Vous êtes sur la page 1sur 175

ISBN 972-8418-58-2

I II
9 7897
ESTAO DO ORIENTE ESTACIN DE ORIENTE ORIENTE STATION
A propsito de uma Cabeleira Prateada
A propsito de una Cabellera Plateada
Concerning a Silvery Roof .
Alvaro Siza
109

Estao do Oriente: Plataforma Intermodal de Efeitos Urbanos Marcantes


Estacin de Oriente: Plataforma Intermodal con importantes consecuencias Urbanas
Oriente Station: a n Intermodal Concourse with Important Consequences for the City
Antnio Pinto
111

A Estao do Oriente vista por um Engenheiro de Estruturas


La Estacin de Oriente vista por un I ngeniero de Estructuras
The Oriente Station seen by a Struclural Engineer
Arantes e Oliveira

Lisboa. Cidade Mgica


Lisboa. Ciudad Mgica
Lisbon. MagicaI City
Joo Soares

Concepo e Projecto
Concepcin y Proyecto
Conception and Project
Santiago Calatrava
119

Olhar a Obra
La Obra Contemplada
Contemplating Work
Renato Monteiro

A cidade. a estao e o rio


La ciudad. la estacin y el rio
The city. the station and the river
Philp Jodidio
1117

Dados tcnicos. ficha tcnica da obra


Datas tcnicos. ficha tcnica de la obra
Tech nical data. technical credits

1173
A PROPSITO D E U MA CABELEIRA PRATEADA

A PROPSITO DE UNA CABELLERA PLATEADA

CON CERNI N G A SILVERY ROOF

LVARO SIZA

ESTAO DO ORIENTE: PLATAFORMA I NTERMODAL DE EFEITOS URBANOS MARCANTES

ESTACIN DE ORI ENTE: PLATAFORMA I NTERMODAL CON I MPORTANTES CONSECUENCIAS URBANAS

ORIENTE STATION: AN I NTER-MODAL CON COURSE WITH I MPORTANT CONSEQUE NCES FOR THE CITY

ANTNIO PI NTO

A ESTAO DO ORI ENTE VISTA POR UM ENGENH EIRO DE ESTRUTURAS

LA ESTACIN DE ORI ENTE VISTA POR UN I N G EN I ERO DE ESTRUCTURAS

THE ORIENTE STATION SEEN BY A STRUCTURAL E N G I N EER

ARANTES E OLIVEIRA

LISBOA. CIDADE MGICA

LISBOA. CIUDAD MGICA

L lSBON. MAGI CAL CITY

JOO SOARES
lvaro Siza
A propsito de uma cabeleira prateada

A propsito de una cabellera plateada


Concerning a silvery rool

A escolha do projecto de Santiago Calatrava para a Estao La eleccin deI proyecto de Santiago Calatrava para la The choice of Santiago Calatrava plan for the Oriente Station
do Oriente s pode ter uma interpretao: o desejo de dispor Estacin de Oriente slo puede tener una interpretacin: el can be interpreted only one way: it denotes a desire to create
de um t rao fundador da nova rea da cidade de Lisboa. deseo de disponer de un rasgo distintivo y creador en esta a feature whieh would serve as a foundation for the new area
igualmente capaz de influncia transformadora em relao nueva zona de la ciudad de Lisboa. capaz igualmente de of the city of Lisbon and be capable of exerting a transform
aos terrenos interiores que o Plano s debilmente inclura. ejercer un influjo transformador sobre los terrenos que el ing influence over the a reas which the Plan had included
Seria por isso legtimo pensar que o desenvolvimento pro Plan slo contemplaba marginalmente. Parecera. por tanto. somewhat weakly. II would therefore be legitimate to think
gressivo desse Plano se iria referir claramente cruz tra legtimo pensar que el desarrollo progresivo deI Plan iba a that the progressive development of this Plan would refer
balhada por Calatrava. glorificando a slida base e a delica aludir sin ambages a la cruz elaborada por Calatrava. glori clearly to Calatrava's cross. glorifying its solidly built base
da cabeleira propostas pelo arquitecto. ficando la slida base y la delicada cabellera propuestas por together with the delicate roof proposed by the architect.
Nada disso. O valor do p rojecto est na compreenso da fun el arquitecto. Nothing could be further from the truth. The value of the pro
cionalidade de uma estao onde se interligam caminho de Nada de eso. El valor deI proyecto est en la comprensin de ject lies i n understanding the functionality of a station which
ferro. metropolitano e transporte rodovirio. Recusando a la funcionalidad de una estacin en la que confluyen ferro combines tra i ns. the underground and road transport.
nostalgia ante a quase irresistvel memria das estaes de carril. metropolitano y transporte por carretera . Rechazando Tuming its back on nostalgia for the almost irresistible
outros tempos. a Estao do Oriente assumida como u m la nostalgia ante el casi irresistible recuerdo de las esta memory of stations from another age. the Oriente Station is
outro signo da cidade. diferente e indispensvel. Nem monu ciones de otros tiempos. la Estacin de Oriente fue concebi dearly meant as a new. different and indispensable sign
mental nem diluda no tecido u rbano. da como otro smbolo. diferente e indispensable. de la ciu within the city - neither monumentally isolated nor diluted
Aparentemente sujeito a uma cedncia indiscriminada a no dad: ni monumental ni diluido en el tejido urbano. into the rest of the urban tissue.
sei que presses. o desenvolvimento do Plano ignorou a Aparentemente sujeto a una cadencia indiscriminada. a no The development of the plan appears to have been subject
importncia do que promovera. Ficou. assim. a meio cami se sabe qu presiones. el desarrollo deI Plan ignor la ed to an indiscriminate bowing to unknown pressures.
nho entre o conceito convencional de u m 'Plan Masse' e a importancia de lo que promova . Qued as a medio camino ignoring the importance of what it had originally promoted. II
crena (eventualmente j ustificada) na criatividade indefinvel entre el concepto convencional de un Plan Director y la therefore got stuck halfway between the conventional con
da catica sobreposio que caracteriza o crescimento de creencia (eventua lmen te justificada) en la creatividad cept of a Plan Masse and the (possibly justified) belief in the
tantas cidades contemporneas. quando distantes de u m indefinible de la catica superposicin que caracteriza aI indefinable creativity of the chaotic inter-layering which now
ncleo histrico (ordenador. p o r introduo. o u inibidor. por crecimiento de tantas urbes contemporneas alejadas de un characterises the growth of so many contemporary cities.
receio). ncleo histrico (que ordena por induccin. o inhi be por away from their historie centres (which induce some kind of
Entretanto e independentemente disso. a cabeleira prateada receIo) . order. or inhibit change through fear of breaking with the past)o
no deixar de t ransmitir uma mensagem de vontade de Entretanto. y con independencia d e l o anterior. la plateada Meanwhile. independently of this. the silvery roof will contin
cidade; ou ento. carregada de gente. partindo os carris. cabellera no dejar de tra nsmitir un mensaje de voluntad ue to transmit the message that there is a will to create a
saltando obstculos. percorrer o curto espao at ao mar. urbana . Atestada de gente. divi diendo las vias. superando city; otherwise. loaded with people. breaking the rails and
sobre u m Tejo esplndido e difcil de conspurcar. acenando obstculos. recorrer el corto trecho hasta el mar sobre un j u mping over obstades. it will walk the short distance down
ao Terreiro do Pao. aos Jernimos. ao Centro Cultural e Taj o esplndido e incorruptible. saliendo aI encuentro deI to lhe sea. a n d sail out over a splendid Tagus i mpossible to
Torre de Belm - jangada de ao e de vidro e de beto. Terreiro do Pao. deI Centro Cultural y de la Torre de Belm: sully. Waving as it passes Terreiro do Pao. Jernimos and
armada de acero. cristal y h orm ign . the Tower of Belm. it will continue its voyage - a raft ma de
of steel and glass and concrete.

Porto. Novembro 1998 Oparto, noviembre de 1988 Oporto. November 1998

lvaro Siza lvaro Siza lvaro Siza


Arquitecto Arquitecto Archilect
Antnio Pinto
Estao do Oriente: Plataforma intermodal de efeitos urbanos marcantes

Estacin de Oriente: Plataforma intermodal con importantes consecuencias urbanas


Oriente Station: An Inter-modal Concourse with Important Consequences for the City

Sonhar. Conceber. Programar e Executar tudo de forma me Sonar. concebir. programar y ejecutar. sta es. en m i The best way for me to summarise the project for the
tdica. com grande perseverana e com permanente apelo ao opinin. la mejor sntesis de un trabajo realizado con mto Oriente Station. Lisbon's inter-modal Iransport concourse.
entusiasmo e brio profissional dos que participaram nessa do. con gran perseverancia y recurriendo siempre ai entusi is lo say that the whole thing was dreamed. conceived. pro
esplndida obra de arte que a Estao do Oriente. Gare In asmo y la profesionalidad de aquellos que han participado grammed and executed methodically and wilh g real perse
temodal de Lisboa. a melhor sntese do trabalho realizado. en esa esplndida obra de arte que es la Estacin de Oriente. verance. drawing permanently on lhe enlhusiasm and pro
Em 1993. quando se iniciaram os estudos para a definio do la nueva plataforma intermodal de Lisboa. fessionalism of ali Ihose involved.
conceito urbano da profunda reconverso da Zona de Inter En 1 993. cuando se iniciaron los estu dios para defin ir el con ln 1 993. when we began sludies lo deline the urban concept
veno da Expo '98. houve. desde logo. a percepo que a cepto de la profunda recuperacin u rbanstica de la Zona de for the far-reaching renovation of the EXPO '98 Redevelop
criao de uma nova centralidade na rea Metropolitana de I ntervencin de la Expo '98. comprendimos de inmediato ment Area. we i mmediately realised thal the creation of a
Lisboa. implicava u m ambicioso programa de infra-estrutu que la creacin de un nuevo centro en el rea Metropolitana new central focus in the Lisbon Metropolitan Area would
ras de acessibilidades e de novos sistemas de transportes. de Lisboa i mplicaba un ambicioso programa de infraestruc i nvolve an ambitious programme to build access and new
Nesse processo de planeamento. em que a Parque Expo turas de acceso y nuevos sistemas de transporte. transporl system infrastructures.
funcionou como animador da reflexo conjunta dos vrios Durante el proceso de planificacin. en el que Parque Expo Throughout this planning p rocesso in which Parque EXPO
operadores. designadamente a C.P. (Caminhos de Ferro Por fue el gran impulso r de la reflexin conjunta de los diversos was the great moving force for j oint refleclion by the various
tugueses). o Metropolitano de Lisboa. a Carris. a Ana (Trans operadores en j uego -CP (Caminhos de Ferro Portugueses). Iranspor! operalors CP (Porluguese Railways) . the Lisbon
portes e Navegao Area) e a Cmara Municipal de Lisboa Metropolitano de Lisboa. la empresa de autobuses Carris. Metro. the Carris bus company. ANA (air transpor!) it was
'
(Departamento de Circulao e Trfego). foi relativamente Ana (Transportes e Navegao Area)- y dei Ayuntamiento relalively easy to see Ihat an opportunily had been created
fcil entender que estava criada a oportunidade para se de Lisboa (Concejala de Circulacin y Trfico). no fue difcil to build the first inter-modal passenger concourse for the
construi r a primeira grande Plataforma Intermodal de Pas darse cuenta de que sta era la oportunidad para constru i r metropolitan area.
sageiros escala metropolitana. l a primera gran estacin intermodal d e pasajeros dei rea ln olher words. ii was nol enough simply lo provi de large
Ou seja. no bastava vir a dispor de meios de transporte pe metropolitana. scale passenger transport facililies. an absolutely essential
sado de passageiros. condio essencial ao escoamento dos En otras palabras. no bastaba con proporcionar i n fraestruc condilion to ensure effective visitor flow throughout the five
fluxos de visitantes da Exposio durante os cerca de 5 me turas adecuadas para el transporte de pasajeros a g ran months 01 the Exposition. The urban structure of lhe new
ses do seu funcionamento. A estrutura u rbana do novo peda escala. condicin sine qua non para asegurar de manera efi chunk of city and eastern Lisbon required a guarantee of
o de cidade e da rea oriental de Lisboa. exigiam a garantia. caz el flujo de visitantes de la Exposicin durante los cerca future effectiveness 01 this model of public transporto ali
para o futuro. de eficcia do modelo baseado no transporte de cinco meses que iba a durar: la estructura urbanstica de means 01 transporl flowing to lhe same piace. individual
pblico: todos os modos a conflurem no mesmo local. o esta nueva parte de la ciudad y dei rea oriental de Lisboa transporto suburban and long-haul road and rail transport
transporte individual. o transporte suburbano e o transporte requera la garanta. para el futuro. de la eficacia de este all articulating with urban public transporto
de longo curso a rebaterem no transporte pblico urbano. modelo basado en el transporte pblico en el que con fluyen The lunclional programme of the Inter-modal concourse
O programa funcional da Plataforma Intermodal foi ento en un mismo punto distintos modos de transporte: el i ndi was drawn up based on lhe specifications provided by CP
elaborado com base nas especificaes fornecidas pela CP vidual. el suburbano y el de larga distancia. todos ellos articu (the rail componen!). Metropolitano de Lisboa (Melro).
(componente ferroviria). Metropolitano de Lisboa (compo lados con el urbano. Lisbon Municipal Council (Bus Terminal and Car Park) and
nente metropolitana). Cmara Municipal de Lisboa (compo En consecuencia. el programa funcional de la plataforma ANA. for the pari concerned wilh arliculation with Lisbon
nente rodoviria e parque de estacionamento dissuasor) e intermodal se elabor sobre la base de las especificaciones Airport (check- i n ai Oriente Stalion). The terms 01 reference
ANA na componente de articulao com o Aeroporto de Lis sum inistradas por CP (el componente ferroviario). el Metro for lhe inlernalional tender for the seleclion and conlracl
boa ('check-in' na prpria Estao do Oriente). polotano de Lisboa (Metro). el Ayuntam iento de Lisboa (ter i n g of lhe design team. launched by Parque EXPO ai lhe end
Os termos de referncia do concurso internacional para a m inal de autobuses y estacionamiento disuasorio) y ANA. en of 1 993. delined the funclional principies for lhe concourse.
seleco e contratao da equipa projectista. lanado pela lo referente ai enlace con el Aeropuerto de Lisboa (con fac namely:
Parque Expo no final de 1993. vieram a definir os princpios turacin en la propia Estacin de Oriente). Separation between suburban transport (short distance and
funcionais da Plataforma. designadamente: Las condiciones fijadas en el concurso internacional. convoca with peaks and troughs) and i nler-urban transport (occa
Separao entre os fluxos de transporte suburbano (pendu do a finales de 1 993 por Parque Expo para la seleccin y con sional and over medium to long distances):
lar e de curta distncia) e os fluxos de transporte interurba tratacin dei equipo que se encargara dei proyecto. definieron Segregation between pedeslrian areas and transporl: city
no (ocasional e de mdia/longa distncia); los principios funcionales dei intercambiador. Especialmente: and suburban buses. trains. melro and taxis:
Segregao entre espaos de circulao pedonal e os referi Separacin entre los flujos de transporte suburbano (de The creation 01 arrival and departure areas wilh i ndividu
dos meios de transporte: autocarros urbanos e suburbanos. corta distancia y con horas punta) e interurbano (ocasional y alised and specific Ireatmenl for each means of Iransport
comboios. metropolitano e txis: de media y larga distancia): u n der consideration:
12
13

Criao de zonas de chegada e zonas de partida com trata Segregacin entre los espacios de circulacin peatonal y los Provision of logistical back-up like, Kiss and areas (light
mento individualizado e especfico a cada modo de transpor referidos medios de transporte: a utobuses urbanos y subur vehicles and taxis) and support car parks (users. long
te considerado; banos, tren, metro y taxis; range rail Iravel and park and ride).
Dotao de complementos logsticos como reas de 'Kiss Creacin de zonas de llegada y de salida con un tratamiento Finally, there had lo be a guaranlee Ihal the urban mesh
and Ride' (viaturas ligeiras e txis) e parques de estaciona indivi dualizado y especfico para cada modo de transporte would remain permeable, ensuring thal Ihere would be
mento de apoio (utilizadores, longo curso da CP e parque contemplado; easy access belween the western and eastern sides of the

and 'ride'). Dotacin de respaldo logstico, como por ejemplo zonas de railway and avoiding the traditional effect of railway lines.
Finalmente, tinha que se garantir a permeabilidade urbana, "Kiss a n d Ride" (vehculos ligeros y taxis) y aparcamientos Bul. in addilion lo this, iI was also necessary to serve users
por forma a que a acessibilidade entre as zonas poente e de apoyo (para usuarios, viajeros de larga distancia en fer aI lhe h i g hesl possible levei a n d provide exlra services thal
nascente da linha do caminho de ferro fosse o mais facilita rocarril y pblico en general), are imporlanl in Iheir day-to-day lives: convenience stores,
da possvel e que evitasse o efeito de barreira tradicional das Finalmente, tena que garantizarse la permeabilidad urbana, a shopping gallery. areas with cafes and restaurants,
vias frreas. facilitando todo lo posible la accesibilidad entre las zonas leisure areas.
Mas havia ainda que servir os utentes o melhor possvel e occidental y oriental de las vas frreas y evitando su tradi Of all the various big international names inviled lo take parI
proporcionar-lhes servios complementares que, para o seu cional efecto barrera. in the tender, Architecl Santiago Calatrava was lhe one who
dia-a-dia, eram importantes: lojas de convenincia, galeria Pero tambin era necesario brindar a los usuarios las mxi besl understood the funclional specificity of lhe projecl and

comercial. zona de cafetarias e restaurao, espaos de ani mas prestaciones posibles y proporcionarles servicios com presented an archileclural design thal was unique. lhe one

mao. plementarios importa ntes para s u vida cotidiana: autoservi which was most well integraled in lhe city. in addilion to
O Arqo Santiago Calatrava foi. de entre os vrios grandes no cios, galera comercial. cafeteras, restaurantes y zonas de a dding value through its symbolism. This is why he was
mes internacionais convidados, aquele que melhor com esparcimiento. selecled lo be the architect of lhe Lisbon Inter-modal
preendeu as especificaes funcionais e o que apresentou o De entre los grandes nombres internacionales invitados, el Transporl Concourse (Oriente Station). This is why the end
produto arquitectnico mais singular, de melhor integrao arqu itecto Santiago Calatrava fue quien mejor comprendi resull is a great cily square, not only in its configuralion a s
urbana e de maior valor emblemtico. Da a sua seleco las especificaciones funcionales y q u ien present el proyecto a Iree-lined square (lhe trees are mad e o f sleel a n d glass)
como projectista da Gare lntermodal de Lisboa (Estao do ms singular; el que mejor se integraba en el conjunto bul also as a meeting place for people, where Ihey can enjoy

Oriente). Da o resultado obtido de uma Plataforma I ntermo urbano y el de ms valor emblemtico. De a h que resultara lhe space. move around, come and go. and simply be.

dai que uma grande praa urbana, no s na sua configu seleccionado para realizar la plataforma intermodal de
rao de praa arborizada (de rvores de ao e vidro), como Lisboa (Estacin de O riente). De a h. tambin, que el resul
tambm local de encontro de gentes, de fruio de espaos, tado obtenido sea una gran plaza urbana, no slo por su con
de passar, de ir, de vir e de estar. figuracin como espacio arborizado (con palmeras de acero
y cristal), sino tambin como punto de encuentro, como un
lugar donde disfrutar dei espacio, donde pasear, de ir y venir
o, s i mplemente, estar.

Lisboa. Oulubro de 1998 Lisboa. oclubre de 1998 Lisboa. Oclober 1998

Antnio Pinto Antnio Pinto Antnio Pinto


Chairman af lhe Board of M anagement
,
Presidente do Conselho de Administrao Presidente del Consejo de Administracin

da Gare Inlermodal de Lisboa. S.A. de la Gare Inler modal de Lisboa. S.A. or Gare Inlermodel de Lisboa. SA
de 1994 a 1998 de 1994 a 1998 rrom 1994 lo 1998
Arantes e Oliveira
A Estao do Oriente vista por um engenheiro de estruturas
La Estacin de Oriente vista por un ingeniero de estructuras
lhe Oriente Station seen by a struclurat engineer

Construda em Lisboa. junto da EXPO '98. a Estao do Ori La Estacin de Oriente construida en Lisboa junto a la Expo Buitl in Lisbon. alongside EXPO '98. the Orient Station is a
ente. . como estao intermodal. uma obra de arquitectura 98 es. como estacin intermodal. una obra de arquitectura complex work 01 architecture. like any inter-modal facility.
muito complexa. muy compleja . However. I have been asked to comment on it in my capaci
Foi com o engenheiro de estruturas que. porm. nos coube Es en m i condicin de i ngeniero de estructuras como puedo Iy as a structural engineer. Therelore. without intending to
coment-la. Sendo assim. e sem pretender diminuir o inte comentaria. Por tanto. y sin pretender subesti mar el i nters diminish the struclural i nteresl which lhe work as a whole
resse estrutural que a obra toda oferece. entendemos dever estructural que la obra en su conjunto merece. entiendo que offers. I Ihink I should limil my considerations to lhe part 01
lim itar as nossas consideraes parte da estao que. com debo lim itar mis consi deraciones a la parte de la estacin the stalion which quite rightly most i mpresses the people
razo. m a is impressiona as pessoas que a visitam ou a con que -con razn- ms impresiona a las personas que la visi who visil or contemplale ii: the great nave that the Irains
templam: a nave onde passam os comboios. tan o contem plan: la gran nave por la que pasan los trenes. pass Ihrough. @
A impresso que parece colher-se de todas essas pessoas La i mpresin que parece desprenderse de la mayora de The i mpression that most people have is Ihat they leel as iI
a de que se sentem perante uma construo que. parecen estas personas es que se encuentran ante una construccin . they are in a construction which. although i t seems

do-lhes indubitavelmente moderna. consideram estranha que. aunque de aspecto indudablemente moderno. les undoubtedly moderno they still consider strangely lamiliar. It
mente familiar. E a uma catedral gtica que a comparam resulta extra na mente familiar. Con frecuencia la comparan a is frequently compared to a Golhic cathedral. My comments
com frequncia. Pensmos. pois. orientar os nossos comen-. una catedral gtica . Por tanto. me propongo orientar m ls will therefore be guided towards analysing how far true this
t rios no sentido de analisar at que ponto tm razo. isto . comenta rios en el sentido de a nalizar hasta qu punto tienen is. i . e .. what similarities and dissimilarities there are
em que medida se aproxima ou se afasta de uma nave gti razn: es decir. en qu medida la nave de Santiago Calatrava between this nave by Santiago Calatrava and a Gothic nave.
ca a nave de Santiago Calatrava. se acerca o se aleja de las naves gticas. Conlronted wilh the need to conceive the geometry of lhe
Confrontados com a necessidade de conceber a geometria Ante la necesi dad de concebir la g eometra de las estruc struclures Ihey wanted to build. the builders of a former age
das estruturas que pretendiam construir. os antigos cons turas que pretendan levantar. los antiguos constructores a lways felt limited by the materiais available lo Ihem. The
trutores desde sempre se sentiram limitados pelos mate siempre se vieron limitados por los materiales de que conslraints resulting from this obliged them to base their
riais de que dispunham. Constrangimentos. a estes devidos. disponan. La constriccin resultante les obligaba a basar su work on a very limited vocabulary of forms.
obrigaram-nos a basear-se num vocabulrio de formas trabajo en un vocabulario formal muy limita do. ln stone bui ldings. the use of slone sections of the same
muito limitado. En las construcciones de piedra. la conveniencia de usar size led above ali to circular or spherical forms. and it was
Nas construes de pedra. a convenincia de usar aduelas dovelas idnticas condujo principalmente ai empleo de lor in the i deatisation corresponding to Ihese forms that medi
todas iguais conduziu. nomeadamente. a formas circulares mas circulares o eslricas: lue. por tanto. en el mbito de aeval builders sought solutions to lhe problems posed by
ou esfricas. e foi. pois. no espao de idealizaes corres i dealizaci n de estas formas donde los constructores having to construct roofs over large spans.
pondentes a estas formas que os construtores medievais medievales buscaron soluciones para los problemas que The use 01 directrices formed not by one but by two circular
procuraram encontrar solues para os problemas que pela pla nteaba la cubierta de grandes espacios. arcs which cross each other. i.e .. which generated ogives.
cobertura de grandes vos lhes eram postos. El empleo de directrices constituidas no ya por una semicir greatly expanded the range 01 possibitities. Above alI. it
A utilizao de directrizes constitudas. no j por um. mas cunlerencia. sino por dos arcos que se corta n - es decir. el made it possible to solve the problem 01 building a rool over
por dois arcos circulares que se cruzam. isto . de geratri uso de ojivas como generatrices -. abri mucho el abanico de a rectangular floor-plan. using crossed arches which dis
zes ogivais. abriu grandemente o leque das possibilidades. posibi lidades. Sobre todo. permiti resolver el problema de placed the load 01 the rool i nto the lour vertices of the base
Permitiu nomeadamente resolver o problema da cobertura la cubertura de una planta rectangular mediante una bve rectangle @. Gothic architecture was born out 01 this device.
de uma planta rectangular por uma cruzeta de ogivas que da de crucera que descargaba el peso de la techumbre en los At the crossing of the ogival arches. two orthogonal axis
faz descarregar as cargas da cobertura nos quatro vrtices apoyos de los cuatro vrtices dei rectngulo de base . La vaults with ogival directrices on vertices at the same height
do rectngulo de base Foi desta soluo que nasceu a ar arquitectura gtica naci a partir de esta solucin constructiva. intersect on sem i-circular tines. The closing lines 01 the
quitectura gtica. En el crucero ojiva l. la interseccin de dos bvedas de ejes intersecting vaults are horizontal. So the closing tine 01 the
Na cruzeta de ogivas. intersectam-se segundo linhas sen octogonales. generadas a partir de directrices ojivales con longitudinal vault 01 Gothic naves is horizontal. an essential
sivelmente semicirculares duas abbadas de eixos ortogo vrtices situados a la misma altura. produce unas lneas aspect of the architectural design generally used in building
nais com directrizes ogivais de vrtices mesma altura. diagona les ostensiblemente semicirculares. Las lneas de churches in lhe West.
So horizontais as lin h as de fecho das abbadas que se in cierre - las aristas en la clave - de a mbas bvedas son hori As the lirst Gothic naves were built. the builders realised
tersectam. . pois. horizontal a linha de fecho da abbada zontales. caracterstica esencial de la arquitectura religiosa that the crossing 01 ogives could be reduced to the closing
longitudinal das n aves gticas. aspecto essencial do parti de Occidente. tines of the vaults. perpendicular one to the other. and to the
do arquitectnico geralmente tomado na construo das A medida que se lueron levantando las pri meras naves gti arcs. both ogival (the ones perpendicular to the axes 01 the
igrejas do Ocidente. cas. los constructores se dieron cuenta de que la bveda de vaults) and semi-circular (diagonal). which conduct the load
medida que as primeiras naves gticas se foram cons- crucera poda reducirse a las dos lneas de cierre. perpen- into the pillars located at t he lour vertices 01 the rectangle.
14
15

truindo. os construtores deram-se conta d e que a cruzeta de diculares entre s. y a los arcos . tanto ojivales (los perpen Essentially. the vaults. stretching between the main parts of
ogivas podia reduzir-se s linhas de fecho das abbadas. diculares a los ejes de las bvedas) como de medio punto the structure. merely provi de a girder structure for them.
perpendiculares uma outra. e aos arcos. tanto ogivais (os (los diagonales). que transmiten las cargas sobre los pilares channelting the loads weigh i n g o n them and filling a gap.
perpendiculares aos eixos dessas abbadas) como semi localizados en los cuatro vrtices dei rectng ulo. Las architecturally spealdng. They may theretore be considered
circulares (os diagonais). que conduzem as cargas para os bvedas en s. corridas entre los elementos estructurales secondary structural elements.
pilares localizados nos quatro vrtices do rectngulo. As principales. se limitan a garantiza r la trabazn de stos. a The structure of the nave of the Oriente Station is undoubt
abbadas. lanadas entre os elementos estruturais princi transmitir las cargas repartidas sobre ellos y a desempenar edly based on these ideas. However. the materiais used here
pais. limitam-se de facto. essencialmente. a garantir o tra una funcin arquitectnica de cubrimiento. Por tanto. po are differenl. ln other words. whereas lhe Golhic builders
vamento destes. a comunicar-lhes as cargas que sobre elas demos considerarias elementos estructurales secunda rios. used stone. a malerial which works under compression.
se distribuem e a desempenhar uma funo arquitectnica La estructura de la nave de la Estacin de Oriente sin duda Santiago Calatrava used steel for the main struclure of h is
de tapamento. Podem. pois. considerar-se elementos estru est inspirada en estos conceptos. pero no se puede decir lo nave. a material which works ideally under traction
turais secundrios. mismo de los materiales emplea dos. En otras palabras. The girders of the secondary structure are also m a de of
A estrutura da nave da Estao do Oriente inspira-se sem m ientras los constructores gticos utilizaban piedra . mate steel. although this secondary structure does not form the
dvidas nestas ideias. Outros. porm. so os materiais utili rial res istente sobre todo a la co m p res i n. Santiago roof. in this case. The roof consists of panes of opaque glass
zados. Por outras palavras. enquanto que os construtores Calatrava ha optado para la estructura principa l de su nave supported by lhe steel structure.
gticos usaram a pedra. material que convm fazer traba por el acero. material idneo para soportar esfuerzos de Perhaps for reasons of cultural continuity. Calatrava fol
lhar compresso. Santiago Calatrava utilizou. na estrutura traccin. De acero es tambin el entramado de cubierta. si lowed his mediaeval predecessors. in the use of ogival
principal da sua nave. o ao. material que traco trabalha bien su misin es portante: la cubricin se ha confiado a forms. There was nothing forcing him to do this. since mod
idealmente. De ao so tambm as barras da estrutura se planchas de vidrio tra nslcido. ern materiais gave him complete freedom. Sut this is the
cundria. qual foi no entanto retirada a funo de tapa Hay un aspecto en el que Calatrava. tal vez por razones de form of the curved parts of the spalial porticoes supporting
mento. atribuda a chapas planas de vidro translcido que co ntinui da d cultura l. se acerca a sus a ntecesores the three-dimensional Irellises making up lhe secondary
nelas ficaram apoiadas. medievales: el recurso a las formas ojivales. N a da le obli structure on which lhe glass panes are supported . On the
Num ponto quis Calatrava. talvez por razes de continuidade gaba a hacerlo: los m ateriales modernos proporcionan una other hand. Calatrava ma de a n absolute break with lhe
cultural. aproximar-se dos seus antecessores medievais: no total libertad. Pero oj ivales son los elementos curvos de los mediaeval tradition of lhe horizontal closi n g tine. which. as
recurso a formas ogivais. Nada a estas o obrigava. j que os prticos espaciales que soportan el entramado tri dimen I have already pointed oul. is a feature not o n ly of Gothic
materiais modemos lhe davam total liberdade. Mas so de sional sobre el que. a su vez. se apoyan las planchas de naves but of churches in general.
facto ogivais os elementos curvos dos prticos espaciais que cubierta . This detiberate break can be seen as resulti n g trom the fact
suportam as trelias tridimensionais que constituem a estru Como contrapartida. Calatrava cort radicalmente con la that the circumstances for this nave are clearly different.
tura secundria em que se apoiam as chapas da cobertura . tradicin medieval de la horizontalidad de la lnea de cierre. Whereas in a church nave. the closing tine of the longitudi
Em contrapartida. Calatrava rompeu absolutamente com a horizontalidad que. como ya dije. es caracterstica no slo de nal vault culminates in the g lory of the transept a n d chan
tradio medieval da horizontalidade da linha de fecho. hori las naves gticas. sin o d e las iglesias e n general. ce!. there is no such climax i n the Oriente Station: at both
zontalidade esta que. como atrs referimos. caracterstica. Cabe pensar que esta ruptura deliberada se deba a que las ends the nave opens into undefined space. On the other
no s das naves gticas. como das igrejas em geral. circunstancias son muy disti ntas en el caso de la obra de hand. the polyhedral cupolas built on each module a re not
Pode entender-se que esta ruptura deliberada resulta de as Calatrava. Mientras en la nave central de una iglesia la lnea only appropriate for the use of glass panes. but since they
circunstncias serem. para a sua nave. claramente diferen de cierre de la bveda culmina en el esplendor del transep are multifaceted like large crystals. they remove a ny sug
tes. De facto. enquanto na nave de uma igreja a linha de fe to y el presbiterio. en la Estacin de Oriente no existe tal cl gestion of comparison with the roof of a factory nave. ln
cho da abbada longitudinal termina na glria do transepto max: la nave a b re en a m bos extremos a espacios a ddition. I should point out the clear advantages in structur
e da capela-moro na Estao do Oriente no se proporciona indefi nidos. Por otra parte. las cpulas polidricas construi aI terms resulting from the fact that the bars of the cupolas
um tal clmax: em a mbas as extremidades. a nave abre-se das sobre cada mdulo no slo son apropiadas para la uti in question form three-dimensional treltises able to take the
para espaos indefinidos. Por outro lado. as cpulas poli lizacin de vidrio en planchas: afaceta das como si de load of the roof.
dricas construdas sobre cada mdulo. no s so apropria enormes diamantes se tratase. disipan cualquier nimo de Given the capacity of steel to resist flexiono the metal porti
das utilizao do vidro em chapas. mas. facetadas como Sti comparacin con la cu bierta de una nave industrial. a lo que coes of the main structure are a b le to resist horizontal
de enormes brilhantes se tratasse. afastam do esprito qual hay que sumar las evidentes ventajas de orden estructural action . There is therefore no need for a system of butlress
quer comparao com a cobertura de uma nave industrial. que se derivan del hecho de que los nervios de las cpulas es a n d butlressing arches which provide lateral stability i n
Acrescentam-se as evidentes vantagens de ordem estrutu en cuestin formen u n entramado tridi mensional apropiado traditional Gothic naves.
ral decorrentes de as barras das cpulas em questo forma- para descargar el peso de la techumbre. Modern materiaIs have also brought a n other a dvantage
rem trelias tridimensionais apropriadas para que nelas Dada la resistencia deI acero a la flexin. los prticos metli which stone does not have: they can be pre-fabricated.
descarreguem as cargas da cobertura. cos de la estructura principal est n capacitados para sopor Thus. unlike what happened with Gothic constructions.
Dada a capacidade do ao para resistir a flexes. os prticos tar tensiones horizontales. Resultaba. por tanto. inn ecesario many of which took centuries to complete. it was possible to
metlicos da estrutura principal so susceptveis de resistir recurrir aI sistema de contrafuertes y arbotantes q ue en las build such a h u ge work in a n extraordinarily short spa ce of
a aces horizontais. Tornou-se pois desnecessrio o siste naves gticas asegura la estabili dad lateral de la estructura. time.
ma de arcos botantes e contrafortes que nas naves gticas Los materiales modernos han aportado asim ismo otra ven The mixed feelings of novelty and fam iliarity which Santiago
assegura a estabilidade lateral da estrutura. taja de la que la piedra carece: admiten el prefabricado. En Calatrava' s a d mirable nave arouses in those who see it are
Os materiais modernos trouxeram ainda uma vantagem que consecuencia. aI contrario de lo que ocurra con las cons certainly due to the fact Ihat h e took advantage of what is
o material pedra no oferece: o de permitirem a pr-fabrica trucciones gticas - muchas de las cuales precisaron siglos still valid in tradition a n d combined it with what technologi
o. E assim. ao contrrio do que se passou com as constru para ser acabadas -. fue posible erigir con extraordinaria cal development has made possible in the moderno
es gticas. muitas das quais levaram sculos a ser acaba rapidez una obra de tan vastas proporciones. Calatrava' s structure is as logical as that of a Gothic cathe
das. foi possvel erguer com extraordinria rapidez uma Los sentimientos encontrados de asombro y familiaridad que dral. if we consider the clear differences in objectives and
obra de to vastas propores. la admirable nave de Santiago Calatrava despierta en the resources available then and now.
Os sentimentos m istos de novidade e familiaridade que a quienes la contem plan se deben. ciertamente. a que ha What is really different. as the m i llen n i u m draws to a close.
admirvel nave de Santiago Calatrava desperta nos que a sabido aprovechar lo que la tra dicin tiene an de vlido y lo is the scientific. technical a n d social context. with regard to
contemplam so certamente devidos a que ele aproveitou. que la modernidad ofrece en cuanto a desarrollo tecnolgico. the materiaIs used. the builders ability to foresee the action
da tradio. o que nesta ainda vlido e. da modernidade. o La estructura de Calatrava es tan lgica como la de una cate to which the work they design will be subjected and the
que o desenvolvimento tecnolgico tornou possvel. dral gtica. consideran do las manifiestas diferencias en los methods which make it possible to analyse the structure' s
A estrutura de Calatrava to lgica como a de uma catedral objetivos. por no mencionar el abismo de recursos entonces likely behaviour when such action takes place. and the eco
gtica. se considerarmos as claras diferenas nos objectivos y ahora disponibles. nomic resources and the general organisation of society.
e. bem assim. nos recursos ento e agora disponveis. Lo que es radicalm ente distinto. en este fin de mi lenio. es el especially the industrial organisation which has made it
Diferente de facto. na passagem do milnio. o ambiente a m biente cientfico. tcnico y social. Esto es as en lo que se possible to make profound innovation in terms of construc
cientfico. tcnico e social. tanto no que se refere aos mate refiere a los materiales utilizados. a la capacidad de los cons tion processes.
riais que se utilizam . capacidade dos construtores para tructores para prever las tensiones a las q ue se vern Once a ll the differences have been weighed up. it is g ratify
prever as aces a que ficaro sujeitas as obras que conce sometidas las obras que conciben y a los mtodos que per ing to see the cultural continuity that Santiago Calatrava has
bem e aos mtodos que permitem analisar o comportamen miten analizar su comportamiento bajo tales tensiones. Sin sought to display. 5 0 successful is he that this work seems
to destas para tais aces. como aos recursos econmicos e olvidar. por otra parte. la importancia de los recursos to me to form a bridge between the past a n d the future.
organizao geral da sociedade. nomeadamente a organi econmicos y la organ izacin genera l de la sociedad. espe
zao i ndustrial que tornou possvel inovar profundamente cialmente el tejido industrial. que ha hecho posible una pro
em matria de processos de construo. funda innovacin en mate ria de mtodos constructivos.
Pesadas as diferenas. -nos porm grato constatar a con Sopesadas las diferencias. es muy g ratificante constatar la
tinuidade cultural q u e Santiago Calatrava tanto procurou evi continuidad cultural que Santiago Calatrava ha procurado
denciar. E de tal modo o conseguiu que esta sua obra nos poner de relieve. Hasta tal punto lo ha logrado. que su obra
aparece com o uma ponte entre o passado e o futuro. se alza ante nosotros como un puente tendi do entre el pasa
do y el futuro.

Lisboa. Agosto 1998 Lisboa. agosto de t 998 Lisbon. August 1998

Aranles e Oliveira Aranles e Olive i ra Aranles e Oliveira


Presidente do laboratrio Nacional de Engenharia Civil Presidente dei Laboralorio Nacional de Ingeniaria Civil Chairman of laboratrio Nacional de Engenharia Civil
Joo Soares
Lisboa. cidade mgica

Lisboa. ciudad mgica

Lisbon. magicaL city

o esprito que molda a matria o grande arquitecto constru La mente que moldea la materia es el gran arquitecto cons The mind Ihat moulds matler is lhe g real archilecl and
tor das cidades. universo feito para as pessoas viverem em tructor de ciudades, ese universo hecho para que las per builder of cities. a world made for people to live in. in full
plenitude e felicidade. Por isso so to diversas as cidades sonas vivan plena y felizmente. Por eso son tan distintas las ness and happinss. This is why lhe cities we live in are so
que habitamos. mesmo quando as vivemos nos estados de ciudades que habita m os. incluso cuando las vivi mos con ese different. even when we experience them in the state of
alma que nos fazem cidados inquietos de um mundo cada estado de nimo que nos convierte en inquietos ciudadanos mind Ihal makes us concerned cilizens of a world which is
vez mais pequeno medida que a sociedade de informao de un mundo cada vez ms pequeno a medida que la shrin ing as lhe informalion society gains ground and our
se instala e a nossa percepo do cosmos se vai alargando. sociedad de la informacin gana terreno y nuestra percep perception of the cosmos expands.
Lisboa tambm ela fruto dos espritos criadores que ao cin deI cosmos se expande. Lisbon is also the fruil of the creative minds Ihat. with lhe
longo dos tempos. com inspiraes vindas de todos os Lisboa es tambin fruto de esos espritus creadores que. con passage of time and based on inspiralion from all parts of
quadrantes do mundo. a foram moldando e marcando. com el decorrer del tiempo. con inspiraciones venidas de todos the world. have moulded and marked it with indelible signs
sinais indelveis de poesia e cultura. los rincones deI mundo. la han moldeado y distingui do con of poetry and culture.
A Lisboa que hoje nos recebe como espao nosso de viver e signos indelebles de poesia y cultura. The Lisbon Ihat welcomes us now as our space to live and
trabalhar uma cidade fruto de muitas e antigas culturas. de La Lisboa que hoy nos acoge como espacio propio para vivi r y work is a city resulting from a blend of many ancient cul
desafios e de inovao. cidade feita de memrias. descober trabajar es una ciudad fruto de muchas y antiguas culturas. tures. of challenges a n d innovation. a city made of memo
tas e aventurosos desafios que entre o mito e a vontade de retos e innovaciones. una ciudad hecha de recuerdos. des ries. discoveries and a dventurous challenges that I h rough
tornaram rica e esplendorosa a cidade de Ulisses. cubrimientos y aventurados desafos que. entre el mito y la myth a n d will have made the city founded by Ulysses rich
Do Mar da Palha ganhou a vocao e o sinal de cidade de voluntad. han Irado riqueza y esplendor a la ciudad de Ulises. and splendid.
encontros entre o mar e a terra. entre o oriente e o ocidente. El esluario deI Tajo le Iransmili la vocacin y la idenlidad de Its location on the esluary of lhe Tagus has ma de it a city of
entre o conhecido e o desconhecido feito familiar: no Mar da lugar de encuentro enlre el mar y la tierra. entre Oriente y encounters between land and sea. Easl and Wesl. the
Palha se reencontra com a memria. a histria. a cultura. o Occidente. enlre lo conocido y lo desconocido tornndolo known and the unknown made familiar. Here the city meels
passado que a vontade colectiva vem transformando em familiar. En el estuario la ciudad se reencuentra con su once again with its own memory. its history and culture. and
presente apontado ao futuro. memoria. su historia. su cultura: con un pasado que la volun a past which the collective will has transformed i nto a pre
Aqui se lhe desenham os novos campos de mar a descobrir. lad colecliva ha Iransformado en presente orientado ai fuluro. sent aimed at the future.
os m istrios a buscar de novo. a vontade de ser. a inda mais. En Lisboa se abren nuevos campos marinos por descubrir. Here we glimpse new areas of sea to discover. mysteries to
a cidade que fez Portugal. na pluralidade dos territrios que nuevos misterios que explorar y se percibe la volunlad de search again. the will to be the city that made Portugal. i n
aqui se juntam e das gentes que na diversidade a fazem sua. ser. adems. el corazn de Portugal. con la pluralidad de l h e plurality of territories which come together here and t h e
Para esta Lisboa que todos os dias nos maravilha. concorrem lerritorios que en ella confluyen y de las gentes que en su people w h o i n their diversity make t h e city their own.
os homens e as vontades que no respeito pelo que fomos diversidad la hacen suya. This Lisbon that fascinates us alI. unites people and wills
nos indicam os caminhos a percorrer no sentido da cidade Esta Lisboa que a lodos nos fascina. rene genles y volun that respect what we have been. yet indicate the route to be
feita felicidade. tades que. respelando nueslro pasado. nos mueslran el followed to reach the city made happiness.
Ruas. largos. praas. edifcios ricamente vulgares. monu camino que debemos seguir para conseguir una ciudad feliz. Streets. squares. richly ordinary buildings. monuments.
mentos. objectos para nosso uso e comodidade que percorrem Calles. plazas. m ercados. edificios corri entes pero her objects for our use and comfort scatlered Ihroughout the
a cidade e a agitam. gentes que entram e saem. que das mosos. monumentos. objelos para nuestro uso y disfrule city. people who enter and leave. who make lhe streets their
ruas .fazem espao seu e consigo transportam a energia que salpican la ciudad y la animan, genles que entran y own space and bring with Ihem lhe vital energy of the great
vital da g rande cidade. com tudo isso. e a luz. a luz nica de salen. que hacen de las calles su espacio y llevan consigo la city. and lhe lighl. lhe unique lighl of Lisbon - a li this m a kes
Lisboa. se fez esta cidade. energa vilal de una gran urbe. De lodo eso. y de la luz. la luz lhe cily.
Do mistrio das catedrais com que se fez o mundo que incomparable y nica de Lisboa. esl hecha esla ciudad. One certainty has remained trom the mystery of the cathe
agora nosso. ficou uma certeza: a de que o mistrio sem El misterio de las catedrales con las que se hizo el mundo. drals with which the world was made, that myslery is always
pre origem de conhecimento. de encantamento e caminho nueslro mundo. nos ha revelado una certeza, que ese mislerio the origin of knowledge. of enchanlmenl and the way lo per
da perfeio. Do oriente nos vem esta luz e por ele nos es siempre fuente de conocimiento. de hechizo. camino de feclion. This light comes from the Easl and it is by way of lhe
chegam e a ele se dirigem os caminhos do nosso descobri perfeccin. Oriente nos ilumina, de all vienen tambin. y all se East that lhe paths lo discovery came and can be atlained.
mento. dirigen. los caminos de nueslro descubrimienlo. l n Lisbon too. Easl means mystery. enchanlment. wisdom
Tambm em Lisboa. oriente significa mistrio. encantamento. En Lisboa. O riente significa mislerio. hechizo. sabidura y and beauty. somelhing we discover when we come into con
sabedoria e beleza. aquilo que descobrimos quando toma belleza. lo m ismo que descubrimos cuando enlramos en tacl with the ascelic slruclure and g randiose slructure of lhe
mos contacto com a estrutura asctica e de porte grandioso contacto con esa asctica y g randiosa eslructura que la Expo Orienle Stalion in a tolally renewed Lisbon made possible
que a Expo '98 tornou possvel. 98 ha hecho posible. by EXPO '98.
18
19

Torna-se. d e facto. uma imponente massa edificada. onde a Se trata de una imponente edificacin en la que la sutileza de The Station is an imposing building where subtlety of form
subtileza das formas anuncia o domnio das formas. a sin las formas proclama su maestra. la sencillez y firmeza de shows mastery of formo the simplicity of secure acts and a
geleza dos arcos seguros e uma clara percepo de como o sus arcos y la clara percepcin de cmo el in genio se trans clear perception of how the technical can be artistic when
engenho arte. quando se trata de criar. moldando. para forma en arte a la hora de crear y moldear espacios para used creatively. shaping spaces for our use and delight.
nosso usufruto. vivncia e deleite. nuestro uso y disfrute . The Oriente Station has therefore now become a symbol of
Por isso a Estao do Oriente j um 'ex-libris' da cidade Por eso la Estacin de Oriente es ya un smbolo de la ciudad the city which it mirrors.
que nela s e rev. que en ella se refleja . AI recorrer su interior. o sim plemente Walking inside the building or simply enjoying its tranquilli
Percorrendo o seu i n terior ou apenas desfruta n do n a aI disfrutar de su s e reno paisaje urbano. nos vamos per ty within the context of the cityscape. we g radually los e and
paisagem urbana da tranquila silhueta. vamo-nos perdendo diendo y encontrando en una potica floresta de hierro y find ourselves in the poetic forest of iron a n d g lass through
e encontrando na potica floresta de ferro e vidro por onde o cristal en donde el cielo se funde con la tierra; en una flo which heaven is linked to earth. or in the forest of light and
cu se funde com a terra ou na floresta de luz e forma que resta de luz y de formas que hacen de la arquitectura un form which makes a rchitecture a state of mind. This is a
faz da arquitectura um estado de alma. Este um edifcio estado de nimo. Es un edificio hecho para celebrar los val building ma de to celebrate the values of t h e creative spirit.
feito para celebrar os valores do esprito criador. da inovao ores de la creatividad . la innovacin y el progreso. of innovation and progresso
e do progresso. Ese estado de nimo que es la arquitectura se revela aqui Architecture. which is oflen a state of mind. is revealed here
A arquitectura que muitas vezes um estado de alma revela como una afirmacin de vigor y. aI mismo tiempo. como una to be an affirmation of vigour ando at the same time. as a
-se aqui como uma afirmao de vigor e a o mesmo tempo va para el reencuentro de la persona consigo misma. La way for people to fin d themselves. The station. a platform
como um cam inho para o reencontro das pessoas com elas Estacin. plataforma de encuentros. partidas y llegadas. nexo for meetings. departures. arrivals. linking worlds and peo
prprias. Gare. plataforma de encontros. de partidas. de de unin entre mundos y gentes. es un edificio emblemtico pIe. is a symbolic building which marks a high point in the
chegadas. ligao de mundos e gentes. este um edifcio que senala un momento lgido en la vida de esta ciudad. life of the city.
emblemtico que marca um momento alto da vida da Este proyecto ha conjugado la creatividad y pericia tcn ica de This project has broug ht together the creative and technical
cidade. su autor y arquitecto. Santiago Calatrava . con la capacidad skill of its author and architect. Santiago Calatrava. and the
Aos que nela colaboraram devida por isso uma palavra de de las dos empresas que lo han realizado con el esti lo. la capacity 01 the two companies that b u i lt it with the style. sci
apreo e de parabns. ciencia. la destreza y la maestra tecnolgica que caracteri ence. skill and technological mastery that are the hallmark
A Santiago Calatrava. arquitecto. engenheiro. poeta das for zan a la ingeniera portuguesa . of Portuguese engineering.
mas. que nos ofereceu esta obra maior. devida a a dmi Se imponen. por tanto. unas pala bras de aprecio y felici For this reason. my thanks and congratulations to those
rao por quem to bem soube sentir o esprito de moder tacin para todos los que han colaborado en l. who worked on the projecto
nidade da cidade de Lisboa. Com ela ganha a cidade um dos Por lo que se refiere a Santiago Calatrava - arquitecto. inge To Santiago Calatrava. architect. engineer. the poet 01 the
seus grandes arquitectos. niero. poeta de las formas que nos brinda esta obra de primer forms which this g reat work has offered uso we owe the
Razo pela qual. como Presidente da Cmara Municipal de orden - nos inspira u na gran admiracin por haber sabido greatest admiration for h i s having been able to leel the spir
Lisboa. no posso deixar de dar. na apresentao desta captar tan bien el espritu de modernidad de la ciu dad. Con it of modernity of the city of Lisbon. With this project. he has
obra. uma palavra de particular satisfao em poder com ella. Lisboa ha ganado uno de sus grandes a rquitectos. beco me one of the city's g reat architects.
partilhar. no uso. na vivncia diria. com os cidados de Por esta razn. en la presentacin de esta obra y como presi For this reason. as Chairman of Lisbon City Council. I must
Lisboa. esta obra que. sendo de Calatrava. hoje da cidade. dente del Ayuntamiento de Lisboa. no puedo dejar de expre express particular satisfaction at being a ble to share this
e que mostra como de coisas to simples e vulgares como a sar una particular satisfaccin por poder compartir su uso. en station. as I use i t i n my everyday lile. along with ali the cit
areia. o ferro ou o cimento. se fazem as novas catedrais. la vida cotidiana. con los ciudadanos de Lisboa; esta obra que. izens 01 Lisbon . Although it was created by Calatrava. it now
Com mistrio. com engenhosa sabedoria. procurando na luz siendo de Calatrava. es ya de la ciudad; esta obra que nos mu belongs to the city. and it shows how such simple and ordi
o tnue material que transforma a construo em arquitectura. estra cmo se hacen de materiales tan vulgares y corri entes nary things as sand. iron or cement can be used to mal<e
So estas coisas simples que fazem de Lisboa uma cidade como la arena. el hierro o el cemento las nuevas catedrales. new cathedrals.
mgica. Con misterio. con ingeniosa sabidura. buscando en la luz el te With mystery. with s l< i lful wisdom. seeking in light the ten
nue material que transforma la construccin en arquitectura. uous material that transforms mere construction into a rchi
Son estas cosas sencillas las que hacen de Lisboa una ciudad tecture.
mgica. II is these s im ple things that mal<e Lisbon a magicaI city.

Lisboa. Outubro de 1998 Lisboa . octubre de 1998 Lisbon. October 1 998

Joo Soares Joo Soares Joo Soares


Presidente d a Cmara Municipal de Lisboa Preside nte del Ayuntamiento d e Lisboa Chairman of Lisbon City CouncH
CON CEPO E PROJECTO

CON CEPCIN Y P ROYECTO

CONCEPTIO N ANO PROJECT

SANTIAGO CALATRAVA

Arquitecto. engenheiro. poeta das formas

Arquitecto. i n gen iero. poeta das formas

Architect. e n g i neer. poet of the forms


"H uma g ran de tenso quando se p rojecta . preciso alguma tranquilidade e pacincia . . . pensar que posso sempre fazer melhor. preciso tempo."
Cuando se proyecta hay una g ran tensi n . Es preciso tener tra nqu i li dad y paciencia . . . pensar que puedes hacerlo mej or. Se necesita tiempo"
'There is always g reat tension when one is producing architectural pla ns. I need a measure of tranquillity and patience ... to think I can a lways do better. I need time."
{::s-;:-.-. ,,- L J I tJ:>t:"C .
...-'\ \1 . IS "'I t,

Gav a.. co (!) ......(!.i..\'C4.:


"X
O\KS
_LV '>'

. ,

-=.=--""- ---
22
23

.
. ... ',. \\.

\
;; : ::
-,._...._._._---

T
.
'.:.
\....
--""" ..........
"Desenhar um sentimento ser-se livre" "Disefar um senti miento es senti rse libre" "Drawing a feeling i s to be free"
"Uma interveno como esta tem uma relao especial com a escala"
"Una intervencin como sta tiene una relacin especia l com la esca la"
"An intervention of this type has a special relationship with scale"

-----...---...._-
;
I
J
26
27

"No tenho mais nenhum apoio. s tenho a imaginao" "No tengo n ingn apoyo. ma que la i mag i nacin" "I have no support other than my i magi nation"
\

/ , > '(''\
. J ".
.
, .

V < ' :...1


28
29

"H nestes desenhos a constante presena da figura hu mana" "En estas disenos la presencia

'2-- , ."
k J."

, k :.

t
!!
t
I'
I'
.,
de la fig u ra humana es una constante" "ln these drawi ngs the human fig u re is a consta nt p resence"
30
31

"Gostaria bastante que a estrutura da estao respondesse ao carcter de Lisboa" "M e gusta ra que la estructura de la
32
33

"Os artistas devem basear os seus conhecimentos na tcn ica que o suporte do lirismo" "Los artistas deben basar sus conoci m ientos en la tcn ica . q u
es el soporte deI lirism o" "Artists should base their knowledge o n techn ique. which is a basic s u pport for lyricism"
34
35

"Queria, neste p rojecto, reflectir sobre a i deia de como as rvores crescem"


"En este proyecto deseaba reflexionar sobre la i dea de cmo crecen los rboles"
" l n t h i s project. I wanted to reflect on the i dea of how trees g row"
36
37
fb L\l3 ( )
[b 1 'L'" ' d-. "? b'c.. s
ID c;J-.. s, cA... cJ. k: 1- ""<- <--').!> ., 2.lr

:D c;4 f' C r k1
1>
. .
'
\,\J..... ....: L...-
J ..J.: -.' ,, eLo ...:: c:A...
J.-,.:
<"t.-- e-,,: c.c....: c 04 "'""'''- ''--') -0 ..... . .-Lc:.-... 1 L- l. ,\
:' G. \.r 'l. \ c:... 1. t-L.. , r;z r '-' c... . la
O- "'..... . c:s 1L-: s c.. f1 rcO
\

@) J .:. '---c..: """ J... \ .-\; '-< '-. '""

-...J-, L- ra QV c=l
5?-1 o-to s
\.J...-' -: .
SI --: c..
""" k-o ..... .. .o

41

"Neste projecto procurei uma liberdade formal" "En este proyecto he busca do una ll' bertad forma l" "ln this project I sought freedom of form "

'r g,. .... c..' ';'-- r J


cL:
42
43

====s-===-=====

. ,
....'!!!.
45

( 0\
" \ ... \. \
" -" "' '' 4 ..

'[j
I
,. .


2 c- \

-i... t
A +a- .! u
R \' \ t -+ \

3J o.cc.w
u..
--
@
. 3 --------'----=---=----'
,. ----
w c.
. -

d '
. ,

.. Ji
.. .
---r-t-l----
_ .

t> -Z '-'--- D.

'""'j
c..: C) \.4 C <f .
----J _ ____

3..
__

'\
_

.. .. ' _._";-_.

__ ________
J
48
49

-
--- - -

JlIl.
k::-F
...::....
-=--:- -
--
- -
- - =-

,---_":=1=
r--- --f-;
--- -

r-=-=-

n
LI
II

----- - --- -- -
-.
: -
- ---'.-
L -_-L
-1 L

-
- - - 0 --

-
--=-

\
- -=.=- --:.======- o
--- -- c
-r,
..7
o
:
-- --
-r- - -:- -T - -:- ._ -:
)

l _J\/_ -- ---'=1------

_ _ \ \::I :-J_-
-
--- - \
,
,
,
,
,
,
---_

-;::--=-'" -
- I
- - -
,
,
,
, \
, ,
-----

/ \
, U l-
---
-l
---

c:======
----------, \\

"As cores so u m estado de esprito" "Los colores son un estado de nimo" "Colour is a state of m i n d"

51

\
52
53

r
r
. ... ...... . . ,. . ....... --:-
- - ....,._
.

\'
I. '-- -- - - --
- t
f

"Com as cores tra duzo os planos de estrutura. com as sombras as suas formas"
"Con los colores traduzco los pla n os de la estructura . Con las sombras. sus formas"
'" use colour to tra nslate the planes of the structure. And shadow to translate its forms"
j
54
55
- . _ - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - -
- - - - - -1- - - - - - - -
.
= .=

I
I

I
---- j,
I

!
,

I I
I

- -j---L
-
--'--- _

-- - - - - -- - -- -
___ _ _ _ _ _
_ _ __ _ _ _ _ _ _ __

--- ---- -- - ----- -


__ _ _
_

---- - - - - - - - - - - -- - -
- --- - -
--


I,
I,

52 -
58
59

"S desenhando o geral que se chega ao detalhe" "Slo d isenan do lo genera l

. 1

to=
I <

.
!
1
' -=,

.._----
se llega a I deta lle" " O n ly by draw i n g the g e n e ra l does o n e get down to detail"

61

,)

. .;:,.
"
H. ,
-.._#-
'-'......--... ....,..-.... . .


'.

,F < ':- --
t"'""'"- :::a ----_... _--_ ._
, ,,;,, ,,,,, ----
--- ,,, ,
..-...__
.- __....., ..
,
. .....'O;"_.....
___ 'F.
f=
\
I
----'---r---'
WR:--

-
_ ._.y,'fP /1
, ....
/.3

.--
----- -----......
. ..
66
67

"H uma sim biose entre a a rqu itectura e a engenharia que


sempre me fasci nou. como um reg resso s origens."'
"Hay una si m biosis entre arqu itectura e ingeniera que siempre
me ha fascinado. Es como un regreso a 19s orgenes ."
'There is a type of sym biosis between a rc h ilecture and
e n g i neering that h a s a lways fa scinaled m e . II i s l i ke return i n g
t o m y roots."


'" --

o---_.-- c====-: ... __

7
_. -
- ---- ,_. .- ---
- -_. - -
------ -- ---

I I
.


! ':
?' VN \

{N
{
{M


. -
.
--


..

lJ..r (W} I( )
-


/ I
f---
rmmrn

!----
I-- f--- J

(I <C::!J (I c:::I> o o o c:;o o
I--
I IJllllllIl
,
.
WL I( N
)
f-----
I-----
- -

\iJ 11 W
1-

/J
f--- -
f-----
1--- -
IV I
\.!/ \l.J'

LC;-
- -

o
--
-- -
, .... _-
--.. ,
--- . .

- --
----- -
j l
L

I, -h ----

1J...Ir-,H,---,Hr--rfir--+Ir---lHr-tHr-rl-lr-tlir--tiT
"
---- ---
'I \

Ih
Ir-----" I

1I+tf-lt-t-tet-ttt--tttt
t l'"'tttt-Hi G j-


f- G - 1- 0--
I
o - r---

./
lIIJ I
....
I
-
:--- t
I
iLti \ '"

iI-
- o
't- -

-----
-
t:::::::L.l I
O LHAR A O BRA

LA OBRA CONTEMPLADA

CONTEM PLATI N G WORK

RENATO MONTEIRO
---.ZQ
71
..B.
73

79
-----_.----
_._-------
82
83

85

87
j 05
--
89
.-2Q
91
-- --------- -_.-,
,,--"'-- -,-,
,- - -------
..J!!
95
------

.
'-
' -::
;:-:,.. ,
._-....-... e' .,.

99
. -_ .....-..
1 00
101
102
1 03
1 08
1 09

. "
..
'

------ -----

I.
rQ2P.'!I

112
113

!
.. . ' '
, . ',0"

-.t,- a" ,
''; , . -

--
,

.# o.l 0 l
" \ .

. .
.

..
_o
..

:'- -
. ..

. "

. : ..,
<
.....'"

, '

"

" .

"
:02
',--

.. .......
. .;.JJ'

-'
- ' 7:". :._-
"

;;:;'. :iA,:s;>
" ':"'''. ' i
.. - . .

.;{:'
U ..
_ , .

, . . -; .
'.'
:. '
' :,'

:., !.. ....'


A CIDADE, A ESTAO E O RIO

LA CIUDAD, LA ESTACIN Y EL RIO

THE CITY. THE STATION AND THE RIVER

PHILlP JODIOIO
Philip Jodidio
A cidade. a estao e o rio
La ciudad. la estacin y el rio
The city. the station and the river

Antes da cidade. vinha o rio. O Tejo o mais extenso curso Antes que la ciudad. lleg el ro. El Tajo. o Tejo . es el curso Before the city. cam e the river. The Tagus or rio Tejo is the
de gua da Pennsula Ibrica. Nasce na Serra de Albarracn. de agua ms largo de la Pennsula I brica. Nace en la Sierra longest waterway of the Iberian Peninsula. It rises in the
no leste de Espanha. a cerca de cento e cinquenta quilme de Albarracn. en el este de Espana. a unos ciento cincuenta Sierra de Albarracn of eastern Spain. about one hundred
tros da costa mediterrnica e corre para ocidente atravs da kilmetros de la costa mediterr nea. y fluye hacia el oeste a and fifty kilometers from the Mediterranean coas\. and flows
Espanha e de Portugal a o longo de mais de mil quilmetros. travs de Espana y Portugal durante ms de mil kilmetros. westward across Spain and Portugal for more than a thou
indo desaguar no Atlntico. j unto a Lisboa. Situada na mar desembocando en el Atlntico cerca de Lisboa. Situada en la sand kilometers. emptying into the Atlantic near Lisbon.
gem direita do Tejo. Lisboa foi edificada nas colinas suaves orilla sur dei Tajo. Lisboa fue construi da en las colinas bajas Located on the south bank of the Tagus. Lisbon was built in
viradas para o vasto esturio a que se chama Mar da Palha. y si nuosas que se ciernen sobre el a m plio estuario llamado the low. rolling h i lls that look out onto the vast estuary called
Embora seja provvel que a cidade tenha sido fundada cerca Mar da Palha. literalmente Mar de la Paja. Aunque es proba the Mar da Palha. literally the Sea of Straw. Although it is
de 1 200 a. C. como uma feitoria fencia. no existem p rovas ble que la ciudad fuera fundada por los fenicios hacia el 1 200 probable that the city was founded around 1 200 SC as a
desta teoria. Sabe-se que esta rea foi dominada pelos Ro a.C. como un puesto avanzado. no existen pruebas de esta Phoenician outpos\. there is no proof of this theory. II is
manos entre 205 a. C. e 405 d. C. e que Jlio Csar elevou a teoria. Se sabe que la regin estuvo dominada por los known that the area was dominated by the Romans from 205
povoao categoria de municpio com o nome de Felicitas romanos entre el 205 a.C. y el 409 d.C. y q u e Julio Csar BC to 409 AD and that Julius Caesar raised the setUement to
Julia. Lisboa esteve sob o domnio mouro desde o sculo elev el asentamiento a la categoria de m unicipio bajo el the dignity of a m unicipum called Felicitas Julia. Under
VIII. durante quatrocentos e trinta e trs anos e foi conquis nombre de Felicitas Julia. Bajo dominio musulmn durante Muslim domi nation for four h undred and thirty three years
tada pelo rei D: Afonso Henriques em 1 1 47. Existem poucos cuatrocientos treinta y tres a nos a partir dei sig lo V I I I . Lisboa beginning in the 8th century.
vestgios da Lisboa dos primeiros tempos. embora o labirin cay en poder dei rey portugus Afonso Henriques en 1 1 47. Lisbon fell to the Portuguese king Afonso Henriques in
to formado pelas ruas medievais do bairro de Alfama seja Apenas quedan vestigios de los primeros tiempos de Lisboa. 1 1 47. Little trace remains of lhe early limes of Lisbon.
testemunho dessa cidade que cresceu dentro das muralhas aunque la intrincada configuracin medieval de las calles though the labyrinthine medieval street paliem of the
rabes. O rei D. Dinis (1 279-1 325) transformou o dialecto portu dei barrio de Alfama es testimonio de la ciudad que se alz Alfama q uarter is testimony to the city which rose within the
gus. at ento o dialecto falado na regio do Porto. na lngua dentro de las murallas moras. El rey Dinis I (1 279-1 325) con Moorish walls. King Dinis I (1 279-1 325) made Portuguese.
nacional. fundou a U niversidade de Lisboa em 1 290 e construiu virti el portugus. hasta entonces dialecto hablado en la until then the dialecl of the region of Porto into the national
numerosas igrejas e conventos nas vrias colinas da cidade. regin de Oporto. en el idioma nacional. Ta m bin fund la language. H e a lso founded lhe University of Lisbon in 1 290
No i ncio do sc. xv. Lisboa contava com sessenta e cinco mil Un iversidad de Lisboa en 1 290 e h izo construi r n umerosas and built n u merous churches a n d convents on lhe h ills of
habitantes nas suas vinte e trs freguesias. Foi precisamente i g lesias y conventos sobre las colinas de la ciudad. the city.
nesta poca que o pas entrou na era das Descobertas (1 41 5- A principios dei sig lo Xv. Lisboa contaba con u nos sesenta y ln the early 1 5th century. Lisbon counted some sixty five
-1 578) que viria a transformar a capital num centro cosmopo cinco m i l habitantes reparti dos entre sus veintitrs parro thousand inhabilants in ils twenty-three parishes. It was
lita da civilizao europeia. Em 1 494. o Tratado de Tordesi quias. Fue precisamente en aquella poca cuando el pais precisely aI this time that the counlry entered its Age of
lhas confirmou o direito de Portugal a explorar a frica e o entr en la Era de los Descubrim ientos (1 4 1 5- 1 578) que Discovery ( 1 4 1 5 - 1 578) which was lo transform the capital
cam inho martimo para a rndia. dividindo. assim. o mundo haba de transformar la ciudad en un centro cosmopolita de into a cosmopolitan center of European civilization. l n 1 494.
conhecido com a Espanha. Trs anos mais tarde. em Julho la civilizacin europea. En 1 494. el Tratado de Tordesillas rat the Trealy of Tordesillas confirmed Portugal's rights lo the
de 1 497. Vasco da Gama fez-se a o mar com quatro navios ific el derecho de Portugal a la exploracin de frica y de la exploralion of Africa and the seaway to I ndia. effectively
iniciando a primeira expedio rndia. Chegaram a Calicute ruta a la I ndia. repartindose asi con Espana el m undo cono dividing the Imown world with Spa i n . Three years later in
na Primavera seguinte. rompendo o monoplio veneziano do cido. Tres anos ms tarde. en 1 497. Vasco de Gama parti July 1 497. Vasco da Gama set sail with four ships on the first
comrcio do oriente e. passado pouco tempo. Lisboa torna con cuatro navios en la primera expedicin a las Indias. expedition to India. They reached Calicut the following
va-se u m importante centro para os comerciantes de todo o Llegaron a Calicut en la primavera siguiente. poniendo fin a i spring. effectively breaking the Venetian monopoly on
mundo. monopolio veneciano sobre e l comercio oriental. con l o cual Oriental commerce. and Lisbon soon became a center for
Em Lisboa. a corte e algumas indstrias i mportantes. como Lisboa no tard en converti rse en uno de los centros con traders from ali oveI' Europe.
a construo naval. estavam naturalmente instaladas perto curridos por comerciantes de toda Europa. Naturally. in Lisbon. lhe royal court and significant indus
das margens do Tejo. A Torre de Belm. com os seus cinco Naturalmente. en Lisboa. la corte real y las industrias tries such as shipbuilding were located near lhe shores of
andares. construda em 1 5 1 5. durante o reinado de D. Ma importantes tales como los astilleros estaban situadas j unto the Tagus. The five story Tower of Belm built in 1 51 5 under
nuel l (1 495- 1 521 ) para funcionar como forte no meio do Tejo ai Tajo. La Torre de Belm de cinco plantas. construida en King M anuel I ( 1 495- 1 52 1 ) as a fort i n the m i ddle of the
. ainda hoje. um testemunho desses tempos de glri a . Em 1 5 1 5 bajo el rei nado de Manuel I (1 495- 1 521 ) como un fuerte Tag us. remains lo this day a s testimony to I h is glorious past.
bora o seu interio r seja gtico. os torrees e as a meias de en medio dei Tajo. ha permanecido hasta nuestros das Though its inleriors are Gothic. the turrets and crenellations
nunciam uma influncia do norte de frica. D. Manuel I foi o como testimonio de este pasado g lorioso. Aunque su inte speak of a North African i nfluence. Manuel I was instru
impulsionador da criao da praa do Rossio e mandou rior es gtico. las torretas y las almenas revelan la influencia mental in the creation of lhe Rossio square. and h e also
1 20
121

construir um novo palcio beira-rio. o Pao da Ribeira. um norteafrica na. Manuel I jug un papel fundamental en la built a new Palace, lhe Paos da Ribeira near the Tag us, sig
marco importante no desenvolvimento de Lisboa. creacin de la plaza dei Rossio, e hizo constru i r tambin un nifying a high point of Lisbon's development.
No Rossio. o tribunal da Inquisio desempenhou u m papel nuevo palacio junto a i Tajo, el Pao de la Ribeira, que supuso Localed in lhe Rossio, lhe office of the Inquisilion was to play
questionvel n a h istria de Lisboa d u ra nte o reinado de un punto crucial para el desarrollo de Lisboa. a queslionable role in the h islory of Lisbon u n der King John I I I
D. Joo I I I . o Pio (1 52 1 - 1 557) actuando. por exemplo. contra Localizada en el Rossio, la sede de la Inquisicin jug un t h e Pious (1 521 - 1 557), acting for example against wealthy
judeus ricos obrigando-os a fugir para outros pases. e fazendo papel cuestionable en la h istoria de Lisboa bajo el reinado dei Jews. who tled lo other countries, bringing the first signs of
surgir os primeiros sinais de um declnio histrico. O ele rey Juan I I I el Po (1 521 -1 557). AI actuar, por ejemplo, contra a n historie decline. lhe most significanl elemenl of Ihis
mento mais significativo deste declnio foi. sem dvida. o sonho la rica comunidad j u d a, que huy a otros pases, sent las decline was undoubtedly linked lo lhe very lure of wealth,
de riqueza que atraiu quase metade da populao portugue bases para el declive h istrico lisboeta. El elemento ms sig which altracled as much as half of Portugal's population
sa para as novas colnias. As quintas foram abandonadas. nificativo de este declive estuvo unido sin duda ai a nhelo de loward lhe new colonies. Farms were abandoned. food had
os alimentos passaram a ser comprados a preos elevados riqueza, que atrajo hacia las colonias a nada menos que la to be i mported ai high prices from other European countries,
noutros pases europeus e os operrios especializados es mitad de la poblacin portuguesa. Muchas g ranjas fueron and skilled workers were scare, leading costs lo rise
casseavam. ocasionando assim uma subida acentuada do abandonadas, hubo que importar alimentos a alto precio sharply. Simply pul. Lisbon losl much of its i m porlance as a
custo de vida. Em resumo. foi durante este perodo que Lis desde otros pases e u ropeos y los trabajadores especializa cosmopolilan Irading cenler in this period, which was fol
boa perdeu muito da sua importncia como centro de co dos escasearon. lo cual hizo aumentar enormemente los lowed by lhe Spanish domination (1 580-1 640).
mrcio cosmopolita. perodo este que antecedeu o domnio costes. En definitiva, Lisboa perdi gran parte de su impor lhe point of Ihis brief hislorie overview i s Ihat as Lisbon's
espanhol (1 580-1 640). tancia como centro comercial cosmopolita durante este perio status as a maritime center declined. so 100 did its altraction
O objectivo desta breve exposio histrica explicar que. do, ai que sigui el de la dominacin espanola (1 580-1 640). lo lhe shores of lhe Tagus. Following the cataslrophic earth
medida que a importncia de Lisboa como centro martimo El sentido de este breve recorrido histrico es senalar que. a quake of 1 755. lhe cily oriented itself even more clearly
se desvanecia, diminua tambm a atraco da cidade pelas medida que el papel de Lisboa como potencia martima decli toward the interior, turning its back almosl literally on the
margens do Tejo. Aps o grande terramoto de 1 775, a cidade naba, dismi nua, a su vez la atraccin que la cuidad tena por broad vistas of lhe esluary. This lendency was amplified in
virou-se a inda mais para o interior, voltando quase literal las mrgenes dei rio. lras el catastrfico terremoto de 1 755 more recenl limes, as poor landfill on the river's edge
mente as costas vastido da paisagem do esturio. Esta la ciudad se orient a n ms claramente hacia el interior, became lhe sile for induslrial facililies. lhe I h ree hundred
tendncia veio a acentuar-se em tempos mais recentes dndole casi literalmente la espalda a las amplias vistas dei forty heclares which loday comprise lhe so-called
quando algumas indstrias se instalaram nos terrenos ribei estuario. Esta tendencia a ument en tiempos ms recientes Redevelopmenl Area, wilh Expo '98 and l h e Orienle Stalion
rinhos. Os 340 hectares que hoje abrangem a chamada rea a medida que los suelos de baja calidad de la orilla dei ro se a I ils hearl, were occupied until the 1 990's by fuel depois.
de Redesenvolvimento cujo centro ocupado pela Expo '98 e convertan en el e m plazamiento de instalaciones industri conlainer warehouses, lhe cily's slaughler house, and sewer
pela Estao do Oriente, estiveram ocupados at 1 990 por ales. Las trescienta s cuarenta hectreas que comprenden or wasle treatment facilities. Although much of lhe Lisbon's
depsitos de combustvel. armazns de contentores, o mata hoy en da la denominada rea de Reurbanizacin, en cuyo glorious past remains inscribed in its slreets and squares, ils
douro municipal. e estaes de tratamento de esgotos e de corazn se encuentra n la Expo '98 y la Estacin de Oriente, inlimale relation lo lhe lagus. formerly lhe source of weallh
tritos. Apesar de grande parte do passado glorioso de Lisboa estuvieron ocupadas hasta los anos noventa por depsitos beyond imagination, was almosl losl in lhe misls of lime.
permanecer inscrito nas suas ruas e praas, a ntima relao de combusti ble, alma cenes, el matadero municipal y diver I! is in Ihis conlexl Ihal lhe Associalion of Porluguese
da cidade com o Tejo. em tempos fonte de riquezas inimagi sas instalaciones de tratamiento de residuos. Aunque gran Archilecls launched an "Ideas Conlesl for lhe Riversi de
nveis. quase se perdeu nas brumas do tempo. parte dei glorioso pasado de Lisboa permanece grabado en Zone" in 1 988. lhe conslruclion of lhe Belm Cultural Cenler
Foi dentro deste contexto que a Associao de Arquitectos sus calles y plazas, s u ntma relacin con el Tajo, antigua (1 988-92) near the river's edge represenls a firsl significant
Portugueses lanou um "Concurso de Ideias para a Zona Ri mente una fuente de riquezas ms all de la imagnacin , se slep loward lhe rehabililalion of Lisbon's h isloric lies lo lhe
beirinha", em 1 988. A construo do Centro Cultural de Be ha perdido casi totalmente en las tinieblas del tiempo. ragus. An even more imporlanl polilical and cultural deci
lm (1 988-92). perto da beira-rio. representa um i mportante Es dentro de este m a rco donde la Asociacin de Arquitectos sion began lo lake form in November 1 993 when Parque
primeiro passo na reabilitao dos laos histricos que Portugueses lanz un "Concurso de ideas para la zona Expo '98 SA confided a firsl "Urbanization Plan for lhe
unem Lisboa ao Tejo. Em Novembro de 1 993. comeou a tomar riberena" en 1 988. La construccin dei Centro Cultural de Redevelopmenl Area" lo lhe architecl Lus Vassalo Rosa.
forma uma deciso poltica e cultural ainda mais i mportante. Belm (1 988-92) cerca de la orilla dei ro represent un From lhe oulsel. lhe i nlenlion of lhe developers of Ihis Iracl
quando a Parque Expo '98 SA. confiou ao Arquitecto Vassalo primer paso i mporta nte hacia la rehabilitacin de los vncu was lo creale somelhing more Ihan lhe Iypically ephemeral
Rosa um primeiro "Plano de Urbanizao para a rea de Re los h istricos de Lisboa con el lajo. Una decisin poltica y archileclure of a World's Fai r. lhe Redevelopmenl Area was
desenvolvimento". A inteno dos responsveis pelo rede cultural an ms si g nificativa comenz a tomar forma en lo become a vibranl new cenler for a revitalized Lisbon. As
senvolvimento desta rea foi. desde o princpio. criar algo noviembre de 1 993 cuando Parque Expo '98 le encarg un Lus Jorge Bruno Soares wriles, "lhe I deas Contesl. lhe
mais do que a arquitectura efmera tpica de uma feira mun- Plan Urbanstico para la Zona de Reurbanizacin ai arqui- planning and conslruction of the Belm Cultural Cenler, lhe
dial. Pretendia-se que a rea de Desenvolvimento se tomasse tecto Luis Vasallo Rosa. Desde un principio. la intencin de Strategic Plans and Lisbon Master Plan (1 990-91,) . the
num novo e vibrante centro de uma Lisboa revitalizada. Con los promotores de este plan fue crear algo ms que la tpica POZOR Riverside Area Zoning Plan ( 1 993-94). and the deci
forme escreve Lus Jorge Bruno Soares: "O Concurso de arquitectura efmera de una feria mundial. La Zona de Reur sion to hold Expo '98 in the east of Lisbon are very recent
Ideias. o planeamento e construo do Centro Cultural de banizacin haba de convertirse en el vibrante nuevo centro landmarl<s and testaments to a ILlrnaround in the way in
Belm. o Plano Estratgico e o Plano-Di rector de Lisboa de una Lisboa revitalizada. Como escribe Luis Jorge Bruno: which the relation between the city and the river is seen and
(1 990-1 994). o Pla n o de Ordenamento da rea Ribeirinha "El concurso de ideas. la planificacin y la construccin deI to the opportunity to re-think Lisbon as a riverside city. The
POZOR (1993-94) e a deciso de realizar a Expo '98 na zona Centro Cultural de Belm. los Planes Estratgicos y el Plan I deas Contest led to administrative. technical and pubic
oriental de Lisboa so marcos recentes que testemunham General de Lisboa (1 990-94). el Plan de Zonificacin deI rea debate on the relationship between the city and the river.
uma viragem no modo como vista a relao entre a cidade Riberena POZOR (1 993-94) y la decisin de celebrar la Expo '98 involving a wide range of public administration bodies under
e o rio e a oportunidade de repensar Lisboa como uma cidade en el este de Lisboa son hitos y testimonios muy recientes the patronage of the then president of the Republic. Dr. Mrio
ribeirinha. O Concurso de Ideias lanou o debate administrati deI giro en la forma de considerar la relacin entre la ciudad Soares." ( 1 ) .
vo. tcnico e pblico sobre a relao entre a cidade e o rio. en y el ro y de la oportunidad de repensar Lisboa como una ciu Situated at the eastern extremity o f the city. with five kilome
.
volvendo um vasto leque de organismos da administrao p dad fluvial. El Concurso de I deas condujo a un debate entre la ters of waterfro nt on the Tag us. the Reelevelopment Area is
blica sob o patrocnio do ento Presidente Dr. Mrio Soares."(1 ). administracin. los tcnicos y el pblico sobre esta relacin close to the Vasco da Gama Bridge. Inaugurated on March
Situada no extremo oriental da cidade com uma frente de entre la ciudad y el ro. en el que se implic un amplio abani 29. 1 998. this impressive structure spans the twelve-l<ilome
cinco quilmetros sobre o Tejo. a rea de Redesenvolvimento co de organismos administrativos bajo el patronazgo deI por ler widlh of the Tagus. rising as high as forty-five melers.
fica perto da ponte Vasco da Gama. Inaugurada em 29 de entonces presidente de la Repblica. Mrio Soares." (1 ) Symbolically. lhe complelion 01 a bridge named after the
Maro de 1 998. esta estrutura impressionante abrange os 1 2 Situada en el extremo oriental de la ciudad. con cinco kilmet great exploreI'. and the placement of Expo '98 could not have
quilmetros de largura do Tejo e a sua altura mxima de ros de frente acutico aI Tajo. el rea de Reurbanizacin est sent a clearer signal. Lisbon and indeeel Portugal were intent
quarenta e cinco metros. Simbolicamente. a concluso de prxima aI puente Vasco de Gama. Inaugurada en marzo de on reclaiming their historie heritage, anel once again to open
uma ponte com o nome do grande explorador e a localizao 1 998. esta impresionante estructura salva los doce kilmetros out onto the Tagus and the world beyond .
da Expo '98 no podiam ser um sinal mais claro: Lisboa. e de anchura dei ro Tajo. alcanzado una altura de cuarenta y Chosen to build the Oriente Station following a limiteel com
tambm Portugal. pretendiam reclamar a sua herana hist cinco metros. Desde el punto de vista simblico. la termi pelition i n which Terry Farrell. Nicholas Grimshaw, Rem
rica e voltar a abrir-se para o Tejo e para o mundo alm dele. nacin de un puente bautizado con el nombre dei gran explo Koolhaas and Ricardo Bofill also participated - Santiag o
Escolhido para construir a Estao do Oriente aps uma rador y el emplazamiento de la Expo '98 no podan haber envia Calatrava is a n exceptional figure in t h e world o f contempo
competio limitada na qual participaram tambm Terry do una senal ms clara. Lisboa y de hecho Portugal estaban rary architecture. Born in Spain in 1 95 1 . he studied art and
Farrel. Nicholas Grimshaw. Rem Koolhaas e Ricardo Bofill. dispuesto a recuperar su legado histrico. abrindose una vez architecture in Valencia belore atteneling' the Swiss Federal
Santiago Calatrava uma figura de excepo no meio da a r ms hacia el Tajo y hacia el mundo que se extendia ms ali. I nstitute of Technology (ETH) in Zurich. Since he is both a n
quitectura contempornea. Nascido em Espanha em 1 951 . Elegido para construir la Estacin de Oriente tras un concu r architect and an engineer. Calatrava undoubtedly a pproach
estudou arte e arquitectura em Valncia antes de frequentar so restringido en el que participaron tambin Terry Farrell. es the built environment in a different way than colleagues
o Instituto Federal Suo de Tecnologia (ETH). em Zurique. N icholas Grimshaw. Rem Koolhaas y Ricardo Bofill. Santiago who are exclusively based in one or another of these disci
Sendo. ao mesmo tempo. a rquitecto e engenheiro. Calatrava Calatrava es una figura excepcional en el mundo de la arqui plines. A prolific draltsman. he is also deeply interested in
faz uma abordagem da construo diferente da dos seus co tectura contempor nea. Nacido en Espana en 1 951 . estudi the forms of lhe natural environmenL As his sl<etches
legas que se baseiam a penas numa destas duas disciplinas. arte y arquitectura en Valencia antes de ingresar en el reveal. Santiago Calatrava's buildings olten find their origin
Desenhador prolfico. tambm se interessa profundamente I nstituto Federal de Tecnologa (ETH) en Zrich. Suiza. Siendo i n the drawing of a bird or a human figure, though the built
pelas formas do a mbiente natural. Os seus desenhos reve a la vez arquitecto e ingen iero. Calatrava sin duda aborda el result is rarely if ever specifically anthropomorphic. Between
lam claramente que as construes de Santiago Calatrava entorno construido de forma diferente que sus colegas cen Calatrava's skelches and his built worl<. there are olten
tm muitas vezes origem no desenho de uma ave ou de uma trados exclusiva mente en una u otra disciplina . Dibujante sculptures which bear a relation to both. Studies of tension
figura humana. e mbora a construo resultante quase nun prolfico. est tam bin i nteresado en las formas de la natu and balance. h is sculptures reveal a creator who is deeply
ca seja especificamente antropomrfica. Entre os desenhos ra leza. Segn lo revelan sus croq uis. los edi fici os de interested in ar!. as a way of expressing the fundamental
de Calatrava e as suas construes. frequente existirem Santiago Calatrava a menudo han hallado su origen en el realities of movement and the forms of life and architecture.
esculturas que se relacionam com a mbos. Estudos de ten dibujo de una ave o una figura hu mana. aunque el producto Well-known for his bridges. like the Alamillo Bridge a n d
so e equilbrio. as suas esculturas revelam u m criador pro construido casi nunca. se m uestre especificamente Cartuja Viaduct (1 987-92). which marked o n e of t h e points of
fundamente interessado na arte como forma de expressar antropomrfico. Entre los croquis de Calatrava y su obra cons entry of the 1 992 Universal Exhibition in Seville. Santiago
as realidades fundamentais do movimento e as formas da truida aparecen a menudo esculturas que tienen relacin Calalrava is also a specialist of railway slations, Indeed, the
vida e da arquitectura. con ambos. Estas esculturas. estudios de tensin y equilibrio. facl Ihat his main oHice is loday in Zurich is due to lhe facl
Famoso pelas suas pontes, entre elas a Ponte de Alamillo e revelan a un creador profundamente interesado en el arte that havin g completed h i s studies a t t h e ETH, h e won a com

o Viaduto da Cartuja (1 987-1 992), que assinalava um dos como forma de expresar las realidades fundamentales dei petition to design t h e new S ta d e l h o fe n Railway Slation

pontos de entrada na Exposio Universal de Sevilha de movimiento y las formas de la vida y la a rquitectu ra. (1 982-90). SeI d e eply i nl o a green h i llsi d e not far from the
1 992, Santiago Calatrava tambm um especialista em es Famoso por sus puentes, como el dei Alamillo y el Viaducto lake, this curved station i s s o c lo sely tied into its rather tra

taes de caminho de ferro, Na verdade, os seus escritrios de La Cartuja (1 987-92) que senalaban uno de los puntos de ditional enviro n m e n t that it is hard t o d i s t i n g u ish u n til the

esto sediados em Zurique porque depois de ter concludo acceso de la Exposicin Un iversal de Sevilla de 1 992, Santiago traveler is a l m ost i ns i d e . " l n order to u n d e rsta n d the

os seus estudos no ETH, ganhou um concurso para dese Calatrava tambin es especialista en estaciones ferroviarias. Stadelhofen Railway Station ," says Sanlia g o Calatrava, "you

nhar a nova estao de Caminho de Ferro de Stadelhofen De hecho. el que su estu dio principal se encuentre actual have to view i t as an extremely urban project. o n e which
(1 982-90). Aninhada numa encosta verdejante, esta estao mente en Zrich se debe a que, tras terminar sus estudios entailed the repair of the urban fabrico The re is a clear con

curva est de tal modo integrada na paisagem marcada en la ETH, gan un concurso para el diseno de la Estacin trast between the radical n a t u re of t h e technical and arc h i

mente tradicional que se torna difcil ao viajante distingui-la Ferroviaria de Stadelh ofen (1 982-90) , en aquella ciuda d. En tectural solutions c h os e n , a n d t h e altitude towards t h e city,

quase at entrar nela. "Para compreender a Estao de Sta cajada profundamente en una frondosa colina no lej os dei which is extremely g e n tle. Any n u m b e r o f links have been
delhofen", diz Santiago Calatrava, "temos de a encarar como lago, esta estacin en curva est tan estrechamente integra created - not only bridges and access p o i n t s , bul connections

um projecto extremamente urbano, que i mplicava a repara da en su entorno ms bien tradicional que resulta difcil dis with the streets which d i dn 't exist before. Small park areas

o do tecido urbano. Existe um contraste evidente entre a tinguiria hasta que e l viajero no se encuentra casi dentro. such as the veil of green e ry h a n g i n g over t h e u p p e r levei
natureza radical das solues tcnicas e a rquitectnicas e a "Para entender la estacin de Stadelhofen", dice Santiago were created. II was obvious from the outset." continues t h e
atitude em relao cidade, que extremamente suave. Fo Calatrava, "hay que contemplarla como un proyecto extre archilecl, "that t h e respect given l o b u i l d i n g s over a h u n dred

ram criados vrios elos, no s pontes e acessos, mas tambm madamente urbano, cuyo fin era coser el tej ido construi do. years old in Switzerland prec l u d e d any a t t e m p t t o d e m olish

ligaes, que antes no existiam, com as ruas. Tambm fo Existe un claro contraste entre el carcter radical de las solu or su bstantially m o d i fy l h e old sta t i o n house. I d i d not f i n d

ram criados pequenos parques como a cortina de verde sus ciones tcnicas y arquitectnicas elegidas y la actitud hacia la that aspecl illogical h owever, because ii f i Is into a rea d i n g of

pensa sobre o nvel superior. Era evidente desde o incio", ciudad, que es inmensamente respetuosa. Se han creado the city which rem a i n s intact." (2).
continua o arquitecto "que o respeito que na Sua se tem todo tipo de vnculos: no s lo pu entes y puntos de acceso, The Stadelhofen sta t i o n is set o n a forty by two h u n dred forty
por edifcios com mais de cem anos exclua qualquer tenta sino conexiones viarias que antes no existan. Tambin se meter site, a n d inclu des a large shopping a rcade below
tiva de demolir ou modificar sensivelmente o velho edifcio han creado pequenas zonas de parque, como el velo vegetal groun d leveI. which was a d d e d to the plans after lhe i nitial

da estao. N o entanto no achei esse aspecto ilgico por que cuelga dei nivel superior. Desde un principio era evi scheme h a d b e e n conceive d . H u g e , almost anthropomorp h ic

que se enquadra numa leitura da cidade que permanece in dente," prosigu e el arquitecto, "que el respeto mostrado en gates lead to t h e s h o p p i n g mail whose rib-like concrete

tacta." (2). Suiza por los edificios de ms de cien a nos de antigedad structure m i g h l also bring to mind a Idnd of prehistoric
A estao de Stadelhofen est situada numa rea com 40 imposibi litaba cualq uier i ntento de demoler o modificar sus beast. Calatrava's reaction t o this idea is typically c o m p lex:

por 240 metros e inclui uma grande zona comercial subter tancialmente el antig uo edificio de la estacin . En cualquier "ln reality, what I have a l t e m pted, is what I would call a
rnea, acrescentada aos planos depois do esquema inicial caso, a m este aspecto no m e pareca ilgico, porque encaja dialectic of Iransgression. which is based on t h e voca b u lary
ter sido concebido. Uns enormes portes quase antropo en la lectura de una ciudad que permanece intacta." (2) of stru c l u ra l forces. ln Stadelhofe n , there are a series o f
mrficos do acesso ao centro comercial cuja estrutura em La estacin de Stadelhofen ocupa un solar de cuarenta por i n cl i n e d columns. T h o u g h t h i s appears t o be a n esthetic

cimento, semelhante a costelas, lembra uma espcie de doscientos cuarenta metros, y se completa con una galera decision, it is in fact related to the necessily of h o l d i n g up t h e
animal pr-histrico. A reaco de Calatrava a esta ideia ti comercial subterrnea , q ue se anadi ai programa despues struclure. Naturally t h e re were various solutions f o r this

picamente complexa: "Na verdade, o que eu tentei foi aquilo de concebido el ante proyecto. Unas enormes puertas casi type o f s u pport. They could have b e e n sim pie cyli n d e rs for

a que chamaria uma dialctica de transgresso, que se ba antropomrficas permiten el acceso a esta galera, cuya exa m ple, but I chose to articulate t h e m i n t h e shape o f a
seia no vocabulrio de foras estruturais. Em Stadelhofen estructura de hormign s imi lar a un costillar podra evocar h a n d . This is w h e re t h e q uestion of metaphors becomes

existe uma srie de colunas inclinadas. Embora isto parea ta m bin algn ti po de bestia preh istrica. La reaccin de i n t erest i n g . How b e l t er to express t h e f u n ction of l h e
uma deciso esttica, est, na verdade, relacionada com a Calatrava ante esta i d ea es m uestra de su habitual com ple columns t h a n t o i nvest t h e m w i t h t h e s e n s e of t h e p hysical
necessidade de suportar a estrutura. Claro que existiam v jidad: "En realidad, lo que intent es lo que yo llamara una gesture o f c ar ry i n g ? " (3).

rias solues para este tipo de suporte, Podiam, por exem dialctica de la transg resin basada en el vocabulario de las The railway station which contributed lhe most to lhe repu
plo, ter sido simples cilindros mas eu optei por articul-los fuerzas estructurales. En Stadelhofen hay una serie de talion of Santiago Calatrava is u n d o u bledly the Lyo n Saloias

na forma de uma mo. aqui que a questo das metforas pilares inclinados. Aunque esto puede parecer una decisin TGV terminal ( 1 989-94). This five t h o us a n d six h u n dred
se torna interessante. Que melhor maneira de expressar a esttica, est ms relacionada con la necesidad de susten square meter station located at th e Satolas airport is o n e o f
funo das colunas do que investi-las com a sensao do tar la estructura . Natu ralmente, existan diversas soluciones a n ew g e n e ra t i o n o f ra i l t e r m i n a is d e s i g n e d to s e rve

gesto fsico de carregar?" (3). para este tipo de apoyo. Podran haber si do sim ples cilin- France's network of h i g h -s p e e d tra i n s (TGV). H e re, t h e jux-
A estao de caminhos de ferro que mais contribuiu para a dros, por ejemplo, pero yo prefer articularlos en forma de taposition of rail. air and local transport facilities at a single
reputao de Santiago Calatrava , sem dvida, o terminal mano. Aqu es donde la cuestin de las metforas adquiere localion makes in theory for a parlicularly efticient system.
de TGV de Satolas-Lyon (1 989-94). Esta estao com cinco i nters. i,Qu mejor forma para expresar la funcin de los ln facl. for lhe time being the interconnection of several
mil e seiscentos metros quadrados localizada no aeroporto pilares que configurarlos segn la sensacin dei gesto fsico forms of transport does not seem in Lyon to have generated
de Satolas faz parte de uma nova gerao de terminais de de aguantar un peso?" (3) lhe predicted traftic flows. This is of course due lo no fault of
caminhos de ferro concebidos para servir a rede de com La estacin ferroviaria que ms ha contribuido a la reputacin the architect. One hundred twenty meters longo one hundred
boios de a lta velocidade (TGV) francesa. A conjugao do de Santiago Calatrava es in dudablemente la terminal dei meters wide, and forty meters high, lhe passenger terminal.
comboio com os transportes areos e locais numa nica zo TGV de Lyn Satolas (1 989-94). Esta estacin de cinco mil which opened on July 7, 1 994, is a based on a central steel
na criaria, em teoria, um sistema particularmente eficiente. seiscientos metros cuadrados de superficie situada en el element weighing one Ihousand three h u ndred tons.
Na verdade, por enquanto, a interligao de vrios tipos de aeropuerto de Satolas pertenece a la nueva generacin de Calatrava's station seems to echo Eero Saarinen's TWA
transporte no parece, pelo menos em Lyon, ter gerado os estaciones destinadas a servir a la red francesa de trenes de Terminal ai Kennedy Airport (1 9 57 -62) in its suggestion of a
fluxos de trfego previstos. Claro que isto no se deve a ne alta velocidad (TGV). La yuxtaposicin de las instalaciones de landing bird, but it is brasher than its American predecessor
nhuma falha do arquitecto. Com 1 20 metros de comprimento, transporte ferroviario. areo y local en un emplazam iento is. The plan of the complex, with ils walkway link to lhe air
1 00 de largura e 40 de altura, o terminal de passageiros que nico constituye en teora un sistema particula rmente efi port resembles a mania ray, h ighlighting lhe i mpression of a
a b riu a 7 de Julho de 1 994 baseia-se num elemento metli ciente. aunque de hecho, en Lyn, esta interconexin entre design whose origin is somehow older than architecture.
co central com mil e trezentas toneladas de peso. A estao medios de transporte no ha generado por el momento los The noted Italian engineer Pier Luigi Nervi attempled to
de Calatrava parece evocar o terminal da TWA no aeroporto flujos de trfico previstos. Naturalmente, esto no puede define an appropriate relationship between the natural a n d
Kennedy, da autoria de Eero Saarinen (1 957-62), na forma achacarse ai arquitecto. La term inal de pasajeros inaugura b uilt environments i n a series o f lectures h e delivered at
como sugere uma ave pousando no solo, mas mais irreve da el 7 de j ulio de 1 997. con sus ciento veinte metros de lon Harvard in 1 96 1 : "II is very d i fticult to explain the reason for
rente que a sua antecessora americana. O plano do comple gitud. cien de anchura y cuarenta de altura, se basa en un our i m m ediate approval of forms which come to us from a
xo, com a passadeira que faz a ligao ao aeroporto, lembra elemento centra l de acero que pesa m i l trescientas p hysical world wilh which we, seemingly. have no direct lie
uma raia gigante, acentuando a sensao de uma forma cuja toneladas. La estacin de Calatrava parece evocar la whatsoever. Why do Ihese forms satisfy and move us i n the
origem mais velha que a arquitectura. O famoso engenheiro Terminal de la TWA dei Aeropuerto Kennedy (1 957-62) , de same manner as natural things such as flowers. plants. and
italiano Pier Luigi Nervi tentou definir uma relao apropriada Eero Saarinen. por su forma de pjaro posndose, pero es landscapes lo which we have become accustomed through
entre o envolvimento natural e a rea construda numa srie ms atrevida que su predecesora norteamericana. La p la n n u mberless generations? It can also be noted Ihat Ihese
de palestras que proferiu em Harvard, em 1 961 : " muito di ta dei conjunto, con su conexin peatonal con el aeropuerto, achievemenls have in common a structural essence, a nec
fcil explicar a razo para a nossa aceitao imediata de for semeja un pez manta. acentuando as la i mpresin de un essary absence of ali decoralion. a purity of line and shape
mas que surgem de um mundo fsico ao qual. aparentemente, -diseno que es de alglH1a forma ms antiguo que la arquitectura. m ore Ihan s u fticient to define an aulhentic slyle. a slyle
nada nos liga. Por que que estas formas nos satisfazem e El prestigioso ingeniero italiano Pier Luigi Nervi trat de have termed lhe Irulhful slyle." (4).
nos tocam da mesma maneira que as coisas naturais como definir la relacin apropiada entre el entorno natural y el When asked aboul lhe image 01 a prehisloric bird Ihal comes
as flores, as plantas e as paisagens que nos so familiares construido a travs de una serie de conferencias que pro lo m ind i n lhe case o f lhe Saloias Stalion. Calatrava
h geraes i ncontveis? Pode tambm notar-se que estas nunci en Harvard en 1 96 1 : "Resulta muy difcil explicar el responds: "I honestly am nol looking for metaphors. I never
obras tm em comum uma essncia estrutural. uma ausn motivo de nuestra inmediata aceptacin de las formas Ihoughl 01 a bird. but more 01 lhe research Ihal I am some
cia necessria de toda e qualquer decorao, uma pureza de provenientes de un mundo fsico con el que, aparentemente. times prelenlious enough lo call sculplure." (5) . Indeed, bolh
linhas e de formas mais do que suficiente para definir um no mantenemos ningn tipo de vnculo. i,Por qu nos satis lhe drawings and lhe sClllpture by Calatrava which are mosl
autntico estilo, um estilo a que chamei o estilo verdico." (4). facen estas formas y nos conmueven de la m isma manera closely relaled lo Ihis building lind their origin not i n lhe
Quando o questionaram acerca da imagem de ave pr-his que elementos natura les tales como flores. plantas y shape of a bird, bul in a study of the eye and lhe eye-lid, a
trica que nos acorre mente no caso da estao de Sato paisajes a los cuales nos hemos acoslumbrado despus de recurring Iheme in his worlc "The eye." says Calatrava. "is
las. Calatrava respondeu: "Honestamente, no estou pro i nnumerables generaciones? H abra que sena lar que todos lhe real 1001 of the architecl. a n d Ihal is an idea Ihal goes
cura de metforas. Nunca pensei numa ave, mas mais na estos logros tienen en comn u na esencia estructural. una back lo the Babylonians." The eyelid is again, for example. a
pesquisa a que, s vezes, tenho a pretenso de chamar es necesaria ausencia de toda decoracin y una pureza de lnea central element of Calalrava's Planetarium a n d Science
cultura." (5). Na verdade, os desenhos e a escultura de Cala y de forma ms que suficientes para definir un estilo, un M useum currently u n der construction in his native Valencia.
trava que esto mais intimamente relacionados com este estilo a i que yo he denominado el estilo verdadero." (4) Viewed from lhe side, lhe Lyon Satolas stalion does bring lo
edifcio encontra m a sua origem no na forma de uma ave, AI ser preguntado por la i magen de un ave prehistrica que m i n d the form of the human eye.
mas num estudo do olho e da plpebra, um tema recorrente acude a la mente en el caso de la estacin de Satolas, The swooping point 01 the Satolas Slalion. which runs into
no seu tra balho. "O olho", diz Calatrava, " a verdadeira fer- Calatrava responde: "Sinceramente. no voy a la busca de the earlh, has been compared to lhe beak 01 lhe bird. but
1 24
1 25

ramenta do arquitecto e isso uma ideia que remonta aos metforas. Nunca pens en un pjaro. sino ms bien en esa Calatrava once again explains Ihis design in different terms.
babilnios". A plpebra . por exemplo, um elemento central forma de indagacin que en ocasiones soy tan pretencioso de "The 'beak' was formed as the result of complex calculations
do Planetrio e Museu da Cincia, de Calatrava, cuja constru llamar escultura." (5) Verdaderamente. tanto los dibujos como of the forces playing on the structure. II also happens lo be
o decorre actualmente em Valncia. Vista de lado, a estao las esculturas de Calatrava ms relacionados con este edificio lhe assembly point for the water run-off p i pes. Naturally. I
de Lyon-Satolas, evoca, de facto, a forma do olho humano. deben su origen no tanto a la forma de un pjaro. como aI did my besl lo minim ize the mass of Ihat point. wilhout any
A ponta descendente, que penetra na terra, da estao de estudio deI ojo y deI prpado. un tema recurrente en su obra. thoughl of an anlhropomorphic design:' h e concludes.
Satolas, foi comparada ao bico do pssaro mas, mais uma " El ojo:' dice Calatrava. " es la verdadera herramienta dei arqui Anolher railway project by Santiago Calalrava is his new TGV
vez, Calatrava explica esta concepo de maneira diferente. tecto. y esta es una idea que se remonta a los babilonios." El station for Liege in Belg i u m . l n this case says lhe architecl:
"O 'bico' foi o resultado de clculos complexos das foras em prpado vuelve a ser. por ejemplo. un elemento cen t ral en el "We reinvenled lhe faade complelely. Or rather Ihere is no
interaco na estrutura. tambm o ponto de j uno dos canos Planetario y Museo de la Ciencia que est en construccin en faa de. That. in my opinion is a fundamental Iransgression.
de escoamento de gua. Claro que fiz o meu melhor para estos momentos en su Valencia natal. Vista de lado. la estacin ln the place of a traditional faade. Ihere will only be large
minimizar a massa desse ponto, sem qualquer pensamento de Lyn Satolas sugiere la forma deI ojo h u mano. openings signaled by melaI awnings overhan g i n g l h e
num desenho antropomrfico", conclui. El extremo en punta de la Estacin de Satolas. que arremete square in fronl Df lhe slation. T h e setting is an lIrban one.
Outro dos projectos de estaes de comboios de Santiago contra la tierra. ha s i do comparado con el pico de un ave. and it seemed lo me that lhe firsl vision that travelers or vis
Calatrava a nova estao de TGV de Liege, na Blgica. Neste pero Calatrava, una vez ms. explica su diseno en trminos ilors would have of lhe stalion would be important." explains
caso, o arquitecto afirma: "Reinventmos completamente a diferentes: "El 'pico' surgi como resultado de complejos Calatrava. "My solution was two-fold. As it is located on a h i ll.
fachada. Ou melhor, no existe fachada. Isto, na minha opi clculos sobre las fuerzas en juego en la estructu ra. Por olra and is approached Irom above. Ihere is a view on lhe city a n d
nio, uma transgresso fundamental. No lugar de uma fa parte, resulta ser tam bin el punto de unin de las canaliza on lhe layout of the station. T h e p l a n thus becomes t h e real
chada tradicional. haver apenas umas grandes aberturas ciones de desage. Naturalmente. hice todo lo posible por faa de. ln order to improve lhe rapport between lhe city a n d
assinaladas por toldos de metal suspensos sobre a praa m ini mizar la masa en ese punto. sin pensar en absoluto en t h e station. w e proposed t o create a square in front of iI." (6).
em frente da estao. O cenrio urbano e pareceu-me que trminos antropomrficos." concluye. Apparently somewhat less anthropomorphic in form than
a primeira viso que os viajantes ou visitantes teriam da es Otro proyecto de estacin de Santiago Calatrava es la nueva the Stadelhofen Dr Satolas stations. the Liege projecl high
tao deveria ser importante," explica Calatrava. "A minha eslacin de TGV para Lieja. en Blgica . En este caso. el lighls lhe exlenl lo which Santiago Calalrava adopls his
soluo tinha duas vertentes. Como a gare fica situada nu arquitecto dice: "Reinventamos la fachada completa mente. designs lo Iheir specific localions. while relaining a stylistic
ma colina, e a aproximao feita de cima, h uma viso so O, ms bien . podra decirse que no hay fachada. Esto. en mi identity that has ma de h i m one Df lhe most sought-after
bre a cidade e sobre o traado da estao. O plano transfor opinin. es una transgresin fundamental. En lugar de la architecls in the world.
ma-se assim na prpria fachada. No intuito de melhorar a tradicional facha d a. habr nicamente unos grandes huecos The international notoriety of Santiago Cala trava was con
relao entre a cidade e a estao, propusemos criar uma senalados por marqu esinas met licas que se prolongarn firmed in 1 993. when lhe MlIseum Df Modern Ali in New Yorl<
praa em frente a ela." (6). Aparentemente menos antropo en voladizo sobre la plaza que se extiende frente a la presented an exhibition of his work. ln the exhibition cata
mrfica e m forma do que as estaes de Stadelhofen e Sa estacin. El emplazam iento es urbano. y a m me pareca logue, Matilda McQuaid wrote, "Calalrava is part Df the distin
tolas, o projecto de Liege sublinha o modo como Santiago Ca que la primera visin que los viajeros o visitantes luvieran guished herilage of twentieth century engineering. Like those
latrava adapta os seus desenhos especificidade das suas de la estacin tena que ser a lgo i m portante". explica of the preceding generations - Robert M aillart. Pier Luigi
localizaes, ao mesmo tempo que mantm uma identidade Calatrava . "M i solucin era doble. AI estar emplazada en una Nervi. Eduardo Tormja. and Felix Candeia - Calatrava goes
estilstica que fez dele um dos arquitectos mais desejados colina y producirse el acceso desde a rriba. se tiene una beyond an approach Ihat merely solves technical problems.
do mundo. A notoriedade internacional de Santiago Calatra visin en altura de la ciudad y de la planta de la estacin. La Structure, for Ihese engineers. is a balance between the sci
va foi confirmada em 1 993, quando o Museu de Arte Moder planta se convierte as en una verdadera fachada. A fin de enlific criterion of efficiency and the innovation of new forms.
na de Nova Iorque apresentou uma Exposio do seu traba mejorar la relacin entre la ciudad y la estacin, propusi mos Calatrava considers engineering 'Ihe art of the possible: and
lho. No catlogo da Exposio, Matilda McQuaid escreveu, crear una plaza delante." (6) Aparentemente menos antropo seel<s a new vocabulary of form Ihat is based on technical
"Calatrava faz parte da notvel herana da engenharia do s mrfico en forma que las estaciones de Stadelhofen o Lyn. know-how, yel is not an anthem to techniques." She con
culo XX. Tal como aqueles das geraes anteriores - Robert el proyecto de Lieja pone de ma nifiesto hasta qu punto cludes that "his work becomes an interlwi nemenl of plastic
Maillart, Pier Luigi Nervi. Eduardo Torroja e Felix CandeIa - Santiago Calatrava adapta sus disenos a sus localizaciones expression a n d slructural revelation, producing results Ihal
Calatrava vai mais alm de uma abordagem que se limita a especficas. manteniendo aI mismo tiempo una identidad possibly can be besl described as a synthesis of aesthetics
solucionar problemas tcnicos. Para estes engenheiros, a estilstica que lo ha convertido en uno de los arquitectos ms and structural physics." (7). Writing in terms of "slrllctural
estrutura um equilbrio entre os critrios cientficos de efi solicitados dei m undo . physics:' Matilda McQuaid does not emphasize the anthropo
cincia e a inovao de novas formas. Calatrava considera a La noloriedad i nternacional de Santiago Calatrava qued morphic aspects of Calatrava's worl< and tends in this sense to
engenharia "a a rte do possvel" e procura um novo vocabu- confirmada en 1 993. cuando el Museo de Arte Moderno de confirm the architectlengineer"s own analysis of his designs.
lrio de forma que se baseia em conhecimento tcnico, em Nueva Vork celebr un exposicin sobre su obra. En el cat The Oriente Station in Lisbon is, w i t h lvaro Siza's
bora no seja um h ino s tcnicas." Matilda McOuaid conclui logo, Matilda McOuaid escribi: "Calatrava forma parte dei Portuguese Pavilion, undeniably the most architecturally
que "a sua obra transforma-se num entrelaado de expres legado ms notable de la ingeniera dei siglo veinte . AI igual s i g n i ficant slruclure to emerge from Expo '98 '98. Siza's
so plstica e revelao estrutural. produzindo resultados que los m iembros de las generaciones precedentes -Robert building. set on the banks of the Tagus, is to become the seat
cuja melhor maneira de serem descritos como uma snte Mai llart, Pier Luigi Nervi. Eduardo Torroja y Flix Can dela of the Portuguese .:ouncil of Ministers. The Oriente Station,
se da esttica com a fsica estrutural." (7). Falando de "fsica Calatrava avanza ms all de las soluciones m eramente tc with its two h u ndred thousan d visitors per day, is clearly the
estrutural", Matilda McOuaid no enfatiza os aspectos antro nicas. La estructura, para estos i ngenieros, resulta dei equi centerpiece of the plan lo revive the walerfront i n the east of
pomrficos da obra de Calatrava e tende neste sentido a librio entre el criterio cientfico de eficiencia y la i nnovacin the city. The most spectacular aspecl of lhe project is
confirmar a anlise que o prprio arquitecto/engenheiro faz de las formas. Calatrava considera la ingenieria 'el arte de lo u n doubtedly the seventy-eight by two hundred t h i rty eight
dos seus desenhos. posible' y busca un nuevo vocabulario de las formas que meter covering over the eight raised rai lway tracks whose
A Estao do Oriente em Lisboa , inegavelmente, a par do est basado en el acerbo de conocim ientos tcnicos, pero Iypology recalls that of a sta n d of trees. Rather than e m pha
Pavilho de Portugal de lvaro Siza, a estrutura arquitect que no se reduzca a un canto a la tcnica." La autora con sizing the break between the city and the river implied by the
nica mais significativa da Expo '98. O e difcio de Siza, situa cluye que "su obra se convierte en u n entrelaza m iento de station, Calalrava has sought. here as elsewhere to open
do na margem do Tejo funcionar como sede do Conselho de expresin plstica y revelacin estructural cuyos resultados passageways and reeslablish links. This will is m a de mani
M inistros de Portugal. A Estao do Oriente, com os seus podrian describirse adecuadamente como una sintesis de fesl by lhe fact lha I lhe architecl has cllI inlo the elevated
duzentos mil visitantes por dia , claramente, a pea fulcral esttica y fisica de estructuras." (7) AI hablar en trminos de mound on which the railway Iracl<s run, in order lo effective
do plano para revitalizar a frente ribeirinha no oriente da ci 'fsica de estructuras', Matilda McOuaid no hace h incapi en ly build the station below them. The complex includes two
dade. O aspecto m a is espectacular deste projecto , sem d los aspectos antropomrficos de la obra de Calatrava y, en large glass and steel awnings over the enlrances, one mea
vida a cobertura com 78 por 238 metros sobre as oitos linhas este sentido, tiende a confi rmar el anlisis que el inge sllring no less than one hundred twelve meters in length and
frreas eleva das cuja ti pologia recorda a de um conjunto de niero/arquitecto hace de sus propios proyectos. eleven melers in width. There are a bus station a n d car pa r I< ,
rvores. Em lugar de acentuar a ruptura entre a cidade e o La Estacin de Oriente de Lisboa es indudablemente, j unto a metro station below (not designed by Calatrava), a n d a lon
rio que a estao i mplicaria, Calatrava procurou, aqui como con el Pabelln de Portugal de lvaro Siza, el edificio ms im g itudinal gallery including commercial spaces which were
noutros locais, abrir passagens e restabelecer ligaes. Este portante desde el punto de vista arquitectnico de la Expo 98.'
included in the architect"s brief. Ticketing and service facili
propsito evidenciado pelo facto do arquitecto ter escavado El edificio de Siza, situado a la orilla dei Tajo, pasar a ser la ties are located five melers below the tracks, with an atrium
a elevao de terreno onde correm as linhas, de modo a sede dei Consejo de M inistros de Portugal. La Estacin de marking the longitudinal gallery five melers lower, and lhe
construir a estao por baixo delas. O complexo inclui dois Oriente. con sus doscientos m i l visitantes dia rios. es clara opening on lhe river side intended as a main access poin\.
grandes toldos em metal e vidro sobre as entradas, um deles mente la pieza central dei plan para revitalizar el frente Seen from a distance, or for thal malter from wilh i n . lhe
com cento e vinte metros de comprimento e onze metros de acutico oriental de la ciudad. El aspecto ms espectacular most visible aspecl of lhe Oriente Stalion is indeed its tree
largura. Existe uma estao rodoviria e um parque de es dei proyecto es indudablemente la cubierta de setenta y lil<e desi g n o At leasl two olher projecls by Santiago Calalrava
tacionamento, uma estao de metro por baixo (no conce ocho por doscientos treinta y ocho metros que se cierne have also calleel on lhe slructural Iypology of the Iree 01' for
bida por Calatraval. e uma galeria longitudinal com espaos sobre las ocho vias elevadas y cuya ti pologia evoca la de un es\; h is unbuill design for lhe Calhedral of SI. John lhe Divine
comerciais que estavam includos nas instrues do arqui vivero de rboles. En lugar de acentuar la ruptura entre la in New Vorl< (1 991 ) anel lhe BCE Place, Galleria & Herilage
tecto. As bilheteiras e os outros servios localizam-se cinco ci udad y el rio que supone la estacin, Calatrava ha buscado, Square in Toronto ( 1 987-92). SI. John the Divine. one of New
metros abaixo das linhas, a galeria longitudinal. cinco me aqui como en el resto de su obra. abrir pasajes y reestable Vork's besl I<nown churches, was originally bllilt in a neo
tros mais abaixo, m a rcada por um trio e a abertura que cer conexiones. Esta voluntad se manifiesta en el hecho de Romanesque slyle by Heins & La Farge in 1 892 and "gothi
d para o rio foi pensada como um acesso principal. que el a rquitecto haya atravesado el montculo sobre el que cizecJ" by Cram & Ferguson i n 1 9 1 1 . Calalrava's project would
Vista de longe, ou mesmo do seu interior, o aspecto mais vi se extienden las vias con el fin de construir la estacin deba have addeel a new soulh Iransept and a "bio-shelter"
svel da Estao do Oriente , de facto, a sua forma de rvore. jo de ellas. El conj unto incluye dos grandes marquesinas de perched fi fty - fi ve meters abovegrou n d level. Obviously relat
H, pelos menos, mais dois projectos de Santiago Calatrava vidrio y acero sobre las entra das, una de los cuales mide ed in ils symbolism to the Garden of Eden, lhe bio-sheller
que recorreram tipologia estrutural da rvore ou da floresta; nada menos que ciento doce m etros de long itud y once de would have been compleled wilh slructural elements below
o projecto por construir para a Catedral de So Joo Divino, anchu ra. Hay una estacin de autobuses y un estacio derived from the form of trees. Placed in lhe existing attic of
em Nova Iorque ( 1 991 ) e o BCE Place, Galleria & Heritage namiento para coches, una estacin de metro (no diseftada the nave, Ihis garden would not have changed the profile of
Square, em Toronto (1 987-92). A igreja de So Joo Divino, por Calatrava) y una galeria longitudinal con espacios comer the building, bllt wOllld have brought natural light inlo the
uma das mais conhecidas de Nova Iorque, foi originalmente ciales incorporados ai programa arquitectnico. Las taqui church. Philip Johnson. a jury member. pointed out lhe rela
construda num estilo neo-romanesco por Heins & La Farge, llas y los servicios auxiliares se sitan cinco m etros por lionship of Calatrava's design lo lhe decor of lhe church, and
em 1 892 e "goticizada" por Cram & Ferguson em 1 91 1 . debajo de las vias, con u n atrio que deja ver la ga leria long i- i ndeed, lhe tree Iypology does bring lo minei the origins o f
1 26
1 27

o projecto de Calatrava teria acrescentado um novo transepto tudi nal otros cinco m etros ms abajo, as como la entrada G o t h ic a rchitecture. The image of the tree is also at the h e a rt

sul e um "abrigo-biolgico" que se ergueria a 25 metros do por el lado deI ro prevista como punto principal de acceso. of t h e Bell Canada Enterprises Place, Galleria & Heritage

solo. Obviamente relacionado, no seu simbolismo, com o Vista desde cierta distancia, o incluso desde dentro, la Square.

Jardim do den, o "abrigo-biolgico" seria com pletado com Estacin de Oriente presenta como aspecto ms visible su H e re , Calat rava worked with the N e w York office of

elementos estruturais de base que teriam como referncia diseno arborescente. Hay aI menos otros dos proyectos de S k i dmore, Owings & Merrill to create a six-story, one h u n

iconogrfica a rvore. Como cobertura da nave, este "jardim" Santiago Calatrava basados en la tipologa estructural deI dred fifteen meter long while p a i n t e d steel a n d glass p a s

no iria mudar o perfil do edifcio mas sim introduzir luz na rbol o el bosque: su p royecto no construido para la Catedral sageway connec t i n g two lowers. A s ' T h e N e w York Times'

tural no interior da igreja. Philip Johnson, um membro do de San Juan el Divino de Nueva York ( 1 99 1 ) y la galera comer wrote, "Thi s gallery is not h i n g i f not G a u d i -esque." It a lso

jri. salientou a relao do projecto de Calatrava com a pr cial BCE Place en la Galleria & Heritage Square de Toronto recalls a forest palh in a metaphorical s ens e. The use 01

pria igreja, e, na verdade, o tema da rvore traz-nos mente (1 987-92). San Juan el Divino, una de las iglesias ms cono white steel and g lass is also premonitory of lhe tree-related

as origens da arquitectura gtica. A imagem da rvore est cidas de Nueva York, fue construi da originariamente en esti designs for the p l a t forms of the Oriente Stalion.

tambm no corao da Bell Canada Enterprises Place, lo neorromnico por H eins & La Farge en 1 892 y 'gotiza da' Whether i t be in Toronto or i n New York, Santiago Calalrava

Galleria & Heritage Square. Aqui. Calatrava trabalhou com o por Cram & Ferguso n en 1 91 1 . El proyecto de Calatrava called on the tree metaphor for dilferent reasons - related i n

gabinete de Skidmore, Owings & Merril de Nova Iorque para habra anadido un nuevo transepto y un 'biorrefugio' eleva t h e first i n stance t o a large urban space s e t between h i g h

criar uma passagem com 1 1 5 metros de comprimento em do cincuenta y cinco metros por encima deI nivel deI suelo. towers a n d in t h e second t o l h e neo-Gothic d e s i g n o f S I . J o h n

ao branco pintado e vidro, ligando duas torres. Como o Evi dentemente relacionado en su si mbolismo con el Jardn t h e Divi n e . T h e lacl lhat t h e tree i s o n e 01 t h e most obvious

'New York Times' publicou: "Esta galeria parece de Gaud". deI Edn, el biorrefugio habra estado sosten ido por una models for lhe colu mn or early church nave forms o n ly rei n

Lembra tambm um caminho na floresta, num sentido me serie de elementos estructurales de forma arborescente. forces its u n deniable biological presence. l n each i llstance,

tafrico. O uso de ao branco e de vidro tambm premoni Situado en el tico existente de la nave, este jardn no habra lhe words o f N e rvi - "our i m m ediate ap proval of forms.

trio da concepo das rvores para as plataformas da Es modificado el perfil deI edificio, pero habra aportado luz natu which come to us from a physical world" - come to mind. l n

tao do Oriente. ral aI interior de la iglesia. Philip Johnson, m iembro deI j ura the c a s e o f t h e Oriente Stat ion, Calatrava explains t hat very

Quer em Toronto, quer em Nova Iorque, Santiago Calatrava do. senal la relacin deI proyecto de Calatrava con la deco specific circumstances related to h i s own understanding o f

usou a iconografia da rvore por razes diferentes: no pri racin de la iglesia y, de hecho, la tipologa arborescente Lisbon led h i m to the u n u s u a l canopy designo

meiro caso, relacionada com um g rande espao urbano, en evoca los orgenes de la arquitectura gtica. La i magen deI As Santiago Calatrava says, "I went t o Lisbon at least five
tre altas torres e, no segundo, com o estilo neo-gtico da Ca rbol se halla ta m bin en el corazn deI Bell Canada t i mes during the competition for t h e Oriente Station, i f o n l y to

tedral de So Joo Divino. O facto da rvore ser um dos mo Enterprises Place, en la Galleria & Heritage Sq uare. En este take i n the mood of the ci ty. I t may be obvious lo say 50, bul

delos mais bvios para as colunas e para a forma das naves caso, Calatrava trabaj conjuntamente con el despacho neoy Lisbon is a very beautiful city. Like Rome, i t is built on h i lls,

das igrejas antigas, apenas refora a sua inegvel presena orquino de Skidmore, Owings & Merrill para crear un pasaje which means that there are often remarkable views. Vou are

biolgica, A todo o momento acodem-nos mente as pala de conexin entre dos torres a base de vidrio y acero pintado in the city and yet able to 1001< a t it at the same t i m e . T h e re is

vras de Nervi: "a nossa imediata aceitao de formas que de blanco con u na altura de seis plantas y una longitud de also l h e m o n u m e n tality of t h e Tag u s , which is at t h i s p o i n t

surgem de um mundo fsico". No caso da Estao do Oriente, ciento quince m etros. Como escribi The New York Times: the widest r i v e r in E urope T h e Sea o f Straw is i ncre d i bly
.

Calatrava explica que circunstncias m uito especficas rela "Esta galera no puede ser ms gau di niana". Tambin evoca vas t o The urban h istory of Lisbon is very a nc i e n t . a n d yet i t
cionadas com a sua prpria concepo de Lisboa o levaram un sendero a travs deI bosque en un sentido metafrico. La retains a clarity i n i ts compositi o n . " (8).

ao invulgar desenho das copas das rvores. Como Santiago utilizacin de acero bla nco y vidrio anuncia tambin el diseno When Cala Irava speaks of t h e platform design of the O r i e n te

Calatrava afirma :" Fui. pelo menos, cinco vezes a Lisboa du arborescente de los andenes de la Estacin de Oriente. Sta t i o n , he refers to "trees on a h i ll . " The " h i ll" in this i n s t a n c e

rante o concurso para a construo da Estao do Oriente, Segn sea Toronto o Nueva York, Santiago Calatrava ha is the h i g h mound on which the rai lway tracks. To e x p la i n t h e

apenas para sentir o esprito da cidade. Pode parecer um lu recurri do a la m etfora deI rbol por razones diferentes: en t r e e metaphor, h e again refers t o h i s visits to Lisbon d u r i n g

gar comum dizer isto, mas Lisboa uma cidade muito bonita. el primer caso est relacionada con un gran espacio urbano the c o m p e l i t i o n . "There a r e 1l1lmerOUS parks i n the c i t y w i l h

Tal como Roma, assenta sobre colinas o que significa que, entre dos torres de g ran altura: en el segundo. con el diseno trees ." h e says. "I i m me di ately felt t hat t h e eleva t e d tracks

frequentemente, se desfruta de vistas belssimas.. Estamos neogtico de San Juan el D ivi no. El hecho de que el rbol sea called for a wooded h i llside. This was a very explicil idea in

na cidade e podemos v-la ao longe, ao mesmo tempo. H uno de los modelos ms evidentes para el pilar o para las my m i n d . For lhe compelilion. I cited a melancholic p o e m by

tam bm a monumentalidade do Rio Tejo que , neste ponto naves de las ig lesias prim itivas no hace si no acentuar la Fernando Pessoa, w h i c h evokes the i dea o f g o i n g t o the

do seu curso, o rio mais largo da Europa. O Mar da Palha innegable evocacin biolgica. En los dos casos acuden a la "arvoredo," the woods . I wanted to accentuate t h e tra n s

incrivelmente vasto. A histria urbana de Lisboa muito an mente las palabras de Nervi: "nuestra i nmediata aceptacin parency of l h e sta t i o n . l n an u r b a n environ m ent. w h i c h w i l l

tiga mas, no entanto, a sua composio conserva uma cla de las formas que provienen deI mundo fsico". En el caso de lIndoubte dly b e c o me e v e n more d e n s e , the Oriente Station

reza particular." (8). la Estacin ' de Oriente , Calatrava explica que circunstancias w i ll resemble a n oasis. II will be a place w h e re people w i ll
Quando Calatrava fala da concepo da plataforma da Esta muy especficas relacionadas con su propia visin de Lisboa come to rest'" When asked why in this instance he has pre
o do Oriente, refere-se a "rvores numa colina", A "colina" lo condujeron a i inslito diseno de la marquesina. ferred a vegetal metaphor lo the anthropomorphic designs
, neste caso, o plano superior por onde o comboio passa, Como dice Santiago Ca latrava : "Fui a Lisboa ai menos cinco he seems more ai ease wilh . Calatrava replies, "Imagine that
Para explicar a metfora da rvore, ele volta a referir-se s veces durante el concurso para la Estacin de Oriente, you creale a n elevated square. This is obviously not a n inlro
suas visitas a Lisboa durante o concurso, "Na cidade, h nu aunque s lo fuese para captar el a mbiente de la ciudad. verled Iype of architecture. I 'a m on a h i llside in Lisbon and I
merosos parques arborizados," afirma, "Imediatamente senti Puede que sea una obviedad decirlo, pero Lisboa es una ciu look around me. Whal is lacking? Some prolection from lhe
que a colocao da via frrea num plano superior, pedia uma dad muy bella . AI igual que Roma, est edificada sobre coli sun and lhe rain." (9).
encosta arborizada, Era uma ideia m uito clara no meu esp nas, lo cual significa que abundan las vistas magnficas. "Although I was associaled wilh lhe Porl u guese firm Tecnep
rito, Para o concurso, citei um poema muito melanclico de Ests en la ciudad y a la vez puedes contemplaria . Luego est and with Sofrera iI." says Calatrava, "I am lhe only Spanish
Fernando Pessoa que evoca a ideia de ir para o 'arvoredo', tambin la monumentalidad dei Tajo. que en este punto es el archilecl lo have been selected for a significant project in lhe
para o 'bosque', Quis acentuar a transparncia da estao, ro ms ancho de Europa. El Mar de la Paja es increblemente area of Expo '98 '98. The others were generally Portuguese,
N u m meio urbano que ir, sem dvida, tornar-se m uito extenso. La historia urbana de Lisboa es muy antigua y an English o r American." Santiago Calalrava is cOlwinced that it
mais populoso, a Estao do Oriente ir parecer um osis, as conserva la claridad de composicin." (8) is lhe "urban character" of his scheme for the Oriente
Ser um lugar onde as pessoas iro para descansar!" Quando Cuando habla dei di seno de la zona de a ndenes de la Stalion, which permitted him lo win the competition. He
lhe perguntaram por que razo tinha, neste caso, preferido estacin de Oriente, Calatrava hace referencia a los "rboles points out thal lhe original brief called for the slalion lo be
uma metfora vegetal a desenhos antropomrficos onde pa sobre la colina". La 'colina' en este caso es el montculo placed approximalely one hundred fifty meters closer to lhe
rece mais vontade, Calatrava replicou: "Imagine que cria sobre el que se encuentran las vas. Para explicar la met Vasco da Gama bridge than ii is. " I proposed lo move lhe sta
uma praa num ponto alto, Obviamente que isto no um tipo fora dei rbol. de nuevo se refiere a sus visitas a Lisboa tion closer to lhe city," says Calalrava, "which facilitaled lhe
introvertido de arquitectura, Estou numa colina de Lisboa e durante el concurso: "En la ciudad hay numerosos parques creation of a symmetrical. longitudinal axis with the Iwo
olho minha volta, O que que falta? Proteco para o sol e con rboles," dice. "Desde el pri mer momento senta que las avenues lha I run nearby,"
para a chuva." (9). vas elevadas requeran una colina boscosa. Se trataba de As ii happens, the Orienle Slation served as one of the main
"Embora estivesse associado firma portuguesa Tecnep e una i magen m ental muy explcita. Para el concurso, cit un gateways inlo lhe Expo '98 '98 complex, but Santiago
Sofrerail." diz Calatrava, "fui o nico a rquitecto espanhol a melanclico poema de Fernando Pessoa que evoca la idea Calatrava poinls out Ihat when lhe site of l h e stalion was
ser seleccionado para um projecto significativo na rea da de un paseo por la arboleda. Quise acentuar la transparen delermined, "Ihere wasn'l even a masterplan for the pia ce
Expo '98 '98. Os outros foram, na generalidade, portugueses, cia de la estacin. En un entorno urbano, que indudable menl of lhe pavilions." His explanation of jusl why lhe
ingleses e americanos." Santiago Calatrava est convencido mente se tornar an ms denso, la Estacin de Oriente Orienle Slalion is localed as it is highlighls whal he calls lhe
de que foi o "carcter urbano" do seu projecto para a Esta recuerda un oasis. i Ser un lugar don de la gente venga a "urban character" of the projecl and also does a good deal to
o do Oriente que lhe permitiu vencer o concurso. Ele sa descansar!". AI preguntarle por qu en este caso ha preferi clarify the significance of the project. "Unlil lhe Oriente
lienta que a proposta original. situava a estao cerca de 1 50 do una metfora vegetal a los disenos antropomrficos con Stalion was built." he says, "Irains could not by-pass Lisbon
metros mais prxima da Ponte Vasco da Gama. "Propus los que parece sentirse ms a g usto. Ca latrava replica: d irectly. The Irains arrived in the Sanla Apolnia stalion.
deslocar a estao, aproximando-a da cidade," diz Calatrava, "Suponga q u e tiene que crear una plaza eleva da . aboul four kilomelers away, and were obliged to pull oul in
"o que facilitava a criao de um eixo simtrico, longitudinal. Evi dentemente, no se trata de un ti po introvertido de arqui lhe opposite direclion lo conlinue Iheir route, One of lhe
com as duas avenidas que passam perto." tectura. Estoy en una colina en Lisboa y m i ro a mi alrededor. premises of the competition for the Oriente Slation was Ihal
"A Estao do Oriente servia como uma das principais por i,Que falta? Un poco de proteccin dei sol y la lluvia ." (9) its conslruclion, somewhal ai lhe periphery would allow
tas de entrada para o complexo da Expo '98 '98, mas Santia "Aunque estaba asociado con la firma portuguesa Tecnep y Irains lo stop i n lhe capital withoul being obliged to back
g o Calatrava salienta que, quando foi definido o lugar da es con Sofrera il", dice Calatrava , "soy el nico a rquitecto out." Aside from this lechnical aspect. says Calatrava, "it is
tao, "no havia a i n da um plano para a colocao dos pavi espanol que ha sido seleccionado para un proyecto impor obvious Ihal lhe placemenl of. lhe Orienle Stalion was direct
lhes." A sua explicao para o facto da estao estar onde tante en la zona de la Expo '98' 98. Los dems eran en gene ly linked lo Ihal of Expo '98 '98 a n d lo resolving lhe problem
est, evidencia o que ele chama o "carcter urbano" do pro ral portugueses, ingleses o americanos." Santiago Calatrava of lhe relalionship of lhe sile lo lhe cily, The slalion is
jecto e contribui bastante para clarificar o seu significado. est convencido de que fue el 'carcter urbano' de su proyec absolulely fundamenlal lo Ihis linkage," conlinues the a rchi
"At a Estao do Oriente ser construda," afirma, "os com to para la Estacin de Oriente lo que hizo que ganara el con tect, "From lhe firsl ii was inlended lo be a ' multi-modal'
boios no atravessavam Lisboa directamente. Chegavam curso. Senala que el programa original exiga que la eslacin facility, combining rail. subway, bus and cal' traffic." Echoing
estao de Santa Apolnia, a cerca de 4 quilmetros de dis se siluara aproximadamenle ciento cincuenta metros ms the concerns of lhe politicai and architectural authorities of
tncia. e eram obrigados a seguir na direco oposta para cerca dei Puenle Vasco de Gama de lo que est a hora, "Vo pro lhe cily, Sanliago Calatrava says. "A larger vision of lhe cily
prosseguirem viagem. Um dos quesitos do concurso para a puse acercar ms la eslacin a la ciudad," dice Calatrava, "lo was inherent in lhe Expo '98 '98 project. They clearly wanled
Estao do Oriente era que a sua construo, algures na pe- que facililaba la creacin de un eje longiludinal de simelra lo avo i d crea ting areas Ihal would serve no purpose afler lhe
riferia, permitisse aos comboios parar na capital sem serem con las dos avenidas que discurren por las proximidades." fair, as had been the case in Montreal 01' Seville. ln order to
obrigados a fazer marcha atrs. A par deste aspecto tcnico," En la prctica, la Estacin de Oriente funcion como una de mal<e the site pari of the cily, the rai lway s ta l i o n was a fun
diz Calatrava, " bvio que a localizao da Estao do Oriente las entradas princi pales a la Expo '98. pel'o Sa ntiago damental." ( 1 0) .
estava directamente ligada da Expo '98 e teria de resolver Ca latrava senala q u e cuando se decidi el solar para la Alth ough railway stations began t h e i r history i n t h e 1 9th cen
o problema da distncia entre a cidade e o local. A estao estacin "ni siquiera exist u n plan de ordenacin que deter tury i n a grandiose mode. calli n g on vast expanses of iron
absolutamente fundamental para esta ligao," continua o minara la situacin de los pabellones". Su explicacin de por a n d glass. Ihere was a very determined post-War effort to
arquitecto. "Pretendia-se, desde o princpio, que fosse "in qu la estacin se e ncuentra en su actual emplaza m iento h i de these facilities. A n exa m ple o f this altitude can be seen
termodal". combinando caminhos de ferro, metropolitano, pone de ma nifiesto lo que l denomina el 'carcter u rbano' in New Vorle where Pennsylvania Station ( 1 902 - 1 1 ) . McKi m ,
autocarros e automveis." Fazendo eco das preocupaes dei proyecto y tambin contribuye en gran medi da a clari Mead & White's masterpiece, with its cat h edral-lil<e arcade
das autoridades polticas e das outras ligadas aos aspectos ficar la i mportancia dei m ismo. "Hasta que no se construy a n d Main Wail i n g Room m o d e l e d a ft e r t h e S a t h s o f
a rquitecturais da cidade, Santiago Calatrava diz: "Uma viso la estacin de Oriente", afirma. "los trenes no poda n rodear Caracalla. was demolished i n October 1 963. I I was replaced
mais alargada da cidade estava inerente ao projecto da Expo '98. Lisboa directamen te . Llegaban a la Estacin de Santa by a n u n d istinguished concourse located beneath Madison
Pretendia-se claramente evitar a criao de reas que no Apolnia. a unos cuatro kilmetros de distancia, y se vean Sq uare Garde n . Today. ii is hoped Ihat Pen n Station will rise
tivessem qualquer finalidade depois da feira, como tinha obligados a retroceder por el m ismo camino para proseguir again i n t h e walls o f the former General Post Office. a
acontecido em Montreal e em Sevilha . A estao de caminho su ruta. Una de las prem isas dei concurso de la Estacin de sch e m e thal h i g h l i g h ts the new i m portance b e i n g g iven to
de ferro era fundamental para tornar a zona parte da cida Oriente era que su construccon, algo perifrica, permitiera a railway stations worldwide. London's Waterloo I nt ernational
de." (1 0). los trenes detenerse en la capital sin verse obligados a retro Ter m i nal by Nicholas Grimshaw ( 1 990-93). Madri d's Atocha
Embora a histria das estaes de caminhos de ferro tenha ceder luego." AI m a rgen de este aspecto tcnico, dice Station by Rafa e l Moneo ( 1 986-92), the Lille-Europe station
comeado no sculo XIX de um modo grandioso, com grande Calatrava, "es evidente que el emplazamiento de la Estacin de i n Lille (Jean-Marie Duthilleul. 1 990-94). o r Santa Justa in
dispndio de ferro e de vidro, houve u m esforo muito deter Oriente estaba directamente vinculado ai de la Expo '98 y a la Seville (Antonio Cruz a n d Anton i o Ortiz, 1 988-92) confirm the
minado no ps-guerra para esconder estas edificaes. Um necesidad de resolver la relacin entre este ltimo y la ciudad. European trend toward more spectacular stations, re minis
exemplo desta atitude teve lugar em Nova Iorque, onde a Es La estacin es absolutamente crucial para esta vinculacin," cent of their 1 9t h century ancestors. ( 1 1 ) .
tao de Pensilvnia (1 902-1 1 ) uma obra-prima de Mckim , prosigue el arquitecto. "Desde un principio estuvo pensada The railway station as an architectural type may always have
Mead & White com a sua arcada em forma de catedral e a como una i nfraestruclura 'm ulti modal' que combinara ferro been seen as a galeway. I I is certainly t h e point at which a
sala de espera principal inspirada nas Termas de Caracalla, carril. m etro. autobs y a utomvil." Reflejando las preocupa voyage begins or ends. Often , the station building is placed
foi demolida em Outubro de 1 963. A estao foi substituda ciones de las autori dades polticas y arquitectnicas de la ciu perpendicular to the tracl<s. like a barrier, o r a marker. The
por uma construo incaracterstica sob Madison Square dad, Calatrava dice: "La visin ms amplia de la ciudad era un Oriente Station naturally serves t h e traclitional functions of
Garden. Hoje, espera-se que a Estao de Pensilvnia surja aspecto inherente ai proyecto de la Expo '98. Claramente arrival a n d departure, though the complexity of the facility is
novamente das paredes da antiga Estao Central dos Cor deseaba n evitar la creacin de reas que no sirvieran a ningn m u ltiplied through the inlerconnecling lor m s of t ra nsport -
reios, um plano q ue evidencia a nova importncia dada s propsito despus de la feria, como ocurri em Montreal o tra i n , bus, cal', a n el subway. Sut aside Irom this s i m ilar ity
estaes de caminhos de ferro em todo o mundo. O Termi Sevilla. De cara ai objetivo de que el solar formara parte de la with other stations, it also has several notable differences.
nal Internacional de Waterloo, em Londres, de N icholas ciudad, la estacin ferrovia ria era un elemento fundamental." Tl1e station is in fact located b e low the tracl<s, a n el is not p e r
Grimshaw (1 990-93), a Estao de Atocha de Madrid, de Rafael Aunque las estaciones de tren iniciaron su andadura en el pen dicular to them in t h e usual configuration. "To u n d e r
Moneo (1 986-92). a Estao L i le-Europa, em Lile, de siglo XIX a lo grande, reclamando grandes extensiones de sta n el the station," says Santiago Calatrava, "it is necessary
Jean-Ma rie Duthilleul (1 990-94). e de Santa justa, em Sevilha, hierro y vidrio. uno de los objetivos posblicos deliberados to I<now thal the ra i l lines were a l reaely elevated on a I<i n d o f
de Antnio Cruz e Antonio Ortiz (1 988-92), confirmam a fue ocultar estas i nstalaciones. Un ejemplo de esta actitud m o u n d w h i c h is eight melers h i g h . One o f l h e f i rst things
tendncia europeia para a construo de estaes mais puede contemplarse en Nueva Vork. donde la Estacin de Ihal I wanled to do was to alleviate the break between t h e city
espectaculares, semelha na das suas antepassadas do Pensi lva nia (1 092-1 1 ), la obra maestra de McKim . Mead & and the Redevelopment Area by doing away with lhe m o u n d .
sculo XIX (1 1 ). White, con su catedralicia galera y su sala princi pal de I c u t i n t o t h e mound t o bu ilel the station, a n d created a wall<
A estao de caminhos de ferro, como tipo de arquitectura espera insp iradas en las Termas de Caracalla, fue demolida way which goes Irom one s i d e 01 t h e lacility to the other, per
pode sempre ser vista como uma porta de entrada j que , en 1 963 . La sustituy una ga lera ano di na s ituada debajo dei penelicular to the tracks." ( 1 2) . Unlike the traelitional railway
seguramente, o ponto onde comea ou acaba uma viagem. Ma dison S qua re Garden . Actualmente, se espera que la stalion wilh its one monum ental stone facade usually backed
frequente o edifcio da estao ser colocado perpendicu Penn Station se alce de nuevo en los m u ros de la antig ua u p against a glass and iron train s h ed, the Orienle Slation is
larmente aos carris, como uma barreira ou u m marco. A Es Oficina Gen eral de Correos, un proyecto que pone de man i made u p 01 a series 01 ope n i n g a n d passageways. I I h a s no
tao do Oriente serve naturalmente as funes tradicionais fiesto la nueva importancia que se est concediendo a las faade as such, which does bring to m i n d Calatrava's own
de chegada e de partida, embora as vantagens do complexo estaciones ferroviarias en todo el mu n do. La Terminal descriptions of the stalions i n Zurich and Lige.
sejam multiplicadas atravs da ligao a outras formas de I nternacional de Waterloo en Londres, de N icholas A further peculia rity of lhe a rchiteclure of the Oriente Station
transporte: comboio, autocarro, automvel e metropolitano. Gri mshaw (1 990-93) . la estacin de Atocha en Madrid de is t h a t it h a s not o n e but two entrances, on o pposite sides o f

Mas a par destas semelhanas com outras estaes, tem Rafael Moneo (1 986-92) , la Estacin Lille-Europe en Lille, de t h e tracl<s. e a c h s i g n a l e d b y a sweeping c a n o py. " T h e fact
vrias diferenas notveis. A estao situa-se, na realidade, Jean- Marie Duthilleul (1 990-94) o la de Santa Justa en that there are two entrances a n d two canopies. one of w h i c h

por baixo da via frrea e no lhe perpendicular, como Sevilla. de Antonio Cruz y Antonio Ortiz (1 988-92) confirman is a l m ost t h re e t i m es t h e s i z e of lhe other. accenluates the

usual. "Para compreender a estao," diz Santiago Calatrava, la tendencia europea hacia estaciones ms espectaculares, i dea o f a galleria, o f a passage," says Calatrava. I I is also a

" necessrio saber que as linhas de caminhos de ferro j ti remin iscentes de sus predecesoras del siglo XIX. (1 1 ) gesture toward l h e p u blico a way of saying thal this is not
nham sido colocadas numa espcie de monte com 8 metros Podra decirse que la estacin ferrovia ria como tipologa o n ly a place for those who know, bul for everyone." Since t h e

de altura. Uma das primeiras coisas que eu quis fazer foi di arquitectnica siempre se ha concebido como una entrada circumstances were s u c h that lhe Oriente Station sils pre

minuir a fractura entre a cidade e a rea em construo, eli ya que es ciertamente el punto en el que comienza o termi cisely aI a main enlry point t o Expo '98 a n d i n cleed t o t h e

m inando o monte. Escavei-o para construir a estao e criei na un viaje. E s frecuente l a disposicin d e l edificio perpen Redevelo p m enl Are a , t h e architectural sign ificance o f l h e

um passeio que vai de um lado ao outro, perpendicular via dicular a la vas, a modo de una barrera o un senalizador. La canopies a n d l h e passageway is multiplied. N o l only do lrain

frrea." (1 2). Ao contrrio da estao de caminhos de ferro Estacin de Oriente sirve naturalmente a las funciones tradi or subway Iravelers pass thro u g h h e re. but also Ihose who

tradicional. com u m a fachada monumental em pedra, geral cionales de salida y llegada, aunque la complejidad de esta are e n tering t h e a re a o n foot.

mente com um abrigo de vidro e ferro, a Estao do Oriente instalacin se ve multiplicada debido a la interconexin de The a rc h i t ect poi nts oul Ihat one o f the two entrance

composta por uma srie de aberturas e de passagens. No diversos medios de transporte: tren. autobs. coche y metro. c a n o p i es, that which faces the site. is three ti mes the size of
tem uma fachada, propriamente dita. que possamos asso Pero, al margen de esta similitud con otras estaciones, exis t h e other. reversing the obvio u s logic i n this i nsta nce. "Why

ciar s descries de Calatrava das estaes de Zurique e ten tambin varias diferencias notables. La estacin se is one larger than lhe other?"asl<s Calalrava. "AI the outset. I
Liege. encuentra situada. de hecho, bajo las vas y no es perpen i ma g i n e d that there would be a generous square in frant o f
Uma outra peculiaridade da arquitectura da Estao do dicular a ellas, como suele ser habitual. "Para entender la lhe stalion. o pposite lhe Tagus. I t was decicled however that

Oriente que no tem uma mas duas entradas, em lados estacin:' dice Calatrava. "es necesario saber que las vas ya a shopping center would b e built Ihere. When I lea rn e cl tha!.

opostos das linhas, cada uma assinalada por uma vasta co estaban elevadas sobre una especie de montculo de ocho I m a cl e a proposal o n my own for a single Iloor structure wilh

bertura. "O facto de haver duas entradas e duas coberturas, metros de altu ra. Una de las primeras cosas que q uise hacer u n dergrouncl spaces, exlending i n Iront o f t h e station. a n cl

uma das quais tem quase o triplo do ta manho da outra, fue m itigar la separacin entre la ciudad y el rea de nonet heless leavi n g the vista toward the Tagus u n d isturbed.

acentua a ideia de uma galeria, de uma passagem." diz Ca Reurbanizacin haciendo desaparecer el montculo. As que Although I h i s solution g enerated j ust as much floor space,

latrava. " tambm um gesto para o pblico, uma maneira perfor el montculo para construir la estacin y cre una m y idea was not acceptecl. and Ihis entrance to the station is
de dizer que no apenas um lugar para quem o conhece pasarela que va de un lado a otro de la i nstalacin , perpen now o pposite the rear of the s h o p p i n g centel. . .

mas para todos." Uma vez que. em virtude das circunstn dicular a las vas." (1 2) Al contrario que en las estaciones ferro Alt h o u g h he is critical of l h e architectural enviro n m e n l that

cias. a Estao do Oriente se situa precisamente na entrada via rias tradicionales, con una nica fachada m onu mental de is clevelo p i n g around lhe Oriente Station, Santiago Calatrava

p rincipal da Expo '98 e, sem dvida, da zona habitacional. piedra tras la cual suele extenderse la nave de vidrio y remains positive a b o u t t h e construction a n d design processo

em construo, o significado arquitectural das coberturas e hi erro, la estacin de Oriente est formada por una serie de "We h a d a n extre mely tight schedule," he points oul. ''Two

da passagem m u ltiplicado. No s os passageiros do com aperturas y pasajes. No tiene fachada como ta l. lo cual trae a n d a half years to erect l h e largest ' m ult i -modal' trans

boio e do metropolitano passam por aqui mas tambm os a la mente las descripciones del m ismo Calatrava de sus porta t i o n platform i n Europe. with a b u i ll area of m o re Ihan

pees. O arquitecto salienta que uma das duas palas de en estaciones de Zrich y Lieja. Iwo h u n d re d t h o u s a n d square meters. There is an a mazing

trada tem o triplo da outra, invertendo a lgica neste caso. Otra peculiari dad de la arquitectura de la estacin de Oriente g e n e rosity i n t h e space a n d lighl o f lhe slalion. a n d t h a t is a

"Por q ue que uma maior do que a outra?", interroga-se es que no tiene una, sino dos entradas. en los lados opu true luxury," he continues. '1n Portugal. I encountere d a s p i r

Calatrava. "No comeo. imaginei que haveria uma ampla estos de las vas, cada una senalada por una aerodin mica it of great generosily."

praa, em frente da estao, oposta ao Tejo. Foi. porm de marquesina. "El hecho de que haya dos entradas y dos mar Aside fram t h e s h o p p i n g center, Santiago Calalrava is not

cidido. que a seria construdo mais tarde u m centro comer quesi nas. una de las cuales es casi tres veces el tamano de fully pleasecl w i t h some of t h e resiclential b u i lclings that have

cial. Quando tive conhecimento disto. propus-me fazer uma la otra. acenta la i dea de galera. de pasaj e ," dice Cala gone up near the Oriente Stat i o n . "The master-plan for this

estrutura de u m s andar com espaos subterrneos, pro trava ."Constituye tambin un gesto hacia el pb lico, un modo area (Central Z o n e PP 1 ) was clrawn u p b y the Portuguese

longando-se em frente da estao, sem p rejudicar a vista de decir que no se trata de un lugar slo para los que saben, a rc hilect To maz Tavei ra w h o wanted to put towers all a ro u n d .

para o Tejo. Embora esta soluo criasse tanto espao como si no para todo el m undo." Dado que, debi do a las circunstan I guess that t h is is w h a t I w o u l cl c a l l t h e 'Barcelona effect. A

a outra, a minha ideia no foi aceite e esta entrada para a es cias, la estacin de Oriente se encontraba precisamente en number of a rchitects were qu ite i m pressecl by the slructures
tao fica agora de costas para o centro comerciaL" el punto principal de entrada a la Expo '98 y. de hecho, al put up i n Barcelona a t the time of lhe Olym pic Games. a n d

Embora critique o tipo de arquitectura que se est a desen- rea de Reu rbanizacin. la i mportancia arq uitectn ica de las p e r h a ps t h e y h o p e d t o cio somelhing s i m i l a r here. Taveira
volver volta da Estao do Oriente, Santiago Calatrava con marquesinas y deI pasaje se ha visto multiplicada. Por estos p roposed a very 'deconstructivist' plan, and yet my station i s
tinua positivo quanto ao processo de construo e ao projecto espacios no pasan slo los viajeros de metro o de tren, sino t h e exact o p p osite, with its concept of a landsca p e , a n d trees
"Tivemos um prazo extrema mente apertado," salienta, "Dois ta mbin quienes entran a pie en la zona. on a hillside. Well. the result is that the b u i l d i ngs. lil<e the
anos e meio para erigir o maior interface de transportes da El arquitecto senala q ue una de las dos marquesinas de shopping center. turn their bacl<s to the station. Yet. it seems
Europa com uma rea de construo de mais de duzentos entrada, la que est orientada hacia el solar, es tres veces clear that if this area is to t hrive, it will be t h anl<s to the two
m i l metros quadrados. H uma espantosa generosidade no mayor que la otra. i nvirtiendo la lgica ms evidente en este h undred thousand people per day who pass through the
espao e na luz da estao e isso um verdadeiro luxo," caso. "i, Por qu es mayor una que la otra?:' inquiere Cala Oriente Station." ( 1 3) .
prossegue. "Em Portugal. encontrei um esprito de grande trava. "AI principio. pens que se extendera una generosa The official texts that describe t h e P P I Central Z o n e t e n d to
generosidade." plaza delante de la estacin, frente aI Tajo. Sin embargo. se bear out the criticisms d i rected by Calatrava toward his col
Alm do centro comercial. Santiago Calatrava tambm no decidi que all se construira un centro comercial. Cuando leagues in the architectural profession. As Lus Vassalo
est totalmente satisfeito com as construes da zona resi me enter, propuse por mi cuenta una estructura de una Rosa writes, "PP1 . the most central zone in the

dencial que se ergueram nas i mediaes da Estao do sola pla nta con espacios subterrneos que se exten diera R e d evelo pme nl Area - bordering the railway plalform and
Oriente. "O plano director para esta rea (Zona Central P P 1 ) delante de la estacin, pero dejando libres las vistas hacia el characlerized in the Urbanization Plan by the step-lil<e
foi desenhado pelo arquitecto portugus Tomaz Taveira q u e Taj o. Aunque esta solucin permita la misma cantidad de arrangement of lhe panoramic plalforms between the rail
pretendeu erguer torres a toda a volta. Imagino que o q u e espacio en planta. mi idea no fue aceptada, y esta entrada a way tine a n d the Cenlral Boulevard, by the Main
poderia chamar 'o efeito Barcelona' Alguns arquitectos fica la estacin se encuentra ahora enfrentada a la fachada Thoroughfare, the grid formed b y the blocks of buildings a n d
ram muito impressionados com as estruturas erguidas em trasera deI centro com ercial." by the circulation route between the Oriente Station and the
Barcelona para os Jogos Olmpicos e talvez esperassem fa Aunque se muestra crtico respecto aI entorno construi do banl<s of the R ive r Tagus - develops the morphologies of
zer algo semelhante. Taveira prope um plano m uito 'des que se est desarrollan do alrededor de la Estacin de Lisbon's pre - e x i s t i n g envi ronmenlal features a n d exp lores

construtivista' e, no entanto, a minha estao o extremo Oriente, Santiago Calatrava mantiene una visin positiva deI new forms c on ne c t e d with southern Eu ropean c u ltural
oposto com o seu conceito de paisagem, e rvores numa co proceso de construccin y diseno. 'Tuvimos unos plazos a nt h ropology." (1 4). Though the terms of Ihis description do
lina. O resultado que os edifcios, tal como o centro comer extremada mente ajustados:' senala. "Dos anos y medio para little more than to underline the ways in which problems
cial. ficam de costas para a estao. Contudo, parece evidente levantar la mayor plataforma multi modal de Eu ropa, con una arose, a further q u ota t ion explains why lhe station found
q ue, se esta rea est destinada ao desenvolvimento, ser superficie construida de ms de doscientos mil metros itself at the bacl< of a shopping center. "Com merce, consid
graas s 200 m i l pessoas que passam todos os dias pela cuadrados. Hay una asombrosa generosidad de espacio y luz ered a n anchor of the urban system - the reason behi n d the
Estao do Oriente." (13). en la estacin. y esto es un verdadero lujo." prosigue. "En location of a large mllltipurpose complex, its cenlral area
Os textos oficiais que descrevem a Zona Central PP1 tendem Portugal. he encontrado un espritu de gran generosidad." associaled with other uses. i n legrated into lhe u rban struc
a confirmar as crticas dirigidas por Calatrava aos seus co Aparte deI centro comercial. Santiago Calatrava no est muy ture a n el arliculated wilh lhe Oriente Statio n - is localecl i n
legas a rquitectos. Como escreve Luis Vassalo Rosa "O PP1 , satisfecho con algunos de los edificios residenciales que se t h e plazas a n d arcades - their value a functional one. a n
a zona de maior centralidade, confinante com a plataforma han levantado junto a la Estacin de Oriente. "El pla n de ' u rban image' - o pposite lhe M a i n Thoroughfare and Central
dos caminhos de ferro e caracterizada no Plano Urbanstico ordenacin de esta zona (Zona central PP1 ) fue trazado por Boulevard." ( 1 5) .
pelo escalonamento de plataformas panormicas entre os el arquitecto portugus Tomaz Taveira . quien quera llenarlo Despite its considerable size. a n d lhe fac! Ihat t h e plalforms
caminhos de ferro e a Alameda Central. pela Via Principal. todo de torres. Supongo que esto es lo que podra llamarse are set eight meters a bove the ground, the Oriente Stalion is
pela quadrcula dos quarteires e pelo percurso entre a Es el 'efecto Barcelo na '. Muchos a rquitectos se q uedaron by no means monumenlal. II is a recognizable elemenl of lhe
tao do Oriente e a frente do Rio Tejo, desenvolve as mor i mpresionados por los edificios que se construyeron en ci lys ca p e , but lhe delicale. ahnosl e nt i rely transparenl while
fologias das preexistncias ambientais de Lisboa e explora Barcelona para las Olimpadas y quiz esperaban hacer algo metal structure of the plalforms does succeed i n g iving the

novas formas ligadas antropologia cultural meridional." similar aqu. Taveira propuso un plan muy 'deconstrutivista'. i m p ression of a n oasis soughl by t h e a rchilect. Like lhe Lyo n
( 1 4) . Embora os termos desta descrio pouco mais faam y sin embargo mi estacin es justo lo contrario, con su idea Satolas slation, Orienle ado pls Calatrava's prefe rre d vocab
do que sublinhar a forma como os problemas se pem, uma de un paisaje de rboles sobre una colina. Bueno. el resulta ulary of construction materiais - steel and g lass above grade
citao mais adiante explica por que que a estao se en do es que los edificios, como el centro comercial. le dan la a n d concrete below. The lower concourse with ils shops a n d
contra de costas voltadas para o centro comercial. "O comr espalda a la estacin. No obstante. parece claro que si esta i l s powerful concrete elements does bring to m i n d l h e shop
cio. considerado uma ncora do sistema urbano - razo que zona sale a delante ser gracias a las doscientas mil per ping arcade of lhe Sladelhofen Slation as well. with a rem i
levou localizao de u m complexo m u lti usos, com uma sonas que pasan diariamente por la estacin de Oriente." ( 1 3) n iscence of anlhropomorphic shapes. "Boutiques a r e now
g rande superfcie associada a outros fins, integrada na es Los textos oficiales que describen la Zona Central PP1 sue necessary i n a modem Irain station." says Calatrava. "My
trutura urbana e articulada com a Estao do Oriente - loca len obviar las crticas dirigi das por Calatrava a sus colegas slrategy is lo give as much i m portance as possible lo lhe
liza-se nas praas e nas arcadas de ligao s ruas - com o a rqu itectos. Como escri be Luis Vasallo Roza: "PP1 . la zona p u b li c spaces a n d lo ' hi cl e lhe boutiques." l n fact the rapport
'
seu valor funcional e de imagem urbana nas frentes da Via ms central dei rea de Reurbanizacin - pegada a la of public spaces to c o m m ercial areas i s s i m i la r i n
Principal e Alameda Central." (1 5). plataforma ferrovia ria y caracterizada en el Plan de Urba Stadelhofen a n d i n t h e Oriente Station. b u l Calatrava insists
Apesar do tamanho considervel e do facto das plataformas nizacin por la disposicin escalonada de plataformas o n the fact that the two stations are fundamentally d i fferenl.
se situarem oito metros acima do solo. a Estao do Oriente panorm icas situadas entre la lnea ferroviaria y el Bulevar "At Stadelhofen. you can p ract i c a lly walk off t h e tra i n a n d
no . de modo algum. monumental. u m elemento que se Central. por la Va Principal. por la malla que forman las i nto t h e streets of Zurich . it is c o m p letely absorbed i nto t h e

distingue na paisagem citadina mas a delicada e quase in manzanas de edificacin y por la ruta de circulacin que dis c ity. It i s a sort of n o n -station." T h i s is obviously not t h e case
teiramente transparente estrutura de metal branco das pla curre entre la estacin de Oriente y las orillas dei Ro Tajo - de in Lisbo n .

taformas consegue dar a impresso do osis imaginado pe sarrolla las morfologas propias de los rasgos a m bientales W h e n Pen nsylva n i a Station was b u i lt. i t s avowed intention
lo arquitecto. Tal como a estao Lyon Satolas. a do Oriente preexistentes de Lisboa y explora nuevas formas rela was clear - "to create a m o n u m e ntal gateway to New York
adopta os materiais de construo preferidos por Calatrava. cionadas con la antropologa cultural dei sur de Europa." (1 4) City." ( 1 6). M o re m odest in scale t h a n t h e massive p i n k gran

ao e vidro. por cima e beto. por baixo. O piso abaixo. com Aunque los trminos de esta descripcin hacen poco ms i t e e d i f i c e of Charles M c K i m . Oriente Station is n o n et h eless

as suas lojas e os seus poderosos elementos de beto fa que subrayar el modo en que surgen los problemas. hay a gateway. And yet it is also a gateway of a new type. with
zem-nos lembrar a arcada de lojas da Estao de Stadelho otra cita que explica por qu la estacin ha acabado de m ulti pie entrances a n d exits. with a choice of types o f trans
feno com uma reminiscncia de formas antropomrficas. "As espaldas ai centro co mercial: "El comercio. considerado p ort o that is u n dou bt edly the wave of the future fo r railway
lojas so elementos i n dispensveis numa estao de cami como un anclaje dei sistema urbano - la razn que sustenta stat ions. l n its dense urban s et t i n g Pen nsylva nia Station
nhos de ferro moderna:' afirma Calatrava. "A m inha estrat el emplazamiento de un gran conjunto multifuncional. en el was forcibly bu i l t above the levei of the tracks. ln Lisbon. t h e
'
gia dar a maior importncia aos espaos pblicos e 'ocul que su rea central est asociada a otros usos. integrado en accepted order of t h e sta tion a n d i t s tracks is inverted. a n d

tarO as lojas" Na verdade. a ligao dos espaos pblicos s la estructura urbana y articu lado con la Estacin de Oriente rat h e r t h a n descen d i n g . l h e voya g e r goes u p t o h is trai n .

reas comerciais semelhante em Stadelhofen e na Estao - se sita en las plazas y galeras. siendo su valor princi More t h a n a point of departure or o f arrival. Oriente Sta t i o n
do Oriente. Mas Calatrava insiste no facto das duas estaes palmente funcional. una 'imagen urbana' orientada hacia la i s a passageway. a gate and a s i g nal not o n ly t o t h ose who
serem fundamentalmente diferentes. "Em Stadelhofen pode Va Principal y el Bulevar Central." (1 5) arrive by molorized t ra n s p o rl . but als o to those who come
praticamente sair-se do comboio e penetrar nas ruas de Zu A pesar de su considerable tamano y de haber situado las and g o o n fool. It is a sign of t h e Id n d of o p e n ness w h i c h
rique: completamente absorvida pela cidade. uma esp plataformas ocho metros por encima dei suelo. la Estacin o n c e a n i mated t h e rapport between L i s b o n a n d the Tagus. a
cie de no-estao." No . obviamente. o caso de Lisboa. de Oriente no es en absoluto monumental. Es un elemento s i g n a l that Port ug a l a n d its capital are a g a i n o p e n to l h e
Quando foi construda a Estao de Pensilvnia houve a in reconocible dei paisaje urba no. pero la estructura delicada. wo rld. A build i n g that is n o p i n k g ra n i te palace. but a light.
teno ntida de "criar uma entrada monumental para a ci casi transparente. de metal blanco de los andenes consigue a i ry p l a t fo r m b e c o m es th e s ym bol nol o n ly o f the Lisbon's
dade de Nova Iorque." ( 1 6) . Mais modesta em escala do que realmente sugerir la i m presin de un oasis buscada por el retu rn to its river b a n ks but also of m u c h more far reac h i n g

o macio edifcio de granito rosa de Charles McKim. a Esta arquitecto. AI igual que la estacin de Lyn Satolas. la de politicai a n d e c o n o m i c decisions. The work of a S p a n iard
o do Oriente . sem dvida. uma porta de entrada. tam Oriente adopta el vocabulario favorito de Calatrava en cuan w h o lives i n Zu rich or Paris. the O r i e n te Sta t i o n is a s i g n
bm uma porta de um novo tipo. com m ltiplas entradas e to a materiales de construccin: acero y vidrio por encima de o f t h e dyna m i s m of E u rop e . o f w h i c h Portu g a l i s n o w a n
sadas. para vrios tipos de transporte que ser indubitavel la rasante y hormign por debajo. La galera inferior. con sus i nteg ra l parto
mente o estilo futuro das estaes de caminhos de ferro. tiendas y sus potentes elementos de hormign evoca ta m "Why do these forms satisfy a n d move l I S i n the sarne m a n

Dada a sua situao urbana. a Estao de Pensilvnia foi for bin la Estacin de Sta delhofen . con una sugerencia de for ner as natural t h i n g s such as flowers. plants. a n d land
osamente construda acima do nvel da via frrea. Em Lis- mas antropomrficas. "Las tiendas son necesarias en las scapes to which we have become accusto m e d t h ro u g h n u m
" boa. a ordem geralmente aceite da estao e das linhas de estaciones modernas. " dice Calatrava . "M i estrategia es berless g e n e ra t i onsT asked P i e r L u i g i Nervi. Santiago
comboio foi invertida e. em vez de descer. o passageiro. so darle tanta importa ncia como fuera posible a los espacios Calatrava's ' trees on a h itl. h i s s oa ri n g e n trance cano pies.
be at ao comboio. Mais do que u m ponto de partida ou de pblicos y 'esconder' las tiendas." De hecho. la relacin and h is concrete ribs. wh i c h still evoke a n u n n a m e d a n d
chegada. a Estao do Oriente um ponto de passagem. entre los espacios pblicos y las reas comerciales es similar p owerfu l creature a s o l d as t i me . reach i n t o t h e vocabulary
uma porta aberta e um marco no s para aqueles que che en Stadelhofen y la Estacin de Oriente. pero Calatrava of nature while remaining fundamentally m o d e rn o Harking
gam e m transportes motorizados mas tambm para os insiste en que las dos estaciones son fundamentalmente back lo lhe era when Dinis I dotted the h i lls of Lisbon with
pees. o mesmo tipo de abertura que outrora inspirou a li diferentes. "En Stadelhofen . puedes salir prctica mente dei churches and convenls. at the same time as it deals with the
gao entre Lisboa e o Tejo. um sinal de que Portugal e a sua tren e i nterna rte por las calles de Zrich. est completa very modem problem of a n i n d ustr i al wasteland crossed by
capital esto de novo abertos ao m undo. Uma construo mente inmersa en la ciudad. Es una especie de no-estacin." rai lway Iracks. lhe Oriente Station is a truly contemporary
que no um palcio de granito rosa mas s i m uma platafor Este no es evidentemente el caso en Lisboa. building. Coming to terms with. and enhancing the new con
ma leve e a rejada torna-se o smbolo no s de Lisboa estar Cuando la Estacin de Pensi lvan ia fue constru ida. la i nten cepl of a n 'inter-modal' transport hub. the Oriente Station is
de volta ao rio mas. mais do que isso. de grandes decises cin declarada no se prestaba a dudas: "crear una entrada at once functional and symboli. Transparent and open to t h e
polticas e econmicas. Obra de um espanhol que vive em monumental para Nueva York." ( 1 6) Ms modesta en escala s u n a n el a i r above, it is powerfully sei in concrete below. It is
Zurique ou Paris, a Estao do Oriente um sinal do dina que el macizo edificio de granito rosa de Charles McKi m. la u n d e n iably a creation of Santiago Calatrava, but this slation

mismo da Europa de que Portugal agora parte integrante. Estacin de Oriente es, no obstante. tambin una entrada. Y could not have been b u i lt anywhere bul h e re , ai the cross
"Por que ser que estas formas nos agradam, e nos tocam se trata adems de una entrada de nuevo cuno, con mlti roads of Lisbon's future.

da mesma maneira que as coisas naturais como as flores, pies accesos y salidas y con una posibilidad de eleccin dei
as plantas e as paisagens que nos so fa miliares desde in medio de transporte , lo cual ser sin duda la pauta de las
contveis geraes?," pergunta Pier Luigi Nervi. "As rvores futuras estaciones ferrovia rias. En su denso escenario
na colina" de Santiago Calatrava, as copas altssimas das urbano, la Estacin de Pensilvania fue construida forzosa
entradas e as suas costelas de beto que evocam um ser mente por encima dei nivel de las vas. En Lisboa, el orden
poderoso e indomado to antigo como o tempo, entram no aceptado de la estaci n y las vas se ha invertido y, en lugar
vocabulrio da natureza ao mesmo tempo que o todo per de descender, el viajero sube a l tren. Ms que un punto de
manece fundamentalmente moderno. Remetendo-nos para salida o llegada, la Estacin de Orient e es un pasaje. una
a poca em que D. Dinis salpicou as colinas de Lisboa com puerta y una senal no slo para q uienes llegan por trans
igrejas e conventos ao mesmo tempo que soluciona o moder porte motorizado, sino tambin para quienes vienen y se van
no p roblema de uma rea industrial atravessada por linhas a pie. Es un signo dei tipo de relacin abierta y estimulante
de caminhos de ferro, a Estao do Oriente verdadeiramen que en otro tiempo existi entre Lisboa y el Tajo, una senal
te uma construo contempornea. Por fim, e enaltecendo o de que Portugal y su capital estn de nuevo abiertos ai
novo conceito de um centro de transportes intermodal. a Es mundo. Un edifcio q ue no es un palacio de gra nito rosa, sino
tao do Oriente simultaneamente funcional e simblica. una grcil plataforma , se convierte en el smbolo no slo dei
Transparente e aberta ao sol e ao ar. por cima, est poderosa retorno de Lisboa a las orillas de su ro sino tambin de un
mente assente em beto, por baixo. , inegavelmente, uma conjunto de decisiones polticas y econmicas de mucho
criao de Santiago Calatrava, mas esta estao no poderia mayor alcance. Obra de un espanol que vive en Z rich o
ter sido construda em nenhum outro lugar seno aqui. na en Pars, la Estacin de Oriente es un signo dei dinamismo de
cruzilhada do futuro de Lisboa. Europa, de la cual Portugal forma ahora parte integral.
"i, Por qu nos satisfacen estas formas y nos conmueven de
la misma manera que elementos naturales tales como flo
res, plantas y paisajes a los cuales nos hemos acostumbrado
despus de innumerables generacionesT, preguntaba Pier
Luigi Nervi . Los "rb oles sobre una colina" de Calatrava, sus
altsimas marquesinas de entrada y sus costillas de hormign,
que s iguen evocando una criatura i nnombra da y poderosa
tan vieja como el tiem po , recurren ai vocabulario de la natu
raleza sin perder n i un pice de su carcter moderno.
Remontndose a la era en que Dinis I salpic la colinas de
Lisboa de iglesias y conventos, y a la vez abordando el muy
moderno problema dei descam pado i ndustrial su rca do de
vas ferrovia rias. la Estacin de Oriente es un edifico ver
daderamente contemporneo. AI resolver y ai m ismo tiempo
realzar el nuevo concepto de ncleo de conexin "inter
modal", la Estacin de Oriente es a la vez funcional y sim
blica. Transparente y abierta ai sol y ai a i re que estn ali
a rri ba, est poderosam ente asentada en el hormign de
debaj o . Es i n duda blemente u na creacin de Santiago
Ca latrava , pero esta esta ci n no p odra h a b e r estado
constru idas en n i n g n ot ro sitio q u e no fuera ste , en la
encrucija da dei futuro de Lis boa .
NOTAS NOTAS NOTES

( 1 ) Exposio Mundial de Lisboa, Arquileclura (1 998) Edilado por Luiz Triguei ( 1 ) Exposio M u ndia l de Lisboa, Arquitectura , Edita do por Luiz Triguei ros y (1) Exposio Mundial de Lisboa, Arquitectura, Edited by Luiz Trigueiros and

ros, Cludio Sal e Crislina Oliveira, Edilorial Blau, Lisboa, Claudio Sat con Cristina Oliveira, Edilo rial Blau, Lisboa, 1998, Claudio Sat with Cristina Oliveira, Edilorial Blau, Lisbon, 1990,

(2) Enlrevisla com Sanliago Calalrava (Junho 1 997), Zurique, (2) Entrevista con Santiago Calatrava, Zrich , junio de 1 997 (2) Interview of Santiago Calalrava, Zurich, June 1 997,
(3) Entrevista com Santiago Calatrava (Junho 1997), Zurique, (3) Entrevista con Santiago Calatrava, Zrich , junio de 1 997 (3) Interview o f Santiago Calatrava, Zurich, June 1997,

(4) Nervi. Pier Luigi. Aesthetics a nd Technology i n Building, The Charles Eliot (4) Nervi . Pier Lu ig i. Aesthetics and Technology in Buildi ng, The Charles Eliot (4) Nervi. P ie r Luigi, Aesthelics and Technology in Building, The Charles

Norton Leetures, 1 96 1 - 1 962, Harvard University Press, Cambridge, Massachu Norton Lectu res, 1 961 - 1 962 , Harvard Universi ty Press, Cam b ridge, Eliot Norton Lectures, 1 96 1 - 1 962, Harvard University Press, Cambridge,

setts, 1 965, Massachus etts, 1 965, Massachusetts, 1 965,

(5) Entrevista com Santiago Calatrava (Junho 1997), Zurique, (5) Enlrevista con Santiago Calatrava, Zric h, junio de 1 997 (5) Interview of Santiago Calalrava, Zurich, June 1 997.

(6) Enlrevisla com Santiago Calatrava (Junho 1997), Zurique, (6) Enlrevista con Santiago Calatrava, Zrich , junio de 1 997 (6) Inlerview of Sanliago Calalrava, Zurich, June 1 997,

(7) McOuaid, Matilde, Santiago Calatrava, Structure and Expression (1 993), The (7) M cOuai d, Matilda, Santiago Calal rava , Struclu re a n d Express ion, The (7) McOuaid, Matilda, Santiago Calalrava, Struclure and Expression, The

Museum of Modern Ar!. Nova Iorque Museum of Modern Ar!. N ueva York, 1 993 Museum of Modern Art, New York, 1 993.

(8) Entrevista com Santiago Calatrava (Setembro 1998). Paris, (8) Entrevista con Santiago Calatrava, Par is, septiembre de 1 998 (8) Inlerview of Sanliago Calatrava, Paris, September 1 990,

(9) Ibid, (9) fbi d, (9) Ibid,


( 1 0) Ibid, (1 0) fbid , ( 1 0) Ibid,

( 1 1 ) Marcus Binney, Architecture of Rail. The Way Ahead (1 995) Academy Edi ( 1 1 ) Marc us Bi nney, Architecture of Rail. The Way Ahea d, Aca de my Editions, (11) Marcus Binney, Archileclure 01 Rail. The Way Ahead, Academy Edilions,

tions, London Londres, 1995 London, 1 995,

(12) Entrevista com Santiago Calatrava (Setembro 1 998) Paris, ( 1 2) Entrevista con Santiago Calalrava, Paris, septiembre de 1 998 (1 2) Inlerview of Sanliago Calalrava, Paris, Seplember 1998.

( 1 3 ) Ibid, ( 1 3) fbi d, ( 1 3) Ibid.

(14) Exposio Mundial de Lisboa, Arquitectura (1 998). Editado por Luiz Triguei (14) Exposicin Mundial d e Lisb oa, Arquitectura ( 1 998), Edilado por Luiz (14) Exposio Mundial de Lisboa, Arquileclura, Edited by Luiz Trigueiros and

ros, Cludio Sat e Cristina Oliveira, Editorial Blau, Lisboa, Trig uei ros , Clud io Sat y Cristina Olivei ra, Editoria l Bla u, Lisboa, Claudio Sal wilh Crislina Oliveira, Editorial Blau, Lisbon, 1 990.

( 1 5) Luis Vassalo Rosa, i n Exposio Mundial d e Lisboa, Arquilectura (1 998) ( 1 5) Luis Vasallo Rosa, en Exposio M un dial de Lisboa, Arquitectura, Editado ( 1 5) Luis Vasallo Rosa, in Exposio Mundial de Lisboa, Arquitectura, Edited by

Editado por Luiz Trigueiros, Cludio Sat e Crislina Oliveira, Editorial Blau, Lis por Luiz Trigueiros y Claudio Sat con Cristina Oliveira , Edilorial Blau , Lisboa, Luiz Tri gueiros and Cludio Sal wilh Cristina Oliveira, Edilorial Blau, Lisbon,

boa, 1 998, 1 998.

( 1 6) Richard Guy Wilson, McKim, Mead and White Architects (1 983). Rizzolli. (16) Richa rd Guy Wi lson, McKim, Mead & Wh ite Arch itects, Rizzoli. Nueva York, ( 1 6) Richard Guy Wilson, McKim, Mead & While Archilecls, Rizzoli. New Yorl(,

Nova Iorque, 1 983. 1 983,


"Concebi uma estao com vocao u rbana" "Conceb una estacin con vocacin u rbana" "I have conceived of a station with an urban vocation"
"Houve tem pos em que no havia distino entre a a rq u itectura e a engenharia"
"Hubo tiempos en los q ue no se distingua la arq uitectura de la i ngen iera"
1 36
1 37 "The re have been ti mes when there was no d i sti nction betwee n a rc h itecture a n d e n g i n eering"
138
139

: .
"A vista que se tem um factor que torna esta estao n ica. O melhor apanhar um comboio e desfrut-Ia ."
"La vista que se tiene en la Estacin es un factor que la hace n ica. Lo mejor es tomar un tren y disfrutarla ."
"The view is what mal<es this station unique. The best thing to do is catch a tra i n and enjoy it.

I:,

. ,.' r:' i-o I:.

"
1 40
141
1 42
1 43
"A estao uma grande porta. a g ra n de porta para o bai rro que se encontra virado para o rio"
"La estacin es una g ra n puerta . una gran puerta para el barrio que se e ncuentra m i rando hacia el ro"
"The sta l i o n is a g re a t doar. lhe g reat doar to lhe neighbou rhood facing lhe river"
144
145
.... . a estao gera cida de sua volta" .. . . . la estacin genera ci udad a su a lredor" .. . . . the station generates city a ro u n d itself"
146
147
"Lisboa pertence quele grupo de cida des onde possvel ver a cida de a part i r da cidade"
"Lisboa pertenece a ese grupo de ciuda des en las que es posi ble ver la ciudad a partir de la propria ciu dad"
148
149
"Lisbon belongs to that small group of cities where it is possible to view the city from with i n the city itself"
1 50
151
"O que sempre me pareceu i mportante o seu aspecto virtual. o facto de asseg ura r a passagem de 200 m i l pessoas por dia"
"Lo que siempre me ha parecido i mportante es el aspecto virtual. el hecho de aseg urar el tr nsito de 200.000 personas"
'What I have always consi dered i m portant is the virtual aspect. the fact that 200.000 people will pass through here every day"'
'--
--

r
"A obra surp reende sempre" "S lo disenando lo genera l se llega aI detalle" "The work is constantly surprising"

----
---
-
1 54
1 55
1 56
1 57

1 59
1 60
1 61
"A estao do Oriente muito org n ica. fu nciona a diversos nveis"
"La Estacin de Oriente es muy org nica. funciona a diversos n iveles"
1 62
"The Oriente Station is h i g h ly orga n i c . it works on several d i fferent levels"
1 63
1 64
1 65
1 68
1 69
1 70
171
"No quis fazer uma estao fechada. Qu is faz- la tra nsparente"
"No quise hacer una estacin cerrada . Quise hacerla tra nspa rente"
"II was not my i ntenlion to b u i ld a closed stalion. I wanted to mal<e ii tra nsparent"
DADOS TCN I COS. FICHA TCN ICA DA O BRA

DATaS TCN ICOS. FI CHA TCN ICA DE LA OBRA

TECHNICAL DATA. TECHN I CAL CREDITS


Dados tcnicos. ficha tcnica da obra

Datos tcnicos. ficha tcnica de la obra

Techllical data. technical credits

Implantao Superficie en pla nta Ground Area


Quarteiro da Estao do Oriente, 8arrio de la Estacin de Oriente, Oriente Station blocl(,

Gare Ferroviria 80m x 145/155m 1 2.000m' Estacin Ferroviaria 80m x 1 4511 55m 1 2.000m' Railway station 80m x 145/155m 1 2 .000m'

Gare Rodoviria 2 1 0m x 1 201133 m 27.800m' Estacin de autobuses 2 1 0 m x 1 20/1 33 m 27.800m' Bus station 2 1 0m x 1 20/1 33 m 27.800m'

Praa Nascente 45m x 150 m 7.000m' Plaza Nascente 45m x 1 50 m 7.000m' East square 45m x 1 50 m 7.000m'

Avenidas 21 .000m' Avenidas 2 1 .000m' Ave n u e s 2 1 .000m'

67.800m' 67.800m' 67.800m'

rea de Construo (Ferroviria e Rodoviria) Superficies de construccin Built Areas


reas teis de Pavimentos, Superficies tiles y pavimentos Useable areas and Ftoor space,

Piso -3 (+0.40m) 1 .000m' Planta -3 (+0 .4 0 m ) 1 .000m' Floor -3 ( +0.40 m) 1 .000m'

Piso -2 (+3.60m) 36.1 00m' Planta -2 (+3.60m) 36. 1 00m' Floor -2 (+3.60m) 3 6 . 1 00m'

Piso - 1 (+6.25m) 22.000m' Planta - 1 (+6.25m) 22.000m' Floor -1 (+6.25m) 22.000m'

Piso O (+9.20m) 63.000m' Planta O (+9.20m) 63.000m' Floor O (+9 . 20m) 63.000m'

Piso + 1 (+1 4.00m) 1 0.400m' Planta + 1 (+1 4.00m) 1 0.400m' Floor + 1 (+ 1 L,.00m) 1 0.l,00m'

Piso +2 (+20.25m) 26.200m' Planta +2 (+20.25m) 26.200m' Flnor +2 (+20.25m) 26.200m'


1 58.700m' 1 58.700m' 1 58.700m'

Gare Ferroviria 59.600m' Estacin ferrovia ria 59.600m' Railway station 59.600m'

Gare Rodoviria 71 . 1 00m' Estacin de autobuses 71 . 1 00m' Bus sta t io n 71 . 1 00m'

Praa Nascente e Avenidas 28.000m' Plaza de la estacin y avenidas 28.000m' East square anel avenues 28.000m'

1 58.700m' 1 58.700m' 1 58.700m'

Estacionamentos (cerca de 2.000 lugares) 66.000m' Estacionamientos (cerca 2.000 plazas) 66.000m' Parking (for around 2000 vehicles) 66 . 000111 '

Zona Comercial 6.500m' Zonas comerciales 6.500m' Shopping Area 6.500 m '

Viadutos Ferrovirios Viaductos ferrovia rios Railway viaducts

2 viadutos sobre as avenidas. com vos de 42.4m de comprimento x 2 viaductos sobre tas avenidas. con vanos de 42.4m de longitud x 80 de 2 viaducts over the avenues. with spans measuring 42.4m (Iength) x

80m de largura anchura 80m (width)

2 viadutos centrais. com vos de 42.4m de comprimento x 80m de 2 via ductos centrales. con vanos de 42.4 m de longitud y 80 m de 2 central viaducts. with spans measllring 42.4m (Iength) x 80m (width)

largura. anchura 1 central viaducl. with spans measuring 33m (tength) x 80m (width)

1 viaduto central. com vo de 33m de comprimento x 80 de largura 1 viaducto central. con vano de 33m de longitud y 80 m de anchura Station ptatorms

Cais Ferrovirios MueUes ferrovia rios 4 platforms measuring 3 1 0 m (Iength) x 80m(widtll) 24.800m'

4 ptataformas com 3 1 0m de comprimento x 80m de largura 24.800m' 4 andenes de 3 1 0 m de longitud x 80 m de anchura 24.800m' Bus bays

Ilhas de Autocarros Isletas para autobuses 6 bays measuring 96m (tength) x 1 0m (width) 5.760m'

6 ilhas - cada uma com 96m de comprimento x 1 0m 6 isletas, cada una de 96m de tongitud x 10m d e anchura 5.760m'

de largura 5.760m'

Obras Externas Obras Externas External b u i lding worl<


Plataforma de Vias Plataforma de las Vias R ailway tines

Entre a Av. Marechal Gomes da Costa e a Av. J. Pinto Ribeiro (largura Entre la Av. Marechal Gomes da Costa y la Av. Pinto Ribeiro From Avenida Marechal Gomes da Costa to Avenida Pinto Ribeiro

varivel entre 1 6m/4 vias e 80m/8 vias e cais ferrovirios com uma (anchura variable entre 1 6m/4 vias y 80 m/8 vias y mueUes ferroviarios (width varies betweell 1 6m/4 tines a n el 80m/8 tines and railway plat-

rea de aproximadamente 50.000m') 2.400m com una superficie aproximada de 50.000m' 2.400m forms with an area of approximately 50.000m2 2.400m

Viaduto da Av. de Pdua Via dueto de Av. de Pdua Av. de Pdua Viaduct

rea de im plantao 35m x 35m 1 .225m' Superficie en ptanta 35 m X 35 m 1 .225m' Ground Area 35m x 35m 1 .225m'
1 76
177

Viaduto Ferrovirio de Transio Viaducto de transicin: Trasitional viaducl:

Edifcio REFER. com escritrios no piso O e estacionamento para cerca Edilicio de REFER con olicinas en planta O y estacionamiento para REFER building with oHice on lhe ground floor and parl<ing lor around

de 700 lugares. nos pisos + 1 e +2 aproxim damente 700 plazas en las plantas + 1 Y +2 700 vehides on floors + 1 and +2

rea de Implantao: 1 30m x 80m 1 0.400m' Superficie en planta : 1 30 m x 80 m = 1 0.400m' Ground area: 1 30m x 80m 1 0.400m'

rea de Construo (4 pisos) 41 .600m' Superficie construida (4 plantas) 41 .600m' Conslructed area (4 Iloors) 4 1 .600m'

Metropolitano Metropolitano Metro

Estao: Implantao 9.000m' Estacin : lmplantacin 9.000m' Station: Ground Area 9.000m'

reas teis: Piso -3 (+0.14m) 5.200m' reas tiles: Planta -3(+0. 1 4m) 5.200m' Useable areas Floor -3(+0. 1 4m) 5.200m'

Piso -4 (-3.69m) 4.400m' Planta -4 (-3.69m) 4.400m' Floor -4 (-3.69m) 4.400m'

Piso -5 (-6.28m) 6.1 00m' Planta -5 (-6.28m) 6. 1 00m' Floor-5 (-6.28m) 6.1 00m'

Galeria: 85m x 1 1 m 935m' Galeria: 85m x 1 1 m 935m' Gallery: 85m x 1 1 m 935m'

Tnel: 480m x 1 1 m 5.280m' Tnel 480m x 1 1 m 5.280m' Tunnel: 480m x 1 1 m 5.280m'

Quantidades Cantidades Quantities


Escavaes 91 7.000m' Excavaciones 9 1 7.000m' Excavated soil 91 7.000m'

Aterros 21 3.000m' Movimientos de tierras 21 3.000m' Landlill 2 1 3.000m'

Estacas 1 9.800m Encofrados 1 9.800m Stacks 1 9.800m

Ao em varo 20.700 tono Acero en redondos 20.700 tono Steel rods 20.700 tono

Beto 1 93 . 1 00m' Hormign 1 93.1 00m' Reinforced concrete 1 93. 1 00m'

Lages 1 83.400m' Estanques 1 83.400m' Slabs 1 83.400m'

Paredes moldadas 1 4.552m' Paredes moldeadas 1 4.552m' Moulded watts 1 4.552m'

Estrutura metlica da cobertura (Gare Ferroviria) Estructura metlica de cub ierta (estacin lerroviaria)) Metallic rool structure (railway stalion)

N" total de rvores 60 un N total de rboles 60 un Tolal number 01 trees 60 un

Altura 25m Altura 25m Heighl 25m

Peso/rvore 45 tono Peso por uni dad 45 10n. Weight per unit 45 tons

Peso total das estruturas metlicas 4.800 tono Peso total de las estructuras m etlicas 4.800 ton Total weighl of lhe metallic structures 4.800 tons

Mo de Obra Mano de Obra Labour


N" mdio de homens/dia 891 H/dia N medio de hombres/da 891 H/dia Average number of men/day 891 M/day

N" de homens x hora 1 0.696H/h N" de hombres por hora 1 0.696H/h Number 01 men x hour 1 0.696M/hrs
N:l cais eh M=trq;x:llitanJ p:::dm apr e:iar -92 pilli.s artisti - Eh el atl-io y ICE arrB. ffi d:>:l ntrq::.olitan:> se p.JEd31 l[Jle 'Ih2 l-ali ard rretro statim fffiJ::uL e artiB::ic CEranic rue p:n

0::6 e ura ffDllbJra ts SEgJintEs autorES: ciat- p"rr-elES artsD.a:;; En azulejo y UD ES:UItut: ar EBli7.<.u--s els an::1 aE sru].ptlx e 1:1' t:rE fulla'iirg artists:

ror ICE si9.u.elte3 autol.-ES:


Jooquim Rcdrigo Part1.g3l J03.CJ.uim Rcdrigo POLtlg3l

Se3n S:ully IrJalli Jooquim Rcdrigo Port:u:j3l S33n S:ully relBn:l

FriErlrnreich Hurx:lertJAesser ustria Se3n S:ully EEUU Frie:E::sr eich HurlI2rtv.esser AlEtria

Antrio Sgui ArgEntina 1=rtv,esser


Fl-ie:E::sr eich Hurx AU3b.ia A'1trio Sgui ArgEntina

Zao Will-Ki Ch:im. 1'1O1tli Sgui Arge1tina Zao Will-Y..i ChirE

Al:doula'ye Kcrat Mili Zao Will-Ki C1ri.m. Al:x:bula'ye K crat Mili

S.H. R3za n:fu Alxbula'ye Kcrat Mili S.H. R3za JiTIia

Arthur Al.EtIlia S.H. R3za JiLna Art.h.w: l3::Jyd AutraUa

En:6 Is1rlia Arthrr AU3traUa ErTo :rceJaU

Yayt:lu-Kus suma Jaro Eno Islar.'liB Yayt:lu-Kus suma Japan

M:l.g:'W.Ena Al::Ekarx:Jaz
..vi (escultur Polria Yayt:lu-Kussuma Jan 1-1agdalena Al::8karnci.az (sculpbJrEl PolBn:l

M:l.g:'W.Ena Al::Ekarx:Jaz
..vi (esculbJr polrnia
Promotor Consrcio de Fiscalizao Instaladores Principais
Promotor Consorcio de Fiscalizacin I nstaladores Principales
Promoter Supervisory Consortium Main Installers
Gare Intermodal de Lisboa S.A. Consulgal - Consultores de Engenharia e Gesto. Consrcio CEGIL
Parque Expo '98. S.A. S.A. (lder do consrcio) Sotcnica. Sociedade Electrotcnica. SA
REFER - Rede Ferroviria Nacional. E.P. Ferconsult - Consultoria. Estudos e Projectos Projel Engenharia. S.A.
Metropolitano de Lisboa. E.P. de Engenharia de Transportes. S.A. Edimtica - I nstalaes Tcnicas Especiais. Lda.
Gaspar Correia - Instalaes Tcnicas Especiais. S.A.
Concepo Arquitectnica e Estrutural Outras Entidades Projectistas Consrcio OTIS I THYSSEN
Concepcin Arquitectnica y Estructural Otras Entidades Implicadas en el Proyecto OTIS Elevadores. SA
Architectural and Structural Design Other Design Sodies THYSSEN Elevatec - Elevadores e Tecnologia. S.A.
Santiago Calatrava Valls. S.A. Tecnep - Estudos e P rojectos de Desenvolvimento. Lda. Somafe l - Sociedade de Materiais Ferrovirios. Lda.
Ferconsult - Consultoria. Estudos e Projectos Efacec Ambiente
Consrcio Construtor de Engenharia de Transportes. S.A. Siemens. S.A.
Consorcio Constructor SYSTRA
Suilding Consortium Mollconsult. Consultores de Engenharia. Lda. Fornecedores Principais
ACE Empreiteiros Grid - Consultas. Estudos e P rojectos Su ministradores Principales
Edifer - Construes Pires Coelho e Fernandes. de Engenharia. Lda. Main Suppliers
S.A. (lder do consrcio) Promon Engenharia. Lda Emesa - Elaborados Metlicos. S.A.
Soconstri - Sociedade de Construes S.A. Folcr. S.A.
Sento Pedroso Construes. S.A. Outras Entidades de Consultoria Lled - Iluminao Portuguesa. Lda.
Somague - Sociedade de Construes. S.A. Otras Entida des Implicada s en el Proyecto Nnio - Engenharia e Acabamentos. Lda.
NECSO - Entrecanales Cubiertas. S.A. Other Consultancy Sodies OELE - Instalaes Elctricas e Mecnicas. Lda.
I.S.Q. - Instituto de Soldadura e Qualidade Paralux - Sociedade de Iluminao. Lda.
J.L. Cncio Martins P rojectos de Estruturas. Lda. Secil - Companhia Geral de Cal e Cimento. S.A.
Trameinsa -Tranformados Metalicos Industriales. S.L.
Vidronorte - Sociedade Distribuidora e Transformadora
de Vidro em Chapa do Norte. Lda.
memria dos Operrios
En memoria de los Obreros
ln memory of the following Workmen
Jos Marrafas M a rcelino (1 7.07.96)
Antnio Marques Teixeira (1 7.08.97)
Diego Caamao Cambeiro (1 8.09.97)
A todos os q ue. directa ou indirectamente. contriburam para
a realizao desta Obra.
A todos los q ue. directa o i ndirectamente. han contribuido a
la realizacin de esta Obra.
To a ll who directly or indirectly contributed to this g reat Work.
STAO DO ORIENTE
ESTACIN DE ORIENTE
ORIENTE STATION

1 998. Cenlralivros. Lda.


Sob a chancela Livros e Livros
Todos os direitos reservados

texto principal
texto pri nci pal
main tex!
Philip Jodidio

textos I depoimentos
textos I testimonios
text I statements
Arq,O lvaro 5iza
Eng.'" An tn i o Pinto
Eng.'" Arantes e Qtiveira
Dr. Joo Soares

fotografia a preto e branco


fot og ra fa en blanco y ne gro
black and white photographs
Renato Monteiro
Impresso por Carlos Ribeiro

fotografia a cores
fotografia en color
cotour photog raphs
Barbara Burg I Olive r Schuh
Chrislian Richler
Heinrich HeUenslein
Jos Carlos Nascimento
Jose Manuel Vasconcelos

editing e legendas
edicin y crditos
ediling and captions
Patricia Reis

design
d i se ria
design
Atelier Henrique Cayatte

coordenao editorial
coord ena c i n e d i tor i al
ed itori al c o-ordin at i on
Centrativros, Lda.

Tradutores
Traduclores
Tra n stator s
Portugus: Luisa Rodrigues
(texto de Philip Jodidio)
Espanhol: Carlos Verdaguer Viana
(texlo de Philip Jodidio)
Rosa Cifuent.s e Pablo Ripolls
(legendas. ficha tcnica, informao
geral e textos de Antnio P i n to. Joo
Soares. Aranles e Gtiveira e Alvaro Siza}
Coordenao de traduo espanhola:
Rosa Cifuenles e Pablo RipoUs
Ingls, Nigel Thomas Itudo excepto
texto de Philip Jodidio)

Revisores
Revis ores
P roofrea ders
Portugus, Eda Lyra
Espanhot, Obdulia Gonzal.z Coca
Ingls: Lus Filipe Coelho

pr-impresso
foto me c nica y monlaj e
pre-prinling
Critrio - Produo Grfica, Lda.

impresso e acabamento
impresin y encuadernacin
printing and binding
Companhia Editora do Minho, Barcelos

1.' edio I Dezembro 1998


1 ." edicin I diciembre 1 998
1'< editi on I December 1 998

ISBN
972-8418-56-2

depsito legal
1 29964/96

Vous aimerez peut-être aussi