa. Inanyayahan akong
dumalo sa miting sa tribunal ng tenyente mayor. Baka makita doon ang solusyon sa
inyong mga problema.

[SCENE 25]
TAGAPAGSALAYSAY : Sa bulwagan sa tribunal mayroong isang malaking mesa
kung saan nakaupo ang dalawang partido. Matatanda ang mga miyembro ng
Partidong Conservador at kabataan naman ang sa Partidong Liberal.
DON FILIPO : Nakapagdududa ang kinikilos ng kapitan. Abay malapit
na ang kapistahan ngunit hindi parin niya nagagawang ungkatin ang tungkol dito.
BINATA 1 : Siya raw ay nasa kumbento ngayon at kausap ng kura,
hindi raw makararating sapagkat ay may sakit.
BINATA 2 : Hindi bale! Handa na tayo. Huwag na lang sana sila
pumanig sa gusto ng mga matatanda.
DON FILIPO : Palagay koy hindi ito sasang-ayunan dahil ako ang
maghaharap ng kanilang plano.
BINATA 2 : Hindi naming maunawaan ang iyong nais iparating, Ginoo
DON FILIPO : Makinig kayo. Nakasalubong ko kanina ang Tandang Tasyo
at siyay may sinabi sa akin.
BINATA 1 : Ano po iyon?
DON FILIPO : Lumapit kayo.
[Pabulong na ibinahagi ni Don Filipo ang mga sinabi ng Tandang Tasyo.]
[Dumating si Ibarra kasama ang binatang guro na agad na bumati sa mga naroroon.
Maya-mayay dumating na ang Kapitan at natahimik ang lahat at nagsi-upuan.]
[Pagkaupo ng Kapitan ay umubo siya nang ilang beses]
KAPITAN TIAGO : [nauutal] Mga ginoo, pinulong ko kayo dahil ah.
e.. e.. pista na ng San Diego sa a-dose ng buwanang ito. Uhmmm ah..
[uubo sabay mananahimik]
[Tatayo ang isang lalaki mula sa pangkat ng mga Conservador]
KAPITAN BASILIO : Humihingi po ako ng pahintulot mula sa inyong lahat
upang makapagsalita.
[Papayag ang mga tao]
KAPITAN BASILIO : Hindi nangangahulugan na ako ang pinakamahalang
magsasalita sa pulong na ito dahil ako ang unang magsasalita. Nais ko lamang
masabi ito ngayon pa lamang dahil hindi na dapat ito ipagliban pa.
[Nagpatuloy sa pagsasalita si Kapitan Basilio at sinabi niya ang lahat ng gusto
niyang sabihin. Matapos niyang magsalita ay bumalik siya sa kaniyang inuupuan.]
KAPITAN TIAGO : Maaari na ring magsalita ang mga may nais
sabihin.
[Tumayo si Don Filipo at nagsenyasahan naman ang mga Conservador.]
DON FILIPO : Iminumungkahi ko ang badyet para sa pista.
MATANDA 1 : Tutol kami ryan!
DON FILIPO : Mga ginoo, hayaan niyong ako ay makapagsalta. Tiyak
akong magugustuan nang marami ang aming proyekto. Tatlong libot limandaang
piso ang badyet para sa pista. Makapagpapapista na tayo na higit pa sa ating mga
nakita rito at sa ibang mga lalawigan!
MATANDA 2 : Ang bayan nga ay may badyet na 5, 000 na piso.
Hmmm kahambugan iyan!
DON FILIPO : Makinig kayo, mga ginoo, at makukumbinsi kayo. Magtayo
tayo ng entablado na may halagang 150 piso. Arkilahin din natin ang komedya sa
Tundo na nagkakahalagang 1, 400 piso sa isang gabi.
[Nagulat ang mga matatanda at mga kabataan maliban sa mga nakakaalam ng
sikreto.]
[Tumayo na ang isang miyembro ng Conservador.]
MATANDA 1 : Hindi maaari!
BINATA 3 : Naloko tayo ni Don Filipo. Huwag nating botohan!
BINATA 4 : Iminumungkahi kong magpalabas ng mga hindi
napapanood sa araw-araw. Sikapin din na huwag makalabas ng bayan an gating
salipi. Hindi natin dapat aksayahin an gating pera.
BINATA 3 : Iyan nga ang ibig namin!
MATANDA 1 : Sang-ayon kami!
KAPITAN TIAGO : Hinihingi ko ang inyong katahimikan. Sang-ayon din
ako, pero, e.
[Kinusot ni Kapitan Tiago ang kaniyang mata]
KAPITAN TIAGO : Ah iba ang gusto ng kura.
[Nagbulungan ang mga tao.]
PILOSOPO TASYO : Ang kura ba o tayo ang gumagasta pasa sa pista?
[Nagsilingunan ang mga kalalakihan sa direksyon ng Tandang Tasyo.]
KAPITAN BASILIO : Ano ba ang nais ng kura?
KAPITAN TIAGO : Ang gusto ng kura ay anim na prusisyon, tatlong
sermon, tatlong misa mayor. Kung may matitirang pera ay gagamitin natin ito para
sa Komedya sa Tondo at musikang pang-intermisyon na kaniya ring nais.
MATANDA 2 : Ayaw naming iyon!
KAPITAN TIAGO : Iyon ang gusto ng kura at nangako na akong
matutuloy ito.
BINATA 1 : Bakit pa ho kayo nagpatawag ng pulong
KAPITAN TIAGO : Para sabihin nga sainyo ang aming napag-usapan.
MATANDA 3 : Dapat na sundin natin ang gusto ng kura dahil maaari
tayong ipabilanggo kung hindi tayo susunod.
BINATA 2 : Babawiin naming ang aming abuloy.
KAPITAN TIAGO : Naibigay na ang lahat ng abuloy,
[Lumapit si Don Filipo kay Kapitan Tiago.]
DON FILIPO : Magsakripisyo kayo para sa isang mabuting bagay.
Nakapagsakripisyo na rin kayo para sa masama, at nasira ang lahat.
[Kakausapin ni Ibarra ang guro]
CRISOSTOMO : May ipagbibilin po ba kayo sa Kapitolyo?
GURO : May lalakarin po ba kayo doon?
CRISOSTOMO : Mayroon!
[SCENE 26]
[Patakbong umuwi si Sisa na takot na takot. Nakita niya na nakasabit ang dalawang
helmet ng dalawang guardia civil sa isang bakod. Nakita niyang papaalis na ang
mga guardia civil na dala ang pinatataba niyang inahin. Nagpatuloy lamang siya sa
paglalakad.]
GUARDIA CIVIL 1 : Ikaw! Babae!
[Patuloy na naglakad si Sisa.]
GUARDIA CIVIL 2 : [pasigaw] Babae! Ikay aming tinatawag! Lumapit ka rito!
[Lumapit si Sisa sa dalawang guardia civil.]
GUARDIA CIVIL 2 : Sabihin mo na ang totoo! Kung hindi ay itatali ka namin sa
puno at hindi magdadalawang isip na barilin!
[Tinitigan ni Sisa ang puno]
GUARDIA CIVIL 1 : Ikaw ba ang ina ng mga magnanakaw?
SISA : Magnanakaw?
GUARDIA CIVIL 1 : Ilabas mo na ang mga salapi!
SISA : Salapi.
GUARDIA CIVIL 2 : Wag ka nang magsinungaling pa!
GUARDIA CIVIL 1 : Aarestuhin sana naming ang mga anak mong
magnanakaw ngunit nakatakas ang nakatatanda. Saan mo naman itinago ang
nakababata?
SISA : Mga ginoo, matagal ko na pong hindi nakikita ang anak
kong si Crispin. Hindi ko rin siya nadatnan sa kumbento.
GUARDIA CIVIL 1 : Ilabas mo na ang pera ngayon din at ikay lulubayan na
namin.
SISA : Mga ginoo, hindi magagawang magnakaw ng aking mga
anak kahit sila pa ay magutom. [lumuluha] Ni isang pera ay walang naiaabot sa
akin si Basilio. Halughugin niyo po ang aming tahanan kung sakaliy kayo ay may
makita, gawin ninyo ang inyong gusto. Hindi magnanakaw ang lahat ng mahirap!
GUARDIA CIVIL 2 : Isasama ka na lang namin.
[Mapapaatras si Sisa.]
SISA : Ako? Sasama ako sainyo?
GUARDIA CIVIL 2 : Bakit hindi?
SISA : Mga ginoo, kaawaan ninyo ako. Mahirap lamang ako at
wala akong maibibigay na kahit ano sa inyo.
GUARDIA CIVIL 1 : Heh! Tama na ang arte! Sumama ka nang maayos kundiy
igagapos ka naming!
[Mapapaiyak si Sisa]
SISA : Sasama na po ako sainyo. Pero sanay pagbigyan niyo
akong mauna sainyo.
[Magkakatinginan ang dalawang guardia civil]
GUARDIA CIVIL 1 : Pinagbibigyan ka na naming ngunit hahayaan ka lamang
naming mauna kapag papasok na tayo ng bayan dahil baka magtangka kang
tumakas. Sa ngayon, paggigitnaan ka namin.
[Naglakad na sila Sisa. Tinakluban niya ng alampay ang kaniyang mukha para siya
ay di makilala.]
[Papasok na sila sa bayan noong tumunog ang kampana kayat nagmadali si Sisa sa
paglalakad]
BABAE : Saan niyo siya nahuli? Inilabas na ba niya ang
kwarta?
[Nagpatuloy lamang sila sa paglalakad]

[SCENE 27]
[Ipinasok si Sisa sa himpilan ng mga guardia civil.]
BABAE 1 : Nasaan ang mga sisiw at inahin lamang ang inyong bitbit?
GUARDIA CIVIL 2 : Nasaan ang sarhento?
[Nagkibit balikat lamang ang babae]
TAGAPAGSALAYSAY : Dalawang oras nanatili si Sisa sa himpilan at siya ay tila
nawawala na sa sarili. Tanghali na noong nalaman ng alperes ang nangyari kay Sisa.
Darating ang Alperes]
Alperes : Palayain niyo na siya. Pakana lamang ang
kaguluhang ito ng mga prayle! Sige na, babae. Maaari ka nang bumalik sa iyong
tahanan.
[Hindi kumilos si Sisa at tila lugmok na lugmok. Kinaladkad siya ng isang guardia
civil papalabas sa himpilan.]
[SCENE 28]
[Nagtungo si Sisa sa bahay ni Pilosopo Tasyo. Kumatok siya ngunit walang
sumasagot. Tumakbo siya pabalik sa kaniyang bahay habang pasigaw na tinatawag
ang kaniyang mga anak.]
[SCENE 29]
TAGAPAGSALAYSAY : Abalang-abala na ang mga mamamayan ng San Diego sa
darating na kapistahan pero bukod sa pista, pinagtutuunan din nila ng pansin ang
pagdating nina Maria Clara at Tiya Isabel.
[May mga taong nakatayo sa labas ng bahay nina Maria Clara at tila nag-uusap]
TAGAPAGSALAYSAY : Kinagigiliwan nila nang lubusan ang angking kagandahan
ng dalaga. Samantala, usap-usapan din ang pagbabago ng mga kinikilos ni Padre
Salvi na lagi nang walang kibo at wala sa sarili.
[Darating ang isang karwahe at hihinto sa harap ng bahay nina Maria Clara. Bababa
si Ibarra. Makikita ito ng mga tao na matutuwa at magbubulungan.]
[SCENE 30]
[Nakaupo si Maria Clara at Ibarra sa tapat ng bintana]
CRISOSTOMO : Bago sumikat ang araw bukas ay matutupad na
ang lahat ng mga pangarap mo. Ihahanda ko na ngayong gabi ang lahat ng iyong
kakailanganin.
MARIA CLARA : Susulatan ko ang aking mga kaibigan upang
magsidalo. Gumawa ka ng paraan upang hindi dumating ang kura. Dahil... dahil
suspetsa ko ay binabantayan niya ako. Hindi ko nagugustuhan ang kanyang mga
tingin. Kinikilabutan ako! Para siyang naluluko! Wag mo siyang imbitahin.
CRISOSTOMO : Hindi natin maaaring gawin iyan dahil kaugalian na
natin ang lagging mag-anyaya. Nandito siya ngayon hindi ba? At sakay maganda
ang pakikitungo niya sa akin.
[Darating si Padre Salvi at mapapalingon ang dalawa]
PADRE SALVI : Malamig ang hangin! Hindi ba takot na masipon?
CRISOSTOMO : Hindi po dahil kasiya-siya ang gabing ito para sa
amin at masarap ang simoy ng hangin.
[Tatayo si Maria Clara]
MARIA CLARA : Ahhh.... Maiwan ko po muna kayo at may kailangan
po akong gawin. Padre, maupo na po kayo rito.
[Aalis si Maria Clara at uupo si Padre Salvi na nagbuntong hininga.]
CRISOSTOMO : Bago ko po malimutan, nais po sana naming
kayong imbitahan sa aming kasayahan sa bukid bukas.
PADRE SALVI : Saan ninyo gagawin?
CRISOSTOMO : Nais po ng mga kababaihan ay sa batisan sa gubat,
malapit sa punong balete.
PADRE SALVI : Wala naman akong sama ng loob kayat tatanggapin ko
ito.
CRISOSTOMO : Aasahan po naming ang inyong pagdating bukas!
Sige na po, akoy mauuna na at laganap na ang dilim.

[SCENE 31]
[Naglalakad si Ibarra sa lansangan. May lalaking biglang lumapit sa kanya.]
LALAKI : Ginoo!
CRISOSTOMO : Sino po ba kayo?
LALAKI : Hindi niyo po ako kilala ngunit dalawang araw ko na
kayong hinihintay.
CRISOSTOMO: Sa anong kadahilanan naman po, Ginoo?
LALAKI : Wala pong gusting tumulong sa akin dahil masama
raw akong tao. Pero kailangan ko po talaga ng tulong ninyo. Nawawala ang aking
dalawang anak at nabaliw ang aking asawa.
CRISOSTOMO : Akoy nagmamadali ngayon ngunit kung gusto niyo
ay ikuwento niyo sa akin ang lahat habang tayo ay naglalakad.
[Maglalakad ang dalawa.]
[SCENE ]
TAGAPAGSALAYSAY : Bisperas na ng pista sa bayan ng San Diego at ang mga
tao ay masiglang nag-aayos ng kanilang mga tahanan. Silay nagsasabit ng mga
banderitas at ng iba pang mga palamuti. Naghahanda na rin sila ng mga masasarap
na pagkain para sa kanila at sa kanilang mga magiging bisita sa araw ng
kapistahan.
[Nagsasabit ng mmga palamuti ang mga tao sa bayan]
[SCENE ]
TAGAPAGSALAYSAY : Habang abalang-abala ang mga mamamayan ng San
Diego sa pag-aayos para sa darating na pista, may ilang manggagawa naman ang
nagtatrabaho sa isang kapatagan na malapit lamang sa bahay ni Crisostomo Ibarra.
MAESTRO JUAN : Dito yan! Iyong isa naman ay para doon! Kaunting
bilis! Kailangan matapos natin ito ngayon dahil pista bukas athindi tayo maaaring
magtrabaho.
MANGGAGAWA : Ano ba ang ating itatayo dito?
MAESTRO JUAN : Hanggang ngayon pala ay hindi niyo parin alam.
Bweno ito ay isang paaralan na pinapagawa ni Ginoong Ibarra. Dapat ito ay
maging isang modelo tulad ng mga paaralan sa Alemanya.
[Ipinagkuskos ni Maestro Juan ang kaniyang mga kamay at lubusan ang tuwa sa
kaniyang mukha.]

[SCENE ]
[Darating si Kapitan Tiago sa tahanang tinitirahan nina Maria Clara at Tiya Isabel.
Nagmano si Maria Clara sa kaniyang ama at sabay inabutan ni Kapitan Tiago ang
anak niya ng isang relikaryo.]
MARIA CLARA : Ama, si Crisostomo Ibarra nga po pala.
[Masayang nagbatian si Ibarra at Kapitan Tiago.]
KAPITAN TIAGO : Halikat maupo kayo.
[Naupo si Kapitan Tiago pati na rin si Ibarra at Maria Clara.]
KAPITAN TIAGO : Siyanga pala, Crisostomo, bakit hindi na lang San
Francisco ang ipangalan mo sa ipinatatayo mong paaralan?
[Darating ang mga kaibigan ni Maria Clara.]
TIYA ISABEL : Maria Clara, narito na ang iyong mga kaibigan.
[Tatayo si Maria Clara.]
MARIA CLARA : Ama, kami po ay mamasyal lamang.
KAPITAN TIAGO : Sige bastat huwag kayong magtatagal dahil
darating si Padre Damaso upang saluhan tayo sa ating hapunan.
[Lalapitan ni Maria Clara ang mga naghihintay niyang mga kaibigan.]
KAPITAN TIAGO : Bakit hindi ka makisalo sa amin? Isama mo na rin
ang iyong mga kaibigan at marami tayong handa rito.
CRISOSTOMO : Pasensiya na po ngunit ako ay tatangg dahil may
mga kailangan akong asikasuhin.
KAPITAN TIAGO : Sige na. Pumayag ka na para magkasundo na rin
kayo ni Padre Damaso.
CRISOSTOMO : Naniniwala po akong may ibang panahon para
riyan.
[Ngingiti si Ibarra at tatayo.]
CRISOSTOMO : Mauuna na po kami. [ngingiti muli]

[SCENE ]
[Naglalakad sa lansangan ang pangkat nina Maria Clara na may makakasalubong na
mga babae.]
BABAE 1 : Tignan mo ang dalagang iyon!
BABAE 2 : Sino sa kanila?
BABAE 1 : Iyong nasa gitna! Kakaiba!
BABAE 3 : Siya ay lubusang pinagpala! Napakaganda niya!
BABAE 2 : Hala! Tunay nga ang iyong sinabi, sobrang ganda niya!
[Mapapahinto ang pangkat nina Maria Clara sa tapat ng bahay ni Kapitan Basilio.]
SINANG : Pumanhik muna kayo at magpapalit lamang ako ng
damit. Inip na inip na ako sa kakaharap sa mga taong hindi ko naman kilala at
walang ibang pinag-usapan kundi manok at baraha.

[SCENE ]
[Pumanhik sila sa bahay nina Kapitan Basilio]
BABAE : Uminom muna kayo ng tsokolate.
[Inabutan sila isa-isa ng baso na may tsokolate]
MARIA CLARA: Ay, maraming salamat po! [ngingiti]
BABAE: Aba! Kamukha mo ang Birhen!
[Magugulat si Maria Clara at ngingiti na lamang]
LALAKI: Hindi bat siya si Crisostomo Ibarra na nasa pangmukhang pahina ng
isang sikat na pahayagan?
[Titingin si Kapitan Basilio kay Ibarra]
KAPITAN BASILIO: Siya nga! Ginoong Ibarra!
[Lalapit si Ibarra]
KAPITAN BASILIO: Nais mo bang makipaglaro sa amin ngayong gabi? Si Padre
Damaso ang Bangka.
[Ngingiti si Ibarra at ikikilos ang ulo na hindi matiyak kung oo o hindi ang nais niya
iparating]
[SCENE ]
[Nasa lansagan muli ang pangkat nina Maria Clara.]
SINANG: Hay alam niyo bang hindi na ako nangungumpisal kay Padre Salvi?
ANDENG: Bakit naman, Sinang?
SINANG: Hindi ko parin siya napapatawad sa nagawa niyang pagsira sa Gulong
ng Palad.
[Habang naglalakad sila ay may nakita silang ketongin na may dalang gitara at
basket]
MARIA CLARA: Kilala niyo ba kung sino ang kaawa-awang lalaking iyon?
IDAY: May sakit siyang ketong! Matagal na niyang nakuha ang sakit na iyan. Sabi
ng iba ay nahawa siya sa kaniyang ina. Nilalayuan siya ng lahat ng tao at
pinagbabawalan siyang humawak ng pag-aari ng iba.
[Kinuha ni Maria Clara ang relikaryong galing sa kanyang ama at inihulog sa basket
ng ketongin]
NENENG: Maria Clara! Anong ginagawa mo?
MARIA CLARA: Wala kasi akong ibang malilimos.
VICTORIA: Ano naming mapapala niya sa kuwintas mo? Mabuti sana kung
nakakain iyan.
[Nagkibit balikat si Maria Clara.Lumapit ang ketongin at kinuha ang kuwintas sabay
hinalikan ito. Bigla naming dumating si Sisa at hinawakan sa kamay ang ketongin]
SISA: Magdasal tayo! Magdasal!
IDAY: Paghiwalayin niyo sila! Mahahawa siya!
SISA: Nakikita niyo ba ang liwanag na iyon sa tore at sa kumbento? Iyon ang mga
anak kong si Crispin at Basilio! Magdasal tayo! Magdasal para sa kaluluwa ng pari!
May hardin ako ng mga bulaklak! May dalawa akong anak! Magdasal tayo!
[Bumitaw si Sisa sa ketonging lalaki at umalis habang kumakanta.]
MARIA CLARA: Anon ang nagawa mo para sa kanya?
CRISOSTOMO: Wala pa dahil hindi siya matagpuan noong isang araw at dahil
na rin masyado akong abala. Wag kang mag-a
Nbb

lala, may mga tao nang nangakong tutulungan ako.

MARIA CLARA: Hindi bat nangako ang tenyente na hahanapin ang dalawang
bata? Anon a ang nangyari?
CRISOSTOMO: Tama ka, ngunit ipinangako niya ito na na siya ay medyo lasing.
[Kinakaladkad ng isang guardia civil si Sisa.]
CRISOSTOMO: Saglit lamang! Bakit mo siya inaaresto? Ano ang kasalanan niya
[Tumakbo ang ketongin dala ang kanyang mga kagamitan.]
MARIA CLARA: [malungkot] Nais ko na sanang umuwi.
[Scene]
(Katatapos lamang ni Padre Damaso na magbigay ng kanyang sermon)
PADRE DAMASO: Sinabi ko naman sa iyo, Padre Sibyla, mas mataas ang lebel ng
aking pagsasalita at panenermon kumpara ng sa iyo at ng kay Padre Martin.
PADRE SIBYLA: Walang duda, Padre Damaso. Ipagpaumanhin mo kung
ako ay nagduda sa iyong kakayahan.
PADRE DAMASO: O siya, ipagpapatuloy ko na ang aking sermon.
(Ipinagpatuloy nga ni Padre Damaso ang kanyang napakahabang sermon)
PADRE DAMASO: Wag niyo rin akong simulan sa mga lecheng Indiyo na ang
lalakas ng loob na magbenta at magtinda ngunit wala namang mga patente! At
paano naman ang mga iba sa inyong hindi na nakuha ang ideyang magkumpisal
buwan buwan! Kung iisa-isahin natin ang inyong mga kasalanan eh aabot tayo ng
ilang dekada bago pa ito matapos! Lagi ninyong tatandaan na bilang mga anak ng
Diyos eh tayoy kailangang maging matapang at tapat sa Diyos! Tulad na lamang ni
David at ni Gideon na tinapatan ang kanilang mga kalaban nang walang takot at
pagdadalawang isip!
(Tumagal pa ng ilang oras ang sermon at ang dami na sa mga nakikinig ang
inaantok at wala na ang atensyon kay Padre Damaso)
PADRE SALVI: Padre Damaso, hindi bat napakatagal na ng inyong
sermon? Baka maaaring tapusin niyo na ito sapagkat nakarami na sa mga nakikinig
sa iyo ang inaantok na.
(Hindi pinansin ni Padre Damaso si Padre Salvi at sumabak pa rin sa kanyang
panenermon na tumuloy pa ng kalahating oras)
ELIAS: Ginoong Crisostomo, magiingat ka sa gagawing pagdiriwang sa
iyong pinapagawang paaralan. Maging maingat ka sa pagbaba sa hukay at
siguraduhin na hindi ka lalapit sa bato at maaari kang mamatay.
CRISOSTOMO: Maraming salamat sa iyong pagaalala, Eli~
(Bago pa man matapos ni Crisostomo ang kanyang nais sabihan ay agad na umalis
si Elias palabas ng simbahan)

[Scene]
[Isang araw ay nasa lugar ng konstruksiyon ng paaralan si Don Crisostomo at
habang siyay nagmamasid ay napansin niya na naguusap ang Taong Madilaw at si
Nol Juan]
TAONG MADILAW: Nol Juan, ganito po ang ating gagawin upang maibaba ang mga
bato sa hukay na iyan at sinisigurado ko po sa inyo na itoy ligtas at matibay.
NOL JUAN: Tunay na napakahusay mo, ginoo. Marami pa akong nais
matutunan sa iyo ngunit sa ngayon ay ipagpatuloy muna natin ito at importanteng
mapakita natin kay Don Crisostomo ang iyong makinarya.
TAONG MADILAW: Sige po, ginoo.
[Siniguro na ng Taong Madilaw at ni Nol Juan ang seguridad ng makinarya upang
makababa na sina Kapitan Tiago, ang alkalde, mga prayle, mga mayayamang bisita
at iba pa]
KAPITAN TIAGO: Don Crisostomo, halinat bumaba ka na dito! Lahat naman
tayoy lalaki at mga hindi takot mabahiran ng dumi hindi ba?
(Matapos ng biro na ito ay bumaba nga si Crisostomo Ibarra at matapos lamang ang
ilang sandali ay bigla na lamang humalagpos ang lubid sa kalo. Nagiba ang buong
balangkas at bumalot ang makapal na alikabok. Nang mapawi ang usok, si Ibarra ay
nakitang nakatayo sa pagitan ng bumagsak na kalo at ng mga bato na nasa hukay)
ALKALDE: Ang Taong Madilaw ay patay na! Nol Juan! Dapat mong
pagbayaran ang kasalanang ito! Ikaw ang naatasang mamahala sa proyektong ito
kayat ikaw ang magbayad sa aksidenteng ito!
CRISOSTOMO: Ginoo, hayaan niyo na si Nol Juan. Tutal ako naman ang
namamahala rito sa pagpapatayo ng paaralan ay ako na ang bahala kay Nol Juan at
sa kanyang mga tauhan.
ALKALDE: Ipagpaumanhin niyo ang galit ko, Don Ibarra. Tama po kayo.
Ikaw na po ang bahala. Paumanhin pong muli.
(Umalis agad si Crisostomo matapos ang insidenteng ito at nagpalit ng damit)
PILOSOPO TASYO: Masamang simula ito
(Matapos ang pangyayaring ito at matapos na makapagpalit ni Ibarra ay muling
nagkausap si Crisostomo at si Elias)
ELIAS: Magandang hapon, ginoo. Ikinagagalak ko na ikay nakausap ko
pa muli.
CRISOSTOMO: Magandang hapon din, ginoo. Ngunit mas nanaisin ko na
simula ngayon ay kapatid na lamang ang tawag mo sakin at ganun din ako sayo.
Wala pa ito sa katiting na kabayaran na dapat kong ibigay sayo dahil iniligtas mo
ang aking buhay.
ELIAS: Walang ano man, kapatid. Ngunit ninanais ko sana na sa
ating dalawa lamang itong paguusap natin na ito. Lagi mong tatandaan na
napakarami mong kalaban na nagmula pa sa iyong tatay at lolo. Magiging mainam
na magingat ka palagi, kapatid. Ngayoy kailangan ko na umalis, kapatid. Marami pa
ang gustong kumausap sayo. Ngunit lagi mong tatandaan na akoy darating sa
panahon na kailangan mo ang aking tulong. Paalam, kapatid.
[Scene]
[Nagkaroon naman ng isang pananghalian kung saan nandun ang pinakatanyag na
mga tao sa San Diego]
KAPITAN TIYAGO: Mga ginoo at binibini, pagpaumanhin ninyo ang aking pagalis.
Akoy nakatanggap ng espesyal na telegrama at akoy kinakailangan ng Kapitan
Heneral ngayon din.
CRISOSTOMO: Walang ano man, Kapitan. Naway gabayan ka ng Diyos
sa iyong paglalakbay.
KAPITAN TIYAGO: Maraming salamat, ginoo.
[Matapos na umalis ni Kapitan Tiyago ay nagtuloy ang usapan ng mga ginoo at
binibini ng biglang dumating si Padre Damaso]
PADRE SALVI: Ayan na pala si Padre Damaso!
LAHAT: [Maliban kay Ibarra] Magandang hapon, padre.
PADRE DAMASO: Magandang hapon, mga kababayan. Magsi-upo kayo.
PADRE DAMASO: Ah, nandito pala ang napakagaling at napakatalinong si ginoong
Crisostomo Ibarra.
CRISOSTOMO: Salamat sa iyong mga matatamis na salita, Padre.
PADRE DAMASO: Walang ano man, ginoo. Ngunit sanay alam mo na itoy pawang
mga biro lamang. Dahil alam naman talaga nating lahat ang tunay na paguugali
mo.
CRISOSTOMO: At yun ay ang?
PADRE SALVI: Maari naman sigurong ibahin natin ang usapan at
masama ang magusap ng ganito sa harap ng ---
PADRE DAMASO: HINDI! Yun ay ang tulad ka lamang ng iyong ama na ehere! At
hindi lamang ehere kundi ay Filibustero rin! Di nga naman naiiba ang bunga ng
puno, ika nga.
CRISOSTOMO: Ingatan mo ang mga salita mo, padre. Baka hindi mo
nakikilala ang kinakausap mo.
PADRE DAMASO: MAS MAGIINGAT KA, GINOO. MAS KILALANIN MO KO. KUNG AYAW
MONG MATULAD SA AMA MONG WALANG KWENTANG HAMPASLUPA!
CRISOSTOMO: PUNYETA! WALANG MAGSASALITA NG GANYAN LABAN SA
AKING AMA! HALIKA DITOT AKO MISMO ANG TATAPOS SAYO!
[Nagkaroon ng malaking kaguluhan sa pananghalian at dahil dito ay natigil ang
pagsasalo at agad na nagsialis ang ibang mga panauhin]
MARIA CLARA: CRISOSTOMO! MAHAL KO! ITIGIL MO NA YAN. KUMALMA
KA AT NANDITO AKO. KUMALMA KA.
[Niyakap na lamang ni Maria Clara si Crisostomo hanggang naging kalmado na ang
lahat]
PADRE SALVI: Kay laking kaguluhan nga naman
(Scene)
(Mabilis din na kumalat ang balita sa buong San Diego at ngayoy iba-iba na ang
bersyon ng mga kumento ng mga tao)
SIBILYAN: Naku! Kung sanay nagtimpi nalang si Don Crisostomo ay hindi
na nangyari ang kaguluhan na ito!
SIBILYAN 2: Oo nga naman! Masyado siyang marahas! Masyadong mainitin
ang ulo!
KAPITAN MARTIN: Wala tayong magagawa. Walang makakapigil kay Don
Crisostomo sapagkat wala siyang kinakatakutan! Siya ang tipong handang dungisan
ang kanyang sariling mga kamay upang maipagtanggol ang dignidad ng kanyang
ama. Ang marka ng tunay na lalake!
DON FILIPO: Sa aking palagay naman ay hinihintay lamang ni Don
Crisostomo na siyay tulungan at kampihan ng taong bayan upang makabawi sa
lahat ng tulong na kanyang ibinigay. Ngunit ay masyadong takot ang mga tao dahil
laging tama sa bayan na ito ang mga prayle.
KAPITAN MARTIN: Tama ka po diyan, Don Filipo.

(Scene)
KAPITAN TIYAGO: Simula ngayon ay hindi mo na muna kakausapin si Don
Crisostomo. Maliwanag ba?
MARIA CLARA: Kahit anong sabihin ninyo ay hindi ko susundin iyan!
Mahal ko si Crisostomo at kahil kalian ay hindi niyo ko mapapawalay sa kanya!
KAPITAN TIYAGO: AKO ANG AMA MO KAYAT SUSUNDIN MO AKO. DIYAN KA LANG AT
WAG KANG AALIS. PUPUNTA LAMANG AKO SA KUMBENTO DAHIL AKOY
PINAPATAWAG NGAYON DIN.
TIYA ISABEL: Wag ka na magalala, anak. Gagawa tayo ng paraan upang
mapatawad si Ibarra sapagkat nawalan lamang ng ulirat iyong loko-lokong Damaso
na yun.
ANDENG: Oo nga, Maria. At akong bahala upang makapagusap kayo ni
Don Crisostomo. Kahit tawirin ko pa yung ilog. Ako bahala sayo!
(Lumipas ang ilang sandali at dumating muli si Kapitan Tiyago na may dalang balita
galling sa mga prayle)
KAPITAN TIYAGO: Iniutos sakin ng mga prayle na wag ituloy ang pagiisang-dibdib
ni Maria at ni Don Crisostomo, Isabel. Sinabi rin sakin na wag na nating bayaran ang
utang natin kay Don Crisostomo.
TIYA ISABEL: TIYAGO!
MARIA CLARA: HINDI AKO PAPAYAG!
KAPITAN TIYAGO: Mayroon akong kamag-anak na manggagaling sa ibang bansa.
Siya na lamang ang papalit bilang iyong mapapangasawa, Maria.
TIYA ISABEL: ANONG KLASENG AMA KA, TIYAGO?! ANG PAGPAPALIT NG
MAKAIISANG-DIBDIB NG ANAK MO AY HINDI TULAD NG PAGPAPALIT NG DAMIT NA
NAPAKADALING GAWIN! GAMITIN MO ANG PUSOT KOKOTE MO! WAG ANG TAKOT NA
DUMADALOY SA KATAWAN MO TIYAGO!
(Tumakbo na lamang si Maria sa kwarto kung saan nakalagay ang imahe ng Mahal
na Birhen at siyay nagdasal at sakto namang dumating ang Kapitan Heneral
matapos ang iilang sandal)
TIYA ISABEL: Maria? Anak, tayo na at nandito na ang Kapitan-Heneral.
MARIA CLARA: Opo, tiya.

(Scene)
KAPITAN HENERAL: Hanapin ninyo si Ibarra ngayon din. Nais kong makausap siya sa
lalong madaling panahon.
SALVI AT SIBYLA: Magandang hapon po, Kapitan-Heneral.
KAPITAN HENERAL: Magandang hapon din, mga padre.
TIYAGO AT MARIA: Magandang hapon po sa inyo, Kapitan-Heneral.
KAPITAN HENERAL: Magandang hapon din. Ah, kung hindi ako nagkakamali ay
ikaw si Maria Clara. Akoy nagpapasalamat sa iyo dahil kung hindi dahil sayo ay
wala ng buhay si Padre Damaso ngayon. Nararapat lamang na ikay mabigyan ng
gantimpala dahil sa iyong mga aksyon.
KAGAWAD: Mawalang galang ho, Kapitan Heneral. Andito na po si Don
Crisostomo at siya poy handa na makipagusap sa inyo.
KAPITAN HENERAL: Papasukin siya ngayon din.
PADRE SALVI: Senor, pinapaalala ko lang po sa inyo na siya ay
excomulgado.
KAPITAN HENERAL: Pasabi na lamang kay Padre Damaso na kinakamusta ko
siya at sanay gumaling siya agad.
KAPITAN HENERAL: Ah! Don Crisostomo! Nagagalak akong makilala ka at nais
ko sabihin sayo na ikay walang ginawang mali. Tama lamang ang iyong aksyon at
ipinagtanggol mo ang ala-ala ng iyong ama.
CRISOSTOMO: Ikinagagalak ko rin po na makilala kayo, senor. Ngunit
sigurado po ba kayo sa sinasabi ninyo? Pagpaumanhin niyo po ang aking
pagdududa sapagkat lahat ng aking mga naririnig ay salungat sa inyong sinasabi
ngayon.
KAPITAN HENERAL: Akoy humahanga sa iyong lebel ng pagiisip at respeto,
Don Crisostomo. Ngunit oo, ikay maniwala sapagkat ako na mismo ang nagsasabi
sayo. Simula ngayon ay wala ka na dapat alalahanin. Ako nang bahala na kumausap
sa Arsobispo upang ikay maging malaya na muli at upang matanggal na ang
pagkaexcomulgado mo.
CRISOSTOMO: Maraming maraming salamat po, senor. Hindi ko po alam
kung paano makababawi sa inyo.
KAPITAN HENERAL: Walang ano man, Don Crisostomo. Bumawi ka na lamang
sa pamamagitan ng pagaalaga sa iyong mapapangasawa at sa pagpapatuloy ng
iyong paninindigan sa bansang Pilipinas at sa ala-ala ng iyong tatay.
CRISOSTOMO: Mapapangako ko po iyan, senor. Maraming salamat po
muli. Ako poy aalis na. Pagpalain kayo ng Diyos, senor.
KAPITAN HENERAL: Magiingat ka, Don Crisostomo. Pagpalain ka rin nawa ng Diyos.
(Matapos umalis ni Don Crisostomo ay pinatawag ng Kapitan Heneral ang alkalde at
ang mga kagawad)
KAPITAN HENERAL: Mga ginoo, halika kayo dito.
ALKALDE: [Pati ang mga kagawad] Si, senor?
KAPITAN HENERAL: Hindi na dapat maulit ang nangyari sa pananghalian. At
siguraduhin niyo na ligtas at nasa mabuting kalagayan si Don Crisostomo.
Kailanman ay hindi dapat siya malagay sa peligro. Klaro?
ALKALDE: [Pati ang mga kagawad] Masusunod po, senor.
(Ngayon naman ay tinawag niya si Tiyago)

KAPITAN HENERAL: Nais ko lamang sabihin, kapitan, na ninanais ko na

maging ninong sa kasal ni Don Crisostomo at Maria Clara.
KAPITAN TIAGO: Walang problema po, senor
KAPITAN HENERAL: Mabuti kung ganun.
(Samantala, hinahanap ni Don Crisostomo si Maria Clara at kinatok niya ito sa
kanyang silid sapagkat naririnig niya ang tinig ng boses ni Maria Clara)
CRISOSTOMO: Mahal kong Maria, buksan mo ang pinto.
SINANG: Don Crisostomo, ninanais ni Maria na isulat mo na lamang ang
iyong gustong sabihin sa kanya.

(Scene)
(Dadaloy ang prusisyon)
(Kakanta si Maria Clara)
KAPITAN HENERAL: Don Crisostomo, nais ko lamang ipaalala sa iyo ang
importanteng usapin natin tungkol sa pagkawala ng dalawang sakristang
nagngangalang Crispin at Basilio.
(Scene)
DONYA CONSOLACION: CIERRE TODAS LAS PUERTAS! NO DEJE A NADIE EN!
MGA ALAGAD: Si, seorita.
(Narinig ni Donya Consolacion ang pagawit ni Sisa kayat pinaakyat niya ito agad)
DONYA CONSOLACION: CONSIGALA AQUI!
SUNDALO: Ella esta aqui, senorita.
DONYA CONSOLACION: CANTA!
DONYA CONSOLACION: YO DIJE CANTAR!
DONYA CONSOLACION: CANTA! PUNYETA!
DONYA CONSOLACION: DILE QUE ELLA CANTE, SOLDADO
SUNDALO: Si, senorita. Binibini, kumanta kana. Para hindi na madagdagan
pa ang hirap at sakit mo.
(Kumanta si Sisa at namangha si Donya Consolacion sa kanyang narinig)
DONYA CONSOLACION: Aba, maganda naman pala kumanta ang hampaslupang ito.
(Nagulat ang sundalo at itoy napatitig kay Donya Consolacion)

DONYA CONSOLACION: MALDICION! SALI! AHORA!!!

(Matapos palabasin ni Donya Consolacion ang sundalo ay biglang dumating ang
Alperes)
ALPERES: PUNYETA! Sinong gumawa nito sa kanya? Soldado! Dalahin si
sisa sa isang kwarto at bigyan siya ng komportable at malinis na kama. Bigyan din
siya ng damit at masarap na pagkain at inumin. Kailanman ay hindi na siya papasok
dito at hindi na siya maaaring saktan o lapastanganin! Dadalahin pa natin siya kay
Don Crisostomo bukas na bukas. Gamutin ang kanyang mga sugat. Ahora!
DONYA CONSOLACION: HINDI MO MAN LANG AKO BINATI. NAPAKAWALANGHIYA MO
TALAGA!
(Binalibag lamang ng Alperes ang pinto dahil sa inis kay Donya Consolacion)

(Scene)
KAPITAN TIAGO: Andiyan na ang magasawang Espadana! Sa wakas ay
magagamot na ang aking anak!
(Voice-over ng karumal-dumal na kasaysayan ng dalawang Espadana)
KAPITAN TIAGO: Padre Salvi! Magandang hapon sa iyo! Ito nga pala si Linares.
Ang nais kong makaisang dibdib ng aking anak.
DONYA VICTORINA: Ah, Kapitan, hindi ka ba nagsasawa dito sa bayang ito?
Walang-wala ang bayang ito sa bayan namin ditto sa Pilipinas at sa Europa!
KAPITAN TIAGO: Maaaring tama ka nga, Donya. Ngunit akoy natutuwa na dito
ako naninirahan at kailanman ay hindi ko ipagpapalit ang San Diego sa kahit ano pa
mang bayan. Hindi man ganun kaganda ay marami namang kasiyahan ang
nangyayari dito. Kamakailan nga lang ay dumalaw dito ang Kapitan-Heneral.
DONYA VICTORINA: HA? Ang Kapitan-Heneral?! Sigurado ka ba sa mga pinagsasabi
mo, Kapitan?
KAPITAN TIAGO: Oo, Donya Victorina. Ang Kapitan-Heneral nga ang bumisita sa
San Diego AT, dito sa bahay ko.
DONYA VICTORINA: Ah, ganun ba. Eh Sayang! Sayang at hindi nagkasakit
ng mas maaga si Maria Clara. Sanay naabutan pa namin ni Tiburcio ang Kapitan
Heneral.
DONYA VICTORINA: Siya siya siya! Tapos na iyon. Nasan na ba si Maria?
Kailangan na namin siyang matingnan.
KAPITAN TIAGO: Halinat sasamahan ko kayo, Donya.
(Nagtungo ang tatlo sa silid ni Maria Clara kung saan nandun si Maria Clara at ang
dalawa niyang kaibigan)
LINARES: Padre, nais ko lamang malaman kung nasaan si Padre Damaso?
PADRE SALVI: Dadalaw siya kay Maria Clara. Ang padre ay
nagpapahinga lamang sapagkat itoy galing sa sakit.
LINARES: Salamat po, Padre.
(Pinulsuhan na ni Donya Victorina at ni Don Tiburcio si Maria Clara at binigyan ito ng
gamot)
DON TIBURCIO: Simple lamang ang dapat gawin. Sa umaga ay bigyan siya ng
liquen, gatas, Jarabe de altea at dalawang pildoras de Cinaglosa.
DON VICTORINA: Maria, nais ko rin ipakilala sa iyo si Linares. Napakagwapo at
lalakeng lalake siya no?
(Walang nasabi si Linares at napatitig lamang siya kay Maria ngunit itoy natigil ng
biglang sumigaw si Padre Salvi)

PADRE SALVI: Andito na si Padre Damaso!

(Walang kakibo-kibo si Padre Damaso pagdating at dumiretso lamang ito kay Maria
Clara)

(Scene)
PADRE DAMASO: Anak ko, hindi ka mamamatay. Hindi. Hindi pwede. Hindi ako
papayag anak!
(Matapos nito ay tumindig ang pari at umiyak na parang bata sa balkonahe ng
bahay ng Kapitan)
DONYA VICTORINA: Mawalang galang lang po, Padre. Ito po si Linares. Ang
inaanak ng inyong bayaw.
LINARES: Magandang hapon po, Padre. Ito po ang sulat na pinapadala ni
ninong.
PADRE DAMASO: Nakasaad dito na ikay nangangailangan ng trabaho at
mapapangasawa. Madali nating masosolusyonan ang iyong problema sa trabaho
dahil ikay naging abogado na sa Universidad Central. Sa pagkakaroon naman ng
mapapangasawa ay kakausapin natin si Kapitan Tiago diyan.
LINARES: Maraming salamat po, Padre.

(Scene)
MARIA CLARA: Pia Alba Inay ko
(Makalipas ang ilang araw ay nagkausap-usap sina Kapitan Tiago at Padre Damaso)
KAPITAN TIAGO: Lubhang dadamdamin ni Maria ang iyong pagalis, Padre. Ikay
parang ama narin sa kanya kayat ikalulungkot niya ito ng lubusan.
PADRE SALVI: Totoo nga naman. Ngunit Kapitan, napakawais ng iyong
desisyon na pagbawalan si Maria na kausapin muna si Ibarra. Nakatutulong ito sa
pagpapagaling niya.
DONYA VICTORINA: Mali ka diyan! Ang mga gamot na nireseta ng aking asawa
ang nakapagpagaling sa kanya!
PADRE SALVI: Baka nakakalimutan ninyo na higit pa ng kahit anong
gamot ang malinis na budhi. At dahil diyan, Kapitan, pakihanda si Maria mamaya
upang siyay mangumpisal ulit upang magdire-diretso na ang kanyang paggaling.
KAPITAN TIAGO: Sige po, padre.
(Sumapit ang gabi at nangumpisal na si Maria kay Padre Salvi. Nakinig ang pari sa
sinasabin ni Maria, tila ba binabasa ang nasa isip ng dalaga. Nung lumabas ng silid
si Pari Salvi, ito ay namumutla at nakapangagat labi, kunot ang nuo at pawisan. Sa
malas, siya ang kinumpisalan na di nagtamo nag patawad)
)

[SCENE]
ELIAS: Kapitan Pablo, kamusta po kayo?

KAPITAN PABLO: Akoy lubusang naghihirap. Ang sitwasyon natiy baliktad

na. Datiy ako ang naaawa sayo ngunit ngayon ay ako na ang kaawa-awa sating
dalawa.

ELIAS: Ano po ba ang nangyari at ganito ang sinapit mo,

Kapitan?

KAPITAN PABLO: Wala na ang aking mga anak. Ang aking babaeng anak ay
pinagsamantalahan ng alagad ng simbahan. Dahil dito, ang aking dalawang
binatang anak ay nagsiyasat.

KAPITAN PABLO: Ang aking unang anak ay pinarusahan at pinatay

magkatapos magkaroon ng nakawan sa kumbento. Siyay pinagbintangan at
hinatulang ng ganitong parusa kahit walang patunay ang pagaakusa na ito.

KAPITAN PABLO: Ang isa ko namang anak ay pinahirapan din dahil sa hindi
niya pagdadala ng sedula. Matapang siya. Matibay. Hindi tulad ng kanyang ama.
Kayat siya nagpatiwakal na lamang matapos ang lubusang paghihirap at sakit.

KAPITAN PABLO: Naiintindihan mo ba, Elias? Ito ang aking paghihirap. Ang
aking sumpa.

ELIAS: Naiintindihan ko po, Kapitan. Nais ko po kayong

tulungan, Kapitan. Akoy may nakilala na binatang makapangyarihan at maraming
koneksyon sa mas nakatataas na mga tao sa gobyerno. Ako poy dadayo sa San
Diego upang maparating sa kanya ang iyong mga daing. Sasabihin ko po sa iyong
mga tauhan sa loob ng apat na araw sa baybayin ng San Diego ang sagot ng binata.
Kung siya man ay hindi pumayag ay ako ang unang sasabak sa giyera kasama ka,
Kapitan.

KAPITAN PABLO: Maraming salamat, Elias. Pagpalain ka ng Diyos na

maykapal.
Ang Sabungan

Kinagawian na sa Pilipinas na ang araw ng linggo ay ang pagpunta sa sabungan

[Lumapit si Kapitan Basilio sa isnag tagaroon at siyay nagtanong]
Kapitan Basilio: Alam mo ba kung aling manok ang ilalaban ngayon ni Kapitan
Tiago)?
Unknown: Hindi po pero dalawa po ang dinala niya ngayong umaga. Isa po roon ang
pula at puti na tumalo sa talisain ng konsul.
Kapitan Basilio: Palagay mo bay may laban ang aking mga sasabungin?
Unknown: Sigurado. Ipupusta ko ang aking bahay at damit ba suot.
(Sa pagdating ni Kapitan Tiago, tulad ng lahat ng kilalang sugarol, siyay nakapolo
ng linen, lana ang pantalon, at naka-sumbrero ng buli. Kasunod niya ang dalawang
utusan
na dala ang mga sasabungin.)
Kapitan Basilio: Binalita sa akin ni Sinang ay pabuti na nang pabuti si Maria.
Kapitan Tiago: Bumaba na ang kanyang lagnat, pero siyay nanghihina pa rin.
Kapitan Basilio: Natalo ba kayo kagabi?
Kapitan Tiago: Kaunti. Alam kong nag wagi kayo. Titingnan ba natin kung
makababawi ako sa inyo
ngayon?
Kapitan Basilio: Gusto ba ninyong ilaban ang inyong pula at puti?
[Kinuha niya sa may dala ang lasak at kinaliskisan]
Kapitan Tiago: Depende Depende sa pustahan
Kapitan Basilio: Magkano ba ang ipupusta nyo?
Kapitan Tiago: Hindi kukulangin sa dalawa.
Kapitan Basilio: Nakita nna ba ninyo ang aking itim at puti? (Sinenyasan ang
ang isang lalaking may dala ng lasak)

(Tiningnan iyon ni Kapitan Tiago, tinimbang-timbang at sinipat ang kaliskis sa paag

bago nya isinauli sa may dala)
Kapitan Tiago: Magkano ang inyong ipupusta?
Kapitan Basilio: Kayo.
Kapitan Tiago: Dalawat kalahati?
(Scene)

[SCENE ]
[Naglalakad si Ibarra patungo sa bahay ni Kapitan Tiago]
TIYA ISABEL: Tuloy! Tuloy! Maria, binalik na ulit sa simbahan si Don Crisostomo.
Tinanggap na
Siya muli ng arsobispo.
[Naglaho ang ngiti sa labi ni Ibarra]
CRISOSTOMO: Kararating ko lang. Mabuti na pala ang iyong kalagayan.
[Titignan ni Ibarra si Linares mula ulo hanggang paa]
CRISOSTOMO: Akoy patawarin mo, Maria, sa aking biglaang pagdalaw. Sa ibang
araw na lamang
Ako magpapaliwanag. Tiyak na magkikita pa naman tayo muli.
[Susulyap si Ibarra kay Linares. Magkakatitigan naman si Maria Clara at Ibarra]
CRISOSTOMO: Ako bay makadadalaw sa inyo bukas?
MARIA CLARA: Laging bukas an gaming pintuan para sa iyo, Crisostomo.
[Magpapaalam na si Ibarra at aalis.]
[SCENE ]
[Darating si Ibarra sa pook ng paaralan. Sasalubungin ni Maestro Juan si Ibarra]
NOL JUAN: Don Crisostomo, narito na pala kayo? Lahat kami rito ay
naghihintay sa inyong
pagdating. Mahigpit na pong isang metro ang taas. Mahuhusay at matitigas na
kahoy ang ginamit namin.
Gusto niyo po bang puntahan ang ibaba?
[SCENE ]
[Pinuntahan nila ang ibaba]
NOL JUAN: Ipinasiya ko na pong magpahukay ng daluyan ng tubig para sa
pandilig at
pampataba ng mga halaman. Wala po iyon sa plano, sang-ayon po ba kayo?
CRISOSTOMO: Siyempre naman! Binabati ko kayo sa maganda ninyong ideya. Isa
kang mahusay
na arkitekto. Bago ko malimot, gusto kong malaman ng lahat na hindi ako
ekskumulgado.
NOL JUAN: Hindi naman ho naming pinapansin ang ganyang bagay. Lahat
naman kami ay
ekskumulgado na pati sa Padre Damaso.
CRISOSTOMO: Paano nangyari iyon?
NOL JUAN: Noong nakaraang taon ay may binugbog siya na kapwa niya pari.
[Natamaan ni Ibarra si Elias na isa sa mga nagtatrabaho]
CRISOSTOMO: Maestro Juan, maaari bang ipakita ninyo sa akin ang listahan ng
mga trabahador?
NOL JUAN: Maaari po, ginoo.
[Nilapitan ni Ibarra si Elias]
ELIAS: Kung maaari ko lang kayong maaabla nang ilang oras, mag-usap
po tayo sa aking
bangkang nasa lawa mamayang gabi. May mahalaga po akong sasabihin sa inyo.
[Iaabot kay Ibarra ang listahan. Wala roon ang pangalan ni Elias]

[SCENE ]
LINARES: Ano kaya ang nilalaman ng sulat na ito mula kay Victorina?
[Babasahin ni Linares ang nilalaman ng liham]
VICTORINA: [voic e over] Mahal kong pinsan, sa loob ng tatlong araw nais
kong malaman kung ikay napatay na ng tenyente o napatay mo na siya. Kapag
hindi mo siya hinamon ng duwelo, ipagtatapat ko kay Don Santiago na hindi ka
talaga naging tunay na kalihim ng punong ministro at lahat pa ng pagpapanggap
mo! Ngunit kapag hinamon mo siya sa isang duwelo, nangangako akong ibibigay ko
sayo lahat ng iyong gusto. Ayoko ng kung ano-anong pagdadahilan. Ang
nagmamahal mong pinsan, Victorina de los Reyes de de Espadaa.
[Maglalakad pabalik-balik si Linares]
LINARES: Ngunit, paano? Paano kung mainit ng ulo niya? Paano kapag ang
kanyang asawa ang aking nadatnan? At sino naman ang papaya na maging alalay
ko sa duwelo? Bakit ba ako nagpapauto sa hayop na babaing iyon?
[Darating si Padre Salvi]
PADRE SALVI: Oh! Nag-iisa ka, Ginoong Linares? Nasaan si Don Santiago?
[Darating si Kapitan Tiago]
KAPITAN TIAGO: Padre Salvi.
[Hahalik si Kapitan Tiago sa kamay ni Padre Salvi]
PADRE SALVI: Makinig kayo. Tumanggap ako ng sulat mula sa Maynila na
nagpapatunay sa sulat na ipinabasa sa akin kahapon ni Ginoong Ibarra.
Samakatwid, Don Santiago, ay hindi na ekskumulgado si Ginoong Ibarra at wala
nang sagabal sa kasal.
[Si Maria Clara kasama ang kanyang kaibigan na si Victoria at Sinang ay nakaupo sa
harap ng piyano na palihim na nakikinig sa usapan]
PADRE SALVI: Dati ay hindi ko siya gusto, ngunit ngayon mahirap siya kagalitan
dahil marunong siyang kumilala ng kanyang pagkakamali. Kung hindi lang dahil kay
Padre Damaso!
LINARES: Si Padre Damaso?
PADRE SALVI: [nakatingin lamang kay Maria Clara] Oo, sinabi niya na bilang
ninong ni Maria Clara ay may karapatan siyang hindi pumayag. Sa palagay ko
naman, kung hihingi ng tawad si Ginoong Ibarra ay maaaring magbago ang isip ni
Padre Damaso.
[Tumayo si Maria Clara at si Victoria]
MARIA CLARA: Papasok lamang po kami sa aking silid.
[Papasok sila sa silid ni Maria Clara]
KAPITAN TIAGO: Sige lamang, anak. [titingin kay Padre Salvi] Paano kung hindi siya
patawarin?
PADRE SALVI: Sa tingin ko naman ay maiintindihan ito ni Maria Clara kung
sakaling iyon ang mangyari.
[Dumating si Ibarra kasama si Tiya Isabel. Lalapit si Ibarra sa kay Kapitan Tiago,
Linares, at Padre Salvi upang magbigay galang. Kataka-taka ang ipinapakita ng
mukha ni Ibarra noong iaabot ni Padre Salvi ang kaniyang kamay.]
PADRE SALVI: Wag kang magtaka. Ang katotohanan ay pinupuri kita sa harap
nila.
CRISOSTOMO: Ay, maraming salamat po!
[Lalapit si Ibarra kay Sinang]
SINANG: Saan ka ba nagsuot maghapon?
CRISOSTOMO: Sumunod ka sa akin.
[Pupunta sila sa kabilang dulo na bahagi ng sala]
CRISOSTOMO: Tapatin mo ako. Galit ba sa akin si Maria?
SINANG: Ewan ko. Pero lagi niyang sinasabi na mas magiging mabuti kung
kalilimutan mo na siya, sabay iiyak. Gusto siyang ipakasal ni Kapitan Tiago at Padre
Damaso sa ibang binata. Hanggang ngayon naman ay hindi tiyak ang kaniyang
kasagutan. Ay! Kaninang umaga ay pinag-uusapan ka naming dahil baka ikaw ay
may ibang dalaga nang nililigawan. Sabi niya tama lang iyon sabay bumira
nanaman ng iyak!
CRISOSTOMO: Pakisabi naman sa kanya na gusto ko siyang makausap nang kami
lamang.
SINANG: Mukhang malabo yang mangyari pero wag ka mag-alala,
makakarating sa kanya.
CRISOSTOMO: Kailan ko malalaman ang sagot?
SINANG: Bukas ay pumunta ka sa aming bahay at sasabihin ko sayo. Teka!
Ano nga pala ang lihim na ipagtatapat mo?
CRISOSTOMO: Magiging kasosyo ko ang iyong ama sa itatayong pabrika ng
langis ng niyog sa Los Baos.
SINANG: Iyan lang ba? Sus! Akala ko kung ano.
CRISOSTOMO: Ayokong ipamalita mo ito sa iba ah?
SINANG: Bakit ko naman ipamamalita? Sino ba ang interesado sa langis ng
niyog?
[Aalis si Sinang at tutungo sa kinaroroonan ng mga kaibigan]
CRISOSTOMO: Ah.... mauuna na po ako.
[Nakatingin lamang ang tatlong lalaki kay Ibarra na may hindi maintidihang
ekspresyon.]

[SCENE ]
[Nagtagpo sa sementeryo ang tatlong lalaki upang pag-usapan ang isang balak.
Silay nagbubulungan sa may pintuan. Habang nag-uusap ang tatlong lalaki, si
Lucas ay papunta rin sa sementeryo upang makipagkita sa tatlong lalaki. Siya ay
sinusundan ni Elias]
LALAKI 1: Nakausap mo na ba si Elias?
LALAKI 2: Hindi. Alam mo naman na hindi siya gaanong nagsasalita. Pero
siguradong kaisa natin siya dahil iniligtas ni Don Crisostomo ang kanyang buhay.
LALAKI 3: Shhhhh! Wag kayong maingay! May paparating.
[Natahimik ang lahat]
LUCAS: [pabulong] May sumusunod sa akin. Hindi kaya isang guardia
civil?
ELIAS: [pabulong] Ang sabi nila ay ditto ang tagpuan, may inililihim
yata sa akin na masamang balak ang magkapatid.
[Narating ni Lucas ang pintuan ng sementeryo]
LALAKI 3: Ikaw na ba?
LUCAS: At kayo na rin ba?
[Tatango ang tatlong lalaki]
LUCAS: Hindi ko alam kung sino, ngunit may sumusunod sa akin.
Maghiwalay-hiwalay na tayo! Bastat matatanggap ninyo ang mga armas bukas
bukas ng gabi. Tandaan ninyo, ang isisigaw ay Mabuhay si Don Crisostomo! Dali!
Lakad na!
[Aalis ang tatlong lalaki at magtatago si Lucas sa may pintuan ng sementeryo]
LUCAS: [pabulong] Ngayon ay malalaman ko kung sino ang sumusunod
sa akin.
[Patuloy sa paglakad papunta sa pintuan ng sementeryo si Elias na palinga-linga]
ELIAS: Mukhang naatraso ako. Pero baka sakaling bumalik sila.
[Umambon kayat sumilong si Elias sa may pintuan. Lumabas si Lucas mula sa
kaniyang pinagtataguan.]
ELIAS: Sino ka?
LUCAS: At ikaw, sino ka rin?
[Natahimik sila pareho nang sandali]
ELIAS: Ano ang iyong pakay rito? Ano ang hinihintay mo?
LUCAS: Hinihintay ko ang alas-otso. Ibig kong ipili ako ng mga patay ng
masuwerteng baraha. Nais kong manalo sa sugal ngayong gabi. At ikaw?
ELIAS: Pareho mo rin.
LUCAS: Mabuti! May makakasama ako!
[Mag-iisip si Lucas]
LUCAS: Tinamaan na ng lintik! Hindi nga pala pipili ng masuwerteng
baraha ang mga patay kung sobra sa isang tao ang kaharap.
ELIAS: Ah basta hindi ako ang aalis.
LUCAS: Ganito na lang, tayo ay magsugal. Ang siyang matalo ang aalis.
ELIAS: Payag ako!
[Nagpalakad-lakad ang dalawa upang humanap ng puwestong mapagsusugalan]

[SCENE ]
[May dalawang guardia civil na naglalakad sa lasangan]
GUARDIA CIVIL 1: Ang ginaw! Tapos wala pa tayong nahuhuli sa mga dapat
nating hulihin! Wala na kasing lumalabas sa kalye ng gabi. Naiinis na ako ah!
GUARDIA CIVIL 2: Ako rin! Mabuti na lang at nandito raw si Elias. Sabi ng
tenyente, sino man ang makahuli kay Elias ay hindi lalatiguhin sa loob ng tatlong
buwan!
GUARDIA CIVIL 1: Natatandaan mo na ba ang hitsura niya?
GUARDIA CIVIL 2: Oo naman. Matangkad sabi ng tenyente, katamtaman ayon kay
Padre Damaso. Kayumanggi. Uhmmm. Itim ang mata at buhok, regular ang
tangos ng bilig, at regular din ang bibig. Walang balbas.
GUARDIA CIVIL 1: Ano ang pagkakakilanlan sa kanya?
GUARDIA CIVIL 2: Itim na pantalon daw at itim na pantaas, mamumutol ng kahoy.
GUARDIA CIVIL 1: Hindi na siya makakaligtas sa akin!
[Habang sila ay naglalakad nakita nilang naglalakad si Lucas na kasunod si Elias.
Lalapitan ng isa si Lucas at hahawakan sa balikat. Titignan nila si Lucas]
GUARDIA CIVIL 2: Walang sinabi ang tenyente tungkol sa peklat. Saan ka pupunta?
LUCAS: Magpapamisa ako para bukas.
GUARDIA CIVIL 1: Kilala mo ba si Elias?
LUCAS: Hindi ko po siya kilala.
GUARDIA CIVIL 1: Ah bastat ipagbigay alam mo sa amin kung makakakita ka ng
lalaking matangkad o katamtaman ang taas, itim ang matat buhok.
GUARDIA CIVIL 2: Sige na! Lakad!
[Itutulak si Lucas na lalakad lamang palayo]
GUARDIA CIVIL 2: Alam mo ba kaya magkaiba ang paglalarawan ni Padre Damaso at
ng tenyente sa katangkaran ni Elias dahil nakahilata sa putik noong makita niya si
Elias!
GUARDIA CIVIL 1: Matalino ka ah!
[Mapapadaan sa dalawang guardia civil si Elias]
GUARDIA CIVIL 1: Ikaw! Saan ka pupunta?
ELIAS: Pupuntahan ko ang nang-insulto at nanggulpi sa kapatid ko. May
peklat po siya sa mukha. Ang ngalan niya ay Elias.
[Gulat na magkakatinginan ang dalawang guardia civil at saka tatakbo patungo sa
simbahang pinuntahan ni Lucas]

[SCENE ]
[Si Don Filipo at Pilosopo Tasyo ay nag-uusap sa tahanan ni Pilosopo Tasyong. Si
Pilosopo Tasyo ay nanghihina sapagkat siyay may karamdaman.]
DON FILIPO: Masyadong laganap ang balita tungkol sa mga ilaw na nasilayan
sa sementeryo.
PILOSOPO TASYO: Ah! Narinig ko nga.
DON FILIPO: Siyanga pala, tinanggap na ng alkalde ang pagbibitiw ko sa
tungkulin.
PILOSOPO TASYO: Naniniwala akong ang pagbitiw mo sa iyong katungkulan ay hindi
nararapat at napapanahon. Tandaan na ang pinuno ay hindi dapat iniiwan ang
kanyang mga tauhan lalo na kung mayroong digmaan.
DON FILIPO: Paumanhin po, ngunit buo na ang aking desisyon.
[Uubo si Pilosopo Tasyo]
DON FILIPO: Hindi niyo po ba kailangan ng mga gamot? Mukhang malubha na
ang inyong karamdaman.
PILOSOPO TASYO: Hindi nangangailangan ng gamot ang taong malapit ng yumao.
Mas kakailanganin ito ng mga taong maiiwan niya.
[Mapapatungo na lamang si Don Filipo at tatango]
PILOSOPO TASYO: Ah, Filipo, maaari mo bang sabihin kay Don Crisostomo na
makipagkita sa akin sa loob ng ilang araw?
DON FILIPO: Wala pong problema. Makararating ito sa kanya.
PILOSOPO TASYO: Maraming salamat. Nais ko lamang siyang makausap bago ako
tuluyang mamaalam.

[SCENE ]
[Nagmamadaling pumunta si Padre Salvi sa tahanan ng alperes]
PADRE SALVI: Alperes! Alperes!
[Lalabas ang alperes at si Donya Consolacion]
PADRE SALVI: May kailangan akong sa---
ALPERES: Nako! Alisin mo na nga ang iyong mga kambing! Walang ibang
ginawa kundi sirain ang aking bakod! Hindi na nakatutuwa!
PADRE SALVI: Sa susunod na natin pag-usapan ang tungkol diyan! Nanganganib
ang buhay ng lahat?
D. CONSOLACION:
Nanganganib ang buhay ng lahat? Ano ang ibig mong sabihin,
Padre Salvi?
PADRE SALVI: May babaeng nangumpisal sa akin. Sinabi niyang may pag-aaklas
na magaganap!
Sasalakayin ang kuwartel at kumbento!
ALPERES: Ano? Hindi sila maaaring magtagumpay! Kailangan natin silang
pigilan!

[SCENE ]
[Si Ibarra ay nagsusulat at biglang dumating si Elias na humahangos]
CRISOSTOMO: Oh, Elias! Bakit ka humahangos?
ELIAS: May kailangan po akong ipagtapat sainyo. Mayroon pong
magaganap na paglusob sa kuwartel at kumbento! At at.. Don Crisostomo
CRISOSTOMO: Iyan ba ang aking pinaglaanan ng pera?
[Mapapatungo si Elias]
ELIAS: Opo.
[Magugulat si Ibarra]
ELIAS: Kailangan nating sunugin ang mga aklat at kasulatan dahil hindi
na maiiwasang ikay masangkot. Tiyak akong ang inyong ngalan ang isisigaw nila!
[SCENE ]
[Pinipili nina Elias at Ibarra ang mga aklat at kasulatan. May mababasang kasulatan
si Elias]
ELIAS: [nagtataka] Don Pedro Eibarramendia?
CRISOSTOMO: Ninuno ko siya. Ang kanyang apelyido ay pinaikli lamang at iyon
ang gamit naming ngayon.
[Tatalikod si Elias kay Ibarra]
ELIAS: [pabulong] Ninuno niya ang taong dahilan ng kasawian ng aking
pamilya.
[Titingin ng masama kay Ibarra at iiwas muli ng tingin]
ELIAS: Mauuna na ako
[Dali-daling aalis si Elias]

[SCENE ]
TIYA ISABEL: Maria? Hindi ka ba kakain?
MARIA CLARA: Wala po akong gana.
SINANG: Halika na lang dito at tumugtog tayo!
[Lalapit si Maria kay Sinang na malapit sa piyano. Magbubulungan silang dalawa.]
[Palakad-lakad at hindi mapakali si Padre Salvi]
MARIA CLARA: Nasaan na kaya si Crisostomo?
[Tutunog ang kampana at tatayo ang lahat upang magdasal. Biglang darating si
Ibarra]
MARIA CLARA: Crisostomo.
[Maririnig ang mga putukan at sigawanTulisan! Tulisan! . Magugulat ang lahat.
Magyayakapan sa takot sina Maria Clara at Sinang, magtatago si Padre Salvi, hindi
aalis si Ibarra sa kanyang kinatatayuan, magdadasal si Tiya Isabel]
TIYA ISABEL: Halinat dito kayo sa silid!
[Dadalhin ni Tiya Isabel sina Maria Clara sa silid at aalis naman sina Padre Salvi at
Ibarra]
[SCENE ]
[Si Ibarra ay papasok sa kanyang tahanan]
CRISOSTOMO: Pakihanda po ang aking kabayo.
[Mag-aayos ng kagamitan si Ibarra. Kukunin niya ang kanyang baril. Biglaang may
kumatok nang malakas sa pintuan.]
GUARDIA CIVIL: CRISOSTOMO IBARRA! CRISOSTOMO IBARRA!
[Pag-iisipan ni Ibarra kung siya ay lalaban. Binitiwan niya ang kanyang baril at
binuksan ang pinto.]
GUARDIA CIVIL: Sumama ka sa amin!
[Dinakip nila si Ibarra]
[SCENE ]
TAGAPAGSALAYSAY: Nababalot
parin sa takot ang bayan ng San Diego dahil sa naganap noong nakaraang gabi.
Walang nagtatangkang lumabas sa kanilang mga tahanan hanggang
[May isang batang maglalakad. Magsusunuran ang iba]
BABAE 1: Ano ba kasi ang nangyari?
LALAKI 1: May mga nagsasabing si Kapitan Pablo raw ang namuno sa
pagsalakay.
BABAE 2: Sabi naman sa akin, balak daw itanan ni Don Crisostomo ang
kaniyang kasintahan dahil ipapakasal siya sa iba. Kaya ayun, pati sa simbahan siya
ay may galit. Pinigilan lamang ito ng mga guardia civil sa tulong ng Kapitan Tiago.
[May lalapit na isa pang lalaki]
LALAKI 2: Huy! Alam ba ninyong may isang lalaking nakitang nakabitin sa
ilalim ng isang puno. May peklat ang kanyang mukha!
[SCENE ]
[Ang alperes, Donya Consolacion, Kapitan Tiago, at Padre Salvi ay nasa kwartel]
ALPERES: Umamin ka! May kaugnayan ba si Crisostomo Ibarra sa
kaguluhang nangyari?
TARSILO: Wala siyang kinalaman dito! Ginawa naming iyon upang
ipaghiganti an gaming ama!
ALPERES: Paluin iyan ng yantok hanggat sa umamin!
[Pinapalo ng yantok si Tarsilo]
PADRE SALVI: Hindi ko kaya ang ganitong tanawin!
[Lalabas si Padre Salvi]
TARSILO: Wala kayong makukuhang impormasyon sa akin!
D. CONSOLACION: Sige lang!
Paluin niyo pa!
TARSILO: Padaliin niyo na lamang ang aking kamatayan!
[SCENE ]
[Ang mga pamilya ng mga nabilanggo ay naghihintay sa labas ng kwartel. Pinalabas
na ang mga bilanggo at nilapitan sila ng kanilang mga pamilya. Lumabas si Ibarra]
BABAE: Kung sino pa ang may sala siya pa ang walang gapos!
CRISOSTOMO: Lagyan na ninyo ako ng gapos.
[Sinunod ng mga guardia civil ang ipinag-uutos ni Ibarra. Malungkot si Ibarra dahil
walang sumalubong sa kanya at siyay pinagbibintangan ng mga tao.]
[SCENE ]
PASTOL: Tandang Tasyo! Tandang Tasyo!
[Papasok siya sa tahanan ni Pilosopo Tasyo. Makikita niya itong wala ng buhay.]
PASTOL: TANDANG TASYO!
[SCENE ]

DONYA VICTORINA: Kung babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat

siya ay isang Pilibustero!

KAPITAN TIAGO: Kung ano man ang mangyari, isang bagay ang malinaw.
Ipagiisang dibdib ko si Maria at si Linares at akoy magsasagawa ng isang
napakaengrandeng pista!

(Kinabukasan, sa bulwagan ni Tiago ay punong-puno ito ng mga bisita na may

samut-saring mga kumento)

BABAE 1: Kundi ba naman napakatanga ni Maria! Hindi niya ba

makita na pera lamang ang habol ng Linares na iyon?!

BABAE 2: Siyay hindi tanga ngunit may paninindigan. Mahal

niya si Don Crisostomo kayat mas pipiliin niya nalang na ikasal kay Linares upang
hindi na malagay pa sa peligro si Don Crisostomo.

(Nalungkot lalo si Maria sa kanyang narinig at siyay umalis at nagtungo sa asotea

at doon ay natanaw niya ang dalawang lalaki at dahan-dahang nakilala ang
lalakeng bumaba at nagtanggal ng sombrero)

MARIA CLARA: CRISOSTOMO!

CRISOSTOMO: MARIA! AKALA KOY HINDI NA KITA MAKIKITA PA! AKOY
TAKOT NA TAKOT!

MARIA CLARA: MAS MASIDHI ANG TAKOT NA NADAMA KO,

CRISOSTOMO. IKAMAMATAY KO NA ANG KALUNGKUTAN NA AKING NADARAMA.

CRISOSTOMO: TAHAN NA, MARIA. TAHAN NA. AKOY NANDITO NA.

WALA KA NG DAPAT IKATAKOT PA.

MARIA CLARA: CRISOSTOMO AYOKO. AYOKONG PAKASALAN SI LINARES!

GINAGAWA KO LAMANG ITO ALANG-ALANG SA DALAWA KONG AMA AT SA NANAY
KONG PUMANAW NA NGUNIT IKAW LANG! IKAW LANG ANG MAHAL KO CRISOSTOMO!
IKAW LANG AT WALA NG IBA PA! MAHAL KO, ALAM MO YUN, DIBA?

CRISOSTOMO: OO, MAHAL KO. ALAM KO YUN. NGUNIT KUNG GANUN

AY NAIINTINDIHAN KITA. OO, NAPAKASAKIT. NAPAKAPAIT NG GANITONG KLASENG
KAPALARAN. ALAM MONG IKAW LANG ANG MAHAL KO. PERO PARA SA IKABUBUTI
NATING DALAWA, AKO NA MISMO ANG BIBITAW, MARIA. DAHIL ANG INAALALA KO
LAMANG AY IKAW. KAHIT HINDI NA AKO. IKAW LANG, MARIA. IKAW LANG. DAHIL IKAW
ANG MAHAL KO. IKAW AT IKAW LANG. NGAYON AT MAGPAKAILANMAN, MARIA.

MARIA CLARA: IPANGAKO MO SAKIN, CRISOSTOMO! IPANGAKO MO

NA AKO LANG! KAHIT SA SUSUNOD NA BUHAY AY AKO LANG!

CRISOSTOMO: IKAY KUMALMA, MARIA. KAILANGAN KO PA BANG

IPANGAKO YAN? PERO OO, PARA SA IKAGAGAAN NG LOOB NG PINAKAMAMAHAL KO,
OO, IKAW LANG, MARIA. SA BUHAY NA ITO AT SA SUSUNOD. NGAYON AT
MAGPAKAILANMAN. SA NGALAN NG DIYOS, IKAW LANG.

MARIA CLARA: SALAMAT, CRI---

(Bago pa man matapos ni Maria ang kanyang sasabihin ay niyapos na ito ng

pagkahigpit-higpit ni Crisostomo habang siyay humagulgol at sa huling
pagkakataon ay nagpaalam ito at hinalikan si Maria)

[SCENE]
[Si Elias at Crisostomo ay nasa isang Bangka]
CRISOSTOMO: Ang mata koy nakikita na ang nakasusuklam na lipunan, na
nangangailangan ng lunas. Sila ang lumikha ng aking pagiging salarin!
CRISOSTOMO: Elias, sumama ka sa akin sa Espanya. Magpakalayo-layo tayot
magsaya.
ELIAS: Salamat sa pag-alok, ginoo, ngunit paumanhin sa pagtanggi. Hindi koi big na
lisanin ang bansang aking kinalakhan kahit pa ganito ang kalagayan.
[Palapit ang Bangka sa may palasyo]
ELIAS: Ginoo, kumubli ka sa damo! Madali ka!
[Sa tapat ng palasyo]
GUARDIA CIVIL: Tigil! Sino ka at ano ang inyong layon dito?
ELIAS: Galing ho ako sa Maynila at aking nirasyunan ng damo ang hukom at kura.
GUARDIA CIVIL: Lakad! Huwag kang magpapasakay. May isang bilanggong
nakatakas. Kapag nahuli moy magbalik kat ikay gagantimpalaan.
[Kinaumagahan]
ELIAS: Ginoo, ayan na ang palwa. Humiga kayo at matakpan ng bayong.
ELIAS: Sisisid ako palayo sa inyo upang silay iligaw. Magpapahabol akot iligtas
ninyo ang sarili ninyo. Magkikita tayo sa Noche Buena.
[Elias tumalon mula sa bangka upang magpahabol sa mga tulisan]
[SCENE]
[Maria Clara may hawak ng dyaryo, umiiyak]
DAMASO: Bakit ka tumatangis, anak ko? Nagkatampuhan ba kayo ni Linares?
MARIA CLARA: Mahal po ba ninyo ako? Kung gayon ay tulungan ho ninyo ang aking
ama upang sirain ang kasunduan ng aking kasal! Noon ay ibig ko pang mabuhay
sapagkat alam kong naririyan siyat naaalala ako. Ngunit ngayoy wala nang natitira
sa akin kundi ang kumbento o ang libingan.
DAMASO: Dios Mio! Patawarin mo ako sapagkat ako ang nagdulot sa iyong
kasawian.
MARIA CLARA: Kung gayoy hayaan ninyo ako magmongha.
DAMASO: Hindi moa lam ang mga lihim sa likod ng makakapal na pader ng
kumbento.
MARIA CLARA: Kumbento o libingan?
DAMASO: Magmongha ka! Huwag ka lang magpakamatay, anak ko!
[Umalis si Damaso nang malungkot at napabuntong-hininga]
[SCENE]
TATAY: Magda-dalawang buwan na simula nang natagpuan ka naming duguan. AKala
namiy hindi ka na mabubuhay!
BASILIO: ANg Diyos na ang bahala magbigay sainyo ng gantimpala dahil sa inyong
kabutihan. Ngunit ang nais ko ngayoy Makita ang aking ina at kapatid. Hahandugan
ko siya ng aginaldo ng isang anak!
TATAY: Baka ikamatay moa ng pag-uwi mo.
BASILIO: Dalawa lamang ang anak ng aking ina, ngunit kayo ay marami. Hayaan ho
ninyo akong bumisita sapagkat baka isipin ng aking ina na akoy yumao na.
[SCENE]
[Hinanap ni Basilio ang Ina]
[May nagbato sa kaniya ng bato habang naglalakad]
[Umakyat si Basilio sa puno at nahulog]
[Nakita at namukhaan siya ng kaniyang ina, ngunit wala nang malay si Basilio dahil
sa pagkahulog]
SISA: (humikbi at sumigaw)
[Inagawan na siya ng buhay, tsaka naman nagising si Basilio]
[Tumatangis si Basilio]
[Dumating si Elias]
[SCENE]
ALPERES: KAPITAN HENERAL! Nakatanggap ako ng balita. Si Elias po ay hindi pa
patay! Siya po ang namumuno sa pagaalsa gamit ang perang kanyang ninakaw kay
Don Crisostomo!
KAPITAN HENERAL: Punyeta! Hindi bat nung una palang sinabi ko na, inosente si
Don Crisostomo?! Magpadala ka ng mga sundalo sa bawat sulok ng San Diego!
Magpapatawag din ako ng mga tauhan ko galling sa lungsod. Sapat na naman
siguro ang limang pulutong. Ngunit ngayon, utusan mo na ang mga pulutong mo!
ANDALE!
ALPERES: SI, SENOR! ANDALE MGA DE PUTA! GALIT NA ANG KAPITAN HENERAL!
ANDALE! HULIHIN SI ELIAS AT SIGURADUHING WALANG NI ISANG BUHOK NI DON
CRISOSTOMO ANG MADUDUNGISAN! PRONTO!

[SCENE]
CRISOSTOMO: ELIAS! Bakit pa tayo tumalon? Sanay nagpakita nalang tayo upang
matapos na ang kaguluhan! Sanay hinarap natin ang ating kapalaran nang parang
tunay na lalake!
ELIAS: Kapatid! Ano ka ba naman? Mas gugustuhin mob a na patayin nila tayo nang
walang awa? O mas gugustuhin mo ba na tayo ang pumatay sa kanila?
CRISOSTOMO: Anong pinagsasabi mo Elias???
ELIAS: Tulungan mo ko, kapatid. Tulungan mo ko at magkasama nating lulupugin
ang San Diego!
CRISOSTOMO: HINDI! HINDI MAARI! ELIAS! MAGISIP KA NG DIRETSO!
(Susugod agad si Elias sapagkat bumunot na si Crisostomo ng kanyang espada)
ELIAS: Magisip ka nang mabuti kapatid! Ikay nabubulag lamang!
CRISOSTOMO: HINDI ELIAS! Ikaw ang nabubulag! Akala ko pa naman ay
mapagkakatiwalaan ka!
ELIAS: PUNYETA! Akala ko na IKAW ANG MAPAGKAKATIWALAAN! NAGKAMALI PALA
AKO!
CRISOSTOMO: ITIGIL MO NA TO KAPATID!
ELIAS: MATAPOS MO AKONG IWAN SA ERE?!
CRISOSTOMO: SAPAGKAT MALI ANG GINAGAWA MO!
ELIAS: MALI NA KUNG MALI. KAILANGAN KONG MAIPAGHIGANTI ANG MGA
KABABAYAN NATIN! O KUNG SA LAGAY NA ITO AY ANG MGA KABABAYAN KO!
SUMAMA KA SA MGA PUTANG ESPANYOL MO!
CRISOSTOMO: TAMA NA ELIAS! TAMA NA!
ELIAS: AT BAKA NAKALILIMUTAN MO, MGA NINUNO MO ANG UMUBOS SA ANGKAN
KO!
(Matapos nito ay nagkapatayan na ang dalawa matapos ang mahaba at madugong
away)