Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
DylonRobbins
PORTUG230
May202016
Arquitecturadelacarne:OscarNiemeyeracontraluzdeunalecturadeMriodeAndrade
UndibujodelarquitectocariocaOscarNiemeyermuestratreslneassinuosasquecruzan
unpapel.Lafiguracinesambigua.Nosesabeconexactitudsisetratadedunas,montaas,
quizunasolasenlasuperficiedeunmarvaco.Lacurvaturadelaslneaspocoapocose
conviertenenlneasrectasque,entodocaso,conservansobreelfinaleltemblordelamanoque
lasprodujo.Bajolaslneas,Niemeyercolocaunamujerdesnuda.Suspiernascruzadasimitan
verticalmentelacurvaturadelaslneassuperiores.Asumimosqueestacostada.Subrazose
pierdeenlasuperficieperladadelapgina.Laslneasquecomponensucuerpoestablecen
DelRo2
firmementelosespaciosdesuocupacin,casialamaneradeunacaligrafaaprendidade
memoria.Anms,alseguirelbocetosepercibeunainterrupcinporletrashundidasenel
bordemsbajo.Niemeyerescribe,entonces,estosversos.
Noonguloretoquemeatrai
nemalinhareta,dura,inflexvel,
criadapelohomem.
Oquemeatraiacurvalivreesensual,
acurvaqueencontronasmontanhas
domeupas,
nocursosinuosodosseusrios,
nasondasdomar,
nocorpodamulherpreferida.
Decurvasfeitotodoouniverso,
ouniversocurvodeEinstein.(9)
Mujer,marygeografaconfiguranelbordesensibleenelqueelarquitectoconstruyela
marcasingulardesuarquitectura.Sujuegodeequivalencias,entrelahipstasisyelarquetipo,
sublimanlaimagenidealdeunterritorio,perotambindelcuerpoqueloinspiraylohabita.La
mujeracostadaapoyasubrazo,perosumanodesvanecidasefundeconlahoja.Niemeyerdibuja
confirmezauncuerpoque,enltimotrmino,sirvedeterritorioparasusplanosdonde
proyectarsusfantasasyobsesiones.Ademanesanlogosparaelarquitecto:figurarunamujer;
marcarunahoja;levantarlasfundacionesdeunmonumento.
DelRo3
LosmismosversoscomienzanAscurvasdotempo,lasmemoriasdeNiemeyer.El
arquitectonotemesuspropiasobsesiones.SehablasinmuchadificultadqueOscarNiemeyeres
elarquitectodelascurvas.Unvaivnexpresadoenlavacilacinconstanteentreuna
imaginacinformalregulada,consciente,profundamentecontroladayloscuerposque
supuestamentelajustifican,generandocasisinquererlounexcedente.Labsquedadelacurva
pareceporfiadamenteidealista.Lamontaa,losrosyelmar,elcuerpodamulherpreferida.
Sugenealoga,sinembargo,rehyelasimplificacinmimtica.Enesteensayo,quisiera
intervenirlapoticaconfesadadeNiemeyerconeltextoOAleijadinho(1935),deMriode
Andrade,enelqueelescritordefiendelaobradelarquitectobarrocoAntonioFranciscoLisboa.
LamiradadeMriodeAndradepermitiramostrarelrecursoformaldelacurvaencontrastecon
lacorporalidadquepretendeexpresar.Unadialcticaentrelacurva,ledaalamanerade
remanenteformaldetradicionesvernculas,ylasfiguracionesqueNiemeyertestifica.Este
forcejeomuestra,segncreo,enqumedidasusobrasfuncionancomotecnologasde
racializacin,queenelcasodeNiemeyerocurremediantelaproduccindeuncuerpoabstracto,
generalizado,peroquenoevitaqueenltimotrminonopuedeevadirlasmarcasy
excedentesdeunterritorioracializado.Sugiero,entonces,quelalecturadelaobradeNiemeyer,
traspasadaporeltamizdeMriodeAndrade,muestraeldesbordedelacarnesobreloscuerpos
arquitectnicosabstractosdelmodernismo.
Antesdeanalizarestevnculoquisieraencararunpuntopreliminardelargumento.Por
qutendrasentidorealizarunaoperacincrticadesdeunaarquitecturaquevivesuapogeoenla
dcadadelos50hacialaliteraturamodernistadelos30?QujustificavolveraMriode
DelRo4
AndradeparacomprenderlascurvasdeOscarNiemeyer?Elrecorridonoesevidente.Larazn
seencuentraenlaevolucinhistricadelosmovimientosmodernistas,entreelloslas
vanguardias.SiguiendoaManfredoTafuri,laideologaburguesaylaanticipacinactan
simultneamenteenlasexpresionespictricasyliterariasdelavanguardiaenEuropa(4).
Durantelasdcadadelos30seconstruyelaimagendelfuturoqueregirlosperiodossiguientes,
enespecial,frentealimpactoquesignificlaciudadmodernaparaelcampocultural.Antela
incapacidaddelosmovimientosartsticosdedarformaconcretaaestereclamodelarazn,la
arquitecturaasumelatareadeabsorbereirmsalldetodoslosreclamosdelosmovimientos
devanguardia(Tafuri96).Loqueenpoetasypintoresnoexcedeelgnerodelmanifiesto,enla
arquitecturasetransformaenobjeto,paisajeurbano,polticasocial.As,existeuntrficode
expectativasydemandasformalesentreambosperiodosque,enelcasoLatinoamericano,est
fuertementevinculadoalafiguradelEstado.Serbajoelalerodelasinstitucionesestatalesque
tantolosartistascomolaarquitecturarealicenproyectosinimaginablesparaelterritorioeuropeo.
1
MientrasqueenEuropahablaramosconalgodecertezadeuntraspasodelavanguardiahacia
elmodernismoarquitectnico,talycomolohaceManfredoTafuri,enLatinoamricalos
significantesdeestosperiodos(vanguardiasadjetivadas,modernismomltiples)soloadquieren
gravedadcuandoselosoponeasuscontraparteshistricaseinstitucionales,esdecir,elpasode
laconstruccindeunaculturaalrededordelEstadonacional,despusdelacrisisde1929,hacia
unEstadodesarrollistaenladcadadelos50.Estacercanaconelaparatoestatalgenera,por
1Enestesentido,esteltimoaspectohacedelestudiodeesteitinerariolatinoamericanonounanarracin
alternativaoperifricadelarteylaarquitecturamodernistas,sinounailuminacindetodaunreadelmodernismo
oscurecidaporlaprovincializacineuropea.
DelRo5
supuesto,unaseriedetransformacionesenlasmanerasusualesenquehablamosdela
vanguardiaylosmovimientosmodernistas.Lacrticaylaexperimentacinformalserealizaren
elmarcointernodelasinstituciones.SepreguntaAdrinGorelik,Cmohablardevanguardia
silapricipaltareaqueseautoasignLatioamricafueladeconstruccindeunatradicin?
Lasexigenciasdeldiscursonacionalenterritoriosconhistoriasposcolonialespliegala
sensibilidadmodernahaciasudimensinconstructiva(Gorelik94).Lasvanguardiasy
movimientosmodernistaslatinoamericanosparticipanactivamenteenlacirculacindela
vanguardiamedianteunacrticadelacrtica,unarespuestaalasinvectivasantiinstitucionales
asociadasalasvanguardiashistricas,quesevuelvenhaciasucarizproductivoyestatal,porlo
quequedacuestionadoentodalalneaelconjuntodepostuladosconqueseasociaclsicamente
lavanguardia:lanegatividad,elcarcterdestructivo,elcombatelainstitucin,ladestruccin
delatradicin,elinternacionalismo(Gorelik94).
LascurvasdeNiemeyer,desdeesterelato,seoriginanenlaesferadelarecepciny
cuestionamientoalmodernismoenLatinoamrica.Niemeyerfueunpartcipeactivoenla
constitucindeestemovimientoenBrasil.Haciaelao1936seterminabalaconstruccindel
MinisteriodeEducacin,edificioenelqueparticipNiemeyerjuntoaLucioCosta,quien
articulelmovimientoentornoasufigura.ElMinisterio,msqueunaapuestapolmica,
consagrabaelestilomodernistabrasileo.Elestilointernacionalparecahaberalcanzadoun
lmitejuntoconsucanonizacin,ylaalegratcnicadelconcretosehabadetenidoenla
iteracindelasrectas.Niemeyercomienzasuintervencinenlatramadeestaestticaconlas
construccionesdePampulha,recintosmoduladoscompletamenteentornoalacurva.As,
DelRo6
reconoceNiemeyer,etudocomeouquandoinicieiosestudosdePampulhaminhaprimeira
fasedesprezandodeliberadamenteonguloretotolouvadoeaarquiteturaracionalistafeitade
rguaeesquadro,parapenetrarcorajosamentenessemundodecurvaseformasnovasqueo
concretoarmadooferece(261).AlbordedelalagunaartificialdePampulha,Niemeyerdispuso
laiglesiadeSoFranciscodeAsssis.Laquietuddelaguacontrastaconlaimaginacin
curvilneadeNiemeyer.Silaluzlopermite,sepuedeverelreflejodelaiglesiasobrela
superficiedelalagunacomounafotografadeformasundvagas,unaspectodoblemente
artificialdelatcnicaimitandolanaturalezaysumovimiento.Elarquitectobrasileocrea,de
estamanera,deunpaisajemodernoenelquelasfigurasdeconcretoconstituyenunazonade
intercambioshabitualenelquelosproductosdelatcnicasetransformanensegundanaturaleza.
Sinduda,losproyectosdeOscarNiemeyerexhibenlarepeticindeciertosprincipiosque
cruzansuobra.EduardoSubirats,enestesentido,notatrescaractersticasesencialesenla
arquitecturadeNiemeyer.Laprimeradetodas,porcierto,asensualidadefemeninadascurvas,
aseduoerticadaslinhasedosplanosondulantes(16).Luego,describelaelementaridade,
unadireccionalidadquelavinculaadiscursosdeorigen,Talvezpossamosfalardeuma
arquitetnicaprimordial,nocasodeNiemeyer;deumaarquiteturaoriginaldeorigens
mitolgicaserituais(17).Porltimo,Subiratssealalaconexindelaestaarquitecturaconla
esferadelapolticademocrticaysocialista,enparticularsuinsercinconlasideasurbansticas
deLucioCosta.Sensualidadcurvilnea,fantasamtica,polticapopular;tresesferasque,en
ltimotrmino,configuranunaformacinnicaenlacurvadeconcreto.Separadasinvitanuna
imaginacincomodificada,unBrasilturstico,sumadoaunpatrimoniomticomgico,yuna
DelRo7
narrativapolticapredecible.Sinembargo,sehaceposiblehistorizarlaseriearquitectnicade
Niemeyeralenfatizarsuvnculo.Sibienexisteunclarointercambioentrelaspretensiones
confesadasylaarquitecturaproducidaporOscarNiemeyer,suobraresistedescripciones
programticas.Cerrarlaenunaseriedeprincipiosimplicacaerenlacapturaideolgicaquesus
construccionesofrecen.Pararesistirestacapturacorrespondeexaminarrigurosamentelafantasa
delacurva,feminizadaymtica,acontraluzdelatramaculturalenlaqueemerge.Talcomo
habaanticipado,conjeturoqueunagenealogadelacurvaturaenlaculturabrasilearevelaun
puntociego,unapresenciaborrada,enlaproduccinabstractadeestaforma.Conestefin,
propongoleereltextoOAleijadinho(1928),deMriodeAndrade,enelquesemuestrael
componenteracial,deinflexinmulata,inscritoenlacurvaarquitectnica.Ledoenconjunto
conlaobradeOscarNiemeyer,eltextodeMriodeAndradedescubreelexcedenteracialenlas
particularescurvaturastrabajadasporelarquitecto.
MriodeAndradepublicasuensayosobreAntnioFranciscoLisboa,OAleijadinho,
elarquitectoyescultorcolonial,duranteelperiodovarguista.Lafuncindelensayodetono
sociolgicoenestapocaradica,segnAntonioCandido,enlainsercindelmovimiento
modernistaalaintelectualidadnacional,ejerciendounintercambioconlaformacinestatal.
PodesedizerqueoModernismoveiocriarcondiesparaaproveitaredesenvolverasintuies
deumSlvioRomero,ouumEuclidesdaCunha,bemcomoaspesquisasdeumNinaRodrigues
(Candido12930).Estoimplicaunafertilizacinrecprocadelosdiscursosliterarios,
sociolgicos,antropolgicosy,porcierto,lapolticadelEstadonacional.Enotraspalabras,la
hibridacinestructuraldeestetipodeensayostraspasabaelcampoliterarioparaampliarsus
DelRo8
esferadeaccinhaciaespaciosdemayoreficaciasocial.MriodeAndradeadoptaenparticular
alalabarlasiglesiasdeoAleijadinhodiciendoquesonlanicasoluooriginalquejamais
inventouaarquiteturabrasileira(34).LainsistenciadeMriodeAndraderecaerenlos
elementoscurvilneosdesusiglesias.Aleijadinho,segnDeAndrade,sumirsuatencinenla
creacindeelementosarquitectnicoscurvos.Aleijadinhoempregaaperfeiodocrculoen
losrosetonesconirregularidadefantasista(36).Precisalaperspectivadelaiglesiaconla
fantasiacurvilneadasparedesexteriores(3).Y,porsobretodo,Aleijadinhosuperponesobre
elestilolusotorressistemticamentecirculares(36).Esteltimorasgosirvealescritor
brasileoparapolemizarconlamiradaeuropeaquedeslegitimalaoriginalidaddeestas
construcciones.Critica,especialmente,aaquellosquelascalificandeprimitivas.2Apuntaen
especficoaRichardBurton,quienmenosprecialaiglesiadeSoFranciscodeAssisenOuro
Preto.SegnMriodeAndrade,Burtonsequejadeasdefeituosascpulasdastorres,e
especificaoprocesso,quasisistemticonaarquiteturadeAntonioFrancisco,detorresem
quadradoscurvilneos(thismaybecalledtheroundsquaretowerstyle...),achandoques
serecomenda,porm,pelaexcentricidade(29).Burtonest,entonces,sonhandocomas
belezasarquitetnicasdoVelhoMundo(29),incapazdeapreciarlacreacinoriginalquetiene
antesumirada.ContinaMriodeAndradeenunanota,PerdoeseBurton,quenosabia
2DeclaracomoproyectodesuensayoMriodeAndrade,Mepareceimportantesobretudoevitarquelheajuntem
personalidadeoepitetodeprimitivo.Primitivoporque?Emrelaoaque?Comapalavravaga,quetantopode
significarprimriocomoturtuveanteiniciadordeorientaesestticasnovas,agentesalvaaprpriaincompreenso
eprincipalmenteomdodasfeiuras(27).
DelRo9
patavinadeestticaearquitetura,quandopratantosarquitetosdeagora,osprincpiosdeGropius
ouLeCorbusiertambmnopassamdeexcentricidades(29).
MriodeAndradedesenvuelveunaparadoja.Porunaparte,laobradeAleijadinhoum
smbolosocialdeenormeimportnciabrasileira,americanaeuniversal(40).Elmovimientode
reconocimientocentrpetoiradelanacinhaciaelmundo;elfoconacionaliluminaraa
AleijadinhoyBrasilbajounamismaluz.Serviraparaexaltarlaparticularidadbrasilea,dela
mismamaneraquelaconectaraconelflujomundialdecreadoresoriginales,conlaarquitectura
modernistaincipienteenlapocaqueescribeMriodeAndrade.Porotrolado,lafuentedesu
artenodescansaenlanacin,sinoensuposicinracial.AfirmaMrioqueAleijadinhoum
mestio,maisqueumnacional.Sbrasileiroporque,meuDeus!aconteceunoBrasil(46).La
particularidaddelartedeAleijadinho,ylafuentedesuinspiradaarquitectura,enelrelatode
MriodeAndrade,manadesucondicindemulato.
ElargumentodeMriodeAndradedependededospremisas.Laprimeraeslaideaqueel
componenteafricanoportalatendenciaartsticacreadora,naturalizandolaequivalenciaentre
origenafricanoytalentoogenioesttico.DeclaraMrio,osafricanossofortementeplsticose
musicais.Namsicaqueelesconseguiramsetornarmanifestaopermanentedearte
americana,habanera,tango,lundu,samba,ragtimeejazz.Pelaesculturachegarammesmoa
influenciarasarteseuropiascontemporneas(18).Lasegundapremisa,quedistingueel
mestizajecomoellugarprivilegiadoparaelartedeAleijadinho,sugierequeelmulatogozade
unaposicinsocialintersticial,dotadosdeunaindeterminacinfavorableparaeldespliegue
artstico,anasprecaria,voltil,inestable.As,razonaMriodeAndrade,
DelRo10
Osmulatosnoeramnemmelhoresnempioresquebrancosportuguesesounegros
africanos.Oquelesestavameranumasituaoparticular,desclassificadospornoterem
raamais.Nemeramnegrossobobacalhauescravocrata,nembrancosmandese
donos.Livres,dotadosdumaliberdademuitovazia,quenofinhnnenhumaespciede
educao,nemmeiosparaseocuparpermanentemente.Noeramescravosmais.(19)
LaarquitecturadeAleijadinhorespondera,paraMriodeAndrade,nonicamenteenlo
social,sinoprincipalmenteenloformalalmestizaje.Cuandoquieredescribirconmayor
precisinlosrecursosdelarquitecto,losexponecomounaintervencinsobrelasformas
europeas.DiceMriodeAndradequeAleijadinhodeformaacoisalusa,masnouma
coisafixaainda(45),yqueelartistaabrasileirandoacoisalusa,lhedandograa,delicadezae
denguenaarquitetura,poroutrolado,mestio,levagavanomundo.lereinventavaomundo
(46).Aleijadinhoreinventavaomundoconelmismorecursodelque,segnNiemeyer,feito
todoouniverso.LacurvaamulatadadeAleijadinho,ledaporMrio,pruebayaenpocas
colonialessucapacidadgenerativaenelcampodelaarquitectura.Lacapacidaddeproducirun
mundo,perounmundo,afindecuentas,racializado.
LainterpretacinquehaceMriodeAndradedelaobradeAleijadinhosealauna
direccin,acasounahuella,desdelaquesepuedeentenderlacurvaenlaarquitecturacomouna
tecnologaderacializacin.UtilizoelconceptoderacializacinenelsentidoqueAlexander
Weheliyeasignaalprocesodecontruirracenotasabiologicalorculturalclassificationbutasa
setofsociopoliticalprocessesthatdisciplinehumanityintofullhumans,notquitehumans,and
nonhumans(4).Elcasoexpuestoedificaunaseriededispositivosdisciplinaresenlosquela
DelRo11
curvageneraunafronteraentrelasestructurascreadasporAleijadinhoylasepistemologas
arquitectnicascoloniales.DondeBurtonveexcentricidad,desfiguracin,deformidad,Mriode
AndradereconoceelncleomismodelavirtudestructuraldelasiglesiasdeAleijadinho,quien
abrasileiraelmarcodelaarquitecturacolonialportuguesa,peroque,almismotiempo,escapa
deBrasil,delonacional,yresponde,enltimotrmino,alaraza.Estedesplazamiento,ami
parecer,estalecturaespecficaqueMriodeAndradehacedeAleijadinho,seencarna
renegadamenteenlaarquitecturadeOscarNiemeyer.SequejaMriodeAndradequeelartede
losmulatos,yenespecialAleijadinho,apareceramprofetizandoparaoBrasilumaconstncia
futuragenialssima,especializadanasartesplsticas.Infelizmenteissonopassouderebate
falso,umaauroraquenodeudia(18).LarecuperacindeNiemeyer,bajoestanarrativa,sera
esaaurora.
ElvnculoformalentreAleijadinhoyNiemeyerdistadeserantojadizo.YaLucioCosta
declarabaquesuperpuestosobrelasinfluenciasmodernistas,Aleijadinhoeralainfluenciams
clarasobreelestilodeNiemeyer.3Miinters,sinembargo,noserunacomparacindirectade
OscarNiemeyerconelarquitectocolonial,sinoconeldiscursoqueMariodeAndradeconstruye
alrededordelainterpretacindesuobraplstica.
ElrelatoqueMariodeAndradehacedelaarquitecturadeoAleijadinhopermite
intervenirloscuerposarquitectnicospropuestosporNiemeyer.Serevelalapielquelacurva
3ExpresaLucioCostafoionossoprpriognionacionalqueseexpressouatravsdapersonalidadeeleitadsse
artista,damesmaformacomojseexpressaranosculoXVII,emcircunstncias,alis,muitosemelhantes,atravs
dapersonalidadedeAntnio().
DelRo12
simultneamenteexponeyoculta.Niemeyer,ensuensayoAformanaarquitetura(1978),
confiesaquedurantelosprimerostiemposenlaprofesinaceptutilizarlosprincipiosdel
modernismofuncionalistaentrminosdeunaimitaoprovisriaenecessriaenlaquelas
antiguasfachadassereemplazaranporampliospanelesdevidrio,elsoportequelasparedesde
ladrillosotorgabansecumpliraporcolumnasdeconcreto,yelespacioocupadoporeledificio
seliberarapormediodelevantarelvolumensobrepilotis(142).Coneltiempo,Niemeyer
desarrollunarevueltapoticacontraelfuncionalismo,unaarquitecturaquesurgiera
caminhandopelocampodabelezaedapoesia.Curiosamente,esteensayorevelalacrisisque
suponeeldesplazamientodelmodernismohaciaunaprcticanofuncionalista(y,portanto,no
instrumentalynoadministrativa)delaforma.Niemeyerintentacombinarunaesferade
tensionesquesuarquitecturamantieneirresueltas.Porunaparte,expresaqueeraaforma
abstrataquemeatraa,puraedelgada,soltanoespao,quepodemosidentificarconlacurva.
Porotraparte,estaformalibreemanadeunaconfrontacincompletaconlamemoriaafectiva,
antigaslembranas,delarquitectoquienmodelabasusestructurasconlavistaencuerposmuy
concretos.EvocabanrecuerdosdasigrejasdeMinasGerais,dasmulheresbelasesensuaisque
passampelavida,dasmontanhasrecortadasesculturaiseinesquecveisdomeupas.
SisesiguelalgicadeNiemeyerenesteensayo,lacurvaemanaradeunaabstraccinde
cuerposconcretos;ejercicioqueapuntaraadarunaimagen,unaescala,distintaalasmasas.Al
contrariodelasimplificacindelaarquitecturasocialdesupoca,Niemeyerconstruy
monumentosqueinvitanacasoobliganlamanifestacindeunafantasa.Encondiciones
capitalistas,segnsuidea,estoestodoloquelaarquitecturapodaofrecer:unaexpresin
DelRo13
estructuraldelapromesadeemancipacindelprogressotcnicodapocaemquerealizada
(144).Laarquitecturanotendralafuerzaparacrearlascondicionesdelarevolucin,peros
apuntabaaquelaformaarquitectnicalibreinvitaseasushabitantesaimaginaruna
transformacinsocial,delaqueemergerafinalmenteaarquiteturamaishumanaque
desejamos(145).
Justamente,enesteprocesodeabstraccinhumanizadora,unremanentequedaexpuesto.
Lacreacindeunresiduoracialpermitelaactividadgeneralizadoradesdelaquelacurvapuede
actuarcomoformalibre.Sinlaomisindeciertoscuerpos,omsbienentendiendocmola
abstraccinhumanizadoradependedeestaomisin,elprocedimientoperderasueficacia.El
dibujoinicial,lamujerfundidaenlahoja,permiteimaginarelprocesodeestaabstraccin.El
cuerpoenaparienciantegrosedisuelveenlneasabiertas.Alregresaraldibujo,elcuerposeha
vueltohoja,marcaycarne,diluidoensupropiaapertura.Lafiguracindeunafemineidad
abstractaportalaobstinacindelcuerpovueltoespectculo,cuyaextensinrepitelas
dimensionesdelpaisaje,talycomolafotografadeunajovenBrigitteBardotenCannes,
posandoparaelmundoconlospiesmezclndoseenlaarena.
DelRo14
UngrabadodetpicosimilarmuestraunavariacinenlaqueNiemeyerprescindedel
cuerpoparadejarnicamentelacarne.Sedivisaunaplayaenlaqueapareceporpiezaselrostro
ylospechosdeunamujermarcadosenunfondoarenososinquesepuedadistinguiryaellmite
entreelcuerpofemeninoyelgeogrfico.
DelRo15
EstetratamientodeabstraccinrecuerdaalprocedimientoejecutadoporLeCorbusieren
Argelia.BeatrizColominadescribecmoelarquitectofrancstrabajarepetidamentesobre
tarjetaspostalesdemujeresargelinas,haciendocoincidirsuscuerposconelcuadroLasFemmes
dAlgerdeEugeneDelacroixmedianteunprocesoprogresivodefetichizacindelcuerpo
femenino.AdiferenciadeLeCorbusier,Niemeyernologradominardeltodolaalteridadinscrita
ensusobras.Elarquitectobrasileomuestraindiciosdepasividadqueunavezsealados
aparecencontodasuviolencia.Weheliyeelucidalosmecanismosdeesteprocesodescribiendo
elvolatilerapportbetweenraceandthehuman(8).Estarelacinconsolidaunordende
categorasbiopolticasquedistingueentrehumans,notquitehumans,andnonhumans
(Weheliye4).ElHombrefuncionacomoelconceptonomarcado,regular,ynormalizador,
cuyahipstasisalmismotiempoabarcayexcluyecuerposdiscrepantes.Sinembargo,la
aparicinconcretadelHombredependedeloscuerposmarcadoseirregulares.Esporesta
raznqueWeheliye,refiriendoaHortenseSpillers,reclamaquelanegritudesvestibularala
cultura.Lareferenciaalacarne,ysuscolores,determinalaformaenqueloscuerposson
clasificados,fleshcomestodefinethephenomenologyofMan,whichisalwaysalreadylivedas
unadulteratedphysiology(Weheliye44).Deestamanera,lacurvacomoformaabstrata,purae
delgada,deNiemeyer,estaracondicionadaporlaomisinysimultneaaparicinexcesivade
laporosidadracialdelacurvamodeladaporMriodeAndradeenlacarnemulatadelasiglesias
deoAleijadinho.Weheliyeadviertequeparaanalizarlosespectrosdelacarneinteresatomar
atencindelosminisculemovements(12)enlosqueseinscribe.Lapenetranteinterpretacin
deMriodeAndradesigueesteprincipioensulecturadelasiglesiasdeoAleijaidinho,enlas
quebuscacapturarlasinflexionesdelacarnesobreloscuerposarquitectnicos.Poreso,su
DelRo16
lenguajecapturamaticesquedesentierranladeformacin,elabrasileiramiento,laproduccinde
lairrealidadefantasistadelacurva.Porelcontrario,laobradeNiemeyeramplificatodoloque
esgesto,agitacinyactividadcapilarenoAleijaidinho,paradevolverelexcedenteseparadodel
cuerpodesbordado.Laabstraccindelacarnedevieneencarneabstracta.Laaparicindela
curvasedesenvuelveentodasuagresividad.Niemeyerdividelaiglesiadelacurvatura,domina
suestructurapormediodelaabstraccinypresentaestaviolenciabajoelnombredeforma
livre.
LaintervencindelaarquitecturadeNiemeyerporlalecturadeDeAndradegenera,de
estamanera,unavariacinenlaformadeinterpretarsusespacios.Lacarneemergedelasruinas
deunaabstraccindesmantelada.EnNiemeyercontemplamos,entonces,laformadelaraza
encarnadaenunaarquitectura.Esteeselcasodelaambivalenciaentreliberalidadycontrol
formalquesemanifiestaeneledificioCOPAN,recintoresidencialemplazadoenSoPaulo,en
DelRo17
elquelacurvaenformadeScontrastaestavezconlasrectasqueestructurandelosedificios
circundantes.4Elefectoseacentaporlosbrisesoleil,queexacerbanlacurvaysugierenla
expansinhorizontaldelconjunto,diferencindosedelejeverticalquepredominaenlaAvenida
Ipiranga.Sibienlacurvapactaconelentornosuexhibicincomocuerpogozoso,excesivoy
particular,almismotiempo,alinteriordesuspasillos,elhabitantevelaspuertasasomarse
furtivamente,pueslatorsindelconcretoocultaelsectorsiguiente.Andarlospasillosdel
edificioCOPANsometelamiradadelhabitanteasupropiodesvanecimiento,porquereemplaza
lamodularidaddeladistribucinrectangularporunasacudida.Lacurvamuestraungrupo
acotadodelaspuertasqueluegosepierdenalbordedelacurva.Eldiseonopermitepercibiro
imaginarsucontinuidad,sinofijarseeneldetalle,enunaseriedepuertas,comounamirada
vidaquedafijaenunporo.Desdelejos,COPANexhibeuncuerpontegro;pero,desdedentro,
lacurvasevuelvehaciaembriagantesmovimientoscapilares.Niemeyergeneraunaestructura
intervenidaporlamismatexturadelossignosquelacomponen.Suabstraccinterminaenla
exhibicinmspatentederacializacindeldiscurso,unaarquitecturadelacarne.
HeintentadosealarcmoalexaminarlaobradeNiemeyeralaluzdelasideasdeMrio
deAndradeensuensayoOAleijadinhosemuestraelcomponenteracial,deinflexinmulata,
inscritoenlacurvaarquitectnica.Elresultado,entodocaso,noelideeldebatesobrelas
significacionesdelaobradelarquitectobrasileo.Porelcontrario,generaunvacoquepunzael
4 EstecontrastesevuelvetalvezmsmarcadosiseconsideralacircularidaddelexhotelHilton,proyectado
porMrioBardellien1971,enlamismaavenidaIpiranga.Aunestructuradabajounaformaradial,laobrade
Bardellinorompelospresupuestosdeundisciplinadomodernismo.Suinerciacorporativamuyprobablemente
presentalamayordivergenciaconladinmicasinuosidaddeCOPAN.
DelRo18
sistemadevaloresyaasignadosaestaobraplsticaatravsdeunalecturacrtica
declaradamenteprovisional.Laoperacinproveeunespaciosiempreinestable,peroanabierto
delalecturadesignosespacialesdesdeelmarcosimblicoletrado.Deestemodo,admite
recorrerunatrayectoriaporbordesdisciplinaresquecontinanfabricandotensionesculturalesen
laincesanteoscilacinentrelacarneyelcuerpo,ascomoentreelespacioysulenguaje.Con
todo,mepareceproductivosugerirylecturaselaboradasdesdeestosbordesqueincitanarevisar
lahistoriadelamodernidadlatinoamericanaalmostrarquesudefinicinestanpendiente.En
estecasoenparticular,porquelasfundacionesformalesdeledificioideolgicodeOscar
Niemeyerlaspusounmulato.
Obrasconsultadas
Cndido,Antnio.LiteraturaESociedade:EstudosDeTeoriaEHistriaLiterria.SoPaulo:
CompanhiaEditoraNacional,1965.Print.
Colomina,Beatriz.PrivacyandPublicity:ModernArchitectureasMassMedia.Cambridge,
Mass.:MIT,1994.Print.
Costa,Lcio.,andXavier,Alberto.LcioCosta:SbreArquitectura.PortoAlegre:UniRitter,
2007.Print.
DeAndrade,Mrio.OAleijadinho.1935.AspectosDasArtesPlsticasNoBrasil.SoPaulo:
LivrariaMartins,1965.Print.
DelRo19
Gorelik,Adrin.Correspondencias:Arquitectura,Ciudad,Cultura.BuenosAires:Editorial
Nobuko,2011.Print.
Niemeyer,Oscar.Ascurvasdotempo:memrias.EditoraRevan,1998.Print.
.Aformanaarquitetura.1978.Depoimentodeumagerao:arquiteturamoderna
brasileira.Ed.AlbertoXavier.EditoraCosacNaify,2003.
Subirats,Eduardo."MacunamaemBrasliaHomenagemaOscarNiemeyer."RevistaTrama
Interdisciplinar5.2(2014).
Tafuri,Manfredo.ArchitectureandUtopia:DesignandCapitalistDevelopment.Cambridge,
Mass.:MIT,1976.Print.
Weheliye,AlexanderG.HabeasViscus:RacializingAssemblages,Biopolitics,andBlack
FeministTheoriesoftheHuman.Durham:DukeUniversityPress,2014.Print.