Mbeccel B. Kray, 1923te zmirde dodu.

1940ta zmir Lisesinden,

1944te Ankara niversitesinden mezun oldu. 1946da Ankara
niversitesinden Sosyoloji doktora, 1950de ABDde Northwestem
niversitesinden Antropoloji Ph.D. dereceleri ald. 1960da doent,
1966da profesr oldu. 1959 ylndan 1973 ylna kadar Orta Dou Teknik
niversitesinin Sosyal Bilimler Blmnn gelimesine emek verdi.
1973te ODTden ayrlarak "Morris Ginsberg Fellow" olarak London
Schools of Economicse gitti. Dnnde nce Tde 1982den sonra da
Marmara niversitesinde alt. Bu arada bir yl University of Texas in
Austinde ders verdi. 1989da emekli oldu. alt sre ierisinde Norve
Bergen niversitesinde Kahire Amerikan niversitesinde, ABD Berkley
niversitesinde, Zrih Teknik niversitesinde seri konferanslar verdi.
Mbeccel Kray, ODT Mustafa Parlar dl Eskiehir Anadolu
niversitesi Fahri Doktor unvan ve Aydnlanma Kadnlan dln ald.
1994te Kray Trkiye Bilimler Akademisi (TBA) eref yeliine seildi.
Trkiyede sosyolojinin niversitelerde kurumsallamasnda ok nemli
rol oynayan ve toplumsal deimeyi ele alma tarz ile bir ekol oluturan
Mbeccel Krayn en ok referans verilen eserleri Ereli, Ar Sanayiden
nce Bir Sahil Kasabas, Social Stratification as an Obstacle in Development
ve rgtleemeyen Kent isimli kitaplardr. Makaleleri arasnda "The
Family of Migrani Workers'\ "Changing Pattems of Patronage" ile "Survival
Strategies of Expeasants in Cities" en ok zikredilenlerdir.
 RGTLEJGHEVEN
KENT: ZMR
MUKCEL B. KIRAY

Q} BALAM
 Balara Yaynlar 128
nceleme-Aratrma 76
ISBN 975-6947-16-0

Mbeccel B. Kray / Toplu Eserleri 1

rgtleemeyen Kent: zmir
Mbeccel B. Kray
Balam Yaynlar

Birinci Basm: 1972 - Ankara

Sosyal Bilimler Demei Yaynlar
kinci Basm: Kasm 1998
Kapak ve Grafik Tasarm: Canan Suner
Bask: Selmat Matbaas

BALAM YAYINCILIK Ankara Cad. 13/1 34410 Caalolu-stanbul

Tel: (0212) 513 59 68
 NDEKLER

TABLOLAR ------------------------------------------------------------ 7
EKLLER ------------------------------------------------- --------------- 8
SUNU -------------------------------------------------------------------- 9
LK BASKIYA SUNU --------------------------------------------------- 11
LK BASKININ NSZ ------------------------------------------------ 15
Blm 1
GR VE VERLER------------ ------------------------------------------------17
Blm 2
SANAY NCES KENT VE DEME SREC ----------------------- 19
1-Eski Blge ilikileri ----------------------------------------------------------19
2--Deien Blge likileri------------------------------------------ -----------23
3- Ulam ----------------------------------------------------------------------- 25
4-Ticare t 27
5--Haberleme -------------------------- --------------------------------------- 29
6- Nfus ---------------------------------------------------------------------------32
7- Merkez Mntkas -------------------------------------------------------- 33
Blm 3
YARI GELM BR METROPOLTEN MERKEZ ---------------------- 60
1 - Yeni Blgesel Btnleme ---------------------------------------------- 60
2- Yeni Ulam ------------------------------------------------ ------------------ 64
3- Yeni Haberleme ----------------------------------------------------------- 68
4- Hayatnn Yeni Yaps ------------------------------------:--------------72
a- portaclar ve Ayak Satclar ----------------------------------------- 74
b- Esnaflar --------------------------------------------------------------------- 76
c- Ticaret ve Sanayi Odalarn Kaytl Kurumlar----------------------78
d- Yeni Sanayi ---------------------------------------------------------------- 86
e- Mill Bankaclk--------------------------------------------------- ---------87
5- Bugnk Merkez i Mntkas ------------------------------------------- 89
SONU ----------------------------------------------------------------- 99
EKLER
EK: 1 2mir - Kasaba Demiryolu Yapm Tarihi ve Uzunluklar----- 106
EK: 2 zmir - Aydn Demiryolu, Yapm Tarihi ve Uzunluklar -------107
EK: 3 1877 ile 1881 Yllar Arasnda zmirden Yabanc lkelere
Yaplan Yllk hracat ve zmir'den Yaplan thalat Miktarlar 108
EK: 4 zmirde Deniz Ulatrmas Teknolojisinde Deimeler------109
EK: 5 zmir Blgesinde Alt Merkez Nfuslar--------------------------- 111
EK: 6 zmir'de Esnaf Dernekleri ------------------------------------------- 112
EK: 7 zmir Kenti Merkez i Mntkas Saym Kd -----------------114
EK: 8 zmirde Yerlerinin Toplumsal Yaps Aratrma Anketi 115
EK: 9 zmirde Kahve ve Oteller Aratrma Anketi---------------------116
BBLYOGRAFYA ------------------------------------------------------- 117
NDEKS------------------------------------------------------------------- 121
 TABLOLAR

Tablo 1:1850'den nce zmir ve Blgesinde Yaklak Nfus --------- 22

Tablo 2: 1894 zmir il Merkezi Nfusu --------------------------------------- 32
Tablo 3: Yerlerinin Blge ilikileri ------------------------------------------63
Tablo 4: Yerlerinin Kulland Ulam Aralan ve Deimesi -------66
Tablo 5: Yerlerinin Haberleme ekli ve Miktar ---------------------- 69
Tablo 6: Yeri Bana Den Gnlk Haberleme Miktar ----------- 71
Tablo 7: Yerlerinde Kullanlan dareci Says----------------------------80
Tablo 8: Yerlerinin ubelerinin Bulunduu Yerler -------------------- 81
Tablo 9: Yerlerinde Kullanlan Dz ii Says T------------------------ 82
Tablo 10: Yerlerinde Kullanlan Kalifiye i Says ------------------- 83
Tablo 11: Yerlerinde alan Sanat Okulu Mezunu Says----------84
Tablo 12: Yerlerinde alan niversite Mezunu Says ------------ 85
Tablo 13: zmir Sanayiinin Sermaye Gruplarna Gre Dalm ------ 87
 EKLLER

ekil 1: Asia Minr---------------------------------------------------------------- 20

ekil 2: XVIII. Yzyl Sonunda Meknsal Btnleme Biimi--------- 21
ekil 3: XVIII. Yzyl Sonunda zmirin Meknsal Yaps ---------------36
ekil 4: XVII. Yzyl Sonunda zmir Krfezinden Grn
(C. Le Brun'dan gravr).---------------------------------------------- 37
ekil 5: XVII. Yzyl Sonunda zmir krfezinin Gneyden Grn
(C. Le Brun'dan gravr) ---------------------------------------------- 38
ekil 6: XIX. Yzyl Banda zmir (T. Gravesin haritas)---------------41
ekil 7: XIX. Yzyl Sonunda Blgesel Btnleme----------------------44
ekil 8: XIX. Yzyl Sonunda zmirli 890 ylnda
Osmanl ordusu subaylar tarafndan izilmi harita)---------- 49
ekil 9: A ve B XIX. Yzyl Sonunda zmirin Meknsal Yaps 46-47
ekil 10: XIX. Yzyl Ttn, zm-ncir leme Hanlar ---------------- 50
ekil 11: XIX. Yzyl Sonunda zmir Kordonu (Tccar Evleri) -------- 56
ekil 12: 1968'de zmir Kordonu (Apartmanlar) -------------------------- 97
ekil 13: 1968de Merkezi i Mntkasnda Yerleme Dzeni---------- 90
 ir sosyal bilimci iin Trk toplumunu gzlemlemek ok he
B yecan vericidir. Ondan da te hereyin her an deime ha
linde olduunun bilincinde ise, bu deimenin yava ya da hzl ol
duunu, eitli ynlerin karlkl etkileiminin nasl gerekletiini
belirlemek, yorumlamak ve yeni bilgiler retmek son derece doyu
rucu bir uratr. Bu "Toplu Eserler" dizisinde yaynlanan yazlarm
1960lardan beri, toplumun hem d hem de i dinamiklerle deie
deie nasl yeni bir temel toplum yapsna ulatn gstermekte
dir. Zaman gibi soyut bir kavramn deimesinden, metropolleme
srelerinin izlenmesine, kk ya da byk toprak sahiplii yre
lerinde kylln bitiinin izlenmesinden, nfus yapsnn dei
mesine, kente ya da bat lkelerine genlerin yeni dzene uyum
iin oluturduklar yaam stratejilerine kadar deimenin ok eit
li ynlerinin bu yazlarda ciddi metot ve tekniklerle ele alnd g
rlecektir.
19. yy. ve 20. yy. ilk yirmi ylnda sregelen d mdahaleler,
harpler, siyasal gler, siyasal ve ekonomik krizlerden sonra Trk
toplumunun her yn etkilee etkilee milli mcadele ve Cumhuri-
yetin ilk yirmi ylnda yap deiiklii bakmndan en byk sra
may yapt. Hukuk, siyasal yap, eitim ve zellikle yaam tarz d
zenlemeleri ile ok ynl ve etkili bir alt yap oluturdu. Buna kar
n ynelinen farkllam, uzmanlam, rgtlenmi ve sonuta
"sanayilemi, ehirlemi" bir yapnn almas 1950leri bulmutur.
nk kilit sorun basit teknolojili "kz ve saban", kendi iine ka
pal kylerin ve duraan, geleneklerine ok bal kylln top
raktan kopmaya balamas gerekti.
Bu sre ancak 1950lerde nce, binlere sonra yzbinlere varan
sayda traktr ve dier aletlerin tarma girmesi ile gereklemeye
balamtr. ehirleme, nfusun cretlilemesi, iilemesi, yeni
meslek ve i dzeninin ortaya kmas, aile dzeninin byk dei
iklie uramas geri dnlmez (irreversible) yapsal deimeyi
balatmtr.
 Bu srecin dalga dalga yaylmas toplumun dipten dorua eski
yapnn, ilikiler, kurumlar, deerler, dnceler ynnden byk
deiimini hzla oluturmaya, dier bir deyile kendisini "dipten
dorua" yenileyerek "genel" deime srelerini youn olarak yaa
maya balamtr.
Benim gzlemlerim de tam bu srelerin iinde yer ald. Hibir
toplumsal gelime hi aksamadan dmdz bir izgi zerinde srp
gitmez. Bizim toplumumuzda da her insan ilikisinde, her kurum
da, her deer ve zihniyette en ok etkilenen, ok abuk deienler
olduu gibi, orta hzla deienler, ok yava deienlerle etkilee et-
kilee bunlara bir arada ilerlik kazandran yeni mekanizmalar, ku
rumlar, ara formlar olutura olutura ve toplum yapsn yenileye
yenileye ayn zamanda eskisi ile ilikisini yok ede ede yeni bir temel
toplum yapsna ulamaktadr. Bu "Toplu Eserler" dizisinde bu tr
srelerle almalarn yapld mekanlarda, kurumlarda, deerler
de ortaya kan gzlemler ve zmlemeler yer almaktadr.
Trkiye gibi toplumlarda toplumsal aratrma yapmak, bunlar
yaymlamak grndnden ok daha zordur. Kolayca kesintiye
urar. 1960lardan beri bu almalar srdrebildiim iin kendimi
ansl ve baarl sayyorum. Bir baar varsa burada en byk pa
yn hereyden nce btn glklerde ve olumsuzluklarda arkam
da duran ve her konuda yardmc olan eim Dr. brahim Krayn
olduunu belirtmeliyim. Ayrca btn alma ve aratrma istei
mi arttran Orta Dou Teknik niversitesi, stanbul Teknik ni
versitesi ve Marmara niversitesindeki rencilerimi anmak iste
rim. 1983te benim birey yapmayacam grnce Prof. Dr. Tans
enyapl, Dr. nder enyapl ve Prof. Dr. lhan Tekeli ilk defa
makalelerimi derlediler. imdi ise Marmara niversitesindeki
gen meslektalarm Dr. Fulya Atacan, Dr. Fuat Ercan, Dr. Meh
met Trkay ve Ar. Gr. Hatice Kurtulu ayn zamanda ngilizce
olan makalelerimi tercme ettirerek bu diziyi yayna hazrladlar.
Kendilerine ok zel teekkr ve minnet borluyum. Hocalk mut
luluunun bir baka ynn de bylece tatm oldum. Tercmeleri
bilgece ve gzel bir Trke ile gerekletiren Tlin Kurtarcya da
teekkrlerimi sunarm. Balam Yaynlarna byle bir yayn ger
ekletirdii iin mteekkirim.

stanbul, Ekim 1998 Mbeccel B. Kray

l
 le aldmz bu kitaptaki zmir ehri ile ilgili aratrma,
E saha almasna dayanan ve tarih metodundan, istatistik
ve ariv taramalarndan, zellikle anket ile ilgili metod ve tek
niklerden yaralanarak uygulanm ve sonulandrlm aratr
malardan bir tanesidir. Aratrmalar 1967-1968 yllarnda yapl
m olup dkm ve analizi tamamlandka yaymlanacaktr.
Aratrclarn yntemleri farkl olmakla beraber, zellikle dav
ranlarn tahliline ynelmitir. lkemizde her kesimde ve zel
likle niversitelerimizde bu tr aratrmalara kar ilgi artmakta
ve bu ilgi byle aratrmalarn giderek daha ok yaplmasna yol
amaktadr. zmirde ehirleme srelerini, sosyal, ekonomik
deimelerin niteliini incelemeyi ama edinmi olan bu ara
trmalar serisinin, byle bir ilginin sonucu olduu kadar bu ilgi
yi gelitirecek bir ara olaca umudundayz. Ampirik temele
dayanan bu tr aratrmalarn lke bakmndan yarar, kk
topluluklara kadar inerek varsaymlarn tahkikine yol amas
bylece bir yandan eitli gr ve teorilerin olaylarla mnase
betini aratrrken, te yandan lke gereklerinin daha etrafl
olarak bilinmesi, anlalmas olanaklarn salamasdr. zmir
ehri ve ehrin bugnk durumunu olduu kadar tarihi geli
mesini, ilgili sosyal ve ekonomik endikatrler gznnde tutu
larak yaplm bu aratrmalar, fiziki ve corafi evreyi, insanla-
raras ilikileri eitli ynleriyle ele almakta, sosyal deime ve
gelime ile birlikte kurumlardaki gelimeyi ve rgtlemeyi in
celemektedir. zmir aratrmalarnn bir ksm, anket ve rnek-
lem teknii bakmndan balantl olmakla beraber, bir ksm da
bamszdr. Uygulanan teknik bakmndan mevcut bamllk,
bu arada yntemler de fakl tutumlarn ortaya kmasn nle
memitir. nk aratrclar kendi tercihlerine gre bir yn
tem uygulamlardr. O bakmndan, aratrmalarn, bittike,
monografiler halinde yaymlanmasnda bir saknca grlmemi,
 aksine ele alman problemleri, toplanan verileri, elde edilen so
nular bir an nce kamu oyuna sunmakta yarar grlmtr.
zmir aratrmalar, Trk Sosyal Bilimler Dernei yelerinin
birarada yapt ilk aratrmadr. Trk Sosyal Bilimler Derne-
inin yeleri, Trk niversite mensuplan, genellikle, sosyal bi
limler alanlarnda alan davrana dnk saha aratrmas ya
pan retim yeleridir. yeleri arasnda Ankara, stanbul, Orta
Dou Teknik ve Hacettepe niversitelerine mensup retim
yeleri vardr. zmir aratrmalar, Ankara niversiteleri re
tim yelerinin ve onlara yardmc olmay kabul eden rencile
rin, zmirde anketr ve organizatr olarak grev alan ilkokul
retmenlerinin ortak abas sonucudur. Bylece sosyal bilim
ler alanlarnda birarada almann bir rnei verilmeye all
mtr. Proje direktr olarak grubu biraraya getirmede ve uy
gulamann baarl olmasn salamada Prof. Dr. erif Mar
dinin byk katklar olmutur. Bu almalarn ortaya kma
snda onun abalarnn nemli bir yeri vardr.
Aratrclar, evreni amalarna gre tesbit etmilerdir.
Aratrma alan metropoliten alan iinde ehrin ekirdei esas
alnmakla beraber baz aratrmalarda hinterlandz ilikiler
zerinde durulmutur. Her seferinde btn evren kapsanama-
yacama gre, rneklem alnm ve rneklem, zerinde durulan
soruna ve evrene gre deimitir.
Tarihi gelime itibariyle sosyal ve ekonomik sorunlar; ehir
ekolojisi; konutlar; haberleme ve kitle haberlemesi; eitim gi
bi konular ele alnmtr. Evrenin ve rnein tesbitinde yerli ve
yabanc uzmanlardan da yararlanlmtr. Bu arada, uygulama
nn organizasyonunda ve yrtlmesinde Do. Dr. efik Uy-
saln byk yardmlar olmutur.
Aratrmalarn nemli bir ksm ehrin ekirdeinde yaplan
bir rnekleme dayanmaktadr. Seim listelerinden 8 bin kiilik
bir grup tesadfi olarak seilmi, ilk bilgileri verecek anket on
lara uygulanm, belirli konulara ynelmi daha ayrntl anket
ler iin bu ana rnekten 2 bin ve bin kiilik alt rnekler seil
mitir. Baz aratrclar da, aratrma amalarna gre ayr ev
ren ve rnek semilerdir. Yan dalmlar ve apraz tablolar

32
\ ' ' -
ODT Hesap Bilimleri Bliimnde IBM makinelerinden ya
rarlanarak hesaplanmtr. Aratrmaya Prof. Dr. erif Mardin,
Prof. Dr. Mbeccel Kray, Prof. Dr. Ruen Kele, Do. Dr. Ce-
vat Geray, Do. Dr. Ouz An, Do. Dr. Ergun zbudun, Do.
Dr. Deniz Baykal, Do. Dr. efik Uysal, Dr. Emre Kongar, Dr.
idem Katba ayr ayr ya da ortak projelerle katlmlar
dr. Yaplan aratrmalar sonulandka monografiler halinde
yaymlanacaktr.
Aratrmann bilgi toplama safhasnda ve mahalli uygulama
da, Vali Sayn Namk Kemal entrkn, Belediye Bakan Sa
yn Osman Kibarn yakn ilgi ve yardmlar olmutur. Deerli
yneticilerimize, Trk Sosyal Bilimler Demeinin ve Trk Sos
yal Bilimler camiasnn en iten teekkrlerimi sunmay bir g
rev sayyoruz.

Ouz Ar
Trk Sosyal Bilimler Dernei Bakan
 LK BASKININ NSZ

entlerimizin bugnk yapsnda hem zellikle hem de so

K run diye grebileceimiz birok yn vardr. Bunlar temel
de, kentteki i hayatnn sosyal yapsnn i evre ve d dnya
toplumlar ile ilikilerinin son yz ylda geirdii deiikliklerin
sonucudur. Kentlerimizde 19. yzylda sanayi ncesi i hayat
dzeninin, hzla genileyen, ileri teknolojili Bat ekonomik d
zeni ile karlamas kendine has zellikler dourmutur. Bura
larda, youn ve kark bir d ticaret ve bunun kontrol meka
nizmalar ile, eski yersel i yaps ve kontrol mekanizmalar yan
yana yaayan yeni bir ift yap oluturmutur. Bu yapnn olu
mas ve deimesinin zmirde nasl olduunu bu almamzda
tarihsel bir perspektif iinde aratrdk.
zmirde milli mcadele kadar uurla yrtlen bir milli ti
caret ve milli bankaclk mcadelesinden sonra bu szkonusu
ift yap byk apta kaybolmutur. Buna ramen, gene de i
hayatnn sosyal yaps tam modernlemi grnmemektedir.
^ Ne derecede modernletiini bu kentteki i hayatnn farklla
ma ve rgtleme derecesini gzlemleyerek tesbit etmek iste
dik. Sosyal deime aratrmalarnda teknolojik deimelerden,
deer deimelerine kadar pekok yn zerinde durulmusa da
zelikle i hayatnn modernlemesinde rgtleme ve rgtn
ihtisaslama ve kompleksleme derecesi zerinde, bizim bildii
miz kadar, pek durulmamtr. Bu aratrmamzn ilgi ekecei
ni umduumuz bir yndr.
Toplumsal ilikiler her zaman mekanda yansdna gre, z
mirin i hayatnda deien yapnn, yerleme dzenini gzlem
leyerek salamasn yapmak olanan bulduk. Byle bir alma
ise, yerlemedeki zelliklerin bir formel rgtleme-mekan et
kileimi sonucu doduunu gsterdi.
zmirin bugnk i hayatnn sosyal yapsnda ticaretin, ya
ps gerei, rgtlemesi olana ok kstldr. Sanayi ise ancak
 gelimektedir. Byle da dnk byk rgte ihtiyac olmayan
ticaret ile, ie dnk fakat henz tam gelimemi modern sana
yi elikisi ile, son derece kk, rgtsz, farkllamam, ihti
saslamam birimlerden oluan bir yap ortaya kmtr. Ara
trmamzn bir baka ilgi ekeceini umduumuz yn de, bu
zellikte bir yapnn mekanda da farkllamayan bir yap dour
mu olmasn, kk birimlerin yerleememekte ve "yzmekte"
olduunu izleyebilmi olmamzdr.
Bu alma, yukarda sylediklerimizden de anlalaca gibi,
bir toplumsal deime aratrmasdr. Ayrca bir kent sosyolojisi
analizi olarak ehircilerimizin, blge planlarmzn, kamu ve
mahalli idarecilerimizin de ilgisini ekeceine, onlarn ynn
den de anlaml analizler getireceine inanyorum.
Bu yaptn ortaya kabilmesinde ok byk anlay gsteren
ve yardmlarn esirgemeyen bata zmir Belediye Bakan Sa
yn Osman Kibar olmak zere, zmir Ticaret ve Ege Blgesi Sa
nayi Odalar yetkililerine, zellikle Sayn Hilmi ztarhana, Sa
yn Prof. Dr. Aydemir Akn ile Dr. lter Akada ve zmir mar
Mdr Mnir Ansana minnettar olduumu sylemek isterim.
Saym Avukat Nurullah Bayraktara, Sayn yazar Samim Koca-
gze ve Kahveciler Dernei Bakan Sayn Kenan Beye de ba
na ayrdklar uzun saatler iin son derece mteekkirim.
Sadece yazmaya alm bir insan olarak, dnce ve analiz
leri ekil halinde belirtmek bana ok zor ve zaman zaman im
knsz gibi geldi. imdi kitaba giren ekilleri Numan Tuna ve
Rait Gkeliye borluyum. Gene de yanllklar ve anlalma
yan ynleri varsa elbette kusur benimdir.
Bu almam da btn dier almalarm gibi eim Dr. b
rahim Z. Kraya ithaf ediyorum. Yllar boyu btn aratrmala
rm olduu gibi bunu da tevikini, her aamasnda yardmn ve
desteini nasl anmam.

Ankara, Haziran 1972 Mbeccel B. Kray

 Blm 1

GR VE VERLER

entler bilindii gibi tarmsal olmayan retimin yapld

K ve daha nemlisi hem tarmsal hem de tarm d reti
min datmnn kontrol fonksiyonlarnn topland, belirli tek
nolojik gelime seviyelerine gre byklk, heterojenlik ve b
tnleme dzeylerine varm yerleme biimleridir. Ve bu zel
likleri ile yalnz balarna var olamazlar, evrelerindeki dier
yerlemelerle etkileim ierisindedirler. Dolays ile nerede ve
hangi devrede olursa olsun bir kentin zaman ierisinde oluu
munun en nemli ve anlaml ynlerinden birini szn ettii
miz fonksiyonlarn ve bunlarn yerletii kent merkezinin evre
yerlemeleri ile kurduu iliki ve bu ilikinin deimesinin ara
trlmas tekil eder.
zmir son iki yzyl ierisinde hem evresindeki yerlemeler
le iliki dzenini hem de datm ve kontrol fonksiyonlar ile
bunlarn merkezdeki yerlemesini kkten deitirmi bir kent
gibi grnmektedir. Bu hali ile sanayi ncesi bir feodal ehir
yap ve ilikileri dzeninden az gelimi bir metropoliten mer
kez haline dnmtr. Bu almada byle bir dnmn ge
en yzylda hangi faktrlerin etkisi ile mmkn olduu ve
kentin merkezindeki meknda nasl aksettii aratrlacak ve bu
oluumlar zerinde baz genellemelerin mmkn olup olmad
na baklacaktr.
Hem zaman iinde yaylan, hem de bugnk toplumsal yap
nn birok ynn kapsayan byle bir aratrma iin gerekli ve
rileri toplamak ok eitli ilemleri gerektirmitir. Trl yazl
kaynaklardan ve kentin yal kaynak kiilerinden youn ml-
katlarla geni bir devreyi kapsayan tarihsel bilgi toplanmtr.
Bu aratrmann gayesi tarihsel bir tasvir olmad iin toplanan
bilgiler daima zmir kentinin dolaysyla benzer yapdaki ehir
lerin gelime safhalarn, her safhann zelliklerini ve bu zel
likleri oluturan toplumsal dinamii anlatacak ynlerde youn-

JJL
 latrlmtr. Son devre zerinde ise 1968 knda ayrca ayr
bilgi toplama ilemi tatbik edilmitir. nce kentin merkez i
mntkasnn merkezinden balayp konutlarn orannn yzde
elliye vard evreye kadar iyeri saym srdrlmtr. By-
lece hem merkez i mntkasnn hududu tyin edilmi, hem de
buradaki arazi kullanma biimini ve iyerlerinin alt yerleme
farkllamalarm gzlemek iin bilgi edinilmitir. kinci bilgi
toplama ilemi, zmir Sanayi ve Ticaret Odalarna bal iyerle
rine sistematik tesadfi rnekleme yolu ile uygulanan srvey-
dir. Bu anketlerle 1968 ylnda en byk iyerlerinin i yaps ve
gelime eilimleri zerinde bilgi edinilmitir. Aratrmann ya
pld sre ierisinde bir de kahve ve otellerin faaliyetleri ze
rinde bilgi toplama gerei hissedilmi, bu ynde de Kahveciler
ve Otelciler Dernei yelerinden sistematik tesadfi bir rnek
leme dayanarak bir dier srvey ile yeni bilgi edinilmitir.
Ticaret Odas, Esnaf Dernekleri bakanlar gibi btn i r
gtlerinin yetkili kiileri ile yaplan geni mlkatlan ve z
mirden blgeye ulam yapan dolmutan uaa kadar her trl
ara ile ilgili saymlar da kullandmz bilgi toplama srelerin-
dendir.
Genel gzlemlerin, ok eitli youn mlkatlarm, ayn de
recede eitli yazl kaynaklarn ve bu srveyin verdii bilgi
lerin hepsi birbirini tamamlayacak tarzda bir arada kullanlarak
bu aratrmann ne srd analiz yaplabilmitir.

Jlfl.
 Blm 2

SANAY NCES KENT VE DEME SREC

1- Eski Blge likileri

zmir uzun zamandan beri Anadoludan gelen uzun mesa

fe kervan ticaret yollarnn son liman ve o zamann ula
m, haberleme, retim ve artk rn imknlarna ve de politik
ve ekonomik rgtlenmesine gre belirlenmi bir blgenin ihti
saslam bir zanaat ve d ticaret merkezi idi.1 Blge OsmanlI
larn idari tekilt ile de belirlenmitir. Verimli Gediz ve Ba-
kray nehirleri vadisi ierisinde kademelenmi yerleme nokta
lar, Saruhan (imdiki Manisa) merkezi etrafnda bir blge
meydana getiriyorlard. Buradaki kentsel yerlemelerin hem
kendi tketimleri iim tarmsal olmayan retim rgtleri vard,
hem de belli bir konuda blgeye ve bazen blge dna da hiz
met edecek tarzda bir zanaat kolunda da ihtisaslamt. Blge
ierisinde Manisa ipekli dokumada, Uak halclkta, zmir yaz
ma denen pamuklu (yorgan yz ve ba rts) dokumada, Ay
valk, Edremit zeytinya ve sabunda ihtisaslam tarmsal ol
mayan retim merkezleri idiler. Bunlarn etrafnda tarmsal
retim yerlemeleri olan kyler vard2(ekil 1 ve 2).
Bylece byk deiikliklerin henz balamad bu devrede
kendi i dinamizmi ile blge btnlemesine ulaan btn top-
lumlarn temel zelliklerini burada da grmek mmkn oluyor-
' zmirin 19. yzylda tamamen da dnk bir ticaret yerlemesi haline
gelmeden nceki greli yeri iin bkz.: Evliya elebi Seyahatnamesi, 13.
kitap. Zuhuri Danman Trkeletirmesi. Z. Danman Yaynevi, 1971
stanbul, s.80 ve devam; Sahilliolu, H., "1763te zmir Liman hracat
Gmr ve Tarifesi", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, No.8, 1968; Sahilli-
/ olu, H., "XVIII. Yzyl Ortalarnda Sanayi Blgelerimiz ve Ticari m
knlar", Belgelerle Tiirk Tarihi Dergisi, No.11, 1968, s.61-66; Emin Can-
polat, zmir Kurtuluundan Bugne Kadar, stanbul Teknik niversitesi
Mimarlk Fakltesi, stanbul 1953.
M. aatay Uluay, 17. Asrda Manisada Ziraat, Ticaret ve Esnaf Teki
lt, 1942; Sahilliolu, H., "1763te zmir Liman hracat Gmr ve
Tarifesi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, No.8, 1968.

J.
 ekil: _1 Asla Minr: Talles 1851.
(Princeton niversitesi Harita Koleksiyonu)

du. nce yerlemeler arasnda tarmsal olan retim ile tarmsal

olmayanlar ayrlyor, sonra tarmsal olmayan retimin yerleti
i noktalarda her iki retimin artk rnnn kontrol fonksi
yonlar ile beraber yukarda szn ettiimiz bir sanayi (zanaat
seviyesinde) ihtisaslamas yer alyordu.3 Bunlarn hepsinin ni
ha olarak datm, koordinasyon ve tahsis eklinde zetleyebi
leceimiz kontrol fonksiyonlar, OsmanlIlarda vilyet tekilt
ve lord-brokratlar blge merkezi Manisay ortaya karyor
du. zmir burada d ticarette ihtisaslam, zellikle kontrol
3 Tekeli, lhan, "The Evolution of Spatial Organization in the Ottoman
Empire and the Essentials of the Rcginal Policy of the Turkish Repub-
lic\Mimeographed Paper Presented at 21st Annual Near East Confe-
rence, April 9-10, 1970, Princeton University.
 fonksiyonlar bakmndan Manisaya (Saruhan) bal bir ehir
di. Bu devrede politik kontrol ekonomik kontrolle beraber ol
duu, birbiri zerine akm bulunduu iin ikisi de ayn yer
den ayn makamlarca icra edilmekte idi. zmir ehrinin ticaret
ve zanaat vergi gelirleri tersane kethdalarnn hass tyin olun
mutur.4 Bu has, sancak beyi kanal ile stanbula iletilmekte
idi. Bu blgede Merkez Yer Teorilerindeki gibi yerleme b
yklkleri alt kademe deil drt kademe halinde idi. Byk
lkleri de ok az deiiklik gsteriyordu. 200 il 300 nfusluk
kylerden sonra 5.000 il 10 bin nfusluk kasabalar ve 20 bin
il 40 bin arasndaki ehirler bu konfigrasyonun dm nokta
larn tekil ediyorlard. Bu kademelenme tamamen bu yerle
meler arasndaki fonksiyonel farkllamann ve bu fonksiyonla
rn karlkl etkileimlerinin sonucu idi. Byklklerinin kade-
melenmesinde de bir devamllk vard. En bykten en ke
doru orta byklkteki yerlemelerin says da tedricen art
yordu (Tablo: l).5

Tablo: 1
1850den nce zmir ve Blgesinde Yaklak Nfus
4.000den az Garb Karaaa, Kyceiz
4.000 - 6.000 Seferihisar, Eme, Mils, Karaam
6.000-10.000 Menemen, Tavas, Buldan, Demirci, Bodrum,
Marmaris, Krkaa, Alaehir
10.000-19.000 Ske, Salihli, Kula, Turgutlu, Foa,
demi, Grdes, Tire, Urla
19.000-20.000 Akhisar, Denizli, Mula, Bergama, Nazilli
35.000 - 40.000 Aydn, Manisa
55.00 zmir
Kaynak. 5 numaral dipnota baknz.

4 Sanolu, Mekin ve Turgay Gnen, zmir l Yll 1967, zmir 1969.

s. 140.
5 Bu tablodaki saylar Evliya elebi Seyahatnamesi, Cilt IX; Karal, EZ.,
 Eski ulam a da bu yerleme noktalar arasnda gene top
lumun i dinamii ile ortaya km bir ulam rgt idi.6
rmcek a yapsnda olan ve merkezi Manisada olan bu ula
m sistemi de gene ayn merkezden kontrol edilen bir akm ve
bakm rgtne sahipti. Osmanl mparatorluumun ok iyi bi
linen ve civardaki bir ky, yolun belirli bir parasnn asayi ve
bakmdan ykml klan ve derbent sistemi diye anlan yol ba
km tekilt, ulak, menzil, kervansaray temini bu ulam dze
ninin blge merkezinden kontrol edilen mal, haber ve insan
akmn kolaylatran ve devam ettiren ynleri idi.7 Bu dzenle,
kontrol ellerinde tutanlar yani sancak beyi ve etrafndaki b
rokrasi blgenin artk rn ve servetinin tahsis edilmi olduu
yerlere ve gruplara kaymasn dorudan doruya kontrol ve te
min ediyorlard. Bylece merkezi ortada olan bir blge onun
balantlar temin edilmi oluyordu.
zmirin de yerald bu ehirler konstelasyonu ierisinde
Merkez Yerler Teorisine uyar bir ekilde Manisa hem geomet
rik hem de fonksiyonel bakmdan merkezde bulunmakta idi.

2- Deien Blge likileri

Bu blge yaps 18. yzyldan sonra yeni bir etkiler dzeni
iine girmitir. Gittike artan younlukta bir d ticaret ve bu
cins ticaretle gelen sosyal rgtler ve gruplar, yerlemeler aras
ilikilere mdahale edici nemli bir faktr olarak ortaya km,
Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym, Baveklet statistik
Umum Md. Neriyat, No.195, Ankara 1943 ve 1882 Aydn Salnamesin
den alnan saylardan karmdr. zmirin 19. yzyl ncesi nfusunu
100.000 civarnda gsteren pek ok kaynak vardr. Bkz. Constantin Ico-
nomos - F. Slars, Etde Sur Smyme, 1868, Paris - Evliya elebi 17. yz
ylda ehrin 10.000 hane olduunu sylyor. O zamanki lm oranlar
dnlrse hane bykl ortalamas be olarak alnabilir. Bu halde
ehrin nfusu 50.000 civarndadr. Fakat Tournefortun tahmini hatt
27.200e kadar inmitir. Spon adl gezgin de 55.000 saysn vermektedir.
stelik yerlemenin kaplad saha bir i limann var olduu, evlerin tek
katl oluu hatrlanarak biz 55.000 saysn doruya en yakn olan diye
setik.
6 Tekeli, lhan, bid.
7 Orhonlu, Cengiz, Osmanl mparatorluunda Derbent Tekilt, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1967.
 ister istemez greli olarak dengede duran eski sistemi bozmu
lardr.
zmirde uzun mesafe ticaretinin yerini 19. yzylda artk h
kim bir ekilde Gediz vadisi ile Kk ve Byk Menderes va
dilerinden tanan Avrupann yeni gelien sanayi nfusu ve e
hirlerince talep edilen tarmsal rnlerin ticareti ald. Bunlarn
banda tahl ve bakliyat geliyordu. zmirden bu devrede en
ok ihra edilen mal hem hacim hem deer olarak buday ve
bakliyat idi.8
Bu yeni ticaretin yn, cinsi ve miktar artk rnn kontro
lnde yepyeni sorunlar douruyordu. Buday ve bakliyatn tica
rete girmesi, r ve dier vergi tarzlarn bozuyor, eski vergi
yolu ile blgesel btnlemelerin kademelenmesi ekil deiti
riyordu. Osmanl Devleti bu bozulan denge ve kontrol dzenini
dzeltmek abas ierisinde blgenin dar btnlemesini yeni
den gzden geirmi ve 1811de zmiri Saruhan sancandan
karp imdi daha sk ticaret balar kurduu evrenin idare
mekanizmasna, Aydn Sancana balamtr. Burada hl ie
dnk merkezli eski kontrol dzenini devam ettirme abasn
grmek kolaydr. Halbuki btnlemeyi bozan faktr ktisad
btnlemedeki deiikliklerdir. Dolaysyla onlara mdahale
edebilmek gerekti. Oysaki, Osmanl Devleti, mparatorlukta
17. yzyldan beri olagelen btn temel ekonomik deiiklikle
re gsterdii reaksiyonu tekrar etmi, ekonomiyi yeni dzeyde
kontrol etmek yerine idare sistemi ile oynayarak durumu kont
role almtr.9
zmiri idare bakmndan Aydna balamak gibi bir yeniden
dzenleme elbette ok zorlayc baka elerle btnlemeye
giden blgede zmire yerini bulduramamtr. Nihayet zmir
iktisadi ve sosyal btnlemenin yeni kademelenmesine uyarak
1851de yeni kurulan zmir vilyetinin merkezi iln edilmitir.10
Bu suretle eski artk rn tek balarna kontrol eden Osmanl
* Bilget, Adnan, Son Yzylda zmir, zmir 1949, Meher Basmevi.
9 Kray, Mbeccel, Toplum Yapsndaki Temel Deiimlerin Tarihsel
Perspektifi, Bugnk ve Yarnki Trk Toplumu Yaps", T.M.M.O.B.
Mimarlar Odas, Mimarlk Semineri, 1969.
10 Bilget, Adnan, bid., s.14. ,
brokrasisi, yeni beliren kontrol rgtlerinin bulunduu kente
yerlemi oluyordu.
Tarmsal artk rnn kontrol ekli ve yn deiirken yeni
ticaret ilikileri ierisinde ehirlerdeki eski zanaat ihtisaslama
lar da ithal mallarnn rekabetine dayanamam ve bilinen kl
sik tarzda kaybolmutur.
Burada artk tarmsal rnler ile tarmsal olmayan zanaat
rnlerinin eski koordinasyonu ve datm yerine, zanaat
rnlerinin kaybolup tarmsal rnler artnn tamamen da
rya aktld fakat bu artk rnn eski kontrol mekanizmas
na ve gruplarna gemedii, yeni bir kontrol evresinin ortaya
kt bir devre balamtr. Bu yeni dzen sratle kendi akm
kanallarn, yol sistemini de getirmitir.

3- Ulam
Charles Texier, 1850lerde Anadoluda yapt geni gezisin
de Bat Anadoluya zel yer vermitir.11 zmir ve dolaylarn an
latrken zmirde toplanan mallar ve bunlarn ihracndaki tat
glkleri zerinde ok durmu ve zellikle bir limann fizibili
te ve kr analizini yapmtr. Kitap Pariste 1862de yaynlanm
ve ertesi yl bir Fransz-Belika sermayesi karma irketi liman
imtiyaz iin Saraya mracaat etmi ve rhtmn inas 1868de
bitirilmitir. Ayn devrede iki ayr demiryolu iin de imtiyaz
alnm, zmir alnm, zmir-Aydn ve zmir-Kasaba hatlarnn
inasna geilmitir. Bu hatlar denize dikey inen iki verimli ne
hir vdisi boyunca uzanp buralarn tarmn ve maden zengin
liklerini zmir limanna indirmee balamlardr.12 Bu demir
yollarn zellikle Aydn demiryolunun uzan blge iindeki
btnlemeyi anlamak bakmndan ok elverilidir. zmirden
balayan hat nce Kk sonra Byk Menderes vadilerinin
iine girecek ekilde ikiye ayrlr ve bu vadilerin sonlarna ka
dar uzanmtr. Bu vadilerin iinde de tekrar tarmsal rnlerin
toptanc merkezi olarak tek tek belirmi yerlemelere, kollar
uzatmlardr. Tire, Bayndr, Seferihisar, ivrilde olduu gibi.
11 Texier, Charles, Asie Mineure, Paris, 1862.
: Bu demiryollarnn yapm tarihleri ve uzunluklar Ek Ide grlebilir.
 Kasaba hatt da nce Manisa zerinden Alaehire sonra Ban-
drmaya doru kollar uzatmtr. Bu kollar hem sermayenin
kolay biriktii bir yatrm tarzn gstermekte hem de yol siste
minin eski rmcek a biimindeki ie dnk biimin aksine
tamamen da dnk, aa dallar gibi bir biim alm olduunu
ortaya koymaktadr.13
Bir mal ve haber akm kanal olarak bu ulam dzeninin
blge iinde a biimi bir yol sisteminden ne kadar farkl oldu
unu ve blge artk rnn ok daha sratle dar akttn
grmek ok kolaydr. Bu da dnk aa biimindeki yol siste
mi zerinde imdi eski yol sisteminde deve, katr ve kan ara
balaryla tanann en az iki mislinden fazlasn blgenin en b
yk ehri olan limana indirmek ve ayn teknoloji seviyesine te
kabl eden buharl gemilere bindirmek mmkn oluyordu.14
Buna ramen demiryolu tek bana btn aa dallar yapsna
ramen artk rnn tamamn en etkili biimde toplamay ba
aramamtr. ok geri teknoloji ile reten krsal yerlemeler
den reticinin, maln kendisinin trene getirmesi imknszd.
At, katr hatt insan srtnda hi deilse bu maln tren istasyo
nuna kadar inmesi gerekti. rnn reticiden toplanmas ve
zmire indirilmesinde bu devrede (1888ler) yeni teknolojinin
etkisini maksimize eden bir rgtleme ortaya kmtr. Bunlar
rgtlemi deve kervanlardr. zmirli bir mteebbisin nakliye
irketi diyebileceimiz bu rgt Aydn Hatt direktrleri, ile
uzun sre atmal bir rekabetten sonra demiryolu irketinin
bir tazminat demesi zerine birbirleri ile anlamlar ve deve
kervanlar ile demiryollar birbirlerini tamamlayan bir ulam
11 Tekeli, lhan, bid., Ayn ekilde da dnk yol sistemleri, benzer pren
siplerle ina edilmi yollara sahip her toplumda grlmektedir. Ltin
Amerika iin de bu ok iyi gzlenmitir. Baknz: Beyer, G. H., Editr,
The Urban Explosion in Latin Amerika, Cornell University Press, Ithaca,
New York, 1967, s.99.
14 S. Stabb, "Trade and Commerce of Smyrna", 8 Haziran 1882, Eastem
Express Gazetesi, stanbul. Bu yllarda zmir limanndan ihracat hakkn
da en dzgn saylar konsolosluktan alnd kayd ile gene bu makalede
yaynlanmtr (Ek 3). demiryoluna uyan gemi teknolojisi deiikliini
de Ek 4'ten izlemek mmkndr.
sistemi kurmay baarmlardr.15 Hem reticinin maln satn
almakta hem de bunu tren istasyonlarna indirmekte ince klcal
yollar ve kk toplama-indirme fonksiyonlarn yapmakta, es
ki enerji ekli yeni bir rgtle, daha ileri teknolojiye tamamlay
c olmu ve ileri ulam teknolojisinin ok geri teknolojili re
tim rnlerinin tanmasnda etkinliini arttrmtr. Bylece,
eski vergileme "r" yolu ile Osmanl brokrasisi rnn onda
biri kadar bir artk rn nakleder ve ticaret daha ok uzun
mesafe mallar zerinde yaplrken, imdi r dzeni bozula
rak blgede yetien yiyecein her eidinin onda birinden ok
fazlas ticarete konu oluyor, ayrca bat sanayiine gerekli mee
palamutu, meyan kk gibi bitkisel zenginliklerin limana geti
rilmesi bu suretle zamiletiriliyordu. Bylece demiryolu, deve
ulam ile btnleerek 19. yzyln ikinci yarsnda blgenin
darya dnkln ve da bamlln maksimize eden te
mel olmaktadr.
Mamafih ulamdaki deime blgenin ktisad ve sosyal yap
sn temelde deitirmemitir. Yeni teknolojiyi getiren d evre
lerin kontrol altnda yersel rgt ve ilikilerin en gelimii bile
deve kervanlar irketinde olduu gibi gene ilkel seviyede kal
mtr. Bylece bu blgede kontrol byk apta d evrelerde
olan ikili bir sosyal yap ve ilikiler dzeni gelimeye balamtr.

4- Ticaret
zmir limanndan 1880lerde demiryollar ve liman tam ka
pasite ile ilemeye baladktan sonra ihra edilen maddelerin
deerinin 4.600.000 ngiliz liras deerinde olduu tahmin edil
mektedir.16
zmir limannn blge iinde toplad ve ihra ettii rnle
rin miktarnda demiryolu ve rhtm inas ncesi ve sonras ara
snda byk fark vardr. Toplanan rnlere talep tamamen 19.
yzylda niceliksel olarak artan Kuzeybat Avrupa kentsel nfu
15 Bu mcadelenin hi de kolay olmad anlalyor. Bir aralk bu atma
yle kark hale geliyor ki, iki taraf da o devrede dalarda gezen ekya
efelerle anlamalara girip birbirlerinin tama faaliyetlerini baltalamaya
bile teebbs ediyorlar.
16 S. Stabb, Op. Cit.
 sunun gda ihtiyacndan gelmektedir. Mamafih Avrupada
kentsel nfusun artan satnalma gc ve temel gda maddeleri
nin imdi buharl gemilerle gvenlikle daha uzaklardan getirti-
lebilmesi zmirden talebi daha ok lks gda maddelerine do
ru kaydrm, bunu da daha sonra sna tarm bitkileri izlemi
tir. zmir limamnn 1800lerin banda ve ortasnda ihracat lis
telerinin en nemli maddesi buday ve bakliyat olmasna ra
men 1870lerde artk bu rnler Kuzey ve Gney Amerikadan
getirildii iin lks yiyecek maddeleri olan incir ve zm z
mirin ihracat iinde hkim hale gelmi, ikinci srada da kendi
kendine yetien kk ve nebatlar toplanmtr. Ksaca zmirin
yeni akm kanallar ile artk rn ve serveti kendine doru ka-
nalize ettiini ve btnletirdii blgede hem arlk hem deer
olarak bu servetin iki il misli arttn, stelik bu servetin
muhtevasnn da deitiini gryoruz.
Da dnk yeni yol sistemi zerinden liman - merkeze akan
mallarn da evki elbette artk eski tccarlar ve onlarn basit
rgtleri ile olmuyordu. zmir zellikle 1850lerden sonra yeni
ticaret rgtlerinin ve bunlar hem besleyen hem de kontrol
eden yeni kurumlarn yerletii bir ehirdir. Artk konsolosluk
lar d ticaretin, sarraflar da mal ynn dzenlenmesinde h
kim kurumlar deillerdir. Bu devrede hepsinin merkezi yabanc
memleketlerde olmak zere 7 banka ve 4 byk sigorta irketi
nin zmirde i grdn biliyoruz.17 Ticaret de artk kendi
iinde farkllam ve rgtlemi grnyor. En byk ihracat
lar, bankalarla, sigortaclarla ve d ticaret evreleri ile en iyi
temas kuran yabanc tccarlar ve onlarn irketleri oluyor. Hep
si yabanc olan bankalarn, havagaz, tramvay, rhtm ve demir
yollar irketlerinin yabanc mdrleri ile beraber yabanc b
17 Bu bankalar unlardr: Sigorta irketleri de unlardr:
Osmanl Bankas zmir Osmanl Sigortas
Selanik Bankas Union Franais
Atina Bankas Le Fenic Espanol
Midilli Bankas Adriatica Sigorta irketi
"Credit Lyonais"
"Deutche Orient'' Bankas
Anadolu Bankas (Fransz)
Kaynak: zmir Vilyeti Salnamesi, 1892.
yk tccarlar zmir ehrine aktlan artk rnn kontrolnde
birbirlerini destekleyerek ok nemli roller oynuyorlar.1* Ayr
ca gerekli bilgilerin ve dayanmann temini iin bir ticaret oda
s rgtnn (1885te), sonra bir zahire borsas ile (1886da)
daha genel bir ticaret ve sanayi borsasnn da kurulduunu g
ryoruz. Ticaret odalarnn en ok stnde durulan fonksiyo
nunun ihracat, liman faaliyetleri borsa fiyatlar hakknda topla
d bilgileri yelerine ve konsolosluklara bildirmek olduu g
rlyor.19 Bylece ehrin btn ile da dnk bir ticareti te
min edecek ekilde rgtlenmi olduu grlyor.

5- Haberleme
zmir ve blgesinde nasl geri bir ulam teknolojisini (deve,
katr kervanlar) daha ileri bir ulam teknolojisi (tren) tamam
lyorsa, nasl daha ileri teknolojinin etkenlii ancak byle temin
edilebiliyorsa zmirde yerleen banka, borsa gibi daha gelimi
rgtleri gerekli hale getiren ticaret ve ticaretle ilgili btn ku-
rumlann ileyebilmesi hatt szn ettiimiz ulam dzeninin
ve limann ticar bakmdan rantabl olabilmesi, yeterli bir haber
lemenin salanmasn da gerektirmekte idi. Blgeden dar
aktlabilecek artk rnn nce yerinin, miktarnn tyini ve
deerlendirilmesi ve ancak ondan sonra ulatrlmas zorunlu
idi. Bu ilem iki ayr evrede iki ayr ekilde yaplmakta, bu da
bu devredeki ikili yapnn bir baka cephesini meydana getir
mekte idi. zmirde yerlemi Kuzeybat Avrupann ktisad ya
psnn paras olan ticarethaneler, bankalar, liman ve rhtm
irketi rgtleri, iyi tekiltlanm bir posta ve telgraf servisini
18 Rhtm irketinin byk hissedar ve zmirdeki Mdr ayn zamanda
havagaz, tramvay ve su irketlerinin de hissedar olarak zmirin gnlk
hayatnda herkesin bildii, dier irketlere ve hkmete bask yapabilen
son derece nfuzlu bir kimse haline gelmitir. Rhtm irketinin ald
rsum bir aralk btn tccarlar, zellikle ngiliz tccarlar arasnda o
kadar memnunsuzluk nedeni olmutur ki meseleyi konsolosluk yerine
elilik araya girerek zmek zorunda kalmtr. Pek ok gazeteye ve res
m raporlara intikal etmi olan bu hali grmek iin rnek olarak bkz.:
"Coumier d'Orient" gazetesi, 18 Aralk 188; "Constantinople Messenger"
gazetesi, 1 Aralk 1880,14 Aralk 1880 ve 18 Aralk 1880.
19 Bilget, Adnan, Op.Cit., s.79 ve devam.
 kullanyorlard. Tren hatlar kendi fonksiyonlar iin kendi telg
raf dzenlerini kurmulard. Fakat bu teknik ve rgt seviyesin
deki haberleme ile izole ve dank kk retim yerlemeleri
ne, kylere yeterince ulamak mmkn olmuyordu. Oysaki bu
ralara ulamak zmiri byk ehir haline getiren dier btn
rgt ve ilikilerin temelini tekil etmekte idi. Bu haberleme
nin halledilii garip bir ekilde bu tarz ticaret ncesi artk r
nn darya aktlmas srecine benzemektedir. Bilindii gibi
nceki devrede tarmdaki artk rn r olarak mltezim diye
bilinen kimselerce toplanr, devletin payn brokrasinin daha
st kademelerine aktardktan sonra kalan kendisinin olurdu.
Bylece mltezimler imparatorluun artk rn kontrol eden
brokrasinin ilk basamam meydana getirirdi.
Bir kyde o ylki rnn miktar, kalitesi en iyi mltezimler-
ce bilinir, gnn kanun ve kaidelerine gre ne kadarnn dar
ya aktlabileceine en iyi mltezim karar verirdi. Yani artk
rn aktlmas ile ilgili btn "haberleme" bu teknoloji seviye
sinde bir insann direkt temas ile temin edilirdi. imdi de r
n yetitii yerde zmir irketleri adna tespit edecek, deyim ye
rinde ise yeni tipte bir "mltezim" ortaya kmtr. Bu kimseler
genellikle zmirde yerlemi ve rgtlemi tccarlara bal
onlarn ajan olarak alan irket memurlar idi. Aylkla al
yor, ky ky geziyor, kyl ile anlayor, henz olgunlamam
rne mahsuben para veriyordu. Yani bu kimseler, rn hak
knda gerekli bilgiyi topluyor, temas yapyor ve geriye deme
artlan, creti gibi gerekli "haberleri tayorlard. Mmkn
olan yere kadar trenle, ama daha nemlisi ondan sonrasn at,
katr, deve ne bulurlarsa onunla gidiyor ve izole yerlemelerle
zmir tccarnn "haberlemesini" salyorlard. Eskiden devle
tin mltezim ile yaptn imdi zmir tccarlar kendi adamlar
na yaptrmakta, artk rnn yersel yerlemelerden zmire ak
masn, gelimemi haberleme teknolojisi ve rgtleme y
znden, tek tek ahslar seyyar "memur" olarak gndererek te
min ediyorlar ve gelimi ulam teknolojisi ile gelimi zmir
rgtlerini "krla" alabilir hale getiriyorlard. Bylece hem
ulam, hem rgtleme, hem de salanan gelir ynnden yer-

JflL
 Sanayi ncesi Kenti ve Deime Sreci
I
sel tarm retimi yerlemelerinin gelimesi eskisine ok yakn
bir seviyede tutuluyor, buna karlk geni ve verimli blgeden
eskiye kyasla ok daha byk artk rn dar aktlyordu. So
nu olarak da yersel yerleme hayat seviyesi eskisi gibi kalrken,
zmirde bu akm kontrol eden yabanc tccar, bankac gibi i
adamlarna byk servet birikimi olana salanyordu.
Bu devrede merkezin gelimesinde blgenin merkeze eri
mesi (accesibility) meselesi yerine merkezin blgeye erimesi
diye bir sorunun olduu ve olayn bir d dinamikler etkilemesi
gibi grlmesi gerektii aktr.
zmirdeki yabanc irket tccarlarnn byk ehrin dna
ahsen rn toplamak zere, temaslar yapmaya kmadklar,
sadece prensip kararlar verebilmek iin seyahat ettikleri anla
lmaktadr. Onun dnda asl youn "haber" akmlar Trk ve
Rum yersel araclar eliyle salanmaktadr. zmirdeki ticaret r-
gtlemesinin ald ekil de ilgi ekicidir. zmirde byk ya
banc tccarlarn ve onlann ticarethanelerinin altnda daha az
rgtlenmi, kendi hesabna alan Rum irketikler ortaya k
mtr. Bu devrede bamsz olarak alan Mslman Trk tc
carn saysnn son derece snrl olduu grlmektedir. Fakat is
ter byk ister kk ticarethaneler olsun blgenin ierilerinde
yersel yerlemelerle temas kurmak iin Trk Mslman aracla
r setikleri, Mslman olmayanlarn ise, ierde ve yabanc
memleketlerde kurduklar banka ve byk irket temaslar ile
ehirde asl kontrol mevkilerini ele geirdikleri grlmektedir.
Ulamda, haberlemede, rgtlemede byle hacmi ve tarz
deiik yeni bir dzen ortaya karken eski dzen tamamen
kaybolmuyor, yeni uyumlar yaparak devam ediyordu. Eski d
zenin vergi ve asker alma ilikileri ile beraber merkezin evre
iin grd hizmetler imdi de devam etmektedir: Blgede
iml edilen zanaat rnlerinin gerekli yerlere iletilmesi, dar
ereveli yersel ticaretin rgtlenmesi, ok ihtisaslam baz
hizmetlerin grlmesi gene eski ulam ve haberleme yollar
ile blge ile merkezi btnletiriyordu. Onunu iin hl z
mirde kuyumcular, uhaclar ve urganclar ve benzeri zanaat
devam ediyor, zeytinya presleri, un deirmenleri faaliyet gs-
teriyor, perakende satn yapld arlarda mahall imalt ya
da ithal tketim mallan satlyordu. Bu hali ile gene nfusun
byk orann eski yaants ile krsal blgede tutulduu ve e
hirlerde nemsiz kk zanaatn ve i ticaretin devam ettii ko
layca grlebilir.

6- Nfus
Bu devrede zmirin nfusunun mtemadiyen arttm,
1857de 180.000, 1891de 207.547 ve 1910da 250.000i bulduu
nu gryoruz. Bu nfus ehrin hinterlandndan ve mparatorlu
un her ynnden gelmekte idi. Yksek oranda yabanc vard
(35.000 kadar). Etnik bakmdan da ok blnmt. Yerli Rum

Tablo: 2
1894 zmir l Merkezi Nfusu
Mslman 89.000
Grek Ortodoks 52.000
Ermeni:
Gregorien 4.740
Protestan 151
Katolik 737
Yahudi 16.000
Yabanclar
Alman 512
Amerikan 20
ngiliz 980
Avusturya-Macar 1.800
spanyol 12
Fransz 1.000
Yunanl 25.000
HollandalI 300
talyan 6.400
Acem 200
Rus 85
Yaklak Toplam: 200.000
Kaynak: zmir l Yll, 1969.

32
Ortodokslar en byk etnik gruptu (Tablo:2).20 Ayn devrede
blgedeki dier ehir ve kasaba nfusunda byle bir art yok
tur. zmirin nfusu 200.000i bulduu ve byk bir metropoli
ten merkez haline geldii halde en st kademenin altndaki e
hirler fark etmemi grnmektedir. Blgedeki yerlemeler z
mir merkez olmak zere yeniden btnleirken, blgedeki en
byk ehir, eskisinden farkl olarak kendinden sonra gelen ka
demeden 4-5 misli byk bir merkez halinde ortaya kmtr.
Bu dzen 19. yzyl sonunda bu blgede tipik bir Tek Byk
ehir (primary city) olutuunu gstermektedir.
Buraya kadar anlatlanlar gznnde tutulursa tek byk
ehir olgusunun basit teknolojili bir tarmsal retim yapsna
dayanan, fakat da dnk youn bir ticarete bal bir blge
ekonomisini btnletiren kendine has ulam ve haberleme
dzeninin, sosyo-ekonomik rgtlerinin yerleme yeri olarak
ortaya kt belli olmaktadr.

7- Merkezi Mntkas
zmir ehrinin bu ulam, haberleme, ticaret rgtleri ve
nfus zellikleri geliirken kaplad alan da iki misline ula
mtr. Bu alanda hangi arazi kullanlnn, dolaysyla hangi
fonksiyonlarn nereye yerletiini incelemek ve deien fonksi
yonlarn neler olduunu ve greli olarak nerelere yerletiini
aratrmak oluumun anlalmas ynnden nemlidir.
Hi phesiz ehirler hereyden nce i mntkalarndaki de
iiklik ve gelimelerle bymektedir. Gelen nfus, hele 19.
yzylda zmirin hkim olduu blgede tarm ve sanayi retim
teknolojisinde temelde bir deiiklik olmad ve krdan itilme-
dii gznnde tutulursa sadece metropoliten merkezin i mn
tkalarndaki deiiklikler yznden ehre gelmesi gerekmekte
dir.21 Baka bir deyimle, bu devrede nfus zmirde ortaya
kan sosyo-ekonomik zelliklerden dolay ehirce ekilmektedir.
20 Sanolu, K. ve T. Gnen. 1967 zmir l Yll, zmir 1969.
21 Stab, S., "Tenure and Produce of Land in the Province of Smyrna", Jour
nal of the Society of Arts, Kasm 1880, Londra. Stab bu makalesinde z
mir'de kullanlan tanm aletlerini, karasapan, orak, apa, krek, den,
yaba, elek, kan diye sralamakta ve bunlarn Homer zamanndan beri
 Gelen nfusun alt yeni beliren ve gelien yeni fonksiyonlar
ehrin merkezinden kendilerine has bir tarzda yerlemektedir.
zmirin sanayi ve youn d ticaret ncesi merkez i mnt
kas 17. yzylda kk bir i liman etrafnda bir rhtm zerin
de nvelenmitir. Bu i limann byk krfeze ald yerin ku
zey ucunda bir kale vardr. Bu kale hem rsum ve vergi almak
hem liman ve ehri idare ve mdafaa etmek iin kullanlyor
du.22 Kale etrafndaki meydanda byk bir cami (imdiki Hisar
Camii) ile nemli "han"lar bulunuyordu. Bu hanlar daha ok
uzun mesafe ticaret hanlar idi. Buralarda uzun mesafe ticaret
mallarnn emniyetli muhafazas, kervan tccar ve hayvanlar
nn barnmas ve bakm ayn meknda ve ok farkllamadan
salanyordu. Oradan etrafa radikal uzanan yollar zerinde u
hadarlar, kuyumcular, urganclar, yazmaclar ve benzeri zanaat
ve ticaretin yerletii dar yollar uzanyordu. Her zanaat erbab
bir sokak stne yerletii gibi bir bina iine yerletirildii hal
ler de grlyor. Bir zanaatn igal ettii mekn sokak stnde
yer ald hallerde o sokaa "ar", bina iinde yerletiinde o
binaya gene "han" ad veriliyordu (ekil:3).
Bugnk Anafartalar Caddesinin Tilkilikten Basmaha-
neye uzanan ksm ve oradan demiryolunu takip ederek imdi
Kemer ay zerindeki Kemer Kprs diye anlan yerden e
hir dna uzanmas en eski zamanlardan beri ehri Anadoluya
balayan ana yolu tekil ediyordu. Kprye de Kervan Kprs
denirdi. Bu yol ehir iinden geerek rhtmla balanr ve 17.
yzyl zmir ehrinin ana aksn meydana getirirdi. imdi Ana
fartalar Caddesinin adrvan Camiinden sonra Tilkilike yne
liinin anlamsz gibi grnen nedeni budur.21 Kemer Kprs
deimemi olmas gerektiini sylemektedir. 1892 Aydn Salnamesinde
de baz iftilerin yeni tarm aletlerine heves ettikleri, trpan ve orak
kullandklar kaydedilmitir. Ayn salname bir de "Makine"den sz et
mektedir, ama ne biim bir makine olduu anlalamamaktadr.
22 Tavernier ve Spon, gezi notlarnda kalenin fonksiyonuna aka iaret
etmilerdir. Baknz: Emin Canpolat, zmir: Kuruluundan Bugne Ka
dar, stanbul Teknik niversitesi Yayn, 1954.
23 Baz 18. yzyl haritalarndaki ehir bymeden nce de kervan yolunu
Basmahane - Gazi Bulvar yolu ile ehrin merkezine ulatrma eilimi

M
 k ok daha sonralar kasaba hatt ve Basmahane stasyonu
ina edildikten sonra, ehre Basmahaneden nhtma gelen im
di Gazi Bulvar denen yol ile balanmtr.
Bugnk Anafartalar Caddesinin, adrvanl Camiinden
balayarak Badurak Camne kadar uzanan kavis ksm eski i
limann rhtmn meydana getiriyordu. Hisar Camii de tam i
limann krfeze ald yerdeki hisarn yannda idi ve burada
bir meydana getiriyordu. Hisar Camii de tam i limann krfeze
ald yerdeki hisarn yannda idi ve burada bir meydan vard.
adrvanl Camiinden Hisar Camiine kadar olan ksmdaki
meydann rhtm izgisi bugn kaybolmutur.24 Bu izginin d
ndaki btn saha daha sonra greceimiz gibi i mntkasnn
genileme sreci ierisinde denizin doldurulmas ile elde edil
mi arazidir (ekil:4 ve 5).
Bu devrede ar-Hisar-Cami-Meydan nvesinin hemen ar
kasnda Tilkilikin Namazgh semti ile birletii yerlerde deni
ze kar zmir ileri gelenlerinin konaklar yer almt. Onun ar
kasnda kaleye doru orta tabaka zanaatkrlar ve sonra daha
yukarlarda fakir Mslmanlar yerlemiti. ehrin ok bariz et
nik yaps konut mahallelerinde de grlmekte, kuzeye doru
olan dzlkte Rum mahalleleri, gneyde ok daha snrl bir e
kilde Yahudi mahallesi vard. Ermeni mahalleleri Rum ve
Mslman mahalleleri arasnda idi.25 zmir Arkeoloji Mze
sindeki gravrlerden anlald kadar krfez boyunca bugn
Halit Ziya Bulvar olan izgi o zamanki kuzey sahil hatt idi.
Byk ihtimalle ehrin buralara uzamas da 17. yzyl sonunda
olmutu. zmir Arkeoloji Mzesindeki 18. yzyla ait bir gra
vrde bu blm hl "fasulye tarlas" ve "un deirmenleri" diye
iaret edilmektedir. Tepelere doru ise konutlarn Basmaha-
neye varmad bugnk Gazi Bulvarnn dnp Namazghn
yanl olmal. nk o gzerghta imdi kaybolmu olmakla birlikte
Rum mezarlklar bulunmas gerekir.
24 Kaybolmasnn nedeni daha sonra i liman doldurulmadan nce zelzele
ile yklan binalarn dkntlerinin, zellikle kalenin bu izgiyi bozarak
liman doldurmu olmasdr.
25 Charles Texier: Etud Sur Smyrna, Paris 1868.
 1/19000
dtniztn doldurulmas

ni^.-*
Imerkezi i$ mntkan
|ut (sekini*'')
i zn(klrlf

gelir gru&u

L__]g*yfi mu*lirt'l*f

L_JmMrlkl*r

aaaatna kervn yotu

U(UN -HA*
DUC

ekil: 3 XVIII. Yzyl sonunda zmir'in meknsal yaps

ekil: 4 XVIII. yzyl sonunda zrnir. Krfezden grn.

( limann kuzey ynnde kaleye dikkat ediniz.)
Corneille Le Brun'un "Voyage au Levant", Paris 1714, adl eserinden gravr.
 st snrlarndan gneye ulat, buradan ki emelikin k
k bir ksmn sararak tekrar denize ulat anlalyor.
zmirin eski blge ilikileri ierisinde ihtisaslam olduu
zanaatkrlk nce de sylediimiz gibi pamuklu dokuma ve
zellikle yazma, yorgan yz ve yazma ba rts imli idi.
malthanelerin boya, koku, kirli su gibi istenmeyen "yan rn
leri" olduundan ehrin dnda bugn hl ayn isimle anlan
Basmahanede idi.26 Bugnk stasyon, basmahanelerin d hu
dudu gibi grnmektedir. Buras da bize kesin olarak ehrin
dou-kuzey hududunu tyin etmektedir. Gneyde bugnk E-
refpaa parklar, Mslman mezarlklar, Bahribaba Park, Mu
sevi Mezarl, douda da Mezarlk diye anlan Tilkilikin s
tndeki mezarlk gene ehrin hudutlarn belirliyordu. Mezar
lklarn her zaman konut mahallelerinden onbe dakika-yarm
saat kadar yrme mesafesinde olduklarna dikkat edilirse eh
rin btnnn 150 hektar kadar olduu sylenebilir.
Kuzeye uzanan sahil zerinde gene gravrlerden anlald
na gre baheli evler halinde baz Avrupa konsolosluklar yer
almaktadr. Bu devre konsoloslarnn kendileri de tccardr ve
zel ticaret ilerinin dzenlenmesi ile ilgilidirler. Onun iin yer
lemelerinin st tabaka konut ile ticari kurum aras bir yerde
olmas gerekirdi. zmirdeki yerlemelerinde de bu konsolos
luklar hem i merkezinin hemen yannda kalmlar, buna ek
olarak da arkalarn Hristiyan mahallelerine dayamlardr.
Ayrca liman gzleyebilecek ve gerekirse denizden ulam ya
pabilecek bir yerde yerlemi olduklar gze arpmaktadr.2'
Bylece i mntkas ile temas, ulam ve haberleme olanaklar
ve kltrel ilikiler ynnden en rasyonel yeri semi grn
mektedirler. Gravrlerden isim olarak belirlenmi olanlar
Fransz, ngiliz, Hollanda konsolosluklardr. Evliya elebi ise,
"18 Kefere Kralnn Konsolosundan" sz etmektedir.
26 Sahilliolu, Halil, ""1763te zmir Liman hracat Gmr ve Tarifesi",
Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Nisan 1968, Say:7.
27 Ktkolu, Mbahat, "XVIII. yzylda ngiliz ve Fransz korsanlk Ha
reketlerinin Akdeniz Ticareti zerinde Etkisi", Belgelerle Trk Tarihi
Dergisi, Cilt II, Say: XII. s.57.
 zmirde 18. yzyln ikinci yarsndan sonra ticarette yepye
ni bir younluk olduunu grdk. zmirin Donanma Deniz s
s olarak kullanlmas ve Giritin zapt, Giriti ve dier Ege de
nizi adalarn da zmirin hinterland haline getirmitir. Bu s
recin iinde zmirin merkez i mntkasnda hem fonksiyonlar,
hem arazi kullanl eitlenmi, hem de burann yzlm
bymeye balamtr. Sonunda i liman doldurulmutur. Bura
da arazi talebinin i limann doldurulmas ile karlanmasnda
iki faktr rol oynam grnmektedir. Birincisi i liman zaten
dolmutu, sularn alak olduu zamanlarda gemiler ok zor gi
diyordu. kincisi merkez i mntkas geriye doru rahat by-
yemiyordu. Arkadaki zengin ve nfuzlu kimselere ait konutlar
kayarak yerlerini arya brakmamakta direniyorlard. Mama
fih eskiden rhtm imdi ehrin ekseni diyebileceimiz yol
(Anafartalar Caddesi) imdi iki tarafndan ar sokaklarnn
uzand, zerinde ise nemli yeni "han"lann ina edildii hem
Badurakta hem de Hisar Camii etrafnda iki merkezi birleti
ren ana yol haline geldi. kinci gelime liman fonksiyonlarnn
d krfez sahiline yerlemesi ve i merkezinin kuzeye doru
genilemesidir. Bu gelimeler kuzeydeki Rum mahallelerini bi
raz daha kuzeye, doudaki Yahudi mahallelerini ise gneye
doru itmitir. En kolay gzlenen kayma ise konsolosluklarda
olmu, bunlar hem daha kuzeye kaym hem de bahelerini ya
ni ayn yerde geni arazi kullanma anslarm kaybetmilerdir
(ekil:6).
Merkez i mntkasnn i yapsnda gze arpan en bariz
deime merkez i mntkasndaki ticaret mallarnn getirildii
hanlarda gzlenmektedir. 18. yzyln ikinci yars ve 19. yzy
ln birinci yarsnda yaplan hanlarn ou artk maln tanmas
ile ilikisini kesmi, yalnz ticartle, yani maln tasnifi, muhafa
zas ve sat ile ilgilenir hale gelmitir. Arap Han, akalolu
Han bugn bile bu farkllamann iyi rnekleridirler. Bu bina
lar, eski uzun mesafe hanlarndan farkl olarak, avlusuzdur.
inde mallarn eidini ayr ayr koyabilecek blmeler vardr.
Ortada tehir, yazl kaytlar, pazarlk ve benzeri ilikiler iin
ok fonksiyonlu bo bir mekn braklmtr. Kapal ar ile
 uzun mesafe han karm ama tek nite halinde alan bir
toptanc mekn gibi grlmektedir.
Kervan hayvanlarnn bakm ve kervann onarm bu devre
de artk ehrin iinden km bugn Kemer diye anlan yerle
Basmane arasndaki mekna yerlemiti. Bu devre kervanlar
daha ok Gediz, Byk ve Kk Menderes vadileri blgesinin
artk rnn zmir merkezine ulatran ksa mesafe kervanlar
idi. ehre gene Tilkilik-Anafartalar yolu ile girer, merkeze ge
lir, yklerini "bozar", gene geri Kemere gelir, orada gecelerdi.
Uzun mesafe kervanlar ve uzun mesafe kervanlarn barnd
ran hanlar bsbtn kaybolmamt. Hatt mimarlk ynnden
hl deeri olan Kzlaraas Han o devrede ina edilmiti. Fa
kat nemli olan yeni ticaret eklinin kendine uygun farkl bir
meknda yerlemesi ve zel binasn yaratm olmasdr. Bu
devrede ina edilen hanlarn yzyl banda merkez i mntka
snn gneyinde, sonuna doru ise merkez i mntkasnn ku
zeyi ile rhtma yakn yerlerinde olduu grlyor. mntka
sndaki btn binalarn eski ikametghlardan farkl olarak kr-
gir binalar olduu da dikkati ekmektedir.28 Bu devrede z
mirde modern anlamda otel kurumunun da ortaya kt anla
lyor. Yani tatn bakm ve geceleme yeri nasl farkl bir me
kna kaymsa, taman maln sahipleri de maln brakld ye
rin dnda geceleme mekn bulmulardr. Bylece bu devrede
kervan hayvanlar, mallar ve tccarlar iin ayr ayr kalacak yer
ler belirdii grlmektedir.
Ticaret ile ilgili binalar ve bunlarn ihtisaslamasnda grd
mz zellik yani mal tayan kervanla ilgilenmeyen, yalnz
gelen mallarla ilgilenen binalarn yani ticarethanelerin de ula
m ve tamann ihtisaslama ve rgtlenmesi ile uyutuunu
gstermektedir. zmirli tccarlarn yalnz mallar alp depo edip
sattklar hanlarn oald devrede, kervanclk da yalnz ula
trma ile ilgilenmeye, bunun tesinde tccarn kendisi ve mal
ile ilgili sorumluluu zerinden atmaya ynelmi ve baka
fonksiyonlardan bamsz bir ulam rgt haline gelmitir.
Texier, zmirliler zelzeleden korunmak iin ahap evler yapm fakat bu
defa da yangn felketiyle karlamlardr, der. Charles Texier, bid.
 Yukarda iaret ettiimiz monopol halinde rgtlenmi deve
kervanlar ya da arabaclar, bunlann ulamda ihtisaslama ba
kmndan tek bana nemli bir faaliyet haline geldiini ve yer
leme dzeninin ve ticaretin farkllamasn tamamladn gs
termektedir.
19. yzyl bana kadar zmirin merkez i mntkas bir tek
ekonomik dzenin yerlemesini aksettirmekte idi. Yeni yaplan
binalar, buralara yerleen fonksiyonlar hepsi birbiriyle btn
lemi, birlikte ileyen birimlerdi. Rum mahallelerinin gelime
si ve buraya ncekinden ok daha fazla Avrupalmn yerlemesi,
baz tketim mallar perakende sat nvelerinin yerlemesiyle
buraya Frenk mahallesi ad verilmesine ramen merkez i mn
tkas hl bir tek sistemin paralarn tayordu. Bu i merkezi
nin blge ile btnlemesinde de bir eitlenme yoktu. Fakat
1830lardan soma o zamana kadar azar azar olan deiiklikle
rin birikimi ve daha hzlanan yeni deiikliklerle, zmirin yer
lemesinde dramatik yenilikler ortaya kmaya balamtr. Bl
ge idare merkezinin nce Aydma, sonra zmire naklinde oldu
u gibi blge artk rnn akm ve kontrol de yeni ynler ve
vasflar kazanmakta idi (ekil:7 ve 8).
19. yzyln ikinci yarsnda darya gnderilen rnlerin
zm ve incir gibi lks yiyecek maddelerine dnmesi, buna
ttnn eklenmesi, pamuun ihra meta haline gelmesi, bun
larn gemilerle ihra edilebilir hale gelmesi iin ilk ilenme
ameliyesine tabi tutulmas gerei, bu ticaretin hacmi dolaysy
la, kredi, ileme, depolama iin gereken rgtler, ulama ve
haberleme gerekleri yepyeni ve eskisi ile ilikisi olmayan bir
dzen ve yerleme ekli getiriyordu. nemli olan bu yeni iliki
ler geliip yerleirken d ticaretle ilgili olmayan dier fonksi
yonlar yani imalt, perakende sat, dar kontrol ve benzerleri
hemen hi deimiyordu. Onun iin merkez hem ehirle hem
blge ile iki ayr dzeyde ve biimde btnleiyor, bu da olduu
gibi mekna aksediyordu (ekil: 9 ve 9a).
Meknda ulam ve haberleme ynnden en elverili yerler
eitli fonksiyonlar ve bu fonksiyonlar gren kurumlar arasn
da kent arsalarna deme gcne uygun olarak byk bir eki-
 !lin!
p||
lltto I
ekil: 7 XIX. yy. sonunda blgesel btnleme biimi
 me konusu oluyor ve bu fonksiyonlar greli olarak yerleiyor
lard. 1880-90lar zmirde d etkenlerin dinamizmi ile yer alan
deiikliklerin, yeni ulam sisteminin (demiryollar ve liman)
tamamland bu da bal gelime dinamiinin muhtevasn
tekil eden rnlerin ihrac ile dorudan doruya ilgili rgtle
rin (banka, depo, yazhane, borsa) ve kontrol mekanizmalar
nn niha olarak tek kalmak iin birbiriyle yart, rekabet ha
linde olduu ve birbirini altetmeye alt devredir. Bunlarn
nasl olduu da en iyi merkez i mntkasnda nasl yerletikleri
gzlemlenerek izlenebilir.
zmirin 1890lardaki fotoraflar ok ilgintir. Anafartalar
Caddesi hl bir merkezi erevelemektedir. Buraya alan yol
lar zerinde hl "han"lar, zanaat sokaklar, perakende sat
yerleri birbirini takip etmektedir. Ama Hisar Camiinden teye
sahilin doldurularak elde edilen sahada, sahil ile bugn geriler
de Gaziosmanpaa Bulvar arasnda kalan ksmlarda kervan
larla ilikisi olmayan yeni tip bir "han" inasnn hkim hale gel
diini gryoruz. Bu alan ok kahn ta duvarl iki ya da katl
dar ve uzun binalarla dolmutur (ekil:10). ehirde imdiye ka
dar hibir fonksiyon bu kadar kymetli arsalar zerinde bu ka
dar geni bir yer igal etmemitir. eride zellikle incir, zm,
ttn depo edip ilemeye yarayacak byk salonlar ve gene ti
caretin idare ynn barndran blgelere ayrlm ksmlar bu
lunuyordu. Bazlarnn iinde ilenen maln ambalajnn imali
ile ilgili ksmlar da vard. Bunlar hem eski uzun mesafe hanla
rndan hem de 18. yzyl hanlarndan ok farkl idiler. Burada
ticaretin yeni ekli ile beraber bu mallarn el deitirmesindeki
yeni yn grmek mmkndr. Artk ne eski uzun mesafe ker
van hannn tamay da ieren yaps, ne 18. yzyln ticaret
hanlarnn sadece geici bir dnem iin her cins maln depo ve
sevk ilemini yerletiren yaps kalmtr. Bunlarn yerine, ilgi
lendii bir ya da iki cins mal zerinde tam olarak uzmanlam
ve bunlar ilk derecede ileyen fakat henz idare fonksiyonu
nun tam olarak ayrlmad bir bina yapsn gryoruz. Bu bi
nalar byk bloklar halinde Konak Meydanndaki Yal Cami-
inin hemen yanndan balyor ve bugnk Cumhuriyet alanna
kadar uzanyordu. Bu depolar byk kesintisiz masif kitleler
 I w%tc (ivh kM

i i *
i tnflg*tinteyor4j
> 4tm*yotv
ekil: 9 XIX. yy. sonunda zmirin meknsal yaps
 halinde yerlemitir. Btn bu alt blge iinde tek tek, lokanta,
bakkal gibi kk servis kurumlan hari baka cins yerleme
yoktu. Oysaki Kordonun belirli blmnde, banka, irket gibi
kurumlarm yerletikleri yerlerle perakende ticaretin yerletii
ksmlara geite, zellikle yan yollar ve arka sokaklar zerinde,
knt mntkas zelliini tayan ucuz oteller, ucuz elence
yerleri, kk depolar yerlemiti. Bu arada 19. yzyldan beri
Fransz gmr diye anlan ve imdiki Balkhanenin dou
sundan balayp gene Cumhuriyet alan civarna kadar Kordon
zerinde Basmahane civarndan gelen ana yolun Kordona al
d yerde mallarn gemilere yklenmeye hazr hale geldikten
sonraki el deitirmesi ile ilgilenen byk yabanc irketler,
bankalar, sigortalar, ksaca arac, tarmsal artk rn zerinde
en etkili son kontrol yapan kurumlarm yerletiini gryoruz.
Bu yeni fonksiyonlarn yerleme tarz konsolosluklar daha da
kuzeye karm grnmektedir.
Bu devrede eski artk rn kontrol rgtleri olan hkmet
ve ehir idare kuramlarnn da ehirde yeniden yerletii gz
lenmektedir. zmirin vilayet merkezi olmas ile daha byk bir
hkmet konana ihtiya duyulmutu. Byyen ehrin dzeni
iinde 1871de kurulan belediye iin de bir bina gerekiyordu.
Bu kurumlar da deme yeteneklerine ve kontrol kudretlerine
gre bir arsaya yerleeceklerdi. 1872de ina edilen yeni Hk
met Binas, zmirde yeni tr bir ticaret hayat gelimemi ve
merkez i mntkas kuzeye doru yeni eilimler gstermemi
olsa idi bu bina gereken yerde ina edilmi olmayacakt. Artk
nemini kaybetmi olan Hisar Camii civarndan ayrlm, eski
makbul perakende ticaretin sraland bir zamanlarn ilek
Anafartalar Caddesinin balangcnda ve denize kar yerle
mitir. Ne var ki yeni i hayatnn deme kabiliyeti bu binann
hemen bitiiine incir, zm depolarn yerletirmi ve buray
hatt zor farkedilir hale getirmitir. lk artk rn kontrol rg
tnn greli yerleri bylece ortaya kmtr (ekil:10).
Hkmet Binasnn kk de olsa Mslmanlarn daha ke
if bulunduu iyerleri civarnda tercih edilmi diye dnlse
bile 1891de yaplm olan Belediye Binas iin bu da sylene
mez. Belediye Binas tamamen yeni gelien blgede fakat
aq
 ekil: 10 XIX. yzyl ttn, zm-incir ileme hanlar.
(Limann dnda olduklanna dikkat ediniz. 1872de ina edilen Hkmet Kona n plandaki
han ve caminin arkasnda sadaki binadr. Fotoraf 1940'ta ekilmitir.)
 zm, incir depolarnn arasnda nc derecede bir yerde in
a edilmitir. Byk ticarethanelere kar hkmetin arsalara
para deme kabiliyeti, bide-binalarla g gstermek iin bile
yeterli olmamtr.
Buna mukabil en iyi blge saylan Gmrk rhtm civarnda
yeni alan yol zerine iki ayr cins borsa yerlemitir. Bunlarn
yannda ve nnde de postaneler kurulmutur. 1890larda yani
zmirin da baml ticareti ve bankacl hl yukar doru
ykselen bir eri izerken i mntkasnn arl buraya kayd
gibi kuzeye doru gelime giderek bu kurumlarn yannda o za
mann lks otellerini, kulplerini ve elence yerlerini de geli
tirmitir. O devrenin en byk lks oteli "Krammer" Oteli sa
hilde imdi Byk Efes Otelinin ekolojik ynden mukabili
olan Atatrk heykelinin tam nnde Kordonda idi.
Burada eskiden olmayan bir farkllama daha ortaya km
tr. O zamana kadar tek bir btn iinde yer alm olan pera
kende sat imdi daha az satn alma gc olanlara hizmet eden
evre ile ok daha fazla satn alma gc olan nfusa hizmet
eden evre olarak ikiye ayrlmtr. Daha dk satn alma gc
olanlarn evresi Anafartalar Caddesi evresinde kalmtr, da
ha yksek olanlar iinse Kordon ve Yeni Hanlarn arkasnda
"Meyhane Boaz" diye anlan 19. yzylda gelimi blgede ye
ni ve ok daha pahal mallar satan bir yeni "ar" ortaya k
mtr. Burada merkezi ngiltere, Fransa hatt svete olan b
yk maazalarn ubeleri alm, yerli gayrimslimlerin hem
ihtisaslam hem de rgtlenmi perakende ticaret kurumalar
da onlar takip etmitir.*9
Bu arlarn "Frenk Mahallesi ve ars" diye anlmas, te
meldeki yapsal farkllamann, iki eit artk rn kontroln
den iki deiik lekte elde edilen ve sarfedilen gelirin ayn za
29 ngiliz sermayeli "Baker", sve sermayeli "Orozdibak" gibi byk maa
zalar (department store) eski perakende sata hi benzemeyen bir r
gtleme ile ortaya kmlardr. Yersel tccarlardan da bu tarz maaza
lar rnek alanlar km, rnein Sivri Hisaryann maazas, 1895te
alm ve 1914 Birinci Cihan Harbine girmeden nce ordunun tehiza
t bu maazann stoklarndan temin edilmi. Sonra harp srasnda hi it
halat olmamasna ramen bu stoklarla maaza 1922de yanncaya kadar
ak kalabilmitir.
JLL
 manda etnik bir ayrla da tekabl etmesindendir. Yeni belir
mesi ve varbkllara hitap etmesi bu arnn Frenk ars ya da
Rum ars diye anlmasna ve byle dnlmesine sebep ol
mutur. Halbuki anlald kadar ile yeter apta satn alma g
c olan Mslman nfusun, zellikle erkekleri bu ary hem
perakende tketim mallar hem de elence ve dier servisler
iin kullanmakta, kadnlar ise daha seyrek olmakla beraber er
kek akrabalarnn yardm ve eliinde gelip zellikle byk
maazalardan alveri yapmakta idiler.30
Merkez i mntkasnn buralara yaylmas, buradaki Rum
konut mahallelerini daha kuzeye itmi, bir ynden o zamanlar
Punta ad ile anlan Alsancakta dou sahiline dayanm i ta
raftan da Basmahane ve Tabakhaneyi aarak (tabi buralardaki
deri ve yazma imalthaneleri oktan kapanmt) Kervan Kp-
rsne, Kemere doru kaym Gaziler Mahallesi (Abdullah
Efendi Mahallesi) ve civarna yerlemitir. Buras orta ve dk
gelirli Rum mahalleleri haline gelirken Punta (Alsancak) st
orta gelirli Rum mahalleleri olarak ortaya kmtr. Buralarda
zellikle Kordon ve imdiki Cumhuriyet Meydan ile Kltr-
park arasnda kalan blge st gelir gruplarnn yerleme yeri ol
mu, Kordonun arkasnda ehir iinde olmasna ramen geni
baheler ierisinde krgir byk evler ina edilmitir.
Dier ynden Mslman mahalleler merkez i mntkasnca
itilmemekle beraber gen nfusun sebep olduu yerleme ve
kaymalarla, alt gelir gruplar kiemelikten yukarlara Eref-
paaya yaylm, orta tabaka Namazgh, Tilkilikin arkalan ve
Mezarlkbana btnyle yerlemiti.
Mslman orta ve st orta tabakalar 1890larda, buralar
dolduktan sonra ehrin gney ynnde Yahudi Mahallesini ve
mezarlklar atlyarak Karantinaya yerlemeye balamlardr.
ki emelik ve Keecilerdeki Yahudi mahalleleri de Karata'a
tamtr. Karata ve Karantinadan teye Gztepe ve Kokarya-
lda,31 dar sahil eridinde ve yakn tepeler zerinde ehrin
30 rnek olarak bkz. Halit Ziya Uaklgil. zmir Hikyeleri, Remzi Kitabc-
vi, 1950 stanbul.
31 imdiki ad ile Gzelyal denen semt.
 Mslman zenginlerinin yal ve baheli kkleri yerlemeye
balamtr. Hem Puntadaki baheli kkler arasnda hem de
Kokaryah ve Gztepede, yalnz ehrin Rum ve Mslman zen
ginlerinin ikametghlar deil zmirin 1890lardaki gelimesin
de gelir tabakalamasnda byk anlam olan ngiliz ve Fransz
ailelerinin byk baheler iindeki ikametghlar yer almtr.
Franszlar daha ok "Punta" (Alsancak) Konsoloslar mahallesi
ni, ngilizler ise daha ok Karantinamn arkasndaki tepelerle
Gztepe civarm tercih etmilerdir.
Yabanc en st tabaka zmir sermeyadarlarnn dierleri ile
kyaslanamayacak kadar geni olan gelirleri konut yerleme d
zeninde son derece arpc bir ekilde grlmektedir. zellikle
Rhtm ve Demiryollar irketlerinin zmirdeki en st idareci
leri -ki bunlar ehir halknca "sahipleri" diye anlmakta ve d
nlmekte idiler-32 ehir iindeki hibir tabakalama ile kyas
edilemiyecek kadar yksek olan gelirleri ile banka mdrleri ve
ihracat tccarlar o zamana kadar zmirde mmkn olmayan
bir yerleme tarzn getirmilerdir.
Bu yerlemeyi mmkn klan phesiz yeni gelir kadar, ula
mdaki yeni teknolojidir. Yalnz bu yeni teknolojinin, yani de
miryolunun, dendii yer ve kullanl son derece ilgintir.
Fransz "mdr"lerin 15 kadar zmir tepelerinin arkasnda Ke
mer deresi vadisi ierisinde mevcut kk bir kyn yannda
ksmen izole bir evreyi kendileri iin byk parklar ierisinde
Avrupadaki malikne slbunda evler ina ederek yerleme
yeri semilerdir. Sonra buraya baz st orta gelirli tccarlar ve
gerekli servisleri temin edecek kimselerin yerlemesi ile ok il
gin bir "banliy" ortaya kmtr. Bu yerlemenin, Bucanm e
hirle irtibat esas itibariyle trenle salanmakta gibi grnmek
32 Rhtm irketinin byk hissedar ve mdr dier birok irketin de
hissedar olan M. Giffretnin bu devrede zmir'de Lyndlerin "Middle
Towndaki X Family fonksiyon ve nfuzunu yan-koloni bir ehir ere
vesi iinde yaatt anlalyor. Rhtm irketi 1936 senesinde devletle-
_ tiritmi, ticaret hari dier irketler kapanm olduu halde M. Giff
retnin ehrin gndelik hayatndaki nfuzuna ait hikayeler yar folklo-
rumsu bir halde hl devam etmektedir. rnek olarak bkz: Ulvi Olga,
Gzel zmir Ne di Ne Oldu? zmir 1939, ve R. and H. Lynd, Middle
Town in Transition, New York, Harcourt, Brace, 1937.
 tir. Punta (Alsancak) istasyonundan kalkan ve Kemer ay va
disini takip ederek esas hattan ayrlan 40 km. bir yol buray eh
re balamaktadr. 1900 ylma kadar bu yoldaki trenler sadece
sabah 9.00da Bucadan kalmakta, 9.30 civarnda Alsancak s
tasyonuna gelmekte; leyin 12.00de tekrar geri Bucaya dn
mekte, leden sonra 14.30da gidenleri geri getirmekte ve ak
am zeri geri dnmekte ve orada kalmakta idi. Bu trenler o
zamanlar arada hibir istasyonda durmamakta ve yolcular bilet
almamakta, kontrol edilmemektedir. Demek ki bu trenden yal
nzca Bucada oturan yabanc irket mdrleri ve st tabaka
tccarlar yararlanmakta idi. Bucadaki terminal istasyonu da
zel bir kk gibi bir gl bahesi ierisinde idi. kkn park
larnn meydana getirdii keye hemen hemen bitiikti. Dier
kklere zel at arabalaryla gidilirdi. Yerlemedeki dier kim
seler ve tren saatleri dnda kklerin sakinleri ehre arabalar
la gider gelirlerdi. zmir-Kasaba hatt zerinde de Basmane s
tasyonu ile Bornova arasnda gene ayr bir hat ina edilmiti.
Bornovada da istasyon kyden 3 km. kadar uzakta idi. Fakat
istasyona 5-10 dakikalk yrme mesafesinde byk duvarlarla
evrilmi baheler ierisinde bir dzine ngiliz tccar ve "m
dr" ailesi yerlemiti. Bu hatta bakalarnn da binmesine izin
verilmiti, fakat ngilizlerin vagonu zeldi, kendilerinden baka
oraya kimse binemezdi. Bylece zmirin ulamn, mliyesini,
ticaretini en st kademeden kontrol edenler kendilerine ehrin
Trk, Rum, Levanten hatt dier Avrupal nfus ile kyaslana-
myacak ekilde masrafl ve izole bir yerleme yeri ve tarz se
mi oluyorlard. Burada renemediimiz birey niin Fran
szlarn, ngiliz irketi tren hatt zerinde bir yere, ngilizlerin
ise Fransz irketi tren hatt zerinde bir yere yerlemi olmala
rdr.
zm, incir ve ttnn ilenmesi zorunluu yalnz bu elit
grubun deil eskiden hi olmayan bir ekilde iilerin de ehre
gnlk akmn gerektiriyordu. Merkez i mntkasnn insan
akm da imdi banliy tren seferleri ile temin ediliyordu. Bor
nova ve Bucaya ilveten kasaba hatt zerinde yeni yeni yerle
me yeri haline gelen Karyaka'ya kadar, Aydn hatt zerinde
 de Gaziemire kadar servis vard. Krfez etrafndaki yerleme
lerle de 1891de kurulmu olan Krfez vapurlar Hamidiye ir
keti temas temin ediyordu.33 Merkez i mntkasnn gney
ucuna yakn yerde Konak, kuzey ucuna yaknyerde de Pasa
port iskeleleri, douda Bornova ve Karyaka iin Basmahane
istasyonu, daha gerilerde Punta istasyonu i mntkasnn tam
bir erevesini iziyor ve ulam hizmetini tamamlyordu.
zmirin bu yeni gelien ynlerinde ister Rum mahallelerin
de olsun ister Mslman, yeni ina edilen evler orta boy muh
kem. Krgir yaplard (ekil: 11). Aslnda bu zellikleri ile 17.
yzyl Kuzeybat Avrupa toplumlarndaki "tccar evleri"ne ok
benzerlerdi. Fakat Buca ve Bornovadaki malikneler bu "tc
car evleri"nden ok farkl lekte ve slpta idi ve bunlarla k-
yaslanamazd. Eski zmir sekinlerinin Tilkilik civarndaki "ko
naklar da hem slp hem de lek bakmndan "tccar evleri"
deildi.34 Bir anlamda 19. yzylda zmirde gelimi olan yeni
ev tipinin kkeninin eski zmir konaklar olmad kolayca sy
lenebilir. zmir 1890larda konutlar bakmndan da eitli ser
vet seviyesindeki bir tccarlar ehri olduunu gsteriyordu.
Byle byyen bir ehirde arazi alm satmnn yeni bir bi
im gstermesi doald. 19. asr ikinci yarsnda zmirin ieri
sindeki yollarn baz irketlerce hisse senedi karlarak ev ve
baheleri istimlk ederek ina edilmesi tarz ortaya kt. Bu ir
ketlerin hemen hepsi kaldrmlar iin Napoli ta diye anlan
geni 45x45 boyutundaki talyadan getirilen ta kullanyorlar
d. ar ileri bunlarla kaplanrken doudaki tepeye ve Ke
mere doru uzanan fakir mahalleler geleneksel Arnavut kald
rm ile kalyordu. 1861 ylnda kurulan Fransz-Belika irketi,
sahili doldurarak ve tesviye ederek Kordonu ve Gmrk rht-
Hamidiye irketi ngiliz sermayesi ile mahalli sermaye karm bir ir
ketti. 1895 ylnda krfezde 12 kk vapuru iliyordu. Baknz: Adnan
Bilget, bid, s.68.
14 Konaklarn i yaplar ve yaay iin bkz: Halit Ziya Uaklgil, bid. Bu

binalar muhkem tccar evlerinden yap ve slp olarak ok farkldrlar.

Hafif, fantezisi olan sekin slplar, ahap malzeme hkimdir. imdi
fonksiyon deitirmi, ucuz otel ve pansiyonlar haline gelmi olmalarna
ramen bu zellikleri bugn bile grlebilir.
mim ina imtiyaz alarak yol inaat irketlerinin en giriken r
neini vermitir. Sahilin doldurulmas iin Aydn demiryolu va
stasyla hat gzerghndan getirilen kaya ve talar bu iin iktisa-
den verimli olmasm temin etmitir.35 Ayrca irket yalnz yol ge
nilii kadar bir sahay deil o zamanki zmirde st tabaka ehir
evlerinin ina edilecei kadar derinlii ve genilii olan bir saha
y da doldurarak arsa haline getirmek imtiyazn elde etmiti.
Bylece Rhtm irketi hem limanda rhtm resmi alarak mas
raflarn amorti ediyor, hem de ehrin en pahah arsalar haline
gelen "Kordon" arsalarn satarak masraflarn kapatyordu.
Bu yol zmir ehrinin birka eit ulam ihtiyacn karla
makta idi. Hereyden nce ehrin en iyi ikametgh semtinin e-,
hir merkezine kolay ulamn salyordu. Sonra Aydn demir
yolunun istasyonu ilerde Alsancak-Halkapnar i limannda ya
placak rhtmlarda denizle irtibatn temin edecekti. Fakat he
nz bu proje tahakkuk etmeden Ftansz-Belika ortakl im
diki rhtm ve liman tamamlamay baarmt. Aydn Demiryo
lu ngiliz irketi de bu yeni yaplan kordonda en byk orta
Rhtm irketi olan tramvay irketinin raylarn sadece geceleri
kullanarak gmrk limanna inme imtiyazn almay uygun bul
mutu. Kordonun baka bir fonksiyonu da zmirin merkezini
ehrin civarnda gelimeye balayan Buca, Bornova, Bayrakl ve
Karyaka gibi banliy kasabalarna giden yollarn dalm nok
tas olan Kemere, ksa ve dzgn bir ekilde balamakt.
Kordon ve Rhtm irketi zmir ehrinin yarkoloni devre
sindeki en mnakaal yatrm gibi grnmektedir. Yalnz Os-
manl Devletinin vergi alma fonksiyonuna mdahale etmesi bi
le kfi karklk yaratrken ehir ii arazi sz konusu olduun
da gelenek ve eski usullerin hepsini altst eder ekilde, toprak
"retip" satarak kr ederek, toprakla ilgili her trl usul bozu
yordu.
Daha sonra zmir marat ve naat irketi de ayn prensip
lerle Basmane istasyonunu gmre balamak zere hisse se-
35 Rivayet olarak Seluktaki dnyann yedi harikasndan biri olan Diana
mbedinin btn talarnn bu rhtmn inasnda kullanld sylen
mektedir. Hakikaten bugn Seluktaki mabedin yerinde byk bir
dikdrtgen ukur vardr. Halk buraya ngiliz ukuru der ve ierisinde
tek ta paras yoktur.
 nedi karp istimlklere girimitir. Bu irket de Rhtm irke
tine benzer imtiyazlar almtr. Bu da yolun iki tarafndaki arsa
lar alp yol bittikten sonra satmak imtiyazn da elde etmiti.
Bu yolun Kordona alan ucundaki bankalar hi deilse ba
langcnn baaral olduunu gstermektedir. Fakat yol irkete
bitirilmemi, Rhtmdan 300 metre ierde inaat durmu, yalnz
arsalar hemen satlmtr. Gerisi sonra 1935te tamamlanm
tr.36 nc nemli yol 1880lerde Gztepe-Gzelyal ynn
de alan yol olmutur. Yukarda da sylendii gibi bu evre
mslman st tabaka ailelerin yerletii yerdi. Karantinann
da ksmna uzanan cadde ve Hatay Caddesi yani ehrin gney
ynnde gelimesini temin eden yollarsa hkmet tarafndan
geleneksel tarzda atrlmtr. Bu devrede ehir ii yollarn ge
limesinde yabanc irketlerin rsum ve arsa sat ile ifte kr
ederek en ilek yollan yaptn dolaysyla mal ve insan akmm
en yksek kr prensibiyle kontrol ettiklerini, Devletin ise Ms
lman st tabaka dahil olmak zere kamu yararna yerlemenin
geniledii ynlere yol yaptrd aka ortaya kmaktadr.
Genellikle arsa sorunu ise bambaka bir ynde gelimitir.
ehrin civanndaki ba, bahe, tarla halindeki arazi ehrin eski
nfuzlu ailelerinin ve erafnn mlk halinde idi. ehir genile
dike bu arazi kullanlnn zorland, ehir arazisi haline geti
rilmek zere sat iin imknlar arand sabittir. zellikle Bas-
maneden douya ve kuzeye uzanan arazi ile Karyakann ze
rinde kurulduu arazinin satn ve zerine yerleilmesini mlk
sahipleri istememilerdir. Direnme nce Kasaba hatt ve Bas
mahane istasyonu arazisinin ehrin en eski ailelerinden birin
den Fransz irketince kiralanmas ile krlm ve sonraki birok
al-verie rnek olmutur.
Niin direnildii, sonradan bu yolun nasl bulunduu tespit
edilememitir. Sebep baheleri bekletip daha kymetli arsalar
olarak satmak istemek kadar, eski detlere gre arazi satmann
ho karlanmamas da olabilir. Vaka odur ki Trkiyeden yal
nz zmirde toprak satlmam fakat 99-100 sene iin kiraya ve
rilmitir. Yani arsa mlkiyetini aileler muhafaza etmiler, bina-
/ 16 Bu yol imdiki Fevzipaa Bulvardr.
larn mlkiyetini ise kiralayana brakmlardr. Byle bir toprak
el deitirmesi ile ehrin bymesinin hzlandna phe yok
tur. Bu mlkiyet tarz, mamafih, harpler, yangnlar, gler y
znden ikinci nesillerin ilgisizlii ile karlam ve kaybolmaya
yz tutmuken, kinci Dnya Harbinden sonra toprak yeniden
son derece deerlenince toprak mlkiyetine sahip kmak ta
lepleri artm ve ev sahiplerinin evlerini ykp yeniden yapabil
mek iin binlerce dava ald tapu mdrlnce ifade edil
mitir. Trk Mslman mahallelerinin yayld Erefpaa gibi
mahallelerde ise arsa ve evler hkmete yaplp gmenlere
verilmitir.37

17 Arsa kiralama usul ayn devrede bir de Bursada ortaya km grn

mektedir.
 Blm 3

YARI GELM BR METROPOLTEN MERKEZ

1- Yeni Blgesel Btnleme

irinci Dnya Savam izleyen yllarda lkenin yeni siya
B sal dzeni, yeni ekonomik ve sosyal politikalar son elli yl
ierisinde zmirin blgesi ile ilikilerine ve giderek i hayat ya
psna ve merkez i mntkasnn yerleme dzenine yeni zel
likler getirmitir. zmirin evresi ile bugnk ilikileri gerek
meknda gerek fonksiyonlarda eskiye oranla ok daha byk
bir farkllama ve ihtisaslamay oluturmutur. Blgede imdi
eskiye oranla ok daha belirgin bir tarzda tarmsal retimin ge
litii, kylerin baland, tarmsal rnlerin topland, ks
men ilendii, dolaysyla baz kk sanayi kurulularnn yer
letii, br yandan da ilenmi mallarn daha byk merkez
lerden getirilip kendisine bal alt yerlemelere datld bir
ehirler grubu vardr. Bu ehirlerin imdi ayrca toplama ve da
tmaya ek olarak orta dereceli salk ve eitim gibi fonksiyon
lar da belirmitir. Onyedi ile byle bir farkllama gstermek
tedir. Bunlar Akhisar, Nazilli, Turgutlu, demi, Salihli, Ske,
Tire, Bergama, Soma, Menemen, Alaehir, Mils, Urla, Krka
a, Torbal, Seluk ve Demircidir.38 Blgedeki tarmsal rn
lerin topland yer olarak beliren bu ikinci kademeden sonra
bu kademenin baland nc kademe daha byk merkez
ler aka grlebilmektedir. Bunlar Aydn, Denizli, Mula ve
Uaktr. Manisann bu merkezler arasnda yeni zellikler ta
yan bir yeri vardr. Blgenin nfusa ikinci byk ehri olmakla
beraber zmire yaknl dolaysyla gnlk ve haftalk temasla
rn skl, gelien sanayi ve hizmetler ile birlikte Manisay z
mirin metropoliten alan iine sokmutur.3919. yzyl bamdan
38 zmirin bugn merkez olduu evrede alt merkezlerin nfuslar Ek:5te
gsterilmitir.
39 mar ve skn Bakanl, Blge Plnlama Dairesi: Ege Blgesi, Ankara
1970, s.37.

m
 beri srp gelmekte olan blge merkezinin Manisadan zmire
kaymas bylece tamamlanm, zmirin merkez fonksiyonlar,
yeni ulam, haberleme, rgtleme ve bunlarn salad etki
ler ierisinde Manisa zmir merkezinin tam bir uzants haline
gelmitir. Dolaysyla Manisann etrafndaki dier ehirsel
merkezler, rnein Akhisar, Turgutlu, Bergama dar fonksi
yonlar hari br fonksiyonlarda zmirle dolaysz iliki kur
maktadrlar. Bugn Manisa zmirin byk bir mahallesi gr
nmndedir ve zmirden bamsz dnlmesi imknszdr.
zmirin evresinde gnlk ve haftalk ilikilerin kurulduu,
ulamn ehir ii ulamnn bir paras gibi iledii ve btn
servis ve rgtleme ile ilgili fonksiyonlarnn zmire ynelmi
olduu alan, metropoliten alan, 19. yzyln ikinci yans ile k
yaslanamayacak kadar gelimitir. O zamanlar ancak gelimeye
balam olan Karyaka, Buca, Bornova, evresi oktan al
mtr. Bugn ulam ve her trl servis ilikileri zmir merke
zinden Karyaka, Bornova, Karaburun, eme, Urla, Seferihi
sar, Seluk, Torbal, Bayndr, Kemalpaa, Menemen, Foa, Di
kili, Bergama, Kuadas, Manisa merkez ilesi snrlarna uzan
maktadr.40 Yukarda iaret edilmi olduu gibi eskiden herey-
den nce Manisa, sonra Seluk (Ayasulug), Kuadas, Bayndr,
eme, Seferihisar, Karaburun, Urla, Bergama kendi balarna
blge alt merkezleri fonksiyonuna sahiptiler. zmir byk ehir
btn ise, fonksiyonlarn birbirine kart bir ksm krsal
blgenin de iinde kald zmir merkezi ile beraber Bornova,
Buca, Gltepe, amdibi, Altnda, Yeilyurt, Balova, Narlde-
re, Gzelbahe, Byk ili, Gazi Emir ve Pnarba snrlan
ierisindeki alanlar kapsamaktadr. 1965te, zmir byk ehir
btnnde nfus 618.324 idi. Bunun %12si tarm, %25i sana
yi, %63 ise hizmetler sektrne dalmtr.41 Bu dalm da
ne kadar sanayilememi olunursa olunsun kontrol ve idare
fonksiyonlarnn topland bir byk ehir btn yapsn ak
settirmektedir.

40 mar ve skn Bakanl, Blge Plnlama Dairesi: bid. s.36.

41 mar ve skn Bakanl, Blge Plnlama Dairesi: bid. s$5.

fil
 zmir byk ehir btn iinde toplanan ve onu blge mer
kezi yapan fonksiyonlar blgesel toptan ve perakende ticaret
dolaysyla blge lsnde toplama ve datma faaliyetleri,
blgesel bankaclk ve mal kontrol, blgesel sanayi ve dolay
syla teknik ve idari hizmetlerle kk sanayi ve tamirdir. Ula
trma ve haberleme fonksiyonlar da burada merkezlemitir.
Bunlara ek olarak orta ve yksek eitim, salk ve elence ve
dinlenme gibi fonksiyonlar da vardr.42 zmir byk ehri btn
bu fonksiyonlarda milletleraras, lke ii ve blge ii iliki kur
mada toplama ve datmada karar verme ve koordinasyonun
yer ald mekndr.
zmirin eitli iyerlerinin bu blgenin btnlemesindeki
yeri ve fonksiyonu deiiktir. Ticarette kk apta olanlar (es
naf) zmir byk ehri ile metropoliten alanda i grmektedir.
Gene de drtte biri kadar hatr saylr bir grup metropoliten
alan dnda daha byk blge ile iliki kurabilmektedir (Tab-
lo:3).43 Toptanc ticaretin hemen hepsi blge iindir ve zmir
blge merkezi fonksiyonunu ok iyi yanstmaktadr. malat ve
sanayi en geni ilikileri olan gruptur. En sk ilikiler blge ile
olmakla beraber ticaretin ve servisin hibir trlsnde grlme
dii oranda lkenin btn ile balant halindedir. Bankaclk
ve dier mal kurumlarm iinde bulunduu servis kategorisi de
en ok rgtlenmi ve en ok etkileimi olan blm olarak yo
un bir ekilde nce blge ve sonra lkenin btn ve yabanc
memleketlerle iliki halindedir. Grnd kadar ile bugnk
42 bid, s.34
J3 zmirin bugnk i hayatnn yapsn ve yerlemesini anlayabilmek iin
bu almann daha ok yazl kaynaklara, youn mlkatlara ve i yeri
saymna dayanan bilgi toplamas yannda 1968 yl banda bir de srvey
tatbik edilmitir. Aada greceimiz gibi bugnk i hayat son derece
dank kk rgtsz giriimlerden meydana geldii iin srvey r-
neklemine sadece zmir Ticaret ve Sanayi Odalarna kaytl i yerleri ka
tlmtr. Bu odalara kaytl i yerlerinden sistematik tesadfi rneklem
metodu ile 15te bir i yeri seilmitir. rnekleme giren i yerlerinin ce
vap vermeyi reddetme oram sadece %0.57dir. Reddedenlerle beraber
eitli baka sebeplerle tatbik edilemeyen anket oran da %11.50dir.
Tatbik edilebilmi anket says 310dur. almamzda zmirde bugnk
rgtl i yerleri hakkndaki btn istatistiksel bilgi, baka kaynak gs
terilmemise, bu srveyden elde edilmitir.

JB2.
blgenin btnlemesinde ve zmirin blge yerleme dzeninde
merkez olarak belirmesinde toptanc ticaret ve tarmsal rne
dayal youn d ticaret hemen hemen 19. yzylda olduu gibi
kalm, buna karlk sanayi, imalat ve bankaclk yeni bir etkin
likle artmtr. Blge plnlama dairesinin hesaplamalarna gre
bu blgede 1960-65 yllar arasnda tarm %10 artarken imalat
sanayii %37,5, banka ve sigortaclk %65,4 orannda artmtr.44

Tablo: 3
yerlerinin Blge likileri
zmir
Metropolian Ege Dier
yeri Alan Blgesi Blgeler Toplam
Esnaf N. 23 10 7 40
% 57,5 25,0 17,5 100,0
Tccar 35 35 16 86
40,7 40,7 18,6 100,0
Toptanc N. 11 5 16
% 68,8 31,2 100,0
thalt ve hracat N. 12 8 20
% 60,0 40,0 100,0
imalat N. 12 33 51 96
% 12,5 34,3 53,2 100,0
Servis N. 9 10 15 34
% 26,5 29,3 44,2 100,0
naat N. 8 2 8 18
% 44,5 11,0 44,5 100,0
Toplam N. 87 113 110 310
% 28,0 36,5 35,5 100,0

zellikle sanayi ve tamir fonksiyonunu da iine alan imalat bl

genin en etkili ve hareketli ilikilerini kurmaktadr ve zmire

44 Blge Plnlama Dairesi, a.g.e., s.48.

bu devredeki blge merkezi zelliinin en belirgin yan budur.45
Blge iindeki yeni bir younlua erimi olan etkileim yeni
ulam ve haberleme biimleri ile mmkn olmutur.

2- Yeni Ulam
zmirde son devrelerde ulatrmada da nemli deiiklikler
iki ynden olmutur. Yeni bir teknolojik deime ile beraber,
ulamn yn ile ilgili prensipte de bir deiiklik olmutur. n
ce, yukarda szn ettiimiz aa biiminde dorudan doruya
limana bal olan ve artk rnn zmire aktt vadilerden
baka hibir yerle temas olmayan demiryolu, yeni balantlarla
yeniden bir a halini almtr. Ayrca yeni gelien karayolu ve
kamyon tamas bu demiryollarn anayollar ve klcal (capil-
lary) yollarla tamamlamtr. Demiryollar bakmndan Mani-
sa-Bandrma hatt Balkesir zerinden Batya doru Eskie
hirle, Aydn hatt da ivril-Denizli hatt Afyona uzatlarak
Konya demiryoluna, Kasaba hatt da gene Alaehir-Afyon
uzants ile Orta Anadolu ebekesine balanmtr. Bylece,
blgenin, sadece limana bal ve da dnk bamsz demir
yolu ie dnk bir an paralar haline gelmitir.46 Ayrca,
demiryolu da 1934-36 yllar arasnda tamamen devletletirilmi
ve irketler blgeyi ve ehri terketmitir. 1950lerden sonra geli
en ve demiryollarna destek olan kamyon ulatrmas ise yeni
bir teknolojidir. Karayollar balangcndan itibaren demiryolla
rnn 1940larda ulat a biimine uygun olarak yaplmtr.
Bu ebeke zmirden ana yne uzanmtr. Birinci yn z-
mir-Aydn-Denizli-Burdur-Antalyaya varmakta ve Burdurda
Anadolu ebekesi ile balanmaktadr. kinci yol z-
mir-Manisa-Uak zerinden gene Anadoluya erimekte, z-
mir-Manisa-Balkesir ynnden de Marmara blgesi ile balan
45 Sanayileme oran dk olduu iin tamirat bu lkede ayn zamanda
yedek para imalini de iine almaktadr. Onun iin ileri sanayi lkele
rindekinden farkl bir yeri vardr.
w Kasaba hattnn Alaehir - Afyon uzantsnn inas Cumhuriyetten nce
ise de gene de o zaman bu hatt ileten yabanc irkete deil, Osmanl
Devletince ina edilmi olmas ie dnk ulam sisteminin her zaman i
dinamikle gelitiini gstermesi bakmndan ilgi ekicidir.
 maktadr.
Blgede klcal yol ulamnda da artk zmir ehrinin iine
kadar uzanan deve ve katr kervanlar tamamen kaybolmu ve
sadece evrede bir miktar kalmtr.47 Blgenin izole yerlerinin
azalmasyla beraber buralardan rnn kara ya da demiryoluna
indirilmesinde hayvan gcnden motor gcne geilmitir. Mo
tor gcnn byk apta trenin de yerini ald grlmektedir.
Karayolunda motorlu arala tama zmir iyerleri iin son za
manlarda yzde 14 civarnda iken 1968de yzde 20yi bulmu
tur. Bu artmaya mukabil demiryolu kullanm yzde 4 civarn
dan yzde lin altna dmtr. Demiyollarmdan karayollar
na doru devamh bir kayma vardr. ehrin iinde hayvan gc
kullanma ise eskisinin te birine dmtr (Tablo:4).
nemli bir gelime de son zamanlarda iyerlerinin yzde
38inin nakliye irketler hizmetleri ile tama yaparken 1968de
orann yzde 50yi gemi olmasdr. Bu gelime karayolundan
yk ve yolcu akmn sratle arttrmtr. Burada yeni teknoloji
ye ek olarak ihtisaslama ve rgtlemenin gelimeyi maksimi
ze etmekte nasl nemli bir rol oynadn gryoruz. Bu rgt
ler genellikle dank kk iletmelerdir. Buna ramen blge
nin en kk merkezlerine kadar yaylmlardr ve blge iin
den ve blge alt merkezlerinden yurdun dier merkezlerine
ulaan gelimi bir yolucu ve yk akmn ortaya karmlardr.
Son zamanlarda bu kk ve dank iletmelerin rekabetin it
tirmesi ile birleerek daha iyi rgtlemi irketler haline geldi
i grlmektedir. Bu tama irketleri her trl ara kullan
maktadrlar. Fakat ar basan kendi motorlu tatlardr. Geli
me ynnden nemli olan ise zmir iyerlerinin tama hizmet
lerinde de farkllam ve ihtisaslam bir rgt kullanmalar
dr. Bu tama irketleri de eitli mallan tamak iin ya da
kendi rgt iinde farkllamtr ya da tek tip tama zerinde
ihtisaslamtr. Bylece ulamda deimenin olduka ayrntl
47 Btn lke demiryollarnn bir a haline getirilmesi Cumhuriyetin
1925-40 yllan arasnda dikkatle izledii bir prensipti. Bkz: . Tekeli,
bid. Develerin zmir ehri iine girmesi 1930larn banda yasaklanm
tr. Yasan etkin bir tarzda yaam olmas artk develere gerek kalma
dnn iaretidir.

Si
bir halde en eski biimden en yeni farkllam ve ihtisaslam
rgt ve teknolojiye kadar eitlendii grlmektedir.

Tablo: 4
yerlerinin Ulam Aralar ve Deimesi
Eskiden imdi Artma Azalma
Say % Say % + -
Hava yolu 4 1,3 10 3,1 6
Demir yolu 12 3,9 2 0,6 10
Deniz yolu 15 4,8 10 3,1 5
Motorlu ara 44 14,2 60 19,2 16

irket 117 37,8 164 52,9 47

nsan gc 23 7,4 13 4,2 10

Hayvan gc 34 10,9 12 4,5 22
Dier 61 19,7 39 12,4 22
Toplam 310 100,0 310 100,0 69 69

e dnk karayolu ulam ayn devre ierisinde karayoluna

paralel olarak gelien orta apl sanayiin datm ileri ile do
rudan doruya ilgilidir.
Bu ie dnk bir ulam dzeni zmire aktlan tarmsal
olan ve olmayan rnn yalnz dar aktlmadmn blge ve
giderek yurt iinde daldn da gstermektedir.
Demiryolu ile karayollar tpk 19. yzyldaki gibi gene li
manla baldr. Bu iki ulam tarz arasnda bir ihtisaslama ol
mutur. Demiryolu ile karayollarnn birlikte mal akmn temin
ettikleri her blgede olduu gibi ar ve hacimli olanlar, maden
cevherleri demiryolu ile hafif olanlar, ttn, pamuk, kuru zm
ve incir ounlukla karayollarndan kamyonlarla liman sahasna
ulamaktadr. Burada liman ve tesislerinde de byk deiiklik
ler olmutur. Hereyden nce btn liman faaliyetleri demiryo
lu faaliyetleri gibi devletletirilmitir. Konakla Pasaport arasn
daki 19. yzyl liman yolcu gemilerine, yatlara ve balk tekne
lerine braklm, daha byk bir liman demiryollar ve karayol
lar ile dorudan doruya balanarak 19. yzyln ehrin iinden
gece tamak gibi ilemleri gereksiz klacak ekilde Alsancak ko-

fifi
 yunda gelimitir. Bu limanda hl mamul madde ihrac yoktur.
ehrin ve blgenin d lkelerle ilikisi hl hammadde, maden
cevheri ile sadece ilk ilemi yaplm tarmsal rndr. Bu yn
den 19. yzyln ikinci yarsndan farkl deildir.
Limandaki bu gelimenin 19. yzyl ikinci yarsnda da yer
almamasnn nedenini yol balantlar ve ticaretin hacim ve
muhtevas ile deil o devrenin ehir ve ulamn gelimesi y
nnden rasyoneli olmayan fakat kra dnk irketler iin an
laml olan rekabetlerle izah etmek gerekmektedir. Yukarda
iaret edildii gibi Aydn demiryolunu yapan ngiliz irketinin
uzun vadeli plan Alsancak limannn inas idi. Fakat imtiyaz
alma rekabetinde Giffret irketine yenilince ibirliine ynel
mi ve Kordondan gece tamasn tercih etmitir. Bugnk i
hayat i yapsnda sanayi mamulleri bugn ulat lke ii da
lmas kadar bile ihra ediliyor hale gelse liman yerlemesinin
ve kapasitesinin hemen yeni zellikler gsterecei kolaylkla
tahmin edilebilir.
Burada zellikle insan akmnda karayolundan sonra umul
madk hzla gelien hava ulamndan da sz etmek gerekir.
Haberlemede grlen teknoloji ve rgtsel srama ulamda
da uak ve hava alanlarna olan byk talepte ortaya kmakta
dr. Yalnz tam rgtl i evreleri deil orta aptaki i evrele
ri de, imdilik daha ok insan ulamnda, ua tercih etmekte
dirler. Yk tanmasnda rgtl iyerlerinin uak kullanma
oran imdiden yzde 3 bulmutur. Bu ulam tarznda artma
oran dier btn ulam tarzlarndaki artma oranndan fazla
dr (Tablo:4). Cumaovasndaki havaalan 1940 yllarndan
1960lara kadar havayolu ulam iin kfi gelirken hem yolcu
hem kargo ulamnda birden artan taleple son derece tkank
hale gelmi ve imdi hem d lkelere hem de lkenin dier e
hirlerine hava balants, bir olaanst hal gibi, askeri bir alan
olan ili Havaalamndan temin edilir hale gelmitir.
Bugnk byk ehir ve metropoliten alan ii ulamna ge
lince, 19. yzyl ikinci yarsndan en byk fark, tpk blge ii
ulamnda olduu gibi teknoloji ve rgtlemede grlmekte
dir. Teknolojide motolu tatlar, tramvaylarn da yerini alarak,

SZ.
daha ok ynde daha fazla servis salamlardr. Fakat motorlu
tat rgtsz alabilmek imknn da getirmitir. ok kk
sermaye ve asgari ihtisaslama ile gelien bir sosyo-ekonomik
yapya da bu zellikler ok uygun gelmi ve imdi gzlediimiz
ok saydaki dolmu minibs ve taksi ortaya kmtr. Otobs,
tren ve vapurlarn geni rgt ve tesislerinin aksine minibs ve
taksilerin hemen hepsi hl tek tek ya da en ok on tanesi bir
arada almaktadrlar.
Byk ehir ii ulamn 19. yzyldan belirli bir baka ayrl
da rgtl olanlarn, yani otobs servisinin, banliy trenleri
nin ve krfez vapurlarnn hepsi devletletirilmitir. Bu zellik
le beraber st tabaka kontrol gruplarnn yerletii yrelere ka
mu tatlar ile zel servis de durmutur.
Dier yandan "dolmu" usul ulam da iportaclktr. Yani
ok kk bir sermaye ile ve az bir hnerle hi rgtsz dank
bir halde nemli bir hizmet grlmektedir. Bylece daha sonra
i hayatmn baka ynlerinde de greceimiz kk ve dank
giriim ulamda da kendini gstermektedir.

3- Yeni Haberleme
Yeni devrenin haberlemesi de i hayat bnyesine uygun
dur. Telefon hakim haberleme tarzdr. Mektup ve telgraf bu
nu takip etmektedir. Bir haberleme tarzn youn ekilde kul
lanan iyeri genellikle ikinci haberleme tarzna pek yz verme
mektedir (Tablo:5). Burada telefonun umulmadk bir lde
gelimi olmas yani mektup ve telgrafn hkim olmad haber
leme, kaytlarn muhafazas diye bir endienin pek olmadnn
iaretidir. Telefonla yaplan haberlemeler yazya geirilmi ol
sa idi bunlar da mektup ve telgraf saylarnda aksederdi.
Dier taraftan bu rneklemdeki, yani rgtl iyerlerinin
haberlemesi nisbeten dzenlidir. Altm bini akn ticaret ve
sanayi odalarna kaytl olmayan esnafn haberlemesi ok daha
dzensizdir. Esnaf temsil edecek bir grupla rneklem ierisin
de temas edemeyince genel gzlemlerimizle haberleme tarzla
rn aratrdk. Bulgularmza gre zmirde mevcut otellerin
kkleri ve kahvelerin i evrelerinin iinde ya da snrnda
yerlemi olanlar hem ehir ii hem blge ii haberlemede
nem rol oynar grnmektedirler.

Tablo: 5
yerlerinin Haberleme ekil ve Miktarlar
Mektup Telgraf Telefon Toplam
Say % Say % Say % Say %
Hi 63 20,3 169 54,5 40 12,9 272 29,2
Haftada birden az 64 20,7 79 25,5 143 15,4
Gnde 1-10 143 46,1 49 15,8 146 47,1 338 36,4
Gnde 11-20 17 5,5 4 1,3 46 15,5 69 7,4
Gnde 21'den ok 18 5,8 2 0,6 73 23,6 93 10,0
Red ve belirsiz 5 1,6 7 2,3 3 0,97 15 1.6
Toplam 310 100,0 310 100,0 310 100,0 930 100.0

Kk oteller ehirdeki geici nfusun barnmasn temin

etmekle beraber blge ile ehir arasndaki insan ve haber ak
mnda nemli baka fonksiyonlar grmektedir. Hereyden nce
kk otellerin ou blgenin belirli bir evresinden hatt bl
gedeki belirli bir yerlemeden mteri almaktadr. Bu ekilde
ihtisaslaan bir otel giderek baz haberleme fonksiyonlarn da
yklenmektedir. Otelci ya da ktibi ehirle mterilerinin geldi
i kasaba arasnda irtibat temin etmektedir. Elbette bu irtibat
yzde yz deildir. Blgedeki yerlemeler telefon, mektup ve
telgraf kullanmaktadr. Fakat sk sk kk paketlerin tanma
s, mesajlarn iletilmesi iin otel kullanlmaktadr. Bu akm ta
mamlayan bir baka unsur otellerin nnden kalkan ve otelin
en ok mteri ald yerleme ile zmir arasnda gnlk sefer
yapan otobslerdir. Szl ya da yazl haberler otele brakl
makta, otel bunu otobsn ofrne devretmekte, o da kasaba
daki yerine iletmektedir.
Birok otobs Belediye garajlarndan kalktktan sonra bu
otellerin nnde durmakta, sonra ehir dna kmaktadr. Bu
otobslerin garajlardan ald mteri says daha byktr. Bu
hal otellerden alarak tadklar haberlerin onlar iin nemini
gstermektedir. Byle bir akmn entansitesini tespit etmek
mmkn deildir. Fakat kasabalara gre ihtisaslam otellerin
 orannn %50 olduu, bunlarn da %40nn byle bir "kolayl"
salamay kabul ettii gznnde tutulursa bu akmn epeyce
kuvvetli olduu anlalr.
Kitle haberleme aralarnda kapsam analizlerinden anlal
dna gre sosyal ve ekonomik haberlerin oram bunlarda da
snrldr. Bu haberlerin akmnn da byle kurumlamam yol
lardan olduu bellidir.48
Kahvelere gelince, bunlarn rol ehir ii haberlemede be
lirmektedir. Belirli bir mekn olmayan i sahipleri rnein in
aat ustalar ya da tamirciler ve bir rgte bal olmadan al
an nakliyeciler belirli bir kahvede slenmilerdir. Ya buraya
edilen telefonlarla ya da haberci gndererek, bizzat gelerek bu
radaki ustalar ile temas kurulabilir. Bu cins haberlemenin en
gzel rnei tam merkez i mntkasnn ortasnda yer alm
olan bir kahvedir. Buras 1880Ierden beri kuak boyunca
kahvedir ve o zamanlardan beri atl arabaclar burada ie a-
rlmay beklerler. Eer aranan arabac o anda orada deilse
kahveci ya da ra mesaj alr ve sahibi geldiinde tam ve do
ru olarak kendisine iletir. Geen zaman ierisinde deien tek
ey arabaclara kamyoncularn da eklenmesi ve giderek arala
rndaki orann arabaclar aleyhine bozulmas olmutur.
Dikkat edilirse burada oteller ve kahvelere ilikin olarak s
zn ettiimiz haberleme kiisel zel temaslar deildir. Blge
ile ve ehir iinde eitli i fonksiyonlar arasnda gerekli btn
lemeyi temin eden temelde bir haberlemeden sz edilmekte
dir. Byle bir haberlemenin srveyde grnmemesinin ak se
bebi bunun srveye katlmas olana bulunmam olan kk i
sahiplerince kullanlmakta olmasdr. br taraftan srveye gi
renler arasnda da telefonun o kadar hkim halde olmas haber
lemenin byle farkllamas ve rgtlemesi geliememi, yer
leme dzeni de ona gre tam olarak belirmemi olan faaliyet
ler arasnda cereyan etmesi sonucudur. Hereye ramen ticaret
ve sanayi odalarna kaytl olduklar halde yani iin sermaye ve
cinsi bakmndan "byk" iyeri saylm ve bu rgte kabul edil
mi olmalarma ramen rnekleme giren iyerlerinin byk bir
48 Bkz: Ouz An, zmirde Kitle Haberleme Vastalar, Ankara 1972.
ksm gene rgtl ve gelimi bir teknoloji ieren haberleme
den yoksundur. Bu iyerlerinin yarsndan ou hi telgraf alma
makta, bete biri hi mektup almamaktadr. Telefonla hi i
grmemek bunlara oranla ok dktr. yerlerinin sadece on
da birinden biraz fazlas hi telefon kullanmamaktadr. Dier
bir deyimle, yzyze temasa en yakn haberleme tarz en ok
tercih edilen haberleme imi gibi grnmektedir. Bir baka
izah da, en ileri teknolojinin randmanl ve en tatmin edici ha
berlemeyi saladnn farknda olmalardr denebilir. Bu kabul
edilirse byle az gelimi ve ok farkllamam bir i yapsnda
bile en rasyonel teknolojinin mmkn olan en ileri teknoloji ol
duu renilmi ve ara teknolojiler rnein telgraf atlanarak
hemen telefona geilmi olduu anlalr.

Tablo: 6
yeri Bana Den Gnlk Haberleme Miktar
yeri Mektupla Telgrafla Telefonla Toplam
Esnaf 0,90 0,01 3,72 4,63
Tccar 1,99 0,22 8,69 10,90
Toptanc 4,09 1,27 10,20 15,56
Ithalat-lhracat 4,20 4,54 35,36 44,10
naat 4,55 0,25 27,60 32,40
Servis 9,90 4,34 42,30 56,54
Kk malat 3,52 0,24 8,88 12,64
Orta malat 9,60 1,95 49,95 61,50
Byk malat 20,43 1,18 72,85 94,46
Fabrika 23,00 3,50 108,15 134.65

lgi ekici bir baka belirgin zellik de, her trl ticaret fa
aliyetleri ile her trl sanayi-imalt faaliyeti arasndaki haber
lemede younluk farkdr. Gnlk haberlemede iyeri bana
den ortalama haberleme says byk ticaretin temsilcisi ih
racatlar iin 44,10 iken retici faaliyetlerde bulunan orta ima
ltta bile gnde ortalama 61,5, byk imaltta 94,46, ok daha
byk apta retim yapan fabrikalarda 134 bulmakta yani it-

JLL
halat-ihracat gibi btn bir blge ile d memleketler arasnda
ki byk mal alveriini dzenleyen faaliyetlerin misline
kmaktadr (Tablo:6). Haberlemenin randmanl ve gveni
lir ekilde fonksiyonunu grmesi iin hereyden nce hakiki ve
devaml bir talebin olmas gerektir. Altm bin iyerinin en ufak
bir tekiltlanmas bile olmad ve tasnif edilemedii bir i mu
hitinde deimenin sanayileme ynnde olmadka karlkl
ilikilerin birbirini nfus-teknoloji-sosyal rgt olarak tamam
lad tam bir dengeli "yap" haline gelemeyecei aka grl
mektedir.

4- Hayatnn Yeni Yaps

Allagelmi sektr ayrm sanayilemesini 18-19. yzyl
larda tamamlam olan toplumlar iin uygunsa da zmir gibi sa
dece 19. yzylda youn ticaret hayatna girmi, burada da tayin
edici rol d etkenlerin oynam olduu bir ehirde i hayatnn
sosyal yapsn anlamak iin sadece ticaret-sanayi-servis diye
ayrmak yetmemektedir. Bu sektrn yapsndaki zellikler
byle bir tasnifi anlamsz hale getirmektedir.
rnein nasl ehirlerdeki nfus birikmesi ynnden az ge
limi toplumlardaki ehir sanayilemi toplumlardaki ayn ap
taki ehirler gibi deilse sadece sektrlere gre yaplan tasnifle
zmir gibi ehirlerin i hayatna yaklam da anlamsz sonular
verir. Nasl sanayilemi toplumlarda bir ehrin iki milyon n
fusu olmas sanayilememi toplumlardaki iki milyonluk ehir
gibi olmas demek deilse burada da sektr ynnden byle bir
aykrla hazr olmak gerekmektedir.
Bugn iin, rnein sanayilememi toplumlarn i yapsnda
bir turizm olan servis sektrnn sanayilemi sektrle kyasla-
namyaa genilii onu sanayilemi ehirlerden ayrr, benzet
mez, Onun iin az gelimi bir kenti gelimilerden ayrmak iin
i hayat yap analizini sektrlere gre yapmak yerine daha ba
ka bir zelliini ele almak gerekmektedir. Gzlemlerimize gre
hangi sektrde olursa olsun kompleks rgtlerin gelimesi eski
yapdan ayrlmann en belirgin olduu yndr. yapsnda
 farkllama, ihtisaslama ve giderek rgtleme, deimenin en
etkin zellikleri gibi grnmektedir.49
Sanayi ncesi bir ehir yaps ile youn bir da baml tica
ret yaps kkeni olan zmir iyerlerinin farkllama ve rgtle
me ynnden gelimesi ok ilgin bir ekilde kademeli bir
yapy ortaya karmaktadr.
nce zmirde en youn olarak merkez i mntkasnda ol
makla beraber ksmen de evrede ihtisaslama ve rgtlemesi
hi olmayan saysn kimsenin bilmedii ayak satcs ve "ipor
tac" vardr. Bunlarn belirli mekn yoktur. Hem sat hem ta
mirat yaparlar. Onun iin ou ticaret sektrnde ise de biro
u da hem imalat hem de hizmet sektrnde gibi dnlebilir
ler. Bunlarn stnde faaliyetleri kendi iinde farkllam, ko
nulara gre bir i blmnn yerlemi olduu fakat gene hi
rgtlememi bir ikinci grup vardr. ounlukla esnaf diye
anlan bu grup belirli arlarda yerlemitir. Kk ticaret ve
imalat bunlarn elindedir. Tek tek iyerlerinde rgtleme diye
bir ey yoksa da her ticaret ve imalat kolu kendi iinde "Esnaf
Dernekleri" olarak rgtlemeye almaktadr: Saylarnn alt
m bin civarnda olduu sanlmaktadr. Hepsinin stnde de
farkllama, ihtisaslama ve rgtleme ynnden anlamllklar
olan, sermayesi, kulland enerji gc, ii-personel says belli
llerle belirlenebilen saylar be bini bulan ticaret, imalat ve
servis kurumlan vardr. Bunlar zmir Ticaret Odas ve Ege Bl
gesi Sanayi Odasna kaytldrlar. Bu ayn grup iyerinin say,
farkllama, ihtisaslama ve rgtleme ynnden incelenmesi,
bunlar sanayilemi toplumlarn i yaps ile kyaslamada elimi
ze anlaml ipular vermektedir.
49 hayatnda rgtleme ve rgtn komplekslemesi, sanayilemenin ve
modernlemenin ak seik bir kriteri olarak pek kullanlmamtr. Son yl
larda, bir gelime konusu olarak rgtlemi alma ve i dzeni zerinde
dumtu olan Stanley Udy de kyaslamalarn i hayatnda rgtleme ve
kompleksleme yerine aile, siyasal yap, kontrat, retim gibi derecelenme
ve giderek devamllk gstermeyen destriptif kriterlere dayanmtr. Bizce
rgtlemede bir kriter olarak derecelenme gsteren ynleri kullanmak,
devamllk isteyen mikroanaliziere daha uygun dmektedir. Bkz: Udy, S.
H., Work in Traditional and Modem Society; Prentice Hail, Englewood
Giffs, N.Y. 1970. Blau P. M. and Scott W. R., Formal Organizations: a
 Bu ynlere ek olarak sanayi ncesi ve da dnk youn ti
caret kkeninden gelen iyerlerinin, zellikle ihtisaslam ve
rgtlemi olanlarnn deime srelerinde, sanayilemi top-
lumlarn i hayatlarnda grlmeyen, iki yn daha bizi anlaml
bir analize gtrmektedir. Bunlarn birincisi daha nce szn
ettiimiz ie dnk blge btnlemesi ile byk apl sanayi
iyerlerinin beraberce greli olarak art dieri de byk apl
ticaret, sanayi, banka, sigorta, ulam, haberleme rgtlerinin
millilemesidir. nce ihtisaslamann, farkllamann, rgtle-
menin, sonra sanayilemenin ve millilemenin greli aplarda
karlkl etkilemesinin zmirin i hayatnn i yapsna bugn
k eklini verdii kolayca sylenebilir.

a) portaclar ve Ayak Satclar

zmirde Anafartalar Caddesi bata olmak zere btn pe
rakende ticaret sokaklarnda, Basmahaneden Kemere giden
yol stnde saysz iportaclar grlr. Bunlarn says ehre
krsal blgelerden gen nfusla beraber artmtr. Hi ihtisas
lamam, hi rgtlememilerdir. Kaide olarak Belediyeden
bir sat izni almalar gerekiyorsa da bunlardan kann alm
olduu belli deildir. Belediyedeki kaytlar da dzensizdir. Bu
dzensizlik bir sonutur. Yllardr kaydolanlarn ka tanesi hl
faaliyet halindedir, ka tanesi gitmi yahut baka i edinmitir
belli deildir. Kaydolanlar hi habersiz ehri terkeder, fabrika
da ii ya da odac olur. Her gazete satcs, her simiti, yazn
oalan sebzecilerin, meyvecilerin ne zaman nerede altklar
n tesbit etmek imkn yoktur. Gznnde tutulmas gereken
ey esasen bu cins minik-ticaretin, sadece tanm-sanayi ilikileri
dzenli gelimeyen bir blge-ehir btnlemesi iinde ortaya
ktdr. Bir trl dzensizlik iareti olan bu ticaretin kendisi
de dzensizdir.50
Comprarative Approch, 1963. Routlage and Kegan Paul Ltd. Londra
Stinchcombe, A. L., "Social Structure and Organization" ed. R. Mc-
Nally, Handbook of Organzations, s.142-169, 1965.
50 Bkz: M. Kray, Squatter Housing in Underdeveloped Countries: Fast De-
peasantization and Slow Workerization. Teblii sunulduu yer: 7th Wor!d
Congress of Sociology, Eyll 1970, Varna.
 Belediye kurallar iportaclar, teknik bakmdan dier ayak-
satclarndan ayrmaktadr. portaclar dkkanlarda satlan
mallardan daha dk kaliteli mallar dkkan mallarndan da
ha ucuza satarlar ve bu faaliyetleri iin bir arsa ve bina kiras
demezler, bylece maliyeti asgariye indirir ve kr orann art
trrlar. Bu mallar genellikle tanmas kolay mallardr ve ehrin
ana i mntkalarnda bazen bararak, bazen sessizce i grr
ler. portac tbiri sokaklarda sebze, simit satan ya da mahalle
aralarnda gezerek kuma veya dier dokuma eya satanlar iin
kullanlmamaktadr. portaclar faaliyetlerini zellikle bayram
ve tatil gnlerinde, yani dkknlarn kapal fakat alan ehirli
nfusun serbest olduu gnlerde arttrmaktadr. portaclar
besleyen bir baka yn de ar rgtlenmesi ve yerlemesinde
perakende satn mteri satn alma gcne gre hi farklla
mam olmas ve ucuz mal arayan ehirlinin bunu gene ana pe
rakende sat caddesinde, dkknlara girmeye cesaret edeme
diinden, darda bulmas gibi grnmektedir.
portacln olumasnda iki yol izlenmektedir. Birinci yol
iportacnn kendi sermayesi ile ie balamasdr. Bu sermaye
TL 50 ile TL 3.000,- arasnda deiir. kinci yol bir dkkan sa
hibinden bor mal alp sattktan sonra dkkn sahibi ile kr
paylamaktr. Hemen herzaman, isiz kalanlar, hatt ykseko
kul rencileri bile ek i olarak bu kk ticaret yolunu dene
mektedir. Baz iportaclar, bir derece daha yerlemi olan es
naf derneklerine kaydolup belirli bir yerde yerleme abas da
gstermektedirler. rnein tuhafiye eyas satan baz iportac
lar yeniden tanzim edilen Arap Hannda sabit dkkn sahibi
olup esnaf demeine kaydolmay baarmlardr. Bunlar bir
cins "gei" grubudur.
Bir de 1960larn banda zellikle en nemli perakende ti
caret yeri olan Anafartalar Caddesinde yaylan iportaclar to
parlama ve btn iportaclar bir rgtte bir araya getirebil
mek zere bir iportaclar dernei kurulmas iin allmtr.
Teebbs iportacln kendi dinamii ierisinde ortaya kma
m, idar makamlardan gelmitir. Anafartalar Caddesi zerin
deki 19. yzyl balarndaki ticaret hanlarndan Selepiolu Ha-

JZSL
 m Vakflar idaresinden kiralanm, Belediye ve iportaclarla
beraberce bu hann geni avlusu ierisinde beyze yakn kk
dkkn yaptrlmtr. Sonra da aylk iki lira gibi son derece d
k bir kira ile iportaclara kiralanmtr. Fakat zaman getik
e bu avluya kfi mteri gelmedii gerekesiyle birer ikier
derken hepsi tekrardan yollara dklmlerdir. 1968 ylnda bu
dkknlarn hemen hemen yzde 90 gene iportaclarca sade
ce depo olarak kullanlmakta idi. portaclk ya da ayaksatcl-
, bu kk sermaye, kt kaliteli mal ile grd hizmeti kr
l bir i haline getirebilmek iin i mntkasnda eriilebilirliini
(accessibility) maksimize tehir etmek mecburiyetindedirler gi
bi grnmektedir.
Esasen, sattklar mallar ve grdkleri iler o kadar eitli ve
dzensizdir ki bu ilerin tasnifi bile imknszdr. Bu ayaksatc-
l ile hizmetlerin yleleri ortaya kmtr ki bunlar belirli bir
i blm ve meslek evresi ierisine sokmak imkn yoktur.
"Tarif edilemiyen" iler aslnda yalnz zmir iin deil, hatt
Trkiye iin deil ayn sosyo-ekonomik yapsndaki btn top
lumlar iin sz konusudur.51 Bunlar, retime katklar ok d
k olan krsal blgelerden ehre tanm gizli isizler olarak
kabul etmek gerekir.
zmirin i hayatnn yaps iin ne byklkte bir grup oldu
u bilinmeyen bu rgtleememi en alt farkllamadan sonra
"Esnaf' denen grup zerinde durmak gerekir.

b) Esnaflar
19. yzyln ikinci yarsnda birbirinden ayr iki sistem gibi i
leyen batl rgtl youn d ticaretle, yava tempolu zanaat ve
esnafn yersel ehir nfusu ve bir dereceye kadar zmirin etki
sahas iindeki evredeki ticareti arasndaki fark imdi artk
kaybolmutur.
Youn ticaret ve bu ticaretin rgtl ihtisaslam yaps ya
nnda artk bamsz eski yap kaybolmu, yerine bu gelien
ekonominin ksr ynleri ile baml yeni "kk" imalt ve tica
51 Bkz: M. Kray, ibid; T. Akura, Ankara; Morroe Berger, Arap Wor!d To
day; T. Caplow, The Guatalmalan City.
 ret domutur. Bu faaliyetler yeni dzenin dier ynleri ile de
btnlemitir. Ekonomisi, sanayii, mliyesi az gelimi bir
memleketin tketim mal ticaret ve imaltnn baka trl ol
mas mmkn deildir. Bugn "Esnaflk" denen i biimi eski
den kalanlar ya da onlarn ekil deitirmii deildir. Tamamen
"yeni" gelimi bir gruptur. Esnaf aslnda sanayi ncesi toplu-
munun i hayatndaki ticaretle uraan kimsedir. Tarmsal ol
mayan rnn reticisi zanaatkrlarla yanyana anlmas gere
kir. imdi ise "han" deyiminin deimesi gibi esnaf deyiminin
anlam da deimi, i hayatnda, sadece iy apn anlatan bir te
rim olmutur. Bugnk esnafn, rnein 18. asr esnaflarnn ne
i kollar ile, ne lonca gibi rgtleri ile ne de rnein kanat-
krlk gibi davranlar ile bir ilikisi kalmamtr. Hatt kanun
lar bu gruptan "esnaf1 diye bahsederken biroklar kendilerin
den modern toplumun i blm dzenini aksettiren "meslek"
diye sz etmektedirler. maltlar ounlukla modern dzenin
faaliyetleri ile meguldrler. rnein elektrik ve radyo tamirci
leri, erkek gmlek imaltlar, ofrler dernei, oto tamircileri
dernei gibi.52
Belediyede kaytl 44 dernek vardr. Hepsinde 60.000 ye ol
duu tahmin edilmektedir. Bu faaliyet biiminin ne byk bir
nfusu kapsad meydandadr. Kk imaltlar byk fabri
ka imalt ile rekabettedir. Belirgin bir ekilde kk imalt
kaybetmektedir. Devletin zel bankalarla finansman ve rgt
yardm olmasa belki kk imaltta da mlkszleme ok da
ha abuk olacak ve verimi daha yksek, daha byk iletmele
rin gelimesi hzlanacaktr.
imdiki imalt esnafn byk ounluu pazarlamay te
min eden daha byk tccara bamldr. Bu bamllk, ham
maddeyi veren de ayn rgtse zellikle artar. yleki rnein
gmlek imaltlar dernei yeleri toptanc gmlekilerin fiyat
politikasna kar bir direnme gstermek istemekte ve bunu ifa
de iin gndelikle alanlarn direni tbirini kullanmakta, gre
ve gitmekten sz etmektedirler. Kk hizmet ve imaltta al
anlarn bugn dernekler gibi tekiltlar olmasna, ok kere s-
52 Belediyeye kaytl Esnaf Demeklerimizin (am listesi Ek: 6da verilmitir.

TL
 nrl da olsa kendi aletleri ile kendileri iml edip imalt kendi
leri satar olmalarna ramen kendilerinden bazen ive-
ren-patron, bazen de ii olarak sz etmektedirler. Bylece tam
arada bir grup tekil ettiklerini kendileri de farketmektedirler.
Esnaf faaliyetleri dank ve farkllamam olduklarndan ne
ok adette standart kaliteli retime gidebilmekte ne de eski za-
naatkr imaltnn stn kaliteli elii zelliini koruyabilmekte
dirler. Onun iin bu grup eilimleri ile daha byk tccar ve
imalt olmak isteinde iken greve giderek haklarn almaktan
sz etmek gibi bir elikinin iindedirler. Bir baka eliki de
grubun kar ve istekleriyle daha rgtl, daha ihtisaslam
tccar ve imalt fabrikatrn karlarnn mtemadiyen birbi
rine ters dmesidir. Eer kincisi geliecekse, i pazarlar bak
mndan birincileri kendi potansiyellerine terketmek gerekecek
tir. retimin snrl, kalitenin dk bir dzeyde kalmas isten
miyorsa esnaf imaltnn tevikinin gerekli olup olmadm ok
dnmek gerekir. Bugn zmirde iyeri says olarak hkim
retim evresi bunlardr. Kendi gazeteleri, bankalar (Halk
Bankas) vardr. Hkmetten zel himaye grrler ve kaynak
larn kullanlmasnda belirli bir tarzda israfa sebep olurlar. r
nein Blge Plnlama Dairesi hesaplarna gre 1965 ylnda z
mirde toplam katma deerin %70i organize sanayide, %30u
organize olmayan sanayide yani kk imaltta yaratlmtr.
Halbuki kk imaltta alanlarn toplam alanlar iindeki
pay %60 kadardr.33 Ayrca insan ilikilerinin anonimlemesine
ve niversalist bir dzeye erimesine, rgtleme ve ihtisasla
ma olanaklarnn gelimesine de mni olmaktadrlar.

c) Ticaret ve Sanayi Odalarna Kaytl Kurumlar

Bugn zmirde 5.000den fazla ticaret ve sanayi odasna ka
ytl iyeri vardr. Bunlar zmirin hayatnn en farkllam ve
en rgtlemi birimleridir. Buna ramen aplan birbirinden
ok farkldr. Tccarlarn hi deilse drtte birini, imaltlarn
da yarsna yaknn esnaf ve kk imalt diye tasnif etmek
gerekir.
33 Blge Plnlama Dairesi, Ege Blgesi, Ankara >971, s.80.

JUL
 Bunlar i sahibinin kendisi dnda bir tek kii ile alan,
ok kere rgtsz ve en basit teknoloji ile reten ve yakn ev
rede datlan mallan imal eden ve satan iyerleridir. ok kere
imdiki i kapasitelerinden dolay deil Ticaret ya da Sanayi
Odasna girerek ilerde daha iyi kredi alarak gelime ans ara
mak zere sermayelerini olduundan yksek gstererek odala
ra kaydolmulardr. Yoksa o apta olup da odalara kaytl ol
mayan ve esnaf kategorisinde kalan ok iyeri vardr.
zmirdeki iyerlerinin en st blmn meydana getiren ti
caret ve sanayi odalanna kaytl olanlarn sadece %2,5i hi ida
reci kullanmamaktadr. Fakat bunlarn %50,5i de bir tek ida
reciden sz etmektedir. Kolayca anlalabilecei gibi bu tek
idareci vergi zorunluluklarndan dolay muhasebe defterlerini
tutan, ok kere ek-grevli olarak altrlan muhasebecilerdir.
Bu rgtlemenin en alt kademesidir. ki idarecisi olan iyerleri
%23 civarna inmekte, il be dar personel kullanan iyeri
oran %16y tekil etmekte, alt kiiden yukars ise sadece
%6y bulmaktadr. Yirmibe kiiden fazla idareci bulunan iye
ri oran ise sadece %5,1dir (Tablo:7). Bu hal hl zmirde sa
nayilemi bat lkelerinin byk irketlerinin gelimi idare ya
plarn grmek mmkn olmadn gstermektedir. Yirmibe
ve daha yukar sayda idared alan yerler ise banka ve en b
yk fabrikalardr. Ticaret irketlerinin hibir zaman fazla per
sonele ihtiyac olmamaktadr. Sermaye ve transaksiyon hacmi
ynnden en byk ithalt ve ihracat irketlerinin idare perso
neli nadiren on kiiyi gemektedir. Byk ticarette zmirin bu
gnk dar personel ap 19. yzyl sonundan ok farkl grn
memektedir. Mal ve sna kurumlarsa bu ynden daha ok ge
limilerdir. Mal kurumlar, zellikle bankalar, yalnz kendi i
lerinde farkllaarak personel adedini arttrmakla kalmamakta
drlar. Bu kurumlar sk sk, ehrin bazen birbirine ok yakn
yerlerinde, ube aarak snrl personelle alan fakat aslnda
gittike gelien bir rgt oluturmaktadrlar. Byk sanayi ku
ramlarnda ise hammadde temini, imaltn dzenlenmesi ve sa
t her zaman alt blmlere ve daha ok sayda idareciye ihtiya
gstermektedir.
 Tablo: 7
yerlerinde Kullanlan dareci Says
25den
yeri Hi 1 2 3-5 6-25 ok Toplam
Esnaf N. 5 32 2 1 40
% 12,5 80,0 5,0 2,5 100,0
Tccar N. 3 60 18 5 86
% 3,8 69,7 20,8 5,7 100,0
Toptanc N. 7 5 3 1 16
% 43,7 31,3 18,7 6,3 100,0
ithalt ve N. 7 9 4 20
hracat % 35,0 45,0 20,0 100,0
malt N. 30 27 23 10 6 96
% 31,3 28,1 23,9 10,4 6,3 100,0
Servis N. 18 6 6 4 34
% 53,1 17,6 17,6 11,7 100,0
naat N. 2 6 9 1 18
% 11,1 33,4 50,0 5,5 100,0
Toplam N. e 156 73 51 16 6 310
% 2,5 50,5 23,6 16,4 5,1 1,9 100,0

ube almas rgtlemenin ok nemli bir aamasna iaret

etmektedir. ube amak, iyerinin rgtleme srecinde ulat
aamaya gre iki ayr biimde ortaya kmaktadr. Bu srelere
yatay ve dikey oalma diyebiliriz. zmirde iyerlerinin yzde
18inin ubeleri vardr. Bunlarn yarsndan ounun ubesi gene
zmir ehri ierisindedir. ok zaman bunlar imalt ile satn me
knda da birbirinden ayrld yerlerdir. Byk fabrikalar iin,
rnein boya ve tekstil fabrikalar iin, nce idare blmnn
ayrlp ehrin banka, irket younlamasnn olduu yere yerleti
ini, sonra da ayr bir perakende sat maazas atklar grl
mektedir. Byle dikey bir ube amna mukabil yatay oalma
daha azdr. Yatay oalma ekli yani ayn ii gren ube ama
eilimi zmirde yalnz bankalarda izlenmektedir. Sanayilemi
toplumlarda grlen "zincir maazalar" (chain stores) derecesin
de rgtlemi ve ubelemi hibir kurum yoktur. Mamafih baz
kurumlarm Ege blgesinde (%19,40) ubeleri mevcuttur. Bunlar
tama irketleri ile merkezi zmirde olan bankalardr (Tablo:8).

Tablo: 8
yeri ubelerinin Bulunduu Yerler
Esnaf N. 1 4 - I- I5
% 20 80,0 100,0
Tccar N. 3 3 3 1 10
% 30,0 30,0 30,0 10,0 100,0
Toptanc N. 2 4 1 7
% 28,6 57,2 14,2 100,0
thalt ve N. 1 1 1 1 4
hracat % 25,0 25,0 25,0 25,0 100,0
imalt N. 2 7 5 9 23
% 8,7 30,4 21,7 39,2 100,0
Servis N. 5 2 1 2 5 15
% 33,4 13,3 6,6 13,3 33,4 100,0
naat N. 1 2 3
% 33,3 66,7 100,0
Toplam N. 15 21 13 12 6 67
% 22,4 31,5 19,4 17,8 8,9 100,0

zmirde kendisi ube olan kurumlarm %68,6smn merkezi

de zmirdedir. %26 kadarnn merkezleri Trkiyenin dier e
hirlerinde, %4,48inin ise merkezi yabanc lkelerdedir. Merke
zi d lkelerde olan iyerlerinin banda yabanc bankalarla t
tn irketleri gelmektedir. thalt firmalar bugn bu ii temsil
cilik olarak yaptklar iin ube gibi grnmektedirler. Yabanc
ihracat Trmalan ise yabanclar tarafndan fakat zmirde kurul
mu olduklar iin ube deildirler. Neresinden baklrsa bakl
sn zmirde ube amay gerektirecek bir rgtlemenin ok s
nrl olduu grlmektedir. Son yllarda idare ynnden geni
leyen iyerlerinin oranlarna baklrsa bunun sadece %13 kadar

AL
olduu grlr. Verim, ii says, makina yenilenmesi ynn
den olan genilemelerse %25e kadar kmaktadr. rgt bak
mndan gelime en zor olan fakat i hayatndaki sosyolojik ge
limenin en temel kriteri olan farkllama ile karlkl etkileim
oranm gsterdii iin en nemlisidir. zmirde olduu kadar
ile zellikle sanayi ve bankaclkta toplanmtr. Bu yzden de
zmirde broya ayrlan mekan son derece kstldr.

Tablo: 9
yerlerinde Kullanlan Dz i Says
Hi
Kullan 1-10 11-100 100den
iyeri mayan ii ii ok Toplam
Esnaf N. 18 22 40
% 45,0 55,0 100,0
Tccar N. 45 41 86
% 52,4 47,6 100,0
Toptanc N. 9 7 16
% 56,3 43,7 100,0
thalt ve N. 8 12 20
hracat % 40,0 60,0 100,0
imalt N. 7 45 28 16 96
% 7,3 46,8 29,2 16,7 100,0
Sen/is N. 11 20 3 34
% 32,3 59,0 8,7 100,0
naat N. 7 10 1 18
% 39,0 55,5 5,5 100,0
Toplam N. 98 154 41 17 310
% 31,6 49,7 13,2 5,5 100,0

dareci personelin dnda dz ii ve dier eitli kademeler

de ihtisaslam ii ve teknisyenlerin durumu da i hayatnn
sosyolojik ynde modernlemesinin dier bir boyutunu vermek
tedir. Sanayilememi toplumlardaki genel eilime uygun olarak
buradaki iyerlerindeki iilerin say ve ihtisaslama ynnden
byk apta ylma dz iilerde ve bir tek ii kullanan iyerle-
rinde grlmektedir. Temizlik ve hizmet ilerine bakan kimsele
rin de dz ii olduu dnlrse byle bir yardma kullanma
yan iyeri orannn yzde 30u gemesi hayret vericidir. Bu tip
bir tek dz ii kullanan yerlerin oran da yzde 18i bulmakta,
yani bu iki kategori, odalara kaytl iyerlerinin yzde 50sinden
fazlasm oluturmaktadr. Esnaf, tccar, ithalt, toptanc gibi
her boyda ticaret kurumlarnda alan ii adedi hibir zaman
on kiiyi gememektedir. maltta ise bu say hemen almakta
ve byk rakamlara ulamaktadr. Yalnz on dz iiye kadar
olan yerler imalt blmnde yzde 50yi bulmaktadr. Burada
da ylmann gene alt blmlerde olduu aktr (Tablo: 9).

Tablo: 10
yerlerinde Kullanlan Kalifiye i Says
Hi
Kullan 1-5 6-10 10dan
yeri mayan ii ii ok Toplam
Esnaf N. 24 16 40
% 60,0 40,0 100,0
Tccar N. 53 31 2 86
% 61,7 36,0 2,3 100,0
Toptanc N. 6 7 3 16
% 37,5 43,8 18,7 100,0
ithalt ve N. 6 10 2 20
hracat % 40,0 50,0 10,0 100,0
malt N. 24 39 11 22 96
% 25,0 40,7 11,4 22,9 100,0
Servis N. 9 17 2 6 34
% 26,5 50,0 5,8 17,7 100,0
naat N. 1 10 4 3 18
% 5,5 55,6 22,2 16,7 100,0
Toplam N. 125 130 19 36 310
% 40,3 42,0 6,1 11,6 100,0

Bir derece daha yukarda ihtisaslam kalifiye ii, imalt i

yerlerinin yzde 40nda hi kullanlmyor. Be kiiye kadar ka-

JEH
Iifiye ii kullananlar da yzde 40 buluyor. yerlerinin yzde
80ini oluturan bu gruplarn dnda kalifiye iilerin says da
nk bir halde en fazla 30a kadar kmaktadr (Tablo: 10).
bakmndan kaliteli, hnerli ii ve daha olgun insan yetitirme
si ngrlm olan ve daha ok teknisyen ustaba (foreman) olarak
alacaklar dnlen sanat okulu mezunlar ise belirli ekilde az
istihdam edilmektedirler. yerlerinin sadece %13 sanat okulu me
zunu istihdam etmekte, bunun da yans sadece bir tek sanat okulu
mezunu ile yetinmektedir (Tablo:ll). Mezunlar ynnden nedeni bu
okullarda yetienlerin belirli rgtler ierisinde almaktan ok
mstakil kk iyerlerinde alacak gibi (esnaf-sanatkr) yetitiril
mi olmalandr. Ne kadar kk ve verimsiz olursa olsun kendi iyer
lerine sahip olmay byk bir rgtn sorumluluk ynnden orta bir
kademesinde olmaya tercih etmektedirler.
Tablo: 11
yerlerinde alan Sanat Okulu Mezunu Says
6 ve
iyeri Hi 1-5 daha ok Toplam
Esnaf N. 39 1 40,0
% 97,5 2,5 100,0
Tccar N. 85 1 86
% 98,9 1,1 100,0
Toptanc N. 14 2 16
% 87,5 12,5 100,0
thalt ve N. 19 1 20.0
hracat % 95,0 5,0 100,0
malt N. 70 22 4 96
% 73,0 22.9 4,1 100,0
Servis N. 31 2 1 34
% 91,4 5,8 2,8 100,0
naat N. 12 6 18
% 66,7 33,3 100,0
Toplam N. 270 35 5 310
% 87,2 11,2 1,6 100,0

m.
verenler ynnden ise sorun, ihtisaslam hnerli bir elema
na yeterli cret ve sorumluluk vererek yerini tanmak isteme
yitir. Bylece genel toplum yapsnn zellii olarak ihtisasla
ma ve rgtlemenin tam gelimemi olmas sanat okullar me
zunlarnn yetitirilmesinde ve istihdamnda bir defa daha yan
smaktadr.
htisaslamann en st kademesine niversite mezunlarnn
istihdamna gelince, burada da gene iyerlerinin yzde 72,6sm-
da hi yoktur (Tablo: 12).

Tablo: 12
iyerlerinde alan niversite Mezunu says
6 ve
yeri Hi 1-5 daha ok Toplam
Esnaf N. 39 1 40,0
% 97,5 2,5 100,0
Tccar N. 71 15 86
% 82,6 17,4 100,0
Toptanc N. 7 8 1 16
% 43,8 50,0 6,2 100,0
thalt ve N. 17 3 20
ihracat % 85,0 15,0 100,0
malt N. 64 28 4 96
% 66,7 29,2 4,1 100,0
Servis N. 23 5 6 34
% 67,8 14,6 17,6 100,0
naat N. 3 13 2 18
% 16,6 72,3 11,1 100,0
Toplam N. 224 73 13 310
% 72,6 23,2 4,2 100,0

maltta ve inaatta belirli bir ylma vardr. Alt il on niver

site mezunu istihdam eden fabrika, servis (banka) ve iki
inaat irketi gze arpmaktadr. Gene hi niversiteli istihdam
etmeyenlerle ou kere iyeri sahibinin kendisi olan tek niver
site mezunu istihdam eden yerlerin orannn yzde 90 buldu
u gznnde tutulursa zmirin hakikaten ihtisaslam ve r-
gtlemi bir i hayat yapsndan daha ne kadar uzak olduu
anlalabilir.
Hemen iaret etmek gerekir ki ticaretin en hacimlisi bile ih
tisaslamak ve rgtlemek ynnden gelime ve modernleme
getirmemektedir. Sanayi ve bankaclk gibi byk servis kurum
lan olmadan rgtleme ve st seviyede ihtisaslama olana
grlmemekte, bilkis orta apl sanayi bile idareci says, ii
says ve kalitesi, haberleme younluu mnakaalarnda gs
terdiimiz gibi genel gelime ve modernleme srecinde ok
daha etkili bir faaliyet cinsi olarak ortaya kmaktadr.

d) Yeni Sanayi
19. yzyl sonlarnda youn da dnk ticaret hayat ieri
sinde blgenin tarmsal artk rnnn ve onun yaratt artk
deerin giderek, darda sanayiye dnt aktr. O zaman
lar ortaya kan ilk sna iletmeler ve eski zanaatlara gre daha
fazla emek kullanlmasn salayan tesisler blgenin tarmsal
rnlerine bal kk ayrma, tasnif ve ihraca hazr ambalajla
may yapan yerlerdi. Hakiki sanayi karakterine sahip ilk giri
imler 1885 ylnda almaya balayan ngiliz ve Belika serma
yeli iki dokuma fabrikasdr. Bunun dndaki btn tarmsal ol
mayan retim hl en zanaatlar tarznda idi.
Bugn hl zmirde sanayi tarma dayaldr. Hl depolama
ve ihracat iin ambalajlama nemli yer tutar. Son zamanlarda
tketim mal reten bu sanayiden ara mal ve yatrm mallar
reten bu sanayilere doru sratli bir gei balamtr. Gda,
iki, ttn, dokuma ve aa sanayii rnlerinden makina, tat
aralar, kimya, boya, lstik-plstik sanayiine doru byk bir
gelime vardr.
Bugn zmirdeki sanayi kurulular orta byklkte kuru
lulardr. Sermaye ynnden byk ounluu (%39,9) 100.000
- 500.000TL arasnda bir sermayeye sahiptir. Yzde 21,2 ora
nndaki iletmeler ise 50.000 liradan az sermayeli kk imalt
hanelerdir. Tesislerin ancak %14,6snn sermayesi 500.000 lira
dan fazladr (Tablo: 13).
 Tablo: 13
zmir Sanayiinin Sermaye Gruplarna Gre Dalm
letme Yzde
Sermaye gruplar says oran
TL 50.000'e kadar 267 21,2
TL 50.000 ila 100.000 306 24,3
TL 100.000 ila 500.000 503 39,9
TL 500.000 ila 1.000.000 89 7,1
TL 1.000.000'dan fazla 95 7,5

e) Mill Bankaclk
Burada i hayatnn gelimesinin her yerde grlen ihtisas
lama ve rgtlemesinden ve sanayilemenin ge balamasn
dan doan zellikleri dnda da baml youn ticaretin de
ime sreci ierisinde beliren ve temelde yeri olan bir baka
zellikten sz etmek gerekir. zmirin, 16. yzyldan beri kayde-
dilegelen tarihsel zelliklerinin en bata geleni, oranlar birbiri
ne ok yakn etnik gruplarn yerleme yeri olmasdr. 19. yzyl
da youn d ticaretin ve onunla gelen maliye, ulam, liman gi
bi servis kollarnn gelimesi bu etnik gruplar deiik biimler
de etkilemitir. Mikro lekte etkileimin nasl olduju imdi
tam sylenemezse de sonu olarak yeni ticaretin, bankacln,
servislerin eitli kademelerinde alanlarn Mslmfan olma
yan etnik gruplardan geldii ok iyi bilinen bir olguduh Dolay
syla mstakil Mslman Trk tccarlarn belirmesi, servisler
de (demiryolu, liman) eitli seviyelerde kalifiye Trk teknis
yenlerinin yetimesi, bankaclkta Trk sermayesinin gelmesi
buradaki i bnyesi iin ok nemli ve anlaml olmutur.
Mahall nfusun Trk olmayan kesimlerinin ticaret, banka
clk ve dier da bal ilerde hkim ve nfuzlu hale gelmesi
genellikle yabanc kurum ve kiilerin ve daha nemlisi bu kim
selerin dars ile ilikilerinin zelliklerinden ok daha fazla
dikkati ekmi ve dars ile ilikilerden ok, mahall etnik
gruplarn faaliyetleri Mslman Trk nfusta hassasiyet yarat
mtr. 1890lardan sonra Trk Mslman tccarlarn yaratl
mas iin hem Osmanl brokratlar hem de zmirde Msl-

SL
man olmayan tccarlardan etkilenenler zel gayret sarfetmeye
balamtr. Fakat bunun sonular mill mcadeleden nce al
namamtr. Mill Kurtulu Savandan hemen sonraki yllarda
zmirin i hayatnda gen Rum i adamlarnn yerlerini Trk
i adamlarnn almas ve i hayatnn milllemesi iin ok gay
ret sarfedilmitir. Bu konuda rgtl ve uurlu faaliyetlerin yo
unlat ynlerin biri bankaclk br de yukarda da iaret
edildii gibi demiryollar, rhtm, tramvay, elektrik, su, havagaz
gibi nfusun pek byk bir ksmn dorudan doruya etkileyen
servislerle ilgili yabanc irketlerin devlete satn alnmas ol
mutur. Bugn hl en nemli rgtl i evreleri bunlardr.
Bugn ticaret ve sanayi odalarna kaytl iyerlerinde ok
kk sayda madencilik, dokuma, ttn ve zm-incir ihraca
tndan baka kollarda yabanc irket kalmamtr. Mamafih
bunlarn hepsi gene en byk irketler arasndadr. Etnik grup
lar ynnden ise en byk grup olan Rumlar milletleraras an
lamalarla Yunanistandaki Trk nfusla mbadele edildiin
den kendiliinden hallolmutur. Gene de bugn hl esnaf sta
tsnden sanayici statsne kmak isteyip eitli nedenlerle
baarsz olanlar arasnda kendilerince bunun izahn sanayi
odasna daha ok etnik gruplara mensup kimselerin hkim ol
duunu ileri srerek yapanlara sk sk rastlanmtr.
Bankacln milliletirilmesi i hayatnn milliletirilmesinde
ok nemli rol oynam grnmektedir. Bugn zmirde 25
bankann ubeleri, iki tane de merkezi zmirde olan banka var
dr. Yirmibe bankann alt tanesi yabanc bankadr. hayat
nn niha kontrol demek olan kredi ve bankaclktaki deime
nin yn bylece belirlenebilir. zmir bankacl kontrol ettii
i hayatn ok iyi aksettirmektedir. Yabanc bankalar zamann
da btn kredinin d ticaretin finansmanna ayrld anlal
maktadr. 1930-1950 arasnda ticaretle beraber geni apta ta
rmsal yatrmlara ve onlarn ilk ilenme ameliyesine arac olan
Ttncler Bankas, Baclar Bankas gibi yersel kurumlarm
gelitiini gryoruz. 1955-65 arasnda ise bankalarn gittike
daha fazla sanayi finanse ettikleri grlmektedir. Bylece zmir
ehrinin blge merkezi oluunda eitli devirlerdeki temel artk
rn kontrolnn nevini ve hacmini bankalarn paralel geli
mesinden izlemek mmkn olmaktadr.

5- Bugnk Merkezi Mntkas

Onsekiz ve ondokuzuncu yzyllardan bu kadar farkl hale
gelmi olan i yapsnn mekndaki yerlemesi de artk ok de
imitir.
Yukarda szn ettiimiz 1880-90larn merkez i mntka
s ayn eilimlerin gelime izgisi zerinde 1919a kadar devam
etmitir. 1922 ylnda Mill Kurtulu Sava sonundaki byk
yangn ve ehrin Rum nfusunun toptan gnden sonra, 18.
yzyln yars ile 19. yzylda gelimi olan merkez i mntka
snn hemen hemen tamam yanm ve ehrin nfusu nerede ise
yan yarya azalmt.54 Bugnk haritalardan Anafartalar Cad
desinin evreledii eski i merkezinin dar ve girift sokaklar ile
tam tezat halinde olan, bu evreden Kltrparka kadar uzanan
yeniden ina edilen yerdeki geni caddeler ve yeni binalarn e
likisi 1922 yangnnn belgesidir. 1922-35 yllar arasnda bura
lar yangnlk halinde kalm, yalnz caddelerin almas ve yol
larn tanzimi ile uralmtr. Anlald kadar ile denizar
ticarete ilikin iyerlerinin ounun yerletii Gmrk - Pasa
port arasndaki o zamanlar Birinci ve kinci Kordon diye anlan
yerlerle ve onlarn arkasndaki baz sokaklar yanmadan kalm
t. Konaktan Kordonu takip ederek bugnk 27 Mays Mey-
danna kadar olan yerde ve arkalarndaki zm, incir depolar
da ziyan grmemiti. Yanan ksm st tabaka perakende satn
ve her trl servisin topland arlarla byk bir konut mnt
kasn kaplyordu. Bugnk Atatrk ve Cumhuriyet caddeleri
ile Fevzipaa Bulvar ve Gazi Bulvannn denize yakn ksmlar
ile eski yanmayan i mntkas zmirin 1950lere kadar olan i
hayatn barndrmaya yetmitir.55
1950lerde zmir ve i hayat iin yeni bir gelime devresi
54 zmir'in 1908deki nfusu 1908 Salnamesine gre 225.000, 1927 nfus
saymna gre de 135.000dir.
55 Cumhuriyetin ilk devirlerinde Anadolunun gelimesi zerinde daha
ok durulmu ve zmir bir ihracat liman olarak daha az gelimitir. Bkz:
I. Tekeli, tbid., s.22.

JSl
balad. 1923-1950 arasndaki merkez i mntkasnda hemen
hemen hibir ihtisaslam arazi kullanma grlmyor. Yabanc
byk irketlerin birou Alsancakn yanmam ksmlarna
yerlemiler, bankalar ve borsa yanmayan Atatrk ve Cumhuri
yet caddelerindeki binalar igal etmiler, eski i merkezi ieri
sinde ise arazi kullanl tamamen karm bir duruma gelmi
tir. Bu devrede kira ve arsa fiyat konisi tekrar eski merkezin
gneyine doru kaymtr. Anafartalardan Hisar Camiine ka
dar olan ksma zanaatlar, toptanc ve perakende sat, eitli
servisler ve serbest meslekler kark olarak yerlemitir. n-
cir-zm-ttn depolar yerlerinde kalm, daha nce ayr bile
olsa imdi brolar da bu binalar ierisine yerlemitir. Buna
ramen 1930 ile 1935 arasnda merkez i mntkasnda ina
edilen en belirgin binalar gene "han"lardr. Ama bu devrede ar
tk han denen ey sadece ofis binalardr. En iyi rnekleri de
Kk ve Byk Kardal Han diye anlan binalardr. Artk z
mirdeki yeni hanlar tamamen depolama, ileme, tama gibi
fonksiyonlar farkllam, ayrlm ve ihtisaslam olan eitli
i kollarnn sadece idare ve kontrol fonksiyonlarnn yerletii
binalardr. Bir tek i iin byk rgtlere ulamam olduklar
iin arsa fiyat - kira rekabetinde en uygun yeri igal etmeyi bir
ou birarada bir binaya yerleerek salamaktadrlar. Bu bina
lar bankalarn, sigortalarn, borsa ve ticaret odalarnn yerleti
i yerdedir. Byk yangndan sonra eskileri kaybolup yerlerine
yeni bankalarn, sigortalarn alm olmasna ramen yenileri
gene hemen hemen birebir tekabl edecek ekilde eski yerle
rinde ina edilmi ve ayn fonksiyonlar ayn mekna yerlemi
tir (ekil: 13).
Bu devredeki arazi kullanma biiminde en gze arpc de
iiklik zm-incir-ttn ileme ve depolama binalarnn mer
kez i mntkasnn dna kamaya balamasdr. nce Ko
naktan 27 Mays Meydanna kadar sahil boyunca uzanan ve bu
depolarn en nemli ksmm meydana getiren byk bloklar
Belediyece istimlk edilmi, yollar, yeil sahalar meydana geti
rildii gibi buraya gene kira-arsa fiyat rekabetinde uygun bir
ekilde yeni alan bankalar yerlemitir. Banka, borsa, ticaret
ve sanayi odalar, i hanlar yani irket brolar tamamen ayn
bankalar ve irketler olmasa da, 1910lardaki yerlerini gelip al
mlardr. Bu arada konsolosluklar da yerlerini korumulardr.
Atatrk Caddesi zerinde olanlar yanmad iin hatt hl ay
n binadadrlar.56 Hereye ramen bro meknnn ok az oldu
u grlmektedir. Bankalar ve sanayiin farkllam idare fonk
siyonlar ile kamu kuruluu haline gelmi servislerin (liman, de
miryolu, su, elektrik gibi) brolar dnda bu cins arazi kullan
ma son derece azdr. zmir merkez i mntkasnda i hayatnn
en nemli faaliyeti ihracatn igal ettii mekn imdi artk son
derece azalmtr.
zmir merkez i mntkas ierisinde 1960larn sonunda ye
rini hi bulamam ve ok kark bir halde kalm faaliyetlerin
banda perakende sat gelmektedir. Anafartalar Caddesi bo
yunca bir birikme grlmekte ise de birok maaza da bu cad
denin evreledii yerin ierisindedir. Ne cinslerine gre ne de
her byk ehirde grld gibi tabakalamaya gre bir fark
llamalar vardr.57 1960lar banda Fevzipaa Bulvarnn orta
ksmlarna ve bu Bulvarn etrafndaki yollara baz atlamalar ol
musa da bunlar burada da danktr. Toptanclarn farklla
mas ok daha kolay olmu gibi grnmektedir. zmirde hl
perakende satn nereye, nasl yerleecei belli deil gibidir.
Bunun sebebi, 1922deki zlmeden soma hl anlaml lde
rgtlemi olanlarn meydana kmam olmasdr. Perakende
satta rgtleme grlmedii iin igal ettii mekn ok k
k niteler halinde kalmakta, yksek arsa fiyatn karlayacak
binalarn ina edilmesine olanak vermemektedir. Bu hal "pasaj"
denen geni binalarn iinde kk meknlara yerlemi birok
perakendeci dkknlarnn ortaya kmasna yol amtr. Her
az gelimi ehirde grlen bu tarz arazi kullanmaya ek olarak,
56 Tek istisnas Amerika Birleik Devletleri Konsolosluudur. 1960lara
kadar Birinci Kordon'da -Atatrk Caddesinde- kald halde imdi mer
kezi i mntkasndan uzakta, ehrin yeni gelien gney ekseni zerinde,
Hatay Caddesindedir.
51 ehir nfusunun sosyoekonomik bir tabakalamasnn ok belirgin ol
masna ramen perakende sat meknnn farkllamam olmas, r-
gtlememi ve ihtisaslamam olmasndandr.
 bir de zmirde be katl bir binann hepsi arada blmeler olma
yan kk nitelerin sat yapt perakende sat mekn ola
rak ortaya kmtr. Bu byk binadaki iyerlerinin tek rgt-
lemesi, gvenliinin ve temizliinin tek elden salanmasdr.
Bu da gei halinde bir rgtleme tarzdr.
1968 ylnda baz perakende satn Cumhuriyet Meydamm
am olduu ve Cumhuriyet Caddesi zerinde yerletii gibi
bir intiba ediniliyordu. Yaplan saymda ise buralarda konutla
rn hl %80 gibi bir oran tuttuu, zellikle perakende sat
yerlerinin, turistik htra eyas satan drt yer ile be seyahat
acentesi dnda iki elbise konfeksiyonu ve iki ayakkab maa
zasndan ibaret olduu grlmtr. Bunlarn dnda berber,
pastac, banka ubesi gibi yerler Gndodu civarnda tam bir
alt-merkez zellii gstermektedir. Burada bir st tabaka pera
kende sat yeri demeyi hakl klacak henz hibir younluk
yoktur (ekil:13).
Belki de perakende satn burada zerinde en ok durul
mas gereken zellii en kesif olarak yerletikleri binalarn kh
neliidir.58 En "lks" tketim maddelerinin satld binalar da
hi son derece harap birbuuk katl binadr. Bunlarn cepheleri
dzenlemekte, i dekorasyonlarna zenilmekte, fakat binann
kendisi olduu gibi kalmaktadr. Buralarda arsa fiyatlar Ko-
naka yakn yerlerde ehrin en yksek fiyatlardr ve bu fiyatlar,
ieri gidildike azalmaktadr, ama binalar deimemektedir.
Eer ayn yerde belki de yz yldr ayn fonksiyonlarn yerlemi
olduu bilinmese ve bunlar perakende ticaretin en krllar ol
masa buralara, binalarna bakp batdaki byk ehirlerdeki gi
bi, gei halinde bir knt mntkas denebilirdi. Bu halin de
vamnn tek grnen nedeni perakende ticaretin hibir zaman
rgt ynnden gelimemi olmasdr. 1890larn Sivrihisaryan
maazas ya da sve firmas Orozdibak gibi ok ynl tam r
gtl bir perakende sat belirmedike kk dkknlar mekn
olarak kfi gelmekte, binalar bir yada birbuuk katl olduu iin
5h Ayn gzlem stanbul iin de yaplmtr, bkz: E. Tmer Tekin, "stan
bulun Merkez Sahalar", stanbul niversitesi Corafya Enstits Der
gisi, 1967, Cilt 8, say 16, s.28.
 bu evreye baka rgt gelememekte ve harap binalar ylece
srp gitmektedir. Bunun zaman iindeki nedeni de 19. yzyl
da deme gc byk rgtl iyerleri, daha nce szn etti
imiz ift yap yznden merkezin bir baka yerine yerlemi,
sonra da zmirin zel tarihi ierisinde 1922de tamamen yan
m olmasdr. imdi ise gelimenin rakkas hareketleri yapt
bir devrede yeni bir grup mteriyi ekmek demek olacak yer
deitirmeyi gze alamamakta ve btn Anafartalar Caddesi
perakende sat mntkasndaki binalar bir anakronizm olarak
ortada durmaktadr. Buna da bir cins geri kalm memleketlere
has knt ya da duraklama mntkasdr denebilir. Ekonomi,
sratli i hacmi genilemesini ve rgtlemeyi temin edemedik
e bymesi, potansiyeli sadece arsa fiyatlarn arttrmakta fa
kat onun stne yerleecek i cinsini gelitirmeyi temin etme
mektedir. O zaman byle arsas pahal, zerine yerlemi olan
i potansiyel olarak gl fakat henz binay deitirmeye muk
tedir olmayan, yani en "lks" maazalarn en khne binalara
yerletii, bir i mntkas blm ortaya kmaktadr. Btn
merkez i mntkasnda aka grlen husus, tam mnasiyle
ihtisaslam ve kfi derecede rgtlemi fonksiyonlarn, rne
in mal kontrol ya da toptancln, belirli alt mntkalara top
luca yerlemi olmasna kar, perakende sat ve kk imalt
gibi rgtlemesi ok az olanlarn dank halde kaldklardr.
Baka bir deyimle, arsa fiyat - bina deeri elikisi, arpk geli
en ekonomilerde merkez i mntkasnn br gelimi ekono
milerde olduu gibi snrlarnda deil tam ortasnda knt
mntkalar meydana getirmektedirler. Bir paradoks gibi grn
mesine ramen zmir bu olgunun vrit olduunun en iyi rnei
dir. Ksaca sylemek gerekirse, ihtisaslap rgtleemeyen i
konular, perakende kk sat ve kk imalt belirli bir me
kna yerlememekte ve "yzer" halde kalmaktadr. Buna kar
lk, rgtlemi faaliyetlerin, sanayiin, bankalarn, toptanclarn
mekn ve yerleme ynnden bylece "yzd" hi gzlemlen
memitir (ekil: 13).
arpk gelien ekonomilerin arsa fiyat - bina deeri eliki
siyle, merkez i mntkalarnda ortaya kan knt mntkala
rna yerleen bir baka faaliyet de kk imalttr. Dengeli b
yme olsa idi merkezin kenarlarna kaacak olan bu imalt tam
ortada kalabilmekte, merkezde bulunan fakat yeni fonksiyonla
ra uygun olmayan binalar ve buralardaki en khne alanlar i
gal etmekte ve hemen hemen en istenmeyen bir doku gibi en
olmadk yerde ortaya kmaktadrlar. En gzel rnek Kzlara-
as Hamdr. Hisar Camii yannda yani merkezin en iyi yerin-
dedir. Eski, muhkem bir uzun yol kervan olan bu hann ii im
di iki kat zerinde en dzensiz ekilde bronz ve pirin ile al
an dkmhanelerce igal edilmitir. Bu misaller oaltlabilir.
Anafartalar Caddesi erisinin iinde ve dnda kalan birok so
kakta byle birden kk imalta gei grlmektedir. Bunun
nedenini yukarda akladmz arsa fiyat - bina deeri eliki
sinde ve giderek bu elikiyi de dzenli gelimeyen sanayile
mede ve ekonomide aramak gerektir. Eski hanlarn hepsi iin
benzer fonksiyon deiikliklerinden bahsedilebilir. Oda oda b
lnmeye uygun denler, rnein Mirkelm Ham ve kald ka
dar ile Karaosmanolu Han ya da Esir Han toptanc maaza
lar ve onlara ait brolar haline getirilmitir. Baka bir deyile,
eitli devrelerin ticaretinde derece derece farkllap ihtisasla
an hanlar yeni fonksiyonlara kendilerini uydurabildikleri ka
dar devam etmiler ve yeni i binalar haline gelmilerdir. Han
larn yeni i hayatna uyumlarnda iki eilim aka gzlenmek
tedir. Birinci eilim, uzun mesafe kervan hanlarnn bugnk i
hayatna en zor uyum yapan binalar olmasdr. kincisi de tam
ihtisaslamam idare ve kontrol fonksiyonlar hi bir zaman
uyum yapmas gereken binalara yerlememekte, kendisine zge
yeni "han"lara gitmektedir. Eski hanlardaki brolar hl bina
nn bir baka blmn depo olarak kullanmakta bir cins yar
farkllama seviyesi gstermektedirler.59
zmirde merkez i mntkas ierisindeki alt farkllamalar
da banka, sigorta, byk irketlerin iyerleri, ticaret ve sanayi
odalar gibi kontrol ve idare fonksiyonlar ok belirgin kuram
larn yerlemelerinde ak seik bir alt blge meydana gelmek
59 Ankarada da eski hanlarn farkl kullanlar, bir handa birden fazla
fonksiyonun yerletii ve binann uyum yapmaya zorland grlmekte
dir. Bkz: R. Kele, Eski Ankara'da Bir ehir Tipolojisi, Siyasal Bilgiler
Fakltesi Yaynlar No.3l4. Ankara, 1971, s.107-108.
 tedir. Geici nfusa hizmet eden oteller ve elence yerleri de
tam ayrlm olmamakla beraber yerlemelerindeki temel ei
lim bellidir. Bunlar merkez i mntkasnn kontrol fonksiyonu
yerlemeleri ierisinden balayp i mntkasnn st tabaka yer
lemelerle kart snrda belirli bir younluk gstermekte, bir
de Basmahane tren istasyonu ve otobs terminalinin civarnda
toplanmaktadr.
Kuzeydeki st tabaka oteller ve onlarla beraber gelimi
olan seyahat acenteleri, turistik eya satan maazalar, lokanta,
pastane gibi iyerleri merkez i mntkasnn elimesiz st ta
baka konut mahallelerine kanmasn ve bylece bitmesini sa
lamaktadr (ekil:12). Btn bilgiler bu snrn 19. yzyl sonun
da da st tabaka Frenk mahalleleri ile karmasnn ayn ekilde
olduunu gstermektedir. Merkez i mntkasnn dou ve
zellikle gneydou snr ise daha farkldr. Basmahane Ana
fartalar Caddesi nin buradaki ucu takip edilerek gneye doru
gelinirse eski en makbul konaklarn yerletii bu semtte bu ko
naklarn ucuz oteller haline geldii, onlarla beraber beliren
ucuz lokantalar, kahveler arasnda kk imaltla merkez i
mntkasnn bitiminde tam bir knt mntkas grn ka
zand farkedilir. Bu zellik merkezi i mntkasnn btn do
u evresi iin varittir. Namazgh, mezarlkba semtleri hep
imaltla kark ticaretin ve konutlarn karm bir doku gster
mektedir. Yeni alan yollar bu doku ile eliki halindedir. Ge
ni yollarn zerinde bile byke diyebileceimiz i yerleri yer-
leememitir. Bu hattn gneybat ucunda ise, kiemelikte bu
gei mntkas ok eskiden beri burada olan Yahudi Mahalle-
sine varmaktadr. 1946lardan beri ok sayda Yahudi sraile
gt iin 1950lerden sonra i mntkas buraya kolayca yay-
labilmitir. Bu ksmda yzyln banda zellikle fakir Yahudi
ailelerin oda oda igal ettikleri ve bir nevi ngilizce deyimi ile
"tenement house" halinde olan "aile evi" diye anlan konut ekli
pek oktu. imdi buralar gene oda oda kk imalta igal
edilmi, isimleri de "aile evleri"nden "i evleri"ne dnmtr.60
60 En iyi rnekleri 1968de 919 numaral sokaktaki 23 ila 41 sayl binalar
da idi.
 Gney yndeki gelime ise eitli zamanlarda eitli tempoda
olmu, zellikle i mntkasnn youn blgesi ile arada mesafe
brakarak gelimi olan Devlet Hastanesi ve Bahribaba Park
arasndaki meknn, kk imalt, kk ticaret ve konut ile
kark halde kalmasn tevik etmi grnmektedir. hayat
nn imdi yap zellikleri ile Anafartalar Caddesi'nin khne bi
na - yksek arsa fiyat ve kira elikisinin nasl zlecei anla
lmadan merkez i mntkas bu tarafa byyemiyecek gibi g
rnmektedir. Dolaysyla buradaki knt mntkasnn kolay
kolay kaybolamyaca kolayca sylenebilir.
Merkez i mntkasndaki Hkmet Binas ve benzeri kamu
binalarnn yeni devredeki yerlemesi de farkldr. Hereyden
nce Hkmet Konann yeri deimemitir, fakat yaknnda
ki btn depolar kalkmtr. imdi Atatrk ve Cumhuriyet cad
deleri boyunca, yani Kordonu takiben Hkmet Kona, Ko
nak Meydan ve Mal ve Ticar Kontrol binalarnn younlat
27 Mays Meydan ve tesi bir btn haline gelmeye ynelmi
tir. Her ne kadar belediye binas hl ierlek bir yerde ise de,
Belediye rgt ierisinde en nemli yeri tutan ESHOT (Elek
trik, Su, Havagaz, Otobs Tekilt) kontrol kurumlarnn en
youn olduu yerde ok katl yeni bir binay igal etmektedir.
Hkmet fonksiyonlarna ait birok bina da Kltrpark iinde
yer almtr ki, bu da merkez i mntkasnn bugnk gelime
dorultusuna tam olarak uymaktadr. Bugn 19. yzyln ikili
ekonomik yaps bsbtn kaybolmamsa da gelien modern
yapnn ayn zelliklerle de olsa sadece milllemi olmas yer
leme dzeninin iki kontrol rgtnn eit kudretini aksettire
cek ekilde yanyana ve ayn dorultuda olmasn temin etmitir.
 Blm 4

SONU

uraya kadar evresi ile belirli bir iliki dzenine sahip sa

B nayi ncesi kenti zmirin nasl bir oluumla bugnk az
gelimi bir metropoliten kent haline geldiini izledik.
Sanayi ncesi zmir kenti, yerleme yeri kademelenmesi
tedricen byyen, mal, insan, haber akmlarnn saland ula
m ve haberleme sistemleri ie dnk, stelik yerleme kade-
melemesine ve retim teknolojisine uygun, artk rn kontro
lnn ekonomik ve siyasal ynlerinin birbiri zerine akt
tutarl bir blge btnlemesi ierisinde uzun mesafe ticaretin
de ve bir cins zanaatta ihtisaslam bir ehirdir. Giderek b
tnleme ekli dengeli blge ilikileri ve zmirin bu blgedeki
fonksiyonu d dinamikle deimeye balam ve 19. yzyln so
nunda her ynden yeni bir aamaya ulamtr. Bu devre uzun
mesafelerin deil ksa mesafedeki tarmsal artk rnn mm
kn olan en byk miktarnn youn d ticaretle dan aktld
bir dnemdir. Bu artk rn aktm ulamda ve haberleme
de yeni bir teknoloji (tren ve buharl vapurla posta tekilt ve
sonralar telgraf) ile salanmtr. Fakat tarmsal retimde rn
deitii halde teknoloji ve yerleme biimi (dank izole ky
ler) deimedii iin aktm temin ve devam ettiren rgtler
(ticaret irketleri, sigortalar, bankalar, demiryolu, rhtm irket
leri) ulam ve haberlemenin etkinliini arttrmak iin eski tek
noloji ve ilikilerin bir ksm yeni uyumlar yapm ve yeni tam
pon roller edinmilerdir. En belirginleri deve tama irketleri
ile retici ile ahsen temas eden eski mltezimler gibi alan
irket memurlar ve komisyoncularn ortaya kmasdr. Bu ha
lin sonucu tarmsal artk rn kontrol devletin elinden km,
da dnk ve da bal yeni ekonomik kurumlara gemitir.
Bunun dnda tarmsal olmayan rnler ve faaliyetler hl eski
idare ve koordinasyon evrelerinin, devletin elinde kalm ve
ok az deiiklikle eski iliki dzenlerini devam ettirmilerdir.
 Bu eliki yani ikili kontrol ilikisi ehirde belirli bir ift yerle
me yaps ortaya karmtr. Bu ift yap bir tabakalama ya da
sosyo-ekonomik g ayrlndan fazla bir farkllamadr. En iyi
ekilde ehrin ekolojik yapsnda gzlenebilmitir.
Burada anlattklarmz gstermitir ki artk zmirin Sjo-
bergin anlatt sanayi ncesi kenti ile hibir ilikisi kalmam
tr. Burada bir an sanayi ncesi ehirlerle Orta Dou ehir
yerlemeleri zerinde durmak uygun olacaktr. Tarihi yakla
m ile, rnein von Grunobaum Orta Dou ehirlerini gele
neksel slm ehri olarak ele alm, dine zel bir nem vermi,
mekndaki yerlemeyi sosyal yap ile etkileme ierisinde ele
almamtr.
ehirlerin varolu sebebi, ehrin evresi ile ok ynl iliki
leri ile idare, koordinasyon ve kontrol fonksiyonlarnn merkezi
olmasdr. Ayrca burada tarmsal olmayan retim de yer al
maktadr. Orta Dou ehirleri bunda bir istisna deildir. zmir
ise hi deildir. Btn yazmz boyunca gstermeye altmz
gibi zmir ancak bir blge btn ierisinde en iyi anlalabil
mededir. Byle olunca ehrin dinsel fonksiyonlarna ehrin ya
psn tyin edite zel yer vermek tek ynl ve dar bir yaklam
olmaktadr. Grunobaum Orta Dou ehirlerinde camiin hkim
unsur olduunu ileri srmektedir.63 Xavier de Planhol da ona
katlmaktadr.64 Oysaki 17. ve 18. yzyl zmir merkez i mnt
kasnda grdmz ey, hanlar ve rgtl dkknlar ile ar
s, savunma ve idare fonksiyonlar ile kalesi, camisi ve meyda
n hepsi ayn yerde bir kompleks tekil etmektedirler. ehrin
yapsnda ve blge ile ilikilerinde hangisinin daha temelde ol
duu sorunu kesin olarak cevap]andrlamaz. Orta Dounun
eitli ehirleri zerindeki aratrmalarda aratrmaclar, kendi
leri nereye arlk verirlerse versinler gene siyasal, ekonomik ve
61 Sjoberg, G., The Preindustrial City, Glencoe, III, The Free Press, 1960.
62 Van Grunobaum, G. E., "The Mslim City: Structure and Change", Es-
says in the Nature and Growth of a Cultural Tradition, The American
Anthrogologis, cilt:57 (Nisan 1955), s.141-157.
63 bid.
64 Xavier de Planhol, The World of Islm, R. Kele, Op.Cit., s. 140, sz
ediliyor.
 dinsel faktrlerin ayn zamanda etkiletii bir ehir yaps orta
ya kmaktadr. Orta Dou ehirlerinin din olduu kadar poli
tik merkezler olduu da sylenir. Dinsel fonksiyonlar iin ge
erli olan ey politik fonksiyonlara da tatbik edilebilir. Bu dev
rede ekonomik ve politik kontrol fonksiyonlarnn birbiri zeri
ne akm olmas, yanltc olmaktadr. Byle yanlmalarn en
aklayc rnekleri Orta Dou ehirleri iin olduu kadar ayn
nedenlerle Ltin Amerika ehirleri iin verilebilir.
spanya mparatorluumun belirli bir koloni politikas sonu
cu yerlemi olan ehirlere bu blge ile ilgilenmi tarihiler her-
zaman "Ltin Amerika ehirleri" politik endielerle kurulmu
tur hkm ile bakmlardr.65 Hatt 1967 ylnda yaplm bir
seminerde tarihten bahseden btn teblilerde Ltin Amerika
ehirlerinin sadece bu zellii belirtilmi ve sadece blge bilim
ci ve sosyologlarca spanyann ok belirli bir koloni ekonomi
politikas olduu ve bu ekonomik politikann ve koloni ilikile
rini ehirlerine ve blgesine yn verdii ortaya karlmtr.66
Tarihi ele alnn bu zellii elbette ki deiik zaman ve yer-
* lerde birbirinden farkl olan ortaya karmak gibi grnebilir
fakat bir sosyal bilimci iin nemli olan, ortak ynler ve bunla
rn analizidir. Bu bakmdan G. Sjobergin yaklam ehir iin,
blge iine oturtmamakla beraber ok daha ak seik bilgi ver
mekte Grunobaum ve Planholun bir devir ve corafi blge
zellii diye akladklar hususlarn belli bir teknolojik aama
da bu teknoloji ile beraber gelen belirli younlua, farkllama
ya ve btnlemeye erimi, ekonomik yaps ok farkllama
m ve ok rgtlememi bir ehir yaps olduunu ortaya koy
maktadr. Onun iin bu ehir siyasal kontrol kurumlan daha
belirgin bir ehirdir. Belirgin bir sosyal tabakalamas vardr.
Arazi kullanma dzeni ayr sokaklara yerlemi olan esnaf ve
zanaatkr dzenini aksettirir. Ulam snrll yznden en st
tabaka merkeze yerlemitir. Ve bu st tabaka siyasal gle be
raber ekonomik kontrol gcn de elinde tutar. Bu genel zel-
65 Beyer, Glenn H., The Urban Ejcplosion in Latin America, New York,

1967, Cornell University Press, s.56-64.

bid., sayfa 65n.
 likler 17. ve 18. yzyldaki zmir ehrine birebir tekabl etmek
tedir. Onun iin yazmzda tarihi ve corafyaclarn tekil sfat
landrmasn deil genel bir grubun zelliini tad iin sana
yi ncesi zmir terimini ve dolaysyla tasnifini setik. zmir bir
istisna deil genel modele uyan bir rnektir.
Dolaysyla zmir rnei bu temel deime srelerinin ba
ka yerlerde de ortaya kan grnmlerini incelerken bir model
tekil edecektir. Fakat anlattmz deiikliklerden sonra 19.
yzyl sonunda ortaya kan ehir sanayilememi olmasna ra
men sanayi ncesi ehri deildir. zmir iin tek hkim byk e
hir (Primary City) zelliinin bu safhada doduunu gryo
ruz. Bir blgede tek hkim ehir olgusu 1939 ylnda67 Jefferson
tarafndan tespit edilmitir. kinci Dnya Sava'ndan sonra be
er corafyaclarn ve ehir sosyologlarnn dikkatlerinin sana
yilemi lkelerin dna tamas srasnda birka evre birden
bu kendine has byk ehir olgusu zerinde durmutur. En
bata belki de Brian Berry ve arkadalarnn gzlemleri gelir.68
Berry tek byk ehrin, baz memleketlerde ya da toplumlarda
bir ehirsel merkezin dierlerinden ok daha byk bir ehir
haline geldiinden ve toplumun ekonomik, sosyal, politik haya
tna hkim olmasndan baka gelimesini de nlediinden sz
ediyor. Bylece diyor, tek byk ehir geri kalmlkla birlikte
bulunur, Berryye gre buna bal olarak da sra-kademe dze
ni ekonomik gelime ile ters orantl olarak bozulur ve tek h
kim byk ehir ortaya kar. Hoselitzin "parazit ehir" kavra
m da Berrynin"tek hkim ehir" kavramna benzemektedir.69
1,7Jefferson, M., "The Law of the Primate City", Geographical Review, (Ni
san 1939), cilt: 29, s.226-32.
Berry, B. J. L., "Some Relations of Urbanization and Basic Pattems of
Economic Development", F. R. Pitts: editr. Urban Systems and Economic
Development ierisinde, published by University of Oregon, 1962, s.1-15.
Browning Clyde E., "Primate Cities and Related Concepts, ayn eser ie
risinde, s.16. "City-Size Distribution and Economic Distribution", Econo
mic Development and Cultural Change, Vol. 9 (Temmuz 1961), s.584.
69 Hoselitz, B., "Parasitic City - Generative City", Sociological Aspect of
Economic Growth ierisinde ed. B. F. Hoselitz. Glencoe 111. 1960, Free
Press ve R. Redfield ve M. Singer, 'The Cultural Role of Cities", Econo
mic Development and Cultural Change, Cilt 3 (Ekim 1954), s.53-73.
 Parazit ehirler isminden de anlalaca gibi etkileri altndaki
blgeler zerinde olumsuz etki yapan yerlemelerdir.
Son zamanlarda eitli almalarda bu sra-kademe dzeni
nin varolup olmad, geri kalm toplumlardaki tek hkim ehir
olgusunun gelimilerde rastlanp rastlanmad stnde aratr
malar oalmtr.70 Fakat tek hkim ehir olgusu (primary city)
ok gzlenmi olduu halde nedenleri ve sonular zerinde du
rulmamtr. Birok yerde de Hoselitzin "parazit" teriminde ol
duu gibi olumsuz bir olgu olduu ima edilmitir. Byle hallerde
tenkit ve terimler analitik olgulardan ok heyecansal bir temele
dayandrlmtr. Ve belki de daha nemlisi bunun bir tercih ve
seme konusu gibi ele alnm olmasdr. B. Berrynin nerdii
gibi, toplumun kkl, ehirlerin komplekslii ya da basitlii
veyahut ehirlemenin ksal ya da uzunluu gibi son derece
mphem bir ekilde tarif edilmi faktrlerle, bir ehrin ne za
man, niin bydn izaha almak hibir sonu vermemek
tedir. br yandan gelimilikle ehir yaps arasndaki iliki, kii
bana gelir, ehirlere gen nfus says gibi mekanik gelimilik
indeksleri ile aklanamamaktadr. Oysaki btn sos-
yo-ekonomik vakalarda olduu gibi tek hkim ehir olgusu da
belirli faktrlerin etkileimleri sonucunda ortaya kmtr ve bu
belirli faktrler arasnda bu sonucu veren ilikiler deimedike
bu ehir olgusu da deimez. Dolaysyla zmire ait gzlemlerin
aka gsterdii gibi mekanik az gelimi indeksleri, nfus b
ykl gibi deskriptiv zeliklerin braklmas ve tyin edici fak
trler aras ilikilerin analizine gidilmesi gerekir. Yerlemeler
aras sra-kademe dzeni eer byle-ehir ilikilerinin tarzna bir
temel tekil edecekse anlamldr. Yani byle bir sra-kademe d
zeni hangi toplumda var hangi toplumda yok diye tamamen me
kanik bir yolla deil, hangi teknoloji - retim - artk rn miktar
- kontrol ilikisi nasl bir sra - kademe dzeni karyor diye
70 Bkz: Lusky, Arnold, "Some Generalizations Concerning Primate Citi-
' es". Gerald Breese, The City in Newly Developing Countries ierisinde.
Prentice Hail Inc. Englewood Cliffs, New Jersey 1969. Blm 22 ve ge
ne ayn cilt ierisinde: Mehta, S. K.. "Some Demographic and Economic
Correlates of Primate Cities A Case for Revaluation", Blm 23.
 aratrlrsa anlaml izahlara varlabilir. 19. yzyl sonu zmiri
bunu ok iyi gstermektedir.
1968 zmiri ise artk tam bir (primary city) ok byk tek h
kim ehir deildir. Blge ii btnlemede tam merkezdir. Etra
fnda bir blge ve metropoliten alan teekkl etmitir. 1920ler-
den beri lkenin btnne ait artlar altnda zmir ve blgesinde
gene ie dnk bir denge bulma eilimi gelimitir. Ulam ka
nallarnn a biimine dnmesi hem ulamda, hem haberle
mede en ileri teknolojiye ynelme, youn da baml d ticare
te ilveten sanayileme eilimi ile artk rn akm kontrol rgt
lerinin karlkl etkileim sistemi ve bu sistemin deime oluu
mu zerine kurulacak bir modelden, bu faktrlerin bir veya bir
kann belirli ynlerde deimesi, ya da deitirilmesi ile eitli
yerleme sra-kademe dzenleri elde edilebilecei aktr. Bu a
lmamzda 1890larn zmiri bu biimlerden birini aklamakta,
tek byk ehir, parazit ehir gibi mekanik tasniflerin yetersizli
ine ve gereksizliine iaret etmektedir. Ticaretin yerini sanayi
leme abasnn almas ve en nemlisi da bal kontrol rgtle
rinin milliletirilmesi ve bylece tekrar tek yapl bir kontrol d
zenine varlmas bu aamann en nemli zellikleridir.
Bu zellikler genellikle gelime demek olan i hayat yapsnn
ihtisaslamas ve rgtlemesinden farkl zelliklerdir. Ve yakn
dan incelendiinde i yapsnn bu ynde gelimesinin yani ihti
saslamas ve rgtlemesinin da dnk olsun olmasn ticaretle
balamad, her trl sanayiin zellikle ileri teknolojili sanayiin
hem eitli kademelerde ihtisaslamay ve rgtlemeyi getirdii,
hem de btn i hayat yapsnda i enteraksiyonu kamlad,
blge ii balar karlkl olarak kurduu ortaya kmtr. Mo
dern teknolojili sanayi ise i hayat yapsnda mal ve dar kontro
ln tek ve ie dnk olduu evre ve zamanda ortaya kmtr.
br taraftan da eski kk zanaatkr imalt ve kk ti
caret geen yzelli sene ierisinde eskiye has btn zellikleri
kaybetmi, byk sayda insann alt fakat ihtisaslap r-
gtleemedii dank bir i yapsn ortaya karmtr. uurlu
rgtletirme abalan bile, iin cinsi ve hacmi izin vermediin
den sonu vermemitir. Snrl kalm ileri teknolojili ve rgtl
sanayi, buna karlk geni apta kk imalt ve ticaretle buna
uyan gene snrl gelimi rgtl haberleme ve ulam ile be
raber ahs temasa dayanan haberleme ve ulam tarz imdiki
az gelimi byk ehir zmiri oluturmaktadr. Bugnk mer
kez i mntkasnda nce kontrol fonksiyonlarnn eit arlkl
hale geldiini gsterecek ekilde hkmet binalar ile bankala
rn meknda bir devamllk iinde olduu, toptanclk, dar ve
mal fonksiyonlar, oteller ve elence yerleri gibi farkllam r
gtlenmi her fonksiyonun belirli bir alt-yerleme yeri halinde
ortaya ktn gryoruz. Onun dnda rgtlememi i ha
yat zellikle imalt ve tamirat btn merkez i blgesi ieri
sinde "yzmekte"dir. Btn bu zellikler de zmiri az gelimi
bir byk ehir yapmaktadr ki bunlar slm ehri, Orta Dou
ehri olmaktan ok daha genel, tarma dayal sanayi ncesi ya
pda, d dinamikler ve zellikle tarmsal rnlere dayal youn
d ticaret yolu ile sanayiye dayal modem bir ehir yapsna ge
en her toplum iin anlaml genel zelliklerdir.
 Ek: 1
zmir-Kasaba Demiryolu Yapm Tarihi ve Uzunluklar
Al Tarihi Yaplan Ksm Uzunluk (km)
15.10.1865 zmir-Manisa 65
25.10.1865 Panaya-Bornova 5
25.10.1865 Manisa-Kasaba 27
13.03.1875 Kasaba-Alaehir 76
05.1890 Manisa Soma 92
10.09.1897 Alaehir-Uak 118
20.12.1897 Uak-Afyon 133
1901 Afyon-lzmir, Afyon-Anadolu 1
06.1912 Soma-Karacalar 35
1912 Karacalar-Balkesir 36
10.1912 Balkesir-Bandrma 112
TOPLAM 701
Kaynak: TCDD Genel Mdrl
 Ek: 2
zmir-Aydn Demiryolu Yapm Tarihi ve Uzunluklar
Al Tarihi Yaplan Ksm Uzunluk (km)
24.12.1860 Izmir-Triyanda 43
09.09.1861 Triyanda-Celltkahve 16
14.11.1861 Celltkahve-Kozpnar 5
15.09.1862 Kozpnar-Ayasulu 13
07.07.1866 Ayasulu-Aydn 53
1866 Gaziemir-Seydiky 2
30.08.1881 Aydn-Kuyucak 56
06.1882 Kuyucak-Sarayky 45
29.08.1883 Torbal-Tire 48
12.1888 atal-Odemi 25
1889 Sarayky-Apa 97
13.10.1889 Apa-Dinar 49
13.10.1889 Goncal-Denizli 9
22.12.1889 Stlce-ivrili 31
12.1890 Balacak-Ske 22
10.1910 Dinar-Keiborlu 35
01.11.1911 Keiborlu-Kulen 36
1912 Kulen-Eridir 23
Toplam 608
1.06.1935te sat yolu ile TCDDye gemitir.
Kaynak: TCDD Genel Mdrl.
Not: En youn yapm dnemlerinin 1860lann ilk ve
1880lerin son yllar olduu gzlenmektedir.
 Ek: 3
1877 ile 1881 Yllan Arasnda zmir'den Yabanc lkelere Yaplan Yllk ihracat
ve zmire Yaplan thalt Miktarlan
thalat hracat
Yllar (Sterling) (Sterling)
1877 3.082.320 4.682.000
1878 4.139.900 3.504.600
1879 4.686.100 4.406.700
1880 3.980.410 3.852.880
1881 4.656.000 3.803.600
Be Yllk Toplam 20.544.830 20.285.380
Kaynak: S. Stab, Op. Cit.
 Ek: 4
zmirde Deniz Ulatrmas Teknolojisinde Deimeler
Ek: 4-A
1896 ve 1908 Yllarnda zmir Limanna Gelen Buharl ve Yelkenli Gemilerin,
Bandralarna gre Tonaj Bakmndan Yzde Dalm ve Oniki Ylda Artma ve
Azalma Yzdeleri
Tonaja Gre 12 Ylda Deime
Yzde (%)
Bandralar 1896 1908 Artma Azalma
Osmanl 15,2 8,8 30,7
Rus 18,6 8,2 47,0
Fransz 15,5 15,9 21,5
ngiliz 15,4 18,5 42,3
Avusturya 12,3/ 9,8 5,2
Yunan 8,5 12,4 74,4
talyan 5,9 4,4 10,8
Alman 3,5 11,7 303,3
skandinav Memle
ketleri
Hollanda,
Belika 1.7 5,9 314,5
Romanya 0,1 3,3 3391,1
Dier Memleketler 3,3 1,1 59,8
N: Toplam Tonaj" 2.016.748 2.403.292
Not: 12 Ylda Tonaj Bakmndan Art: %19,2'dir.
 Ek: 4-B
1896 ve 1908 Yllarnda zmir Limanna Gelen Buharl ve Yelkenli Gemilerin
Tonaj, Gemi Says ve Gemi Bana Den Ortalama Tonaj Bakmndan
Karlatrlmas
Buharl Gemiler Yelkenli Gemiler
1896 1908 1896 1908
Gemi Tonaj Toplam 1.910.089 2.323.026 106.659 80.266
Gemi Say Toplam 2.543 2.737 3.960 3.219
Gemi Bana Den S
Ortalama Tonaj 751 848 27 25

Ek: 4-C
1896 ve 1908 Yllarnda zmir Limanna Gelen Gemiler Arasnda Teknoloji ve
Say Deimesinin Yzdeleri
12 Ylda 12 Ylda
Buharl Yelkenli
Gemilerde Gemilerde
Artma Yzdesi Azalma Yzdesi
Tonaj Bakmndan 21,6 34,7
Gemi Says akmndan 7,6 18,7
Gemi Bana Den Ortalama
Tonaj Bakmndan 13,0 7,4
Kaynak: zmir Vilyeti Salnameleri, 1896 ve 1908 yllar
Salnameleri verilerine dayanlarak hesaplanmtr.
 Ek: 5
zmir Blgesinde Alt Merkez Nfuslar
Alt Blge Nfusu
zmir 608.324
Manisa 69.711
Denizli 64.331
Aydn 43.483
Mula 15.408
Uak 35.517
Akhisar 46.167
Nazilli 41.330
Turgutlu 35.674
demi 30.580
Salihli 28.909
Ske 27.558
Tire 27.243
Bergama 24.121
Soma 18.633
Menemen 16.588
Alaehir 16.012
Mils 12.987
Urla 12.454
Krkaa 12.162
Torbal 11.712
Bayndr 11.273
Seluk 10.227
Demirci 10.050
Kaynak: mar ve skn Bakanl Blge Plnlama Dairesi:
Ege Blgesi Blgesel Gelime, ehirleme ve Yerleme Dzeni,
Ankara 1970, s.37.
 Ek: 6
zmirde Esnaf Dernekleri

Ayakkab maltlar, Satclar ve Tamircileri Dernei

Bakkallar ve Bayiler Dernei
Briketiler, Tulaclar, Knkler, Mozaikiler, iniciler Dernei
Bilmum Mstamel Elbiseciler Dernei
Bfeciler Demei
Her Nevi Camclar ve Aynaclar Esnaf Dernei
Demir Sanayii Dernei
Elbiseciler ve Benzerleri Dernei
Elektrik Teknisyenleri Dernei
Fotoraflar Dernei
Gmlekiler Dernei
Fra maltlar ve Satclar Dernei
Kireiler Demei
Kalayclar, Tenekeciler ve Bakrclar Dernei
Kahveciler Dernei
Kadn ve Erkek Terzileri Demei
Perakendeci Kasaplar Demei
Kuyumcular, Sarraflar, Mcevheratlar, Bujitericiler, Saatlar ve
Satclar Dernei
Mzik ve Sahne Sanatkrlar Dernei
Marangozlar ve Bilmum Aa leri le Uraanlar Dernei
Mahrukatlar Dernei
Matbaaclar Dernei
Otel, Pansiyon ve ileri Dernei
Radyo Teknisyenleri Dernei
ekerciler ve Pastaclar Dernei
Sebze ve Meyveciler Dernei
Sabit Tuhafiyeciler Dernei
Yorganclar ve Benzerleri Dernei
Gazozcular Dernei
Zccaciyeciler ve Benzerleri Dernei
Lokanta ve Gazinocular Dernei
ehirleraras Yolcu Nakliyat Komisyoncular ve Yardmclar Dernei
Sucuk, Pastrma maltlar ve Satclar Demei
Kuafrler ve Manikrcler Demei
Kuru Kahveciler Demei
naat Kahveciler Demei
Yourtular ve Stler Dernei
Berberler ve Kuafrler Dernei
Binek ve Yk Arabaclar Demei
Otobsler ve ofrler Dernei
Elbise Temizleyicileri Dernei
Frnclar Dernei
Esnaf ve Kk Sanatkrlar Dernei
Balklar Dernei
Oto Tamircileri Dernei
Bakkallar Dernei
 Ek: 7
zmir Kenti Merkez Mntkas Saym Kd

Saym yapan:
Sokan ad:......................... Tarih ve saat:..

Perakende Kk Ticaret:
Byk Ticaret:
Toptanc:
Kk malt:
Byk malt:
Depo-Ardiye:
Odalar-Borsa-Banka:
Ulam-Haberleme:
Servisler (Kahve-Otel-Sinema-Elence Yerleri-Bar):
mme Messeseleri:
kametgh:
Serbest Meslek Brolar:
Bo:
Dier Yerleri:

Gzlemler:
a) Binalarn Durumu
b) Sokan Durumu
c) Messeselerin Homojenlii
d) Tarih in renilebilecek eyler
 Ek: 8
zmirde iyerlerinin Toplumsal Yaps Aratrma Anketi

Adres:........................
Mlkat:............................................
Tarih ve Saat:.......................................
Messesede Konuulan
' Kimsenin Mevkii:................................

1- Ne zamandan beri iyeriniz buradadr?

2- Daha nce iyeriniz nerede idi?
3- Siz iyerinizi buraya getirmeden nce burada ne varm?
4- Siz daha nce ne i yapardnz?
5- Burada, messesenizde ka kii alyor?
a) Ka teknisyen ve vasfl iidir?
b) Ka idarecidir?
c) Ka dz iidir?
6- a) Bu iyerinde alanlar arasnda niversiteli var m? Ka tane?
b) Sanat okulu mezunu var m? Ka Tane
7- (Sanayi yerleri ve sanat okulu mezunu kullanmyan iyerleri iin sorula
cak) Niin sanat okulu mezunu istihdam etmiyorsunuz?
8- Messesenizin tekiltnda:
a) Ka blm vardr?
Bu blmler arasndaki i blmn anlatr msnz?
9- a) ubeniz var mdr? Ka tane? Nerelerde?
10- Son yirmi ylda (son zamanlarda) iiniz, tekilt bakmndan geliti
mi? Darald m?
11- Son yllarda iinize yeni konular eklediniz mi? Ne yaptnz?
12- a) Genellikle gnde ka mektup alrsnz?
b) Gnde ka telgraf alrsnz?
c) Gnde ka telefon konumanz olur?
13- Genellikle gnde vastasz (habercilik) ka haber gelir? Nasl gelir?
14- Nakliye ilerinizi nasl dzenliyorsunuz? Eskiden nasl dzenlerdiniz?
15- Sizinle i yapanlar en ok hangi kasabalardan ya da ehirlerden geli
yorlar?
16- a) Sizin iinizi en ok baka hangi i kollan etkiliyor?
b) inizi etkileyen baka faktrler var m? Nelerdir?
 Ek: 9
zmirde Kahve ve Oteller Aratrma Anketi

Adres:.......................
Mlkat:.............................
Tarih ve Saat:.......................

Messesede konuan kimse:

1- Buraya en ok nereden, hangi meslekten mteri gelir?
2- Buraya bakasna iletmek iin haber braklr m?
Eya braklr m?
3- Burada biletinin alnp verildii otobs var m?
4- Mterilerinize, kamyon gibi eyler bularak nakliye meselelerine yar
dm ediyor musunuz?
5- En ok ka kii oturabilir (kalabilir)?
6- En kalabalk olduu saatler hangileridir?
7- En ok kimler gelir? Hangi meslekten veya hangi esnaf erbab? sizler
gelir mi?
8- Deiik saatlerde deiik gruplar gelir mi?
9- Bir gelen ortalama ka saat oturur?
10- Gelenler genellikle ne yaparlar?

Bo oturur:......................... Konuur:.............................
Gazete okur:.......................... Kitap okur:.........................
Oyun oynar:.........................
 BBLYOGRAFYA

Akura, T., Ankara, Orta Dou Teknik niversitesi Yaynlar, 1970.

Ar, O., zmirde Kitle Haberleme Vastalar, Ankara, 1972.
Berry, B.J.L., "Some Relations of Urbanization and Basic Patterns of
Economic Development", F.R. Pitts editr, Urban Systems and
Economic Development, University of Oregon Press, Oregon, 1962
iinde.
Beyer, G.H., The Urban Explosion in Latin America, Cornell University
Press, New York, 1967.
Bilget, A., Son Yzylda zmir 1849-1949, Meher Yaynevi, zmir, 1949.
Blau, P.M. and Scott W.R., Formal Organization: A Comparative Approch,
Routledge and Kegan Paul Ltd., London, 1963.
Blumenfeld, H., "Criteria for Judging the Ouality of the Urban
Environment", L.K. Loevvenstein editr, Urban Studies, Free Press,
New York, 1971 iinde.
Browning, C.E., "Primate Cities and Related Concepts", Urban Systems
and Economic Development, F.R. Pitts editr., University of Oregon
Press, Oregon 1962. inde.
Brovvning, C.E., "City-Size Distribution and Economic Distribution,
Economic Development and Cultural Change, Vol.9, Temmuz 1961.
Le Brun, C., Voyage au Levant, Paris 1714.
Canpolat, E., zmir: Kuruluundan Bugne Kadar., stanbul Teknik
niversitesi Yayn, stanbul 1954.
Caplovv, T., The Guatamalan City., Free Press, New York, 1967.
"Constantinople Messenger", Gnlk Gazete, stanbul, Aralk 1880.
"Courier dOrient", Gnlk Gazete, stanbul, Aralk 1880.
Cox, O., 'The Preindustrial City Reconsidered", The Sociological
Quarterly, Vol.5, No.2,1965.
"Eastem Express", Gnlk Gazete, stanbul, 1880.
Ege Blgesi, Blgesel Gelime, ehirleme ve Yerleme Dzeni, mr ve
skn Bakanl, Blge Planlama Dairesi, Ankara, 1971.
Evliya elebi, Seyahatname XII., Trkeletirilmesi Z. Danman, Z.
Danman Yaynevi, stanbul 1971.
Von Grunobaum, G.E., "The Mslim City, Structure and Change", The
American Anthropologisl, Vol.5,5 Nisan 1955.

HZ
Hozelitz, B., "Parasitic City - Generative City, Sociological Aspect of
Economic Growth., Editr B.F. Hozelitz, Glencoe III, 1960, Free
Press iinde.
Iconomos, C., zmir Hakknda Tetkikat, zmir 1780., Mtercimi Arapzade
Cevdet, Marifet Matbaas, zmir 1932.
Karal, E.Z., Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym, Baveklet
statistik Umum Mdrl Neriyat, No. 195. Ankara, 1950.
Kele, R., Eski Ankara da Bir ehir Tipolojisi, Siyasal Bilgiler Fakltesi
Yayn, No.314, Ankara, 1972.
Kray, M., 'Toplum Yapsndaki Temel Deiimlerin Tarihsel Perspektifi:
Bugnk ve Yarnki Toplum yaps", TMMOB, Mimarlar Odas,
Mimarlk Semineri, Ankara, 1969, iinde.
Kray, M., "Squatter Housing in Underdeveloped Countries: Fast
Depeasantization and Slow Workerization", 7th. World Congress of
Sociology, Tebli, Varna Eyll 1970.
Lusky, A, "Some Generalizations Conceming Primate Cities", Gerald
Breese Editr, The City in Newly Developing Contries, Prentice Hail
ine. Engelevvood Cliffs, New Jersey, 1969, iinde.
Lynch, K, The Pattern of the Metropolis, L.K Loewenstein Editr,
Urban Studies, The Free Press, New York, 1971, iinde.
Lynd, R. ve Lynd, H., Middle Town in Transition, Harcourt Brace, New
York, 1937.
Mehda, S.K., "Some Demographic and Economic Correlates of Primate
Cities a Case for Revaluation", Gerald Breese Editr, The City in
Newly Developing Contries, Prentice Hail ine. Engelewood Cliffs, New
Jersey, 1969, iinde.
Olga, U., Gzel zmir Ne di, Ne Oldu, zmir 1967.
Orhunlu, C., Osmanl mparatorluunda Derbent Tekilt, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1967.
zde, G., Trk arlar, stanbul Teknik niversitesi Mimarlk
Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1954.
De Planhol, X., The World of slam, Cornell University Press, Ithaca
1959.
Redfield R., and Singer, M., "The Cultural Role of Cities", Economic
Development and Cultural Chanfe, Vol.3, Ekim 1954.
Sahilliolu, H "1763te zmir Liman hracat Gmr ve Tarifesi",
Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Nisan 1968.
Salname, zmir ve Aydn Vilayet Salnameleri, 1892,1896.
Sarolu, K, ve Gnen, T., 1967 zmir l Yll, zmir, 1969.
Sjoberg, G., The Preindustrial City, The Free Press, Glencoe li. 1960.
Slars, F., zmir Hakknda Tetkikat, zmir 1868, Tercmesi 1908.
Arapzade Cevdet, Marifet Matbaas, zmir ve Havalisi Asaratika
Muhibleri Yayn Say:6, zmir, 1932.
Stabb, S., Tenure and Produce of Land in Province of Smyrna", Journal
of the Society ofArts, London, Kasm 1880.
Stinchcombe, A.L., "Social Structure and Organization", Editr R.
McNally, Handbook of Organization, New York, 1965.
Tekeli, ., "The Evolution of Spatial Organization in the Ottoman Empire
and the Essentials of Regional Policy of the Turkish Republic",
"Mimeographed Paper Presented at the 21. Annual Near East
Conference, Princeton University, April, 9-10,1970.
Texier, C., Etde sur Smyrna, Paris, 1868.
Tmertekin, E., 'stanbul Merkez Sahalan", stanbul niversitesi
Corafya Enstits Dergisi, Cilt 8, Say 16, stanbul, 1967.
Udy, S.H., Work in Traditional and Modem Society, Prentice Hail,
Engelewood Cliffs, Nevv York, 1970.
Uluay, M.., XVII. Asrda Manisada Ziraat,'Ticaret ve Esnaf Tekilt,
Ankara 1942.
Uaklgil, H.Z., zmir Hikyeleri, Remzi Kitabevi, stanbul, 1950.
 NDEKS
Aile evi 96, 120,122,128,131
Akura, T. 117, 120, 128
Alsancak 52, 53, 57, 66, 67, 89, 120,
128
Alt yap 120,128
Anafartalar Caddesi 34, 35, 40, 45,
51, 74, 75, 92, 94, 96,120,128
Arap Han 40,120,128
Ar/O. 13, 70
Arsa mlkiyeti 120,128
arsa-bina fiyat ilikisi 120, 128
Artk rn 19, 23, 27, 29, 30, 45, 48,
51, 88, 99, 103, 104, 120, 128, 129,
137
artk rn akm kanallar 120,129
artk rn kontrol 99, 120,129
Az gelimi byk ehir 104, 120,
126,129,135
Bahribaba park 39, 96, 120,129
Banka 28, 29, 31, 43, 45, 53, 62, 74,
79, 80, 85, 88, 91, 93, 95, 114, 120,
128,129,137
Banliy 53, 54, 57, 68, 120,129
Basmahane 34, 35, 39, 45, 52, 54, 58,
74, 95, 96, 120,129.138
Badurak 35,40, 120,129
Belika 25,55,57, 86,109,120,129
Berry 102,103,117, 120, 129, 138
Beyer 117, 120,129,138
Berger 120, 129, 138
Biigetll7, 121,129,138
Blau 117,121,129, 138
Bornova 53, 54, 55, 57. 61, 106, 121,
129
Borsa 28, 29, 43, 51, 91, 114, 121, 129
Blge ilikileri 19, 23, 39, 63, 99, 121,
129, 130
blge-ehir ilikileri 121,129
deien blge ilikileri 23, 121, 129,
130
121
Blgesel btnleme 60, 121,129
Browning, C., 121,129
Buca 53, 54, 55, 57, 61,121,129
Brokrasi 23,121, 129
Osmanl brokrasisi 24, 26, 121,
125,129, 134
Btnleme dzeni 121,129
blgesel btnleme 60, 121, 129
blge ii btnleme 121, 129
dar btnleme 121,123,129,132
ktisad btnleme 121,129
sosyal btnleme 121,129
Byk Menderes vadisi 121,129
Canpolat 117,121,129,138
Caplow 117,121, 130, 138
Contantinople Messenger 121,130
Courier dOrient 117,121, 130
akaolu han 121,130
evre yerlemesi 121,130
ift yerleme dzeni 121,130
knt mntkalar 94,121, 130
Deien blge ilikileri 23, 121, 129,
130
Demiryolu 25, 26, 27, 55, 57, 64, 65,
66, 87, 91, 99, 106,107, 121,126, 130,
135
Derbent sistemi 23,121,130
Deve kervanlar 26,27,42,121,130
deve ulam 26, 121,127, 130.137
Da dnk ticaret 86, 121, 127, 130,
136
da dnk ticaret yerlemesi 121,
130
d ticaret 19, 23. 28, 34, 62, 104,
121,127,130,136,137
D dinamik 121,130
Dinsel fonksiyonlar 100, 121, 130
 Dzen 25, 31, 33,43, 122, 130
denge dzeni 122,130
etkiler dzeni 23,122,130
iliki dzeni 122,130
kontrol dzeni 122, 124,130, 133
sra-kademe dzeni 102, 103, 122,
126,130,135
Eastem Express 117,122,130,138
Ekonomik kontrol 101, 122, 124,
130, 133
Elit tabaka 122,130
Ermeni mahallesi 122,124,130,133
Eski ulam a 23,122,127,130,137
Esnaf 18, 62, 63, 71, 73, 75, 76, 77,
78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 88, 101,
112.113.116.119.122.130.138
esnaf dernekleri 18, 73, 112, 122,
130
Esir han 95,122,130
Etkiler dzeni 23,122,130
Etkileme 100, 122,131
Etnik grup 122,131
Etnik yap 122,131
Ev 55,58,88,122,131
aile evi 96, 120, 122,128,131
i evi 122,123,131,132
tccar evi 122,131
Evliya elebi 39,117,122, 131, 138
Farkllama 51, 60, 72, 73, 81, 95,
122,131
fonksiyonel farkllama 122,131
Fransz 25, 32, 39, 45, 52, 53, 55, 57,
58.109.122.131.138
Gediz 19, 24,42,122,131
Grunobaum, G.E., 117,122,131
Gndodu 93,122,131
Haberleme 19, 29, 30, 31, 33, 39, 43,
60, 62, 63, 68, 69, 70, 71, 74, 86, 99,
104,114,117,122,123,125,131,132,
134.138
haberleme dzeni 122,131
haberleme teknolojisi 30,122, 131
haberleme younluu 86, 122, 131
kahvelerin haberleme fonksiyonu
122, 131
otellerin haberleme fonksiyonu
122,131
Hamidiye irketi 54, 122, 126, 131,
136.138
Han 19, 20, 24, 34, 40, 45, 76, 91, 95,
122.126.131.135.138
XIX. yzyl zm, incir, ttn ile
me hanlar 122, 131
XVIII. yzyl ticaret hanlar 122,
131
son devre bro hanlar 122,131
uzun mesafe hanlan 122,131
Has 20, 33, 94,102,104,123,131
Hava yolu 66,123,131
Hisar camii 34, 35, 40, 48, 94, 123,
131
Hozelitz 118,123,131
Hkmet kona 98,123,131
Iconomos, C. 118,123,131
dinamik 123,131
liman 40,123,132,138
dar btnleme 121,123,129,132
hracat 27, 28, 53, 63, 71, 79, 80, 81,
82, 83, 84, 85, 86, 108, 118, 123, 132,
138
htisaslama 42, 65, 66, 67, 72,73, 78,
82,85,86,87,123,132
kiemelik 52,123,132
kili kontrol ilikisi 99,123,132
likiler dzeni 27,123,132
ngiliz 27, 32, 39, 52, 53, 57, 67, 86.
109.123.132.138
evi 122,123,131, 132
i mntkas 33, 34, 39, 40, 43, 48, 89,
92, 94,95,96,114,123,125,132,134
i yaps 123,132
i hanlan 91,123,132
iyeri 17, 63, 68, 70, 71, 77, 78, 79, 80,
81, 82,83,84, 85,123,128,132,138
merkezi i mntkas 33, 89, 123,
125,132, 134
yzen iyeri 123,128,132,138
portac 73, 75,123,132
thalat 71, 108,123,132,138
Jefferson, M., 123,132,138
Kademelemi yerleme 123,132
Kahvelerin haberleme rol 123,132
Kale 34,123,132
Kalifiye ii 83,123,132
Karayolu 123,132
Karaosmanolu han 95,123,132
Kadrcal hanlar 124,132
Karal E.Z., 124, 132
Karyaka 54, 57, 58, 61,124,132
Katr 26,29, 30,65,124,132,133
katr kervan 124,132,133
Kele, R., 118,124,132
Kemer ars 124, 132
Kervan 19, 34, 42, 52, 95, 124, 133,
138
kervan yolu 124,133
deve kervan 124,133
katr kervan 124,132,133
Klcal yollar 26,124,128, 133,138
Kray, M., 118,124,133
Kzlar Aas han 124,133
Konak meydan 98,124,133
Konaklar 124,133
Konsolosluklar 28,39,91,124,133
Kontrol dzeni 122,124,130,133
kontrol fonksiyonu 95,124,133
kontrol ilikisi 99, 103, 123, 124,
132.133
kontrol rgtleri 48,124,133
artk rn kontrol fonksiyonu 124,
133
ekonomik kontrol 101, 122, 124,
130.133
politik kontrol 20, 100, 124, 125,
133.134
Kordon 45, 51, 52, 55, 57, 67, 89, 98,
124,133,138
Kyler 19, 99, 124, 133
Krammer oteli 124,133
Kk Menderes vadisi 124,133
Ktkolu, M., 124,133
Latin Amerika ehri 124, 126, 133,
135
Uman 25, 27, 28, 29, 34, 40, 43, 66,
67, 87, 91, 123, 124,132, 133,138
Lord-brokrat 124,133
Lusky, A., 118, 124,133
Lynd, R.ve H. 124, 133
Mahalleler 52, 55,124,133
Ermeni mahallesi 122,124,130,133
Frenk mahallesi 43,51,124,133
Mslman mahallesi 124,133
Rum mahallesi 124,133
Yahudi mahallesi 35,96,124,133
Manisa 19, 20, 22, 23, 25, 60, 61, 64,
106,111,119,124,133,138
Mehda 118,124, 134
Metropoliten alan 61, 62, 67, 104,
125.134
metropoliten merkez 17, 33, 60,
125.134
metropoliten ehir 125,134
Merkezi i mntkas 33, 89, 123, 125,
132.134
Merkezi yer teorisi 125,134
Milliletirme 125,134
Mirkelm ham 95,125,134
Mltezim 29,30,125,134
Mslman mahalleleri 35,125,134
Namazgah 125,134
Nfus 22, 32, 33, 53, 61, 71, 72, 103,
118,125, 134,138
Olga, U., 118, 125,134
Orhunlu 118,125,134
Orta-dou ehri 125,126,134,135
Osmanl brokrasisi 24, 26, 121, 125,
129.134
Otellerin haberleme rol 125, 134
rgt rgtleme 125,134
rgtl haberleme 104,125,134
rgtl sanayi 104,125,134
rgtl ulam 125,134
 sosyal rgt 71, 125,134
r 24,26,29,125,134
Parazit ehir 102, 104,,125, 126, 134,
135
Pasaport 54, 66, 89,125, 134
Pasajlar 125,134
Planhol, X., 118,125,134
Politik kontrol 20,100,124, 125,133,
134
Posta telgraf sistemi 125,134
Punta 52, 53, 54, 125, 134
Redfield, R., 125,134
Rhtm 27, 28, 29, 34, 35, 40, 53, 55,
57,87, 99,125, 126,134,136,138
rhtm inaat 125,134
rhtm irketi 29, 55, 57, 125, 126,
134,136,138
Sahilliolu H., 125,135
Salepiolu han 125,135
Salname 118,126, 135,138
Sanayi 17, 19, 24, 28, 33, 34, 60, 61,
62, 63, 67, 68. 70, 71, 72, 73, 74, 76,
78, 79, 81, 86, 88, 91, 95, 99, 100,101,
102, 104, 115,125, 126, 127, 134, 135,
136, 138
sanayi odas 126,127, 135,136
Sanayileme 71,104,126, 135, 138
Sanat okulu mezunu 84, 115, 126,
135
Sancak beyi 20, 23,126,135
Sanolu 126,135
Saruhan 19, 20, 24,126, 135
Scott, W.R 126, 135
Sna tarm rn 126,135
Sra-kademe dzeni 102, 103, 122,
126,130,135
Singer, M., 118,126,135
Sjoberg G., 126,135
Slars, F. 119,126,135
Spon 126, 135,138
Stabb 119,126,135, 138
Stinchcombe, A.L., 119, 126,135
adrvan camii 126, 135
ehir 17, 22, 25, 29, 33, 34, 48, 52, 53,
55, 57, 58, 60, 61, 62, 64, 67, 68, 69,
70, 72, 73, 74, 76, 100, 101, 102, 103,
104, 106,111, 118,120, 121, 125, 126,
129.134.135.138
az gelimi byk ehir 104, 120,
126, 129,135
slm ehri 100,104,126, 135
Latin Amerika ehri 124, 126, 133,
135
Orta-Dou ehri 125,126, 134,135
parazit ehir 102, 104,125,126,134,
135
tek byk ehir 33, 102, 104, 126,
135
sanayi ncesi ehir 126,135
irketler 45, 64, 65, 67, 88, 91, 126,
135.136, 138
demiryolu irketi 126,135
hava gaz irketi 126,136
Hamidiye irketi 54, 122, 126, 131,
136.138
marat ve naat irketi 57,126,136
nakliye irketi 26,126,136
Rhtm irketi 29, 55, 57, 125, 126,
134.136.138
sigorta irketi 126,136,138
tramvay irketi 126,136
yabanc irketler 45,126,136
Tamir fonksiyonu 126, 136
Tarmsal 17,19, 24, 25, 33, 45, 60, 62,
66, 76, 86, 88, 99, 100. 104, 126, 127,
128.136, 137
tarmsal olmayan retim 19, 86,
100, 126,127,136,137
tarmsal sna retim 126, 127, 136, ,
137
tanmsal retim 126, 136
Tavernier 127, 136,138
Tekeli, ., 119,127,136
Teknoloji 26, 30, 67, 70, 71, 79, 99,
101,103,110,127,136
teknolojik aama 127,136
retim teknolojisi 127, 136, 137
Teer, C., 119,127,136
Tilkilik 34, 35,39,42,52,55,127,136
Ticaret 17, 18, 19, 20, 23, 24, 25, 26,
27, 28, 29, 31, 33, 34, 39, 40, 42, 45,
48, 51, 62, 68, 70, 71, 72, 73, 74, 75,
76, 78, 79, 82, 86, 87, 88, 91, 95, 96,
99, 104, 114, 119, 121, 122, 127, 128,
130,131,136,137,138
ticaret hanlar 34,122,127, 131,136
ticaret odas 18, 28, 73,127,136
ticaret ve sanayi odas 127,136
ticaret yolu 104,127, 136
d ticaret 19, 23, 28, 34, 62, 104,
121.127.130.136.137
da dnk ticaret 86, 121, 127, 130, tketim rn 128,137
136
uzun mesafe d ticaret 127, 136,
137
Toplumsal yap 127,136
Tccar evleri 55,127,136
Tmertekin, E., 119,127,136
Tketim mallan 31,43, 51,127,137
Udy, S.H., 119,127,137
Ulam 18, 19, 23, 25, 26, 29, 30, 31,
33, 39, 42, 43, 54, 57, 60, 61, 63, 64,
66, 67, 68, 74, 87, 99, 101, 104, 114,
122,125,127,130,134, 137,138
ulam rgt 23, 42,127,137 yersel yerleme 30,128,138
ulam teknolojisi 29, 30,127,137
ulam sistemi 23,26,127,137
deve ulam 26,121,127,130,137
eski ulam a 23, 122, 127, 130, kara yollar 128, 138
137
rmcek a eklinde ulam sistemi ticaret yollan 128, 138
127.137
yeni ulam a 127,137
Uluay, M.C., 127,137
Uaklgil, H.Z., 119, 127,137
Uzun mesafe d ticaret 127,136,137
niversite mezunu 85,127,137
pretim 19, 26, 29, 33, 71, 77, 86, 99,
100,103,126, 127,136,137,138
retim teknolojisi 127,136, 137
tarmsal olmayan retim 19, 86,
100, 126,127,136, 137
tarmsal sna retim 126, 127, 136,
137
tarmsal retim 19, 33,127,137
rn 19, 23, 27, 29, 30, 31, 45, 48, 51,
88, 99,103, 104, 120,128,129,137
tarmsal rn 128,137
tarmsal olmayan rn 128,137
sna tarmsal rn 128,137
artk rn 19, 23, 27, 29, 30, 45, 48,
51, 88, 99, 103, 104, 120, 128, 129,
137
zanaat rn 128,137
Yabanc 28, 30, 31, 32, 45, 53, 58, 62,
81, 87, 88, 89, 108,126,128,136, 137,
138
yabanc banka 128,137
yabanc firma 128, 137
yabanc tccar 30, 128,137
Yal camii 128,138
Yerleme noktas 128,138
alt yerleme 17,128, 138
kentsel yerleme 128,138
krsal yerleme 128, 138
Yollar sistemi 128,138
demiryollar 128,138
hava yollan 128,138
klcal yollar 26,124,128, 133, 138
Yzen iyeri 123,128, 132,138
Zanaat 19, 20, 25, 31, 34, 45, 76, 128,
137,138
Zanaatkr 77, 101,104,128,138
zanaatkr ihtisaslamas 128,138
Zincir maaza 128,138
 |R SOSYAL BLMC it>
(Trk toplumunu gzlemiem^PSf I
heyecal^ricidifflbndan da te
hereyin her an deime halinde
totduuncn bilincinde ise, b
deimenin yava ya da hzl r
olduunu, eitli ynlerin karlkl
etkileiminin nasl geretriatisin
tbelirlemek, yorumlamak ve yen
ibilgiler retmek son derece doyuruct
lir uratr. Bu "Toplu Eserler
dizisinde yaynlanan yallarm
1960'lardan beri, toplumun hem d
hem de i dinamiklerle deie deie
nasl yeni bir temel toplum yapsna
ulatn gstermektedir. Zaman gibi
isoyut bir kavramn deimesinden
metropolleme srelerinin
jizlenmesine, kk ya da bUyM
toprak sahiplii yrelerinde!
kylln bitiinin izlenmesinden,
nfus yapsnn deimesine, kente
ya da bat lkelerine genlerin yeni
dzene uyum iin oluturduklar!
yaam stratejilerine kadaj
deimenin ok eitli ynlerinin b
yatlarda ciddi metod ve tekniklerle

BALAM