Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
Giai Tich 2 Danh Cho Sinh Vien Nganh Toan Toan Tin URAn1UFd6u 20130409082709 577 PDF
Giai Tich 2 Danh Cho Sinh Vien Nganh Toan Toan Tin URAn1UFd6u 20130409082709 577 PDF
TA LE LI
GIAI TCH 2
(Giao Trnh)
-- Lu hanh noi bo --
Y a Lat 2008 Z
Hng dan sinh vien oc giao trnh
ay la giao trnh Giai tch 2 danh cho sinh vien nganh Toan hay nganh Toan Tin.
Noi dung e cap en mot so khai niem c ban nhat ve day va chuoi ham, khong gian
Rn , tnh lien tuc, ao ham va tch phan Riemann cua ham nhieu bien thc. e oc
c giao trnh nay sinh vien can co kien thc can ban cua Giai tch 1 (phep tnh vi
tch phan ham thc mot bien thc) va ai so tuyen tnh (e.g. anh xa tuyen tnh, ma
tran, ..). Giao trnh c trnh bay theo loi tuyen tnh, vay ngi oc lan au nen oc
lan lt tng phan theo th t.
e oc mot cach tch cc, sau cac khai niem va nh ly sinh vien nen oc ky cac v
du, lam mot so bai tap neu lien o. Ngoai ra hoc toan phai lam bai tap. Mot so bai
tap can ban nhat cua moi chng c neu phan cuoi cua giao trnh.
Ve nguyen tac nen oc moi phan cua giao trnh. Tuy vay, co the neu ay mot so
iem can lu y tng chng:
I. Day ham - Chuoi ham. Co the bo qua tnh hoi tu eu cua chuoi Fourier (muc 4.5).
II. Khong gian Rn . Tiet 5 la phan oc them nen co the bo qua.
III. Ham lien tuc tren Rn . Co the khong oc muc 3.4.
IV. ao ham. Phan nay s dung mot so kien thc ve ma tran bieu dien anh xa tuyen
tnh.
V. Tch phan Riemann. Co the bo qua cac chng minh: Tieu chuan Darboux (muc
1.3) va Cong thc oi bien (muc 3.3) .
e viec t hoc co ket qua tot sinh vien nen tham khao them mot so tai lieu khac co
noi dung lien quan (ac biet la phan hng dan giai cac bai tap). Kho co the neu het
tai lieu nen tham khao, ay ch e ngh cac tai lieu sau (bang tieng Viet):
[1] Jean-Marier Monier, Giai tch 2 , NXB Giao duc.
[2] Y.Y. Liasko, A.C. Boiatruc, IA. G. Gai, G.P. Golovac, Giai tch toan hoc - Cac v
du va cac bai toan, Tap II , NXB ai hoc va trung hoc chuyen nghiep.
Ngoai ra, sinh vien nen tm hieu va s dung mot so phan mem may tnh ho tr cho
viec hoc va lam toan nh Maple, Mathematica,...
Chuc cac ban thanh cong!
Giai Tch 2
Ta Le Li
Muc luc
Chng I. Day ham - Chuoi ham
1. Day ham . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
2. Chuoi ham . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
3. Chuoi luy tha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
4. Chuoi lng giac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Chng II. Khong gian Rn
1. Khong gian Euclid Rn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
2. Topo trong Rn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
3. Tap compact . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
4. Tap lien thong . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
5. Tong quat hoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Chng III. Ham lien tuc tren Rn
1. Gii han ham . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2. Tnh lien tuc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
3. S hoi tu eu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
4. nh ly Stone-Weierstrass . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Chng IV. ao ham
1. ao ham . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2. Cac qui tac c ban - nh ly phan gia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
3. ao ham cap cao - Cong thc Taylor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
4. nh ly ham ngc - nh ly ham an . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Chng V. Tch phan Riemann
1. Tch phan Riemann . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
2. Lp ham kha tch Riemann . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
3. Cac cong thc tnh tch phan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Bai tap. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
I. Day ham - Chuoi ham
Chng nay ta se xet en day ham va chuoi ham. Ngoai s hoi tu iem, mot khai
niem quan trong la tnh hoi tu eu, no bao toan mot so tnh chat giai tch cua day
ham khi qua gii han. ac biet se neu cac ket qua c ban nhat cua viec khai trien
mot ham thanh chuoi luy tha (khai trien Taylor) hay chuoi lng giac (khai trien
Fourier).
1. DAY HAM
1.1 nh ngha. Mot day ham tren X la mot ho cac ham fn : X R (n N). Ky
hieu (fn )nN .
Vi x X , (fn (x))nN la day so. Tap D = {x X : day so (fn (x))nN hoi tu }
goi la mien hoi tu cua day (fn ).
Khi o, ta co D x f (x) = n lim fn (x) xac nh mot ham va ta noi (fn ) hoi tu
(iem hay n gian) ve ham f tren D.
V du.
1
a) Cho fn (x) = 1 |x| (n N), la day ham tren R. Day nay hoi tu tren R ve ham
n
1
f (x) = lim (1 |x|) = 1, x.
n n
b) Cho fn (x) = xn (n N), la day ham tren R. Mien hoi tu cua day la (1, 1].
Tren mien o day hoi tu ve ham
f (x) = lim x = n 0 neu |x| < 1
n 1 neu x = 1
Nhan xet. v du tren fn lien tuc (tham ch kha vi), nhng ham gii han f khong
lien tuc. Toc o hoi tu cua (fn (x)) vi moi x D la khac nhau.
Bai toan: Vi ieu kien nao th ham gii han bao toan cac tnh chat giai tch nh lien
tuc, kha vi, kha tch cua day?
1.2 S hoi tu eu. Day ham (fn ) goi la hoi tu eu ve ham f tren D neuu vi
moi > 0, ton tai N , sao cho
n N |fn (x) f (x)| < , x D
V du. Trong ca hai v du neu tren, ta co Mn = sup |fn (x) f (x)| = 1. Vay
cac day ham tren hoi tu khong eu.
2
1.3 Tieu chuan Cauchy. Day ham (fn ) hoi tu eu tren D khi va ch khi
> 0, N : n, m N sup |fn (x) fm (x)| <
xD
Suy ra khi m, n N , ta co
sup |fn (x) fm (x)| < sup |fn (x) f (x)| + sup |fm (x) f (x)| < .
xD xD xD
Ga s ngc lai (fn ) thoa tieu chuan Cauchy tren D. Khi o vi moi x D, day so
(fn (x)) la day Cauchy, nen hoi tu ve f (x) R.
Hn na, t tieu chuan tren, khi cho m , roi 0, ta co sup |fn (x) f (x)| 0,
xD
khi n . Vay (fn ) hoi tu eu ve f tren D.
1.4 Menh e.
(1) Ga s (fn ) la day ham lien tuc va hoi tu eu ve f tren D. Khi o f la ham lien
tuc tren D. ac biet, khi o co the chuyen th t lim
lim lim fn (x) = lim lim fn (x)
n xx0 xx0 n
(2) Ga s (fn ) la day ham lien tuc va hoi tu eu tren [a, b]. Khi o co the chuyen th
t lim va
b b
lim fn (x)dx = lim fn (x)dx
n a a n
(3) Cho (fn ) la day ham kha vi lien tuc tren [a, b]. Ga s day ao ham (fn ) hoi tu
eu tren [a, b] va day so (fn (c)) hoi tu vi mot c [a, b]. Khi o (fn ) hoi tu eu ve
mot ham kha vi f tren [a, b] va co the chuyen th t lim va ao ham
lim fn (x) = lim fn (x)
n n
2. CHUOI HAM
2.1 nh ngha. Mot chuoi ham tren X la tong hnh thc
fk = f0 + f1 + + fn +
k=0
trong o fk la ham xac nh tren X .
Xet chuoi tng ng vi xet day ham tong rieng th n: Sn = f0 + + fn .
Mien hoi tu cua chuoi: D = {x X : day ham (Sn (x))nN hoi tu }.
Khi o S(x) = fk (x) xac nh mot ham tren D.
k=0
Ta noi fk la chuoi ham hoi tu eu tren D neuu day ham tong rieng (S n )nN la
k=0
hoi tu eu ve S tren D, i.e.
Mn = sup |Sn (x) S(x)| = sup | fk (x)| 0, khi n
xD xD k=n+1
V du. Xet chuoi ham xk = 1 + x + x2 + + xn + .
k=0
Mien hoi tu cua chuoi la D = {x R : |x| < 1}.
1
Chuoi la hoi tu eu ve S(x) = tren mien Dr = {x : |x| r}, vi 0 < r < 1.
1x
1 xn+1
That vay, ta co Sn (x) = nen
1x
xn+1 rn+1
sup |Sn (x) S(x)| = sup 0, khi n
|xleqr |x|r 1 x 1r
4
Tuy nhien chuoi khong hoi tu eu tren D, v sup |Sn (x) S(x)| = +
|x|1
2.2 Tieu chuan Cauchy. Chuoi ham fk hoi tu eu tren D khi va ch khi
k=0
m
> 0, N : n, m N sup | fk (x)| <
xD k=n
2.3 Menh e. Ga s chuoi ham fk hoi tu eu tren [a, b]. Khi o
k=0
(1) Neu fk lien tuc tren [a, b] vi moi k N, th chuoi
tren xac nh mot ham lien tuc
tren [a, b]. ac biet khi o co the chuyen lim vao dau
lim fk (x) = lim fk (x)
xx0 xx0
k=0 k=0
(2) Neu fk lien tuc tren [a, b], th co the chuyen vao dau
b
b
fk (x) dx = fk (x)dx
a k=0 k=0 a
(3) Neu fk kha vi lien tuc tren [a, b] va chuoi fk hoi tu eu tren [a, b], th fk
k=0
k=0
la mot ham kha vi tren [a, b] va co the lay ao ham vao dau
fk (x) = fk (x)
k=0 k=0
Dr . T ay cung suy ra S(z) hoi tu khi |z| < R.
Khi |z| > R. Chon : R < < |z|. Theo nh ngha lim sup, ton tai vo so ch so k:
k
1 |z|
|ak | > . Vay |ak vi vo so ch so k. Suy ra ak z k 0, nen theo ieu
1
k zk | >
kien can ak z k phan ky.
k=0
Nhan xet. Do nhan xet phan chuoi so, co the dung cong thc DAlembert e
tnh ban knh hoi tu (neu gii han ton tai):
1 |ak+1 |
= lim
R k |ak |
V du.
|an | k!
a) Chuoi k!xk co ban knh hoi tu la R = lim = lim = 0.
k |an+1 | n (k + 1)!
k=0
xk
b) Chuoi co ban knh hoi tu la .
k=0
k!
c) nh ly Abel khong cho ket luan ve s hoi tu hay phan ky cua chuoi khi |xx 0 | = R.
xk xk
Chang han cac chuoi xk , , 2
eu co ban knh hoi tu la 1, nhng tnh
k=0 k=1
k k=1
k
6
Chng minh: Suy t nh ky Abel va cac ket qua t tnh hoi tu eu cua chuoi ham.
V du.
1
a) Ta co (1)k xk = , |x| < 1.
k=0
1+x
1
ao ham tng t ta co (1)k kxk1 = , |x| < 1.
k=1
(1 + x)2
(1)k xk+1
Tch phan tng t ta co = ln(1 + x), |x| < 1.
k=0
k+1
b) Ta co khai trien
1 1 2 4 6
= = 1 x + x x + = (1)k x2k , |x| < 1
1 + x2 1 (x2 ) k=0
Bai tap: Ap dung dau hieu Abel cho s hoi tu eu cua chuoi vi f k (x) = xk va
k (x) = ak chng minh nh ly Abel sau ay:
Neu chuoi ak hoi tu va co tong S , th S(x) = ak xk hoi tu khi |x| < 1 va
k=0 k=0
lim S(x) = S .
x1
I.3 Chuoi luy tha. 7
c) De thay cac chuoi cuoi hai v du tren thoa nh ly Abel, suy ra ta co cong
thc tnh gan ung
1 1 1 1 (1)n+1
ln 2 = 1 + + + + Rn
2 3 4 5 n+1
1 1 1 1 (1)n
= 1 + + + + Rn
4 3 5 7 9 2n + 1
Bai tap: Chng minh sai so Rn hai cong thc tren la O( n1 ).
He qua. Neu ham f co the bieu dien thanh chuoi luy tha tai lan can x0 , i.e.
f (x) = ak (x x0 )k , th bieu dien o la duy nhat. Cu the
k=0
f (k) (x0 )
ak = k = 0, 1, 2,
k!
3.3 Chuoi Taylor. Cho la ham kha vi vo han mot lan can
f x0. Khi o chuoi
Taylor cua f tai x0 c ky hieu va nh ngha
f (k) (x0 )
T f (x) = ak (x x0 )k , trong o ak =
k=0
k!
Bai toan la khi nao th T f (x) = f (x) ?
Co 3 kha nang xay ra:
sin 2k x
(1) T f (x) khong hoi tu. V du chuoi Taylor ham f (x) = .
k=0
k!
12
(2) T f (x) hoi tu nhng T f (x) = f (x). V du ham f (x) = e x , khi x = 0, f (0) = 0,
la ham kha vi vo han va f (k)(0) = 0, k. Vay T f (x) 0 = f (x).
(3) T f (x) = f (x), |x x0 | < R. Khi o ta noi f la ham giai tch tren D = {x :
|x x0 | < R}.
Menh e. Neu f la ham kha vi vo han va ton tai C sao cho |f (k) (x)| C, x
(x0 R, x0 + R), th f la ham giai tch tren khoang o.
Chng minh: Theo cong thc Taylor, vi moi x (x0 R, x0 + R), ton tai (0, 1),
sao cho
f (n+1) (x + R) CRn+1
0 n+1
|f (x) Tn (x)| = |Rn (x)| = (x x0 )
(n + 1)! (n + 1)!
8
3.4 Chuoi Taylor cua mot so ham. T khai trien Taylor va ban knh hoi tu cua
chuoi luy tha ta co
1 1
ex = 1 + x + x2 + + xn +
2! n!
1 1 (1)n 2n
cos x = 1 x2 + x4 + + x +
2! 4! (2n)!
1 1 (1)n 2n+1
sin x = x x3 + x5 + + x +
3! 5! (2n + 1)!
1
= 1 + x + x+ + xn + , |x| < 1
1x
1 1 (1)n+1
ln(1 + x) = x x2 + x3 + + xan + , |x| < 1
2 3 n
( 1) 2 ( 1) ( n + 1) n
(1 + x) = 1 + x + x + + x + , |x| < 1
2! n!
V du. Da vao cac xchuoi tren co the bieu dien thanh chuoi luy tha cac ham khac:
a) Ham erf(x) = et dt khong la ham s cap. e bieu dien ham nay di dang
2
0
chuoi luy tha ta da vao bieu dien cua ex vi x = t2 :
2 1 4 (1)n 2n
et = 1 t2 + t + + t +
2! n!
Tch phan tng t ta co
x3 x2 (1)n (1)k
erf(x) = x + ++ x2n+1 + = x2k+1 xR
3 2!5 n!(2n + 1) k=0
k!(2k + 1)
x
sin t
b) Ham Si(x) = dt cung khong la ham s cap. T bieu dien cua ham sin x
0 t
ta co
x
1 2 1 4 (1)n (1)k
Si(x) = (1 t + t + + t62n+ )dt = x2n+1
0 3! 5! (2n + 1)! k=0
(2k + 1)!(2k + 1)
V du. Cong thc sau cho tnh xap x ln 2 vi toc o nhanh hn cong thc v du
muc 4.3. T bieu dien ln(1 + x) suy ra
1 1 xn
ln(1 x) = x + x2 + x3 + + + , |x| < 1
2 3 n
Lay ln(1 + x) ln(1 x) ta co
1+x 1 x2n+1
ln = 2(x + x3 + + + ), |x| < 1
1x 3 2n + 1
1
Thay x = ,ta co
3
1 1 1
ln 2 = 2( + 3
+ + ) + Rn
3 3.3 (2n + 1)32n+1
I.4 Chuoi lng giac. 9
Trong o sai so
1 1 1 1 (1/9)n 1
Rn = 2k+1
< k
= = o( n )
k>n
(2k + 1)3 3(2n + 3) k>n 9 3(2n + 1) 1 1/9 9
Co nhieu bai toan lien quan en ham tuan hoan. Phan nay ta xet en viec bieu
dien ham tuan hoan di dang chuoi. V ham sin va ham cos la tuan hoan, nen bieu
dien qua chung t nhien va thuan tien hn qua ham luy tha.
Mot chuoi lng giac la chuoi ham dang
a0
+ (ak cos kx + bk sin kx)
2 k=1
T
Nhan xet. Khi ham f co chu ky T , ham (x) = f ( x) co chu ky 2 . Nh vay, ta
2
ch can xet ham co chu ky 2 , roi sau o oi bien.
4.1 Tnh trc giao. Trenkho
ng gian cac ham lien tuc tren [, ], ta nh ngha
tch vo hng : < f, g >= f (x)g(x)dx, f, g C[, ].
Khi o he cac ham lng giac 1, cos x, sin x, cos 2x, sin 2x, , cos nx, sin nx, la
he ham trc giao theo ngha tch vo hng cua 2 ham bat ky cua he bang 0. Cu the
cos kx cos lxdx = 0 k = l
sin kx sin lxdx = 0 k = l
cos kx sin lxdx = 0 k, l
Ngoai ra, ta co
dx = 2, va 2
cos kxdx = sin2 kxdx = k = 1, 2,
4.2 He so Fourier. Ga s ham f co the bieu dien thanh chuoi lng giac
a0
f (x) = + (ak cos kx + bk sin kx), x [, ]
2 k=1
Khi o
a0
f (x) cos lx = cos lx + (ak cos kx cos lx + bk sin kx cos lx)
2 k=1
a0
f (x) sin lx = sin lx + (ak cos kx sin lx + bk sin kx sin lx)
2 k=1
10
Lay tch phan hnh thc vao dau tong, t tnh trc giao neu tren, ta co
1
ak = f (x) cos kxdx, k = 0, 1, 2,
1
bk = f (x) sin kxdx, k = 1, 2,
sin kx
x 2 (1)k+1
k=1
k
2 cos kx
x2 +4 (1)k
3 k=1
k2
2 k cos kx sin kx
Ax2 + Bx + C A + C + 4A (1) 2
+ 2B (1)k+1
3 k=1
k k=1
k
Khi o b b b
g(t) cos tdt = (g(t) s(t)) cos tdt + s(t) cos tdt
a a a
b
Vay lim g(t) cos tdt = 0. Gii han th hai chng minh tng t.
+ a
Ham f goi la lien tuc tng khuc tren [a, b] neuu ton tai hu han iem:
a = a0 < a1 < < as = b, sao cho f lien tuc tren moi khoang (a i1 , ai ) va ton tai
lim f (x) = f (a+ i ), lim f (x) = f (ai ), i = 0, , s.
xa+i xa i
Khi o ao ham phai va trai cua f tai x, c ky hieu va nh ngha
f (x + t) f (x6+) f (x t) f (x )
f+ (x) = lim , f (x) = lim ,
t0+ t t0+ t
nh ly. Ga s ham f co chu ky 2, lien tuc tng khuc tren [, ] va f+ (x), f (x)
ton tai hu han. Khi o Fn f (x) hoi tu ve gia tr trung bnh cong cua f tai x, i.e.
1
F f (x) = (f (x+ ) + f (x ))
2
ac biet, neu f kha vi lien tuc tai x, th F f (x) = f (x)
I.4 Chuoi lng giac. 13
1
Chng minh: e cho gon ky hieu Af (x) = (f (x+ ) + f (x )). T tnh chat cua
2
Dn , ta co
Fn f (x) Af (x) = (f (x + t) Af (x))Dn (t)dt
f (x + t) + f (x t)
= 2 Af (x) Dn (t)dt
0 2
1
= 2 g(t) sin(n + )tdt
0 2
f (x + t) f (x+ ) + f (x t) f (x ) t
trong o g(t) = .
t 2 sin 2t
1
Do f+ (x), f (x) ton tai hu han, lim g(t) = (f+ (x) f (x)).
+
Vay g la ham lien
t0
tuc tng khuc (nen kha tch). T bo e Riemann, tch phan cuoi tien ve 0 khi n ,
i.e. Fn f (x) Af (x), khi n .
ac biet, chuoi ve trai la chuoi hoi tu. Chng minh: Do tnh trc giao neu 5.1, tnh
tchphan ta co:
n
a20
(f (x)Fn f (x))Fn f (x)dx = 0, 2
(Fn f (x)) dx = + (a2k + b2k ) .
2 k=1
14
Suy ra
2
f (x)dx = (f (x) Fn f (x) + Fn f (x))2 dx
2 2
= (f (x) Fn f (x)) dx + (Fn f (x)) dx + 2 (f (x) Fn f (x))Fn f (x)dx
n
a20
= 6(f (x) Fn f (x))2 dx + ( + (a2k + b2k ))
2 k=1
n
a20
Vay + (a2k + b2k ) f 2 (x)dx.
2 k=1
Cho n + ta co bat dang thc can tm. Do chuoi co so hang dng nen tnh b
chan tng ng tnh hoi tu.
nh ly. Gia s ham f co chu ky 2, lien tuc va f lien tuc tng khuc tren [, ].
Khi o chuoi F f hoi tu eu ve f tren R.
Suy ra
1 2 1 1 2 1
|ak cos kx + bk sin kx| |ak | + |bk | (b k + 2 ) + (a k + 2 )
2 k 2 k
1
T bat ang thc Bessel 2 2
(a k + b k ) hoi tu, va hoi tu. Vay chuoi F f hoi
k=0 k=1
k2
tu eu theo M-test.
trong o
1 T 1 T
ak = f( X) cos kXdX, bk = f( X) sin kXdX
2 2
I.4 Chuoi lng giac. 15
2
Thay lai X = x, ta co chuoi lng giac dang
T
a0 2k 2k
+ ( ak cos x + bk sin x)
2 k=1
T T
Khai trien ham f xac nh tren [a, b] thanh chuoi lng giac: Trc het thac
trien f thanh ham tuan hoan f xac nh tren R va co chu ky T b a, i.e.
y
6
- - - - -
r r r r r r r r r r -
x
- - - - -
sin kx
b) Khai trien ham f (x) = x, x [, ]: F f (x) = 2 (1)k+1
k=1
k
16
y
6
r r r r r -
x
2 cos kx
c) Khai trien ham f (x) = x2 , x [, ]: F f (x) = +4 (1)k
3 k=1
k2
y
6
r r -
x
V du. Khai trien Fourier cac ham xac nh tren [0, 2], chu ky 2 :
4 2 cos kx sin kx
x2 +4 2
4
3 k=1
k k=1
k
4 cos kx sin kx
Ax2 + Bx + C A 2 + B + C + 4A 2
(4A 2B)
3 k=1
k k=1
k
r r r r r
-
0 2 x
F f (x) = x, 0 < x < 2
I.4 Chuoi lng giac. 17
r r r r r
-
0 2 x
F f (x) = x2 , 0 < x < 2
Nhan xet. Cac ham co cung bieu thc f (x) nhng xac nh tren cac mien khac
nhau hay chon chu ky khac nhau, th cac ham thac trien noi chung khac nhau. Chang
han, thac trien cua f (x) = x, x [, ] va f (x) = x, x [0, 2] (vi cung chu ky
2 ) la khac nhau. V vay khai trien Fourier cua chung noi chung la khac nhau.
4 cos(2k + 1)x
|x| = , x
2 k=1 (2k + 1)2
y
6
@ @ @ @ @
@@ @@ @@ @@ @@ -
x
b) Muon khai trien f (x) thanh chuoi lng giac ch co sin. Thac trien f thanh ham
le, i.e. f (x) = x, x [, ]. Khai trien Fourier va do ham f thoa ieu kien cua
nh ly ve hoi tu ta co
sin kx
x=2 (1)k+1 , < x <
k=1
k
y
6
r r r r r -
x
18
x = (x1 , , xn ) = (x1 , , xn ), R.
Vi 2 phep toan tren Rn la khong gian vector n-chieu tren R.
Ta thng dung c s chnhn
tac: e1 = (1, 0, , 0), , en = (0, , 0, 1).
Vay x = (x1 , , xn ) = xi ei . Ta cung ky hieu vector khong la 0 = (0, , 0).
i=1
Ngoai cau truc ai so, Rn con co cau truc hnh hoc xac nh bi tch vo hng
Euclid:
1.2 Tch vo hng-Chuan-Metric. Cho x = (x 1 , , xn ), y = (y1, , yn ) Rn .
Tch vo hng: < x, y >= x1 y1 + + xn yn .
1
Chuan: x = < x, x > = (x21 + + x2n ) 2 .
1
Metric: d(x, y) = x y = {(x1 y1 )2 + + (xn yn )2 } 2 .
Chng minh: Trc het ta chng minh bat ang thc tam giac (N 3).
Ta co bat ang thc Cauchy-Schwarz: | < x, y > | xy.
Thc vay, tam thc bac 2: tx + y2 = x2 t2 + 2 < x, y > t + y2 0, t R.
Suy ra =< x, y >2 x2 y2 0, i.e. bat ang thc tren ung.
20
Vay x + y2 = x2 + y2 + 2 < x, y > x2 + y2 + 2xy = (x + y)2 ,
i.e ta co bat ang thc (N 3).
(N 3) suy ra (M 3). Con cac tnh chat khac la ro rang.
Bai tap: Chng minh | < x, y > | = xy khi va ch khi x, y t le nhau.
Bai tap: Hay chng minh bat ang thc ang chu y sau:
max |xi | x n max |xi |.
1in 1in
Bai tap: T bat ang thc tam giac chng minh gii han cua day neu co la duy nhat.
T bat ang thc bai tap muc 1.2, ta co nguyen ly a ve mot chieu:
Menh e. Cho day (xk ) va a = (a1 , , an ) Rn . Khi o
lim xk = a khi va ch khi lim xk,i = ai , i = 1, , n.
k k
Bai tap: T menh e tren hay phat bieu va chng minh cac tnh chat hoi tu cua day
tong, hieu, tch vo hng, chuan, ... cua cac day hoi tu.
Day (xk ) goi la day Cauchy hay day c ban neuu
> 0, N : k, l N = d(xk , xl ) < .
1
Trong giao trnh nay qui c: neuu = neu va ch neu .
II.2 Topo trong Rn . 21
2. TOPO TRONG Rn
2.1 Hnh cau. Cho a Rn va r > 0.
Hnh cau m tam a ban knh r, nh ngha: B(a, r) = {x Rn : d(x, a) < r}.
Hnh cau ong tam a ban knh r, nh ngha: B(a, r) = {x Rn : d(x, a) r}.
Vay hnh cau la khai quat hoa khai niem khoang, a tron, hnh cau trong khong gian
1, 2, 3 chieu tng ng.
Cho X Rn va a Rn . Khi o
a goi la iem trong cua X neuu r > 0 : B(a, r) X .
a goi la iem bien cua X neuu r > 0 : B(a, r) X = , B(a, r) (Rn \ X) = .
V du. oan [, ] trong R co cac iem trong la x sao cho < x < , hai iem bien
la , .
Bai tap: Xac nh bien cua tap Q trong R.
2.2 Tap m. Tap X Rn goi la tap m neuu moi iem cua X la iem trong,
i.e. a X, r > 0 : oB(a, r) X .
Ky hieu int X hay X = Tap moi iem trong cuo a X , va goi la phan trong cua X .
Nhan xet. Ro rang, X m khi va ch khi X =X .
Bai tap: Chng minh khoang m trong R, hnh cau m la cac tap m. Tm v du tap
khong m.
Menh e. (i) va Rn la cac tap m (ii) Hp mot ho tap m la m
(iii) Giao hu han tap m la m.
Chng minh: (i) la ro rang. (ii) Gia s Ui , i I la cac tap m. Cho x U = Ui .
iI
Khi o ton tai i0 I, x Ui0 . Do tnh m, ton tai cau B(x, r) Ui0 ( U ). Vay x
la iem trong cua U , nen U m. (iii) c chng minh tng t.
1 1
Nhan xet. Giao vo han tap m noi chung khong m. Chang han, ( , ).
iN
i i
2.3 Tap ong. Tap con X Rn goi la ong neuu phan bu Rn \ X la m.
V du. Cac tap hu han, cac tap ri rac nh Z, khoang ong [a, b], hnh cau ong la
cac tap ong. Khoang m hay Q khong la tap ong. (tai sao?)
T Menh e tren va qui tac De Morgan suy ra
Menh e. (i) va Rn la cac tap ong (ii) Giao mot ho tap ong la ong
(iii) Hp hu han tap ong la ong.
e hieu cac ac trng khac cua tap ong ta can khai niem:
a Rn goi la iem tu hay iem gii han cua X neuu r > 0, B(a, r) X cha mot
phan t khac a (va do o co vo so phan t).
Ky hieu Cl X hay X = X tap moi iem gii han cua X , goi la bao ong cua X .
Bai tap: Trong R tm cac iem gii han cua: tap ri rac, khoang [a, b), tap {1/k :
k N}, va Q.
22
3. TAP COMPACT
3.1 Tap compact. Tap con K Rn goi la compact neuu K ong va gii noi,
i.e. K ong va ton tai R > 0 : K B(0, R).
V du. oan [a, b] trong R, tap hu han, hnh cau ong B(a, r), hnh hop ong
[a1 , b1 ] [an , bn ] trong Rn la cac tap compact.
e neu cac nh ngha tng ng cua tap compact, nham muc ch thuan tien
khi s dung, ta co khai niem sau.
3.2 Phu m. Ho P = {Ui , i I} (I la tap ch so) goi la phu m cua tap con
K cua Rn neuu moi i I , Ui la tap m trong Rn va K Ui .
iI
1 1
V du. Ho cac khoang (a , b + ), k N, la ho phu m cua [a, b]. Ho
k k
(a, a + 1), a R, la ho phu m cua R.
3.3 nh ly. Cho K la tap con cua Rn. Khi o cac ieu sau tng ng:
(i) K ong va gii noi.
(ii) K thoa ieu kien Bolzano-Weierstrass:
Moi day (xk ) trong K , ton tai day con (x(k) ) hoi tu ve x va x K .2
(iii) K thoa ieu kien Heine-Borel:
Moi phu m P = {Ui , i I} cua K , ton tai phu con hu han {Ui1 , , Uis } cua K .
(x1 (k),2 ) co day con (x2(k),2 ) hoi tu ve a2 , , (xn1(k),n ) co day con (xn (k),n )
hoi tu ve an . Vay day con (xn (k) ) hoi tu ve a = (a1 , , an ). Do K ong x K .
(ii) (i): Gia s x la iem gii han cua K . Vay x la gii han cua mot day trong K .
T (ii) suy ra x K . Vay K ong.
Neu K khong gii noi, th ton tai day (xk ) K, xk > k. De thay day nay khong
the co day con nao hoi tu.
(iii) (i): Ho cau m {B(0, i), i N} phu K , nen (iii) suy ra K co the phu bi hu
han cau B(0, 1), , B(0, s). Vay K gii noi.
e chng minh K ong, ta kiem tra Rn \ K la m. Cho x Rn \ K . Khi o
K Rn \ {x} = Rn \ ( B(x, 1/i)) = (Rn \ B(x, 1/i)).
iN iN
N
Theo (iii) ton tai N sao cho K (Rn \ B(x, 1/i)) = Rn \ B(x, 1/N ), i.e.
i=1
B(x, 1/N ) Rn \ K . Vay x la iem trong cua Rn \ K .
(i) (iii): Phan chng, gia s P = {Ui , i I} la phu m cua K ma moi ho con hu
han cua no khong the phu K .
Vi k = 1, do K gii noi, ton tai hu han cau ban knh 1 phu K . Theo gia thiet, ton
tai cau B1 ban knh 1 sao cho K B1 khong the phu bi hu han U i .
Lap luan tng t, vi k N, ton tai cau Bk ban knh 1/k sao cho Bk Bk1 va
K Bk khong the phu bi hu han U i . Vi moi k , chon xk K Bk . Khi o ton
tai lim xk = a K . Vay ton tai ch so i0 sao cho a Ui0 . Do tnh m, ton tai r,
B(a, r) Ui0 .
Mt khac, khi k u ln, Bk B(a, r). Vay Bk Ui0 . ieu nay mau thuan vi tnh
chat cua day Bk .
Nhan xet. Ho {Ui , i [0, 1]} vi Ui = {i} la phu tap compact [0, 1], khong co
phu con hu han. e y la Ui khong m.
Bai tap: Hp, giao, tch cac tap compact co compact?
4. TAP LIEN THONG
4.1 nh ngha. Tap con C Rn goi la lien thong neuu no khong the tach bi
2 tap m, i.e. khong ton tai cap tap m U, V sao cho:
C U V, C U = = C V , va C U V = .
Noi mot cach khac, vi moi cap tap m U, V , sao cho C U V, C U V = ,
th C U hay C V .
4.2 Phan loai tap lien thong trong R. C R lien thong khi va ch khi x, y
C, x < y [x, y] C .
Nh vay tap lien thong trong R co dang mot iem hay khoang < a, b >, trong o dau
< hay > e ky hieu ] hay [ .
Chng minh: () Phan chng, gia s x, y C, x < y nhng (x, y) C , i.e. ton
tai z (x, y), z C . Khi o de thay U = (, z), V = (z, +) la cac tap m tach
C.
24
() Phan chng, gia s C khong lien thong. Khi o ton tai cac tap m U, V tach C .
Goi x U C, y V V . Khong mat tong quat, gia s x < y. t z = sup U [x, y].
V U m, x < z va z U . V V m, z < y va z V . Suy ra (x, y) C .
Sau ay la mot tieu chuan trc quan e nhan biet mot tap la lien thong.
oan thang noi a, b Rn c nh ngha la [a, b] = {x = a + t(b a) : t [0, 1]}.
p
Mot ng gap khuc noi a, b la hp hu han oan: [ai , ai+1 ], a0 = a, ap+1 = b.
i=0
4.3 Menh e. Cho C Rn. Gia s C la tap m. Khi o C lien thong khi va
ch khi vi moi cap iem a, b C ton tai ng gap khuc trong C noi a va b
Do 4.2, mot oan thang la lien thong. T khang nh tren suy ra ng gap khuc
cung lien thong, v la hp hu han oan thang ma 2 oan ke nhau co iem chung.
Bay gi co nh a C . Mo i x C goi L x la ng gap khuc trong Cnoi a va x.
Khi o Lx lien thong va Lx = , t khang nh tren suy ra C = Lx la tap
xC xC
lien thong.
V du. Cac tap sau la lien thong: Rn , B(a, r), B(a, r), [a1 , b1 ] [an , bn ].
Bai tap:
a) Neu < , > la tch vo hng tren V , th x =< x, x >, x V , xac nh mot chuan
tren V .
b) Neu la chuan tren V , th d(x, y) = xy, x, y V xac nh mot metric tren V .
Tren khong gian metric, khong gian nh chuan hay khong gian co tch vo hng,
cac khai niem day, day hoi tu, day Cauchy, hnh cau, tap m, tap ong, c
nh ngha tng t nh trong Rn . Mot khong gian metric ma moi day Cauchy eu
hoi tu goi la khong gian metric u . Mot khong gian nh chuan u goi la khong gian
Banach. Mot khong gian co tch vo hng u goi la khong gian Hilbert.
Nh vay Rn la khong gian metric u, chnh xac hn no la khong gian Hilbert hu
han chieu.
V du.
a) Trong Rn ngoai chuan Euclid, co the xac nh nhieu chuan khac nhau (va v vay
co nhieu khoang cach khac nhau), chang han: 1
x = max |xi | (chuan max), hay xp = (|x1 |p + + |xn |p ) p (p 1).
1in
chng sau ta se chng minh moi chuan trong Rn eu cho khai niem hoi tu nh
nhau.
b) Trong khong gian C[a, b] cac ham lien tuc tren [a, b],
d(f, g) = sup |f (t) g(t)|, f, g C[a, b],
t[a,b]
S hoi tu ng vi metric sinh bi tch vo hng tren goi la s hoi tu trung bnh.
Bai tap: Hay ve hnh cau trong R2 vi cac chuan cho v du a).
III. Ham lien tuc tren Rn
Do tnh trc quan o th co vai tro ac biet quan trong trong cac trng hp ma
n + m 3, khi xet tnh chat cua anh xa.
V du.
a) f (x, y) = 1 x2 y2 co o th la na tren mat cau n v trong R3 .
b) f (x, y) = x2 + y2 co o th la mot mat Paraboloid.
Bai tap: hay tm cach mo ta hnh hoc cho f : R2 R2 , f (x, y) = (x2 y2 , 2xy).
1.2 Gii han ham. Gia s a la iem gii han cua X Rn va f : X Rm .
Khi o goi la co gii han
f L Rm khi x tien ve a , ky hieu xa
lim f (x) = L hay
f (x) L, khi x a; neuu
De thay nh ngha theo ngon ng (, ) cua Cauchy tren hoan toan tng ng
vi nh ngha theo day cua Heine:
lim f (x) = L
xa
neuu moi day (xk ) X \ {a}, lim xk = a lim f (xk ) = L.
k k
e y la ve mat hnh thc nh ngha tren hoan toan giong trng hp ham mot bien,
cung vi tnh chat gii han day ta co
Menh e. lim f (x) = L = (L1 , , Lm ) lim fi (x) = Li , i = 1, , m.
xa xa
Bai tap: T menh e tren phat bieu va chng minh cac tnh chat ve gii han cua
tong, hieu, tch vo hng, chuan, hp cac anh xa,.. ong thi tnh bao toan quan he
th t khi qua gii han cac ham.
28
V du.
xy(x + y)
a) lim = 0,
(x,y)(0,0) x2 + y 2
xy(x + y) 1 |x2 + y 2 ||x + y|
v 2 2 |x + y| 0, khi (x, y) (0, 0).
x +y 2 |x2 + y 2 |
sin xy sin xy
b) lim = lim x = 1.0 = 0.
(x,y)(0,0) x (x,y)(0,0) xy
xy
c) lim khong ton tai. e chng minh ieu nay ch can chon 2 day, chang
(x,y)(0,0) x + y
han (xk , yk ) = ( k1 , k1 ) va (xk , yk ) = ( k1 , 0) eu tien ve (0, 0), nhng f (xk , yk ) 0 con
f (xk , yk ) 1.
1.3 Gii han lap. Gii han tren con goi la gii han ong thi e phan biet vi
khai niem gii han lap sau ay. Cho f (x, y) la ham hai bien (hay tong quat hn, ham
hai bo bien). Gia s (x0 , y0 ) la iem gii han cua mien xac nh cua f . Xet cac gii
han
a12 = lim lim f (x, y), a21 = lim lim f (x, y), a = lim f (x, y).
yy0 xx0 xx0 yy0 (x,y)(x0 ,y0 )
1.4 Gii han vo cung - Gii han vo cung. Ta con xet cac gii han khi x tien
ra vo cung hay gii han vo cung, va co cac khai niem tng ng cho cac ky hieu
sau:
lim f (x) = L, lim f (x) = , lim f (x) = .
x xa x
Bai tap: hay neu cac nh ngha sao cho phu hp vi cac khai niem tng ng cua
ham mot bien. Co bao nhieu iem vo cung trong R n ? Hieu the nao la hnh cau
hay lan can cua iem vo cung ?
1.5 Ky hieu o va O. Cho a Rn hay a = . Ky hieu Fa (Rn , Rm ) la khong
gian cac ham t lan can cua a trong Rn vao Rm .
e so sanh cac ham trong lan can a, ngi ta thng dung cac ky hieu sau.
Cho f, Fa (Rn , Rm ). Khi o ky hieu va nh ngha:
f (x)
f = o() khi x a lim
xa (x)
= 0.
Bai tap: viet nh ngha lien tuc theo ngon ng (, ), va theo ngon ng day.
T nh ngha de thay f lien tuc tai a tng ng vi ieu kien hnh hoc:
> 0, > 0 : B(a, ) f 1 (B(f (a), )
V du.
a) Lp cac ham s cap la cac ham c lap thanh bi cac ham s cap c ban: ham
hang, ham chieu f (x1 , , xn ) = xi (i = 1, , n), ham exponent ex , ham logarithm
ln x, ham sine sin x va ham arcsine arcsin x; bang cac phep toan so hoc (cong, tr,
nhan, chia) va cac phep hp thanh. Theo menh e tren ham s cap la lien tuc tren
tap xac nh cua no.
b) Ham a thc f (x1 , , xn ) = ai1 , ,in xi11 xinn ,
0i1 in N
la lien tuc tren Rn v la tong cac tch cac ham lien tuc: x xi , x a.
c) Nhac lai anh xa T : Rn Rm goi la tuyen tnh neuu
T (x + y) = T (x) + T (y), x, y Rn , , R.
Khi co nh c s chnh tac, T hoan toan xac nh bi ma tran m dong n cot (aij )mn ,
m
trong o T (ej ) = aij ei , j = 1, , m.
i=1
III.2 Tnh lien tuc. 31
Neu bieu dien y = T x di dang vector cot, ta co quan he theo qui tac nhan ma tran:
y1 a11 a12 a1n x1
.. .. .. .. ..
. = . . . .
ym am1 am2 amn xn
Moi ham thanh phan la a thc bac 1, suy ra moi anh xa tuyen tnh la lien tuc.
Bai tap: Cho T la anh xa tuyen tnh. Chng minh
M > 0 : T x M x, x Rn .
Ta se ky hieu
T = max T x , goi la chuan cua T
x=1
2.2 Cac nh ly c ban cua ham lien tuc tren tap compact.
nh ly (Weierstrass). Cho f : K R m . Neu f lien tuc va K compact, th
f (K) compact.
Chng minh: Phan chng, gia s f khong lien tuc eu, i.e.
1
> 0, k N, xk , xk K : d(xk , xk ) < , nhng d(f (xk ), f (xk )) .
k
Do K compact, ton tai day con (x(k)) cua (xk ) hoi tu ve x K . T bat ang thc
1
d(x(k) , x(k) )) < , suy ra day con (x(k)) cua (xk ) cung hoi tu ve x. T tnh
(k)
lien tuc cua f suy ra d(f (x(k)), f (x(k))) hoi tu ve d(f (x), f (x)) = 0. ieu nay
mau thuan vi gia thiet.
Bai tap: Tm v du ham lien tuc nhng khong lien tuc eu (HD: Chang han xet
32
1
ham f (x) = , x (0, +).)
x
ng dung. Moi khong gian vector hu han chieu E eu ton tai chuan va moi chuan
trong E la tng ng.
Trc het ta neu cac nh ngha. Cho E la mot khong gian vector tren R. Anh
xa N : E R goi la chuan neuu no thoa cac ieu kien (N
1)(N 2)(N 3) cua tnh chat
I.1.3. Chang han, trong R n , x max1in |xi | hay x ni=1 |xi | la cac chuan khac
chuan Euclid x.
Nhan xet. Neu mot khong gian co chuan, th tren khong gian o co khai niem hoi tu
theo chuan a cho.
Ta noi 2 chuan N1 , N2 la tng ng neuu ton tai 2 so dng M, m sao cho
mN1 (x) N2 (x) M N1 (x), x E.
Nhan xet. Nh vay 2 chuan tng ng cho hai khai niem hoi tu nh nhau, i.e. mot
day hoi tu theo chuan nay th cung hoi tu theo chuan kia.
e chng minh s ton tai chuan tren E , co nh mot c s f 1 , , fn cua E . Khi o
ang cau tuyen tnh T : E Rn , x1 f1 + + xn fn (x1 , , xn ), cam sinh chuan
NE = T 1 N tren E t chuan N tren Rn .
Cung t ang cau o, e chng minh moi chuan tren E eu tng ng, ta ch can
chng minh moi chuan N trong Rn eu tng ng vi chuan Euclid , nh vay
moi chuan trong Rn (va v vay tren E ) la tng ng.
Goi S n1 = {x Rn : x = 1} la mat cau n v . Khi o v N lien tuc (tai sao?),
va S n1 compact (tai sao?), suy ra ton tai M = max n1
N (x), va m = min N (x).
n1
xS xS
x
Ro rang M, m > 0. Vi moi x \ {0}, ta co
Rn S n1 . T tnh chat (N 2) suy
x
ra bat ang thc can chng minh mx N (x) M x.
2.3 nh ly c ban cua ham lien tuc tren tap lien thong.
nh ly (Cauchy). Cho f : C Rm. Neu f lien tuc va C lien thong, th f (C)
lien thong.
He qua 1. Cho f : C R. Neu f lien tuc va C lien thong, th f (C) la mot khoang.
Suy ra, neu a, b C va R ma f (a) < < f (b), th ton tai c C : f (c) = .
He qua 2. Cho f la ham lien tuc tren tap lien thong C . Neu f (C) la tap ri
rac (chang han f ch nhan cac gia tr nguyen), th f la ham hang.
Chng minh: Phan chng, gia s f (C) khong lien thong, i.e. ton tai cac tap m
A, B tach f (C). T tnh lien tuc cua f suy ra ton tai cac tap m U, V sao cho
f 1 (A) = C U va f 1 (B) = C V . De kiem tra U, V la cac tap m tach C . Vay
C khong lien thong.
Do tap lien thong trong R1 la mot khoang va tap hp ri rac lien thong khi va ch
khi no la mot iem, suy ra cac he qua
III.2 Tnh lien tuc. 33
Bai tap: Cho f : [a, b] [a, b] la ham lien tuc. Chng minh ton tai x [a, b],
sao cho f (x ) = x .
Bai tap: Cho f : [a, b] R lien tuc va f (b), f (a) trai dau. Dung phng phap chia
oi oan, xay dng day (xk ) hoi tu ve mot nghiem cua phng trnh f (x) = 0
ng dung. (nh ly Ulam-Borsuk) Moi ham lien tuc f : S n R, n 1, eu
ton tai x0 sao cho f (x0 ) = f (x0 ).
Sn
(trong o S n = {x Rn+1 : x = 1} la mat cau n v.)
e chng minh, xet g(x) = f (x) f (x). Khi o g lien tuc tren S n la tap lien thong
(tai sao?). Vay g(S n ) la khoang trong R. Mat khac g(x)g(x) 0, nen g(S n ) phai
cha 0. T o suy ra ieu can chng minh.
Khi o ton tai duy nhat mot iem bat ong cua f , i.e. !x M : f (x ) = x .
Cu the, cho x0 M xay dng day (xk ) vi x1 = f (x0 ), xk+1 = f (xk ) (k = 2, 3, ).
Khi o (xk ) hoi tu ve iem bat ong x cua f .
T o suy ra vi m = 1, 2,
d(xk+m , xk ) d(xk+m , xk+m1 ) + + d(xk+1 , xk ) (k+m + k )d(x1 , x0 )
k
d(x1 , x) 0, khi k .
1
Vay (xk ) la day Cauchy, nen ton tai lim xk = x . Do M ong x M .
De thay f co th f lien tuc va t cach xay dng day suy ra f (x ) = x .
Neu x M la iem bat ong cua f , i.e. f (x) = x, th
x, x ) = d(f (
d( x), f (x )) d(
x, x ).
V du. Cho f : R R la ham kha vi. Ga s ton tai 0 < < 1 sao cho |f (x)| < , x.
Khi o theo nh ly Lagrange
|f (x) f (y)| = |f (c)||x y| |x y|, x, y R
1
nhng khong phai la anh xa co, va khong co iem bat ong. ( Hd: Xet f (x) = x + ,
x
vi x M = [1, )).
Bai tap: Cho T : Rn Rn la anh xa tuyen tnh co ma tran bieu dien la (tij ).
Chng minh T la anh xa co (oi vi metric tng ng) neu
n
n
t2ij < 1 hay |tij | < 1 hay n max |tij | < 1
1i,jn
i,j=1 i,j=1
3. S HOI TU EU
3.1 nh ngha. Cho day ham (fk )kN , trong o fk : X Rm , X Rn .
Day (fk ) goi la hoi tu (iem) ve ham f neuu vi moi x X , lim f k (x) = f (x).
Day (fk ) goi la hoi tu eu tren X ve f neuu
> 0, N () : k N d(fk (x), f (x)) , x X,
noi mot cach khac, neu at Mk = sup d(fk (x), f (x)), th lim Mk = 0.
xX k
V du. Cho fk (x) = xk , x [0, 1]. Khi o (fk ) la day cac ham lien tuc, nhng ham
gii han khong lien tuc.
Menh e sau minh hoa la ieu kien hoi tu eu bao toan mot so tnh chat giai tch
cua day.
3.3 Menh e. Cho (fk ) la day ham. Neu fk lien tuc vi moi k va (fk ) hoi tu
eu ve f , th f lien tuc.
Chng minh: Vi moi x0 va > 0, do tnh hoi tu eu, ton tai N sao cho khi k > N ,
d(f (x), fk (x)) < va d(f (x0 ), fk (x0 )) <
3 3
Co nh k. Do tnh lien tuc cua fk tai x0 , ton tai > 0, sao cho
d(fk (x), fk (x0 )) < khi d(x, x0 ) < .
3
Vay d(f (x), f (x0)) d(f (x), fk (x)) + d(fk (x), fk (x0 )) + d(fk (x0 ), f (x0 )) < ,
i.e. f lien tuc tai x0 .
3.4 Khoang cach eu gia cac ham. Ta co the xem cac ham la cac phan t cua
mot khong gian ham nao o. Hn na, co the o khoang cach gia cac ham nh
o khoang cac gia cac iem trong Rn . Tuy theo bai toan ma ngi ta nh ngha
khoang cach tng ng. Sau ay la khai niem khoang cac tng ng vi s hoi tu eu.
Cho X Rn . Ky hieu BF (X, Rn ) la khong gian cac ham b chan f : X Rn , i.e.
f BF (X, Rm ) M > 0 : f (x) M, x X.
36
(ii) Cho f, fk BF (X, Rm). Khi o day ham (fk )kN hoi tu eu ve f khi va ch khi
fk f trong BF (X, Rm ) theo metric neu tren, i.e. d(f k , f ) 0, khi k .
(iii) Neu X compact, th C(X, Rm ) la khong gian u, i.e. trong khong gian nay mot
day hoi tu khi va ch khi no la day Cauchy.
Khang nh (iii) nay suy t menh e 3.3, (iv) suy t menh e 3.2, vi chu y la ieu
kien compact bao am tnh gii noi cua ham lien tuc tren o.
4. NH LY STONE-WEIERSTRASS
Phan nay ta nghien cu viec xap x eu ham lien tuc bi ham n gian, de x
ly (nh ham tuyen tnh tng khuc, ham bac thang hay ham a thc).
4.1 Xap x bi ham tuyen tnh tng khuc. Ham lien tuc g : [a, b] R c
goi la tuyen tnh tng khuc neuu ton tai phan hoach a = a0 < a1 < < ak = b, sao
cho tren moi oan con g la ham bac nhat:
g(x) = Ai x + Bi , x [ai1 , ai ], i = 1, , k
4.3 nh ly (Weierstrass). Vi moi ham f lien tuc tren oan [a, b] ton tai day ham a
thc hoi tu eu ve f .
Chng minh: Cach chng minh sau cua Bernstein (1912) co tnh xay dng day a
thc cu the hoi tu ve f .
Bang phep oi bien x = a + t(b a), ta a ve trng hp [a, b] = [0, 1].
Day a thc Bernstein c nh ngha nh sau la hoi tu eu ve f :
k
p
Bk (x) = Bk f (x) = Ckp f ( )xp (1 x)kp .
p=0
k
Suy ra
k
k
k
(p kx)2 rp (x) = k 2 x2 rp (x) 2kx prp (x) + p2 rp (x) = kx
p=0 p=0 p=0 p=0
= k 2 x2 2kx + (kx + k(k 1)x2 ) = kx(1 x)
Bay gi at M = max |f (x)|. Cho > 0. Do tnh lien tuc eu ton tai > 0, sao cho,
|x|1
neu |x y| < , th |f (x) f (y)| < .
Ta can anh ga
k
k
p p
f (x) Bk (x) = f (x) Ckp f ( )xp (1 x)kp = (f (x) f ( ))rp (x).
p=0
k p=0
k
p p kx
2 gom cac p : | x| . Khi o | | 1, nen
k k
k
p kx 2
| 2| 2M rp (x) 2M rp (x)
|pkx|k p=0
k
2M M
2
kx(1 x) .
k 2 2 k
Tom lai, vi > 0, ton tai > 0, sao cho
M
|f (x) Bk (x)| | 1| +| 2| <+
2 2 k
Vay khi k M/22 , ta co: sup |f (x) Bk (x)| < 2.
|x|1
Bai tap: Chng minh gia thiet compact la can thiet trong nh ly Weierstrass.
( Hd: Chng minh ham f (x) = ex khong the xap x eu bi a thc tren R.)
Bay gi ta xet en trng hp tong quat.
4.4 nh ngha. Tap A cac ham xac nh tren K Rn goi la ai so neuu
f, g A, R, f + g, f g va f A.
V du.
a) Tap R[x1 , , xn ] cac a thc n bien thc la ai so ham tren Rn .
b) Tap cac a thc lng giac dang
k
a0 + (ap sin px + bp cos px), ap , bp R, k N,
p=1
Thc vay, ro rang A la ai so ham lien tuc, do Menh e 3.3, va tach iem cha
ham hang v cha A. Hn na, gia s (hk ) A hoi tu eu ve h. Khi o, vi moi k,
ton tai day (gk,i ) A hoi tu eu ve hk (khi i ). Theo qui tac ng cheo (Bai
tap: lap luan kieu ) ton tai day (gk = g(k),i(k) ) A hoi tu ve h. Vay h A.
2
Bo e 2. Vi moi x, y K, , R, ton tai ham h A, h(x) = , h(y) = .
e xay dng h, doA tach iem ton tai A, (x) = (y). nh ngha h(z) =
(z) (x)
+ ( ) . Khi o h la ham can tm.
(y) (x)
Bo e 3. Neu h1, h2 A, th max(h1, h2 ), min(h1 , h2) A
h + h + |h h | h + h |h h |
That vay, do max(h1 , h2 ) = 1 2 1 2
va min(h1 , h2 ) = 1 2 1 2
,
2 2
nen ch can chng minh rang: h A |h| A.
e chng minh ieu o, ta co h lien tuc tren tap compact, nen ton tai M > 0, sao
cho |h(x)| < M, x K . Theo nh ly Weierstrass, ton tai day a thc (P k ) hoi tu
eu ve ham [M, M ] t |t|. at gk = Pk h. Khi o (gk ) la day cac ham thuoc
A va hoi tu eu ve |h|.
Vi moi x K , do hx (x) = f (x) va tnh lien tuc, ton tai cau m Vx tam x sao cho
f (z) < hx (z), z Vx K.
Ho P = {Vx , x K} la phu m cua K . T tnh chat Heine-Borel, ton tai hu han
tap Vx1 , , Vxq phu K . at g = max(hx1 , , hxq ). Theo Bo e 3, g A va
f (z) < g(z), z K.
40
4.6 He qua. Moi ham lien tuc tren R va co chu ky T co the xap x eu bi day
Nk
2px 2px
a thc lng giac Pk (x) = ak,0 + (ak,p sin( ) + bk,p cos( )).
p=1
T T
Chng minh: e y la mot ham lien tuc tren R, co chu ky T > 0 la thac trien
cua mot ham thuoc C[0, T ]. Vay e chng minh ch can kiem tra tap cac a thc
lng giac thoa ieu kien nh ly Stone-Weierstrass.
4.7 He qua. Moi ham lien tuc tren tap compact trong Rn eu co the xap x eu
bi day ham a thc n bien.
Chng minh: Ch can kiem tra cac ham co dang tren la ai so ham lien tuc tren
K1 K2 , tach iem va cha ham hang, roi ap dung nh ly Stone-Weierstrass.
1. AO HAM
Trc khi a ra nh ngha, ta co nhan xet sau:
Cho U la tap m trong R. Ham f : U R la kha vi tai a U neu ton tai so thc
f (a), sao cho
(h)
trong o o(h) ky hieu cac ham (h) thoa: h0
lim = 0.
h
Nh vay f kha vi tai a khi va ch khi f co the xap x bac nhat lan can a, bi anh
xa affin T . Khi o
T (x) = f (a) + Df (a)(x a)
Gf = {(x, y) Rn Rm : y = f (x), x U } ,
Menh e.
(i) Neu f kha vi tai a th anh xa tuyen tnh Df (a) la duy nhat.
(ii) Neu f kha vi tai a, th no lien tuc tai o.
Chng minh: Neu A, B la cac anh xa tuyen tnh thoa nh ngha 1.1, khi o
A(h) B(h)
lim = 0.
h0 h
V du.
a) ao ham cua ham hang tai moi iem la anh xa tuyen tnh 0.
b) ao ham cua anh xa tuyen tnh T tai moi iem la chnh no, i.e. DT (a) = T, a.
(ii) Khong the tnh ao ham bang gii han neu tren trong trng hp so bien n > 1,
y
v noi chung phep chia , vi y Rm , h Rn , la khong c nh ngha.
h
Theo quan iem tnh toan: moi anh xa tuyen tnh Rn Rm c ong nhat
vi mot ma tran cap m n, khi ta co nh c s tren Rn va Rm . Vay khi s dung c
s chnh tac, ma tran Jf (a) bieu dien ao ham Df (a) c xac nh nh the nao ?
Trc het e y rang vi vector th j , e j Rn , trong c s chnh tac (khi viet di
dang ma tran cot), theo phep nhan ma tran, ta co
Jf (a)ej = cot th j cua ma tran Jf (a).
Ta co nh ngha:
1.2 ao ham rieng. ao ham rieng theo bien th j cua ham f tai a , ky hieu Dj f (a)
f
hay (a), la gii han (neu ton tai)
xj
f f (a + tej ) f (a)
Dj f (a) = (a) = lim .
xj t0 t
f
Nh vay e tnh tai a = (a1 , , an ) ta co nh cac bien xk = ak , vi k = j , va
xj
lay ao ham ham mot bien xj f (a1 , , xj , , an ) tai aj .
Tong quat hn, cho e Rn \ 0, ta nh ngha ao ham theo hng e cua ham f tai a,
la gii han (neu ton tai)
f f (a + te) f (a)
De f (a) = (a) = lim .
e t0 t
Nhan xet. ao ham theo hng anh ga o bien thien cua f theo hng e tai a.
V du.
a) Cho f (x, y) = xy . T cong thc tnh ao ham ham mot bien, ta co
f f
(x, y) = yxy1 , (x, y) = xy ln y (x, y > 0).
x y
b) Cho f (x, y) = |xy|. Tnh theo nh ngha, ta co
f f (t, 0) f (0, 0) f
(0, 0) = lim
t0
= 0, tng t (0, 0) = 0.
x t y
fi
Menh e. Neu f kha vi tai a, th no co moi ao ham rieng x (a), (i = 1, , m; j =
j
1, , m), va ma tran Jacobi
f1 f1
(a) (a)
x1 xn
Jf (a) =
.
fm fm
(a) (a)
x1 xn
Nh vay Df (a) : Rn Rm la anh xa tuyen tnh xac nh bi
dx1 dy1
.. ..
dx = . dy = . = Jf (a)dx
dxn dym
Ta co cach viet vi phan co ien:
f1 f1
df1 = (a)dx1 + + (a)dxn
x1 xn
.. ..
. .
fm fm
dfm = (a)dx1 + + (a)dxn
x1 xn
V du.
a) Ham f : R2 R3 , f (x, y) = (x2 + y2 , x + y, xy) la kha vi tai moi (x, y) R2 ,
va ma tran Jacobi
2x 2y
Jf (x, y) = 1 1 .
y x
b) Xet ham f (x, y) = x2 + y2 .
Ham co ham tiep xuc tai (x0 , y0 ) la T (x, y) = x20 + y02 + 2x0 (x x0 ) + 2y0 (y y0 ).
o th ham la paraboloid cho bi phng trnh z = x2 + y2 , trong R3 .
Phng trnh mat phang tiep xuc vi o th tai (x0 , y0 , z0 ) la o th ham T
z z0 = 2x0 (x x0 ) + 2y0 (y y0 ).
e y la phng trnh tren co the suy t vi phan dz = 2x 0 dx + 2y0 dy .
T gia thiet lien tuc cua cac ao ham rieng tai x suy ra
1 f 1 f f
lim |f (x + h) f (x) (x)hj | = lim | ( (cj ) (x))hj | = 0,
h0 h xj h0 h xj xj
j j
Chng minh: ay ch trnh bay chng minh cong thc ao ham ham hp.
Theo ga thiet, ta co f (x + h) = f (x) + Df (x)h + 1 (h), vi 1 (h) = o(h).
Tng t, g(f (x) + k) = g(f (x)) + Dg(f (x))k + 2 (k), vi 2 (k) = o(k).
Suy ra
g f (x + h) = g(f (x) + Df (x)h + 1 (h))
k
= g(f (x)) + Dg(f (x))Df (x)h + Dg(f (x))1 (h) + 2 (Df (x)h + 1 (h))
Xet 2 hang t cuoi cua ang thc tren. T bai tap II.2.1 ta co
Dg(f (x))1 (h) Dg(f (x))1 (h) = o(h),
Qui tac day chuyen: Trong thc hanh cong thc ao ham ham hp tng ng phep
nhan cac ma tran Jacobi
Jh(x) = Jg(f (x))Jf (x)
Cu the, neu ky hieu
f (x) = (f1 (x1 , , xn ), , fm (x1 , , xn )),
g(y) = (g1 (y1 , , ym ), , gp (y1 , , ym )),
va thay bien y = f (x), ta co ham hp
h(x) = g f (x) = (h1 (x1 , , xn ), , hp (x1 , , xn )),
th phep nhan cac ma tran tren la
h1 h1 g1 g1 f1 f1
x1 xn y1 ym x1 xn
=
hp hp gp gp fm fm
x1 xn y1 ym x1 xn
Suy ra qui tac sau
m
hi gi f1 gi f2 gi fm gi fk
= + + =
xj y1 xj y2 xj ym xj k=1
yk xj
V du. Gia s f (x, y) la ham kha vi theo 2 bien x, y. Neu x = r cos , y = r sin ,
at h(r, ) = f (r cos , r sin ). Khi o
h f f h f f
= cos + sin , = (r sin ) + r cos .
r x y x y
Gradient - Vector van toc. Cho f : Rn R kha vi. Khi o gradient cua f tai x,
c ky hieu va nh ngha la vector
f f
f (x) = grad f (x) = ( (x), , (x)).
x1 xn
IV.2 Cac qui tac c ban - nh ly phan gia. 47
Cho : (1, 1) Rn kha vi. Khi o anh cua la mot ng cong trn trong Rn
(hnh dung no mo ta quy ao cua chuyen ong nao o theo thi gian t). Khi o
d(t) (t + t) (t)
(t) = = lim .
dt t0 t
V vay (t) c goi la vector van toc cua chuyen ong tai thi iem t. Ve mat hnh
hoc, vector (t) la vector ch phng tiep tuyen vi ng cong tai (t).
Neu nam tren mat mc Mc , i.e. (t) Mc , t, th theo cong thc ao ham ham
hp
(f ) (t) = f ((t)) (t) =< grad f ((t)), (t) >= 0.
Ve mat hnh hoc vector grad f (x) vuong goc vi mat mc cua Mc tai x.
Vay phng trnh phang tiep xuc vi Mc tai a = (a1 , , an ) la
< grad f (a), x a >= 0 hay D1 f (a)(x1 a1 ) + + Dn f (a)(xn an ) = 0.
Nhan xet. Cho v Rn . Khi o f (a + tv) = f (a)+ < grad f (a), v > t + o(t).
Vay < grad f (a), v > quyet nh s bien thien cua f lan can a theo hng v.
Theo bat ang thc Schwarz: | < grad f (a), v > | grad f (a)v, va dau = xay
ra khi va ch khi v = grad f (a). Nh vay hng grad f (a) chnh la hng ma
ham f bien thien nhanh nhat (cung hng th tang nhanh nhat, ngc hng th giam
nhanh nhat). V vay, hng gradient thng c chon e tm cc tr ham f .
48
Bai tap: Ap dung nh ly gia tr trung bnh cho ham 1 bien g(t) = f (x + th) va cong
thc ao ham hp, chng minh menh e tren.
Trng hp anh xa, i.e. khi m > 1, khong the co dang ang thc nh nh ly tren.
Noi chung khong the tm c gia tr trung bnh e co c ang thc. Chang han,
ham f : R R2 , f (x) = (x2 , x3 ). Khi o phng trnh sau la vo nghiem
f (1) f (0) = Df (c)(1 0) (1, 1) (0, 0) = (2c, 2c2 )
Bai tap: Cho f (x, y) = (ex cos y, ey sin y). Khi o ang thc cho nh ly gia tr trung
bnh khong the co.
Tuy nhien ta co dang bat ang thc cua nh ly gia tr trung bnh cho trng hp tong
quat:
nh ly phan gia. Cho f : U Rm , la kha vi tren tap m U Rn . Neu oan
[x, x + h] U , th
f (x + h) f (x) sup Df (x + th)h.
t[0,1]
Chng minh: Trc khi chng minh can nhac lai la Chng I, chuan cua anh xa
tuyen tnh T c nh ngha la
T = sup T h va ta co T h T h.
h=1
Ta se nh ngha ao ham cap cao theo quan iem tnh toan, de tiep can hn.
f
3.1 ao ham rieng cap cao. Gia s ton tai ao ham rieng xi
tren U . Khi o
f
(a), neu ton tai, goi la ao ham rieng cap 2 cua ham f theo bien th (i, j),
xj xi
tai a . Ky hieu
2f
Dj Di f (a) hay (a).
xj xi
kf
Tng t, co the nh ngha ao ham rieng cap k (a).
xik xi1
Ta noi f kha vi lien tuc cap k tren U hay f thuoc lp C k tren U , neuu f co moi ao
ham rieng cap k va chung lien tuc tren U .
2f 2f
Bai tap: Ham f (x, y) = yx2 cos y2 co = ? , = ?
yx xy
2f 2f
V du sau ch ra = , i.e. noi chung ao ham cap cao khong co tnh
xy yx
oi xng.
50
x2 y 2
Xet f (x, y) = xy neu (x, y) = (0, 0), f (0, 0) = 0.
x2 + y 2
2f 2f
Khi o (0, 0) = 1, con (0, 0) = 1 (?)
yx xy
Tuy nhien ta co
Menh e (tnh oi xng cua ao ham cap cao). Neu f co cac ao ham rieng cap 2
lien tuc tai x (ac biet khi f thuoc lp C 2 ), th
2f 2f
(x) = (x), i, j .
xi xj xj xi
Ket qua co the suy rong cho f C k oi vi cac ao ham rieng cap k.
Chng minh: Mot chng minh n gian la da vao cong thc Fubini ma ta se e
cap chng tch phan. (bai tap Chng IV). day chng minh da vao sai phan.
Ch can lap luan cho ham 2 bien. Xet
Sh,k = f (x + h, y + k) f (x + h, y) f (x, y + k) + f (x, y)
Hoan v hai so hang gia cua Sh,k . at gh (v) = f (x + h, v) f (x, v). Lap luan tng
t, ta co
2f
Sh,k = (c , d )kh, vi c (x, x + h), d (y, y + k).
xy
T tnh lien tuc cua ao ham cap 2, qua gii han h, k 0 cua Sh,k , ta co ket qua
can tm.
Co the chuyen cong thc tren cho ham nhieu bien f : R n R, bang cach a ve
xet ham mot bien g(t) = f (x + th), t [0, 1].
e thuan tien cho viec phat bieu cong thc, trc het ta a vao cac ky hieu.
= (D1 , , Dn ) = ( , , ).
x1 xn
IV.3 ao ham cap cao - Cong thc Taylor. 51
Neu h = (h1 , , hn ), at
h = h1 + + hn ,
x1 xn
n
k
(h)k = hi1 hik .
i1 , ,ik =1
xi1 xik
Ta xem cac ky hieu tren nh la cac toan t, khi tac ong vao ham f th bieu thc
hnh thc se co mot noi dung ro rang, chang han
f f
(h)f = h1 + + hn .
x1 xn
Tong quat
kf kf
(h)k f = hi hik a thc thuan nhat bac k theo h1 , , hn .
i1 , ,ik
xi1 xik 1
Chng minh: Ch la viec ap dung cong thc Taylor cho ham 1 bien g(t) = f (x + th),
vi chu y la theo cong thc ao ham hp de qui nap
g (k) (t) = (h)k f (x + th).
Nhan xet: Cong thc Taylor cho phep xap x ham kha vi lp C k f tai lan can moi
iem x bi a thc Taylor bac k tai x:
1
Txk (h) = f (x) + hf (x) + + (h)k f (x),
k!
vi phan d
1
Rk (x, h) = (h)k f (x + h) (h)k f (x) , 0 < < 1.
k!
Ta co |f (x + h) Txk (h)| = |Rk (x, h)| = o(hk ), do f C k .
Chu y: Neu f C , th ta co chuoi Taylor cua f tai x0 la chuoi luy tha
1
T f (x) = ((x x0 ))k f (x0 ).
k=0
k!
52
Noi chung T f (x) khong hoi tu, chang han f (x) = ek cos k 2 x.
k=0
Hn na, ngay ca trong trng hp T f (x) hoi tu khong chac ta co T f (x) = f (x).
1
Chang han f (x) = e x2 .
Trong trng hp chuoi Taylor cua f hoi tu ve chnh ham f , ta noi f giai tch tai x 0 .
Chang han, ham so f thoa |f (k) (x)| M k , x (a, b), k N, la giai tch tren (a, b).
3.3 ng dung vao bai toan cc tr. Cho f : U R, m.
U Rn
Ham f goi la at cc ai tai a U neuu f (a) f (x) vi moi x lan can a.
Ham f goi la at cc tieu tai a U neuu f (a) f (x) vi moi x lan can a.
Ham f goi la at cc tr tai a neuu f at cc tieu hay cc ai tai o.
Neu f kha vi, th a goi la iem dng hay iem ti han cua f neuu Df (a) = 0.
Chu y: Hay phan biet max, min (co tnh toan cuc) va cc tieu, cc ai (co tnh a
phng).
Phan nay ta ap dung cong thc Taylor e xet cc tr a phng cua f .
ieu kien can. Gia f kha vi tren U . Neu f at cc tr tai a U , th Df (a) = 0, i.e.
tap cac iem cc tr cha trong tap cac iem dng.
Theo giao trnh ai so tuyen tnh, ta co phng phap Lagrange e a mot dang
toan phng ve dang chnh tac. T o (da vao ch so quan tnh) suy ra tnh xac nh
dau cua dang toan phng. Ngoai ra, ta con co tieu chuan sau
n
Tieu chuan Sylvester. Cho dang toan phng H(h) = aij hi hj , h Rn .
i,j=1
Xet dau cac nh thc chnh Dk = det(aij )1i,jk . Khi o
(i) H xac nh dng khi va ch khi D1 > 0, D2 > 0, , Dn > 0.
(ii) H xac nh am khi va ch khi D1 < 0, D2 > 0, , (1)n Dn > 0.
V du. Xet cc tr ham f (x, y) = x3 + y3 3xy.
iem ti han cua f la nghiem he phng trnh
f f
= 3x2 3y = 0, = 3y 2 3x = 0.
x y
Tai (0, 0): D2 = 9 < 0, i.e Hf (0, 0) khong xac nh dau. Vay (0, 0) khong la cc
tr.
Tai (1, 1): D1 = 6 > 0, D2 = 27 > 0, i.e. Hf (1, 1) > 0. Vay f at cc tieu tai (1, 1).
Nhan xet: Neu Hess suy bien, da vao cong thc Taylor can xet en ao ham
cap cao hn.
Bai tap: tm ieu kien tong quat cho bai toan cc tr oi vi ham 1 bien kha vi.
54
theo bien y1 , , yn ?
Can chu y them trong trng hp ham so 1 bien so f : R R, neu f kha vi
lien tuc va f (a) = 0, th ton tai ham ngc f 1 tai lan can a, hn na f 1 cung
thuoc lp C 1 . Vi cac nhan xet tren va anh xa kha vi c xap x bi ao ham ta co
nh ly ham ngc. Cho f : U Rn , U Rn m. Gia s f thuoc lp C k
(k 1), va tai a U , det Jf (a) = 0. Khi o ton tai lan can V cua a, W cua f (a),
sao cho f : V W co anh xa ngc f 1 : W V . Hn na, f 1 thuoc lp C k va
Df 1 (y) = (Df (x))1 , y = f (x), x V.
Anh xa f goi la vi phoi a phng tai a neuu f la mot vi phoi t mot lan can cua a
len mot lan can cua f (a).
V du. Xet phng trnh u(x, y) = ex cos y, v(x, y) = ex sin y . Khi o co the
giai x, y theo u, v mot cach a phng v
ex cos y ex sin y
det J(u, v) = x = e2x =
0.
e sin y ex cos y
Chu y:
(i) nh ly tren ch khang nh tnh kha nghch a phng. Chang han v du tren cho
thay f : R2 R2 , f (x, y) = (u(x, y), v(x, y)) la kha nghch a phng tai moi (x, y)
nhng khong kha nghch (toan cuc), i.e. vi phoi a phng ma khong phai la vi phoi
(toan cuc), du det Jf (x, y) = 0, (x, y) R2 . (Hay kiem tra)
(ii) nh ly tren ch cho ieu kien can e anh xa la kha nghch a phng. Chang
han, ham f : R R, f (x) = x3 , co ham ngc f 1 (y) = 3 y, nhng f (0) = 0.
56
Chng minh: (i) Gia s Df (a) la n anh. Bang phep hoan v toa o, co the gia thiet
Jf (a) co n dong au oc lap tuyen tnh. Xet anh xa
: U Rmn Rm , (x, yn+1 , , ym ) = f (x) + (0, , 0, yn+1 , , ym )
4.3 Ham an. Khi xet ham an, i.e. phng trnh F (x, y) = 0, ta can xac nh khi
nao y co the giai theo x, y = g(x), va tnh kha vi cua g ?
Bai tap: Xet cu the F (x, y) = x2 + y2 1 = 0. Chng minh:
F
Co the giai y = g(x) tai lan can moi x = a (1, 1) va e y khi o = 0 (gradF
y
khong song song vi 0x).
Khong the giai y theo x tai moi lan can a = 1.
Nhan xet: Trc het xet he phng trnh tuyen tnh:
a11 x1 + +a1n xn +b11 y1 + +b1m ym = 0
a x
m1 1 + +amn xn +bm1 y1 + +bmn ym = 0
at A = (aij )mn , B = (bij )mm . Khi o, neu det B = 0, th co the giai y theo x:
y = B 1 Ax.
oi vi he phng trnh phi tuyen
F1 (x, y)= 0
F (x, y) = 0
m
IV.4 nh ly ham ngc - nh ly ham an. 57
Hn na, ta co
1
F F
Dg(x) = (x, g(x)), x U.
y x
Chng minh: at f (x, y) = (x, F (x, y)), roi ap dung nh ly anh xa ngc. Suy ra
ton tai f 1 (x, z) = (x, G(x, z)), (x, z) thuoc lan can (a, 0).
Khi o ham g(x) = G(x, 0) thoa ket luan cua nh ly.
Cong thc ao ham suy t cong thc ao ham hp. (Cac chi tiet xem nh bai tap)
Nhan xet: e tnh ao ham ham an, thng ta khong dung phep nhan ma tran tren,
ma tnh trc tiep nh sau. T F (x, g(x)) = 0, x U , ap dung qui tac day chuyen suy
ra ao ham ham an Dg , t he phng trnh:
m
Fi Fi gk
+ = 0, i = 1, , m; j = 1, , k,
xj k=1 yk xj
Ta cung co the dung cong thc vi phan co ien e tnh Dg . Chang han, vi m = 1,
F
neu (a, b) = 0, th y = g(x1 , , xn ) tai lan can (a, b). Khi thay y = g(x), ta co
y
F (x1 , , xn , y) = 0, x U , suy ra
F F F
dF = dx1 + + dxn + dy = 0.
x1 xn y
F F F
T dg = dx1 + + dxn ,
y x1 xn
g F/xj
suy ra cac ao ham rieng = , j = 1, , n.
xj F/y
V du. Cac v du sau yeu cau chi tiet hoa
a) Xet he phng trnh
xu + yv 2 = 0
xv 3 + y 2 u6 = 0
58
1. TCH PHAN
Xuat phap t bai toan trc quan ve viec tnh dien tch hnh phang gii han bi
o th ham dng tren mot oan, ta xay dng khai niem tch phan Riemann sau.
y
6
sup f
S
inf f
S
-
a S b x
T nh ngha suy ra
1.2 Tieu chuan Riemann. Cac ieu sau tng ng:
(i) Ham f kha tch tren A.
(ii) Vi moi > 0, ton tai phan hoach P tap A, sao cho U (f, P ) L(f, P ) < .
V du.
a) Neu f c (const), th U(f, P ) = L(f, P ) = cv(A), vi moi phan hoach P .
Vay f kha tch tren A va f = cv(A).
A
b) Ham Dirichlet
D(x) =
0 neu x hu t
1 neu x vo t
la khong kha tch Riemann tren [0, 1], v vi moi phan hoach P
L(D, P ) = 0, U (D, P ) = 1.
Khi n > 1, goi cac hop cua P0 la V1 , , Vk . Goi T la tong dien tch cac mat gia
2 hop ke nhau. Chon = /T . Cho P la phan hoach A ma |P | < . Khi o neu
S P ma S Vi , i = 1, , k , th S giao vi cac mat cua mot so hop thuoc P 0 . De
thay v(S) D, vi D la tong dien tch cac mat (cua cac hop V1 , , Vk ) giao vi
S . Vay
v(S) < T =
SP,SVi ,i
Chng minh (i) (ii): Ga s |f (x)| < M, x A. Theo tieu chuan Riemann, ton
tai phan hoach P0 sao cho
U (f, P0 ) I < /2 , I L(f, P0 ) < /2
Ap dung bo e, vi := /2M , ton tai > 0 thoa ket luan bo e. Cho P la phan
hoach ma |P | < . Goi P1 la cac hop cua P ma cha trong mot hop nao o cua P0 .
con P2 la cac hop cua P ma khong cha trong hop nao cua P0 . Khi o vi moi ho
iem P , ta co
f (S ) v(S) f (S ) v(S) + f (S ) v(S)
SP SP1 SP2
U (f, P0 ) + M /M < I +
N
(b1 a1 ) (bn an )
f (c1k1 , , cnkn ) f.
Nn k , ,k =1 A
1 n
Vay co the tnh gan ung tch phan bi tong Riemann neu tren (cong thc hnh ch
nhat).
62
1 N
1 k 1 N (N + 1) 1
Chang han xdx = lim = lim 2
= .
0 N N
k=1
N N N 2 2
1.4 Tap o c Jordan. Cho C Rn la tap gii noi. Ham ac trng cua C
nh ngha bi
C (x) =
1 neu xC
0 neu x C
Goi A la hop cha C . Khi o C goi la o c (Jordan) neuu C kha tch tren A va
goi the tch cua C la
v(C) = C .
A
Chu y la nh ngha tren khong phu thuoc hop A cha C .
T the tch c thay bi t o dai, dien tch khi n = 1, n = 2 tng ng.
Ve mat hnh hoc U (C , P ) la tong the tch cac hop thuoc P co giao vi C (the tch
ngoai); con L(C , P ) la tong the tch cac hop thuoc P cha trong C (the tch trong).
Bai tap: Goi C la hnh gii han bi ng cong va A la hnh ch nhat cho
hnh tren. Phan hoach A thanh cac hnh ch nhat bang nhau. Tm moi quan he
gia tong tren, tong di va so hnh ch nhat co giao vi C hay nam tron trong C .
T o suy ra cach tnh gan ung dien tch mot hnh tren mat phang hay tren man hnh.
1.5 Tch phan tren tap gii noi. Cho C Rn la tap gii noi, o c, va f : A R
la ham gii noi tren hnh hop A cha C . Khi o f goi la kha tch tren C neuu f C
kha tch tren A va nh ngha tch phan cua f tren C
f= f C .
C A
Chng minh: e o o gian oan cua ham f tai mot iem, ta co khai niem:
Dao ong cua f tren tap S la so o(f, S) = sup f (x) inf f (x).
xS xS
Dao ong cua f tai a c ky hieu va nh ngha bi
o(f, a) = lim o(f, B(a, r)).
r0+
Gii han tren la ton tai do tnh n ieu theo r. (Bai tap)
T nh ngha, ta co: o(f, a) = 0 khi va ch khi f lien tuc tai a. (Bai tap)
at B = {x : o(f, x) > 0} la tap cac iem gian oan cua f .
() Gia s(B) = 0. Vi > 0, at B = {x : o(f, x) }. Do B B ,
nen (B ) = 0. V B ong va gii noi nen no compact (bai tap). Vay ton tai hu
N
han hop S1 , , SN phu B co tong the tch v(Si ) < .
i=1
Goi P la phan hoach A sao cho neu S P th hoac S B = hoac S Si vi
i {1, , N } nao o.
at P1 = {S P : S B = } con P2 = {S P : i S Si }.
Neu S P1 , th o(f, x) < , x S . Do S compact co the lam mn P sao cho khi
S P1 , th supS f inf S f 2
Vay U (f, P ) L(f, P ) = ( + ) (sup f inf f )v(S)
S
SP1 SP2 S
2v(S) + M v(S), (M = sup f inf f )
A A
SP1 SP2
N
2v(A) + M v(Si ) < (2v(A) + M ).
i=1
64
nh
ly gia tr trung bnh: Neu f lien tuc va A lien thong , th ton tai c A sao cho
f = f (c)v(A).
A
V.3 Cac cong thc tnh tch phan. 65
V du.
a) Neu A, B o c, th A B o c, va v(A B) = v(A) + v(B) v(A b
B).
1
b) Neu f la ham lien tuc tren [a, b], th ton tai c [a, b] sao cho f (c) = f (x)dx
ba a
T nh ly tren suy ra cac cong thc tnh tch phan cho ham mot bien:
Cong thc Newton-Leibniz: Neu F la mot nguyen ham cua f tren [a, b], i.e.
F (x) = f (x), x [a, b], th
b
f = F (b) F (a).
a
Cong thc oi bien: Gia s g : [a, b] R kha vi lien tuc, f lien tuc tren g([a, b]).
Khi o
g(b) b
f= f g g.
g(a) a
Cong thc tch phan tng phan: Gia s u, v la hai ham kha vi lien tuc tren [a, b]. Khi
o
b b
uv = u(b)v(b) u(a)v(a) u v.
a a
y
6
g2
Cx
g1
-
a x b x
Cho C la hnh phang gii han bi o th hai ham g1 , g2 tren [a, b], vi g1 g2 .
e tnh dien tch C , vi moi x [a, b], goi d(x) la o dai cua oan thang Cx =
x R C = x [g1 (x), g2 (x)]. Khi o, ta co the a tch phan 2 lp ve lap cac tch
phan 1 lp:
b b g2 (x)
dt(C) = dxdy = d(x)dx = ( dy)dx
C a a g1 (x)
Tng t, oi vi viec tnh the tch. Cho f la ham lien tuc, dng tren [a, b] [c, d].
Xet khoi gii han bi o th f tren [a, b] [c, d], V = {a x b, c y d, 0 z
f (x, y)}. Vi moi x [a, b], ta co
d
S(x) = dien tch hnh thang {(y, z) : c y d, 0 z f (x, y)} = f (x, y)dy
c
Theo cach xay dng tch phan, ta co the a tch phan 3 lp ve lap cac tch phan 1 lp:
b b d
tt(V ) = dxdydz = S(x)dx = ( f (x, y)dy)dx
V a a c
f (x, y)dxdy = ( f (x, y)dy)dx.
C Cx
Chng minh: Trc het chng minh cho C = AB , vi A, B la cac hop trong R n , Rm
tng ng.
Gia s P, P la cac phan hoach A, B tng ng. Khi do P P la phan hoach A B
V.3 Cac cong thc tnh tch phan. 67
Tng t, ta co
L(f, P P ) L( f (x, y)dy, P ) U ( f (x, y)dy, P ) U (f, P P ).
B B
T o suy ra f = ( f (x, y)dy)dx.
AB A B
Vi C bat ky, ton tai cac hop A, B sao cho C A B . Thac trien f len toan bo
A B bi gia tr 0 ngoai C , roi ap dung tren ta co cong thc.
V du.
a) Gia s g1 , g2 : [a, b] R la cac ham lien tuc, va g1 g2 .
at C = {(x, y) : a x b, g1 (x) y g2 (x)}. Cho f la ham lien tuc tren C .
Khi o C la tap o c (bai tap) va
b g2 (x)
f (x, y)dxdy = ( f (x, y)dy)dx
C a g1 (x)
x2 y 2
c) e tnh dien tch Ellip E = { + 2 1}, ap dung cong thc Fubini ta co:
a2 b
b 2 b 2
Hnh chieu E len Ox la [a, a], nhat cat Cx = {y : a x2 y a x2 }.
a a
Vay dien tch
a a
b 2
b
a
a2 x2
v(E) = ( dy)dx = 2 a x2 dx
a ab a2 x2 a a
x x2 2
= 2ab(arcsin + a x2 )|aa = ab.
a a
68
Cong thc oi bien neu moi quan he cua s thay oi the tch cua mot hnh A khi qua
phep bien hnh g (phep oi bien). Ve mat a phng o co dan hnh chnh la nh
thc cua ao ham Dg . Cu the, ta co:
3.3 Cong thc oi bien. Cho g : U Rn thuoc lp C 1 tren tap m U Rn .
Gia s A la tap o c co bao ong A U , sao cho g la 1-1 va det Dg = 0 tren A.
Khi o neu f : g(A) R kha tch, th f g| det Dg| kha tch tren A va
f= f g| det Dg|.
g(A) A
Chng minh: V g C 1 nen thoa ieu kien Lipschitz tren A. Vay g(A) o c (xem
2.1). Ngoai ra, theo nh ly Lebesgue f g| det Dg| kha tch tren A.
e chng minh cong thc, ta da vao bo e khai trien:
Bc 1 (Bo e khai trien): Neu g C 1 va det Dg(a) = 0, th ton tai lan can (hop) Ua
cua a sao cho tren o
g = (n Tn ) (1 T1 ),
cos r sin
D(x, y)
| | = | det Dg(r, )| =
= r.
D(r, )
sin r cos
y
6
6
2
r*
g-
-x
0 R
-r
0 R
Chang han co the chuyen viec lay tch phan tren hnh tron thanh viec tch phan tren
hnh ch nhat nh v du sau
2 R
x2 y 2 2 2
e dxdy = er rdrd = (1 eR ).
x2 +y 2 R2 0 0
70
Bai tap: Ap dung cong thc Fubini va cho R + suy ra .
2
ex dx =
Phep bien oi nay hay c s dung khi mien co dang hnh tru. Chang han, vi tru
A = {x2 + y 2 1, 0 z 1}, ta co
1 2 1 1 2 1
z z r
dxdydz = rdrddz = zdz d dr = ln 2.
A 1 + x2 + y 2 0 0 0 1 + r2 0 0 0 1+r 2 2
z
6
s M
s
7
y
0 -
x
Ta co
f (x, y, z)dxdydz = f ( cos sin , sin sin , cos )2 sin ddd,
g(A) A
Bai tap: Chng minh tnh chat hnh hoc sau cua nh thc:
Xet hnh bnh hanh tao bi v1 , , vn Rn
A = {y Rn : y = x1 v1 + + xn vn , 0 x1 , , xn 1}
1
1. Lap luan sau cua Euler tai sao sai? Ta co 1 + x + x2 + x3 + = .
1x
1 1 1 1 1
Vay + 2 + 3 + = = .
x x x x(1 1/x) x1
1 1 1
Cong lai suy ra + 3 + 2 + + 1 + x + x2 + x3 + = 0, khi x = 0, 1.
x x x
2. Xac nh ban knh hoi tu va mien cua cac chuoi luy tha sau:
xk k (x + 2)k 1
a) 2
b) k!xk
c) (x 1) k
d) e) xk
k=1
k k=0 k=0
k+1 k=2
ln k k=1
2k k
(1)k 2k+1 1 x 2k
f) x g)
k=1
k k=1
k 2
3. Da vao phep lay tch phan hay ao ham qua dau tong, tnh cac tong sau:
xk+1
a) xk b) (k + 1)xk c) d) (k2 + 2k 2)xk
k=0 k=0 k=0
k+1 k=0
xk x2k+1 2k 2 + 1 k
e) (1)k f) g) x
k=1
k k=0
2k + 1 k=0
k!
4. ung hay sai: neu f kha vi vo han tren (a, b), th chuoi Taylor cua f tai c (a, b)
luon hoi tu.
5. ung hay sai: chuoi Taylor cua mot ham neu hoi tu, th hoi tu ve chnh ham
o.
1
6. Cho ham f (x) = e x2 (x = 0), f (0) = 0. Chng minh f kha vi vo han lan.
Chuoi Taylor cua f ?
7. Khai trien thanh chuoi Taylor tai 0 cac ham sau:
x 1
a) f (x) = sin3 x b) f (x) = 2
c) f (x) =
(1 x)(1 x ) (1 x)n
1+x
d) f (x) = a+x e) f (x) = ln
1x
x
1 t2
8. nh ngha ham sai so: erf(x) = e 2 dt.
2 0
Bieu dien ham di dang chuoi luy tha, viet 5 so hang au cua chuoi o.
Da vao chuoi tren tnh xap x gia tr erf(1).
x
sin t
9. nh ngha ham: Si(x) = dt.
0 t
Bieu dien ham di dang chuoi luy tha. Da vao chuoi tren tnh xap x gia tr
Si(1).
Bai tap 74
Chuoi Fourier
a+T T
1. Chng minh neu f co chu ky T , th f (x)dx = f (x)dx, a.
a 0
2. Cho f la ham kha vi lien tuc tren [, ]. Goi ak , bk va ak , bk la cac he so
Fourier cua f va f . Bang cach tch phan tng phan chng minh
ak = kbk , bk = kak .
Bang cac lay tch phan suy ra khai trien Fourier cua x2 , x3 , x4 , khi < x < .
Tai sao co the tch phan vao dau tong?
Bai tap 75
4. Cho f, g la cac ham lien tuc tren [a, b]. Chng minh
1/2 1/2
b b b
2 2
f g f g .
a a a
5. Cho T : Rn Rm la anh xa tuyen tnh. Chng minh ton tai M sao cho
T (h) M h, h Rn .
6. Xac nh phan trong, phan ngoai va bien cac tap sau trong Rn :
{x : x 1}, {x : x = 1}, {x = (x1 , , xn ) : xi Q, i = 1, , n}.
1
10. Cho 0 < xk < yk , xk+1 = (xk yk ) 2 va yk+1 = (xk + yk ). Chng minh xk < yk .
1
2
Suy ra (xk ), (yk ) hoi tu ve cung gii han.
1
11. Cho day (xk ) trong Rn . Gia s xk+1 xk < 2 , k. Chng minh (xk ) la
k +k
day Cauchy nen hoi tu.
1 1
12. Dung tieu chuan Cauchy, chng minh day so x k = 1 + + + (k N) la
2 k
khong hoi tu.
13. Neu chng minh chi tiet: trong R tap [a, b] ong, (a, b) m, va (a, b] khong ong
khong m.
Bai tap 76
a) Uk la m. b) Uk la m.
kN
kN
c) (Rn \ Uk ) la ong. d) (Rn \ Uk ) la ong.
kN kN
26. Chng minh neu C lien thong, th bao ong C lien thong.
27. Cho C = {(x, y) R2 : 0 < y x2 , x = 0} {(0, 0)}. Chng minh C lien
thong, nhng khong ton tai ng gap khuc trong C noi (0, 0) vi mot iem
khac thuoc C .
1
28. Cho C = {(x, y) R2 : y = sin , x = 0} {(0, y) : |y| 1}. Chng minh C
x
lien thong nhng khong lien thong ng, i.e. ton tai 2 iem thuoc C khong
the noi nhau bang ng cong trong C .
29. Tap Cantor C c xay dng nh sau: F0 = [0, 1].
1 2
F1 = [0, ] [ , 1], la tap t F0 bo i mot phan ba khoang m gia.
3 3
1 2 1 2 7 8
F2 = [0, ] [= , ] [ , ] [ , 1], la tap t F1 bo i mot phan ba khoang
9 9 3 3 9 9
m gia cua cac oan.
Tong quat, Fk la tap lap t Fk1 bo i mot phan ba khoang m gia cua cac
oan.
k k+1
e y Fk la hp 2k oan dang [ k , k ]. at C = k Fk . Chng minh:
3 3
a) Moi x C , co bieu dien duy nhat x = k=0 3k , vi ak {0, 2}.
ak
a) Chng minh ham Rn x d(x, X) la ham lien tuc. (HD: Chng minh
|d(x, X) d(x , X)| d(x, x ) )
Bai tap 79
23. Cho v du ham f lien tuc, gii noi nhng khong at max, min.
24. Cho f : K R lien tuc, K compact. Chng minh tap M = {x : f (x) = max
K
f}
la compact.
25. ung hay sai: khong ton tai toan anh lien tuc t [0, 1] len (0, 1).
26. Cho f : K f (K) la 1-1 lien tuc. Chng minh neu K compact, th f 1 lien
tuc. Neu K khong compact th sao?
1
27. Chng minh ham g(x) = sin lien tuc va gii noi, nhng khong lien tuc eu
x
tren (0, +).
28. Cho f : A Rm , A Rn . Ta noi f thoa ieu kien Lipschitz neuu
L > 0 : f (x) f (y) Lx y, x, y A
a) Chng minh neu f thoa ieu kien Lipschitz, th f lien tuc eu..
b) Xet xem tong, tch cac ham thoa ieu kien Lipschitz co thoa ieu kien
Lipschitz khong?
29. Chng minh neu f : R n Rm lien tuc, th o th Gf la tap ong va lien
thong.
30. Cho f : C R lien tuc, C lien thong. Chng minh neu f (x) = 0, x C , th
f (x) luon dng hay luon am vi moi x C .
31. Chng minh moi a thc bac le he so thc luon cot nhat mot nghiem thc.
32. Chng minh phng trnh x4 + 7x3 9 = 0 co t nhat hai nghiem thc.
33. Chng minh phng trnh: tgx = x co vo so nghiem.
34. Cho f : [a, b] [a, b] lien tuc. Chng minh f co t nhat mot iem bat ong, i.e.
iem x0 : f (x0 ) = x0 .
Bai tap 80
35. Cho f la ham lien tuc tren [0, 2] va f (0) = f (2). Chng minh to tai c
(0, 2), f (c) = f (c + ).
36. Cho f : [a, b] R lien tuc, f (a)f (b) < 0. Neu phng
phap xap x tm nghiem
phng trnh f (x) = 0. Ap dung tnh gan ung 2 vi sai so < 101 , bang cach
tm nghiem x2 2 = 0 tren [0, 2]
37. Vi cac gia tr nao cua R, th ham f (x) = x, xR la anh xa co?
38. Cho A : la anh xa tuyen tnh xac nh bi ma tran A = ac db
R2 R2 .
a) Chng minh neu a, b, c, d > 0, th A xac nh mot anh xa: R 2+ R2+ , vi
R+ = {x R : x > 0}.
b) Vi ieu kien cua a) nh ngha f : [0, 2 ] [0, 2 ], bi
cos cos f ()
A = ()
sin sin f ()
1, , n.
Tm cac he thc ma cac he so Ak , Bk phai thoa e g lien tuc.
Chng minh moi ham lien tuc tren [a, b] la gii han eu cua day ham tuyen tnh
tng khuc.
47. Viet a thc Berstein Bk (f ), cua ham f (x) = x2 , vi x [0, 1]. Tm k sao cho
1
Bk (f ) f = sup (|Bk (f )(x) x2 |) < .
x[0,1] 1000
48. Viet a thc Berstein Bk (f ), cua ham f (x) = x3 , x [0, 1]. Chng minh
(Bk (f )) hoi tu eu ve f .
49. Chng minh ham f (x) = ex , x R, khong la gii han eu cua day ham a
thc. (nh ly Weierstrass khong ung cho khoang m).
n
50. Cho A la tap ca ham co dang: h(x) = ai ebi x , n N, ai , bi R.
i=0
Khi o moi f C[0, 1], co la gii han eu cua day ham thuoc A hay khong?
51. Neu co mot day a thc hoi tu eu ve f tren [a, b], th f co kha vi?
1
52. Cho day a thc (Pk ): P0 (x) = 0, Pk+1 (x) = Pk (x) + (x Pk (x)2 ).
2
2 x 2
Chng minh qui na: 0 x Pk (x) , nen 0 x Pk (x) .
1 + k x k
T o suy ra (Pk ) hoi tu ve ham [0, 1] x x.
(ay la mot chng minh khac cho ieu: ham f (t) = |t| = t2 , t [1, 1], la
gii han eu cua day ham a thc).
1
53. Cho f C[0, 1]. Gia s vi moi k = 0, 1, f (x)xk dx = 0. Chng minh
0
f 0. (HD: Chng minh tch phan cua tch f vimoi a thc eu bang khong.
1
Sau o ap dung nh ly Weierstrass chng minh f 2 = 0).
0
54. Cho f : [0, 1] R khong la a thc. Gia s (Pk ) la day ham a thc hoi tu
eu ve f tren [0, 1]. Chng minh bac cua cac P k khong b chan.
(HD: Mot a thc P (x), bac n, c xac nh mot cach duy nhat bi gia tr
tai n + 1 iem x0 , , xn va co bieu dien qua cong thc noi suy Lagrange
n
j=i (x
xj )
P (x) = P (xi )i (x), i (x) = )
i=0 j=i (xi xj )
IV. ao ham
1. Cho f : Rn Rm thoa: M sao cho f (x) M x2 . Chng minh f kha
vi tai 0 va Df (0) = 0.
Neu f (x) < M x, th f co kha vi?
Bai tap 82
Tm cac tham so a, b, c sao cho S1 , S2 vuong goc vi nhau tai cac giao iem.
8. Tm vector tiep xuc vi cac ng cong tham so hoa:
a) c(t) = (3t2 , et, t + t2 ), tai iem ng vi t = 1.
b) c(t) = (2 cos t, 2 sin t, t), tai iem ng vi t = /2.
9. Tm hng ma f (x, y, z) = x2 y sin z , tang nhanh nhat tai lan can (3, 2, 0).
10. Tm hng ma f (x, y) = ex2 y, giam nhanh nhat tai lan can (0, 0). Ve cac ng
mc.
11. ung hay sai: Mot ham f xac nh tren (a, b), kha vi tai c, va f (c) > 0,
(HD: Xet ham: f (x) = x neu x hu t, f (x) = sin x neu x vo t. Chng minh
f (0) > 0, nhng f khong n ieu lan can 0)
12. Chng minh tnh chat Darboux: Neu f kha vi tren [a, b], th f nhan moi gia tr
nam gia f (a), f (b).
(HD: Cho la mot gia tr nam gia f (a) va f (b). Chng minh g(x) = f (x)x
at cc tr tai c (a, b)).
1
13. Cho f (x) = x2 sin neu x = 0, f (0) = 0. Chng minh f kha vi, nhng f
x
khong lien tuc.
Bai tap 83
14. Chng minh ham so sau co cac ao ham rieng tai (0, 0) nhng khong lien tuc
x
f (x, y) = , neu y = 0; f (x, y) = 0, neu y = 0.
y
15. Ham f goi la kha vi theo hng v Rn tai a neuu ton tai
f (a + tv) f (a)
Dv (a) = lim .
t0 t
a) Chng minh neu f kha vi tai a, th f co ao ham theo moi hng tai a, va
Dv f (a) =< grad f (a), v >
b) Chng minh f co ao ham theo moi hng cha chac f kha vi.
xy
(HD: Xet ham f (x, y) = 2 neu x2 = y, f (x, y) = 0 neu x2 = y.
x +y
x2 y
Hay ham f (x, y) = 4 neu (x, y) = (0, 0); f (0, 0) = 0.
x + y2
16. Xet tnh kha vi cua cac ham
a) f (x, y) = 3 x3 + y3 .
xy
b) f (x, y) = 2 2 neu x, y = 0, f (0, 0) = 0.
x +y
x2 y 2
c) f (x, y) = neu x, y = 0, f (0, 0) = 0.
x2 y 2 + (y x)2
d) f (x, y) = |x| + |y|.
17. Kiem tra cong thc ao ham ham hp:
a) f (u, v, w) = u2 v + v2 w, vi u = xy, v = sin x, w = ex .
b) f (u, v) = u2 + v sin u, vi u = xeu , v = yz sin x.
18. Cho f : R R va F : R2 R la cac ham kha vi. Gia s F (x, f (x)) 0, va
F F/x
= 0. Chng minh f = , vi y = f (x).
y F/y
19. Xet phep oi bien toa o cc: x = r cos , y = r sin .
Cho f : R2 R kha vi, vaF (r, ) = f (x, y). Chng minh
1
(D1 F (r, ))2 + (D2 F (r, ))2 = (D1 f (x, y))2 + (D2 f (x, y))2
r2
20. Qua phep quay goc , toa o cu (x, y) va mi (u, v) co quan he sau
x = u cos v sin , y = u sin + v cos
26. Cho f : R R kha vi. Gia s |f (x)| L, x. Chng minh f thoa ieu kien
Lipschitz: |f (x) f (y)| L|x y|, x, y R.
Suy ra ieu kien e ham kha vi f : Rn Rn la anh xa co. Tm v du.
27. Cho f : [a, b] R la ham kha vi. Gia s 0 < m < f (x) M , x [a, b], va
f (a) < 0 < f (b). Sau ay la mot phng phap tm nghiem cua f .
a) Chng minh g(x) = x M1 f (x) xac nh mot anh xa co tren [a, b].
b) Cho x0 [a, b] va xk+1 = xk M1 f (xk ), k N. Chng minh day (xk ) hoi tu
ve nghiem duy nhat x cua f .
|f (x0 )| m k
c) Chng minh sai so: |xk+1 x | 1
m M
Bai tap 85
29. Ap dung tnh chat cua ao ham, rut gon bieu thc:
x+y
f (x, y) = arctg x + arctg y arctg .
1 xy
x2 y 2
32. Cho f (x, y) = xy neu x, y = 0, f (0, 0) = 0. Chng minh
x2 + y 2
2f 2f
(0, 0) = (0, 0).
xy yx
khac 0 tai (x0 , y0 ), va khi o phep bien oi ngc x = x(u, v), y = y(u, v) co
cac ao ham rieng thoa
x 1 v x 1 u
= =
u y v y
y 1 v y 1 u
= =
u x v x
Bai tap 86
x2 y 2 xy
36. Cho f (x, y) = ( , 2 ). Xet tnh kha nghch a phng cua f tai
x + y x + y2
2 2
(0, 1).
37. Xet tnh kha nghc a phng cua cac phep bien oi
a) Toa o cc: R2 (r, ) (r cos , r sin ) R2 .
b) Toa o cau: R3 (, , ) ( cos sin , sin sin , cos ) R3 .
Mo ta hnh hoc va tm cac mien macac phep bien oi tren la song anh.
38. Cho f : R2 \ {(0, 0)} R2 \ {(0, 0)}, f (x, y) = (x2 y2 , 2xy).
a) Chng minh det Df (x, y) = 0, (x, y), nhng f khong kha nghch tren R 2 \
{(0, 0)}.
b) Chng minh f la n anh tren A = {(x, y) : x > 0}. Tm f (A).
c) Tnh Dg(1, 0),trong o g la anh xa ngc a phng cua f .
39. Cho f : Rn Rn , f (x) = x2 x. Chng minh f C , va la song anh t
hnh cau n v len chnh no, nhng f 1 khong kha vi.
x 1
40. Cho f (x) = + x2 sin neu x = 0, f (0) = 0. Chng minh f kha vi va
2 x
f (0) = 0, nhng f khong kha nghc a phng tai 0.
ieu nay co mau thuan g vi nh ly ham ngc khong?
41. Cho f : Rn Rn thuoc lp C 1 va f (x) c < 1, x at g(x) = x + f (x).
Chng minh g la song anh. (HD: Hay chng minh gy (x) = y f (x) la anh xa
co, roi dung nguyen ly iem bat ong.)
42. Cho f : Rn+k Rn la ham lp C 1 . Gia s f (a) = 0 va Df (a) co hang n
Chng minh vi moi c u gan 0, phng trnh f (x) = c luon co nghiem.
43. Cho f : R R thuoc lp C 1 . Xet phep bien oi
u = f (x)
v = y + xf (x)
Chng minh neu f (x0 ) = 0, th bien oi tren kha nghc a phng tai x0 , y0 )
va bien oi ngc co dang x = f 1 (u), y = v + uf 1 (u).
44. Tai nhng gia tr nao cua x ma t phng trnh F (x, y) = y 2 + y + 3x + 1 = 0,
co the giai y = y(x) la ham kha vi tai lan can iem o. Trong trng hp o
dy
hay tnh .
dx
45. Cho (x0 , y0 , z0 ) la mot nghiem cua he:
z 2 + xy a = 0, z 2 + x2 y 2 b = 0.
Tm ieu kien e co the giai tai lan can nghiem tren x = f (z), y = g(z) la cac
ham kha vi. Trong trng hp o hay tnh f (z), g (z).
46. Cho f : R3 R, g : R2 R la cac ham kha vi. Xet F (x, y) = f (x, y, g(x, y)).
a) Tnh DF (x, y) theo cac ao ham rieng cua f va g .
b) Neu F (x, y) = 0 vi moi x, y, tnh D1 g, D2 g theo cac ao ham rieng cua f .
Bai tap 87
56. Bai toan xap x bac n, bnh phng be nhat: Cho hai ai lng x, y ma quan he
gia chung c cho bi bang d lieu sau (nh quan trac thc nghiem chang
han)
x x1 x2 xm
y y1 y2 ym
a thc Ax2 + Bx + C goi la xap x bac 2 trung bnh bnh phng be nhat cua
f . Tong quat hoa cho xap x bac n, trung bnh bnh phng be nhat cho ham
lien tuc tren [a, b].
Bai tap 89
16. Dung cong thc Fubini chng minh tnh oi xng cua ao ham rieng cap 2:
2f 2f
Neu f C 2 (R2 ), th = .
xi xj xj xj
2
f 2f
(HD: Gia s D(a) = (a) (a) > 0. Khi o, do f C 2 , D(x) > 0
xi xj xj xj
tren mot lan can hop cua a. Ap dung cong thc Fubini a ra ieu vo ly)
17. Tnh
a) dxdy , vi A la tam giac gii han bi cac ng: x = 0, y = 0, x + y = 1.
A
b) (x + y + z)2 dxdydz , vi A = {(x, y, z) : x + y + z 1, x, y, z 0}.
A
19. Tnh
2 2
sin x
a) dxdy . b)
1 2
e 2 y dydx.
0 y x 0 x
1 1 x ln 16 4
e 1
c) dxdy . d) dydx.
0 y2 x 0 ex/2 ln y
(Cac ham trong dau tch phan co nguyen ham khong la ham s cap!)
20. a ve tch phan mot lp cac tch phan sau:
x
a) d d f ()d.
0 0 0
1 1 x+y
b) dx dy f (z)dz.
0 0 0
21. Tnh:
1 1
a) (x4 y 4 )dxdy , bang phep oi bien u = x2 y2 , v = 2xy.
0 0
1 1
b) (x2 + y 2 )dxdy , bang phep oi bien x = u + v, y = u v.
0 y
24. Cho la ham kha vi tren [a, b], f la ham lien tuc tren [a, b]. Chng minh
(x)
d
f (t)dt = f ((x)) (x).
dx (a)
1 1
b) Cho p, q 1 va + = 1. Ap dung a) cho (x) = xp1 suy ra
p q
p q
+
p q
32. Bai tap nay nham tnh the tch hnh cau B n (r) = {x Rn : x r}.
a) Chngminh v(B n (r)) = n rn , trong o n = v(B n (1)).
b) Tnh 2 2 (1 x21 x22 ) 2 dx1 dx2 .
n2
x1 +x2 1
c) Suy ra bieu thc quan he gia n va n2 .
d) Tnh n . T o suy ra v(B n (r))
n 2n+1 n
(S: 2n = , 2n+1 = )
n! 1.3 . . . (2n + 1)
33. Cho T la song anh tuyen tnh tren R n . Chng minh
2
e<T x,T x> dx = ex | det T 1 |.
B(0,r) T (B(0,r))
n/2
Cho r , suy ra e<T x,T x> dx = .
+ R
n | det T |
ac biet, ta co
2
ex dx =