Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
XV - 2009
INSTYTUT PRAHISTORII, UAM POZNA - ISBN 978-83-7177-527-7 ISSN 0239-8524
STUDIA I MATERIAY
ABSTRACT. A brief outline of health and diseases over the ages is presented herein based on written and
iconographic sources, as well as on results of paleopathological studies. The article covers the earliest ci
vilizations, chiefly of the Old World - Eurasia and Africa: the civilizations of China, India, Mesopotamia,
Egypt, Greece, and the Roman Empire, as well as medieval and contemporary societies. The genesis and
source (cradle) of some diseases, their dynamics, spread and influence on the fate of humans and nations are
considered, examining their effect on socio-economic, political and cultural structures, and on science. The
biological condition of human populations has been, and always is, inextricably linked to the state of the
natural environment, in the broadest sense of this word. The growing (largely negative) impact of humans
on the environment is increasingly clearly leading to its deterioration.
B o r o w i e c , F i a k o w s k i 2006, s. 11.
2 G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 2003, s. 13-23; 2006a, s. 25-48; 2006b, s. 37-43; 2007,
s. 120.
ZDROWIE - CHOROBY NIE TYLKO W PRADZIEJACH 39
lenie wpywu choroby na los czowieka, plemion, populacji, narodw, czyli prba
ustalenia udziau poszczeglnych chorb w ksztatowaniu struktury biologicznej,
demograficznej, gospodarczej, politycznej oraz podkrelenie wpywu chorb na roz
wj kultury i nauki.
Czym jest choroba? Istnieje wiele definicji6. Jest niewtpliwie zaburzeniem zdro
wia, a objawia si w sposb wieloraki. Moe mie przebieg szybki - gwatowny, nie
pozostawiajcy ladw na kociach - lub rozwija si wolno, trwa latami powodu
jc wyrane zmiany w ukadzie kostnym7.
Choroby w dziejach Ziemi s zjawiskiem stosunkowo pnym, gdy pojawiy
si w najmodszym okresie jej dotychczasowego istnienia (rye. 1). Na linii pozio
mej a-d, podzielonej na 25 czci, przedstawiono okresy historii Ziemi. Na linii
pionowej d-b zaznaczone s dotd stwierdzone choroby, przypuszczalna czsto
nie spada, co odpowiada wymarciu wielkich gadw, a wraz z nimi znikniciu wielu
chorb. Z kolei w czwartorzdzie i holocenie do dnia dzisiejszego krzywa chorobowa
ronie. Dowodzi to stopniowego rozwoju i rozpowszechniania si chorb8.
Przyjmuje si, e choroby towarzysz ywym organizmom od pocztku ich
istnienia. Pierwszymi ofiarami byy roliny (chocia, jak ju dzi wiadomo, na
wet wirusy m aj swoje pasoyty9), gdy lady dziaa bakterii i grzybw znane s
z okresu wglowytwrczych rolin (okres karboski 275-220 min lat temu). Z tego
okresu znane s te skamieliny zwierzt bezkrgowych ze ladami procesw cho
robowych wywoanych przez pasoyty. Fakt, e istniay one w okresie karboskim
dowodzi, e byy powszechne rwnie w okresie wczeniejszym. Ich prawdopodob
ne lady stwierdzono na skamielinach korali z okresu dewoskiego (350-275 min
lat temu). Zwraca uwag to, e na szcztkach kostnych pierwszych krgowcw
z okresu permskiego (220-195 min lat temu) nie znaleziono wielu przypadkw
zmian chorobowych. Liczniejsze pochodz z okresu triasowego (195-140 min lat
temu), a zwaszcza z koca ery mezozoicznej, kiedy wygino wiele szczepw ga
dw. Ssaki z okresu kredy i trzeciorzdu choroway mniej ni zwierzta yjce przed
nimi i pniej w czwartorzdzie. Niemniej odziedziczyy wiele chorb po starszych
formach krgowcw, na przykad po gadach. S to gwnie: osteoporoza, nieswoi
ste choroby zapalne, urazy, zmiany degeneracyjne. Wiele chorb - jak na przykad
pasoytnicze, metaboliczne, malari, zaniki, przepukliny, ropne zapalenia, prchni
c, zaburzenia rozwojowe, nowotwory, zakane, stwierdzone u przedstawicieli nie
tylko rzdu naczelnych - odziedziczy czowiek10 (tab. 1 i 2). Czynnikami chorobo
twrczymi byy i nadal s wirusy, bakterie, grzyby, pierwotniaki czy pasoyty.
Ju z tak pobienego przegldu wida, e w pradziejach organizmw ywych
choroby byy wyranie zrnicowane. Nowe pojawiay si wraz ze wzrostem de
mograficznym oraz cywilizacj, z powstaniem osad, grodw i miast. Skupiska lu
dzi, ktrym towarzyszyy zwierzta udomowione i dzikie, rozwj rzemiosa, handel,
szlaki handlowe, podboje, wojny, klski ywioowe, niski poziom higieny, wszyst
kie te dobrze znane z bogatej literatury czynniki byy podstaw zarwno powstawa
nia nowych chorb, jak i epidemii oraz pandemii chorb zakanych wyludniajcych
nie tylko cae wsie czy miasta, lecz rwnie cae pastwa.
Badajc pradzieje chorb na podstawie dawnych rde, przewanie pisanych,
jestem y zdani na analogie oraz domysy i tylko w niewielkim stopniu dysponujemy
dowodami bezporednimi; s nimi wspomniane ju rda ikonograficzne (malowid
a, ryty, ceramika, rzeby) i paleopatologia. Przy czym informacje paleopatologw
dotycz gwnie chorb o przebiegu przewlekym oraz urazw, w tym zamierzo
nych deformacji, chorb wrodzonych, degeneracyjnych, rwnie spowodowanych
8 M o o d i e 1967, s. 38.
9 C o m b e s 1999.
l0M o o d i e 1967, s. 40; B r o t h w e l l 1967, s. 57; G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1989,
s. 5-8 (tam te dalsza literatura).
42 JUDYTA JULIA GADYKOWSKA-RZECZYCKA
Tabela 1. Niektre zalenoci midzy ewolucj czowieka, zmianami kulturowymi i chorobowymi (ostat
nie 10000 lat dotyczy Europy i rodkowego Wschodu) B r o t h w el i 1967
Table 1. Some relationships between human evolution, cultural changes, and diseases (the last 10000
years is with special reference to Europe and the Middle East) B r o t h w e l l 1967
Czas
w min Era Okres Gwne grupy Choroby
lat
czwartorzdowy czowiek liczne zmiany chorobowe na kopal
nych szcztkach ludzkich
kenozoiczna trzeciorzdowy ssaki liczne zmiany chorobowe na szczt
kach kopalnych zwierzt
70 kredowy zmiany chorobowe na kociach ga
dw, podobne do wspczenie zna
gady nych, np. rne postacie zapalenia
140 mezozoiczna jurajski okostnej (periostitis), naczyniaki
(hemangioma), martwice (necroses),
prchnica zbw (caries), ropowice
triasowy (pyorrhea), zapalenie staww (artri
195 tis), zamania, guzy i poraenia
220 permski schorzenia zbw: prchnica i rop
nie, zamania, zgrubienia koci, la
wglowy pazy dy chorb wywoanych przez paso
(karboski) yty; bogactwo bakterii i grzybw
275 paleozoiczna dewoski
350 sylurski ryby nieliczne lady chorobowe
ordowicki
520 kambryjski
proterozoiczna pierwsze znane bakterie niechorobotwrcze
skamieliny
300 archeozoiczna brak ladw ycia
S z u m o w s k i 1 9 6 1 ,s. 1, 2.
15B u j a o w s k a 1988, s. 25.
16 D e k w n a 1972, s. 206, 207.
l7G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1989, s. 9-10.
18 S z u m o w s k i 1961, s. 4.
19 G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a , U r b a n o w i c z 1970, s. 284-296.
20B u j a o w s k a 1988, s. 25.
ZDROWIE - CHOROBY NIE TYLKO W PRADZIEJACH 45
29 S z u m o w s k i 1961, s. 23.
30 B r z e z i s k i 1988b, s. 54.
31 S z u m o w s k i 1961, s. 25, 26.
32 S z u m o w s k i 1961, s. 27.
33 S z u m o w s k i 1961, s. 28.
ZDROWIE - CHOROBY NIE TYLKO W PRADZIEJACH 47
Chiny. Pierwsza ksiga (rodzaj zielnika) miaa powsta w IV lub w III tysic
leciu p.n.e. Najwikszym dzieem jest Kanon medyczny, napisany w III tysicle
ciu p.n.e. Jakkolwiek wiedza anatomiczna i fizjologiczna byy spekulacyjne, to na
uwag zasuguje wzmianka, e serce reguluje krew w caym ciele [...] krew pynie
nieprzerwanie wkoo i nigdy nie zatrzymuje si . Wiedza ta wyprzedzia o ponad
2 tysice lat odkrycie dokonane w 1628 r. przez W. Harveya34. Ju w staroytnoci
znano szczepienia ochronne przeciw ospie. Wiedziano te, e przyczyn wierzbu
jest pasoyt35. Jednak pierwotnie, podobnie jak w innych cywilizacjach, wierzono,
e choroba jest dzieem demonw, tote w leczeniu stosowano magi, a w celu wy
straszenia choroby uywano haaliwych instrumentw i czego w rodzaju petard36.
Stosowano akupunktur, baki, przypieczki, masa, gimnastyk lecznicz i kpiele.
Chirurgia przez wieki staa na niskim poziomie, poza chirurgi negatyw n pole
gajc na znieksztacaniu stp kobietom37. Podkreli trzeba, e ju w XII w. p.n.e.
nastpia laicyzacja zawodu lekarskiego; jednak religia nadal wywieraa wpyw na
medycyn hamujc jej rozwj38.
Egipt. Dzieje medycyny egipskiej sigaj okoo IV-III tysiclecia p.n.e. Sztuka
lekarska staa na wysokim poziomie, o czym wiadcz liczne rda, jak: pisma hi
storykw greckich, gwnie Herodota (V w. p.n.e.) i Didora (I w. p.n.e.), papirusy za
wierajce treci lekarskie, gwnie papirus Ebersa z okoo XVII w. p.n.e., w ktrych
s fragmenty niewtpliwie pochodzce z odleglejszych czasw, prawdopodobnie
z IV tysiclecia p.n.e.39, oraz papirus Edwina Smitha. Wynika z niego, e wiele teorii
przypisywanych Hipokratesowi pochodzi ze szk lekarskich Egiptu, ktry tym sa
mym moe by uznany za kolebk medycyny. W rd lekarzy egipskich byli specjali
ci na przykad chorb oczu, gowy, zbw czy brzucha. Znamienny by niski poziom
chirurgii, od dawna wykonywano jedynie sterylizacj i obrzezanie. Z kolei higiena,
kosmetyka i profilaktyka stay na bardzo wysokim poziomie. Znano wiele lekw po
chodzenia rolinnego, zwierzcego i mineralnego; liczne papirusy zawieraj zbir
recept40. Szczeglnie bogatym rdem wiadomoci o chorobach okazay si paleo-
patologiczne badania egipskich mumii, ktre pozwoliy bezporednio stwierdzi
lady wielu chorb. Ju w 1825 r. Granville stwierdzi w narzdach rodnych m o
dej kobiety lady nowotworu. Ruffer opisa kilka chorb. Z okresu XX dynastii
(1250-1100 p.n.e.) w jednym wypadku byy to lady wknikowego zapalenia puc,
w kolejnym - w nerkach wielka ilo zwapniaych jaj motylicy krwawej (Schisto
soma haematobium), powodujcej bilharcjoz. Choroba ta rwnie wspczenie
34 S z u m o w s k i 1961, s. 30.
35 S z u m o w s k i 1961, s. 29.
36B u j a o w s k a 1988, s. 37.
37 S z u m o w s k i 1961, s. 32.
38 S z u m o w s k i 1961, s. 29.
39S z u m o w s k i 1 9 6 1 ,s. 18.
40 S z u m o w s k i 1961, s. 21, 22.
48 JUDYTA JULIA GADYKOWSKA-RZECZYCKA
jest praw dziw plag ludnoci Afryki, a czste wzmianki w papirusach o krwiomo
czu w skazuj e ludno egipska cierpiaa na t chorob co najmniej przeszo 3000
lat wczeniej. W innym przypadku Ruffer zaobserwowa na skrze zmiany pche-
rzykowo-guzkowe przypominajce osp, a w pucach mumii z okresu modszego
stwierdzi ogniska zapalne, gdzie te, tak jak w wtrobie, odkry drobnoustroje po
dobne do paeczki dumy41. Rwnie w Biblii mowa jest o zarazach, ktre nawie
dzay Egipt. W ielk epidemi, prawdopodobnie kilku rnych chorb zakanych,
opisa Tucydydes (V w. p.n.e.)42. Klimat sprzyja chorobom przewodu pokarmowe
go wystpoway zakane biegunki oraz dur brzuszny, a bagniste tereny sprzyjay
zimnicy. Jednak kazuistyczny charakter opisu chorb (medycyna egipska, podobnie
jak w pozostaych staroytnych cywilizacjach, nie wykroczya poza symptomato
logi, czyli nieznane byo pojcie choroby w znaczeniu jednostki nosologicznej),
utrudnia okrelenie chorb. N a przykad w papirusie Ebersa s opisy objaww typo
wych w jaglicy, ale pojcie tej choroby byo obce egipskim lekarzom43.
W cywilizacji staroytnej Grecji pocztki lecznictwa byy, podobnie jak w wy
ej wymienionych, zwizane z religi. Tote o najstarszej medycynie dowiadujemy
si z mitw greckich. W VI i V w. p.n.e. gwnym bogiem medycyny by Asklepios.
Choroby leczono m odlitw w powiconych jem u wityniach. Byy w nich nawet
pokoje dla przewlekle chorych44. Z czasem kapani nabywali dowiadczenia i za
czli stosowa naturalne metody: kpiele, gimnastyk, diet, maci, zioa. Jak pisze
T. Brzeziski45, w miar postpu bada nad staroytnoci okazao si, e medycy
na grecka w znaczcym stopniu korzystaa z osigni lekarzy znanych w innych
krajach W schodu, z ktrymi utrzymywaa kontakty handlowe jeszcze w czasach
archaicznych (1100-700 p.n.e.). Pierwszym wybitnym lekarzem by Democedes
z Krotonu (VI i V w. p.n.e.). W okresie tym rozpocz si w Grecji ruch umyso
wy - rozwj filozofii i medycyny. M idzy innymi Pitagoras, Empedokles, Heraklit,
Demokryt, Hipokrates zastanawiali si nad tajnikami przyrody i rwnoczenie roz
mylali nad leczeniem chorb; tradycyjna mitologia politeistyczna i kosmogonia
ju nie wystarczay46. Najwikszy z lekarzy greckich, Hipokrates (400-377 p.n.e.),
nazywany ojcem medycyny, zostawi liczne pisma, z ktrych najwaniejsze ^ A f o
ryzmy. Sto lat po jego mierci powstaa ksiga Corpus Hippocratium, zawierajca
ca w czesn wiedz medyczn. Hipokrates zerwa z supranaturalizmem. Oddzieli
medycyn od filozofii spekulatywnej. Pierwszy zastosowa mylenie indukcyjne -
korzysta z dowiadcze nagromadzonych przez wieki, a z wielkiej liczby obserwa
cji zebranych w pism ach m edycznych greckich wity wyprowadza uoglnienia.
41 B i l i k i e w i c z , W s z e l a k i 1956, s. 17.
42 B i l i k i e w i c z , W s z e l a k i 1956, s. 18.
43 B i l i k i e w i c z, W s z e l a k i 1956, s. 19.
^ B i l i k i e w i c z, W s z e l a k i 1956, s. 40.
45 B r z e z i s k i 1988b, s. 56
46 S z u m o w s k i 1961, s. 44-46.
ZDROWIE - CHOROBY NIE TYLKO W PRADZIEJACH 49
52 S z u m o w s k i 1961, s. 92.
53 B r z e z i s k i 1988b, s. 63.
54B u j a o w s k a 1988, s. 51.
55B u j a o w s k a 1988, s. 44-46.
ZDROWIE - CHOROBY NIE TYLKO W PRADZIEJACH 51
62 B i l i k i e w i c z, W s z e l a k i 1956, s. 23.
63 B i l i k i e w i c z , W s z e l a k i 1956, s. 32, 33.
A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 204-207.
65 A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 204 (za: H e n s c h e n 1966).
A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 204 (za: C r o s b y 1993).
67 B i l i k i e w i c z , W s z e l a k i 1956, s. 45-50.
68 A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 198 (za: C l o u d s l e y - T h o m p s o n
1976, s. 131).
ZDROWIE - CHOROBY NIE TYLKO W PRADZIEJACH 53
69 B i l i k i e w i c z, W s z e l a k i 1956, s. 23.
70 S z u m o w s k i 1961, s. 86.
71 M o d r z e w s k a 1958, s. 132.
54 JUDYTA JULIA GADYKOWSKA-RZECZYCKA
Duma to choroba, ktra jak adna inna powodowaa w ielk groz i panik. Wy
wouje j bakteria Pastuerellapestis, ktra atakuje gryzonie. Gwnym rezerwuarem
s dzikie gryzonie, zwaszcza towarzyszce czowiekowi szczury domowe (Rattus
rattus). Czowiek zaraa si przez: ukszenie zaraonych pche szczura, drog kro
pelkow oraz przez kontakt z zakaonymi przedmiotami. Trudno ustali kolebk
dumy. Davis i wspautorzy72 pisz: The plague o f the Philistines in 1320 B.C.
has been suggested by many authorities to be the fris epidemic o f bubonic plague,
but others attribute the episodes described in the Bible to the bacillary dysentery
or intestinal schistosomiasis . W Europie pierw sz epidem i dumy przywleczo
n z Egiptu, wedug opisu Prokopiusza, bya tak zwana plaga Justyniana, panujca
w latach 542-543 n.e., ktra zabia 25% mieszkacw Cesarstwa Rzymskiego i staa
si przyczyn upadku Cesarstwa Bizantyjskiego73. Kolejne epidemie odnotowano
w 1167 i 1230 r. w Rzymie, w 1244 we Florencji, w 1320 i 1333 w Hiszpanii oraz
w poudniowej Francji74. Pierwsza epidemia dumy w Chinach datowana jest na
610 r., a druga na 762 r. n.e. Obie pochony 50% ludnoci prowincji Shandong75.
W Europie i Azji epidemia dumy pojawiaa si regularnie co 20, 50 lat. Jednej z jej
postaci, powodujcej siln sinic twarzy, nadano potoczn nazw - czarna mier.
Najbardziej tragiczna w skutkach panowaa w latach 1346-1350. Wybucha w Azji
Centralnej okoo 1333 r., skd szlakami handlowymi dotara na Krym, dalej na tere
ny nadczarnomorskie do Konstantynopola, std do Egiptu, Mezopotamii, a w latach
1346-1347 na poudnie Europy, obejmujc caw 1349 r. Do Polski dotara w latach
1351- 135276. Ostatnia wielka epidemia w Polsce panowaa w okresie 1707-170977.
W Europie pochona 15-20 min ludzi, a wedug Garrisona78 w Azji i Europie -
wicej ni 60 min. Jeszcze w 1771 r. kolejna epidemia spowodowaa w Moskwie
mier wicej ni 50 tys. mieszkacw. Pod koniec XVIII w. duma zacza zanika,
a po 1775 r. ju jej nie odnotowano79. N a rycinie 3 przedstawiono drogi szerzenia si
dumy.
Tyfus - dur plamisty - wywoywany przez Ricketsia prowazekii, uwaany jest
za najwikszego z mordercw ludzkoci w ostatnich piciu stuleciach. Kolebka jego
narodzin jest jeszcze mniej znana ni ospy. Nie zostawia adnych ladw. Z zapi
sw ksig cywilizacji babilosko-asyryjskiej i egipskiej wynika, e na obszarach
tych cywilizacji czsto szerzyy si biegunki zakane i dur brzuszny80. Objawy cha
rakterystyczne dla tej choroby s te znane z ksig Hipokratesa (V w. p.n.e.) oraz
81 S z u m o w s k i 1961, s. 318.
56 JUDYTA JULIA GADYKOWSKA-RZECZYCKA
Ryc. 4. Wielkie epidemie XX w.: 1) pandemia grypy w 1918-1919 r pochona okoo 20 min osb,
2) bonnica, epidemia w Europie, w 1943 r. zmaro okoo 1 min osb, 3) tyfus w Eurazji (1910-1911) zabi okoo
60 tys. osb; w 1918-1919 w samej Rosji zmary 3 min osb ( G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1989)
Fig. 4. The great epidemics o f XX century: 1) pandemic o f influenza in 1918-1919 killed ca 20 000 000
people, 2) diphtheria, the epidemic in Europe in 1943 caused the death of ca. 1 000 000 persons, 3) ty
phus in Eurasia (1910-1911) took about 60 000 persons; in 1918-1919 about 3 000 000 persons died in
Russia alone ( G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1989)
Ryc. 6. Trd. Kolebka i drogi szerzenia si: 1) podboje rzymskie, 2) szlak wojsk Aleksandra Macedoskie
go, IV w. p.n.e., 3) drogi ekspansji Arabw, VI-IX w. n.e., 4) drogi krucjat krzyowcw, XI-XII w. n.e.,
5) i 7) handel niewolnikami XV w. n.e., 6) szlak jedwabny, 8) endemiczne ogniska w XX w.
( G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1989)
Fig. 6. Leprosy. Its cradle and routes o f spread: 1) Roman conques, 2) the routes of Alexander of
Macedonias army, IV c. B.C., 3) the routes of Arabian expansion, VI-IX c. A.D., 4) routes of crusaders,
XI-XIII c. AD., 5) and 7) the slave trade, XV c. A.D., 6) the Silk Road, 8) endemic foci in XX century
( G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1989)
epidemii zimniey od komarw. Choroba znana bya te w Grecji, gdy atwo j roz
pozna na podstawie opisanych przez Hipokratesa objaww105. Ju rzymski encyklo
pedysta Columella (I w. p.n.e.) wiedzia, e m alari przenosz kom ary106, a Celsus
(I w. n.e.) pozostawi doskonay opis gorczki typowy dla zim niey107. Zim nica bya
jedn z gwnych przyczyn wyludnienia Italii w okresie wdrwek ludw, kiedy
zniszczono kanalizacj i wodocigi; lejca si z nich woda tworzya jeziorka i ka
ue sprzyjajce rozmnaaniu si kom arw 108. Roder uwaa, e upadek caej kultury
hellenistycznej naley przypisa szerzcej si epidemii malarii, ktra przyczynia
si midzy innymi do upadku Efezu i M iletu109. W Polsce tereny wystpowania m a
larii w redniowieczu przedstawiono na rycinie 7. W latach 1661-1664 panowaa
w Londynie110. Jeszcze na przeomie XIX i XX w. zim nica utrudniaa roboty ziemne,
na przykad budow Kanau Panamskiego; uporali si z ni budowniczowie z USA
tpic j systematycznie. Szacuje si, e w 1952 r. z 350 min chorych na zimnic
zmaro okoo 3,5 min osb, a w roku 1959 na 150 min chorych okoo 9800111. Naley
podkreli, e Indianie w czasach przedkolumbijskich znali chinin i jej skuteczne
dziaanie na m alari112. Zmiany w ukadzie kostnym w malarii to przede wszystkim
przerost substancji gbczastej, charakterystyczny te w wielu chorobach, na przy
kad w anemii powodowanej niedoborem elaza, tote ustalenie genezy zmian na
kociach bywa kontrowersyjne.
Kia (lues, syfilis) wywoana przez krtek blady (Treponema pallidum ) nale
y do jednej z czterech postaci treponematoz. Jako jedna z trzech zostawia lady
na kociach. Hackett113, ktry zajmowa si treponematozami przez ponad 50 lat,
przedstawi geograficzne rozmieszczenie poszczeglnych postaci z uzasadnieniem
ich zrnicowania. T.A. C ockbum 114 na podstawie bada bakteriologicznych twier
dzi, e zarazki treponematoz wystpoway w Afryce wraz z pojawieniem si ycia.
Przechodziy ewolucje uwarunkowane cigymi zmianami rodowiska, przyjmujc
w wyniku mutacji nowe formy. Wystpowanie infekcji u map czekoksztatnych
sugeruje, e pojawia si duo wczeniej; prawdopodobnie krtek blady w posta
ci agodnej towarzyszy czowiekowi w wdrwce po caym wiecie od pocztku
jego istnienia115. Uwaa si, e syfilis na obszarze afro-azjatyckim istnieje co nj-
116 R o c h l i n 1965.
117 F r o m e n t 1994, s. 260-268.
118 B i l i k i e w i c z , W s z e l a k i 1956, s. 38, 39; S z u m o w s k i 1961, s. 241, 242.
ZDROWIE - CHOROBY NIE TYLKO W PRADZIEJACH 63
Ryc. 9. Grulica. Tereny, z ktrych znane s szkielety ze zmian spowodowan przez grulic. Polska:
1) przypadek z neolitu, 2) przypadki ze redniowiecza ( G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1989)
Fig. 9. Tuberculosis. Territories with known osteological material changed by tb. Poland: 1) a Neolithic
case, 2) cases from Middle-Ages ( G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1989)
119 W 1994 r. ukazaa si publikacja L origine de la syphilis..., zaw ierajca referaty wygoszone
w dniach 25-28 listopada w 1993 r. w Tulonie (tam te dalsza literatura). Po 1994 r. ukazay
si jeszcze dwie pozycje: G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a , K r e n z 1995 i G a d y k o w s k a -
- R z e c z y c k a i in. 2003.
120 H a a s , S p e r b e r - H a a s 1999, s. 434.
121 H a a s , S p e r b e r - H a a s 1999, s. 435.
64 JUDYTA JULIA GADYKOWSKA-RZECZYCKA
krla Asyrii Assurbanipala (668-626 p.n.e.), przy czym epidemia pojawia si tam
ju wczeniej, przed VII w. p.n.e. W Grecji panowaa przed V w. p.n.e. Szczego
wy opis tej choroby znale mona w II ksidze Hipokratesa (460-400 p.n.e.) De
M orbis: grulica to choroba ze wszystkich najbardziej zaraliwa, najtrudniejsza do
wyleczenia i najbardziej m iertelna122. Przypuszcza si, e grulica towarzyszya
indoeuropejskim plemionom i okoo 1500 r. p.n.e. pojawia si w Indiach, a oko
o 1200 r. p.n.e. dotara do Mezopotanii i G recji123 Natomiast w Nowym Swiecie
prawdopodobnie pojawia si w III-IV w. n.e.124 Wykopaliskowe materiay kostne,
na ktrych stwierdzono zmiany wywoane przez grulic, pochodz z wielu krajw.
W Rosji znane s przypadki datowane na VIII-X w. n.e.125, na W grzech na VII-
-VIII w. n.e.126, w Czechach - VI-X w. n.e.127, na wschodnim terenie Morza Czarne
go okoo 3500 r. p.n.e.128, w Egipcie na IV tysiclecie p.n.e.129, w Danii prawdopo
dobnie w 2000 r. p.n.e. (raczej w redniowieczu)130, we Francji - IV-XII w. n.e.131,
w Austrii na IV-IX w. n.e.132, a w Polsce znane s przypadki z neolitu i ze rednio
w iecza133. Tereny, na ktrych stwierdzono szkielety ze zmianami spowodowanym
przez grulic przedstawia rycina 9.
Inne choroby znane ze rde pisanych i wykopaliskowych materiaw kostnych
te odpowiadaj wystpujcym wspczenie. S to rnego pochodzenia urazy,
choroby zapalne nieswoiste, jak i wszelkiego rodzaju ropne zapalenie koci, no
wotwory, choroby z niedoboru (metaboliczne), wrodzone, degeneracyjne o bardzo
zrnicowanej etiologii, pasoytnicze - wywoywane przez rnorodne pasoyty.
Na uwag zasuguj choroby powodowane przez bakterie stale przebywajce w ro
dowisku (ziemi, wodzie) oraz choroby odzwierzce. Ogranicz si tylko do przed
stawienia dwch: tca i brucelozy.
Jedn z najstarszych chorb jest tec. Wywouje go laseczka tca (Clostridium te
tani), bakteria, ktra stale przebywa w ziemi134. Tec niewtpliwie wystpowa zanim
pojawi si czowiek, jednak pewne dowody na to, e by znany w staroytnoci s sto
sunkowo niedawne. Opis tca zawiera papirus Smitha oraz IV i VII ksiga Hipokra-
tesa135. W jego synnych aforyzmach czytamy: Kurcz przy zranieniu wystpujcy jest
miertelny136. Zna go te Areteusz (II w. n.e.)137 oraz lekarze redniowiecza138. Bakteria
dostaje si do otwartej rany, zwykle powstaej w czasie kontaktu rany na przykad z zie
mi. Przebieg choroby jest szybki, nie zostawia ladu w ukadzie kostnym.
Bruceloza jest jedn z chorb odzwierzcych, wywoywan przez drobnoustroje
z rodzaju Brucella. Jej rezerwuarem s kozy, bydo i winie. Wrd ludzi musiaa by
ju znana co najmniej w neolicie. Podobnie jak niektre choroby pasoytnicze okre
la si j jako chorob zawodow. Do zakaenia dochodzi gwnie przez spoywanie
zakaonego mleka i misa. Zmiany w ukadzie kostnym gwnie wystpuj w kr
gach i miednicy. W materiale kostnym zmiany spowodowane przez bruceloz nale
do rzadkich. W Museum o f Natural History w Waszyngtonie znajduje si szkielet
laposkiej kobiety, w wieku okoo 20-25 lat (nieznane jest datowanie) z charaktery
stycznymi dla brucelozy zmianami139. Prawdopodobny przypadek z epoki rodkowe
go brzu, odkryty w Jerycho, przedstawi Brothwell140, z wczesnoredniowiecznego
(650-700 n.e.) cmentarzyska w Raucourt (Meurthe-et-Moselle) we Francji - Souli141,
trzy przypadki: dwa z pnego redniowiecza, jeden z epoki brzu - wszystkie z Hi
szpanii - Etxeberria142, natomiast Anderson143 ze redniowiecznego cmentarza w. Ja
kuba w Northampton, a Capasso144 z Herkulanum z 79 r. Przypadki brucelozy stwier
dziam te na krgach paru szkieletw z cmentarza datowanego na okres od X w. do
1813 r., odkrytego pod Hal Targow w Gdasku (w opracowaniu).
To tylko niektre choroby, ktre najbardziej wpyway na stan zdrowia czowie
ka i to nie tylko w pradziejach. Przedstawione oraz jeszcze wiele innych, jak midzy
innymi zmiany pourazowe powstae w wyniku wielu przyczyn, do ktrych zalicza
si rwnie trepanacje, wykonywane ju przez ludy pierwotne, oraz celowe znie
ksztacanie gw dzieci przez ludy chcce odrni si od innych plemion czy od
niszych warstw spoecznych, dostarczaj szczeglnie bogatych informacji zarwno
odnonie do lecznictwa, jak i zwyczajw. Natom iast o warunkach spoeczno-gospo-
darczych najwicej m wi zmiany degeneracyjne i metaboliczne oraz zapalne, gdy
czsto ich przyczynjest ubstwo, gd i nadmierne obcienie p ra c nierzadko w i
doczne te na kociach szkieletw dzieci. Wszelkie zmiany chorobowe, ktre znane
s z pism staroytnych cywilizacji, zaobserwowane w dzieach sztuki oraz stwier
PODSUMOWANIE
W tak skrconej formie nie sposb przedstawi innych ciekawych zdarze, ktre
wpyny na rozwj nauki, w tym wiedzy medycznej, a wic rwnie na struktur
biologiczn i to nie tylko w pradziejach. M idzy innymi pominam szkoy wiec
kie w Salemo i Montpellier, ktre odegray, jak pisze Brzeziski146, zasadnicz rol
w porednictwie midzy m edycyn greck a zachodnioeuropejsk byy to pierwsze
wieckie szkoy wysze, a suchaczkami i osobami wykadajcymi byy te kobiety,
co byo now oci dugo pniej niepowtrzon na uniwersytetach.
Nie wspomniaam o wielu jeszcze chorobach rzutujcych na zdrowie. Na przy
kad o chorobach umysowych, ktre na pewno byy obecne od wiekw. Potwier
dzeniem, wedug Brothwella, s przypadki wystpujce u wspczesnej ludnoci
prym itywnej147. S te inne rda, na przykad u Platona jest wzmianka o tym, e
epilepsja, suchoty, kamica drg moczowych, choroba umysowa, malaria oraz poda
gra uniewaniaj kupno niewolnika148.
Z przedstawionego zarysu dziejw zdrowia - choroby wynika, e wikszo zna
nych wspczenie chorb nkaa czowieka, a take wszelkie istoty ywe od poczt
ku ich zaistnienia na wiecie. Genez pojawiania si chorb, zwaszcza zakanych,
wyjania Cockbum: men started off by inheriting a mass o f infections from his
nonhuman primate forebearers and these were modified and added to by changes in
climate, customs, agriculture, and domestication o f animals, natural selection and an
increasing population 149. Natomiast ocen staroytnej medycyny, i nie tylko, wyra
zi Brzeziski: W nioskowanie czowieka w przeszoci, bdne wprawdzie z punk
tu widzenia obecnej wiedzy, nie ustpowao w niczym wspczesnemu i niektre
staroytne teorie sjedynie archaicznym przedstawieniem myli dzisiejszej, waci
wym dla wczesnego poziomu wiedzy, lecz zasadniczo identycznym 150. Oczywiste
jest, e obraz stanu zdrowia, chorb, lecznictwa i profilaktyki zmienia si wyranie
i nadal zmienia. Niektre choroby, dziki rozwojowi medycyny, nauk biologicznych
i farmakologicznych, opanowano lub ograniczono do endemicznych ognisk, jak na
przykad trd i treponematozy. Niektre, jak midzy innymi osp praw dziw praw
dopodobnie wyeliminowano. Niestety, pojawiy si nowe choroby, dotd nieznane
BIBLIOGRAFIA
A n d e r s e n J.G.
1969 Studies in the Mediaeval diagnosis o f leprosy in Denmark, Copenhagen.
A n d e r s o n T.
2003 The first evidence o f brucellosis from British skeletal material, Journal o f Paleopathology
V. 15, No 3, s. 153-158.
A u f d e r h e i d e A.C., R o d r i g u e s - M a r t i n C.
1998 The Cambridge Encyklopedia o f Human Paleopathology (Infectious diseases, s. 117-246;
Brucelosis, s. 192-193; Malaria, s. 228-238), Cambridge.
B e n n i k e P.
1985 Paleopathology o f Danish Skeletons; a comparative study o f demography, disease and injury,
Copenhagen.
1999 Facts or myths? A re-evaluation o f cases o f diagnosed tuberculosis in the past in Denmark, (w:)
Tuberculosis Past and Present, ed. G. Plfi, O. Dutour, J. Dek, I. Hutas, Budapest, s. 509-518.
B i l i k i e w i c z T., W s z e l a k i S.
1956 Krtki zarys dziejw nauki o chorobach zakanych. Ostre choroby zakane, Warszawa.
B i e h l e r M.
1948 Trd i jego szerzenie si w Polsce [Rs. La lpre et son extension en Pologne], Archiwum
Historii i Filozofii Medycyny t. 19, s. 131-151.
B l o n d i a u x J., H d a i n V., C h a s t a n e t P., P a v a u t M., M o y a r t V. , F l i p o R.-M.
1999 Epidemiology o f tuberculosis: a 4th to 12,h c. AD picture in a 2498- skeleton series from nort
hern France, (w:) Tuberculosis Past and Present, ed. G. Plfi, O. Dutour, J. Dek, I. Hutas,
Budapest, s. 521-530.
B o r o w i e c J . , F i a k o w s k i M.
2006 Okna na wiat, Tygodnik Powszechny nr 25, s. 11.
B r o t h w e l l D.
1961 The paleopathology o f early British man: An essay on the problems o f diagnosis and ana
lysis, Journal of royal anthropological institute of Great Britain and Ireland V. 91, part 2,
s. 318-344.
1965 The paleopathology o f the E.B.-M.B. and Middle Bronze Age remains from Jericho (1957-
-1958 excavations), (w:) Excavations at Jericho, 2, ed. K.M. Kenyon, London: British School
of Archeology in Jerusalem, s. 685-693.
1967 The bio-cultural background to disease, (w:) Diseases in antiquity, ed. D. Brothwell, A.T. San-
dison, Springfield, Illinois, rozdz. 5, s. 56-68.
B r z e z i s k i T.
1988a Wprowadzenie do historii medycyny, (w:) Historia medycyny, red. T. Brzeziski, Warszawa,
s. 11-22.
1988b Ksztatowanie si zawodu lekarza i koncepcje ksztacenia, (w:), Historia medycyny, red.
T. Brzeziski, Warszawa, s. 52-79.
B u j a o w s k a B.
1988 Spontaniczny rozwj medycyny od empirii do medycyny kapaskiej. Medycyna jako przed
miot kultu, (w:) Historia medycyny, red. T. Brzeziski, Warszawa, s. 23-51.
B u i o w a A . , P l f i G., D u t o u r O.
1999 A mediewal case o fpossibile sacroiliacjoint tuberculosis and its archeological context, (w:) Tu
berculosis Past and Present, ed. G. Plfi, O. Dutour, J. Dek, I. Hutas, Budapest, s. 323-329.
C a p a s s o L.
1985 L origine delle malattie, Chieti.
1999 Brucellosis ad Heraculaneum (79 AD), International Journal o f Osteoarchaeology V. 9,
No 5, s. 277-288.
C l o u d s l e y - T h o m p s o n J.L.
1976 Insects and history, New York.
C o c k b u r n E.
1994 Forty years on: are Aidan Cockburns theories still valid? (w:) L origine de la Syphilis en
Europe avant ou aprs 1493?, ed. O. Dutour, G. Plfi, J. Berata, J.-P. Brun, Paris, s. 23-26.
C o c k b u r n T.A.
1963 The Evolution and Eradication o f Infectious Diseases, Baltimore.
ZDROWIE - CHOROBY NIE TYLKO W PRADZIEJACH 69
C o m b e s C.
1999 Ekologia i ewolucja pasoytnictwa. Dugotrwale wzajemne oddziaywanie, Warszawa.
C r o s b y A.D.
1993 Smalpox, (w:) The Cambridge world history o f human disease, ed. K.F. Kiple, New York,
s. 1008-1013.
C z e k a n o w s k i J.
1937 Czowiek w czasie i przestrzeni, Warszawa.
D a v i s D.H.S., H a l l e t t A.F., I s a a c s o n M.
1975 Plague, (w:) Diseases transmitted from animals to man, ed. W.T. Hubbert, W.F. Culloch,
P.R. Schnurrenberger, Springfield, Illinois, s. 147-173.
D e k w n a M.
1972 Lecznictwo, (w:) May sownik kultury dawnych Sowian, Warszawa, s. 206-207.
D e r m u s W.J.
1970 Boezni i wraczewanie w drewniej pribatikie, Riga
D o l s M.W.
1983 The leper in medieval society, Speculum 58 (2), s. 891-916.
D o n o g h u e H.D., G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a J.J., M a r c s i k A., H o l t o n J., S p i e g e l m a n M.
2002 Mycobacterium leprae in archaeological samples, (w:) The Past end Present o f Leprosy;
archaeological, historical, paleopathological and clinical approaches, ed. Ch. Roberts,
M.E. Lewis, K. Manchester, BAR International Series 1054, Bradford, s. 271-285.
D r y g a s A.
1988 Dawne terapie. Lek ijego formy, sposoby wytwarzania i dystrybucji, (w:) Historia medycyny,
red. T. Brzeziski, Warszawa, s. 158-184.
D z i e r y k r a y - R o g a l s k i T.
1980 Paleopathology o f the Ptolemaic inhabitans o f Dakhleh Oasis (Egipt), Journal o f Human
Evolution V. 9, s. 71-74.
E t x e b e r r i a F.
1984 Estudo de la patologia osea en poblaciones de poca altomedieval en el Pais Vasco (Santa
Eulalia y Los Castros de Lastra), Caudemos de Seccin de Madicina 1, s. 1-200.
1994 Vertebral epiphysis: early sings o f brucellar disease, Journal of Paleopathology V. 6, No 1,
s. 41-49.
F r o m e n t A.
1994 Treponematoses: a historical point o f view, (w :) L origine de la Syphilis en Europe avant ou
aprs 1493? ed. O. Dutour, G. Plfi, J. Berato, J.-P. Brun, Paris, s. 160-168.
G a r r i s o n F.H.
1966 Historia de la Medicina, Mxico, D.F. Interamericana.
G e r s z t e n E., A l l i s o n M.J.
1991 Human soft tissue tumors in paleopathology, (w:) Human Paleopathology: current syntheses
andfuture options, ed. D.J. Ortner, A.C. Aufderheide, Washington-London, s. 257-260.
G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a J.J.
1976 A case o f leprosory from a medieval burial ground, Folia Morphologica (Warsw) V. 35,
No 3, s. 253-264.
1978 Paleopatologia w Polsce [Sum. Paleopathology in Poland], Przegld Antropologiczny,
t. 44, z. 2, s. 393-398.
1985 Rozwj i program bada paleopatologicznych w Polsce [Sum. Development and programme
o f studies on paleopathology in Poland], Teoria i Empir w Polskiej Szkole Antropologicz
nej, UAM, Seria Antropologia 11, s. 183-204.
1989 Schorzenia ludnoci prahistorycznej na ziemiach polskich [Sum. Diseases o f ancient Polish
populations from Neolithic to Middle-Ages], Gdask.
70 JUDYTA JULIA GADYKOWSKA-RZECZYCKA
1999 Tuberculosis in the past and present in Poland, (w:) Tuberculosis Past and Present, ed.
G. Plfi, O. Dutour, J. Dek, I. Hutas, Budapest, s. 561-573.
2003 Znaczenie bada antropologicznych w archeologii [Zus. Die Bedeutung von antropologi-
schen Forschungen in der Archaeologie], XIII Sesja Pomorzoznawcza. Od epoki kamienia
do okresu rzymskiego, t. 1, s. 13-23.
2006a Paleopathology in Poland at the beginning o f 21s' century, Studies in Historical Antropolo-
gy; Papers in Memory o f Andrzej K. Wierciski, V, No 4, 2004 [2006], s. 25-48.
2006b Archeopatologia, (w:) Rola nauk wspierajcych archeologi, Lublin, s. 37-43.
2007 Cmentarzysko ciaopalne kultury grobw kloszowych w Baronie, gm. Skrcz, stanowisko
9c, cz 11 - opracowanie antropologiczne [Sum. Cremation cemetery o f the Cloche Grave
Culture in Barono, Skrcz Province, site No 9c, Part II - anthropological analysis], XV
Sesja Pomorzoznawcza, Elblg, s. 111-121.
G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a J . J . , Kr e n z M.
1995 Extensive changes within a subadult skeleton from medieval cementery in Saboszewo, Mo
gilno District (Poland), Journal o f Paleopathology V. 7, No 3, s. 177-184.
G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a J.J., K w i a t k o w s k a B., N o w a k o w s k i D . , T r n k a J.
2003 Treponematosis in a 14th century skeleton from Wroclaw, Poland, Journal of Paleopatholo
gy V. 15, No 3, s. 187-193.
G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a J.J., S m i e s z k i e w i c z - S k w a r s k a A .
1998 Probable poliomyelitis from X VII century cementery in Poland, Journal of Paleopathology
V. 10, No 1, s. 5-11.
G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a J.J., U r b a n o w i c z M.
1970 Multiple osseous exostoses o f the skeleton from the prehistoric cemetery o f a form er popula
tion o f Pruszcz Gdaski, Folia Morphologica (Warsaw), V. 29, No 3, s. 286-296.
G o l d s t e i n M.S.
1969 Human paleopathology and some diseases in living primitive societies: a review o f the recent
literature, American Journal of Physical Anthropology V. 31, No 3, s. 285-293.
G r a m b e r g K.P.C.A.
1961 Leprosy" and the Bible, The Bible Translator, London V. 11, s. 10-23.
G u t t R.W.
1977 O zdrowych i chorych, Krakw.
H a a s F., S p e r b e r - H a a s S.
1999 Origins and spread o f Mycobacterium tuberculosis in the Mediterran basin, (w:) Tuberculosis
Past and Present, ed. G. Plfi, O. Dutour, J. Dek, I. Hutas, GB-TB Foundation, s. 431-441.
H a c k e t t C.J.
1967 The human treponematoses, (w:) Diseases in Antiquity, ed. D. Brothwell, A.T. Sandison,
Springfield, Illinois, s. 152-169.
H a n a k o w H., V y h n a n e k L.
1981 Palaopathologische Befunde aus dem Gebiet der Tschechoslovakei, Sbomik Nrodniho Mu
zea V Praze V. 37B, No. 1, s. 1-76.
H a r e R.
1967 The antiquity o f disease caused by bacteria and viruses, a review o f the problem from
bacteriologists point o f view, (w:) Diseases in Antiquity, ed. D. Brothwell, AT. Sandison,
Springfield, Illinois, s. 115-131.
H e n s c h e n F.
1966 History and geography o f disease, New York.
H e r s h k o v i t z I., G o p h e r A.
1999 Is tuberculosis associated with early domestication o f cattle: evidence from the Levant, (w:) Tu
berculosis Past and Present, ed. G. Plfi, O. Dutour, J. Dek, I. Hutas, Budapest, s. 443-449.
ZDROWIE - CHOROBY NIE TYLKO W PRADZIEJACH 71
J a n k o w s k i J.
1986 Mors nigra czyli dzieje dumy w polskim redniowieczu, Czowiek-Populacja-Srodowisko
t. 14, s. 205-213.
K o z o w s k i T., P i o n t e k J.
2000 A case o f atrophy o f the right lower limb o f a skeleton from medieval (121h-14,h centuries) bu
rial ground in Gruczno, Poland, Journal of Paleopathology V. 12, No 1, s. 5-16.
K k a W.
1958 Zagadnienia etnogenezy ludw Europy [Zus. Problemi der Ethonegenese in Alteuropa,
Materiay i Prace Antropologiczne t. 22, Wrocaw.
L e c h a t M.F.
2002 The paleoepidemiology o f leprosy: an overview, (w:) The Past and Present o f Leprosy;
archaeological, historical, paleopathological and clinical approaches, ed. Ch. Roberts,
M.E. Lewis, K. Manchester, BAR International Series 1054, Bradford, s. 157-162.
L 'origine
1994 L origine de la syphilis en Europe avant ou aprs 1493? ed. O. Dutour, G. Plfi, J. Berato,
J.-P. Brun, Paris.
M c D o u g a l l A.C.
2002 Leprosy wordwide: current studies, (w:) The Past and Present o f Leprosy; archaeological,
historical, paleopathological, and clinical approaches, ed. Ch. Roberts, M.E. Lewis, K. Man
chester, BAR International Series 1054, Bradford, s. 17-19.
M c N e i l l W.H.
1984 Plagas y pueblos, Siglo XXI de Espaa, Madrid.
M a r c s i k A., S z e n t g y r g y i R . , G y e t v a l A., F i n n e g a n M., P l f i G.
1999 Proabable Pott paraplegia from the 7lh-8'h century A.D.,{ w:) Tuberculosis Past and Predent,
ed. G.Plfi, O. Dutour, J. Dek, I. Hutas, Budapest, s. 331-336.
M e h t a J.
2002 Social reaction in the past and present o f leprosy and the socio-rehabilitation o f leprosy -
cured person, (w:) The Past and Present o f Leprosy; archaeological, historical, paleopatho
logical and clinical approaches, ed. Ch. Roberts, M.E. Lewis, K. Manchester, BAR Interna
tional Series 1054, Bradford, s. 21-23.
M o d r z e w s k a K.
1958 Uwagi o klskach elementarnych, Czowiek w Czasie i Przestrzeni R. 1, z. 3, s. 128-134.
M o o d i e R.L.
1967 General considerations o f the evidences o f paleopathological conditions found among fos
sil animals, (w:) Diseases in Antiquity, ed. D. Brothwell, A.T. Sandison, Springfield, Illinois,
s. 31-46.
M o l l e r - C h r i s t e n s e n V.
1961 Bone Changes in Leprosy, Copenhagen.
1967 Evidence o f leprosy in earlier peoples, (w:) Diseases in Angiquity, ed. D. Brothwell,
A.T. Sandison, Springfield, Illinois, s. 297-306.
M o l l e r - C h r i s t e n s e n V., H u g h e s D.R.
1962 Two early cases o f leprosy in Great Britain, Man, London 62, 177-179.
1966 An early case o f leprosy from Nubia, Man, London 1, s. 242-243.
N o w a k o w s k i D.
1999 Morfologia tkanki kostnej czwartorzdowych ssakw drapienych (Mammalia carnivora)
z masywu Snienika Kodzkiego (maszynopis).
O N e i l l Y.V.
1993 Diseases o f the Middle Ages, (w:) The Cambridge world history o f human disease, ed.
K.F. Kiple, New York, s. 270-279.
72 JUDYTA JULIA GADYKOWSKA-RZECZYCKA
O r t n e r D.J., P u t s c h a r W.G.J.
1981 Identification o f Pathological Conditions in Human Remains (Infectious diseases, s. 104-233,
Brucelosis, s. 138-141 ), Smithsonian Contributions to Anthropology, No 28, Washington.
R o b e r t s Ch., M a n c h e s t e r K.
1999 The Archaeology o f Disease, Ithaca, New York.
R e a d e r R.
1974 New evidence fo r the antiquity o f leprosy in early Britain, Journal o f archaeological science
V.l, s. 205-207.
R o c h l i n D.G.
1965 Bolezni drewnich liudiej (kosti liudi rozlicznych epoch-normalnye i patologiczeski izmien-
nye), Moskwa.
R d e r (?)
1930 Anthropogeographische Bedeutung d. Malaria, Janus.
S c o t t H.H.
1943 The influence o f the slave trade in the spread o f tropical disease, Transmisions o f the Royal
Society of Tropical Medicine and Hygiene V. 37, s. 169-188.
S i e k o w s k i E.
1970 Duma w Gdasku w 1709 roku. Studium z dziejw epidemiologii, Archiwum Historii Me
dycyny t. 3/4, s. 309-401.
S i g e r i s t H.
1955 History o f Medicine, New York.
S k i n s n e s O.K.
1985 Understanding o f leprosory in ancient China, International Journal of Leprosy V. 53,
s. 289-307.
S m i t h G.E., D a v s o n W.R.
1924 Egyptian Mummies, London: George Allen and Unwin (reprinted in 1991 by Kegan Paul In
ternational, London).
S o u l i R.
1982 Brucellosis: a case report datingfrom 650-700AD., Paleopathology Newsletter V. 38, s. 7-10.
S t e i n b o c k T.
1967 Paleopathological Diagnosis and Interpretation, Springfield, Illinois.
S t l o u k a l M., V y h n a n e k L.
1976 Slovan z velkomoravskych Mikulic, Praha.
S t r o u h a l E.
1994 Syphilis in ancient Egipt, (w:) L Origine, de la Syphilis en Europe avant en aprs 1493?,
ed. O. Dutour, G. Plfi, J. Berato, J.-P. Brun, Paris, s. 148-153.
S z u m o w s k i W.
1961 Historia Medycyny, Warszawa.
Tasndi-KubacskaA.
1962 Palopathologie: Pathologie der vorzeitlichen Tiere, Jena.
T y s z k i e w i c z J.
1975 Uwagi o historii medycyny w Polsce [Sum. Notes o f history of medicine in Poland], Kwar
talnik Historii Kultury Materialnej R. 23, nr 2, s. 245-254.
1981 Czowiek w rodowisku geograficznym Polski redniowiecznej [Sum. Man in geographical
environment o f medieval Poland], Warszawa.
W i l t s c h k e - S c h r o t t a K , B e r n e r M.
1999 Distribution o f tuberculosis in the skeletal material ofEastern Austrian sites, (w:) Tuberculo
sis Past and Present, ed. G. Plfi, O. Dutour, J. Dek, I. Hutas, Budapest, s. 541-548.
ZDROWIE - CHOROBY NIE TYLKO W PRADZIEJACH 73
Summary
This article presents a brief outline of health over the ages, examining diseases and the treatments
associated with them based on written and iconographic evidence and on the results o f paleopatholo
gical studies aimed at establishing the genesis and source (cradle) of diseases, their dynamics (Fig. 1),
the mechanisms by which they are spread and their impact on the fate o f people and nations. The role
of multidisciplinary research in this field is highlighted, assessing its shortcomings and the influence of
numerous archaeologists, anthropologists and palaeopathologists on its development. The obstacles to
gaining a complete picture o f human biological condition are also presented. These include the modest
amount o f available material and written evidence, and the difficulties in interpreting the latter given that
over the millennia names, mentalities and ideas have changed, and hence so have levels o f knowledge.
For centuries nothing was known o f the genesis and pathogenesis o f diseases, and all phenomena asso
ciated with them were linked to religious beliefs. Diseases are as old as life itself; they afflict plants and
animals and have been inherited by mankind (Tabs. 1, 2). Primitive humans learned about healing from
animals, gradually gaining more experience and creating primitive medicine. The story of how ailments
were treated in various ancient civilizations is difficult to summarize in a few words. In all o f them, up
until the times of Hippocrates (5th century BC), medicine was o f an empirical-supernatural nature. They
differed in their levels of comprehension: their knowledge of diseases and treatments and their attitudes
towards patients. Books from the library of an Assyrian king (7th century BC) and the Hammurabi Co
dex (c 2250 BC) attest the high standing o f Babylonian medicine. Semitic peoples learned a great deal
from the Babylonians. The Indian Veda ( 15th- 11th century BC) include descriptions of numerous diseases
and their treatment. A basic medical examination did not differ from a contemporary one. Hundreds of
plant remedies were know, as were the effects, for example, mercury, lead, and arsenic. Complicated
operations were also carried out on internal organs. Written sources dating from the 4,h-3r<1millennium
BC found in China evidence a large body o f medical knowledge, though its development (particularly in
the field of surgery) was restricted by religion. The origins o f medicine in Egypt date back to the 4,h-3th
millennium BC. Papyri, iconography and mummies provide rich sources o f evidence. Medical kno
wledge was o f a very high level (there were already specialists dealing with, for instance, the eyes or the
head); only surgery being o f a low standard. The beginnings of Greek medicine are recounted in myth
- priests at the temples of the god Asclepius healed using prayer and diet and by advocating good hygie
ne. It was not until Hippocrates that scientific medicine emerged. He broke away from supematuralism
in favour of inductive reasoning. His Aphorisms and the collection of his writings compiled 100 years
later in the Hippocratic Corpus encompass all medical knowledge o f the time.
According to Pliny, Rome had no doctors up until the 4th century BC. Hygiene, gymnastics and home
remedies sufficed. The arrival o f Greek doctors, particularly Asklepiades (124-156 BC), led to the foun
dation of the Methodist school, leading to the development of physico-dietary therapy, balneology and
climatotherapy. Celsus and Galen ( l s,-2nd century AD) considerably improved medical care. Despite the
significant advances in ancient medicine it never went beyond symptomatology, as nothing was known
about the genesis of diseases. It was not until the Renaissance that medicine gradually began to disco
ver the genesis and pathogenesis o f diseases. The greatest merit of the Arabs include copying ancient
writings, prophylactics and hospital care. The Middle Ages mark a period o f decline in science and me
dicine. In the former Roman Empire and throughout Europe folk medicine held precedence. Monastic
medicine emerged. Healing was achieved through prayers and penitence. For a long period medicine was
characterised by scholastic rationalism and everyday empiricism. Penitent processions o f flagellants, the
74 JUDYTA JULIA GADYKOWSKA-RZECZYCKA
belief in witches, who were burned at the stake from the 13th to 18th century, and possessed individuals,
who were treated by exorcism complete the picture of scientific knowledge during this period.
Particular attention is paid in this article to the most dangerous infectious diseases o f all time. Epi
demics wiped out millions o f human lives. Diseases such as smallpox and cholera can be recognized in
the earliest written records (6th-4th millennium BC). A brief profile is given of several of these diseases:
I) variola) - occurs only where people live in large concentrations - it was unknown prior to the Neolit
hic. It originated in China and India. It was known that those who had suffered it became immune to it.
Evidence of it has been noted in Egyptian mummies dating from 1250-1000 BC. In the Roman Empire it
was rife in the 3rd and 4th centuries AD, reappearing in Egypt in the 6th century, from whence the Arabs
brought it to Europe. It reached its peak in the 18th century. 2) Cholera can be contracted by ingesting
food contaminated with human faeces. It originated in India. It probably contributed to the downfall of
Egypt. In Europe it appeared at the beginning of the 19th century (Fig. 2). 3) Plague is harboured by rats.
Its source is difficult to determine. It came to Europe from Egypt and was responsible for the demise of
the Byzantine Empire. Successive epidemics struck Europe in the 12th, 13th and 14th centuries, and Chi
na in the 7th and 8th centuries AD. Its most virulent form (Black Death) broke out in 1333 in Central
Asia, spreading across the whole o f Europe in 1349. It took the lives of over 60 million people (Fig. 3).
4) Typhus, 5) diphtheria and 6) influenza have been known for centuries and reaped huge harvests in the
20th century (Fig. 4). 7) Leprosory came from Asia, spreading from China to Europe, where by the 11th
century AD it had become one o f the greatest scourges. It is noted in the writings o f ancient civilizations
and in skeletons recovered from numerous cemeteries around the world (Fig. 6), including Poland (Fig. 5).
8) Poliomyelitis. Isolated cases o f changes typical not only o f this disease are questioned by some
palaeopathologists. 9) Malaria originates from Africa and has become an onerous plague in swampy
territories worldwide (Fig. 7). 10) Syphilis is one o f four variations o f treponematosis. They originate
from Africa. The late 15th century witnessed an epidemic. Strict regulations brought about its decline
in the 16th century. Skeletons bearing evidence o f syphilis have been noted on all continents (Fig. 8).
II) Tuberculosis is linked to cattle-breeding (8,h-6th millennium BC). It is evidenced by many written
records and iconographic sources and by skeletal material from numerous cemeteries in many continents
(Fig. 9). Tetanus, the oldest of all diseases, is also outlined, as is brucellosis - a zoonotic disease. The
former was reported by Hippocrates, traces of the latter have been noted by paleopathologists.
In summing up, the genesis of infectious diseases is explained by Cockburn (1963): man started
off by inheriting a mass of infections from his nonhuman primate forebears and these were modified
and added to by changes in climate, customs, agriculture, and domestication o f animals, natural selec
tion and an increasing population.
However Brzeziski (1988) voices the following opinion o f ancient medicine: Mans past de
ductions, erroneous in the light of current scholarship, were no worse than those o f the present day, and
some ancient theories are merely archaic representations o f modem thought, bounded by the knowledge
of the time, but fundamentally identical.
It is obvious that the picture of health, diseases and treatments is constantly changing and improving.
Numerous diseases have been brought under control, but new ones have emerged, such as AIDS and SARS.
It is no longer the ancient infectious diseases which pose the greatest threat, but cancer and circulato
ry disease. We can also see that epidemics have had the greatest impact on human health throughout the
ages. It is also evident that even after the most severe biological devastation caused by pandemics, natural
disasters or wars, the human population quickly makes up for its demographic and material losses. It is far
harder to compensate for losses in the fields o f science, culture and, in particular, ethics.