Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
EPISTOLARIO DE
SAN BRAULIO
INTRODUCCIN, EDICIN CRTICA
Y TRADUCCIN
POR
9AN A \)
FIL LET
83673
Proyecto Diccionario L
PARENTUM
S.
INTRODUCCIN
'1
merosas de consuelo, dirigidas tanto a los suyos corno a los extraos, en
las desgracias familiares.
Y no es slo su personalidad la que se revela en el Episto1ario, es la Es-
~aa visigoda la que se nos descubre. Desfilan por sus pginas reyes, obis-
pos, abades, nobles, damas de la aristocracia con sus negocios, consulta'>,,
duelos y preocupaciones.
l. Jos6 MADOZ, S. 1., Epistolario de San Braulio de Zaragoza. Edicin crtica segn el Cdi-
ce 22 del Archivo Capitular de Len. Consejo Superior de Investigaciones Cientficas, Madrid, 1941.
8
aparato crtico muchas lecciones d'el manuscrito de Len, que son concor-
des con la evolucin de la lengua en esta poca tarda.
Llen~r estos vacos y presentar el texto, en la medida de mis posibili-
dades. todo lo fielmente que la tradicin manuscrita me permite, pretende
ser el empeq_ 4e esta nueva edicin.
El manuscrito 22 de Len ha atrado la atencin de muchos estudiosos
e investigadores: F. Fita 2, Beer y Daz Jimnez 3, Garca Villada 4, Madoz 5,
Lynch- Galiudo 6, Millares Cario 7, Prez de Urbel8, y la lista se hara inaca-
bable, si hubiera que citar los nombres de los que ms o menos directa-
mente han acudido a este manuscrito para apoyar sus escritos o trabajos
de investigacin. El estudio ms reciente sobre el contenido e historia del
cdice se debe a Daz y Daz 9. A l remito a quien pueda interesar el detalle
de la posible historia del manuscrito y la descripcin de las varias piezas
.:ue en el mismo se contienen.
La coleccin de las cartas de San Braulio est dividida en el cdice en dos
partes; precede la correspondencia cori San Isidoro,_ fols. l8 va- 44 ra; se in-
tercalan a continuacin, fols. 44 ra- 48 va, las Actas del proceso entre los
(Jbispos Marciano y Habencio, procedentes del VI Concilio de Toledo: Exem-
plar iudicii in ter Marcianttm et Habentium v fols. 48 va- 51 ra la Confesin o
profesin de fe propuesta a los judos conversos de Toledo, ao 638: lncipit
confessio, y despus, fols. 51 ra- 88 vi>, siguen las restantes cartas.
la correspondencia braulio-isidoriana aparece en el mismo orden, ex-
tensin y contenido, con que se encuentra en los manuscritos de las Etimo-
logas, de las que forma a modo de introduccin. Esta disposicin -dice Ma-
doz 1~ induce a creer que el primer grupo, es decir, las cartas que forman
la correspondencia con San Isidoro, se tom de un arquetipo distinto del de
las otras. Esta hiptesis creemos que se refuerza y consolida con los resul-
tados de un cuidadoso anlisis de ras- grafas de ambos grupos, hecho en el
que hasta ahora nadie, que sepamos, haba reparado.
Tomando como base de nuestro anlisis determinadas palabras o ras-
gos fonticos, podemos deducir que el primer grupo de cartas est tomado
de w1 apgrafo con grafas ms conservadoras y tradicionales y, en cambio,
en el segundo grupo se observan formas ms populares y evolucionadas. As,
por ejemplo, el dativo singular del pronombre personal de primera persona
aparece en el manuscrito en la forma clsica mihi, en concurrencia con la
forma mici.
2. F. PITA, El Papa Honorio 1 y San Braulio de Zaragoza, La Ciudad de Dios, 4 (1870), pp.
189-201 y 264-27~; = (1871), pp. 215-219; 358-363 y 447-4-58; 6 (1871), pp. 421-429.
3. E. PEER y F.. DrAZ JIMNfiZ, Noticias biblingrfcas y Catlogo de los Cdices de la Ca-
tedral de Len, Len, 1888, p. 23 ss.
4. Z. GARciA VILIADA, Catlogo de los Cdices y documentos de la Catedral de Len, Madrid
1919, p. 53 SS.
5. J. MADOZ, O. c., p. 25 S&.
6. Ch. H. LYNCH- P. GALINDO, o. c., p. 234 ~S.
1. MIUARF.S CARLO, Discursos ledos en la recepcin de la Academia de la Historia; Madrid,
1935 p. 63 ss. y Manuscritos visigticos, Madrid, 1963, nm. 37.
8. J. PREZ 'lE URBEL, San Eulogio de Crdoba, Madrid, 1928, p. 148 ss.
9. M. C. DiAz Y DAZ, Coleccin Fuentes y Estudios de Historia Leonesa, nm. 1, Len
y su Historia, Len '1969 p. 133 ss., El manuscrito 22 de la Catedral de Len.
10. 1\iADOZ, o. c._ p. TI.
9
El porcentaje para ambas formas es el siguiente:
1. grupo: mihi, 84'62 por 100; mici, 15'38 por 100.
2. grupo: mihi, 50'90 por 100; mici, 49'10 por 100.
1. grupo: diptongo ae, 33 por 100 l1; forma monoptongada e, 67 por 100.
El resultado del anlisis de las seis primeras cartas del segundo gmpo
es el siguiente : En las cartas .9, 11, 13 y 14 la forma monoptongada e se da
en el I('(l por 100 de los casos. En la carta 10 slo aparece una vez la forma
diptongada: Damascinae; en la 12, el dir:rtongo solamente aparece en las gra-
fas hipercorrectas o caprichosas: aenergiae, anxiaeto.tem, enuclaeatius.
Diptongo oe. En el 1. gi1.1/pO solamente aparece coetibus, frente a eco-
nomiam; en el 2. grupo siempre se presenta contrado en e.
El anlisis :;odra ampliarse a otra serie de palabras y fenmenos y el
resultado vendra a ser siempre, ms o menos, el mismo.
Tambin hay que sealar que en el Cdice de Len falta la carta-dedi-
catoria de las Etimologas, la nmero 7, que segn la recensin a que co-
rresponda el manuscrito, aparece en unos Cdices dirigida a San Braulio y
en otros al rey Sisebuto. Este hecho ha dado motivo a algn investigador 12
}Jara sospechar que la carta no iba dirigida a San Braulio. Parece, sin em.-
bargo, ms acertada la tesis sostenida por Daz 13, de que al compilador, que
se afan por reunir toda clase de piezas salidas de la pluma de San Braulio,
pudo no interesarle esta carta-dedicatoria por tratarse de una carta singular,
es decir, sin respuesta.
La mayor parte de los cdices visigticos de las Etimologas correspon-
de a la recensin en que la obra iba dedicada a Braulio; sin embargo,
pese a la opinin de Daz, que cree no queda en Espaa testimonio de la
primera recensin 14, como puede comprobarse por el aparato crtico de la
carta 7 de nuestra edicin, en el cdice escurialense P 1 8 aparece la carta
repetida, llevando la segunda copia la dedicatoria al rey Sisebuto. El proble-
ma de la doble recensin: la primera, abreviada, del ao 62() y la segunda,
la amplia, del 632, ha sido tratado con detalle por J.ynch 13. En nuestra edi-
cin la carta 7 aparece dirigida a San Braulio, de acuerdo con los cdices
correspondientes a la segunda recensin.
Podemos admitir que el coleccionador de las cartas mantuvo el criterio
cronol~co com.o mvil princitpal en la ordenacin de las mismas, pero slo
en lneas generales, pues, por citar un ejemplo, las cartas cruzadas entre
Braulio y Eugenio, cuando ste era metropolitano de Toledo, preceden en el
11. Sin contar las grafas pseudoetimolgicas tradicionales o hipercultas, como piaetatem
(2 vec<'s), aeclesia (2 lt.), !lethymo!ogiarum (2 v.), depraeco1, aeloquium, quaerellam, rnutuae.
12. MADOZ, O. c., p. 35 SS. .
13. D1AZ Y DfAz, art. cit., p. 149.
14. Ibidem; p. 149.
15. LYNCH - GALTNDO, a. c., p. 46 SS.
10
cdke a las que se intercambiaron Braulio y Chindasvinto sobre la elecci-.Sn
del mismo Eugenio, todava arcediano de Zaragoza, para metropolitano de
Toledo:
Otra nota digna de tenerse en cuenta es que todas las cartas que pre-
ceden ~ la U, la, el;lviada al papa Honorio en nombre de los obispos espa-
oles reunidos en ei Concilio VI de Toledo, son sin excepcin, de Braulio, y
s.lo a pa.rtir de este documento empiezan a aparecer en el manuscrito las
de sus corresponsales. Esta diferenciacin, debida m.uy probablemente a que
en el momento de recoger los materiales el compilador de las cartas no m-
viera a mano las respuestas de los corresponsales de los primeros tiempos
de la vida de San Braulio, explicara la razn de algn desorden cronolgico
en la disposicin de las cartas en el cdice.
Hay que seialar tambin que en la nueva edicin que publicamos, se
mantiene el orden y numeracin establecida por Risco y seguida por Madoz,
por ser de todos conocida y porque por ella se han hecho citas y referen-
cias a lo ~argo de siglos. r1
Fue mi primera intencin mantener sin variar el texto de la edicin de'
Lindsay 16 para las cartas que constituyen la correspondencia entre Braulio:
e Isidoro ; pero desde muy pronto al comparar las lecciones del cdice de[.
Len con el texto y aparato crtico de Lindsay, comprendi que se impona e[
replanteamiento y nuevo estudio crtico de esas cartas. Supona que el tra~
bajo valdra la pena. .,
Si bien es cierto que Lindsay manej multitud de cdices para la edi-
cin de las Etimologas, no lo es menos que por la amplitud de la obra, como
se poda esperar, las lecturas a veces no son fieles; as, por ejemplo, para
limitarnos a la carta primera, prescinde en la salutacin 1,1 et dilectissimo
fratri Braulioni de la palabra fratri; 1,7 transcribe decada, cuando todos los
manuscritos, incluidos los por'l colacionados para esta carta, dan decadam.
Otras veces rechaza la leccin ofrecida por los cdices de mayor autoridad,
aterrndose a la variante de nn solo manuscrito, ms en consonancia con la
construccin clsica, sin tener en cuenta la evolucin del latn del siglo VII;
as 1,8 me cognitum ei facias es la leccin de todos los manuscritos salvo
el B, que da eum, variante elegida por Lindsay contra el uso generalizado
de cognizum con valor activo en la poca tarda.
Por otra parte, para alguna de las cartas, concretamente la primera y
la segunda, Lindsay colacion solamente los manuscritos que en nuestra edi-
cin designamos con las letras A y B. Por todas estas razones decid replan-
tear de nuevo el estudio crtico de las cartas del grupo braulio-isidoriano
con una base manuscrita ms amplia.
16. W. M. L!NDSAY, Isidol'i His['aletlsis episcopi Etymologiarum siu~ Originum libri XX.
Oxford, 1957: 1 Epistolae I- VIII pp. sin numerar.
11
p. 3?, 86 ss.; y Manuscritos visigticos, Madrid, 1%3, P' 42; 163 fols.
Ttulos rojos. Texto a dos columnas. Notas rabes, cursivas y minsc-
las. Figuras geometricas en colores sepia, verde y rojo. Otras signatu~
ras: Hh 3 y Tol. 15,8.
B- El Escorial, T. II 24. Cdice en pergamino de letra minscula visigtica,
s. IX-X; 257 fols., 290 x 205 mm., cf. Lindsay, Etym. 1, praefatio; G. An
taln, Catlogo de los cdices latinos de la Real Biblioteca de El Esco-
rial, Madrid, 1911, vol. V, pp. 507-510.
C- El Escorial, P 1 8; Cdice en pergamino a dos columnas de letra mi
nscula visigtica, s. IX; 269 fols., 350 x 265 mm. En este Cdice faltan
las cartas 1. y 2. y comienza el folio primero con las palahras [inte-
g1'ita]u fidei et statu eclesie 3,28; cf. Antoln, Catlogo IH, pp. 260-261;
para Millares, Manuscritos visigticos nm. 28, p. 21, del s. VIII-IX;
cf. adems Daz y Daz, Index Scriptorum Latinorum Medii Aeui Hispa-
nomm, Salamanca 1, 1958, nms. 122, 128 y 843.
12
J - El Escorial, b I 12; Cdice en pergamino, s. XJV; 216 fols.; 295 x 215
mm., cf. Antoln, Catlogo I, pp. 138-140.
13
TRADUCCIN
15
Aparte las dificultades inherentes a toda traduccin,. quien pretenda in-
terpretar la lengua del Epistolario ha de tener en cuenta que se enfrenta
con unas formas de expresin, en las que la retrica juega muchas veces
un papel importantsimo, hasta el punto de ahogar a la lgica gramatical,
y en segundo lugar, que tanto SaD Braulio como sus corresponsales se es-
fuerzan por escribir un latn correcto segn las normas aprendidas, pero
consciente o inconscientemente con frecuencia incorporan a su lengua mu-
chos rasgos de la lengua hablada: fonticos, morfolgicos, lxicos y sin-
tcticos.
GRAFIAS Y FONE.TICA
16
p. 422. Las grafas etimolgicas son con frecuencia,antiguas; as scribtus,
scribsi es muy frecuente en inscripciones y autgrafos; as aparece a
veces en el Cdice de Len; de igual modo adque por atque es una grafa
etimolgica y convencional, y con esa forpa aparece casi unicamente en
el Cdice. Aeclesia es otra grafa que se ~cuentra en los autgrafos y
e.O: las inscripciones; se trata de una grafa convencional y antigua; para
el Epistolario, cf. 3,28; 35,4. Por ultracorreccin aparece ae en algunas
palabras en que nunca existi; los escribas tratan de evitar el vulga-
rismo ae >e: 3,27; S,103 piaetatem; 3,17; 6,12 aetimologiarum; 4,10 aelo-
quium; 5,20 quaerellam; 5,46 mutuae; 8,4 depraecor; 12,3 arzxiaetatem;
12,26 aenergiae; 12,27 enuclaeatius.
4.-Grafas etimolgicas. Los escribas visigodos se esfuerzan por transpa-
rentar con la ayuda de la ortografa el origen y parentesco de las pala-
bras. Estas grafas etimolgicas eran con frecuencia errneas:
5,83; 21,39 neclegenter , 9,35; 24,22 neclegentia, 42,101 neclectum es.-;e;
11,8 conscribsisse; 11,17 scribsisti; 11,10 inpingerem; 31,27 inpedire;
14,40 adparatu; 1,3 adloquiis; 42,90 adfirmant; 31,6 adflictos; 19,29 con-
munem; 23,20 conlocare; 21,4 conlate; 5,120 inlustrari; 14,11; 21,4;
36,57; 36,94 obtime; 21,18 obtimus; 5,90 obto, 30,4 obtabam; 32,19; 37,31;
38,16 obtamus; 31,28 abtus; 14,41 coabtauerunt; 5,88 coabtatos; 1,15;
10,30; 24,12; 12,36 oportunitas (derivado de oportet); 21,58 oportunis;
27,12 finctione (sobre fingo); 43,24 fra.::mina; 23,8 redtulimus, 21,57;
21,72 ficmentum; 44,70 diragatur (sobre ago).
S.-Grafas contaminadas. La forma capud es la usual en multitud de tex-
tos tardos, en las inscripciones de la Galia y Gran Bretaa y Espaa.
Por otra parte en los manuscritos visigticos es frecuente la grfia in-
versa aput. Fcil de cornprend~r-~ la contaminacin:
t>d d>t
10,11 ; 36,43 nequid 6,18 aput
29,8; 36,97 reliquid 26,8 it =(id)
37,25 permo.nead 32,27; 36,50 y bis ; 42,40; 44,67; 44,238 -aliut;
42,153 ed = (et) 36,9; 36,19; 36,43.: 36,106; 42,30; 43,41 ;
43,58 claread 44,183 etc. illut
44,32 efficiad 36,93; 44,148; 44,267 stut
44,139; 44,225 inquitl 11,30 aut = (haud)
44,300 exauriad 42,153 set
35,5 quit = (quid)
44,240 Dabit = (Dauid)
6.-e
-1) e>i
23,14 ueniuolentia; 5,111; 44,7 beniuolentie, 6,13 ualitudine; 18,11 ebi-
tudinem; 30,8 euiludo; 21,124 eligantia; 42;43 eliganti, 44,292 eligan-
tissimos , 11,11 eliganter , 5,86 Itymologiarum.
-2) En algunos casos e( <ae) >i.
11,9 Isopius; 43,54 lmiliani; 31,23; 38,6 cicutio.
17
-3) e>ie (en slaba tnica)
40,10 parientiam.
-4) Casos. de asimilacin
e-i > i-i: 18,34; 42,17 uixillo
o-e; e-o> o-o: 16,9 Olofornis; 17,30 douotissima; 44,264 allogori-
z.ttndis;
-5> e> i
44,227 sidecim; 31,16 deligati fueramus ( delegati); 27,20 deligata; 16,3
codix, 40,7 signitiam.
- 6) Esta vacilacin e / i acarrea la confusin entre los temas de pre-
sente y de perfecto: 5,67 percipisse; 40,4 precipistis; 41,10 colligisti;
35,15 precepit = (praecipit).
-7) Confusiun de los preverbios di- y de-: 30,19 disperare; 3S,9 dis-
perauerim; 20,9 dispBrationem; 21,32 disperatorum; 35,36 distillet;
44,146 discribenum.
-8) Vacilacin y confusin en el uso de las terminaciones: -es l-is;
- et 1- it; - e 1- i
11,4 moueris = ( -es), 11,5 conuerteris = ( -es); 19,15 descendit
= ( - et): 44,300 fetoris = (-es); 16,9 Olotornis; 42,116 Johannis;
44,242 uideri = ( - re); 43,14 affluet = ( - it); 44,270 sermones = ( -is);
42.144 urdo re = ( - i); 44,227 auctoritate.
7.- >e
44,49 areditate; 20,10; 34,30 accedit = (accidit) , 1,2; 2,2; 12,1 a,-c:ediacuno.
La del latn clsico se conserva generalmente inalterada. Solamente
aparece e por i en 17,9; 36,61 preuilegium.
8.-o
-1) o> u -2) o> u
1,2; 2,2; 12,1 arcediacuno 21,26 utrubique
21,88 demoniculas 44,108 octuginta
44,293 Turibium 18,1 Pompunie
9.-tt
-1) u> o -2) >o
11,58; 36,106; 44,297 orcium 21,15 quoadonati
1,4; 4,2 incolomem 44,245 condocibile
24,25 incolomitate 44,23 adolatio
21,117 scopolos 44,61 adolatoris
44,195 suppotauimus
2,6 anolum
36,111 paginola
1).2:- 1' (}..__
10.- Vocales en hiato 'll(j ) (; ~....
18
- 3) ua > a: 5,3 spiritttlzs. .Salvo esta cita, el adjetivo siempre aparece
en el manuscrito abreviado en spalis.
;> .- 4) j + vocal > vocal : 35,34 scentiole.
11.- Dipto11gos
-1) ae >'e. -:E:ldiptorigo ae aparece normalmente en el Cdice de Len
evolucionado en e, tanto en preverbios: 26,11 precepistis, como en el
tema de la palabra: 11.60 pene, 11,27 sepe y en las desinencias: 5,114
suncte eclesie.
-2) oe >e. 5,41 economiam; 21,108; 44,300 fetoris; 42,89 fedus; 44,80
cenodoxie.
- 3) au > a, cuando sigue slaba inmediata con u:
44,119; 44,157 Agustinus; 1,8 Agustini; 42,42; 42,53; 44,77 Agustino; 9,10
Agustinum, 43,1.! agusta; 43,13 Cesaragustam.
12.- Cada de i - en grupo is + consonante:
21,3 Spania; 21,56 Srahel; 22,13; 44,171 Spalensis; 44,191; 44,195; 44,229
Smael, 43,42 Smaelem; 44,178; 44,248 Smaele; 11,11; 12,34; 14,9; 25,12;
25,14; 25,19; 25,22; 31,4; 31,27; 31,28; 32,9; 35,28; 36,72; 36,82; 43,53;
44,267; ste - sta- stut.
Grafas inversas: 32,12 ispirat , 44,231 iscire.
13.-y >i
1,9 Sinonimarum; ?,22 Sinodi; 5,14 girant; 9;10; 42,94 Hieronimus, 9,26
martirum; 10,38 misterio; 11,13 Sinagoga; 16,9 tipo, 21,117 Caribdem,
21,118 Scille; 23.10 stilo, 25,9 Sirenarum; 25,31 Apocalipsin, 42,94 Hiero-
solimis, 42,141 mMica; 44,2 presbtero, 44,154 siro, 44,176 catacl!smo;
f57 y bis abissus.
14.- Conso11ante.~
-1) eh> e: .31,15; 32,29; 33,5 arcediaconus; 35,20; 35,21; 36,47; 36,58;
36,60; 36,65; 36,68; 36,70; 36,lW crismare, 35,22; 35,27; 36,56; 36,60; 36,66
et passim, crisma, 44,235 Acaz, 42,140 Melcisethec, 4,8 cartis; 44,51
monacorum; 44,223 Maccabeorum: 11,60 scedulam; 21,51 Ezecielis; 14,32
Pasea; 22,31 Pascam; 22,12 Pascasinus; 25,8 Caribde; 43,62 Eucerio;
21,88 Anticrzsti; salvo esta cita, el manuscrito mantiene indefectible-
mente para el nombre de Cristo o cristiano la abreviatura Xps, que
transcribo por Cri-, tomando como base la cita 21,88 y el uso genera-
lizado de e por eh y de cr- por chr-.
-2) ph >t
11,59; 36,106; 44,298 anforam, 15,11 Epafras; 28,8 Epafratis; 16,9 Olo-
fornzs; 19,39 orfanos; 21,52 profete, 21,92 profetas; 32,3 eufoniis.
-3) th > t
5,n tesauri; 11,20 antiteta; 21,4 catedre, 21,108 turis; 37,28 trono; 43,38;
44,136; 44,143 Matusalam; 43,60 Teodoro; 44,139; 44,146 biblioteca.
-4) X> S
37,22 ausiliante; 44,99; 44,114 sescentesimo , 44,113 sescentos.
19
-5) XS >X,
12,34; 15,29 et passim: expectare; 13,31; 22,21; 32,18; 22,21 extare;
29,34 exeqv.amur: 21,9 execrandis.
Grafas inversas: 21,34; 37,15 exscitatos; 21,111 exscellentissime; 42,141
exscedit.
-6) qu>c e> qu
44,250 cos 21.15 quoadonati ( = coadunati)
44,227 relincuntur 15,28 quoha.bitatione
10,28 corsum 42,155 quodices
42,89 licor
>
- 7) gm um. La vocali7..acin de g ante m es fenmeno caracterstico
del latn vulgar: 5,37 traumentorum.
11.--Fenmenos de asibilacin.
-1) -sti---.> -ssf.-: 32,2; 41,3 suggessionem.
- l ) di> z; z >di (grafa inversa): 36,47 babtidiauit.
~o
= ( perc-); 36,100 presignari; 21,82 supprestitionem; 42,81; 42,85 sup-
preszitiosi.
-2) Mettesis recproca o doble: 24,19 fraglantes.
-3) Insercin de una liquida adventicia: 21,62 arbritrati sumus; 21,67
arbritramus.-
-4) Asimilacin a distancia: 26,6 peculialiter.
21
-5) xs>x,
12,34; 15,29 et passim: expectare; 13,31; 22,21; 32,1S_; 22,21 _ extare;
29,34 exeqv.amur: 21,9 execrandis.
Grafas inversas: 21,34; 37,15 exscitatos; 21,111 exscellentissime; 42,141
exscedit.
-6) qu >e c>qu
44,250 cos 21,15 quoadonati ( = coadunati)
44,227 relincuntur 15,28 quohabitation.e
10,28 corswn 42,155 quodices
42,89 licor
- 7) gm > um. La vocali7.acin de g ante m es fenmeno caracterstico
del latn vulgar: 5,37 traumentomm.
11.--Fenmenos de a.sibilacidn.
-1) -sti---.> -ss-: 32,2; 41,3 suggessionem.
-2) di> z; z >di (grafa inversa): 36.47 babtidiauit.
20
= (perc-); 36,100 presignari; 21,82 supprestitionem; 42,81; 42,85 sup-
presritiosi.
-2) Mettesis recproca o doble: 24,19 fraglantes.
- 3) Insercin de una liquida adventicia: 21,62 arbritrati sumus; 21,67
arbritramus.
- 4) Asimilacin a distancia: 26,6 peculialiter.
21
-5) Mase.> Fem,: 11,43 rancores, que...
Como casos inciertos sealo 44,18 humanarum morum frente a 14,11
rnorf. tuo y 29,26 ineuitabile cruciatum frente a 18,33 quorum cruciatus
y 29,17 nostrurn aduentum opperiuntur. Sed utinam ... sit tale ...
- 6) Tambin hay que sealar que determinadas palabras se usan indis-
tintamente en doble declinacin; as, por ejemplo, adems de Pascha y
uela, ya citados, 21,16 diacono frente a 6,6; 17,6 diaconem; 35,20 dia-
cones; 37,4 diaconibus, 42,139 super altare; 14,38 de uestiendo altari
frente a 20,14; 35,12; 36,33 ld altarium.; 35,10; 36,31 presbiterum; 36,92
presbiteri (nom. pl.); 37,4 presbiteris frente a 36,54 presbiterem;.36,60;
35,26 presbiteres; 40;7 signitiam frente a 44,295 signitie.
Finalmente conviene sealar el paso a la segunda declinacin, segn
el uso popular, del nombre griego baptisma -tis: 36,67 Manifestutn est
babtisma in nomine Trinitatis data non debere iterari, y por ultra-
correccin, el paso a la 4: de iocus -i: 11,6 causa iocus.
PRONOMBRE
22.-- Pronombre.
~ 1)Frente a las formas clsicas de los adjetivos pronominales se usa-
ron ya desde la poca arcaica las analgicas y populares, tendencia
que fue ganando terreno en los autores tardos 21; 42,87 sanguis ... neutro
reddatur in resurrectione parenti.
- 2) ipsud por ipsum 22: 11,24 et tamen pertinere tibi confiteris hoc ipsut
ad profectum; 14,8 et non per paginas diuisum ipsut opus abeatur:
!S. F. SOMMER, flantlhuch der lateinischen Lu.t- und Formenlehre; Heidelberg, 1948, p. 227.
19. D. NoRBERG, Sy11taktisclle Forschungen auf dem Gebiete des Spiitlateins und dl's friilten
Mittellateins; Uppsala, 1943, p. 44 ss
20 Alf UDDHOLM, formulae Marculfi; Uppsala, 1954, p. 57.
21. SOAIMER, o. c., p. 440; Sven LUNDSTROM, Neue Studien zur lateinischen lreniiusberset-
zung, Lund, 1948, p. 30; UDDHOLM, o. c., p. 70 ss.
22. SoMM!iR, o. c., p. 432; N(RBERG, !n reginrum Gregorii Magni studia critica; U,:ppsala,
1937, J, p. 161, nota l.
22
- 3) Vacilacion en el uso del relativo: Aunque, en general, en el Episto-
, !ario el relati~o .es correctamente empleado desde el punto de vista
gramatical, el Cdice de Len presenta formas que chocan contra las
normas de la gramtica, pero no creo que puedan todas rechazarse, sin
ms, con:1,9 .errores crasos del copista; as, por ejemplo, no me parece
que sea fort~H~ la forma qua del neutro plural que aparece en la car-
ta 43 de San F1uctuoso, 43,28 ut ... aperias qua ignoro, tribuas qua
rwn habeo. .. quero; 43,31 flagito ut quedam, qua pater sanctimonie ...
pretermisit erwdare ... breui et aperta digneris significare pagella. De
igual modo se emplea la forma qua por quae en el nominativo de sin-
gular 30,12 quis enim crederet tam parua etate eam discedere, qua se-
nectuti tue credebatur data ... ? Estos mismos usos los hallamos en es-
critores de la Galia de la misma poca 23.
Tambin en el Epistolario aparece la forma qu referida a nombres
femeninos sing. y plur., como ocurre en el latn de las Galias y de la
Hispania visigoda de la misma poca24: 16,7 Abes et ludith, qui ...
uiduitatem tuam doceat uirtutibus esse compositam; 14,40 et ille uirgi-
nes, qui lampad es suas coabtauerunt; 18,44 Saluto omnes, qui tecum
Cristi Domini manc(vantur seruitio. Los editores anteriores por inad-
vertencia, sin duda, han mantenido la forma qui sm normalizar en
quae. Las que se consagran al servicio de Cristo con la abadesa Pom-
ponia son, sin embargo, monjas.
En cambio me parece muy duro admitir como salida de la pluma
de San Braulio la forma quem por quam y quo por qua, referidas a la
mu.ier de Wistrerniro, cm la carta de consolacin, que le escribe a raz
de la muerte de aqulla, aunque no se puede olvidar que en el latn tar-
do, incluido el de Hispania, quem con frecuencia se refiere a femenino:
30,9 Abiit, abiit quem dileximus;in qua tibi et copula carni:. et conso-
latio orr.nzis; ms bien parece una distraccin del copista.
- 4) qualibet por quaelibet 25:
10,25 et non obsisteret longitudo.. non qualibet necessitatis occasio.
VERBO
23. cf. E.vistulae S. Desiderii C.'adurcensis (Ed. Norberg), Uppsala, 1961, I, 6, 9, p. 20 y II,
~w~~ '
:<4. UDDHOLM, Form. Marc., p. 73; DfAZ y D:iAZ, Enciclopedia Lir1gistica Hi~pnica 1, Ma-
drid, 1960, p. 177. .
25. H. HI:"DFORS, Compositiones ad tir,genda Musiva, Uppsala, 1932, p. 24, M 19 y UDDHOUII,
o. c., p. 76 ss.
23
ralmente, tambin se dan en el Epistolario, como era de. esperar, los
casos inversos de ultracorreccin 14,15 Consulis enim utrum sexta feria
Pasee per lectiones sirzgulas Amen respond debeat.
- 2) La caracterstica -u-, la ms general en la formacin del perfec-
to, se extendi a muchos perfectos fuertes 26: 5,108 Ideo nec uerbosita~
tem cabui (Mad. caui, Lindsay carui).
- 3) Sin dda por un deficiente conocimiento en la formacin de los
temas de perfecto por parte de los escritores visigodos aparecen a ve-
<.es formaciones de perfecto con el tema de presente; as 12,3 tucis
litteras ... ita suscepisse, ut liberit quidem tuam cognoscere salzuem:
29,33 quantum ipse iuberit exequamur; (Madoz iuuerit), pero este verbo
exigira ipsi o ipsum; adems tngase en cuenta la significacin ate-
nuada en poca tarda de iubeo = uolo 27.
A esta misma inseguridad hay que atribuir el empleo de la frma
tulit por sustulit, 44,252 sub tractos eos (se. codices) de armario nostro
animaduerti inquisitionemque occupatio tulit 28, o las creaciones nue-
vas como 19,13 fidi simus por confidamus.
Razones fonticas dan como resultado la confusin entre los verbos
accedo y accido, as 20,10; 34,30 accedit y 44,142 accedere por accidere.
A las mismas razones hay que atribuir la confusin entre deligo y de-
lego; 31,16 eclesia, in qua indigni deligati fueramus; 27,20 commendans
me wihique deligata.
-4) En el latl clsico, como es sabido, la flexin del transitivo praes-
tare, lo mismo que la del intransitivo praestare, con el que no est re-
lacionado etimolgicamente, es la misma. En la poca pt>stclsica en-
contramos a partir de la leng.1a del derecho formaciones regulares del
tema de perfecto en --ui, debidas a la analoga, a la que tenda inr..ons-
cientemente la lengua popular. Este tipo de flexin, que es el nico que
perdura en las lenguas romnicas, era ya el. normal en el perodo vi-
.sigodo 29: 42,153 Quapropter ambobus satisfacies, si uni prestaueris.
-5) En el Epistolario, lo mismo que en la ltala y escritores eclesisti-
cos, aparecen dstintas formas del tema de presente de odire, que no
se empleaban en la poca clsica: 13,43 odiatur y 18,29 odire.
De igual modo se crea un tema de presente sobre el clsico memini,
43,68 meminent.
- 6) Algunas formas del supino o derivadas de l han arrastrado el in-
fijo nasal, que era slo propio de la formacin del tema de presente
en la poca clsica30: 1.2.36; 17,31; 44,304 nanctis; 27,12 finctione.
24
SINTAXIS
24.- Atraccin.
-1) ,ll,traccin de casos: 9,32 nter quas eas quas queritis minime reppe-
riuntur ( eae Mad.) El acusativo eas, que ha sido asimilado al relativo,
ofrece un e_jemplo tpico de la llamada atraccin inversa, que se pre-
senta en otros pasajes del Epistolario, 44,290 Prouinciam narnque quam
incolitis et grecam sibi originem defendit ... ( Prouincia Mad.) Este tipo
de atraccin inversa es corriente en la poca tarda y San Gregorio
Magno 31 nos ofrece no pocos ejemplos en sus cartas: 3,3 (1 p. 161,6)
Causa uero, quae curn Floriano uertitur, incidere uolui; 4,16 (I p. 249,15)
quatenus ... nec eum, quem ordinaueritis, habeatur episcopus.
- 2) Ms fcil de comprender es la atraccin directa del relativo al caso
del antecedente: 43,22 adque eodem quo cupimus salutis uestre nuntio
uesrorumque sacrorurn apicum indicio reficiamur oramus, 21,64 cum
ueneratione qua Sedi Apostolice et tue Sanctitati honorique debemus
( qam Mad.); 10,5 procellarum, que loco quo presidemus cotidie nau-
fragia obtentant.
- 3) Tambin en el verbo la asimilacin psicolgica y formal o sim-
piemente mecnica es un fenmeno frecuente; obsrvense los textos
siguientes:
10,20 Nam sufficiat peregri_nj~. indisruptum habere uinculum carita-
tis ... , carne autem a caris abiungi, ut sit carentibus caris ipsa caritas
dulcis. El modo del infinitivo abiungi se debe solamente a una asimi-
lacin formal con habere; la norma de la lgica, aqu rota, exigira un
abrungimur o abiunguntur. Por las mismas razones de asimilacin apa
rece el infinitivo malle en vez de malis en 13,20 Nam fateor ... non pa-
tum stupere ... te ita turbari, ut ah actione senioratus tui optes discedere
et malle in silentio uitam degere quam ...
Razones rtmicas motivan muchas veces esta igualacin. de formas
verbales 15,41 nec doleatis quod tali tutore carueritis, sed gaudeatis
quod talem habueritis, donde nos resultara ms lgico careatis.
25.- Pleonasmo.
- 1) El pleonasmo es fenmeno caracterstico de la lengua popular y
tambien de las exposiciones enfticas y apasionadas. El hablante siente
como una necesidad inconsciente de expresar l<>s conceptos con la ma-
yor fuerza y energa posibles. En los escritores de poca tarda el em-
pleo frecuente del pleonasmo representa un esfuerzo por la expresi-
25
\idad ante el desgaste fontico o de significado de las palabras. 15,15
quorum hic ad presens desolatione destituirnur; 35,g Fuit ide1n ipse
frat er molestissimus ... ; 5,34 ote inopia pe1eant famis; 32,4 per lcubra-
tionum tuomm uerborum- Mudium; 17,11 indulgentiam uenie; 44,4
Inter laUdurn tuarum in me precmiia; 39,10 Erit igitu1" uoto tuo a Do-
mino adtributa tuarum uirium fortitudo et mtemorum luminum co-
piosa preuisio; 9,28 inuito ipsi coacti.
-2) Pleonasmo en el uso de las negaciones. Fenmeno conocido y fre-
cuentemente tratado es el de la acumulacin pleonstica de las expre-
siones negativas. Como la mayor parte de los otros pleonasmos se ori-
gina tambin ste por la necesidad inconsciente de expresar un con-
cepto con la mayor fuerza y energa posible. Psicolgicamente en tales
casos resulta natural que sean negados tanto el verbo como. otras par-
tes de la frase especialmente importantes 32: 34,34 et desinat. dolor; ub"i
non subuenitur nullo 1emedio ( ullo Mad.); 42,79 uas electionis prolzi-
ben.te non plus sapere quam oportet sapere; 44,238 Set nec ego contra
tanti uiri au.ctoritatem aliut possum sentire ... et ... a maiorwn nostro-
rum <>emitis non deuiare; 30,19 non desinamus disperare de illa { desi-
namus dispe1"<lre = ne desperemus); 37,18 qua conpendiosius nicil nec
quieti uestre nec casibus nostris prospicimus ...
- 3) Pleonasmo en el uso de las partculas.
La acumulacin pleonstica de partculas (conjunciones, adverbios
o expresiones adverbiales) se hace frecuente especialmente en el latn
tardo. En la lengua popular y conversacional se siente consciente o in-
conscientemente una necesidad de apoyo y reforzamiento: 13,20 Na,m_
fateor. mi domine, non parum stupere i1z tantum scandalorum qua-
cumque occasione nasceutium aduersitate te ita turbari, ut ab actione
senioratus tui optes discedere (in tantum... ita); 5,47 Sin uero ... ; 5,72
Sic itaque ... ; 34,37 Sed quid in longum tibi necesse est aliquid dicere,
quod cum non possit esse equus consolator qu.em in hac causa proprius
uincit dolor?; 12,22 facile hoc intelligere non poterit, dumtaxat cum
aliter sint in greco atque aliter in latino 33.
26
26.- Concordancia de nmero ( constructio ad sensum ).
En la latinidad tarda el plural alterna con el singular de una manera
muy arbitraria 34, El Epistolario nos ofrece ejemplos tan notables como
ste: 41,5 Mors est enim sapientum ignarum se iudicare.
Igualment~ resulta llamativo el modo de concertar formas prono-
minales del neutro plural: a.lia, qu.ae, ista, etc., con el singular35: 19,29
Longum quidem est et multum. que ad consolationem commrmem... de-
bec;.nt replicari; 32,15 Adeo, si ista in Dei uolwr.otate ... persistunt; alia
nos quam quod ipsi conplacet facere non debemus ( aliud Mad.); 36,i!l
Ecce quod uidetur nescientie mee et pro modicitate capacitatis nostre ..
omnino sta suggessi; 32,9 etenim uestra sanctitas sta nec inmerito cre-
diderzt prouenire, quod 110stre serenitatis animus ardenter ewn ad hunc
honorem nititur prouocare; 42,40 noue"ris non me aliut de resurrectiorte
mortuorum credere aut expectare quam que a sancto Agustino ... eliganti
sunl dissertata sermone.
LOS CASOS
27.- Nomir..ativo.
-1) Nominattvo absoluto. En la poca tarda aparecen con frecuencia
sustantivos y participios en nominativo en funcin sintctica idntica a
un ablativo absoluto. Tienen una formacin independiente del ablativo
ab~oluto, respecto del cual constituyen categoras sintcticas autno-
mas 36, 5,18 aliaque multa opponens ad hanc usque diem peruenimus;
12,25 Sed, ut dixi, presens pres.!11a facilius tradi potest; 18,3 Uno uulnere
confossus et multo dolore excruciatus ... ecce ala afflictio super ajflic-
tionem. euenit; 34,34 et desinat dolor, ubi non subuenitur nullo remedio,
in conspectu illius animas nostras effundentes, qui et defunctis est re-
quies et ... ; 44,69 Ad hunc (se. finem) peruenientes non erit ultra quo
cursus fidelium diragatur.
-2) fllominativo petrificado en funcin de otros casos. Como es sabido,
exista en latn vulgar una tendencia a expresar los nombres propios
de persona o Jugar en nominativo, incluso, cuando por la funcin
que desempef1aban les corresponda otro caso. Encontramos en el Epis-
tolario determmadas palabras, generalmente nombres propios, emplea-
das en nominativo, incorrectan.ente segn la lgica gramatical, pero
que no pueden rechazarse, sin ms. como errores del copista: 9,23; 10,28
Tira$suna por Tirassonam; 11,12 Cristus, non inpingit in f01es eclesie,
fortc in sinagoga Satane; 44,194 post decem et octo annos Smael sup-
pot'luimus eiectum esse cum matre, frente a 43,42 Smaelem 37.
27
Notable es el uso, por lo dems corriente er1 el latn cristiano, de la_
expresin estereotipada uas electionis para designar .al Apstol: 42,79'
uas electwnr.s prohibente non plus sapere quam oportet sapere.
Ms ciino de atencin an es el uso de un ablativo absoluto en
funcin de sujeto de un verbo en forma personal, si bien, muy Pr0-
b8blementE", se trata de una contaminacin de las dos posibles construc
clones: M. adhortans + M. adhortante, 44,224 Ita Maccabea filium in ter
cetera adortante 'Fili', inquid; 'miserere mei'.
- 3) Nominativo pro vocativo.
22,161n laterculum ... quem, dominus, inspexisti... ; 43,31 Primum igitur
flagito ut quedam ...; dominus meus, mici leproso tuo nouicioque Elea-
zaro ... digneris significare pagella.
- 4) Nominati'l-o apositivo: En las inscripciones y en el latn tardo. la
a"Posicin aparece con frecuencia en nominativo, aunque la palabra a
que hace referencia est en otros casos, Defix. T ab: 270,12 Anima et cor
uratur Sextili, Dionisae filius 38. La relajacin sintctica que marca la
aposicin determina que la palabra apuesta vuelva al norrnativo: 36,78
Uobis tamen, quod ille non dissipauit dissipare non conuenit, memort-:s
illius sententie.
-5) Nominativo pendens 39.
42,25 Nam et hi, aui tales a nobis creduntur, forte suffcit eis se-
cundum Apostolum scire Cristum, 27,5 Nam his omnibus ignarus, nouit
Dominus quia et presente tue me presentari desidero ...
28.- Geniti11o de causa 40.
Es digno de atencin el uso atrevido que de este genitivo se hace
en el Epistolario: 5,34 ne inopia pereant famis; 12,15 quia inpeditum me
diuersarum causarum tempus inuenit; 42,4 diuer.~arum me artatum fa
teor fuisse necessitatum. Igualmente creo que debe restituirse a su for-
ma primitiva, como se halla en el texto de Len, 22,2 Sollicitudinis bea-
tttudinis uestre, quare dignaris inmeritum requirere, dum non possum
dignas gratias agere... Si no puedo darte las gracias que mereces por
la atencin de tu beatitud, ya que te dignas interesarte por m, sin
merecerlo ...
29.- Dativo.
- 1) Dativo simpattico.
15,14 dum fidelibus uitam in melius mutari non dubitamus; 19,56
Iam autem finem. sermoni faciam; 31,7 et Hacab afflictior:ibus, quam-
uis iniquo, propitiatus pepercit (iniqui Mad.); 42,95 Quod potius
passioni diuine pro testimonio debemus depu.tare; 44,67 in quo Psal
mista omni consttmmationi uidit finem ( omnis consummationis, Mad.);
28
30,28 Set quia prudentie tue est illo uiuere ordine qui non incedat
inimicis in repreensione; 34,40 Peto autem ab illo, cui et presens uita
et futura est in potestate. En la baja latinidad los escritores de ten-
dencias cultas o artificiales rehuyen este giro; en cambio, es muy usado
en los escritores de tendencias populares 41.
- 2) Rgimen de dignus y de gnarus, cognitus, etc.: 11,:5 nec aliquod.
risui ignum inserimus: 11,18 ut sunt repreensioni digna; 21,108 uide-
licet ne digna factis ... persolbamus; 27,5 Nam his omnibus ignarus;
1,8 Poseo ut quoquo modo me cognitum ei facias.
30.- Acusativo.
-1) .4.cusativo por nominativo: 44,233 non ignoratis epistolam sepe dicti
uiri beati Ieronimi ad Uitalem presbiterum scriptam, qu.alia de Solo-
mane el de Acaz regibus contineat. El acusativo Epistolam ... scriptam
ha sido atrado al campo de influencia del verbo ignoratis y puede psi-
colgicamente en la mente del escritor haber sido sentido como objeto
del mismo. Al variar despus la construccin, el escritor no repara en
la funcin sintctica que desempea.
41,3 Sugessionem ... in qua denudatam ignauiam que erat hocculta in
hoc liro, quem nostra serenitas uestrae sanctitati ad emendandum de-
derat, >nanifesta est (Madoz contra el Cdice, manifestas). Aqut nos ha-
ll.amos ante un caso claro de acusativo por nominativo, sin razn alguna
para justificarlo si no es el uso en la lengua hablada del acusativo como
forma nica, que ya en la poca visigoda deba estar niuy generalizado.
-2) Acusativo absoluto descriptivo: 9,19 quatenus os ad os loquentes et
mutuo sermone pascamur et in Domino optata tmnquillitate fruamur;
12,18 Porro si me Deus fecerit te uidere, melius os ad os, que petis,
t,.adam, quam absens scrib.am. El origen de este acusativo, cuyo sig-
nificado es bien claro. pues la construccin perdura en las lenguas ro-
mnicas: cara a cara, y se recoge variada unas lneas ms abajo en
el nominativo absoluto: 12,25 Sed, ut dixi, presens present facilius tradi
potest, ha sido estudiado por Norberg, Synt., p. 87 ss. Los acusativos os
ad os son empleados casi absolutamente. El ejemplo es muy inStructi-
vo; se ve que el acusativo es provocado, porque a la mente del que
escribe acude la idea del participio habentes.
PRONOMBRE
41. HAVERS, Untersuchungen zur Kasussyntax der idg. Sprachen, Strassb., 1911, p. 173:
UFSTBDT, Synt. l, p. 173; SVENNUNG, Unters., p. 221 ss.
29
plural, incluso refirindose a una pareja de sustantivos singulares 42 Y
este uso est bien rer-resentado en el Epistolario, 10,8 et te me~ue con-
templatus nihil medium nisi ipsam dilectionem, que est utr;orwnque
crer.:.tor, sunz coutuitus: 34,7 Ad me peruenit qua filia mea, coniuJc tua,
et utrisque carissima eu! ab hac migrasse uita.
32.-Iste. En latn tardo iste sustituye cada vez ms a hic, hasta el punto
que salvo algn resto, por ejemplo hogao, y en cataln el acusativo
neutro encltico ho, hic desapareci en las lenguas romnicas. Con
este significado de referencia a lo que est cerca de la persona que
habla aparece en todas nuestras cartas; su uso no ofrece peculiarida-
des: 35,16 nam nescio aut si ste presbiter habeatur aut si illi, qui per
ewr. babtizati crismat~ prenotati sunt, recte cristkole uocitentur.
33.- Hic. Por razones de influencia de Escuela encontrarnos en el Epistola-
rio bien representado el uso de hic, pero pn1eba de su debilitamiento
es su frecuente uso para reemplazar al is correlativo: 43,39 hic, de quo
questio est ... ; 5,80 hoc solum superest, quod et magnopere peto; cf, ade-
m-> 5,120; 11,49; 14,48; 21,33; 42,51 etc.
E. LOfstedt 43 supone que hoc est es giro propio de la lengua culta
frente a id est, ms usado en la lengua coloquial y vulgar; en cambio,
Schrijnen- Mohrrnann 44 dudan que las cosas sean as, basndose en el
hecho de que San Jernimo, autor culto y literario, emplea con frecuen-
cia el giro id est.
En el Epistolario alternan ambos giros, pero el ms usado es id e!>t
(dos veces hoc est, frente a cuatro veces id est): 10,42 uirtus ciuitatzs
illius . . hoc est aurum, quod ... ; 44,201 dedit puerum matri, hoc est in
manus eius tradidit: 18,14 in lacrimis contabesco, id est reuerende me-
morie domni mei Nunniti episcopi exitus mici existit exitiosus; 22,9
Me er.im antiqui maiores nostri prescribserunt, id est ad Theudosium
imperatorem Teuphilus; 42,69 reddendus est non superfluus (se. san-
guis} sed naturalis, id est non alienus sed noster; 44,130 nolentes de-
rogare fidem codicibus -id est translationis Septuaginta-. Como pue-
de comprobarse por los textos que preceden, en el Epistolario no se
emplea el acusativo en los palabras apositivas tras los giros hoc est,
id est, corno aparece en otros autores tardos 45.
34.- lile. La funcin correlativa la asume, si cabe, con mayor frecuencia el
poronombre ille: 35,17 aut si i!li, qui per eum babtizati crismate prenotati
sunt ... ; 36,75 Nam. et illi, qui ... eum talia narrasse referunt; 5,117; 10,21;
14,40; 22,4; 22,50; 36,39; 36,86; etc.
35.-lpse.
- 1) El pronombre ipse es muy frecuentemente emrp:leado en el Episto-
lario en lugar de is, como anafrico de 3. persona: 6,3 Sed quamuis
42. l.EUMANN - HOFMANN SZANTYR, Il, 200 ss.; SVENNUNG, Unters., p. 321.
43. Philolog. Komm., p. 91.
44. Synt. Cypr., I, p. 157.
45: N<JRBERG, Synt. p. 97 ~s.
30
iussio principis in itinere positum remeare me admonuisset, ego tamen,
quia propinqui01 eram _presentie ipsius ... ; 17,18 Et ideo in hunc famu-
lum uesttum Ordinationem dedi, non tamen sine testificatione et in-
quisitione ipsius uite; 23,6 Sed quoniam nil sine creatoris nostri et dis-
positoris remm moderamine credimus accidisse, ipsi recurrentes ...
- 2) En fui'l.dO:n de simple antecedente del relativo: 19,27 Ipse, qui te
uicit, nos redemit, qui animam suam dilectam cmdidit ... ; 29,3 Humane
uite miserias ipse rectius deplorat qui se cotidie moriturus expectat...;
37,7 Qui corda 1egum in manu sua tenet, ut fides nostra habeat, ipse et
omnia regi.t ...
- 3) Finalmente aparece tambin con valor de adjetivo demostrativo, ha-
ciendo referencia a un concepto antes sealadO: 14,42 Unde ipsa nocte
eo usque celebrantur festa .. ; 36,26 Igi.tur iam ad ipsas causas uenia-
mus , 42,.155 Credat certe mici caritas tua, quodices ipsos remittam, quo
tmpore institueris.
36.-lndefinidos
-1) quicumque quzuts. La confusin de los pronombres indefinidos
de valor generalizador con simples indefinidos se explica mediante la
e1ipsis de un verbo, fcilmente comprensible 46, 13,2(} Nam fateor, mi
domine. non parum stupere in tantum scandalorum quacumque occa-
sione nascentium aduersitate te ita turbari, ut ...
-2) El empleo de totus por omnis forma parte de la tendencia general
de sustituir los cuantitativos de nmero ( tot, quot, aliquot, paucus,
etc.) por los <'alificativos de dimensin ( tantus, quantus, aliqui, paruus)
y ~s frecuente en el latn tardo 47: 35,26 Presbiteres aliqui... de cris-
mate quod sibi ipsi conficiunt ... babtizatos signare presumunt; 35,20 In
aliquibus itidem locis diacones- .crismar e peruenimus; 44,251 Aliquos
(se. codices) nec singulares repperi; 15,18 Sed ubi non repperitur quo
.euuJa.tur alius portus, hunc ipsum amplectee debemus totis uiribus;
38,12 Nam tantis obrutus est neglegentiis scribarum, ut uix repperiatur
sente'rlfia que emendari non debeat; 5,36 Memor esto paruis panibus
mulcitudinem satiatam; 23,33 ut, cum tibi pro paruis sed m.agnis, multa
sed parua respondeo ...
- 3) nullus imade el campo de nemo y nihil4B: 5,78 et quid quid swn-
matim tetigi te procul dubio nosse melius latet nullum; 36,49 In nullo
iste nzihi sed potius ille uidetur culpabilis fuisse, 44,207 et reliqua
r.ullum mobeat.
37.- Uso pronominal de los adverbios inde, ibi, unde, ubi.
Los adverbios de Jugar inde ( exinde), ibi realizan con frecuencia
funcin de pronombres de 3. persona; a su vez los adverbios unde y
ubi sustituyen al pronombre relativo. Este uso remonta al latn arcaico,
31
pero se generaliza slo en el latn tardo 49. El empleo de estos adver-
bios est motivado por la ley del menor esfuerzo, pues .con l se evita
la utili7..acin de las preposiciones y las referencias a gnero y ,nmero,
siempre engorrosas.
-1) inde. Conviene destacar la variedad! de acepciones y desenvoltwu
de su emplee en la poca tarda; puede indicar origen, materia, causa,
ett.;. ; se emplea tambin en sustitucin de un genitivo, dependiend!o de
un sustanth-o y con significacin partitiva, dependiendo de un numeral
o de un indefinido: 14,36 Uestrum est inde, si quid melius probaueritis,
eligere; 32,22 Nam maximum exinde ante Dominum consequi poterit
premium; 3b,112 Nam neque spatium fuit inde cogitand ... ; 36,114 nec
inde retractare occurri; 5,86 Ergo et hoc notesco, libros ltymologiarum...
iam a multis haberi. Inde rogo ... ; 35,36 Inde per eum te precor... ; 42,101
na.m non puto neclectum esse (se. sudarium, ut futuris temporibus
inde reliquie ab Apostolis ~:ton reseruarentur; 26,14 pro libris Laurenti
solliciti fuimus ... nihil inde inuestigare potuimus; 36,38 Quid inde fieri
debeat a me iubes expetere, etc.
-2) tmde. Es muy frecuente en el Epistolario el uso de este adverbio en
sustitucin del relativo, con valor instrumental, causal, de origen o
incluso en vez del genitivo dependiendo de un sustantivo: 20,29 Deus
antem omnipotens qui illut uobis tribuat unde et illum non offendatis;
14,3 sed pretium direximus, unde si iusseritis conparare possitis; 13,59
Unde queso ut orationis tue ope me fulceas; 14,42 Unde ipsa nocte eo
usque celebrantur testa, quoadusque nox transeat media; 2,6 pro ami-
citiarum nostrarum amictu, unde antiquitas hoc traxit uoca/Julum;
10,42 uirtus ciuitatis illius, unde hoc genus pomi ortum est; 13,14 Qua-
propter expedit ut in uita tua, unde tibi ratio ante Deum constabit... , etc.
- 3) ibi, ubi. El empleo de estos adverbios en el Epistolario es ms res-
tringido; bastarn unos ejemplos: 3,17 deposco ut librum Aethymolo-
giarum ... seruo u estro dirigere iubeatis, quia... magna ibi ex parte serui
tui postulatione sudasti; 18,35 Ergo in illo (se. Cristo) noster omnis diri-
gtT.tur affectu.s, ibi omnis extendatur seruitus; 27,4 locum, .ubi presen-
tiam uestram possem uidere; 42,121 Sane si in eo loco, ubi ait ...
38.-l.'so de las preposiciones.
-1) El acusativo con preposiciones de ablativo es fenmeno que apa-
rece ya en las inscripciones pompeyanas, por ejemplo C.IL, IV, 698 cum
discentes suos so. En el Epistolario encontramos este fenmeno amplia-
mente representado y no slo con acusativo singular, sino con acusa-
tivo plural, lo que nos garantiza que se trata de propagacin del acu-
sativo y no de una mera equivalencia fontica. Se puede suponer que
ya en la lengua hablada de la Hispania visigoda el caso empleado con
ms frecuencia despus de las preposiciones era el acusativo 51. A esta
49. lFSTim, Synt., l. p. 406 ss. y 11, p. 149; TLL, s.u.; J. BAsTARDAS PARERA, Particularida
des sinttfcticas del latin Medieval, Barcelona, 1953, p. 72 ss.
50. V. VXliNXNI!N, Le latn -.ulgaire des inscriptions pompiennes, Helsinki, 1937, p. 21.
51. NORBERG, Synt., p. 32.
32
. tendencia general ni siquiera los escritores formados en las Escuelas
logran sustraerse.
A .::ontinuacin presento una serie de pasajes en los que preposiciO-
nes, que en poca clsica rigieron ablativo, aparecen construidas con
acusativo: 1,9 Misimus uobis Sinonimarum libellum, non pro id quod
alicuiu.S tiliiatis- sit; 36,20 pro id quod nicil inpossibile est credenti;
36,86 et illi, qui ista auz nescientia aut presumotione patrarunt, dignam
in se et districtionis uindictam et ex eclesiastici ordinis normam sub
pena et penitentia persentiant, 13,12 de id quod ortum est ... ; 13,41 Sed,
ut et de id quod premisi aliqua dicam ... ; fr., 10 obsecrans ut oratio-
nibus uestris merear commendari, et epistolis uestris de id unde sug-
gessi quantocitius recreari; 6,2 Tue sanctitatis epistole me in urbem
Toletanam inuenerunt; 19,51 Ob hoc et in orationem dicimus ... ; 15,20
quia credimus nos cum his, qui iam dormierunt, in regionem beatam
futuros; 20,13 Iam enim et nos nominis eius memoriam in oblationem
ad altarium Domini fecimus; 21,122 In calcem huius epistole rati sumus
aliquid ... porrigere; 22,16 In laterculum autem quem, dominus, inspe-
xisti ... ; 31,12 in presents uite auras respirare; 42,7 ad litteras tuas re-
legendas recurr, in qp.as comperi multa de me benignitatem tuam spe-
rare , 44,121 in finem disputationis sue de eadem re... sic dicit; 44,236
Qui et in finem epistole sue .. omnipotentiam Dei deuinibit.
Como puede comprobarse por los ejemplos que anteceden, salvo la pre-
posicin in, las dems slo en giros estereotipados suelen admitir la
construccin con acusativo. Esto obedece, a mi entender, ms a un es-
fuerzo por mantener ]as normas aprendidas en las Escuelas que a la
realidad del latn hablado entre los visigodos.
-2) Buena prueba de ello es la frecuencia con que aparece en el Epis-
tolario el ablativo tras preposiciones que siempre haban regido acu-
sativo. Se trata de un hipercultismo, es decir, los escritores se esfuerzan
por alejarse de la costumbre popular e inculta de oonf>truir todas las
preposiciones con acusativo 52: 11,7 de illo asirr.o ... in qua te ascendere
ortaui: 11,9 Tu ... in camelo me iussisti ascendere; 18,35 Ergo in illo
noster omnis dirigatur affectus; 19,20 in lacrimis retraimu1; 36,14 in
his questionibus introducas ... Los ejemplos son tantos que no vale la
pena insistir en ellos. 15,3 Inter horribilis nuntii procella... : 37,31 Nam
etsi incurrimus petitionis temeritatem, non per insole1ttia presumtiorzis
sed quo.m premisimus, cogitationis necessitate; 39,2 eloquia ... per quibus
studiwn laboris tui... innotescis; 35,22 aut si non iterabitur aut per
crismate reputabitur ...
- 3) A veces el giro formado por la preposicin in con ablativo tiene
valor final o sustituye al antiguo dativo, cuyas funciones asume 53: 5,73
ut, cum in altero alteri dona diuina que in se non percepit possidenda
t1'tbuuntur, caritas cumuletur; 24,4 Quid enim poterit esse tutum his,
VERBO
40.-1) Merece tambin destacarse el uso del verbo moueo con significado
medio reflexivo: 11,4 Adque utinam ita mobere.s ut ad humilitatemt con-
fugeres. La intransitivacin de los verbos transitivos, segn Norberg 57,
se realiz en gran parte sobre los participios de presente; uertens, uol-
uens, mouens, pertenecan tanto a las formas activas como a las me-
dio pasivas y la significacin media reflexiva se propag de estos par-
ticipios al resto de la CO'Iljugacin; cf. para el uso intransitivo de este
34
verbo Caelius Aurelianus, Celerum ... passionum Ubri, I ,105 corpuscula ...
aeternu:m mouentia 58 y Peregrinatio ad loca sancta, CSEL, p. 52,2 mou.i-
mus inde. Todava conserva valor intransitivo en valenciano actual:
"El tren mou a les set. Del mismo modo inpingit por inpingit se:
11,12 nesciens qua caput nostrum, quod est Cristus, non inpingit in
}ores ectesie:
-- 2) Con valor intransitivo encontramos usado el verbo habere, como
con frecuencia ocurre en el latn tardo, cf. TLL, s. u .. Uddholm 59 piensa
en la elipsis de un acusativo objeto hoc. Resulta muy instructiva para
la interpretacin de habere intransitivo, la frmula por l recogida, de
Marculfo II, 39, p. 98,28 uestra fuit uel habuit pietas et benevolentia
ut... En el Epistolario, he aqu algunos ejemplos de este uso: 33,6 ut
iussio gl')rie uestre abuit; 37,7 ut fides nostra habeat , 36,109 et per
Cristum te coniuro ut, quidquid inutiliter aut secus quam abet ratio,
in hac paginola repperiris effusum ... mici hoc tu e epis tole innotescant.
- 3) Especialmente notable y raro es el uso intransitivo de dele~ tare con
la significacin de gaudere junto con infinitivo: 9,23 sed ut puto facile
hoc foret, si sanctitas tua ... ad nos uenire delectaret. Este uso pervive
en el latn nedieval60.
- 4) Construccin reflexiva con verbos de lengua Y' entendimiento ( cf.
Norberg, Synt., p. 159): 36,26 dicis te in epistolis tuis duo obserata
fusse ... unde contabes anima tua; 44,5 ... presidere debeo talemque
me ueritatem censura estimare qualem intus sentio.
41.-1\luy interesante me parece poder constatar la construccin de habeo +
infinitivo, que vendra a eliminar en las lenguas romnicas al futuro
imperfecto latino. Probablemente en la lengua hablada de la Espaa
visigoda esta construccin -babia ya desplazado en gran parte al fu-
turo latino. 31,27 tamen absentia stius in hac uestra ciuitate multum
abet inpedire, qu.ia... ego niltil iam ualeo.
42.--Pasiva impersonal con acusativo objeto.
Psicolgicamente es claro que un objeto, que en la pasiva personal
era excluido, en la impersonal fcilmente poda entrar, ya que las for-
ma& de esta ltima conservan algo de la fuerza activa; lingiistica y
psicolgicamente estas construcciones debieron sentirse como nuestras
formas reflexivas. Y as este modo de expresin tpicamente vulgar est
bien atestigado histricamente. El fenmeno conocido en la poca ar-
caica, por ejemplo en la lengua de Plauto, pero no admitido en la prosa
clsica, reaparece en los autores vulgares, tcnicos y tardos 61.
En el Epistolario se evita este tipo de construccin; solamente en-
cuentro el texto siguiente: 32,20 Ergo quia nostre parti procul dubio
58. G. Bi:NDZ, Caeliana, Textkritische und sprachliche Studien zu Caelius Aurelianus, Lund,
1943, p. 36.
59. Fnrm. Marc.. p. 152.
60. IJjFSlr-DT, Conier.tanea, Uppsala, 1950, p. 50 ss.
411. Li!F~'TEDT, Komm., p. 291 y SIII!NNUNG, Unters., p. 473 y Orosinll, p. 11.
35
patet iustitia, nostre deuotioni que promissa sunt non . fraudabitur,
que Cristo su.nt placitura. Madoz nonnaliza la construccin corrigien-
do fraudabuntur.
62. BABHRENs, Beitrage zur lateini~chen Syntax, Leipzig, 1912, p. 390 y JAN-0LOP TJiiDBR., Die
nichtliterarischen latenischen Papyri ltaliens aus der Zeit 445-700. Lund, 1955, p. 432.
63. UIFSTEDT, Komm., p. 92; SVENNUNG, Unters., p. 546 y LUNDSTRliM, Neue Stud., p. 66 ss.
64. TIIlNEP, Dida..<calia apostoiiJTUm, Uppsala, 1938, p. 56; NORBBRG, Stud., 11, p. 216.
36
simulare; 21,15 quotidonati (coadunati); 3,16 representabit; 13,10 dis-
pe,dere; 42,59 disperibunt; 44,299 conperegrinis; 38,11 interdimissum;
36,19 adimplebo (implebo, Vulg. Ps. 80,11); 44,140 preceperint (praecoe-
perint); 44,46 prelegisti.
37
tui constante1 incoauerit incisio resecari... ; 44,117 Cuius rei ueritatem
ut certius credas, ad ipsius sanctissimi uirorum recurrere translatio-
nem. lgua!r.~ente se emplea el verbo deponente obtundor, 39,5 Dum
etiam crebra uius (se. codicis) uitia tuis intentionibus obuiantia aciem
ui:ms obtundi significas, conpatimur siquidem ... , siendo, por consi-
guiente, innecesaria la preposic.n inter, que los anteriores editores co-
locan delante de crebra ... uitia; 39,15 De cetero sospitem tuam beati
tuclinem sos pites ips ... se pe noscere delectamur; 44,47 Ardorem tuum
animumque, uigorem luminisue candorem ... intellego, delectar ... (cf. de
lectatur con valor pasivo e11 44,270); 32,4 per lucubrationum tuorum
uerborwn studium 1Wbis datur intelligi nulla uos intellectus necessitate
conpressos... aput uos Eugenium- arcediaconum retineri.
48.- Tiempos.
-1) Imperfecto de Indicativo. En la lengua popular tarda, a partir del
siglo VII, con las otras formas de expresin del potencial, concurre el
Imperfecto de Indicativo, tipo: s'il venait je lui dirais, cf. Fredegarius,
Chron. (MGH, Scriptmes rerum Merou. Il), ed. B. Krusch 80, 11 Si iube-
bas, accede1emus ad prilium 66, Este mismo Imperfecto de Indicativo en
la prtasis rle las condicionales que expresan la posibilidad referida al
futuro lo hallamos en el Epistolario 44,263 Mallem tamen ut, si hoc
quod premisl tribuebat Deus, de allogorizandis questionibus et mistice
intellegendis et Ueteris lnstrumenti in Nobi adfirmatione exercitatio
1tostra esset, quam in istorie superficie inquisitio nostra constaret ...
Tambin encontramos el Imperfecto de Indicativo en la apdosis de
las condicionales que expresan la irrealidad: 11,18 que, si uelim, ut .~unt
65. Sobre ei problema de la aparicin y desarrollo de la pasiva analtica cf. BASTARDAS, Par-
tic!daridade. sint .. p. 127 ss., con abundante bibliografa.
6~. J.EUMANN HorMANN- S7ANTYR, ll, ti62 y V. VXANlNEN, lntroduction au latin vulgaire, Pari~,
196~. p. 17~.
38
repreensioni digna, redarguere, nec difficultas officiebat nec labor con-
tradicebat ...
- 2) Futui"O petfecto.
Se emplea solamente en las oraciones subordinadas; no expresa de
maner-a -exclusiva y de por s la anterioridad con respecto a una accin
futura, pudiendo referirse a una accin presente. Tiene un valor modal
y sirve p-ara exponer la posibilidad o contingenc-ia en el futuro o en el
presente 6 7 Es tiempo muy empleado para expresar una accin futura,
ya sea simultnea o anterior a otra, en las oraciones subordinadas con-
dicionales, temporales o de relativo: 1,14 De cetero peto ut, dum uita
comite portitori ad nos regredi fuerit oportu11itas, uestris nos iubeatis
laetificare eloquiis; 5,35 Non minuetur tibi quidquid dederis nobis; 14,12
Set queso ut, si quid in hoc neclegenter dixero, ad te respiciat causa;
14,36. Uestrum est inde, si quid melius probaueritis, eligere adque, si
qua otfenderint, uestro iudicio aut corrigi aut amputari; 20.19 cum
potestas sit eius, cum uoluerit, fingere et, cum uoluerit, frangere?
-3.1 Imperfecto de Subjuntivo.
A pesar de trat_arse de un tiempo de pasado, invadi ya desde el pe-
rodo arcaico la esfera del P'resente, expresando deseos irrealizables
y la irrealidad en el presente. En el latn visigodo el imperfecto de sub-
juntivo puede expresar deseos referidos al futuro y, por tanto, de rea-
lizacin posible, y tambin el potencial de futuro. La significacin del
imperfecto de subjuntivo coincide en este momento con la del presente
de subjt.mtivo: 1,5 Utrumque bonum esset si liceret; 4,2 et utinam, cuius
cognoui salutem, in hoc corpore aspicerem et uisionem; 8,2 et utinam
aliquando impleret Deus uotum meum, antequam moriar; 9,23 sed ut
puto facile hoc foret, si sanctitas tua ... ad nos uenire delectaret; 11,4
Adl(ue utinam ita mobers;-t ad humilitatem confugeres et non ad
conuicia et ad contumelias te conuerteres; 25,35 Iam domini mei erit
uhiubi perquirere, et petitionern meam implere; citius enim et transcri-
beretur et rerr.ltteretur.
67. SALONIUs, Vil ele Patrwn. Kritische Untersuchungen ber 7 ext, Syntax und Wortschau:.
4er spiitlateinischen Vitae Patrum, Lund. 1920, p. 218 y BASTARDAS, o. c., p. 150 ss.
68. SVENNUNG, Unters. p. 451 ss.; NORHERG, Stud. 1, p. 23 ss. y LiiFsTEDT, Komm., p. 207 SS.
Deo seruire; 19,59 Ermenfredum nunc ad me remittite, ut uiso me, ad'
uos debeat redire; 10,30 da oportunitatem qua debeas. prima post Pascha
te no bis exhibere; 21,99 Et quamuis ratio posceret Ut uobis d singula
deberemus res pondere ... : 9,25 De reliquiis uero reuerendorum Apostolo-
rum, quas a nobis flagitastis uobis debere mitti ... ; 15,4 et quid primwn;
debeam adsumere satagit animus ...
-2) En el uso del verbo posse a veces puede percibirse todava una cier-
ta nocin de posibilidad; con frecuencia, sin embargo, esa nocin se ha
borrado y slo motivaciones fraseolgicas justifican su presencia. En
realidad, en todas estas perfrasis se percibe como una especie de ne-
cesidad J('r parte de los escritores de supercaracterizar los distintos.
valores del subjuntivo, que poco a poco se iban borrando. En el Epis-
tolario este uso perifrstico aparece principalmente en las consecutivas..
finales y de relativo~ 44,221 Plane, ut in conpendio possim dicere ... ;
9,25 De reliquiis... fideliter narro nullus martirum me ita habere, ut
que cuius sint possim scire; 28,3 Sed sic doorem adibe, ut possis et
uxorem et coguatum consolare; 14,3 sed pretium direximus, unde si
iusseritis con parare possitis; 26,8 ut merear benedictionibus uestris it
consequi, quod et Deo zostro et uestris animis placitum esse possit;
42,108 Nam tante re fama non uideo quomodo possit cristianis esse
dubia; 42,114 Set mirar si hoc a quoquam possit adprobari.
- 3) De igual modo hallamos el verbo ualere pleonstico en el pasaje
5,20 Ob hoc et ego uertam preces in querellam ut, quod supplicatione
nequiui, uel calumniis lacescendo ualeam adipisci.
-4) Tambin el verbo uideri empleado pleonsticamente lo encontramos
en el Epistolario: 13,8 Sed et melius prospicis si mercedem tanto tem-
pore conquisitam pro tua quiete non amittis ne, dum augere meritum
uis, pro{ligatum disperdere uidearis.
- 5) Casi totalmente desdibujada me parece la significacin del verbo
inueniri en 5,100 quia ignominiosum ualde uidetur ac uile, si necdu~
satiatus quis cnritate ab eo quem amabat inuenitur recedere.
- 6) En la perfrasis de facere + infinitivo el significado del verbo facio
se ha borrado de tal modo que casi viene a equivaler a la correspon-
diente forma finita del infinitivo: 43,52 suggero ut pro mercede tua de
Conltionibus Cn.ssiani inlumines mvnasteria sta, et uitam sanctorum ...
pusillitati nostre uestra largitate faciatis adtribui... El pasaje dentro-
del to-no retrico que rebosa toda la carta de San Fructuoso es, por lo
dems, instructivo por la contraposicin del giro perifrstico faciatis
adtribui frente al simple inlumines.
-7) En la lengua hablada de la poca clsica y preclsica el verbo iubeo-
con infinitivo tiene a veces una significacin debilitada, que a los anti-
guos gramticos les pareci no estar lejos de uelle 69. En la poca tarda
esta debilitacin o desdibuJamiento de significado se hace ms patente.
He aqu algunos ejemplos de esta perfrasis: 1,14 De cetero peto ut ...
40
uestris nos iubeatis laetificare eloquiis; 3,17 Suggero sane et... deposco
ut librum Aetlz:-;mologiarum ..., seruo uestro dirigere iubeatis ... ; 9,33 Ad
summam autem constat ... precare ut pro nobis iubeas orare; 14,3 sed
pretium direximus, unde si iusseritis conparare possitis; 14,13 ad te
resp:;iqt causa, quia ultra iubes querere quam. dedisti ... ; 22,7 De festo
autem paschali, quod inquirere ab humilitate nostra iussisti, nouerit
sane titas uestra hoc esse rectum ... ; cf. adems 5,96; 5,100; 36,21; 36,38;
etc.
- 8) Igualmente con significacin atenuada aparece el verbo praecipio
en 3,27. De cetero Creatoris altissimi pietatem efflagito ut coronam bea-
titudirds uestrae ... praecipiat conseruare ...
50.--.Perfraszs formadas con participios de presente y nombres verbales.
Se trata de un fenmeno caracterstico de la lengua vulgar y habla-
da 70. El valor durativo o intensivo del verbo puede reforzarse con la
sustitucin de la forma finita por una perfrasis del participio de pre-
sente + la forma correspondiente del verbo sum: 11,47 Sed, quia seu
error seu suspicio ab inimico nobis ingeritur, communiter eum reicien-
tes simus in Cristo et in unanimitate dilectionis permanentes; 42,152
nam non solus ego huiuscemodi rei sum petitor set ed dordnus ger-
manusque meus; 29,34 Potens est et illi requiem et no bis auxilium ...,
prestare; 43,46 quod fieri utique uix possibile est.
51.- debeat en vez de debet.
Por m1a especie de asimilacin de modo, el verbo debeo y similares
en los escritores de poca tarda aparecen en subjuntivo, donde espe-
raramos el modo indicativo 71; as Celerinus, Cypr., Epist. 21,2 pro
quarum peccato, quia nosJ!_tres habent, debeamus excubare. Del Epis-
tolario puedo ofrecer los ejemplos que siguen: 10,30 da oportunitatem
qwt debeas prima post Pasclw te nobis exhibere; 19,29 Longum quidem
est et multum que ad consolationem conmtmem de diuinis scripturis
debeant replicari; 44,66 Cristus, propter quem omnia et nicil ob aliut
agere debeamus. Por una asimilacin anloga hallamos la forma liceat
en vez de licet en 21,49 Et liceat nos horum, que in obiurgionem nostri
uestra Sanctitas indelJite protulit, pro hac dumtaxat actione nicil om-
nino respectet.
52.- Infinitivo.
-1) Infinitivo en sustitucin del gerundio. La sustitucin del gerundio
por infinitivo se basa en el hecho de que la significacin de ambos sus-
tantivos verbales era muy afn. El infinitivo, dependiendo de un sus-
41
tantivo, se halla en el latn arcaico y persiste en el latn vulgar 72, La
construccin se hace ms frecuente en la poca postcl.siCa y .en el latn
tardo. He aqu algunos ejemplos del Epistolario: 1;14 De cetero peto
ut, dum uita comite portitori ad nos regredi fuerit oportunitas... ; 9,5
manet tibi scientia parum posse inuenire quesita; 19,18 aput quem est
summa uirtutis suscitare facilius mortuos qua.m nobis somno deditos;
22,4 cui cura est respondere pro inpossibile.
-2) Infinitivo regido por 'Uljetivos: 13,56 qua me ego inparem sentio
respondere meritum ad tanta beneficia; 4,4 quia non fui dignus tua
perlegere eloquia. Los infinitivos respondere y perlegere dependen de
los adjetivos inparem' y dignus. y son de la misma naturaleza que el
empleado por Horacio, Epist. I, 16,12 fons etiam riuo dare nomen ido-
neus. Igualmente dependiendo de djetivos aparece el infinitivo pasivo
en 23,10 .nec dici dignius, nec audiri breuius, nec cogitari letius, nec in.-
telligi uel agi fructuosius puto.
-3) Infinitivo sustantivado: 5,4 Ob id uelle meum est ... , et benigne te
inquisitionem meam ainplectere .. ; 36;11 Uelle tuum bonum persentio
set posse meum non ignoro.
53.- Gerundio y gerundivo.
- 1) Acusativo del gerundio o gerundivo con valor final. Sobre el origen
y naturaleza del gerundio o gerundivo final, problema muy discutido,
cf. Leumann- Hofmann- Szantyr, II, 379; Uifstedt, Verm. Stu., p. 191
ss ; Norberg, Synt., p. 225 ss. y Odelstierna 73. El valor final del acusa-
tivo de gerundio o gerundivo sin ad aparece en primer lugar y sobre
todo tras verbos de movimiento o significacin similar: 9,14 nostram
pau.pertatulam nec in propatulo trahas nec inuidentium oculis nudam
uidendamque exponas. Con otros verbos: 32,23 dum speculatorem eum
Deo relaxaueris immolandum ... ; 5,73 cum i~ altero alteri dona diuina
que in se non percepit possidenda tribuuntur; 44,145 scriptoris tribua-
tur errori, qui de biblioteca supradicti regs codcem discribendum
primus accepit,' 12,33 lam tuum erit, acutia ... aut exponendum me
expectare.
- 2) Construcciones de gerundivo en la lengua ca7cilleresca. Despus de
praeuidere y verbos de significacin parecida, ~e emplean por regla ge-
neral las construcciones gerundivas de verbos transitivos en el estilo
estereotipado de la cancillera. Este tipo de construcciones se utiliza
con frecuencia en las cartas de San Gregorio Magno, 9,29 patrimonium._.
gubernationi tuae praeuidimus committendum ( cf. Norberg, Synt.,
p. 186 ss.). Hey ha tratado en ALL lS, 1908, p. 55 ss., la misma cons-
truccin en los documentos imperiales y en las Variae de Casiodoro,
textos en los que la construccin perifrstica pasiva con gerundivo es
usada frecuentemente despus de putare, credere, aestimare. censere,
etc. Construc:ciones similares aparecen en el Epistolario con relativa
42
frecu.encia: 12,14 quamqum res sensui tuo trptas a me petieris tibi
dmgendas ... ~ 25,38 De tetero famulatus mei obsequia omni dependo
deuotione uobis offerenda ... ; 26,6 que ... admones, tuis meritis et oralit')-
nibus aput Deum in me perficienda obtinere digneris; 26,10 Pro libro
autem, _quem ... dirigendum uestre beatitudini precepistis ... ; 32,18 ubi
nuric- .eum consecrandum speculatorem obtamus; 44,250 codices, cos
uobis a nobis dirigendos mandastis ...
- 3) Sustantivacin del adjetivo verbal e!t -ndus. Notable en el Epis-
tolario es el empleo del adjetivo verbal en -ndus con valor de sustan-
tivo: 10,42 uirtus ciuitatis illius ... , offerenda promittitur 13,41 Ecce
uerbosus sum, um acl interroganda respondere cupio; 23,24 dum uin-
ceret consciendam pudicissima natma tua; 31,1; 33,1; 35,1 suggeren-
dum = suggestio.
- 4) Ablativo del gerundio en vez del participio de presente. Anotamos
tambitn que el uso del ablativo del gerundio con valor instrumental o
modal, si bien es de todas las pocas, en el latn tardo toma un mayor
incremento en sustitucin del participio de presente: 2,9 et quem mes-
tificasli abeundo aliquando iterum laetifices te praesentando; 5,20 ut,
quod supplicatioe nequiui, uel calumniis lacescendo ualeam adipisci;
5,42 quur larga mamt non effundis quod dando non minuis?; 5,63 Non
sum saltim pes, qui... possim... principatui capitis imperanti obse-
quendo placere?; 13,37 non expauescamus quasi propriis uiribus resis-
tendo . . , 23,39 ne pigrescat interpellatio curationis tue crrca me, pu-
tando id esse mihi quod deest in me; 23,42 plus in me inuenias quod
doleas, quam ab oratione cessando, quod gaudeas; 44,38 uerecwtdiam
tuam, quam utinam minus dicendo seruasses in laude mea.
54 ..,- Participios indiferentes a la- voz 74.
- 1) Particirio de presente con significacin pasiva: 39,6 conpatimur
siquidem tuo sancto distillanti sudori ... La forma reuerentissimus que
aparece en el Epistolario 5,4; 21,1; 21,86; 42,1 con significacin pasiva
ha sido estudiada por Hofmann, IF, 38, p. 183 ss. y Norberg, Synt.,
p. 18 SS.
- 2) Participio ele perfecto con significacin activa: 1,8 Poseo ut quoquo
modo me cognitum ei facias , cf. Epistolae S. Desiderii Cadurcensis,
Edic. Norberg, II, 13,23 ubi enutriti fuistis, bene cogniti estis. Tambin
creo tiene significacin activa el participio instituta en 36,57 Obtime
nouit prudencia tua canonum antiqua esse instrtuta ut presbiter cris-
mare non audeat.
43
En el latn arcaico, as por ejemplo en Leges XII. to.b., la conjuncin
nec tena valor de non, y esta significacin se conserv en la lengua
del derecho: 1es nec mancipii, en las Defixionum tabeliae y eri general
en la lengua popular. En el latn tardo contina vivo este uso, lo que
hay que atribuir a influencias populares 76: 5,68 Nam nec dicit caput.
pedibus ... ; 5,108 Ideo nec uerbositatem cabui ... ; 13,58 nam nec a nobis
uacant temtationes; 14,2 Membrana nec nobis sufficiunt ... ; 20,12 nam
quod Cristo non placet nec cristianis placere debet; 21,36 Equidem nec
nos tantus torpor inuolberat, ut ... ; 24,9 ut nec uostris meritis iusta re-
pendat ... ; 32,9 etenim uestra sanctitas ista nec inmerito crediderit
prouenire; 44,238 Set nec ego contra tan ti uiri auctoritatem aliut pos-
swn sentire.
Nec (neque) se halla con frecuencia con la !>ignificacin de ne ... (]Ui-
dem en el latn arcaico (Plauto), en latn vulgar (Petronio) y en latn
tardo desde Apuleyo, cf. Schrijnen- Mohrmann, Synt. Cypr., r, 33. En el
Epistolario aparece con frecuencia con esta significacin: 9,4 inportu-
nitatem tuam nec ibi cohibes... ubi manet tibi scientia parum posse
inuenire quesita; 18,23 nam bonum eorum dicere nec incipio; 11,10
Mznus quidem prudenter sed nec satis eliganter sta profudisti; 35,35
ut nec tantillo sudare distillet; 36,8 et nec ante preuisa et diu meditata
tacile responsum h.abeant; 44,251 Aliquos (se. codices) nec singulares
repperi.
En concurrencia con ne sic quidem aparece en latn tarl:!io nec sic
quoque 77 y esta combinacin la encontramos tambin en el Epistola-
rio, 36,3 Si inmensa curarum gene1a 1ton me circumballarent ... nec so-
litudo ... terreret; nec sic quoque interrogationibus uestris.. responsum
redderem.
- 2) Disy-untit'fls con significacin copulativa. Ya en poca de Plauto las
partculas disyuntivas aut, uel, siue, seu, -ue experimentan a veces
un debilitamiento de sigl'Jficacin. Este desgaste y debilitacin se acen-
ta en la lengua popular de la poca tarda, en que se emplean fre-
cuentemente ton valor copulativo. Este rasgo popular est bien re-
presentado en el Epistolario:
aut: 9,29 ex his (se. reliquiis) que abebant aut dare aut carere coge-
bantur; 10,6 non sinimur id esse quod esse aut dicimur aut debemus;
21,126 nam hoc numquam et nusquam aut maiorum nostrorum gestis
peructum aut eloquiis dittil1is in noui Testamenti paginis repperimus
insertum; 35,16 nam nescio aut si s_te presbiter habeatur aut si illi ...
recte cristicole uocitentur; 35,22 si non iterabitur aut per crismate re-
putabitur; 35,28 Quid aut taliter signatis remedii aut his possit pra
COI'rectione preberi me fateor ignorare; 42,41 credere aut expectare;
42,6(1 aut corruptela nascuntur aut uitia generantur; 44,15 aut malum
hominem bonum aut bonum extimant malum; 44,26 quorum orationi-
44
bus sumimus adiumenta q,ut damus conuersionis exempla; 44,60 aut
assentatorum uitium aut adolatoris ... officium; 44,80 uanitas cenodoxie
aut (lUra popularis.
uel: 3,5 sterilitatis uel inopie; 14,15 Amen respondi debeat uel ... de-
cantari Gloria; 14,18 nec Toleto quidem uel Gerunda; 19,44 agimus uel
facmtu.s; 2f,9 siudio uestro uel uigilantia; 21,112 pro nobis uel pro ple-
bibus; 21,118 adque fluctus persecutionum uel Scille latratus; 26,2 ob-
sequio uel cordis affectu; 38,11 additamenta uel... obolimenta; 39,9
euellendas uel corrigendas; 42,37 scientiam uel sanctitatem.
seu: 14,38 De uestiendo autem altari seu uela mittenda; 42,20 tepore
seu cupiditate.
--ue: 24,3 tempestatibus procellisue; 43,6 amicorum Dei sacerdo-
tumue Cristi; 44,47 uigorem luminisue candorem; 44,56 uerborum sen-
tentiarumue; 44,299 conperegrinis pauperibusue; 44,300 fetores uora-
ginesue.
an: Por nltracorreccin la partcula an es usada con valor de siue
o aut. Este uso es frecuente en el latn tardo y muy especialmente en
la Lex Visigothorum 78: 14,22 aut forte, ut Apostolorumt perturbatio ...
ostendatur... an, quia omnis cristianus ... per uarias peruenit ad regnum
Dei tribulationes, ideo ... ; 36,38 quia ignorare uos dicitis utrum presbiter
habeatur an si illi... recte cristicole uocitentur; 42,105 An forte... sacra-
tissimus erasus cruor.,. tato est dispersus in orbe.
- 3) Adversativas. A la conjuncin nisi con valor adversativo ha dedica-
do un amplio estudio Lofstedt, F erm. Stud., p. 29 ss. Con significacin
adversativa es usada en el Epistolario, 11,60 tu uero pro epstola tes-
tamentum direxisti; quoa forte, nisi post mortem tuaw..t, firmetur, nam
modo legitime reseratum nolJ. ~~( _44,238 Set nec ego contra tanti uin
auctoritatem aliut possum sentire, nisi eius uestigia sequi ...
Sane ( Leumann- Hofmann- Szantyr, 11, 493) : 24,24 Sane precor ut
non mici uicissitudo restituatur , 36,44 Sane, quia iubes ut dicam quod
sentio, perquiratur persona ... ; 42,121 Sane si in eo loco, ubi ait...; 44,33
Sane ut, que proibeo te, ipse in laudibus tuis agam; dicturus forsitan
eris ...
Plane r cf. Leumann- Hofmann- Szantyr, II, 493): 44,221 Plane, ut in
conpendio J-l()Ssim dicere ... , nos in Maccabeorum libris pro ablactatione
tantundem triennium repperimus scribtum.
56.- Conjunciones subordinantes.
-1) Completi1'as. Uno de los rasgos mrs llamativos en la sintaxis de los
autores latinos tardos es el empleo de una oracin conjuncional en fun-
cin de oracin de infinitivo. El fenmeno, documentado ya en el latn
arcaico; reaparece en escritores populares de la poca clsica, como el
autor del /Jetlum Hispaniense. La construccin aumenta llamativamen-
te en los autores cristianos, lo que ha hecho suponer influencia de .Ja&
45
traducciones bblicas, que, sin embargo, no debieron sino contribuir a
acentuar uua tendencia viva en la lengua latina 79,. En el Epistolario
alternan las dos construcciones_: la de acusativo con -infinitivo y la
completiva conjuncional. Sealo a continuacin los pasajes en que apa-
recen las conjunciones completivas indicando la palabra o giro de que
depende:
a) qua: 3,14 spero , 4,4 manifestaba; 4,9 luxi meritum meum; 5,27
huius argumenti inuentio; 5,66 sufficiat; 10,1.0 reminiscor; 11,12 nesciens;
ll,.S memor; 18,23 sciens; 19,6 hoc... scilicet; 19,12 hoc; 19,13 fidi
simus; 19,33 credimus; 21,94 audias; 26,11 testis est; 27,5 nouit; 34,7
Ad me peruenit; 34,14 deficimus fide; 42,46 n01t dubito; 42,100 legitur ,
42,118 testimonium; 44,284 nouimus.
b) quoniam: 15,18 hunc ipsum (se. portum) .
.:) quod: 10,42 id; 14,19 credo; 15,25 edissimulare; 15,41 nec dole.a-
tis; 17,12 recogito; 19,42 Nobi = (noui); 25,14 peruenit ad me; 28,2
puto; 29,16 lugeatis; 30,31 credo; 32,10 ista; 32,17 iustitia; 34,26 credo;
36,71 additur; 42,50 credo; 42,64 credo; 43,10 nuntius: 43,41 illut; 44,44
noui; 44,104 uerum est; 44,132 admittunt; 44,178 quod sciscitaris; 44,183
exponitur; 44,197 illut ... idioma; 44,208 legitur.
d) El giro eo quod para introducir una completiva se debe a la
influencia analgica, que ejerci sobre l la conjuncin qua, que tena
ambos valores, el causal y el completivo 80: 36,92 scribens eo quod qui-
dam presbiteri de crismate quod sibi ipsi conficiunt .. babtizatos signare
presurr.unt.
e) La conjuncin ut, que tiene una zona muy amplia de interfe-
rencia con las oraciones de infinitivo, se mantiene firmemente en el
Epistolario.
f) Ms interesante, sin duda, es constatar e:tf el Epistolario el uso
de las formas del relativo qui y que con la significacin de partculas
adhortativas y conjunciones completivas de verbos petendi, sciendi y
clicendi 81, Constituye la presencia de este qui, que el comienzo de un
proceso, que estaba llamado a hacer desaparecer, asumiendo sus fun-
ciones, al acusativo con infinitivo y al ut completivo de los verbos de
voluntad y a las conjunciones quia, quod quoniam, etc., de la poca
tarda, que eran ms propias de la lengua que pretenda ser culta, y por
Jo mismo ms artificiales y menos de la lengua \'iva.
g) Conjunciones completivas que introducen el estilo directo. Nota
ble en nuestras cartas es el uso de las conjunciones quia y quoniam
para introducir el estiJo directo a la manera griega: 25,10 ueritas ... pro-
fa/a est qua 'Edificasti domum. tuam super petram .. .'; 36,16 qua ayt
unicus magister et doctor celestis ... , quia 'Sine me nicil potestis .. ';
12,29 .secundum Apostolum, qui ait quoniam 'tempus brebe est'; 13,24
Apostoli die-entis quoniam. 'tribulatio patientiam operatur'.
79. P. PERROCHT, Recl1erches sur !'emploi de !'infinitij subordonn en lalin, Pars, 1932.
80. UiFSTNlT, Komm., p. 119 ss.
81. L. RIESCO, Aportaciones al estudio del 'que' romnico, Emrita XXX, Madrid. 1962~
p. 273- -SS.
- 2) lnterrogativas indirectas.
a) Desde la poca arcaica el indicativo en las interrogativas indirec-
. tas poda aparecer all donde la proposicin interrogativa guardaba una
cierta autonoma, Plauto Trin. 562 Die sodes mi, quid es locutus te-
cum. Este uso, que debi mantenerse vivo en la lengua hablada de to-
das las C5POcas, se hace cada vez ms general en el latn tardo. A la
misma tendencia no es ajena la lengua del Epistolario: 35,1S. Quid inde
fieri precepit uestra prudentia cita me iussione certifica; 36,45 perqui-
ratur persona que maledicto subiecta esse dicitur si... officium presbi-
teri egt nec tamen prohibitus ab ipso est, si babtidiauit, si crismauit,
si sacrificiwn obtulit et ille passus est ... ; fr., 3 et si certissime cre-
dendum esi ... , cruorem Domini post eius resurrectionem amt aliquos
remansisse, abs te ... cupio inlustrari; 44,36 Nam forte quanturn in me
est non falTar; sed quantus mici uideris dicere parco.
b) En lugar de las partculas interrogativas -41.e, num; nonne, an,
utrum... an, la lengua hablada adopt la conjuncin si. El punto de
partida lo constituye el empleo de si tras verbos con sentido de even-
tualidad: 'en caso de que', 'por si', Plauto, Trin.,98 expecto, si quid dicas.
Como pancula interrogativa adems de en los textos ya sealados, es
usada en 30,20 Quem enim libeat ad tanta ma.la que insurgunt uiuere,
nescio si possim inuenire; 35,16 nam nescio aut si ste presbiter habea-
tur aut si illi, qui per eum babtizati crismate prenotati sunt, recte
cristicole uocitentur; 36,38 qua ignorare uos dicitis utrum presbiter
habeatur an si illi .. ., recte cristicole uocitentur; 15,4 et quid primum
debeam adsumere satagit animus, utrum merares meos indicare an tibi
consolationem adhibere, uel si commodum sit presentem salutem inti-
mme. El pasaje es notable en doble aspecto; en primer lugar, por la
triple interrogativa utrum ... a.l"l~- uel si y en segundo lugar porque nos
encontramos con un p~ecedente de la construccin de infinitivo regido
por. pronombre o partcula interrogativa, que alcanzar una gran di-
fusin en las lenguas romnicas 82.
e) Las partculas interrogativas num, nonn.e y -ne han dejado de
usarse en la lengua del Epistolario. En su lugar se utilizan formas
nuevas: 35,20 ignoro quid de his, qui ab eisdem crismati sunt, facere
debeamus, numquidnam iterabitur sancti crismatis unctio ... Otras veces
la partcula utrum introduce una interrogativa indirecta con un solo
miembro: 21,123 ut grauissirno examinis pondere apostolatus uestri eli-
gantia pensitet utrum debeant quolibet facinore inplicati a nobis sen-
tema tam seuera percelli; 42,47 Utrum autem, qui (se. sanguis) in omn.i
uita tollitur, totus in qualitate sui reddatur dubito.
- 3) Finales.
a) qualiter: 31,31 ll/e autem, qui arcana et secreta perlustrat ... ani-
mis uestris inspiret qualiter sic unam eclesiam ordinetis, ut aliam non
destituatis. Cf. tambin 13,48.
47
b) quatenus: 12,17 rogo ut pro nobis orationem ante Dominum fun-
das, quateuus intercessu tUD sit uenia peccato meo. Cf. adems S,UM;
9,19; 17,26; 18,42; 21,92; 37,23.
- 4) Causales.
a) pro id quod (cf. Norberg, Synt., p. 232): 1,9 Misimus uobis Sino-
nimarum libellum, non pro id quod alicuius utilitatis sit sed qua eum.
uolueras; 36,20 pro id quod nicil inpossibile est credenti, temtabo dicere,
ut potuero.
b j eo quod: 5,49 remordeor conscientia eo quod in me nihil com-
municabile boni sentiam; 43,44 De Salomone quoque similem suo loco
intulit questionem eo quod~ deducta summa temporU1n... inuimiatur
undecimo iuxta scripture textum anno Roboam filium generasse.
e) ex eo ... quod: 44,281 N e, queso UDS ex eo contemtibiles uelle e:x.-
timari, quod occidentali tenebrosa plaga queritis UDs esse depressos.
d) quare (cf. 59. Cuestiones crticas, 6).
-S) Consecutivas.
a) En las consecutivas comienza anotarse en la poca visigoda una
tendencia al uso del indicativo: 14,11 ea que obtime nosti a nobis petis
scire, ut, dum lzumilitatem tuam insinuas, nostram nescientiam probas;
37,18 ad tuam pietatem recurrere decreuimus, ut ... , in uita tua et te
beneualente seruum tuum dominum Recesuindum dominum nobis et
regem deposcimus.
Igualmente con indicativo aparece el relativo con valor consecutivo:
43,17 tantus talisque pontifex exists, qui et uite merito et docendi pre-
ditus beneficio apostolica per omnia uestigia consectaris.
b) (in) tantum ut: Esta combinacin alterna en poca tarda con
adeo-ut, ita-ut, etc.; cf. Jan Olof Tjiider, Papyri, p. 404 ss.: 5,91 ut
dignatio uestre benignitatis inperet nobis in id quod possumus et uale-
mus, tantum ut obsequio nostro utaris; 5,109 Sed aut hoc aut aliut agere
debui tantum ut, quod noluisti per humilitatem, saltim tribuas per
tumultuantem inprobitatem; 30,4 tamen conmunemt dolorem totum
ipse obtabam suscipere, tantum ut tuam consolationem audirem; 11,51
lnterim tu spreuisti caritatem in tantum ut indignatione motus peti-
tioni tue effecturrt ipse tribueres; 13,20 Nam fateor, mi domine, non
parum stupere in tantum scandalorum quacumque occasio11e nascen-
tium aduersitate te ita turbari, ut ab actione senioratus tui optes dis-
cedere (pleonasmo zn tantum ... ita).
-6) Temporales.
a) quando. Esta conjuncin con valor temporal es usada en la len-
gua popular de la poca arcaica e incluso de la clsica. Su uso se ha-:e
ms frecuente en la poca tarda. En nuestras cartas es empleada en
los siguientes pasajes: 5,7S y 76; 9,23; 12,10; 15,10; 21,15; 21,47; 26,12;
30,6; 42,112 y 44,190.
b) dum. Mucho ms empleada es esta con.iW1cin, que ha pervivido
en castellano antiguo en las formas domientre y mientre de dum. in-
48
terim y en espaol m,oderno mientras. Los significados son los mismos
de cwr.. No menos de cuarenta y cuatro veces aparece en el E-pistola-
. rio esta corijtmcin con valor temporal o causaL
e) quoitsque y quoadusque (cf. Leumann-Hofmann-Szantyr, 11, 655):
14.42 Unde ipsa nocte eo usque . celebrantur testa, quoadusque nox
trti.nseed media; 5,24 et instanter queram, quousque aut accipiam aut
eliciam.
d) ex quo (cf. Leumann-Hofmann-Szantyr, Il, 581): 5,14 Septimum,
ni fallot, annum tempora girant, ex quo memini me libros a te conditos
Originum postulasse ...
e) quamdtu. Es un adverbio transformado en conjuncin, que sus-
tituye en gran parte a donec. Esta innovacin comienza con Tertuliano
y se desarrolla en el latn cristiano y tardo 83; 35,14 coniurans ut hoc,
quamdiu uiueret, reticerent, y 36,36.
-7) Concesivas.
a) siquidem. Leumann-Hofmann-Szantyr, II, pp. 673-674, al refe-
rirse al valor concesivo de esta partcula; se limitan a decir: Zuweilen
ist ... mit Konj. auch steigernd und nilllert sich dann konzessiver Be-
deutung, z. B. Plt. Asir.., 318... (meist mit tamen im Nachsatz, so ausser
Plt, noch Colum. 1 praef. 32).
Con valor concesivo aparece la conjuncin si en el Epistolario: 36,3
Si inmensa curarum genera non me circumballarent, si procellis sui.o;
mundi nequitin. non obuolueret, si denique oblatrantium inuidiorum
el"ga me strepitus sileret... nec sic quoque interrogationibus uestris ...
facile. .. responsum redderem. Ese debi ser el punto de arranque para
el valor conresivo de siquidem. Del Epistolario aporto los textos que si-
guen, en los que la partcula siquidem tiene un valor totalmente con-
cesivo y adems el condicionamiento al subjuntivo no es imprescindi-
ble: 16,3 Siquidem alii fuerat hic codix conscriptus, taw...en, qua peti-
tionem uestram offendere non potuimus, uobis eum misimus; 12,28 Si-
quidem mallem pro angustia temporis, secundum Apostolum~ qui ait
quoniam 'tempus brebe est', caritati potius operam dare, que edificat,
quam scientie, que ditficile est ut non aut inflet aut non pateat inuidie,
uerumtamen .. , morigerabor tibi et formabo hanc epistolam, ne infor-
mem dimittam; 44,259 Obtabam autem obuiis manibus conplexum tuum
accipere, ut... Siquidem non sit hoc omnipotenti D.omino, aput quem
non est difficile omne uerbum. inpossibile, uerumtamen egritudini mor-
talitatis mee cotidte spero finem. La puntuacin en las ediciones d~,
Risco y Madoz haca incomprensibles estos dos ltimos textos. En
efecto, el punto que colocan ante la partcula uerumtamen en las dos
frases desvirta la naturaleza de las mismas.
b) acsi = etsi.
El giro acsi + indignus o adjetivos de significacin similar, que per-
dura en los formularios de los siglos posteriores, aparece en el Epis-
83. ScHIWNBN- MOHIWANN, Synt. Cypr., 1; p. 132 SS. y LEUMANN .HOPMANN- SzANtvR, 11,
p. '106.
49
tolario 11,21 domnum Leonem habeo in testem qua tibi scripserim mente
sed et te ipsum, acsi ingratum et inuitum (Mad. etsi)._
e) qua (cf. Svennung, Unters., p. 509; LeurnannHofrriaim.~Sl.antyr,
11, p. 587): 28,9 Et, quia non sit optimus consolator quem proprii uin-
cunt gemitus, tu tamen in hac ancipiti uia ita moderare animi tui naui- _
culam, ut et merentibus solamen adibeas et ...
- 8) Otras conjunciones.
a) ut estipulativo, con significacin muy prxima a condicional M:
44,33 .Sane ut, que proibeo te, ipse in laudibus tuis agam, dicturus for-
sitan eris 'Quur qui hec proibes, ipse facis?'.
b) uelut =uelut si (cf. Leumann-Hofmann-Szantyr, 11, p. 675):
42,14 uelut quis inusitatus aut sentina uexatus aut marina cumtba iaceat
saucilis.
e) in quantum (cf. Norberg, Stud., 11, p. 212; Epist. Desid., 11, 5,4):
44,232 quoniam in quantum datum est nobis, cum. lttteras uestras le-
geremus, intcUigi, non ignoratis epistolam sepe die ti uiri ...
d) tantum est ut. Esta construccin que aparece slo en la poca
tarda ha sido estudiada por Norberg, Stud., 1, p. 113 ss. y en Hommages
a M. Niedermann, Bruselas, 1956, p. 253 SS. Su significacin es 'basta
que'. El giro es eJlljllleado por autores galos de la misma poca: cf. Epis-
tulae S. Desiderii Cadurcensis, ed. Norberg, 1, 11,21 Tantum est ut in-
desinenter uos orare dignetis. Del Epistolario, cf. 19,17 tantum est ut
in eo bene credamus, preceptis scilicet eius parentes ... ; 44,63 Tantum
est ut perseuerantia uestra usque in finem per patientiam perducatur. _
e) quam = potius quam (magis quam) 83:
42,18 et in plana et /ortia uelle conquiescere quam ad summa... as-
cendere; 44,245 Hac per hoc condocibile est nobis humilia sentire... , ut
fortiori cibo possimus participare, quam cum Srnaele ancille filio
utrem... portare; 44,294 Ac per hoc Cristi gratia superabundans pre-
dicanda quam regio segnitie est culpanda; 34,8 Sorte humane uite non
tamen in illa quam in nobismetipsis doleo ...
.Notable es tambin el giro correlativo ex eo liquidius ... quo en vez.
de quo magis, que hat:amos en 44,284 Et cuncti procul dubio nouimus
quia ex eo etiam maculas corporea.s liquidius uidemus, quo lumini pro-
pinquamus.
t) secus quam = secundum quod, prout: 11,50 ibi ibo et quecum-
que non secus quam uolui dixi, puto me a te cito ueniam consequi.
57.- Contaminacin.
Entendemos por contaminacin el proceso por el que dos formas de
expresin sinnimas o pareddas se entrecruzan en el pensamiento, de
moo que ninguna de las dos se abre camino, sino que se origina una
84. I.J!Uli!INN HOFlJANN S2'ANTYR, II, p. 641; SVENN1JNG, Unters., p. 509; UDDHOi.M, Fonn.
Marc., p. 182.
85; SAI.oNlvs; Vir. Patr. p. 119 ss.; 1'1DNER, Didasc. Apost., p. 12'4; LllNDSTRUM, Neue Stud.,
p. 51.
50
nueva forma, en la que los elementos de una se entrelazan con los ele-
IL.entos de la otra. El fenmeno de la cntaminacin se da en todas las
poCas, pero es ms bien propio de la lengua hablada. En la poca tar-
da Jos ejemplos son num.erosos 86,
Muy f.ci1 de COID3?render es el tipo de contaminacin que encontra-
mos e:ri 4,10 Sed rogo ut, quecumque occasio uenerit, rescribe mihi et
gratiam uerbi tui non auferas, donde se han cruzado la constmccin
paratctica: rogo ... rescribe mihi y la hipotctica rogo ut ... rescribas
mihi. Tampoco ofrecen dificultades construcciones como sta: 42,51 hoc
et hic credendum est quod de unguibus et capillis superflui,s, qui irt
conmixtione nature aliis membrorum partibus reddentur, sancto Agus-
tino docente, ipse sensisti.. En la construccin de esta frase. se perciben
los dos procesos por que pasa la mente del escritor. La oracin de re
lativo est construida con independencia del verbo sensisti de la ltima
oracin, que es una especie de aadido y por lo mismo sin fuerza para
\>incular a los elementos de la oracin de relativo.
Analicemos ahora una forma de contaminac.in relacionada con las
anteriores, pero un :poco diferente: 21,25 quid aliut datur intelligi quanz
his, cu cura est de omnibus, illut utrubique diuinitus inspirasse...?
No deja de extraar que Madoz haya mantenido sin normalizar la gra-
fa lzis :por is y mejor an por eum. Se trata simplemente de un noari-
nativo por acusativo en funcin de sujeto de oracin de infinitivo. San
Braulio en principio debi pensar construir la frase del modo siguien-
te: quid aliut datur intelligi quam is ... illut utrubique diuinitus inspi-
rauit, pero despus de las palabras intermedias se olvid de ese nomi-
nativo y termin la frase como si al principio hubiera escrito eum.
Tampoco ofrecen dificultades contaminaciones como 32,27 Ergo, bea-
tissime uir, quia aliut quam- -quod Deo est placitum non credas me
posse jacturum ... ; aqu se ha cruzado el giro perifrstico posse facere
con facturum esse.
Ms violenta es la construccin que encontramos en 34,7 Ad me per-
uenit quia ftla mea ... , ab hac migrasse uita, donde en la mente del
escritor se han cruzado la completiva: quia filia mea ..., ab hac migra-
uit uitu y la de infinitivo: filiam meam... ab lutc migrasse uita.
Igualmente resultado de una contaminacin es 20,9 Nam iui qua re.s
est ut quod communiter omnibus accedit singulari ohstinatione defiere?
En este texto, aparte las dificultades paleogrficas -los anteriores edi-
tores leen iniqua en vez de iui qua, rehuyendo el problema y sin ba-
sarse en el Cdice de Len- nos encontramos con la frase contamina-
da ut ... defleatis + defiere.
Ms comprensible resulta la contaminacin, cuando una completiva
introducida por quod se borra del pensamiento del que escribe como
consecuencia del frrago de subordinadas que se interponen y se con
cluye con oracin de infinitivo regida por el verbo repetido de que de-
penda el quod o por un verbo de significacin similar. As por ejem-
51
plo 17,12 Nam cum hec ipsa recogito quod, quamuis diuersitate rec-
torum in multis partiatur ordinatio eclesiarum, lamen, cum unam eam
esse procul dubio meminimus, spe caritatis animamur.
La costumbre de repetir en la subordinada la idea ex:Presada por el
verbo de la principal, consecuencia del estilo ampuloso en que estn
CODJCebidas algunas cartas, da como resultado un tipo de contamina-
cin que aparece con relativa frecuencia: 17,4 Non sum ignarus me
contra patrum sanctiones et decreta canonuni egisse, cum monacum
uestrum de asili monasterio me scio et subdiaconem et diaconem sa-
crasse. Es curioso constatar hasta qu punto puede llegar a ofuscarnos
una idea p!reconcebida. Una mente tan clara en tantos aspectos como
era la del Padre Madoz, llega a interpretar me scio como un ablativo
absoluto y atribuye a San Braulio la utilizacin del trmino scius -a
-wn, cf. p. 22(}.
18,23 sciens quia, etiam si esset mici sermonis copia et lingue gracia
cum ingenii memoria, inexplicabile mihi fore existimo.ueram eorum re-
plicare sanctissima gesta.
44,281 Ne, queso uos ex eo contemtibiles uelle extimari, quod occi-
dentali tenebmsa plaga queritis uos esse depres.sos.
Ms compleja tal vez; resulta 23,9 Nam quid melius et animo geramus
et ore loquarnur adque stilo promamus quam Deo gratias, nec dzci
dignius, nec audiri breuius, nec cogitari letius, nec intelligi uel agi fruc-
tuosius puto. La frase interrogativa con que se inicia el prrafo debi
evocar en el pensamiento del escritor la idea general de nihil que im-
plcitamente constituye la base para la construccin de la oracin
de puto.
Todos estos tipos de contaminacin no son exclusivos del latn vi-
sigodo; se clan con frecuencia en los escritores tardos y han sido ob-
jeto de un estudio cuidadoso y amplio por parte de investigadores como
Norberg, Synt., ::? 252 ss.; Svennung, Unters., p. 440 ss.
58.-Lxko.
Es en el vocabulario donde ms se manifiesta la renovacin de una
lengua. Los textos visigodos conservadOs slo nos revelan una parte del
fondo popular y familiar. Por somero que sea el anlisis que se haga
sobre el lxico del Epistolario, y el nuestro ni pretende ni puede ser
profundo, fcilm.ente se descubren en l dos tendencias contrapuestas:
de una parte un esfuerzo por mantener las formas y estructuras apren-
didas y evitar los vulgarismos, de otra la influencia de la lengua ha-
blada.
- 1) La preocupacin por escribir un latn correcto y segn las normas
aprendidas se observa en una serie de rasgos, algunos de los cuales
vaxnos a seaJar:
a) En la lengua hablada de la poca tarda tendan a desaparecer
los nombres de la cuarta declinacin 87. Llama la atencin en el Epis-
87. SO'IIAIER, Handb., p. 388; Joslli'HSON, Casae Litterarum, Uppsala, 1950, p. 154.
52
tolario la abnndancia de. abstractos en -us, entre ellos algunos de cuo
reciente: 13,22 senoratus; 36,97 ucariatus; 6,19 npetratus, etc.
El paso de los nombres de la segunda a la cuarta dedinacin, 11,6
iocus -us, es una hipercorrec:in y est en la lnea sealada de huir
de lo popular.
- -:- .. _.-
b) El carcter de lxico aprendido se transparenta, sobre todo, en
la frecuencia con .que aparecen palabras solemnes y poticas, en de-
suso desde haca tiempo en la lengua hablada~8: 21,113; 23.3; 39,8 sanc-
titudo; 21,83; 43,:11; 44,88 sanctimonia; 13,8 penitudo; 39,11 putredo;
24,24 uicissitudo; o las formaciones poticas en -men: 18,38; 28,11 so-
lamen; 21,6 tutamen; 30,11 specimen; 31,25 semen (hijo) ; 21,108 pec-
camen; 23,7 maderamen; 25,9 modulamen; 21,11 inspiramen: 43.?'
fragmina o formaciones de adjetivos en -lis o -bilis que debieron
parecer de gran prestigio a los escritores visigodos: 21,114 eternalis:
24,15 parilis; 25,3 mundialis; 42,15 saucilis; 5,12 calumnial1ilis; 24,17
cut sibilis; 42,87 generablis; 44,245 condocibile.
e) Corno innovaciones lexicogrficas, los adverbios en -ter ocupan
un lu~ar destacado por su nmero 89. Sin duda el mantenimiento y crea-
cin d'e nuevos adverbios en -ter representa nn esfuerzo por resistir
a las formas analticas: sana mente de la lengua hablada. Hasta cin-
cuenta formas diferentes en -ter he contado en el Epistolario, muchas
de ellas usadas slo en poca tarda: 21 ,24 conformiter; 17,26 indesi-
ne;e1; 18,31 insensibiliter; 42,75 rationabiliter; 44,175 signanter.
d) El usn de grecismos constituye un recurso para la brillantez de
la prosa literaria. Aparte los grecisrnos que haba popularizado la len;.
gua de la Iglesia como 29,19 angelus; 10,44 euangelium; 9,26 martir; 3,2
episcopus; 3,28 eciesia; 9,1 presbiter; 17,5 monacus; 6,6 diaconus; 36,67
balJiisma; etc., en el Epistolario-aparecen otros muchos, que introdu-
cidos por el latn eclesistico eran propios slo de la lengua literaria.
He aqu una serie de ellos, recogidos un poco al azar: 11,20 antiteta;
44,266 abissus; 44,139 biblioteca; 44,275 botrus; 43,39 y 44,176 cata-
clismus; 21,4 catedra; 42,132 catedrales; 17,4 canones; 44,80 cenodoxia;
1.7 decada; 5,41 economa; 32,3 eufona; 3,11 etymologia; 5,14 girare;
36,68 hereticus; 44,197 idioma; 44,264 nzistice; 10,38 misterio; 44,183
idvlum; 5,115 metropolitanus; 11,32 paradigma; 11,13 sinagoga; 3,22 si-
nodus; 1,9 sinoninzae; 25,9 sirena; 16,9 tipus.
e) Rstame tratar un fenmeno poco observado generalmente, pero
de importancia suficiente para no dejarlo en el olvido. Me refiero al
cambio de significacin, entre artificioso y popular, que experimentan
determinadas palabras en el latn de poca tarda. Juega un papel im-
portante en estos cambios la etimologa popular o seudocientfica; en
unos casos el cambio es provocado por el parecido formal y concep-
tual entre dos palabras, en otros por una simple relacin formal y fo-
ntica ro. Del Epistolario recojo los siguientes:
53
demum = denuo; 38,14 ru: sic conpendiosius fuerat demttm scribi
(se codexJ quam possit scribtus emendari. Cf. TLL s ... u.
libenter = libere (l.Ofstedt, Verm. Stud., p. 104. ha sealado el uso in-
verso libere = lihenter ): 26,2 gratias referam pro benif[nitatis et
gratie uestn beneficio, quo meam pusillita.tem et admone1'e libente1'
r.t salutari consilio instmere dignaris ...
iterum = item (cf. Norberg, Eranos, 41, 1943, p. 36 ss.): 31,4 Domintts
omnipotens ... , supplicantum precibus flectitur, intuitu miseriarum
miseretur et adflictos desolatione iterum consolatur.
adeo = ideo ( cf. Daz. Ra~gos lingsticos, ELH, p. 184): 32,15 Adeo, si
ista in Dei uolumtate ut confidimus persistunt, alia nos quam 'JUOd
ipsi conplacet facere non debemus.
tantundem = tantummodo ( cf. Norberg, Beitray.e, p. 54 v Daz, ELH,
p. 184, sin duda bajo la influencia de adverbios como ide11.tidem, iti
dem, ibdem); 44,223 nos in Maccabeorum libris pro ablactatione tan-
tundem triennium repperimus scribtum.
morosus = 'iento, rezagado, moroso', derivado de mora, slo en poca
tarda ( cf. LOfstedt, Verm. Stud., p. 95) : 23,34 ipsa sermonis 1orosi
prolixitas sit de.siderii mei satietas.
peruenire = inuenire ( scire): cf. Cuestiones crticas, 59,1.
prouocare = promouere (cf. Norberg, Stud., Il, p. 158): 32,9 etenim
uestra sanctitas sta nec inmerito crediderit prouenire, quod nostre
serenitatis animus ardenter eum ad hunc honorem nititur prouocare.
pamus = paucus ( cf. Svennung, Unters., p. 323 ss.; Lundistrom, Neue
Stud., p. 107; Norberg, Beitrage, p. 35): Para el Epistolario, cf. 36,'2.
obserare = reserare, oboriri:
\
36,26 Dicis te in epistolis tuis duo obserata fuisse in eglesia tua ...
As nos ha sido transmitido el pasaje por el Cdice de Len. Los ante-
riores editores, incluido Vollmer 91, corrigen sin razn, a mi juicio, la
leccin ob~erata fuisse por obseruata f., trmino banal y sin relieve.
En efecto, no parecen haber advertido que San Braulio, en su respuesta,
repite casi literalmente la idea expresada por Eugenio en la carta 35,4
. Duae res obhorte sunt in aeclesia tua ... El verbo obhorte sunt de la
carta d~ Eugenio, que sin d'uda tendra ante sus ojos San Braulio en
el momento de contestar, provoca de un modo casi mecnico el cambio
de significacin de obserare (descubrir).
- 2j Frente a los rasgos sealados no es difcil descubTir en el campo
del lxico la influencia ejercida por la lengua hablada.
a) Las palabras gastadas, de poco volumen, las que implican un
sentimiento o juicio subjetivo estn expuestas a retroceder, incluso, a
desaparecer ante otras ms fuertes y expresivas.
91. Eugenii Toletani episcopi Carmina (ed. F. Voll.MIIR en MGH, Auct. antiq., t. XIV,
p. 283 286).
54
ire - ambulare: Las formas del verbo ire, sobre todo las monosilbi-
cas, desaparecen en los textos populares tardos. En el Epistolario
es sustituido por ambulare; 4,6; 21,58; 44,240.
esse, edere - comedere, manducare: La falta de ex,presividad a.ad'ida
a la irregnla.ridad de la flexin de esse, edere, hacen triunfar al com-
puesto comedere, 44,184 y manducare, 22,23.
ferre, gerere - portare: EJ sentido ms concreto y las formas ms ple-
nas de portare junto con la regularidad de su flexin son las razones
pm . las que este verbo se inipone en la lengua popular: cf. 36,52;
20,28; 44.248; por las mismas razones loqui es sustituido por con-
fabulari, 23,36 6 causari, 10,16.
b) Otras s'..lstituciones de carcter popular:
aef{rotatio infinr.itas 1,11 : 27,14; 31,11; 42,6.
emere conparare 14,3.
frater germanus 42,153; 44,302.
soror germana 15,38; 18,10.
genas ma:tilTas 11,40.
diu lon!!o tempore 3,28 ( cf. fr. longtemps ).
tam diu tanto tempore 13,9; 13,14.
iubere ntandare 44,251.
iusiurandum iuramentum 44;236.
magnus P.randis 20,3; 42,54; 43,41.
orbus -a ortanus 19.39; orfana 19,35.
res causa 5.7: 5.14; 21,67: 34,5; 34,38: 35,8: etc. 92.
scire savere 42.80 (tres veces).
uelle querere 43,30_lcf, Lofstedt, 11, p. 325).
e) Frecuentativos.
l.os verbos frecuentativos-intensivos fueron usados en la lengua po-
pular tarda con mucha frecuencia, en vez de los correspondientes pri-
n.itivos, en parte porque su significacin era ms enrgica, en parte por
que tenan un cuerpo fontico ms fuerte y ofrecan nn modelo de
flexin ms sencillo 93,
can ere cantare 35,12; 36,34.
gerere pestare 44.229.
iacere iactare 11,3.
disserere dissertare 42,43.
salire e:r.altare 3.t,20; 44,243 superexaltare 15.33.
pellere pul.~are 5,26 y bis; 43,28.
trahere tmctare 44,220; retractare 36,114.
respicere respectare 21,50.
!12. cf. SAI.ONIUS, o. c., p. 366; LINDERBAUBR, S. Benedicti Regula Monachorum, Metten, 1922,
p. 293. , ' '''-'"
93. LilFSTBDT, Synt., 11, p. 2'n ss.; SVENNUNG, Unters., p. 543.
55
d) El prestigio de un grupo social superior por su cultura, refina-
miento o especializacin tcnica se traduce en la lengua en innovacio-
nes de lxico. As, por ejemplo, el latn eclesistico ha~ triunfar los
nombres ( dies J dominica 22,23; 22,26; 22,28 frente a solis dies ( cf. al.
Sonntag) y sabbatus 22,23 frente a Saturni dies (cf. ingl. Saturday.J; en
cambio no logran arraigar en las lenguas romnicas, salvo en portUr
gus, los otros nombres de los dias de la semana, usados en el latn
eclesistico: quinta feria 22,22; sexta feria 14,15.
e) Sello popular es fcil advertir en muchas palabras y expresiones
utilizadas en el Epistolario. He aqu algunas entre muchas que podran
citarse: 4,5; 4,6 pittacium ( cf. esp. pedazo); 11,60 scedula (esquela);
11,58; 36,106; 44,297 orcium (orza): 43,24 micas (migas).
Populares son las formaciones con sufijo verbal en -icare: 5,54 com-
municare; 31,17 amaricare (amargar).
Pertenece tambin a la lengua hablada la combinacin de preposicin
con adverbio 94: 22,46 de sursum; 15,36 in inuicem; 44,29 pro inuicem.
Igualmente popular es el uso del participio excepto con valor de pre-
posicin y con rgimen de acusativo 95: 11,33 excepto illut o el grupo for-
mado por el ablativo de adjetivo + mente con valor adverbial. Esta
combinacin logra abrirse paso a medida que el sentido propio de
mente se va borrando y alcanzar una gran difusin en las lenguas ro-
mnicas: 9,33 intentissima mente.
f) La influencia de la lengua hablada sobre el lxico se manifiesta
tambin en el cambio semntico que las palabras experimentan en un
momento histrico, bien limitando, bien ampliando su significacin. He
aqu unos ejemplos:
23,4 cognatus - 'pariente' .,.... 'cuado'
32,9 ~ 'flojar'
reaxare -'dejar
32,24 -1 'soltar'
3,9; 5,30 presumere _ ~tomar de antemano - atreverse
presuponer
25,35 comes acompaante, compaero - conde
42,130 preiudicare - prejuzgar - perjudicar
1,14 portitor barquero - portador 1de carta:
13,9 merces recompensa 43,5Z -:- uestra.. . 11~-erces =
vuestra merced.
94. NORIIERG, Stud., II, p. 155 ss.; LiiFsTEDT, Komm., p. 269; SVENNUNG, Unters., p. 328 ss.
!15. NDRBERG, Synt., p. 234; LilFSTilDT, Komm., p. 2!18 ss. y TJXDER, Papyri, p. 448.
56
introducidas en la presente edicin. La mayor parte de ellas quedan
justificadas en las observaciones que preceden. Solamente me ocupar
. de alguna que puede presentar ciertas dificultades.
-1) peruenire = inuenire (scire).
25,14 Qttorsuin sta? llidelicet, quia peruenit ad me et inuacmztie
uest1e sudor et placide ments pro omnibus labor et quod gemina quo-
dammodo uia ita graderis ... ; 34,7 A.d me peruenit quia filia mea, coniux
tua ... , ab hac migrasse uita.
A partir de frases semejantes a las que preceden, el giro ad me
peruenit, que debi tener un uso muy amplio en la lengua popular, lleg
a asimilarse en la conciencia del hablante a un verbo sciendi; en ra-
zn del frecaente uso del mismo pudo en un momento determinado
prescindirse del complemento personal y de esta suerte lleg a adqui-
rir su nuevo contenido semntico. As nos lo encontramos en dos pasajes
del Epistolario, en los que los anteriores editores nos lo presentan con
caras distintas, 25,33 perquirere, 35,20 versentire, pero prescindiendo
de la tradicin manuscrita. El primero de los pasajes est en la carta
que San Braulio escribe a Emiliano, consejero de Chindasvinto, para pe
dirle entre otras cosas el Apocalipsis comentado por Apringio de Beja:
25,32 facile enim uobis erit propter amplissimam potestatem uestram
et celebritatem urbzs, etimn si ewn (se. Apocalipsin) non habeatis,
peruenire a quo habeatur.
El segundo texto corresponde a la carta de Eugenio, ~ecin nom-
brado metropolitano de Toledo, que acude a su maestro para que le
aconseje respecto a irregularidades que ha encontrado en su recin es-
trenada sede episcopl. Dice as: 35,20 In aliquibus itidem locis diacones
crismar e peruenimus ...
-2) 42,149 peto ... ut mihi codices sancti pape Gregorii in expositos ... ad
transcribendum ocius mittas.
La palabra expositum -i con la significacin de 'comentario' es co-
rriente en los escritores visigodos. As, por ejemplo, en el mismo Cdice
de Len, fols. 17 ta - 29 vb 96: Beati Agustini expositum in genesis y
Sanrtz Iheronimi in libro Danielis expositum. En el texto que comen-
tamos Ja palabra ha adquirido gnero masculino. Respecto al valor limi-
tativo de la preposicin in, dependiendo de un sustantivo y con signi-
ficacin muy cercana a la aposicin, cf. Bastardas, Part. sint., p. 50, en
giros similares del latn medieval, en los que la preposicin in depende
de un sustantivo como hereditas, facultas, peculio, res, etc. As San Cu-
57
gat, 139,60 ao 981 : iu.~sit ad eos dare omnem: suam hereditatem... in
casas, in curtis, in ortis. in terris ..., in cultum uel incultum.
-3) Quod obsequio uel cordis affectu domino meo gratias referam pro
benignitatis et gratie uestre beneficio, quo meam pusillitatem et admo-
nere libenter et salutari consilio instruere dignaris, qua uerbis explere
nequeo, Deum uobis retributorem ... deposco (26,2).
As es la transmisin del Cdice de Len, aunque tanto Risco como
Madoz corrigen quod en quo.
El uso tie quod para desarrollar un pronombre neutro, expreso o
sobreentendido, o un sustantivo es frecuente en el Epistolario: 32,9
etenim uestra sanctitas sta nec inmerito .credidert prouenire, quod
nostre serenitati$ a!timus ardP.nter eum ad hunc h01wrem nititur prouo-
care. 32,1 Nec ... nostra est pretermittenda iustitia, quod ipse hinc ex-
titerit oriundus, ubi nunc eum consecrandum speculatorem obtamus.
43,10 Hic solus nuntius arentia ments nostre sepe uiscera pascit ... , quod
Cesaragustam uestram uestra iugis agusta doctrina nobilitat ...
Volviendo al texto de que partimos, creo que es mucho ms natnral
entender el quod como explicativo de la oracin quia uerbis explere
nequeo. En carta anterior; San Braulio, tras alabar la capacidad para
el gobierno y la \irtud de Emi.liano, del modo ms delicado la insina
la conveniencia de una actitud valiente ante la adversidad y de descon-
fianza ante la prosperidad. A esto contesta Emiliano de forma ampulosa
y retrica: Como no puedo ron palabras expresarte mi gratitud con el
res)teto afectuoso de mi corazn a ti, mi seor, por el servicio de tu
favor bondadoso de aconsejarme francamente e instruirme con saluda-
bles consejos. pido a Dios... que El te lo pague... El Domino meo re-
ferido por Risco y Madoz, segn parece, a Dios, queda mejor encajado
en el contexto general aplicado a San Braulio.
-S) 20,9 Nam iui qu(l res est ut quod communiter omnibus acc&Uiit sirt-
gulari obstinatione defiere?
Este texto J1a sido ya objeto de comentario en el prrafo dedicado al
58
estudio de la contaminacin (nm. 57). Ofrece ificulta'<fus todava des-
de el punto de vista pal~fico; en efecto, Risco y Madoz leen Nam
iniqua, pero se trata de una conjetura sin base en el manusmto. Se
me puede objetar que en el Cdice solamente se lee tui qUJJ.res con
una r superpuesta a la a de qUJJ.res. Sin. embargo, el rasgo final de la i
alargaao veces- J)Or el copista del manuscrito de Len da a esta letra
la apariencia de una l, cf. fol. 61vb6, donde la palabra maiorum puede
leerse malorum.
La construccin de la frase interrogativa: Nam iui qUJJ. res est ut
quod.:. Qu cosa hay en esto de... ? Qu objeto tiene ... ? es la mis-
ma que encontramos en 38,8 Tamen quantus ibi labor slt..., si bien aqu
se trata de interrogativa indirecta.
La r supel'Puesta a la a de qUJJ.Tes, que a su vez ha sido corregida
en u por una segunda mano, pudo deberse a que la forma qUJJ. femenino
del interrogatho chocaba y entonces se corrigi la frase por Nam iui
quur res est ut ...
59
Es, pues, innecesaria la correccin de Risco y Madoz Et quis contra
el Cdice.
-8) Entre otros tipos de tmesis hay alguno tan frecuentemente emplea-
do que da la impresin de que se trata de un uso lingstico vivo, como
ocurre con per-. La palabra que se encuel1Jtra en seg~..mdo lugar es ge-
neralmente tona -una encltica, un pronombre, una forma de esse,-,
pero puede tambin ser una partcula afirmativa, como pol, ecastor y
:.asta una forma verbal como uidere o un complemento de la palabra
en tmesis. Esta libertad significa que per- quedaba separada con mu-
cha facilidad. El fenmeno se da en la poca arcaica, en la clsica y
tambin, aunque haya sido menos estudiado, en el latn tardo, cf. Pau-
lus, !Jig., XXIT. 3,25 per etenim absurdum est (LOfstedt, Synt., II, p-
gina 402 ss.).
En el Epistolario, 25,39 et eruditissimo sermonis uestri stilo per in
rem directum inlustrari uehem~nter .de~idero. (Risco y Madoz peren-
nitcr directo). Respecto al valor adverbial de directum. cf. 25,31 a uobis
ad transcribendum accipiam directum. Otros adverbios de nuevo cuo
en -um, 13,56 quia me ego inparem sentio respondere mentum ad tanta
beneficia. Me considero incapaz de corresponder convenientemente a
tan grandes bondades; 22,2 quare dignaris inmeritum requirere, dum ...
60 ..
Epistolario de San Braul-io
u
IN CRISTO DOMINO ET DILECTISSIMO FILIO BRAULIONI
ARCEDIACONO ISIDORUS
Dwn amici Jitteras, carissime fili, suscipis, eas pro amico amplectere
non moreris. Ipsa est enim secunda nter absentes consolatio ut, si non
S est praesens qui diligitur, pro eo littere conplexentur.
Direximus tibi anolum propter nostrum animum et palleum pro
aniicitiarum nostrarum amictu, unde antiquitas hoc traxit uocabulum. Ora
igitur pro me; inspiret tibi Dominus ut merear adhuc in hac uita uidere
te et quem. mestificasti abeundo aliquando iterum laetifices te praesen-
10 tando. Quaternionem regularum per Maurentionem primiclerium dire-
11. 10 cf. Arvalo, S. lsidori Hispalensis Episcopi ... Opera omnia, I Roma
1797 p. 600-601.
62
1
AL APCEDIANO BRAULIO, MI QTJERIDISIMO Y AMADO HERMANO
EN CRISTO, ISIDORO
. ::
~ .. . - :
Como no puedo gozarte con los ojos de la carne, pueda gozarte al me-
nos en tus palabras, de modo que constituya mi consuelo el saber por una
carta que esta bien aquel a quien deseo ver. Ambas cosas estaran bien, si
tueran posibles; pero si no mis ojos, al menos mi pensamiento se regoci-
jar en ti.
Cuando estbamos juntos, te ped que me enviaras la sexta dcada
de San Agustn. Te suplico que por el medio que sea me la des a conocer.
Te he enviadic. el libro de los Sinnimos, no porque sea de alguna utili-
dad, sino porque lo queras.
Te encomiendo a este sieno (el portador), tambin a m mismo. Pide
por mis miserias, porque no valgo nada a causa de los achaques de mi
cuerpo y por los pecados de mi alma. Pido tu ayuda en ambas cosas, porque
por m nada merezco.
Por lo dems te ruego que, cuando el portador tenga ocasin de volver
a m con salud, quieras alegrarme con una carta tuya.
11
111
IIL 15 cf. Is. 49,15; Ps. 43,23 11 15-16 cf. Ps. 68,34 11 20 cf. Hier., ep.
114,3,1. 1 34 lo. 5,35.
64
el cuadeino de las reglas. Por lo dems deseo conocer siempre tu salud, mi
:eor queridsimo y amado hijo.
111
65
ac reconditum in gremium memorie tue tutum ab omni. tempestate pec-
cati oratu uestro efficiat Trinitas sacrati~sima.
Et manu sua. Ego seruus domino Braulio Isidoro; in Pomdno fiuar
te, lucerna ardens et non marcescens.
IV
IV 1 Domno EF 11
meo om. C 2 incolumem G 4 ut tua perlegerem (alter. man.} AB
S qui. statim ut Risco cubiculari B 1 illud Risco, Mad. ' 8 tuae L . 11 sed etiam
quidquid Ae, edd. 9 Et et idcirco L 10 aeloquium L 11 rescribere mici EF'G, rescribas
RisC'O 13 domne om. B 1 Explicit a<ld. L
V.
V. 2. aepiscopo episcoporum EFG 1 seruus inutilis sanctorum Dei om. L, add. pessimus
peccatorum; pessimus peccator add. Bz 3 quisitione L, insitione B 4 referentissime A
5 materia EFG 6 amplecti Risco 11 canumniam E 9 ingressum E 11 dictionis A. Lind.
66
serve en tu recuerdo, librndome de las garras del pecado por tus oraciones.
De su propia manQ: Yo, Braulio a Isidoro mi seor. Que pueda go7.arte
en el.S~or, antorcha que arde y no se apaga.
IV
Porque he sabido que estabas bien, he dado gracias a Dios, mas ojal
pudiera con estos ojos verte a ti, de cuya salud he tenido noticias!
Te voy a contar lo que me ha ocurrido por mis pecados. No he merecido
leer tu carta. En el momento en que acababa de recibir tu escrito, se me
present el siervo del servicio personal del rey. Entregu el escrito a mi
camarero e inmediatamente me fui a ver al prncipe con la intencin de
leedo despusy contestarte. Al volver del palacio no slo no pude encontrar
tu carta, sino que todo lo dems, que haba en ella, haba desaparecido.
Por ello, bien sabe Dios, que he lamentadO no poder leer tu carta, aunque
lo tena merecido. Te ruego, sin embargo, que cuando se te presente una
ocasin, me escribas y no me prives del favor de tu. palabra, para que pueda
recuperar por tu bondad lo que mi descuido me hizo perder.
De su propia mano: Ruega por m, venerable seor.
67
10 apostolatus. Et quamquam uacillet calumnie ohiectio ubi lacrimarum
est intercessio, cum lacrime non sint signa calumnie, tamen sint opto et
lacrimabiles calumnie et calumniabiles lacrime; sed utrumque pro licen-
tiosa amoris presumtione, non autem pro arrogantie temeritate.
Sed iam causam exordiar. Septimwn, ni fallar, annum tempora gi-
15 rant, ex quo memini me libros a te conditos Originum postulasse et
uario diuersoque modo et presentero me frustratum esse et absenti nil
inde uos rescripsisse, sed subtili dilatione modo necdum esse perfectos,
modc. necdum scriptos, modo meas litteras intercidisse aliaque multa
opponens ad hanc usque diem peruenimus et sine petitionis effectu
20 manemus. Ob hoc et ego uertam preces in querellam ut, quod supplica-
tione nequiui, uel calumniis lacescendo ualeam adipisci. Saepe namque
solet mendico prodesse uociferatio. Quocirca cur, queso te, mi domine,
non tribuas quod rogaris? Unum scias, non dimittam quasi fingens me
nolle negata, sed quaeram et instanter queram, quousque aut accipiam
25 aut eliciam. piissimo Redemtore iubente: 'Quaerite et inuenietis' et adi-
ciente: 'Pulsate et aperietur uobis'. Quesiui et quera, etiam pulso; unde
et elamita ut aperias. Nam huius me argum.enti solatur inuentio quia,
qui contemsisti postulantem, exaudias forte calumniantem. Hinc et ego
scicnti tua ingero; nec stulti iactatione noui aliquid suggerere insipieru;
33 perfecto :ereswno. Non tamen: erubesco imperitus dissertissimo loqui,
apostolici memor precepti, quo preciperis libenter sufferre insipientem;
Quamobrem accipe clamores calwnnie. Cur, rogo, talentorum distri-
butxonem et cibariorum dispensationem tibi creditam hucusque reten-
tas? Iam solue manum, imJPertire familiis, ne inopia pereant famis.
35 No~ti quid creditor ueniens reposcat a te. Non minuetur tibi quidquid
dederis nobis. Mem.or esto paruis panibus multitudinem satiatam et
superasse reliquias fragm.entorum magnitudinem panum. An putas do-
num tibi conlatum pro te solummodo esse datum? Et uestrum est et
nostrum; commune est, non priuatwn. Et quis dicere uel insanus pre-
iO sumat ut priuato tuc gaudeas, qui de communi tantum inculpabiliter
gaudere scias? Nam quum tibi Deus economiam tesauri sui et diui-
tiarum~ salutis, sapientie et scientie tenere concesserit, quur larga manu
non effundis quod dando non minuis? An cum in membris 3upemi ca-
pitis unusquisque quod non accepit sic in altero possideat, ut alteri
68
eminencia que me escuches en bondad. Y aunque mis recriminaciones, que
van envueltas en lgrimas, dejen translucir su inseguridad, porque las l-
grimas no son seal de protesta, quiero, sin embargo, que mis reproches va-
yan acompaados de lgrimas y mis lgrilll?s de reproches; lo uno y lo otro
por la libertad que me da la seguridad de tu amor, no por una arrogancia
neCia. --.-: - = _-
Pero voy a empezar ya mi exposicin. Si no me equivoco, han pasado
ya sictf' aos desde que t~ estoy pidiendo, a lo que recuerdo; los libros de
los Origenes, escritos por 'ti y t. cuando estaba contigo, me engaaste con
mil evasivas y, despus que me separ de ti> no me has contestado al objeto,
sino que con sutiles pretextos, dicindbme unas veces que an no estaban
terminados, otras, que no tenas copias, otras, que mi carta se haba perdi-
do y otn-s muchas excusas, hemos llegado hasta el da de hoy y l?eguimos
sin que nii peticin haya tenido resultado. Por ello voy a cambiar-mis spli-
c:as por quejas, de suerte que lo que no he conseguido con ruegos lo logre
zahlrindote con reproches. 1\ veces, en efecto, los mendigos sacan pro-
vecho ele sus gritos intemperantes. Por qu, pues, mi seor, no quieres dar-
me lo que te nido? Has dt> saber una cosa, no te voy a dejar dando a en-
tender atte no me importa -lo que me niegas, sino que insistir y volver a
insistir, hasta que reciba y consiga, de acuerdo con la invitacin de nuestro
Redentor, que dice: .Buscad y encontraris v aade Llamad y se os abri-
r. He buscado y busco; an estoy Hamando, por eso doy voces -para que
me abrac;. Me consuela el descubrimiento de esta tctica: tal vez.t, que no
hiciste caso a mis splicas, atiendas mis reproches .. En consecuencia; te sir-
vo tus propios argumentos, que bien conoces: no me atrevo, presumiendo
como un necio, aadir nada nuevo, porque v.o soy ignorante y t un sabio.
Pero no me avergenza, pese a mi torpeza, hablar contigo, oorque me acuer
do del consejo del Apstol, que nos manda soportar con agrado al ignorante.
Por tanto, escucha mis reproches: Por qu retienes por tanto tiempo
la distrib1cin de los talentos y el reparto de los alimentos que te fueron
confiados? Abre ya tu mano, distribyelos entre las familias para que no pe-
rezcan de hambrP. Sabes muy bien qu te va a pedir, cuando vuelva, el que
te los ha confiado. No qu~dars privado de lo que des. Recuerda que con
unos pocos de panes fue saciada la multitud y que lo!'l mendrugos que so-
braron sobrepasaron el volumen de los oon~s. O es que crees. que los dones
que tienes te han sido dados para ti solo? Son tuyos y nuestros, de todos, no
de ti slo. Y quin, por insensato que sea, se atrevera a decirte .que goces
de lo que es tuyp, t, .. que sabes inocentemente gozar .tanto de lo de todos?
Pues si Dios te ha confiado la administracin de sus tesor~s. de sus riq~~:ias,
de la salvacin, de ia sabiduria 'y de la ciencia, por qu no derramas con
mano generosa lo que, aunque des, no vas a mermar? Si cada miembro de
Cristo, nuestra Cabeza, posee en los dems lo que no ha .recibido, pero sa-
69
45 quod habet possidendum sciat, tu forsitan ideo nobis parcus exists,
quia quod mutue a nobis resumas non inuenis? Set si habenti das, tan-
tille mercedis fructum reportas. Si.Ii. uero non babenti tribuis, preceptis
euangelicis satisfacis, ut reddatur tibi in retributione iustorum. Perinde
et ego remordeor conscientia eo quod in me nihil coiiilllW1icabile boni
50 sentam, quoniam iubemur per caritatem seruire inuicem, et unusquis-
que quam accepit gratiam in alterutrum illam administrare, sicut boni
dispensatores multiformis gratiae Dei, adque unicuique sicut d.iuisit
Deus mensuram fidei in una conpage membrorum, debet eam ceteris
partibus communicare, quia hec omnia operatur unus adque idem Spi-
55 ritus diuidens singulis protit uult.
Sed ad unum ac peculiare subsidium quod premisi recurro, ad
inportunitatem sciJicet amicam amicitia destitutis ac nulla membrorum
honestorum gratia diecoratis. ldcirco audi uocem meam tot mteriacen-
tibus terris: 'redde, redlde quod debes', nam seruus es, seruus Cristi
60 et cristianorum, ut illic sis maior omnium nostru:m et qam nostri
causa tibi conlatam persentis gratiam sitientibus animis scientiaeque
fame cruciatis inpertire non ded.igneris.
Non sum saltim pes, qui ad iniuncta discurrens possim aluo aecle-
siae, membrorum scilicet iudici, obedientiae discursu parere nec prin-
6': cipatui capitis imperanti obsequendo placere? Quin etsi de inhonestio-
ribus membris me esse sciam, sufficiat qua, que te constat a capite
percepisse, per me est dignum egerere nec te me non egere, quamuis
mnimum Cristi tamen sanguine redemtum. Nam nec dicit caput pe-
dibus, 'non estis mihi necessarii', quoniam, que uidentur membra cor
70 poris infi.rmiora esse, necessariora sunt et que putantur ignobiliora esse,
bis honorem abundantiorem circumdamus et que inhonesdora sunt nos-
tra maiorem honestatcm habent. Sic itaque creator noster ac dispen-
sator cuneta moderatur ut, cum in altero alteri dona diuina que in se
non percepit possidenda tribuuntur, caritas cumuletur. Denique tune
'15 bene multiformis gratia dispensatur, quand.o acceptum donum et eius
qui boc non habet creditur, quando propter eum cui inpenditur datum
putatur. Hoc Apostoli capitulum a nobis in parte premissum optime
nouit prudentia sanctitatis uestre huic rei congruere totum et quid-
quid summatim tetigi te procul dubio nosse melius Iatet nullum. Itaque
rf. Le. 14,12-14 11 50 cf. Gal. 5,13 11 51-52 cf. 1 Petr. 4,10 11 52-53 Roro. 12,3 11
54-55 1 Cor. 12,11 11 58-59 Hier., ep. 50,5,5; 7,2,1 11 59 Mt. 18,28 !1 68--72 1 Cor.
70
Mendo que lo que tiene deben poseerlo los otros, eres t tal vez avaro con
nosotros, porque no hallas en .nosotro'i nada que te podamos prestar? Pero,
si das al que tiene, consigues un provecho insignificante; en cambio, si das
al que n0 tiene, CUI11ples con los mandatos del Evangelio, para que se te de-
vuelva en la recompensa de los justos. As pues, me apena no encontrar en
m ningn bien que pueda coillllinicar, pues se nos manda servirnos mutua-
mente con amor y repartir a los denis los dones que cada uno ha reci-
bido, como buenos administradores de la multiforme gracia de Dios; y se-
gn que a cada uno Dios ha repartido la medida de la fe en una sola unidad
die miembros, debe distribuirla a las restantes partes, porque todo esto lo
realiza el slo Espritu, que da a. cada uno como quiere.
Pf.'ro vuelvo al nico remedio que tengo y que ya he citado, es decir, a
la impertinencia en la que se refugian los traicionados en la. amistad y los
desprovistos de los dones de los miembros relevantes. Oye, pues, mi voz, no
obstante la distancia que nos separa: Devuelve, devulveme lo que me debes,
porque eres siervo, siervo de Cristo y de los cristianos, para que puedas ser
all el mayor de todos nosotros, y no rehuses hacer partcipes a nuestras al-
mas, sedientas y atonnentadas por el ansia del saber, deJa gracia que sabes
te ha sidO confiada en razn de nosotros.
No soy al menos el pie, que acudiendo a las rdenes de la barca de la
Iglesia, es decir, del juez de los miembros, pueda prestarle obediencia y
agradar con ella al mando de la cabeza? Aunque s que soy de los miembros
ms humildes, bstete saber que es conveniente que saques fuera en favor
mo lo que consta que has recibido de la cabeza y que tienes necesidad de
m. por insignificante que sea, redimido. sin embar!!'O, por la sangre de
Cristo. No dice la cabeza a los pies : no me sois necesarios; porque los
miemnros del cuerpo que parecen ser los m?s humildes son los ms nece-
sarios, y a los que consideramos UJ~nos nobles los rodeamos de mayores
atenciones y los que son ms baios tienen una mayor dignidad. As, pues,
Dios nuestros Creador gobierna todas las cosas de tal modo que la caridad
se acrecienta, cuando uno da a otro los dones divinos que ste no ha recibido.
En fin, la gracia que se manifiesta de mil maneras es bien administrada,
cuaTtdo el don ha sido recibido y pertenece a aquel que no lo tena, cuando
ha sino dado por causa de aquel a quien se aplica.
Este captulo del Apstol que he expuesto a grandes rasgos sabe muv
bien vuestra santidad que cae como anillo al dedo a este asunto, y lo que
he dicho en sntesis a nadie se le oculta que t lo conoces nieior. As pues.
71
80 hoc solum superest, quod et rnagnopere peto ut prestes postulata, etsi
non pro me, ~altim pro ipsa caritate diuinitus inpertita, pro qua iube-
mur et nosse et prestare ornnia et sine qua nicil sunt omnia. Sed et si
qua superflua, si qua neglegenter, si qua rninus humiliter aut utiliter
potius effudi qnam dixi, cuneta queso benigne suscipias, cuneta ignos-
85 cas, cuneta ores ut Deus ignoscat.
Ergo e': hoc notesco, libros Itymologiarum, quos a te, dom~no meo.
posee, etsi detruncatos conrososque iam a multis haberi. lnde rogo ut
eos mici transcriptos. integras. emendatos et bene coabtatos dignemini
rnittere, ne raptus auiditate in peruersum cmzar uitia ~ro uirtutibus ab
90 aliis sumere. Ego autem obto, quamuis nullim egeas et ultronee cli-
cantur putere mercedes, ut dignatio uestre benignitatis inneret nobis
in id quod possnmus et ualemus. tantum ut ob-;equio nostro ntaris, im
mo caritatc quae Deus est, perfruaris.
His igitur expletis. erant rmhi questiones de sacris diuinisque pa-
9.5 ginis, quarum mihi expositioneml cordis uestri lumen aperiret, si tamen
et nobis iuhes resplendere et diuine legis obscura reserare. Nec. si ista
que peto percepero, de illis silebo; sed uiam reseras capiende fiduciae,
cum in hac prima fronte non me confodieris stimulis uerecundie et
ignauie meae locum dederis ueniae quodque diligebas, auamlibet in-
100 merito, non iusseris reprobare; quia ignominiosum ualde uidetur ac
uile, si necdum satiatus quis caritate ab eo auem amabat inuenitur
recedere.
Obsequio autem mee seruitutis dependo iura salutis et queso pie-
tatem sanctbsime uestre potestatis ut pro ine orare digneris, quatenus
105 cotidie fluctuantem animam malis tuo intercessu lucreris et ad portum
aeterne tranquillitatis deducas, erutam a miseris et scandalis. Dulce
mihi fuit diu ad te loqui, quasi coram positus uultum uiderem tuae
faciei. Ideo nec uerbositatem cabui et temeritatem fortassis incurr. Sed
aut hoc aur aliut agere debui tantum ut, quod noluisti per .humilitatem,
110 saltim tribuas per tunill!ltuantern inprobitatem. Ecce quantum auda-
ciae dedit mid gratia uestre beniuolentiae. Et ideo, si quid in hoc displi-
cuerit, sibi inputet, que tantum amat ut timorerr:. tollat. Nam perfecta
caritas foris mittit timorem.
Speciali quoque gratia fretus speciali domino, in quo uires sancte
115 eclesic consistunt, suggero ut, quia Eusebius metropolitanus noster
decessit, habeas rnisericordiae curam et hoc filio tuo, nostro domno,
ea Lind), tetigi ea EFG 80 magno opere AB, Lind. 83 neclegenter L 11 aut hutiliter L.
om. A, aut inutiliter EFG, edd. 86 Hvthvrnologiarum e, Aethi- A 87 a om. C. 90 su-
mere] ~ereri Lind. ! ~ ~ltronete e 91_ ~tere A, putare EFG 11 ut] et e Risco 11 uestra
L . 92 uno e 94 sacns om. E 96 dmme obscura reserare legis EFG 97 que apeto L 11
perctpero e 1 capiendo B 98 istimulis B 99 ignabia mea B 103 piaetatem L 104
sanctissime et uestN C 105 a mali~ A>, in malis eEFG, Risco 106 tranquill- aeternae Ris-
co, Mad. '11 et ab scandalis EeFG, Risco, Lind. 107 ad te] a te E 108 caui G, Risco, Mcd.,
carui Lind. 109 debuit EF 110 saltim tribuas per tumultuantem om. E 111 gratie EFG
11 uestre] mi L 112 que] qui BEFG 115 eglesie A 116 misericordiae curam] misericor-
12,21-23 11 75 cf. 1 Petr. 4,10 11 81-82 cf. 1 Cor. 13,1-4 11 90-91 Hier., ep. 26,5,1;
130,16,6 11 93 cf. 1 lo. 4,16 1109-110 cf. Hier.. ep. 14,2,1 11 112-lB 1 lo. 4,18.
72
solo me resta -Y te lo suplico con el mayor encarecimiento- que me otor-
gues lo que te pido, si rio por m, al menos por el amor infundido por Dios,
por el que se nos manda conocer y darlo todo, y sin el cual todo es nada.
Si he dejado escapar algo superfluo -nunca fue mi intencin decirlo- o con
negligencia o con poca humildad o utilidad, te pido que todo lo recibas con
bondad, ine lo perdones todo y reces para que Dios todo me lo perdone.
Te 'hago saber en consecuencia que los libros de las Etimologas, que
te solicito, estn ya, aunque mutilados e incompletos, en manos de muchos.
Por eso te ruego que me enves una copia. ntegra, corregida v bien orde-
nada, no sea que. llevado por mi ansiedad, me vea obligado a tomar de
otros vicios por virtudes. Quiero, aunque no tengas necesidad de nadie y
sean sospechosos los ofrecimientos no solicitados, que vuestra bondad me
mande en lo que puedo y valgo, de modo que hagas uso de mis servicios,
ms an, que goces del amor que es Dios.
Expuesto esto, me quedan unas preguntas sobre la Sagrada Escrituru,
cuya explicacin debe hacerme vuestra luminosa inteligencia, si es que quie-
res que yo d lti7. y descubra las dificultades de la Escritura. Pero, aunque
consi~a esto que te pido, no callar respecto a mi primera peticin; allname
el catl'Jno para tomar coJ!iianza no zahirindome de entrada con los aguijo-
nes de !a vergen?..a y perdonando mi ignorancia y no rechazando aquello
que amabas aunque inmerecidamente, porque parece muy verl!;onzoso y vul-
gar aue uno se aparte del que amaba, cuando todava puede recibir ma-
yores pruebas de amor.
Con el ofrecimiento de mi pequefiez te nresento mis saludos y pido a tu
piadosa santidad que reces por m para que nor tus oraciones salves mi
alma que se debate cada dfa entre .los males y la lleves al nuerto de la eter-
na paz, arrancndola de las miserias v de las ocasiones de pecado.
Me ha sido grato hablarte durante largo tiempo, como si colocado de-
lante de ti estuviera viendo tu cara;- Por eso no he huido de la palabrera
y tal vez he incurrido en la imprudencia. Pero tena que hacer esto u otra
cosa, pRra que lo que no has querido concederme por la humildad, te lo
arranquen mis reproches intemperantes. Fjate Jo atrevido que me ha hecho
tu generosa bondad. Ella, que es capaz de amar hasta hacer desaparecer el
temor, es la causa de que en lo dicho por m pueda haber algo que te des-
agrade, porque el amor perfect echa fuera el temor.
Confiado en tu singular influencia, a ti, mi particular protector. en quien
descansa la fuerza de la santa Iglesia, te pido que, puesto aue nuestro me-
tropolitano Euo;ebio ha muerto, te apiades de nosotros v solicites de tu
73
suggetas ut illum iJJi loco preficiat, cuus doctrina et sanctitas ceteris sit
uitae forrna. Hui:lc autem filium presentem beatissimae potestati uestre
per omnia con1mendo et tam. de bis que bic suggessimus quam etiam
120 de bis que supra questi fuimus eloquio uestro per eum mlustrari m~
reamur.
di$111 L 11 tuo] tu L 1j. domillo AB, ~dd. 117 illum] utilem. AB, Risco 11 doctrine sanc:-
titllls e, sanctitatis corr. lid marg. sanctitas L 118 fotmas B 119 comendo e 120 supra]
ili Bls .Jittens L; qu supra retulimus, que supra: que5ti f. EFG 11 eloqulc:i et nestro e
VI
74
hijo, nuestro rey, que ponga. en aquel puesto a alguien cuya ciencia y san-
tidad sea modelo de vida para los .dems. Por otra parte encomiendo con
todo encarecimiento a tu beatitud a este hijo mo (el mensajero) y que
merezca ser informado a travs de l con una carta tuya tanto sobre esto
.que aqu te :lido como sobre lo que ms arriba te recrimin.
VI
75
VII
VII. 1 Domino et filio Sisebuto lsidorus e, Lind., Mad.; Domino meo et Dei seruo 8rau-
honi episcopo Isidorus ABDE; epistolam om. L; in B titulo praecedunt haec: In nomine Domini.
Incipit Iiber Ethimologiarum beatis~imi Isidoli. eclesie spalensis sedis episcopi. Prefatio totius
libri; in D luJec: In nomine Domim. lncipiunt libri Ethymologiarum Ysidori Iunioris lispa-
len.~is episcopi ad Braulionem cesaragustanum episcopum scribti; in E haec: Incipit prefatio
totius Iibri; in e epistola bis occurrit, primum post hanc praefationem: Incipiunt libri Ysidori
Iunioiis iipiensis episcopi ad Sraulioit.em cesaragus~i:ium epjscpurn scriptl, tkinde post titu-
lum iam memoratum. 2 quarundarum A 4 sicut A, edd.
VIII
VIII. 1 Braulio F. 11 episcopo om. A.- j 1 lsidorus ABG 3 Ad presens ABBFG -1 de-
praecor l. 11 ut etJ et ut Risco. 11 in ora~onibus G S in future AEF, in futuro BG, Lind.
6 domne BBF, Lind.
IX
76
VII
VUI
Con toda ansia estoy deseando ver tu rostro y ojal alguna vez Dios d
satisfaccin a este mri deseo, antes de morir. Por ahora, sin embargo, te
suplico que me encomiendes a Dios en tus oraciones, para que colrie en
esta vida mi esperanza y en la otra me conceda participar de tu felicidad.
De su propia mano: Reza por m, venerable seiior y hermano.
IX
77
10 f.cit et ualde sufficit ut aniicum tuum legas sanctum Agustinum, ut Hie-
ronimum, ut Hilarium, ut ceteros doctissimos uiros, quos <:lt Iici com
memorare Iongum est et te husui habere dubium non est. Borum te
sermo pascat, eorum sententia <e> instruant; immo isti cuneta que
queris perdoceant eisque contentos nostram paupertatulam nec in pro-
1!' patulo trabas nec inuidentium oculis nudam uidendamque exponas.
Unum quod aptum mihi, etsi non efficaciter sentio, efficere tamen
cupio, ut postulem communis Domini et redemtoris singularem et
inexaustam pietatem, ut tibi nobis, qui uitam socia felictate largiatur
et cornrnoditatem uisencti nos tribuere dignetur, quatenus os ad os lo-
20 quentes et mutuo sermone pascamur et in Domino optata tranquillitate
fruamur.
Quod ut tam cito fiat quam uolo, te quoque uicissim orare pro me
queso, sed ut puto facile hoc foret, si sanctitas tua, quando Tirassona
succedit, ad nos uenire delectaret.
25 De reliquiis uero reuerendorum Apostolorwn, quas a nobis tlagi.
tastis uobis debere mitti, fideliter narro nullius rnartirum me ita habere,.
ut que cuius sint possim scire. Preeessorwn et domnorum meorum
sententia fuit ut, quia passim aut furtim aut etiam inuito ipsi coacti
multorum caritate ex bis que abebant aut dare aut carere cogebantur,
30 cunctorum notitie, ne ullius pateret indicium tituli, tollerentur et sub
uno conclaui mitterentur. Reseruate sunt tamen ad.modum septuaginta,
que in usu habentur, nter quas eas quas queritis rninime repperiuntur.
Ad summam autem constat te oppido salutare et intentissirna mente
iterum iterumque precare ut pro nobis iubeas orare. Citatim, ut oc-
35 currit, dictaui; uacet, neclegentia si aliquid preteriui.
IX. 6-7 Hier., ep. 140,1,1 (cf. Ps. 1,2) 11 8 cf. Hier., ep. 58,1,1 11 33 Hier.,
ep. 103,2,2
78
bra con que le~:ts a tu amigo San Agustn, a San Jernimo, a San Hilarlo,
a los dems sabios, que para m sera interminable recordar y que es se-
guro que t los utilizas. Que sus palabras te sirvan de alimento y sus pen-
samientos te instruyan. Ms an, que te enseen todo lo que quieres saber
y contentndote con ellos no trates de sacar a la luz pblica mi pobre ig-
norancia n l-exngas dsnuda para que la vean los ojos de los envidiosos.
Quiero hacer lo mico que est a mi alcance, aunque estoy viendo que
no logro resultado, pedir a la piedad singular e infinita del Dios y Redentor
de todos que nos conceda tanto a ti como a m vida y salud y la suene de
vernos, para que hablando cara a cara, las ideas mutuas nos sir-Van de ali-
mento y gocemos en el Seor de la ansiada tranquilidad. Para que esto se
realice tan pronto como deseo, quiero que t por tu parte reces por m,
pero a lo que ePtiendo, esto sera fcil si tu santidad quisiera acercarse
hasta aqu, cuando viene a Tarazana.
Con relacin a las reliquias de los santos Apstoles que me has pedido
que te enve, te confieso sinceramente que se hallan de tal forma que no
puedo saber cul corresponde a ninguno. Los obispos, que me han prece-
dido, porque o el desorden o el robo o la caridad incluso les forzaba a dar
las que tenan y a quedarse sin ellas, decidieron quitar las referencias de
todas ellas, para que no quedara rastro de ningn ttulo, y ponerlas en una
habitacin cerrada. Quedan, sin embargo, unas setenta, que utilizamos, en-
tre las cuales no se encuentran las que me pides.
Para terminar me queda saludarte muy cordialmente y rogarte con toda
insistencia que reces por m.
He dictado esta carta a toda prisa, como se me ha ido ocurriendo; dis-
clpame si he mnitido algo por descuido.
79
et te meque contemplatus nihil medium DlSl lpsam dilectionem, que
est utrorumque creator, sum contuitus. Ad quem conuersus persoluere
10 grates gestiens nihil dignum potui; tantum reminiscor quia uolui;
tanto enim tantillus nequid persoluere munus. Ipse enim tuam excitauit
conscientiam, ut in me se preberet sollicita. Quocirca, si deuite illi
inexplicabiles sunt gratie, in te eas conuertens, queso ut expleant officia
et redibitionis et deuotionis.
15 Nam quibus te questus es angusts coartari, dem ipsis et quasi e
uestigio porrectis fateor me angeri et mecummet causari cur tanto
distent interuallo, quorum est una dilectio et habent quibus carere
cupiant et careant quos habere cupiant. Sed rursus uideo non hic csse
patriam piorurn et ideo esse discretos in regione mortalium, ut sint
20 concreti in terra uiuorum. Nam sufficiat peregrinis indisruptum habere
uinculum caritatis ac per hoc consolari in eo et mente seruire legi illius
qui uere caritas est, carne autem a caris abiungi, ut sit carentibus caris
ipsa caritas dulcis, per quam absentium memoria dulcescit. Tu autem,
si uehernenter amares, moras IUIIlpCres, iter arriperes, ad me uenires
25 et non obsistcret longitudo, non qualibet necessitatis occasio. Sed quasi
quibusdam calcaribus promobe t <e> stimulisque confodi animum et
suscita in eo uim amoris ignemque dilectionis, ut ardeat et aqua multa
extingu non queat. Corsum ista locutus? Uidelicet, qua uenisti Tiras-
sona et pene sepe moraris et nos uidere contemnis. Agnosce culpam, si
31) uis ut tibi ignoscam et indagine studioso da oportunitatem qua debeas
prima post Pascha te nobis ex[i]hibere.
Ego uero saluto in Domino Ihesu Cristo rnultimodo affectu et mul-
tiplici ueneratione, multifarieque et oppido petens ut me creatori meo
promtissim.a oratione tua commendes. Cristi autem Dei nostri omnipo-
35 tentia que in te augeat et auctam perficiat et perfectam conseruet suam
gratiam.
Direxisti nobis quod in Sacramento offertur corporis Cristi. Remi-
simus uobis quod in eiusdem Domini misterio sanguinem prefigurat,
uini metra tdelicet duo. Direximus et metrum olei et modium olibae
40 in gemino caritatis precepto; aliud nimirum quo Dei et aliud quo pro-
ximi dilectio signatur. Damascinae modium unum, de quo non inuenio
quod dicani, nisi forsitan id, quod nato Domino uirtus ciuitatis illius,
unde hoc genus pomi ortum est, offerenda promittitur, hoc est aurum,
quod a Magis oblatum sanctum refert euangelium.
. X. 17-18 cf. Hier., ep. 118,2,~ i j 22 cf. 1 lo. 4,8 lj 27-28 cf. Cant. 8,7 jj 28
H1er., ~p. 69,2,1; 79,10,1 ( cf. ett.am 10,2,1; 16,1,1; 58,4,1)
80
me hizo despertar, dej todo de lado y pensando en ti y en m no permit
que se interpusiera otra idea que la del amor, que es el Creador de ambos.
Dirigindome hacia El con ei deseo de darle las gracias no pude hacerlo
como convena; slo recuerdo que se fue mi deseo, pero uno tan insigni.fi..
cante como yo .es Jn<:;apaz de cumplir con quien es tan grande. El, sin duda,
clespert en if ia buena disposicin de mostrarte solcito conmigo. Por ello
si no soy capaz de darle las gracias que merece, dirigindolas hacia ti quiero
que satisfagan mi deber de corresponderte y de amarte.
Los apuros que me dices ests pasando, esos mismos y como si me si
guieran los pasos te confieso que me atormentan y a veces me pregunto
por qu estn tan alejados los que se aman y tienen a su lado a aquellos
de quienes les gustara estar alejados y, en cambio, estn lejos de aquellos
a quienes querran tener al lado. Pero en seguida veo que no est aqu la
patria de los justos y que estn separados aqu para estar reunidos en la
mansin de los bienaventurados, porque debe bastar a los que somos pere-
grinos mantener sin romper el vnculo del amor y por l consolamos y servir
a la ley de Aquel que es el Amor de verdad, y, en cambio, estamos separados
corporalmente de quienes nos son queridos, para que estando apartados de
aquellos a quienes amamos-, tengamos el consuelo del amor, por el que el
recuerdo de los ausentes se hace dulce.
T, por tu parte, si me amaras de verdad, no tardaras en tomar el ca-
mino y vendras hasta aqu, y ni la distancia ni ningn otro pretexto te lo
impedira. Espolea tu nimo y aguijonalo y enciende en l la chispa del
amor y el fuego del cario para que arda y por mucha agua que se le
eche no pueda apagarse. Que por qu he dicho esto? Porque has estado en
Tarazana y con frecuencia te detienes en ella y desdeas verme. Reconoce
tu culpa, si quie!es que te perdone, y tras un clculo bien estudiado, dame
la satisfaccin de presentarte aqu el-da despus de Pascua.
Por mi parte te saludo con todo afecto y con toda veneracin, rogn-
dote de todos modos y con todo encarecimiento que me encomiendes a mi
Creador en tus eficaces oraciones. Que la omnipontencia de Cristo, nuestro
Dios, acreciente en ti su gracia y acrecentndola la perfeccione y perfeccio-
nndola la conserve.
Me has enviado lo que se ofrece en el sacramento de la Eucarista (del
Cuerpo de Cristo). Te envo lo que en el mismo sacramento representa a la
sangre, es decir, dos medidas de vino. Te envo tambin una medida de
aceite y un modio de aceitunas, segn el doble mandamjento del amor; en
lo primero va representado el amor a Dios, en lo segundo, al prjimo. Ade-
ms, un modio de ciruelas de Damasco, de las que no s qu decirte si no es
que, cu.':lndo naci el nio Dios, le fue enviada como ofrenda la riqueza de
la ciudad de que procede esta clase de fruta, es decir, el oro que el Evan-
gelio cuenta le ofrecieron los Reyes Magos.
81
XI
XI. 1 Taio (s. u.) L 3 add. Risco 4 moberes scripsi: -ris L (mouereris edd.) 5 con-
uerteres Risco: -ris L 6 ioci cdd. 18 reprehensione edd. 23 acsi] etsi edd. 24 ipsum
edd. 28 fenum Risco: ferru L 30 riel. Risco 11 -le dextra spargimus (alt. manu in ra-
------------
XI. 3 Hier,, ep. 108,24,3 ( cf. M.t. 14,31) 11 8-9 cf. Phaedr. 1,3-4 1! 12 cf.
1 Cor. 11,3 11 21 cf. Ovid., Fast. 2,248 11 26-29 Hier., ep. 50,5,2 (26 Persio "1,115 11
27-28 Iuv. Sat. 1..15 11 28-29 Hora t., Sat. 1,4,34) 11 30-31 cf. Hier.. ep. 50,.5,5
82
XI
83
35 uire et te non amittere, omittimus cuneta nec aliquod risui dignum
inserimus, ne habeat ingratos fabula nostra iocos secunquni Ouidium.
ac secundum Appium caninam uideamur exercere facundiain. Sed, ut
dixi, sprctis his, officii nostri functionem exsequentes et Magistri Do-
mini Cristi humilitatem tenentes magis uolumus sequi eum, qui ayt:
40 'Dorsum meum posui ad flagella et maxillas meas ad palmas.' 'Qui cum
malediceretur, non remaledicebat, cum pateretur non com.minabatur.'
Quocirca et nos, dilectissime, spernamus illa et hec tam dulcia sequa-
mur exempla; abiciamus mcores, que ueniunt per diuersas suspiciones.
Nam scit Dominus aliqua, que litteris tuis mihi scripsisti, me nec
45 suspicasse nec eo sensu dictasse, quo te uideo illa intellexisse; aliqua
autem, data uenia, non satis uideo tibi patuisse, nam: alia te mihi, non
illa respondisse. Sed, quia seu error seu suspicio ab inimico nobis in-
geritur, communiter eum reicientes simus in Cristo et in unanimitate
dilcctionis permanentes, hoc est quod magis magisque opto.
50 Ceterum, si Deo meo placuerit, ibi iba et quecumque non secus
quarn uolui dixi, puto me a te cito ueniam consequi. Interim tu spre-
uisti caritatem in tantum ut indignatione motus petitioni tue effectum
ipse tribueres. Ego autem non solum iniuriis tuis non moueor sed
blande que &cripsisti recipio et tibi, si quod offendi, ueniam. peto ac ut
55 me magis magisque diligas opto, memor quia cristiani sumus et dispen
dia animarum nostrarum pertimescere, non amare debemus.
Ecce si ante tibi fuit motus, modo sit modus; et cui potius placent
uina quam uerba, caueat uina ne eum offendant uerba. En dum orcium
fingere uolo, ut ait Terentius, amforam finxit manus. Nam breuem
60 scedulam scribere cogitaueram, sed pene prolixa euasit epistola; tu
uero pro epstola testamentum direxisti quod forte, nisi post mortem
tuam, firmetur, nam modo legitime reseratum nop; est.
Uale, dilectissime, et mki a caritate diligende, et da ueniam quia,
dum de amare tuo presumo, etiam superflue tibi scribo.
sura) L 35 risu edd 43 que] qui. edd. 58 urceum Risco, orcewn Mad. 62 reseratum
Risco. resar- L
(Virg., .tten. 12,50-51) 11 36 Ovid., Fast. 3,738 11 37 cf. Hier., ep. 125,16,2; 134,1,1;
144,3,1 t Quin~. Iust. 9rat. 12,9,9) !1 39-41 llier., ep. 50,5,2 ( 40 ls. 50,6 11 4041
1 Petr. 2,23) i 158-59 H1er., ep. 107,3,1 (Horat., Ars poet. 21-22) 11 59-60 ct. IDer.,
ep. 104,6,3 11 61-62 cf. Isid., Etym. 5,24,2 (Hebr. 9,16)
84
quiero ser servidor del amor y no perderte, lo dejo todo y no incluyo nada
que pueda provocar la risa, para que mis palabras no contengan bromas
desagradables, como dice Ovidio, ni parezca, como Apio dice, que ejercito
la facundia canina, sino que, como antes he dicho, dejando de lado esto,
cumpliendo con mi deber y procurando mantener la humildad de Cristo,
nuestro .Maestro; prefiero seguir a Aquel que dice: Ofrec mis espaldas a
los latiga7mi y mis mejillas a las bofetadas; que, cuando t:ra insultado, no
contestaba con insultos; cuando sufra, no amenazaba. Por ello, querid-
simo, tambin nosotros debemos apartarnos de aqullos y seguir estos tan
dulces ejemplos; echemos lejos de nosotros los rencores que provienen de
sospechas de diversa ndole. Pues, bien sabe Dios, que de algunas cosas
que me has escrito en tu carta yo no tena ni la ms leve sospecha, ni las
dict n el sentido con que veo que t las has interpretado; otras, sin que
te ofendas, veo que no te han resultado suficientemente claras, porque me
has respondido a cuestiones distintas de las que yo te expona. Pero, como
el enemigo ha sembrado entre nosotros el error y la sospecha, rechacm.oslo
los dos por Cristo y sigamos querindonos con iguales sentimientos; esto
es lo que cada vez deseo ms.
Por lo dems, si Dios quiere, ir ah y de todo lo que he dicho de dis-
tinto niodo a como fue mi intencin espero conseguir de ti el perdn en se-
guida. Entre tanto t has despreciado el afecto que te tengo, hasta tal punto
que excitado por tu indignacin lograste que se cumpliera tu splica. Por
mi parte, no slo no me alteran tus ofensas, sino que acepto apaciblemente
cuanto me has escrito, y si te he ofendido en algo te pido perdn y deseo
qut:: cada vez me quieras ms, pensando que somos cristianos y debemos
temer y no buscar la perdicin de nuestras almas.
En fin, si antes te alteraste, ahora modrate, y quien siente ms agrado
en el vino que en las paJabras, huya del vino para que las palabras no le
ofendan. He aqu que queriendo hacei-un cntaro, como dice Terencio, me
ha salido un nfora, porque pens enviarte una breve esquela, pero me
ha resultado una carta casi larga; t, en cambio, me has enviadb en vt,z
de carta 1m testamento, que tal vez tenga validez, pero despus de tu muer-
te, porque ahora ha sido abierto ilegalmente.
Adis, queridsimo y merecedor de mi amor, y perdname de, por estar
seguro del tuyo, escribirte incluso intilmente.
85
XII
XII. 3 inter (-ter s. u.) L 4 libuerit edd. 8 qua: corr. que L 12 deleui 14 a
(s. u.) L 27 his = is 31 inuidiae. Verumtamen edd. 34 scienter (s- s. u.) L 36 nac-
tis Riico
XIL 6-9 cf. Hier., ep. 112,1,2; 118,1,2 11 9-13 cf. Hier., ep. 134,1,1; 144,3,1
11 23-24 cf. Hier., ep. 133,13,2 j 1 25-26 Hier., ep. 53,2,2 11 29 1 Cor. 7,29 11 29-31
<i. 1 Cor. 8,1
86
XII
87
XIII
Xill. 1 Domino edd. 6 del. Risco 11 paenitentia ed,f. 12 id] eo Risco 13 tran
quillitatem (i prim. s. u.) L 15 in hac uita Mad. 17 addidi (postea autem edd.) 21 te
om. edd. 26 uibere in Cristo (ad marg. infr.) L; in Christo Iesu add. edd. 1\ patientur edd.
29 malignorum Mad. 32 oues .>m. Mad. 36 etsi edd. 42 et om. Mad. 1 id] eo Risc..G
XIIl. 2040 Leo Magn., ep. 167 proem. (PL, 54, 1200 ss.) [25 Rom. 5,3 11
88
.XIII
89
resistendo sed oremus cum Apostolo, ut faciat Deus cum temtatione
prouentum, ut sustinere possimus, cum et forttudo nostra et consilium
40 sit Cristus, sine quo nihil possumus et cum quo cuneta possumus ..
Ecce uerbosus sum, dum ad interroganda respondere cupio. Sed!,
ut et de id quod premisi aliqua diCam, melius ipse, domine, nosti in-
uitys nemincm debere preponi, ne aut contemnatur aut odiatur et Iiant
minus religiosi subditi, dum student uacare contentioni, qua qui sus-
45 cipiunt quem nolunt, non ei, ut debent, obediunt et oritur per inobedien-
tiam scandalum et amittitur propositum. Sed hec omnia temperare
est prudentie uestre et illis dulcedinem caritatis afferre et futura in
spe Dei ponere, ut ipsi ut placet debeat ordinare, qualiter et uos quietam
uitam peragere et illi possint temporibus uestris deuotissime Deo ser-
50 uire. Nam non possunt habere obedientiam, si fuerint prouocati ad con-
tumaciam ct erit calamJ.tas detestanda si, cum futuris prouidere uolu-
mus, in prcsentibus subiectionis ordinem perturbemus.
Ea uero que mihi direxistis, omnia suscepi, pro omnibus gratias egi
et adhuc agere non cessaui. Sed Cristum Deum deprecar qui uitam et
.55 culmen beatitudinis uestre pro meo remedio et intercessione aput Deurn
sua et conserbet et perornet clementia, qua me ego inparem senta
respondere meritum ad tanta beneficia.
Interea precor ut ores pro me tuo seruo; nam nec a nobis uacant
temtationes et diuersis aftligimur malis. Unde queso ut orationis tue
60 ope me fulceas, ne naufragio conlisum condoleas.
43 inuitys \prim. -tus) L 47 iiiis (prim. illius cum u erasa) L 48 debeat] debite Risco
55 Dominum Risco 59 affligimus Mad. 60 fulcias edd.
25-26 2 Tim. 3,12 11 38-39 Leo Magn., ep. 3,4 (PL 54, 610), cf. 1 Cor. 10,13 11 40
lo. 15,5; Phil. 4,13]
XIV
XIV. l et (s. u.) L 3 conparar~ po~sitis (ad marg. infr.) L 6 perspicitis edf. 9 ip-
90
por el contrario, recemos con el Apstol para que Dios disponga el xito
de la J)meba y podamos resstir, pues Cristo es nuestra fortaleza y nuestra
sabidura; sin El nada podemos y con El lo podemos todo.
Fjate, que por querer responder a tus preguntas, abuso de palabrera.
Pero, por decirte algo rrvis sobre lo que a.ntes apunt, t sabes mejor, se-
or, qu.! no se debe "poner al frente de tus monjes a quien no quieren, para
que no lo desprecien o lo odien y se vuelvan menos piadosos en su es-
fuerzo por entregarse a la oposicin, porque los obligados a aceptar a quien
no quieren, no le obedecen como deben y as surge con la desobediencia el
escndalo y se pierde la lnea de conducta monacal.
Pero a tu prudencia corresponde moderar todo esto, ofrecerles la dul-
zura de la caridad y dejar el futuro en manos de Dios, de suerte que dis-
ponga segn su voluntad, para que t puedas vivir una vida tranquila y
ellos puedan durante tu mandato servir a Dios con la mayor entrega. Por-
que no podrn mantener la obediencia, si son provocados a la indisciplina
y surgir una lamentable situacin si, por querer remediar el futuro, des-
truimos en el presente la obediencia establecida.
Respecto a Jos regalos que me enviaste, los he recibido todos; por to-
dos he dado gracias a Dios y contino dndoselas. Pero pido a Cristo, nues-
tro Dios, que con su clemencia conserve y acreciente la vida brillante de
tu beatitud, para que me ayudes y seas mi intercesor ante Dios, porque yo
me veo incapaz para corresponder como se debe a bondades tan grandes.
Entre tanto te pido que reces por m, tu siervo, pues no me veo libre
de tentaciones y muchos males me afligen. Por eso te ruego que me apoyes
con tus oraciones, para que no tengas que Ilorarme estrellado en un nau-
fragio.
XIV
91
Tu autem, domine. more tuo ea que obtime nosti a nobis petis scire,
ut, dum huntilitatem tuam insinuas, nostram nescientiam probas. Set
queso ut, si quid in hoc neclegenter dixero, ad te respiciat causa, quia
ultra iubes querere quam dedisti et magis uis exigere quaril informasti.
15 . Consulis enim utrum sexta feria Pasee per lectiones singulas Amen
respond debeat uel consueto modo decantari Gloria, quod neque aput
nos fit, neque ubicumque fieri uidimus, nec aput prestantissime memorie
. donmum mcum Isidorum, deDique nec Toleto quidem uei Gerunda.
Rome autem, ut aiunt, nullum eo die celebratur officium, credo equidem
20 quod non alia causa nisi ut passionis Domini semper innouetur memoria
et tnstitie uere anime in corpore eius ipsius temporis significatione
monstre < n > tur, aut forte, ut Apostolorum pt-rturbatio eadem die, d-.
serto officio, ostendatur; immo, quia forte eglesia ab ea die in Petro
sumens exordium a merore initium cepit, ut gaudium in resurrectione
25 metat ; an, qua omnis cristianus ad instar Cristi pie in hac uita degens
per uarias peruenit ad regnum Dei tribulationes, ideo hec admonitio
tristitiarurn rediuiba anni conuersione in Cristo nobis significatur, ut
Cristus procul dubio imitetur. Sed et ob hoc mici uidetur illius noctis
instituta mestitia et ut ab eglesia que aduc in hoc mundo uisibilis est,
30 ea, que corporaliter in Cristo gesta sunt, uisibili.ter impleantur. Nam
sicut resurrectio Domini simpla in letitia, ita nostra dupla et in pre-
sent scilicet et in futuro seculo significatur in Pasea. et ideo necesse
est ut illa die premittatur m.eror, quasi presents uite forma, et sumatur
gaudium in redemtoris nostri resurrectione gloriosa.
35 Ecce que sensi, citatim, ut occurrit, quanta potui breuitate suggessi.
Uestrum est inde, si quid melius probaueritis, eligere adque, si qua of-
fend.erint, uestro iudicio aut corrigi aut alll!Putari.
De uestiendo autem altari seu uela mittenda hoc usus abet egle-
siarum, ut iam declinante in uesperam die crnetur eclesia et lumen
40 uerum ab infers resurgens cum adparatu suscipiatur quo et iile uir-
gines, qui lampades suas coabtauerunt, in resurrectionis ilaritate sponsi
prestolarunt aduentum. Unde ipsa nocte eo usque celebrantur festa,
quoadusque nox transeat media, qua ora et nos credimus resurrecturos
et Dominum uibos et mortuos iudicaturum; hoc enim sequetur in
45 membris quod precessit in capite.
De cetero obsequia seruitutis mee deuotus dependo et me in uite
uius tempestate fluctuantem salband.um tuis orationibus committo, si
forte respiciat Dominus de celis et mici ignoscat et his, quibus indigni
presidemus, misericordiam concedat.
sum edd. 10 nobis om. Mad. 11 addidi (retroscribere edd.) 12 ut] et edd. 16 respon-
deri edd. 21 tristilia uera edd. 22 addidi 24 coepit Mad. 25 metat. An edd. 30 uisi
biliter (ui- s. u.) L 37 corrigere aut amputare Risco ,40 resurgens (ad marg.) L 1l quo
scripsi: qui L (quia edd.) 41 qui] quae edd. 11 ilaritate] claritate Risco
XIV. 25-26 cf. Act. 14,21 11 35 Leo Magn., ep. 3,4; 16,2 (PL 54, 609; G97)
11 4041 Cf. Mt. 25,1 ss. 11 42-45 cf. Isid., Etym. 6,17,12 ( 44 Cf. 2 Tim, 4,1)
92
Por tu parte, seor, conforme a tu costumbre quieres saber por m lo
que conoces muy bien, de modo que pones a prueba mi ignorancia mien-
tras. dejas traslucir tu hurnildad. Pero, por favor, si en relacin con tu con-
sulta digo algo que no sea correcto, la culpa ser tuya, porque pretendes
saber por m ms de lo que me enseaste y quieres exigirme ms cie lo
que me has instruido.
Me consultas, en efecto, si el viernes de Pascua (santo) debe respon-
derse Amn a cada lectura de un pasaje de la Escritura y cantarse el Gloria
segn la costumbre. Esto no se hace entre .nosotros, ni lo he visto en nin-
guna parte, ni lo haca mi seor Isidoro de feliz memoria; tampoco se hace
en Toledo ni en Gerona. En Roma, segn dicen, ese da no se celebra nin-
gn oficio, en mi opinin, con el solo objeto de que se renueve siempre el
recuerdo de la pasin del Seor y se patenticen simblicamente en este
tiempo las tristezas verdaderas del alma; o quiz para que con el aba.TJ.-
dono de los oficios quede manifiesta la turbacin de los Apstoles en ese
da; otra razn todava, porque la Iglesia, que se inici ese da en Pedro.
empez en la tristeza para luego cosechar el gozo en la resurreccin; o
quiz, como todo cristiano que vive santamente en esta vida, a ejemplo de
Cristo, llega al reino de ~ios a travs de las tribulaciones, este recuerdo de
las tristezas renovadas en la conmemoracin de cada ao se nos patentiza
simblicamente en Cristo para que con decisin imitemos a Cristo. Pero
adems de esta razn, me parece que la tristeza de aquella noche ha sido
instituida para que la Iglesia, que todava es visible en este mundo, realice
visiblemente en s lo que realmente se llev a cabo en Cristo. Porque as
como la resurreccin del Seor est simbolizada en la alegra de la Pascua
como una, la nuestra lo est doblemente, es decir, en esta vida y en la otra,
y por eso es necesario despojarse ese da de la tristeza, como imagen de
esta vida, y revestirse de alegra por la gloriosa resurreccin de nuestro Re-
dentor. --- -
Ah tienes expuesto mi pensamiento a toda prisa, segn se me ha ido
ocurriendo y con la mayor concisin que he podido. A tu buen juicio co-
rresponde elegir lo que de l mejor te parezca y si algo no te gusta, o bien
corregirlo o supriiDlirlo.
Sobre el modo de cubrir el altar y de poner el velo, la costumbre :de
las iglesias es que al atardecer se adorne ]a iglesia y que la luz verdadera
(Cristo), que surge de los infiernos, sea recibida con la pompa con que las
vrgenes que prepararon sus lmparas esperaron la llegada del esposo, en la
alegra de la resurreccin. De ah qtie esa tarde se celebra la fiesta hasta
que pasa la media noche, hora en la que, segn nuestra creencia, nosotros
tambin resucitarelli.os y el Seor juzgar a los vivos y a los muertos, por-
que en los miembros se realizar lo que sucedi en la Cabeza.
Por lo dems te ofrezco afectuosamente mis humildes respetos y me en-
comiendo a tus oraciones, para que me salves del agitado oleaje de esta
vida, por si el Seor degde el cielo me dirige una mirada propicia y me
perdona y es misericordioso con los que sin mrito gobierno.
93
XV
X\1. 1 add. Risco 3 add. Risco 11 procellas edd. 8 nos om. Mad. 12 addidi (uici-
niis edd.) 19 in illo edd. 11 uinbus. Quoniam edd. 21 regione beata edd. 25 dissimulare
edd. 26 una sententia? Pius ... edd. 3G et gaudeamus (ad marg. infr.) L 32 quam] cum
XV. 9-10 Hicr., ep. 3,3,2: 60,2,1 ( cf. 1 Thes. 4,13) 11 11-12 Hier., ep. 60,7,2
(cf. Phil 2,25-2!1) 11 16-18 Hier., ep. 60,2,2 11 19-20 cf. Prov. 17,15; lo. 6,40 11 20
Rom. 5,5 11 22-23 Jlier., ep. 39,2,1 11 24-25 Hier., ep. 60,13,3; 22,35,3 11 3C Hier.,
ep. 60,14,3 11 33-34 Iac. 2,13 [d. August., Perfect. iust. 34 (CSEL 42 p. 35)] ll
94
xv
95
Hac spe animemur, hoc affectu illi seruiamus, et in inuicem in
illo et affectum dilectionis et rem.edium consolationis ~beamus. Te
autem quam maxime, domina filia germana, exortans precor ut non
solum tibi sed omnibus, quibus recessus tanti uiri m.erorem adtulit,
40 tam prudenter modum consolationis adhibeas, ut illum expectare uidea-
mini, non amisisse; nec doleatis quod tali tutore carueritis, sed gau-
deatis quod talero habueritis.
De cetero orones pari affectu saluto; orones pari suppHcatione d>
poseo ut et pro me oretis et tristitiam, que accidit, equanimitate ternr
45 peretis. Non sum ignaros quantum uobis adtulerit Iamentum huius
nuntii malum.
Mad. lldistryctionis (prim. distructionis) L 34 iudicium edd. 11 add. IUsco (signum lacunae
in) L 39 moerorem Risco: memorem L
40-41 Hier., ep. 60,14,6; 79,1,3; 123,10,3 11 41-42 Hicr., ep. 60,7.3; 108,1,2
XVI
XVI. 1 Dominae... filiae Apicellac edd. 3 codex edtl. 7 qui] quae edd. 9 Holophn--
nes edd. 11 praecessit, ut oenedictionem (add. ut edd.) 10 fideique (i alt. s. u.) L 11 tuae
(11 s. u.) L
XVI. 6 cf. Tob. 2,11 11 7-8 ludith 10,3 11 9 ibid. 13,10 11 10.11 ibid. 15,10
96
Animmonos con esta esperanza, sirvmosle con estos sentimientos, y
entre nosotros mantengamos por El los vnculos del amor y el remedio del
c-ansuelo. A ti, sobre todo, mi seora, hija y hermana, exhortndote con el
mayor encarecimiento te pido que no slo trates de consolarte a ti misma,
sino a .todos los.. q\le_ha entristecido la muerte de un hombre tan bueno y
hazlo con tai serenidad qu~ d la impresin de que lo estis esperando y
no de haberlo perdido, y no tengis pena por haber perdiido a un protector
como l era, sino ms bien alegraos de haberlo posedo.
Por lo dems, a todos os saludo con igual afecto, a todos os suplico que
recis por ni y serenamente pongis tnnino a la tristeza que nos ha cado.
No se me oculta cuntos lamentos os ha trado esta desgraciada noticia.
XVI
Aunque este manuscrito fue copiado para otro, sin embargo, como no
puedo negarme a tu peticin, te lo envo a ti. Creo, en efecto, que ha sido
vol1mtad de Dios el que, estando destinado a otro, te lo haya regalado a ti.
Tienes en l la historia de Tobas, cuya prdida de la vista consuele tu es-
pritu por la prd!ida de tu marido. Tienes tambin la historia de Judit, que
con su viudedad engalanada ensee a tu viudedad a estar adornada de vir-
tudes y a tener mortificado en tu cuerpo a quien representa como mode-
lo Holofemes.
Que logres la prosperidad de tu familia y la gloria de tu fidelidad, y que
tu nombre y tu recuerdo sea por siempre bendito entre tus descendientes.
Adis en el Seor y sin olvidarme dgnate rezar por m.
97
XVII
XVII. 1 cf. Rier., ep. 104,2,2 11 16 Hier., ep. 7,6,3; 46,1,1 1J 16-17 1 Cor.
13,5 11 19-20 Concilios de Braga I c.8 y de Braga II c.24 ( edic. VIves pp. 72 ss.
y 93)
98
XVII
S muy bien que he obrado contra las disposiciones de los padres y las
prescripciones de los cnones al consagrar subdicono y dicono al monje
del monasterio de vuestra jurisdiccin, porque, aunque la Iglesia de Cristo,
difundida por todo el orbe de la tierra, sea una en la universalidad catlica,
sin embargo, como est basada y gobernada por los obispos que la rigen,
se n1antiene dividida en los derechos y una en la indisolubilidad de la fe,
y por tanto me doy cuenta de que he transgredido los cnones. Por eso me
he cuidado de exponer esto al comienzo de esta carta para, confesando mi
error, conseguir ms fcilmente tu perdn. Pues, cuando pienso en esto
mismo que, aunque la organizacin de las iglesias est muy repartida por
la diversidad de los obispos, sin embargo, la Iglesia es una sola efectiva-
mente, me conforta la esperanza de la caridad, la cual me impuls a per-
mitirme rlerechos que te pertenecen y a dejar de lado las reglas de los
cnones. Porque la caridad, como dice uno de los padres, no sabe de orden
y el Apstol aade: La caridad no busca lo que es suyo. As, cuando yo
me arrogu tus derechos, no busqu los mos, cosa que creo tambin haces
t, si es que llegas a perdonar a ste. Por eso, he ordenado a ste tu siervo,
no sin antes haber tomado testigos e informes sobre su vida. Por consi-
guiente, te pido que nos perdones tanto a m como a l, de modo que si la
gran distancia que nos separa me pone a salvo de tu castigo, al menos pon-
gas de manifiesto tu bondad perdonando por m a ste, que tienes junto a
ti, con caridad y generosidad. Si logro esto, te ruego permitas que ste con-
serve los grados recibidos de m, mejor dicho por manos de ini debilidad, y
que reces sin cesar a Cristo nuestro Seor por mi miserable insignificancia
para que no slo sepa que me has perdonado, sino que tenga pruebas se.
guras de que con el apoyo de tus oraciones Dios me ayuda en esta vida
mortal.
Saludando a tu beatitud con respetuosa humildad y con la ms fiel su-
misin, te pido que, cuaudo tengas ocasin, me des noticias en una carta.
Esto lo hago extensivo tambin al presbtero y abad Ayulfo
XVIII
XVIII, 5 loqui, Ecce edd. 11 uenit cdd. 8 miseriae Mad. 15 contabesco. Id est Mad.
11 domini Risco 17 nostris : nisiS L 25 replicare] refricare Risco 26 tantum1 taJnen
XVIII. 4-5 cf. Greg. Magn., In Evang. Homil., 33,1 (PL 81,1239) 11 ~7 cf.
Hier., ep. 118,2,1 (Amos 5,19)
100
XVIII
lOl
ditatione et per te consolentur sorores cetere, simulque dignamini orare
40 ut mihi per orationis uestre presidia dirigat omniptentia diuina inter
uite presents naufragia uariaque .discrimina pietatis sue suffragia, qua-
tenus merear uestro interuentu omnipotentis uobiscum potire presenta
in eterna uita.
Saluto omnes, qui tecum Cristi Domini mancipantur serui1io; teque
45 pre ceteris singulari pietate salutans pet ut, sicut illius circa me
boni studii persenseras dilectionem, ita tuum in me conferas sanctum
an:iorem. Nihil enim extraneum facis, si me diligis, cuius et qualitatem
nosti ments et quem consortem abes sanguinis. Explicit.
Mad. 30 add. Ri5CI 42 potiri Risco 45 peto Risco: puto l. 46 boni] doni Mad.
XIX
XIX. 2 consolatore alter., edd. 5 quotquot edd. 6 succidat] occidat Risco 13 uo-
cem] fidem Mad. 11 fidi simus] fide scimus Risco 15 descendet Risco: -dit L 23 disso-
XIX. 2-3 cf. Hier., ep. 39,2,1 11 7-8 cf. Cypr., ep. ad Turasium (CSEL
III, 3 p. 281) 11 9-10 cf. Hier., ep. 60,2,1 et Cypr., ep. ad Turasium (CSEl. 111,
3 p. 279) J! 10-11 lo. l J ,11 i 1 1t cf. Hier., ep. 3,3,2 ( 1 Thes. 4,12) 11 13 cf. lo.
11,26 11 14-16 1 Thes. 4,15 1! !7 Hier., ep. 75,1,3 11 20.26 cf. Hier., ep. 60,2,2;
102
Sagractas Escrituras y por ti sean consoladas las dems hermanas; al mis
~ tiempo rezad de modo que por vuestras oraciones Dios omnipotente
me enve el auxilio de Gu bondad en medio de los peligros y calamidades
1e esta vida, para que por vuestra mediacin pueda gozar con vosotras de
la presencia de Dios en la vida eterna.
Salud:o a torlas Jas qe contigo estn consagradas al servicio de Cristo
nuestro Seor y a ti, saludndote con especial afecto, antes que a las otras
te pido que as <"omo adivinaste las simpatas y predileccin de ella por m,
de igual modo me concedas tu santo amor. Nada extrao hars si me
amas, pues conoces mi modo de pensar y llevas mi misma sangre.
XIX
103
Iam, iam confracte sunt uires tue; iam contritum est impium iugu.m
25 tuum ab iHo qui tibi per Osee rigidus minabatur '0 mors, ero morsus
tuus !' Unde per Apostolum insultamus 'Ubi est, mors, uictoria tua? Ubi
est, mors, aculeus tuus?' Ipse, qui te uicit, nos redemit, qui animam suam
dilectam tradidit in manus impiorum. ut ex impiis faceret sibi dilectos.
Longum quidem est et multum que ad consolationem conmunem
30 de diu.nis scripturis debeant replicari. Sed sufficiat nobis spes resurrec-
tionis et oculorum nostrorum directio ad gloriam nostri Redemtoris,
in quo nos per fidem iam resurrexisse putamus, dicente Apostolo 'Si
Pnirr> mortui sumus cum Cristo, credimus qua simul etiam uiuimus
cum ipso'. Unde queso uos ut et uosmetipsas ut cristiane, ut sapientes,
35 ut fortes consolemini et las orfanas uestras lamentis interire non pa-
tiamini. Nam sapienti Iuctus sufficit septem diebus ad instar uidelicet
presents mundi, qui in hoc numero cotidie currit.
Quapropter consolamini in Domino et in omnipotentia. uirtutis eius
qui et orfanos et uiduas suscipit et omnes sua gratia regit, facit iudi-
40 cium pupillo et uidue, humilem et pauperem iustificat, ne uidearnini in
hominem spem et non in Deum habuisse.
Nobi quippe quod uos in illo dignitatis amisse recordatio cruciet;
altera enim prolem, altera amisit coniugem. Sed et nos ipsi amicum.
Sed quid agimus uel facimus, qua omnis caro fenum, et onmis gloria
45 mundi uelut flos feni? Si creatoris nostri, immo qua ipsius hec est uo-
Jumtas, unde Apostolus dicit 'Ortus est sol cum ardore et arefecit
fenum et flos eius decidit', debet nobis eius uolumtas esse cara, quam
et rennuere nefas et non amplecti impium est, cum procul dubio non
quod nobis sed quod ipsi placet et inmutabile et firmum duret. Non
SO enim sumus nostri, sed eius qui nos redemit: ex cuius uolumtate uo-
lumtas semper nostra pendere debet. Ob hoc et in orationem dicimus
'Fat uolumtas tua'.
Qu'amobrem necesse est ut cum Job in funere dicamus 'Dominus
dedit, Dominus abstulit, sit nomen Domini benedictum'. Dicamus hoc
SS cum Iob hic, ne dissimiles in causa presenti ab eo inueniamur illic.
Iam autem finem sermoni faciam, ne tedium legenti ingeram. Quod
superest uero, oro omnipotentem Dominum qui uobis tribuat et con-
solationis medellam et uite tutelam, et mihi per uestra scripta meroris
uestri releuationem ostendat. Ermenfredum nunc ad me remitt <it >e,
60 ut uiso me ad uos debeat redire. Explicit.
das (dis- s. u.) L 24 est (s. u.) L 25 Oseae edd. 11 morsus tuus} mors tua Risco 28
imp Mad. 46 Apostolus Risco: -los L SO ctus) eius Mad. 51 oratione edd. 59 add.
Risco 60 Explicit (add. al. man.} L
75,1,2; 60,13,1 (25 Os. 13.141 11 26-27 1 Cor. 15,55 11 32-34 Rom. 6,8 11 36 Eccli.
22,13 11 39 Ps. 145,9 11 39-4{1 Deut. 10-18 11 40 Ps. 81,3/l 4445 1 Petr. 1,24; ls.
40,6 ( cf. Hier., ep. 60,13,1 : 79,6,1) 11 4647 lac. 1,11 1 52 Mt. 6,10 11 53-54 Iob
1,21 11 56 cf. Hier., ep. 125,15,2
104
y junta el amor! Ya tu fuerza ha sidb quebrantada! Ya ha destruido tus
malditas cadenas Aquel que te anwnazaba, severo, por Oseas: i Oh muerte,
yo ser .tu aguijn! Por tanto, con el Apstol exultamos de gozo: c,Dnde
est, oh muerte, tu victoria? Dnde, tu aguijn? El qtie te venci, a nos-
otros nos ha redimido entregando su preciosa vida en manos de los peca-
dores, para hacer de ellos sus elegidos.
Sera largo e interminable lo que habra que traer a colacin de las Sa-
gradas Escrituras para consuelo de todos. Pero bstenos la esperanza de la
resurreccin y la posibilidad de dirigir nuestra mirada a la gloria de nues-
tro Redentor, en quien la fe os ensea que ya ha resucitado, segn las pa-
iabras del Apstol: Si hemos muerto con Cristo, creemos que al mismo
tiempo tambin vivimos con El. Por consiguiente os invito a que como
cristianas, como prudentes, como valientes, os consolis a vosotras mismas
y no permitis que se consuman en lamentos vuestras hijas hurfanas. Pues
el sabio tiene suficiente con siete das de duelo, a ejemplo de este mundo
que camma siempre segn este nmero.
Por tanto, consolaos en el Seor y en su omnipotencia. El sostiene a
los hu~rfanos y a las viudas y a todos nos gobierna con su gracia, ho.ce
justicia al hurfano y a la viuda y trata justamente al desvalido y al po-
bre; no vaya a parecer que tuvisteis puesta vuestra esperanza en el hom-
bre, no en Dios.
S que el recuerdo de la dignidad! que habis perdido en l os atormenta,
porque una ha perdido al hijo, la otra al esposo; pero yo tambin he per-
dido al amigo. A pesar de todo, qu le vamos a hacer, si toda carne es
heno y toda la gloria de este mundo como flor de heno? Si sta es la vo-
luntad de nuestro Creador, mejor dicho, como su voluntad es sta, por lo
que el Apstol dice: Sali el sol con fuerza y sec el heno y la flor el
heno se marchit, debe ser querida para nosotros esa voluntad; recha-
7.arla es injusto y una impiedad ncn\brazarla, ya que permanece innwtable
y firme no lo que a nosotros nos gusta, sino lo que a El .le agrada, porque
no nos pertenecemos a nosotros, sino a Aquel que nos ha redimido; de
su voluntad debe siempre depender la nuestra. Por eso decimos en la ora-
cin: Hgase tu voluntad.
Por tanto debemos decir en la muerte, con Job: Dios me lo dio, Dios
nw lo ha quitado; bendito sea el nombre del Seor. Digamos esto con
Job aqu, para que all no se nos encuentre diferentes de l en este trance.
Ya voy a poner fin a mis palabras, para no aburrir a quien me lea. Para
terminar pido al Seor omnipotente que os conceda el remedio del consue-
~o y proteccin a vuestra vida, y a m me haga conocer el alivio de vuestras
pertas por medio de vuestras cartas. Enviadme ahora a Hermenfredo; una
vez que me haya visitado, volver junto a vosotras.
105
XX
XX. 3 add. Mad. (in sua Risca) 4 in Dominum Risco 9 iui qua res est ut prim.: iui
quur res est ut (secund. ma:t.) L; iniqua res est quod edd. 10 accidit edd. 11 potestis,
mollitiem (ad marg.) L 21 Dominus Risco 22 uestra Risco: use L 23 tuld. Gil (debtte
irascatur edd.) 2S ante Dominum Risco 1.7 per om. Mad. 29 qui om. edd. 11 unde]
ut Rco
XX. 2 Eccli. 22,13 11 3-4 Hier., ep. 39,6,1; 60,14,6 11 6-7 cf. Hier., ep.
60,14,6; 79,1,3 11 10..12 Hier., ep. 60,14,6 11 1S.20 cf. Hier., ep. 12,2,2; 120,10,10;
133,9,2 (ls. 45,9; Rom. 9)1) ss.)
106
XX
A lo que oigo, despus de siete das no hay consuelo alguno para vos-
otras. Ya hubierais debido dejar el llanto, porque un exceso de piedad para
con los suyos es una especie de impiedad para con Dios. Actuis contra la
voluntad del Creador, si lloris sin medida. Nosotros, en efecto, caminal't:-
mos deprisa hacia Hun; l, en cambio, no volver junto a nosotros y, por
tanto, debemos esperarlo como ausente, no abandonarlo como muerto, de
modo que demos la impresin de que lo esperamos, no de que lo hemos
perdido. En consecuencia, por favor!, no sea que vayis a provocar la ira
de Dios contra vosotras, abandonad el llanto, consolaos, no caigis en la
desesperacin. Pues qu objeto tiene llorar con una obstinacin sin&War lo
que sucede a todos en general? Sobreponeos hasta donde podis, mejor an,
ms de lo que podis a vuestras propias flaquezas y repdmid las lgrimas
que os corren abundantes, porque lo que a Cristo no agrada, tampoco debe
agradar a los cristianos. Ya lo he recordado yo tambin en la misa ante
el altar del Seor y he encomendado su alma a Cristo omnipotente. Tam-
bin vosotras, a lo que he sabido, habis hecho lo mismo. Lo hemos enco-
mendado al Creador, Cristo nuestro Seor, que lo croo y lo ha acogido de
nuevo: de su obra ha hecho lo que ha querido. Quin va a decirle: ccqu
hac; hecho?, o quin se enfrentar contra su decisin? Es que puede el
barro decir a su alfarero: ccpor qu me has hecho de este modo?, siendo
as que f!n manos de Aquel est modelarlo cuando quiera y romperlo cuan-
do le agrade.
Dios os ha hecho racionales; haceos la consideracin de que con vues-
tra afliccin nada podis ayudarle__y_tened cuidado no sea que, al irritarse
Dios con toda justicia con los que obran contra su voluntad, se enoje tam-
bin con l.
Slo os queda el que os consolis y que cada da recis a Dios por su
eterno descanso; as lo bago yo tambin; esto es Jo nico que se puedt: ba-
c.er; llorar por ms tiempo no es justo. Por consiguiente, os suplico por
el Seor que os consolis y que apliquis vuestros cuidados ms bien a los
que han quedado que a aquel a quien ya no podis ayudar.
Que Dios omnipotente os conceda ese consuelo para que no le ofendis
y podis vivir en este mundo en paz.
107
XXI
XXI. 2-3 cf. Leo Magn., ep. 10, salutat. (PL 54,628) 11 S cf. 2 Cor. 11,28 11
10 cf, 2 Esdr. 13,4 ss. 11 22-25 Leo Magn., ep. 61,1 (PL 54,874) (22-23 Hier., ep.
!\0,5,5; 7,2;1.) 11 31-32 cf. Rom. 10,2 11 41-43 cf. 2 Tim. 2.25-26 11 52 Is. 5"6,10 11
108
XXI
109
qualitate temporum dispensado extitit predicantum et quod a nobis
non est hucusque sedatum, d!ispensatiue potius quam, neclegenter aut
40 tormidolose uestra noberit beatitudo perhactum, ut Apostolus monet di-
cens 'Jn lenitate corripientes diuersa sapientes; ne forte det illis Deus
penitentiam ad cognoscendam ueritateril et resipiscant de diaboli la~
queis'. Quocirca artificioso temperamento agere uoluinws ut, quos uix
inclinan posse disciplina rigida cernebamus, cristianis blanditiis tlec-
4!1 teremus et genuinam duritiam ut adisiduis et longinquis predicationum
fomentis subigeremus.
Nam non credimus ad damnum pertinere quando uictoria propa-
gatur ex dilatione, quum nil sit tardum, ubi res maiori discretione pon-
deratur. Et liceat nos horum, que in obiurgionem nostri uestra Sane-
SO titas indebite protulit, pro hac dumtaxat actione nicil omnino respectet,
precipue tam.en illut non Ezecielis, set Esaye testimonium, quamquam
profete omnes uno proloquantur Spiritu, 'Canes muti non ualentes Ja.
trare' ad nos, si beatitudo uestra dignatur considerare, ut premisi-
mus, nullo modo pertinet, quia gregis Domini custodiam, i:pso inspi-
55 rante, iugi. ulgilia peragentes et lU!IJOs morsu [s]et fures terremus la-
tratu, illo in nobis non dormiente neque dormitante qui custodit Srahel.
Eius enim sumus ficmentum creati in operibus bonis, que preparabit
ut in illis ambulemus. Quippe locis oportunis et censuram propter
transgressores edidimus et debitum predicationis officium non tacui-
60 mus. Quod ne apostolatus uestri apex consideret a nobis extricationis
et non ueritatis causa depromi, retro acta temporum gesta cum hactis
presentibus uobis arbritrati sumus necessario esse mittenda.
Proinde, domine beatissime et honorabilis papa, in ea caritate, que
nobis precipuwn munus ex Deo est, cum ueneratione qua Sedi Apos-
65 tolice et tue Sancttati honorique debemus, fi~nter intimamus de
conscientia bona et fide non ficta, quid extimatio nostra in hac abeat
causa. Arbritramns enim putasse falsiloquos facile aures mansuetudinis
uestre opinioni patere sinistre, quum sepe soleat sine auctore falsa
dictio euagare adque leuitate sui mentes instabiles penetrare, ut gremio
70 fobeantur mendacii infidi ueritatis et nescii, ac sic, quia nulla eos
aperta consolatur ueritas, fucata saltim tutet iniquitas. Sed, quoniam
destruit Deus has loquentium iniqua, ideo ficmentum colubri non cre-
dimus fecisse uestigium in petra Petri, quam fundatam esse nobimus
stabilitate Domini Ihesu Cristi.
75 Et quamquam tu, sanctissime, bene officii tui memor nos pro diuino
55 cf. Le. 2,8 11 56 Ps. 120,4 11 57-58 Eph. 2,10 (Ps. 102,14) 1166 cf. 1 1im. 1,5 11
72 cf. Ps. 62,li. 11 73-74 cf. Hier., ep. 65,15,3 11 88 cf. Phil. 3, 8 11 92-93 cf. 3 Reg.
110
lograra conmovernos, sino que, de a\;ucrdo con ias circunstancias de los
tiempos, los predicadores desarrollaron su accin y en lo que no hemos
logrado poner apaciguamiento sepa vuestra beatitud que hemos actuado
con indulgencia ms bien que con despreocupacin o miedo, conforme acon-
seja el Apstol, cuando dice: <<Corrigiendo con mansedumbre a los qlie pien-
san de modo- distinto, por si Dios les concede arrepentimiento pa,ra .reco-
nocer la verdad y logran liberarse de los lazos del diablo. Por ello hemos
querido actuar con medidas hbiles, de modo que a los que veamos que. lo
se someteran con rgidos castigos, pudiramos doblegarlos con la dulzura
cristiana y someter con el blsamo continuado e ininterrumpido de las pre-
dicaciones su genuina dureza.
Pues no creemos sea un mal si la victoria difirindola se arppla, ya
que nada llega tarde_ si ponderamos los hechos con mayor discernimiento. Y
aunque nada de lo que vuestra Santidad sin razn nos ech en cara, al me-
nos en este asWlto, nos atae, sobre todo, sin embargo, las palabras no de
Ezequit::l, sino de Isaas -aWlque todos los profeta8 hablen por inspiracin
del mismo Espritu-: Perros mudos, incapaces de ladrar, si vuestra bea
titud se digna reconsiderarlas, en modo alguno las merecemos,- segn que-
d dicho, porque por inspiracin del Seor, guardando en vela ininterrum"
pida su grey, echamos a mordiscos a los lobos y a los ladrones con ladridos,
sin que est dor:m,ido o amodorrado en nosotros el que guarda a Israel;
porque somos hechura suya, creados para las buenas obras que prepar de
antemano, para que en ellas caminemos. En efecto, en lugares- adecuados
hicimos pblico el castigo de los transgresores y llevamos a cabo nuestro
deber de la predicacin. Para que vuestra excelencia apostlica no piense
que esto lo decimos por disculparnos y no por ser verdad, hemos credo que
debamos enviaros las actas de los concilios pasados jWlto con las de ste.
Por tanto, beatsimo seor y P~-- p~morable, con la caridad que es para
nosotros el don primero de Dios, con la veneracin con que de]?emos- a la
sede apostlica, a tu santidad y a tu honor, te exponemos resueltamente
segn nuestro leal sentir y sin fingimientos, lo que pensamos en esta cues-
tin. Nuestra opinin es que los mentirosos supusieron que vuestros bon-
dadosos odos estaran abiertos fcilmente a los chismes absurdos, ya que
los rumores annimos suelen andar de un lado para otro y por su poco
peso penetrar en las mentes inconsistentes, de tal suerte que los no cre-
yentes y los desconocedores de la verdad se reconfortan en el seno de la
mentira y por eso, como la verdad desnuda no los consuela, se cobijan al
nienos en la mentira .enmascarada. Pero como Dios refuta las palabras de
los mentirosos. por eso no creemos que el engao de la serpiente haya hecho
huella en la piedra de Pedro, la cual sabemos que tiene su fundamento en
la estabilidad de nuestro Seor Jesucristo. Y aunque t, digno de toda ve-
neracin, recordando bien tu deber, nos animas con tus santas exhortado-
lU
cultu zelare adhortatione sacratissima mones, tamen non credimus tam
funesti uenenum mendacii in pectoris uestri placiditate locum i>atulum
inuenisse. Scim.us enim obtime esse ments indicium praq.a difficiliils
credere.
80 Nam et ad nos perlatum est, quod tamen incredibile nobis ne~ omni-
no creditum est, oraculis benerabilis Romani principis permissum esse
Iudeis babtizatis reuerti ad supprestitionem sue religionis. Quod quam
falsum sit Sanctimonia uestra melius nobit. CallidU:s enim et ubique
insid.Iosus humani generis inimicus, cum operis sui inpensam persentit
85 nicil proficere, e:x: mendacio fame damnatorum nititur corda solare.
Sed tu, reuerentissime uiroritm et sanctissime patrum, insta, insta uir-
tute qua in Domino uales, predicatione qua polles, industria qua
ferues et inimicos crucis Cristi hac demoniculas Anticristi uariam
quantocius per hoccasionem transduc in sinum matris eclesie. Utraque
90 pars, orientis scilicet et hoccidentis, uoce tua commonita et diuino
presidio tuo sibimet inesse sentiat adiutorio et prauorum studeat de-
moliri perfi.diam., quatenus alterum Eliam afferens, dum infaustos pro-
fetas Baal punis et zelo maiori excruciatus solum te remansisse con-
quereris, superna audias uoce quia multi reliqui sunt qui non curuaue-
95 runt genu ante Bahal. Hec enim nos non iactantie neque superuie spiritu
inflati uestre suggerimus beatitudini, set ueritatis cultores, ut de nobis
noberis ueritatem preeunte humilitate, iustum uobis putauimus inti-
mare ut nter nos ueritas constet, quum infi.deles nanitas fallit.
Et quamis ratio posceret ut uobis ad singula deberemus respon-
100 dere, tamen, ne in longum sermo protractus fastidium uestris inferrct
auditibus, breuiter quidem set sufficienter respondimus, ut putamus.
Sapienti enim uiro pauca dicta sufficiunt.
Hoc autem potius et prqpensius quesumus honorificentiam Sancti-
tatis uestre ut ad beatorum Apostolorum memorias omniumque sane-
JOS torum, quum preces pro totius eclesie statu in conspectu dirigs Domini,
pro nostre quoque paruitatis humilitate pietate benigna eminentius dig-
neris effundere, ut fumo uestre supplicationis ex aromatibus ~ et
twis peccaminum nostrorum resolbatur sentina fetoris; uidelicet ne
digna iactis in present uel [uel] futuro persolbamus seculo, qui ne-
110 minem mortalium nouimus hoc mare magnum transmeare sine periculo.
Ergo, precipue et exscellentissime antestitum, tam pro serenitate
filii uestri principis nostri quam pro nobis uel pro plebibus nobis con-
missis aput Deum intercessionis tue porrige hopem, que Sanctitudinis
uestre ad gloriam proficiat eternalem. In hoc quippe et nos inpendimus
115 operam, a Domino petentes omnipotente, ut tranquillum et quietum
in conuersationis religiosissime dignitate eclesie sue cursum tribuat
Jemporalem, ut nauis fidei, que nter scopolos temtationum et Carib-
dem uoluptatum adque fluctus persecutionum uel Scille latratus ra-
ferues Risco: feruor L 92 perfidiam. Quatenus Mad. 109 del. Risco 111 antistitum edd.
18,40 ! 1 94-95 Rom. 11,4 11 100-101 Hier., ep. 125,15,2 j 1 102 cf. Plaut., Pers. 729 11
105-107 Leo Magn., ep. 3,4 (PL 54,609) 11 107-108 Cant. 3,6 11 109 cf. Le. 23,41
112
nes a arder en celo por la religion, no creemos que el veneno de una men-
tira tan fu,nesta haya encontrado cabida en vuestro plcido pecho. Sabemos,
en efecto, que es prueba del mejor equilibrio de mente, no dar fcil crdito
a la falsedad. Porque tambin ha llegado a nosotros el rumor, que ni nos
ha llierecido crdito, ..ni hemos credo, de que el venerable prncipe romano
ha permitido mediante ~1 rescripto a los judos bautizados volver a la prc-
tica de su religin. Vuestra Santidad sabe mejor lo falso que esto pueda
ser. El astuto y siempre insidioso enemigo del gnero humano, cuando se
da cuenta de que su esfuerzo no consigue reSultados, trata de consolar los
corazones de los pecadores con falsas noticias.
Pero t, el ms digno de veneracin entre los hombres y el ms .santo
ue !os padres, insiste, insiste con la fuerza que tienes en el Seor, con tus
dotes sobresalientes de predicador y con tu ardiente celo y haz que vuelvan
al seno de la Iglesia por los medios ms rpidos que puedas los enemigos
de la Cruz de Cri.sto y los seguidores del Anticristo.
Ambas partes, oriente y occidente, advertidas por tu palabra, deben
comprender que en tu rectora les asiste la ayuda de Dios y deben esforzar-
se por abatir la incredulidad de los herticos, de ~uerte que cuando casti-
gas a los infaustos profetas- de Baal presentndote como un segundo Elas,
y atormentado por un exceso de celo te quejas de haber quedado solo, pue
uas escuchar de lo alto estas palabras: <<Quedan muchos que no han doblado
su rodilla ante Baal.
Esto lo exponemos a vuestra beatitud no por jactancia ni por soberbia,
sino como amantes de la verdad para que conozcas la verdad por nosotros,
con el debido respeto. Hemos credo conveniente haceros esta exposicin
para que conste entre nosotros la verdad, ya que la mentira engaa a los
no creyentes.
Y aunque la razn exigira que os-l'espondiramos punto por punto, sin
embargo, para que no produzca cansancio a vuestros odos la insistencia
de nuestras palabras, os respondemos con concisin, pero suficientemente,
segn creemos, porque al inteligente pocas palabras le bastan.
Con mucha insistencia y encarecimiemo pedimos a vuestra honorable
Santidad que, cuando ante las tumbas de los Apstoles y de todos los santos
elevas a la presencia del Seor tus preces por toda la Iglesia, te dignes
bondadosamente aplicarlas tambin por nuestra insignificancia, de suerte
que el humo aromatizado con el incienso y la mirra de vuestra oracin di-
sipe el hedor de nuestros pecados, para que no tengamos que pagar lo que
nuestras acciones merecen, en esta vida o en la otra, pues sabemos que
este gra.'IJ. mar ningn mortal lo atraviesa sin peligro.
Por tanto t, el primero y el ms ilustre de los obispos, dirige a Dios
por tu hijo, nuestro prncipe serensimo, as como por nosotros y por el
pueblo que nos ha sido encomendado tus eficaces oraciones, que ojal! sir-
van para la gloria eterna de vuestra Santidad. Tambin nosotros nos esforza-
mos en pedir al Seor omnipotente que conceda a su Iglesia un desarrollo pa-
cifico y tranquilo con un modo de vida santa, de suerte que el gobierno de
su providencia lleve en paz al puerto de salvacin a la nave de la fe, que
se debate constantemente entre los escollos de las tentaciones y la Caribdis
de los-placeres y entre el oleaje de las persecuciones y los ladridos de Escila
113
biem.que gentilium adsidu(' conuexatur, sua gubernatione hac modera-
120 tione ad salutis portum quietissim.e deducatur, ut increpato.mari et uen-
tis cuneta ei prospero successu proueniant ex uoto felicitatis.
In calcem huius epistole rati sumus aliquid peculiari modo ceu
capiti nostre administrationis manu porrigere, ut grauissimo examinis
pondere apostolatus uestri eligantia pensitet. utrum debeant quolibet
l2S facinore inplicati a nobis sententia tam seuera percelli, ut istos preua-
ricationis neuo maculatos uestra censuit beatitudo damnari, nam hoc
numquam. et nusquam aut maiorum nostrorwn gestis peractum. aut
eloquiis diuinis in noui Testamenti paginis repperimus insertum.
XXII
XXII. 2 Sollicitudinis (-5 ~.u.) L, sollicitudini edd. 11 quare] qua te edd. S domino
Risco 16 laterculo edd. 18 Aprilis Risco 23 qui] quod edd. 26 Ecclesiastico Rifco
114
y el. furor de los paganos, de tal modo que conjurando al mar y a los vien-
tos todo le resulte felizmente.
Al fina de esta ~a hemos pensado sealaros una cosa con especial
inters, como a cabeza que sois de nuestra administracin: que vuestra alta
dig1.1idad apostpca pondere con el peso de sti grave responsabilidad si los
implicados en cualquier tipo de culpabilidad deben ser castigados con pe-
nas tan severas como vuestra beatitud ha decretado que fueran castigados
los que apostataron. Porque no encontramos que haya sido hecho esto
nunca ni en parte ninguna por nuestros mayores, ni que haya sido incluido
entre las palabras del Seior en las pginas del nuevo Testamento.
XXII
115
et sic nostra sequatur, quia prius uetus, postea nouum extitit Testa-
mentum, unde et Dominus quinta feria uetus Pascha cum discipulis
manducauit et nobis post hoc sabbatum, qui in dominica lucescit, pas-
sione et resurrectione sua sacrauit, ideo cum illis simul 'celebrare non
2S possumus, prohibente etiam Niceno concilio, quod in septimo libro
Eclesiastice refertur Historie. Quocirca in sequenti dominica celebran-
duro est a nobis Pascha quod erit, ut prem.isi, sexto idus apriles, luna
uicesima prima, cum illorum in kalendis aprilibus, in precedenti do-
minica, luna celebretur quarta decima. Porro quod semissis ex tertia
30 parte usu nostro decurrit, aput illos uacat quia, ni.si quarta decima
fuerit inpleta, non celebrant Pascam.
Sed, ut in breui satisfaciam, et Do:minus noster Ihesus Cristus, qui
uenit non soluere legem sed implere, quia finis legis Cristus, prius
constitutum ex lege Pascha hoc sermone consummabit 'Non bibam
35 am.odo de hoc genimine uitis'. Post hoc, ut initiaret nouum et secerne-
et a uetere et non in unum confunderet uetus et nouum, ita exorsus
est 'Hic est calix nouum Testamentum in sanguine meo', et ut ita a
nobis secernatur, distinxit dicens 'Hoc facite in meam commemora-
tionem'.
40 E.cce, ut in breui occurrit, tibi, meo domno, suggessi, sed queso ut
nec uerbosus nec superfluus reputer. Nam non est meum solum quod
dixi, ueritas enim communis est omnium. Ac per hoc, si quid dignum
. dixi, donum Dei est, de quo tu merito plus presums, in quo in con-
mune sumus orones. Et si quid per me ueritas loquitur, potius tuum
45 st quam meum, quia tu potius diligis ueritatem quam ego; et quia.
omne datum .bonum. de sursum est, ideo magis tuum. est, quia tu illius
es qui sursum est. Si autem est in bis dictis quod displiceat rationi,
meum est, non Dei; ac sic, curo uera dicimus, ,Dei sunt, non nostra.
Et ideo plus eius .sunt, qui .plus eius est quam suus; et cum in nos
50 . inuenis quod eus eSt, tuum inuenis et in me illius possides, cuius illa
sunt que possides.
Quodi reliquum est, salutem cum reuerentia et amare dependo et
me orationibus tuis saluandum committo.
29 celebratur Mad. 31 Pascha edd. 35 initiaret (-t s. u.) L 11 sacemeret Ma4. 43 esto
Ma4. 46 clesursum Mad. 49 in nos] in me edd.
ep. 3,3 (PL 54,609) 11 25-26 Euseb., Hist. eccles., 7,32 {ed. E. Schwartz, Die
griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte IT, 3,
Leipzig, 1908, pp. 716 ss.); cf. etiam H. Leclercq, Pques, en DAC:L, 13, Paris,
1937, ~1. 1521-1574 11 33 Mt. 5,17; Rom. 10,4 11 34-35 Mt. 26,29 11 37 Le.
22,20 :1 38-39 Le. 22, 9 ! 1 46 rae. 1,17.
116
siga la nuestra, porque primero existi el antiguo Testamento y despus el
nuevo -<le ah que el Seor comi la vieja Pascua con los discpulos el
jueves y despus de ella nos santific con su Pasin y Resurreccin el s-
bado que alborea en el domingo-, por eso no podemos celebrarla junto con
ellos, pues tambin lo prohibe el concilio de. Nicea, como se cuenta en el
libro sptimo de la Historia Eclesistica. Por tanto nosotros debemos ce-
lebrar la Pascua el domingo siguiente que, como he dicho, caer el da ocho
de abril, el veintiuno de la luna, mientras que la de ellos se celebra el uno
de abril, en el domingo anterior, el da catorce de la luna. Por otra parte,
como segn nuestra costumbre corre en el cmputo un sexto, entre ellos
no rige la norma de no celebrar la Pascua hasta que no ha pasado el da
catorce de la luna.
Pero, para terminar esta exposicin, nuestro Seor Jesucristo, que vino
no a disolver la ley sino a cumplirla, porque la culminacin de la ley es
Cristo, puso fin a la Pascua establecida antes segn la ley con estas pala-
bras: Ya no beber ms de este fruto de la vid. Tras esto, para iniciar
la nueva Pascua y separarla de la antigua y no mezciar la vieja y la nueva,
dijo as: Este cliz es la nueva Alianza en mi sangre y para que nosotros
tambin la separemos, la diferenci con estas palabras: Haced esto en me-
moria ma.
Ah tienes, seor mo, mi breve exposicin, segn se me ha ido ocu-
rriendo, pero, por favor, no pienses de m que abuso de palabrera ni de
superfluidades; pues no es solamente mo lo que he. dicho, porque la ver-
dad pertenece a todos. Y por eso, si he dicho algo conveniente, don es de
Dios, de quien t con razn esperas ms y en quien todos somos para to-
dos. Y si la verdad habla algo por m, es ms tuyo que mo, porque t amas
la verad ms que yo; y como todo don procede de arriba por eso es ms
tuyo porque t eres de Aquel que es_~ arriba. Por el contrario, si en estas
palabras mas hay algo que est en desacuerdo con la razn, mo es, no de
Dios y en cambio, cuando decimos la verdad, es ms de Dios que nuestra y
por tanto pertenece ms a aquel que es ms de Dios que suyo, y cuando en
m encuentras lo que es de El, encuentras lo tuyo y posees en m lo que es
de Aquel cuyas son las cosas que posees.
Para terminar, te saludo con reverencia y amor y encomiendo mi sal-
vacin a tus oraciones.
117
XXIII
XXIII. 1 Domno Unianimo ualentiDo Mad. 7 add. Gil 10 Deo] de eo Risco 11 audiri
Risco: audite L 20 in scriptis edd. 21 tuae Mad. 2S conscientiam edd. 33 magnis (n
XXIII. 12-13 cf. Hier., ep. 47,1,1 11 16 Iac. 1,17 11 ~27 Rom. 13,7 ss.
118
X)CIII
119
40 curationis tue circa me, putarido id esse mihi quod deest in me, et
m.inus ores ut sim quod forte esse me credis, cum. si arcana actionis
me<e> penetres, plus in me inuenias quod doleas, quam' ah oratione
cessando, quod gaudeas.
Perfunctis namque occasionibus tuis merear inlustr<ar>i affatibus.
45 Et satago petitionibus, et amplissime salutis obsequia dependo, qua8i
presens tuis obtutibus.
s. u.) L 34 morosi (ad marg.) L 40 curationis] orationis Risco 42 add. Risco 1 1 doleas
prim., ut uidetur, corr. deleas L, edd. 44 add. Risco 11 affatibus et satago edd.
XXIV
XXIV. 4 add. Gil (noscito me edd.) 7 quiete edd. 8 ad eum] ad Deum Risco 13
percepta P.dd. 19 flagrantes edd. 23 del. Risco 11 illic] illuc edd. 11 J;~ropter addidi:
ob edd.
120
elevar tus splicas por m, creyendo que tengo lo que me falta y no reces
para que sea lo que crees tal vez que soy, pues si te asomaras a los se-
cretos de mi conducta, encontraras en m ms de qu lamentarte que, ce-
sando de rezar, de qu alegrarte.
Cuando se te ofrezca, pues, ocasin, que merezca ser informado por
tus cartas. Doy cumplimiento al ruego que me hacas y te envo mis res-
petuosos saludos, como si estuviera en tu presencia.
XXIV
121
XXV
.XX,V:. 3 undique {-dique s. u.) L S add. Risco 8 uerticosum Mad.. 13 petram edd.
18 ego prim,, ut uidetur, corr. in egii L 19 blanditiis Risco: blanditia L 11 set (s. u.) L
20' uestros] nos L . 27 det. Risco 30 Apringif corr. in Apric L 33 peruenire corr. m
XXV. 5-6 cf. Hier., ep. 65,15,3 1! 9 Hier., In Ezech. 6, proem. (Corp.
Christ. 7S. p. 223) ll 10-13 cf. M t. 7,24 ss. 11 14 cf. Hier., ep. 69,2,1; 79,10,1:
10,2,1; 16,1,1: 58,4,1 !1 19-20 Hier., ep. 22.2,2 11 30 Apring. Pacens. uid. Isid.,
De uiris illustribts, c. 17 (ed. C. Codoer, Salanianca, 1964, p. 143).
122
XXV
123
erit nbiubi perquirere, et petitionem meam implere ; citius enirn et
transcriberetur et remitteretur.
De cetero famulatus mei obsequia omni dependo deitotione u.obis
offe<:re>nda, et eruditissiino sermonis uestri stilo per in iem directwn
40 inlustr2ri uehementer desidero.
perquenire L (perquirere edd.) 39 add. Risco 11 per in rem directum] perenniter di-
recto edd.
XXVI
Ouod obsequio uel cordis affectu domino meo gratias referam pro
benignitatis et gratie uestre beneficio, quo meam pusillitatem et ad
monere libenter et salutari consilio instruere dignaris, qua uerbis ex
5 plere nequeo, Deum uobis retributorem uotis omnibus et obsecratione
deposco, postulans tuam dornini mei potestatem ut que peculialiter
eloqui<:i:>s admones, tuis meritis et orationibus aput Deum in me per-
ficienda obtinere digneris, ut mercar benedictionibus uestris it consequi.
quod et Deo nostro et uestris animis placiturn esse possit.
10. Pro libro autem quem. inquisitione mea inuentum dirigendum uestre
bt::atitudini precepistis, testis est mihi Deus qua omn.i intentione quesiui,
ut potni, et quando alibi inuenire non ualui, filio uestro, dbmno nostro,
.suggessi et ipse inter libros suos inquirere iussit; sed omnino iste co-
dex inueniri non potuit, nam et pro libris Laurenti solliciti fuimus, sed,
15 quia illo tempore res, sicut nostis, in dispersionem' uenit, nihil inde in-
uestigare potuimus.
Mei uero famulatus reuerenter reddens officium, idemque me uestre
men.tis arcano foben.dum tuendumque cominitto et satis humiliter ob-
secro ut, quotiens sese occasio prebet, uestris de felictate propria me-
20 rear eloqus informari.
XXVI~ 1 Dom.no Risco _2 Que:> edd. JI Domino edd. _ S uobis (s. u.) L 6 peculia
riter edd. 7 add. Risco 11 apud Dominum Risco 8 it = id
XXVIL
124
cario por todas partes y satisfacer mi peticin ; lo copiara en seguida y te
lo devolvera.
Por lo dems me pennito ofreceros mis humildes servicios con todo
afecto y deseo ardientemente. que me des noticias directamente sobre el
asunto
.
111.ediante
. ,.-::: - .- una
..
carta de tu culta pluma.
XXVI
XXVII
XXVII. S Nam de his Risco 7 utcumque] utrumque edd. 11 ubi cwn edd. 12 sum
(s. u.) L: sim Risco 14 uenundatus Risco: -tis L 16 c:oncors Risco; c:onsors L 18 Pii-
dentes L: prudentes edd.
XXVII. 9 Mt. 8,17 11 13-14 Rom. 7,14 11 16 cf. Horat. ep. 1,12,19; Ovid.,
Met., 1,433; Lucan., Phars., 1,98; i j 17 cf. Rom. 7,19.
XXVIII
XXVIII. 4 c:onsolari Rist-o 6 ut prim., om. Mad. 8 et prim., om. Risco 9 et prim.,
om. dd. 10 gemltus Risec.: genitus L 11 ita om. Mad. ! 1 ut et] et ut Mad. 14 qui1
ut etl.d.
XXVIII. 8-9 Hier., ep. 60,1). (cf. Phil. 2).5 ss.) 11 9'-10 Hier., ep. 3-9).,1 11
12 Leo Magn., ep. 129,2 (PL 54,1076).
i26
seando presentarme ante ti y no s cmo podra hacerlo. Pero si fuera po-
sible llt:>varlo a efecto de algn modo, te suplico que no desprecies la hu
mi!dad ~e mi persona, por citya redencin se hizo visible el Redentor del
gnero humano tomando sobre s nuestra flaqueza; pero, si esto no te pa
rece bien,. te ~d'O que reces por mis miserias y no me consideres de ma-
nera distinta. que si me hubieras visto servirte con el mayor celo, porque
servidor y siervo tuyo soy en cuerpo y alma -te lo digo sin fingimiento de-
lante de Dios- donde quiera que he podido encontrarte. Pero el hecho de
trasladarse mentalmente es espiritual, yo en cambio soy carnal, sometido
a los zarpazos de la flaqueza; por eso mi deseo es esp[ritual y por el con-
trario, el medio para trasladarme, corruptible. Por tanto, la separacin une
y la convivencia separa, y as, en medio de los avatares de la vida, no hace-
mos lo que querer.1.0s, para hacer lo que no queremos. Pero ya es bastante
haber ex;puesto a tus discretos odos el resultado y hecho notar la im-
posibilidad.
Por lo dems, encomendfutdote mi persona y las cosas que me han sido
delegadas, te pido que me seas propicio y te dignes ampararme no slo con
tus oraciones, sino tambin con tu poderosa proteccin.
XXVIII
12'7
XXIX
XXIX. 1 filiis om. Risco 2 Agivario Risco 4 tam] iam Mad. 10 contrisfari RISco:
-tare L 12 quo Risco 24 uiueret = bib- 25 pro nobis, non (ad marg.) L 26 declinet
edd. 11 ineuitabilem edd. 29 cepisse = coep- 31 Ante uerbum faciamus fol. 70 va ad
rtlllt'ginem sinistrum, ~criptum est ut summa1ium, mea sententia: De cristianos. L 34 iuue-
rit edd.
El que cada da espera morir llora con ms motivos las miserias de esta
vida; por eso no es tan lamentable abandonar el mundo, como vivir con el
mundo. Pero cuando se vive sirviendo a Cristo, vencer al mundo es no vivir
con el mundo, lo que creemos ha hecho vuestra madre, de santa memoria, y
por eso hay que alegrarse con ella, porque ha quedado libre de tribulacio-
nes, aunque a nosotros nos haya dejado en muchas dificultades. En efecto,
Ja mtterte de los eoristianos indudablemente es un gozo, respecto a la cual
dice el Apstol: No quiero que os entristezcis como los dems, que no
tienen esperanza, y en otro pasaje: Para m la vida es Cristo y la muerte,
ganancia. Y si nuestro Redentor es nuestra esperanza, mediante la cual se
nos concede la victoria sobre la muerte y la gloria de la resurreccin, no
hay razn para que lamentemos la situacin de aquellos que sabemos han
tenido un buen trnsito. Por tanto consolaos en el Seor y en la omnipo-
tencia del que puede ser nuestro refugio y felicidad eterna de los que par
ten. Y no lloris po:r haber perdido a vuestra madre, sino alegraos de ha-
berla enviado por delante a la vida eterna. All esperan nuestra lleg:1da los
que marchan delante de nosotros, pero ojal con la ayuda de Dios sea tal,
que de ella se alegren no slo ellos, sino tambin los ngeles de la paz.
Por qu me alargo tanto? El ro de la humana caducidad! no puede
detenet se; con-e y nos arrastra consigo; por consiguiente, hay que tolerar
lo que es propio de la naturaleza sometida al pecado. Tambin el Salvador
se scmet1 a ella y, aunque dijo de Jaro que estaba dormido y lo mismo
de la muchacha, sin embargo, para beber la amargura de este turbulento
torrente exclama: Mi alma est triste hasta la muerte. Esto lo dijo en ra-
zn de nosotros, no de El.
Pero. romo nada hay capaz de alejar el tormento inevitable de este mal,
hay que soportar con paciencia lo que ningn hombre puede evitar. Ni so-
mos los primeros en soportarlo, ni seremos los ltimos; si furamos los pri-
meros, diramos que hubiera debido empezar por otro; si los ltimos, nos
quejaramos de que no hubiera terminado en otro, tratandO de apartarlo
por todos los medios. Pero, como, segn hemos dicho, no est libre de est.
trampa el pie de nadie, hagamos lo que debemos los cristianos, soportemos
los males y es: eremos los bienes; confrtenos la caridad; glorimonos en
el Seor; consolmonos en Cristo y sigamos su enseanza, cuanto El nos
haya mandado. Tiene poder para conceder a ella descanso y a nosotros ayu-
da, a ella el reino y a nosotros los medios para vivir.
129
XXX
XXX. 3 Hier., ep. 39,2,1 ; 7 Hier., ep. 60,13,1 11 8-9 cf. Hier., ep. 22,35,3
11 24-25. Hier., ep. 39,3,1; 60,2,; 75,2,1; 79,2,4 (cf. Sap. 4,11) 11 25 Mt. 6,34 11
'1.6-27 H1er., ep. 60,7,3; 108,1,2.
130
XXX
131
XXXI
SUGGERENDUM
GLORIOSO DOMINO NOSTRO. CHINDASUINTHO REGI, BRAULIO
SERUUS INUTIUS SAN<C>TORUM DEI ET UESTER
XXXI. 3 add. Risco 7 Achab Risco; Haab L 8 iniqui edd. 15 uisio. Quia Mad,
~ add. Mad.
XXXI. 7 cf. Ion. 3,10 11 7 cf. Ierem. 34,4 ss. ll7-8 cf. 3 Reg. 21,29 11 15
Eugenius, uid. Ildef., De uiris illustribus, c. 14 ('P %,204) 11 17-19 Mt. 4,4
11 20 cf. Prov. 18,19 (Hier.. ep. 76,1,3) 11 20-21 Prov. 27,17 11 24-25 cf. Hier.,
ep. 131,6,1.
132
XXXI
SUPLICA
AL GLORIOSO REY CHINDASVINTO NUESTRO SE&OR, BRAULIO
SIERVO INDIGNO DE LOS SANTOS DE DIOS Y VUESTRO
133
XXXII
XXXII. 2 Suggesttonem edd. 3 Epstola post uerbum succintam interrumpitur (75 ra,);
sequitur (79ra 18 ); quod sic ad marg., qui est inter col. a et b fol. 75r. adnotatur: Hic minus
abet per errantia scriptoris, sed in quinta folia pergameni, ubi signam inueneris, recte legebis.
SimilituLlo hec signe 0 4 lucubrationem Risco 5 studio Risco 9 relaxari. Etenim edd.
12 inspirat Risco, spirat Mad. 14 hos iam Risco: hostiam L 16 aliud edd. 18 eum om.
Risco 21 fraudabuntur edd. 24 addidi. 28 add. Risco~ ma L 11 adhort- Risco: ador-
nationem L 29 Archtdiaconum Risco
134
XXXII
135
XXXIII
SUGGERENDUM
GWRIOSO DOMINO NOSTRO CHINTASUINDO REGI, BRAULIO SERUUS
INUTILIS SANCTORUM DEl ET lJESTER
Etsi disru.pto potius quam scisso societatis uinculo, quo cum seru.o
5 tuo Eugenio arcediacono in Domino conectebar, tamen eum ad uestram,
ut iussio glorie uestre abuit, misimus presentiam non sine spe pietatis
uestre, qua soliti estis et miseros respicere et adflictis subuenire, sci-
licet ut restituatis eum pairono uestro sancto Uincentio in eo quo usque
fuit officio. Ceterum, si supeme dispositionis prouidentia cor clementie
10 vestre nostra prece auertit, cedat necesse est quod mortalis uolumtas.
e1q)etit adque, dum glorie uestre ordinatio suppleta fuerit, <.:ornmenda-
mus quanta possumus obsecratione eius deplorandam peregrinationem.
XXXIII. 2 Chindasuintho edd. 4 quo cum] cum quo edd. 7 adfiictos Mad. 8 us"
que] huet.~sque edd.
XXXIV
X..XXIV. 1 praecipuo ... Nebriio Mad. 5 add. Risco 6 praevidetur Risco 8 migrasse]
migrauit edd. 11 sortem edd. 11 del. Risco 11 tamen] tam edd. 17 add. Gil (propterea
XXXIV. 3 cf. Cassiod., Exposit. in psalmos 89,5 ( Corp. Christ. 98, p. 824)
11 10 eL Hier., ep. 60,2,3; 75,1,3 1! 14-15 Ps. 31,10 11 19-20 1 Thes. 4,12 11 20-21
136
XXXIII
SUPLICA
AL GLORIOSO REY CHINDASVINTO NUESTRO SEI\i:OR, BRAULIO
SIERVO INDIGNO DE LOS SANTOS DE DIOS Y VUESTRO
XXXIV
Esta vida efmera y vana como el humo, que convence y decepciona, que
decepciona sin cumplir sus persuasivas palabras, cun nada es lo compren-
den Jos sabios y los prudentes, de los que t eres uno y cada da se ve con
los ojos y por la decrepitud de las cosas.
Me ha llegado la noticia de que mi hija, tu esposa y de los dos muy
allllida, ha partido, ay!, de esta vida. Me entristece la condicin de la vida
humana, no tanto por ella como por nosotros mismos, y me quejo sin saber
qu va a ser de nosotros. Entre tanto, nuestro consuelo debe estar en el Se-
or y Rendentor, porque con su muerte venci a la muerte, para que Aquel
en cuyo poder y voluntac est nuestra muerte y nuestra vida nos defienda
del poder de la segunda muerte, pues slo El pudo penetrar en los infiernos
y reprobar el castigo de la muerte y al tercer da volver entre los vivos. Es-
perando esto, <.;reemos que su misericordia envolver a los que esperan en El.
137
Hanc fidem tenuisse uxorem tuam et ipse nosti et nos procul dubio
non sumus ignari; propter ea<m> enim et illa fuit et nos sumus cris-
tiani. In uius bancore stabilitate .admonemur al> Apostolo consolari
cum ait 'Nolo uos ignorare de dormientibus, ut non coritristemini sicut
20 et ccteri qui spem non abent'. Nam utique cristianis aput Deum uita
non aufertur sed melior muta[a]tur. Hi<n>c mortui dormientes uo-
cantur, sa."tlndum quod Dominus in eu[u]angelio de Lazaro dicit 'Ami
cus noster Lazarus dormit'. Hec dormitio in resurrectione fidelibus uite
erit plenitudo; hac sic, qu<i>a cristiani sumus, consolari debemus
25 non in nobis sed in eo qui suscitat mortuos et uiuificat.
Hec quidem uiuificatio credo quod uestra iam sit consolatio. Sed
adfligit cor nter precebta uirtutum resurrectionisque spem presens de-
solatio. Sed si aut primi hoc incurreremus aut nobissimi, reputaremos
dicentes 'Cur aut ante nos non factum fuerit aut post nos non erit?'
30 Sit ergo consolatio quibus nec primis nec nouissimis hec accedit mortis
occasio. Uerumtamen quia omnis mundus ita labitur et de nobis co-
tidie hic casus formidatur, in patientia nostra possideamus hanimas
nostras et sit in nobis tolerantia, qualis esse debet in anima cristiana
et desinat dolor, ubi non subuenitur nullo remedio, in conspectu illius
35 animas nostras effundentes, qui et defunctis est requies et uibentibus
misericordia releuationis.
Sed quid in longum tibi neccsse est aliquid dicere, quod cum non
possit esse equus consolator q~Jem in hac causa proprius uincit dolor?
Sed et me et te consoletur in Domino patientia et spes, ut et meliora
40 speremus et ea que nobis superueniunt toleremus. Peto autem ab illo,
cui et presens uita et futura est in potestate, qui det illi requiem et
nobis dignetur inpertire in se salutem.
Multa sunt que occurrebant ut caritati tue sciberem.
L, edd.) 21 del. Mad.; mutuatur Risco 11 add. Risco 22 del. Risco 24 add. Risco 28
reputaremur edd. 33 in prim., om. Mad. 34 nullo] ullo Mad. 37 quod om. edd. 41 qui]
ut Rzsco 11 de <t> M.ad., de Risco 42 impertiri Risco
138
Que esta fe la tuvo tu esposa, t lo sabes y nosotros en modo alguno
lo ignoramos, porque por ella fue cristiana y nosotros lo somos. En la fir-
meza de esta ancla el Apstol nos aconseja que nos consolemos, cuando
dice: No quiero que ignoris acerca de los muertos, para que no os afli
jis wmo los demas que no tienen esperanza. Pues ciertamente para los
en.'Dios
cristianos, la vida no tiene fin, sino que se transforma en mejor. Por
eso los muertos son llamados dormidos, como dice en el Evangelio el Seor
de Lzaro: e Nuestro amigo Lzaro duerme. Este sueo ser en la resurrec-
cin la plenitud de vida de los fieles; en consecuencia, como somos cristia-
nos, debemos consolarnos no en nosotros sino en Aquel que resucita a los
muertos y los vivifica.
Esta vuelta a la vida me supongo que es ya vuestro consuelo. Pero a pe-
sar de las invitaciones a la fortaleza y de la esperanza de la resurreccin,
la presente desolacin entristece nuestro corazn. Si esto nos acaeciera a
nosotros los primeros o tos ltimos, protestaramos diciendo: Por qu no
ha sucedido antes de nosotros o por qu no acontecer despus de nosotros?
Consolmonos, pues, ya que esta circunstancia de la muerte no nos alcanza
a nosotros ni los primeros ni los ltimos. Y como el mundo entero es as
de caduco y como cada da nos est amenazando este fin, vivamos con pa-
ciencia y tengamos la resignacin que. debe tener el alma cristiana y cese
el .:l.olor donde no existe remedio ninguno, volcando nuestros corazones en
Aquel que es descanso para los difuntos y para los que viven alivio mise-
ricordioso.
Pero, qu utilidad tiene hacerte una larga exposicin, si no puede ser
el indicado para consolar aquel a quien su propia pena por este hecho le
tiene postrado? Que la paciencia y la esperanza en el Seor nos consuele a
ti y a m, para que esperemos cosas mejores y soportemos lo que nos
acaece. Pido, en fin, a Aquel en cuyas manos est la vida presente y futura,
que le d a ella el descanso y a nosotros se digne concedernos la salva-
cin en El.
Muchas seran las cosas que se me ocurren escribir a tu caridad ...
139
XXXV
SU&GERENDUM
DOMINO MEO ET UERE PROPRIO DOMINO BRAULIONI EPISCOPO,
EUGENIUS SERBULUS UESTER
XXXV. 11-13 cf. M. Frotin, o. c., col. 54, adnot. 2 (13 Gen. 27,12) 11 26-US
cf. Concilios de Toledo 1, c. 20 y de Sevilla 11, c. 7 (edic. Vives, pp. i4 ss. y
167 ss.)
140
XXXV
SUPLICA
AL OBISPO BRAULIO MI SEROR Y EN VERDAD SEROR MIO,
EUGENIO VUESTRO SIERVO
. Dos cosas han surgido en tu iglesia por las que mi alma se entristece
mucho y si no. me das tu consejo, no s en absoluto qu remedio aplicar.
De cierto hermano hemos sabido que, sin haber recibido la orden del
presbiterado, realiza el ministerio de presbtero. Y para que conozcas la cosa
con ms detalle, te informo de todo por menudo. Ese mismo hermano fue
muy importuno para Eugenio, mi seor. Habindole pedido el rey que lo
ordenara presbtero, como no pudo oponerse a la orden del prncipe, hall
esta especie de argucia. Lo llev al altar, no le impuso la mano y, mientras
los clrigos cantaban el In excelso, le imparti en vez de la bendicin la mal-
dicin, segn l manifest despus a personas honorables y muy queridas
para l, suplicndoles que, mientras l viviera, mantuvieran esto en secreto.
Qu me aconseja tu prudencia que haga con l, hzmelo conocer por me-
dio rle una carta urgente, porque no s si ste puede ser considerado sacer-
dote y si ;os que bautizados por l recibieron de sus manos el crisma pue-
den llamarse con derecho cristianos. Resulveme esta dificultad, que me
llena de dudas, que as Cristo te absuelva del vnculo de tus culpas, si es
que tienes alguna!
Igualmente hemos sabido que en determinados lugares los diconos
ungen con el crisma y no s qu debo hacer con los que recibieron el crisma
de SU$ manos, si debe ser repetida la uncin del santo crisma o si no debe
ser repetida y se considerar como crisma aquello a que llev tal vez el
atrevimiento o realiz la ignoranCia:- Te pido que tu bondad me haga saber
qu debo hacer con relacin a esto.
A los dos hechos expuestos se aade un tercero. Algunos presbteros con
tra el derecho y prohibicin de los cnones se atreven a ungir con el crisma
que ellos mismos se hacen, si es que esto puede recibir el nombre de cris-
ma. Te confieso que ignoro qu remedio puede aplicarse a los as ungidos
y a aqullos para su enmienda.
Te ruego que me ilustres sobre estas cosas t, que, iluminado wn una
Juz ms clara de sabidura divina y por reflexionar sin cesar en la Sagrada
Escritura, persigues con ahinco los engaos escondidos de los negros co-
razones, los descubres con talento y los solucionas con agudeza. En m, en
cambio, aunque existi una pequea veta de hunlde ciencia, ha quedado
tan absolutamente agotada por las inquietudes que han cado sobre m y
por las mltiples borrascas de preocu,paciones, que no destila ni una sola
gota. En consecuencia, te ruego por Aquel, gracias a cuyo don pasas por ser
santo y gracias a cuya enseanza por perito y docto, que me des certeza
sobre estas cosas urgentemente mediante una comunicacin expresa.
141
XXXVI
XXXVI. 4 inuidorum Risco, Vollmer, Mad. 5 destitutus (prim. -tos, corr. in -!us) L
8 addidt 9 habeat Vollm. J/ prudentiam Risco, Mad. 10 expcriri Risco 13 cagas Follm.
15 praesumptuosa etl. 17 scientiam edd. 20 id] eo Risco 23 Ante uerbum rationi tres
litterae erasae sunt L J/ suggero (g alter. abrasa) L J/ del. Risco 26 te] tu Vollm., Mad.
27 obseruata edd. J/ contabescit edd. 28 scientiam uestram Vollm., Mad. 29 del. Mad.
XXXVI. 1t-12 cf. Hier., ep. 58,1,1 11 17-18 Io. lS.,S; Phil. 4,13 11 18 Ps.
67,12 11 19 Ps. 8l1,11 1! 33-35 cf. M. Frotin, o. c. col. 54 adnot. 2 (34-35 Gen.
142
XXXVI
143
neis et sibi carissimis postmodum publicabit coniurans ut hoc, quamdiu
ipse uiueret, reticerent.
Quid inde fieri debeat a me iubes expetere, quia igDDiare uos dici
tis utrum presbiter habeatur an si illi, qui per eum crismate prenotati
40 sunt, recte cristicole uocitentur. Post hoc coniuras meam inscitiam ut
hanc questionem soluam.
Hec est prima interrogado uestra, ad quam dum multis, ut premisi,
ad respondendum inpediar causis, summa<m> illut conficit quod ne-
quid tenebrs obsitus uidenti preuere ducatum. Sane, quia iubes ut
45 dicam quod sentio, perquiratur persona que maledicto subiecta esse
dicitur si tempore maledicentis, ipso presente, officium presbiteri[i] egit
nec tamen prohibitus ab ipso est, si babtidiauit, si crismauit, si sa
crificium obtulit et ille passus est eum hoc agere, qui sibi conscius
erat eum maledixisse. In nullo iste mihi sed potius ille uidetur cul
50 pabilis fuisse, qui dolo malo aliut egit et aliut simulauit. Ac per oc
ilJe, cuius factio in tantum nefas prorupit, ut mihi uidetur, honus suu~
ipse portabit. Uestra autem sanctitas ab hoc delicto inmunis erit, quia
unumquemque in qua uocatione inuenistis, in ea esse permittitis. Et
quur non abeatur presbiter non uideo, si ille eum publicauit presbi-
55 terem eso;e, qui noluit ut iste presbiter esset aut quare non ab isto
ungnine sacro tincti uocentur cristicole, quia etsi iste indignus, cris-
mate tamen uero sunt illi peruncti. Obtime nouit prudentia tua cano-
num antiqua esse instituta ut presbiter crismare non audeat, quod
seruare et orientem et omnem Italiam hucusque scimus. Sed postea
60 consultum est ut crismarent presbiteres sed de crismate bened.icto ab
episcopis, ut non uideretur presbiterorum hoc esse preuilegium, quum
ab illa unctione sancta populum Dei sacrant, sed epriscoporum, quorum
benedictione et permissu, quasi de manu episcopi, ita huiusce rei per-
agunt officia. Quod si ita est, quur et iste, quasi manus episcopi,
65 quamuis inutilis, quos crismauit non habeantur catholici, quum, ut
dixl, sancto et uero c:rismate ab ep!iscopo sacrato et cum; illius per
missu fuerint peruncti? Manifestum est babtisma in nomine Trinitatis
data non debere iterari, crismare autem non prohibemur hereticos,
quos a uero crismate inuenimns extraneos. Iste autem recto c:rismate
70 crismabit, ut iam dixi, non mici uidetur fribolum esse quod fecit.
Additur his quod ille, qui eum permisit, numquam contradi~it et
crisma a se benedictum tradere sti non dubitabit ac per hoc quod
iste fecit, ille egit. Quid enim siue per occasionem, siue per ueritatem?
Quia in catholica hactum est, necesse iterari non est.
15 Nam et illi, qui post excessum precessoris uestri eum talia narrasse
referunt, melius facient si istam causam in aliam uitam sibi reseruant.
43 addidi 46 del. Mad. 47 prohibitus Risco; -tur. L 11 baptizauit edd. SO egit et aliut
om. Mad. 54 presbyterum Risco SS esse om. Risco SS ut (s. u.) L 68 datum Risco, Mad.
70 crismabit = -uit 72 sti] iste Mad. 11 dubitabit= -uit 81 add. Risco 84 diaconas
27,12) 11 51-52 Gal., 6,5 11 53 cf. 1 Cor. 7;1.0 11 57-58 cf. Concilios de Toledo 1,
c. 20 y de Sevilla Il, c. 7 (edic. Vives, pp. 24 ss. y 167 ss.) 11 60-64 cf. Greg.
Mago., ep. 4,26 (MGH 1 p. 261) ! 67-69 cf. Isid., De eccles. offic. 2).5-,9 (PL
144
muy queridas para l, suplicndoles que, mientras l v1V1era, mantuvieran
esto en secreto. Quieres saber por m qu debe hacerse con l porque, se-
gn dices, ignoras si ste debe ser considerado sacerdote y si los que fue-
ron ungidos con el crisma por l pueden llamarse con derecho cristianos.
Tras esto pides a mi ignorancia que te resuelva esta dificultad.
Esta es t' nimera pregunta a la cual, aunque muchas razones, eomo
.antE"s he dicho, me impidan responder, la ms importante la constituye el
hecho de que no puede el envuelto en tinieblas guiar al que ve. Pero, como
quieres que diga lo que pienso, pregntese a la persona, que se dice ha
sido objete de la maldicin, si en tiempo del que lo maldijo realiz en su
presencia el ministerio de presbtero y l no se lo prohibi, si bautiz, si
imparti el crisma, si ofreci el sacrificio de la misa, sin que se opusiera
aquel que tena conciencia de haberlo maldecido. En nada me parece que
haya sido culpable ste, sino ms bien aqul, que hipcritamente hizo una
cosa y simul otra. Por tanto, aquel cuyo engao desemboc en una mal-
dad tan grande, se precisamente cargar con su culpa, segn mi opinin.
Vuestra santidad. en cambio, estar libre de este delito, ya que permits
que cada uno se mantenga en el estado en que lo encontrasteis. Y no veo
por qu no va a ser consi,Perado sacerdote, si declar que era sacerdote el
mismo que quera que nc lo fuera, y por qu no deba llamarse cristianos a
los que ste ungi con el santo crisma porque, aunque ste fuera indigno,
fueron ungidos, no obstante, con crisma verdadero. Muy bien sabe tu pru-
dencia que hay cnones antiguos que establecen que el presbtero no se atre-
va .a administrar la uncin, lo que sabemos ha observado hasta ahora el
Oriente y toda Italia; pero despus se decidi que los sacerdotes ungieran,
aunque con crisma bendecido por los obispos, para que se viera que uo era.
privHegio de los sacerdotes, el de ungir al pueblo de Dios con aquella santa
uncin, sino de Jos obispos, con cuy~ -~endicin y permiso, por as decir de
la mano del obispo, realizan este ministerio. Si esto es as, por qu no van
a ser considerados como catlicos aquellos a quienes ungi ste, en cierto
modo la mano del obispo, aunque indigno, si, como ya he hicho, fueron
ungidos ccn cnsma santo y verdadero, consagrado por el obispo y con su
autorizacin? Est claro que los bautismos administrados en nombre de la
Trinidad no deben ser repetidos: en cambio, no se nos prohibe ungir a los
herticos, que sabemos extraos al verdadero crisma. Este, sin embargo, ha
ungirlo con crisma verdadf;ro, como ya he dicho; no me parece invlido lo
que ha hecho.
Adese a todo esto que aqul que le dio licencias nunca se las retir
y no vacil en entregarle el crisma por l bendecido y, por tantCJ, lo que
ste hizo, aqul lo realiz. Qu importa si se hizo hipcrita o sinceramente?
Como fue realizado en la Iglesia catlica, no hay que repetirlo. De otra par-
te, aquellos que despus de la muerte de tu predecesor dicen que l les
cont estas cosas, mejor harn si esta historia se la guardan para la otra
145
c~aliW:..;.~r-~
Quis enim eis, illo desistente, aut contradicere nunc poterit aut purgare
obiecta poterit? Uobis tamen quod ille non dissipauit . dissipare non
conuenit, memores illius sententie 'Nolite ante tempus quicquam iudi-
80 care', et iterum 'Quod apertum est, uobis; quod occultum est, Deo'.
Ecce quod uidetur nescientie me<e> et pro modicitate capacita-
tis nostre, nec adfirmans nec spemens omnino sta suggessi.
Ad ceteras interrogationes, si hoc non aborret, transeamus. Scribi-
tis etiam et hoc, in quibusdam locis diacones crismare uos repperisse.
~ Nihil in hac questione amplius quam in prima inuenio, nisi ut sacrum
crisma uestra auctoritate et indulgentia pontificali persistat et illi, qui
ista aut nescientia aut presumtione patrarunt, dignam in se et distric-
tionis uindictam et ex eclesiastici ordinis normam sub pena et peniten-
tia persentiant, et ita sint multati, ut in exemplum aliis dati talia ne-
90 quaquam ultra presumant.
His duabus in breui premissis questionibus, tertiam ingerit igno-
rantie mee prudentia uestra scribens eo quod quidam presbiteri de
crismate quod sibi ipsi conficiunt, si tamen crisma istut erit nominan-
duro, babtizatos signare presumunt. Bene fateor et obtime dubitas non
95 esse crisma, quod non solum non ah episcopis sed contra ius et uetitum,
canonuni a presumtoribus presbiteris uidetur esse sacratum. Nam si
celestis magister et Dominus reliquid suum episcopis uicariatum, quod
constitutum ab illis est, ab spiritu Cristi, iuxta Apostolum, constitutum
est, et si quis precepta eorum spernit, Cristi porecepta spernit. Unde
100 uide<n>tur mihi a sancto et uero crismate denuo presignari debere
hi qui a talibus s1mt peruncti fraude; presumtorum tamen disciplina in
uestro est arbitrio posita, dum aliter emendetur error adque aliter con-
demnetur presumtor. Iam uestre est sapientie et cum ignaris mitius
agere et presumtores uehementer distringere.
105 Pro inerudite inpedimento lingue breuem euenire uolui[t] tramitem
epistole sed, ut est illut tibi notum; duro orcium fucere nitor, amforam
finxit manus.
Iam nunc salutem persolbo et coti;;ianas molestias meas tribula-
tionesque adsiduas orationibus uestris commendo fobendas, et per
110 Cristum te coniuro ut, quidquid inutiliter aut secus quam abet ratio, in
hac paginola repperiris effusum, non ante aliis patead quam mici hoc
tue epistole innotesca<n>t. Nam neque spatium fuit inde cogitandi,
neque uacatio dictandi, et quod lingua depromsi, aliena manu exaraui,
nec inde retractare occurri.
83,822) 11 73 Phil. 1,18 11 79-80 1 Cor. 4,5 11 80 Deut. 29,29 11 97-99 cf. Act.
20,28 11 105106 cf. Hier., ep. 104,6,3 11 106-107 Hier., ep. 107,3,1 (Horat., Ars
poet. 1-22).
146
vida. Porque, quin podr ahora, faltando aqul, refutarlos o justificar las
acpsaciones? T, por otra part~, no debes divulgar lo que l no divulg, re-
cordando aquel dicho: No juzguis nada antes de tiempo>>, y aquel otro:
Lo que ha sido revelado es para vosotros; lo oculto, para Dios.
Ah tienes lo que se le ocurre a mi ignorancia y que de acuerdo con mi
corta capaCidad sin afinnarlo ni desdeado te he expuesto en general.
Pa!'emos a las otras pregU.ntas, si lo expuesto no te parece mal. Me es-
cribes tambin que has sabido que en algunos lu~es los diconos im-
parten el crisma. No encuentro en esta cuestin nada distinto de la primera,
salvo que el sallto crisma debe estar bajo tu autoridad y a disposicin del
obispo, y aquellos que hicieron esto por ignorancia o por osada deben re-
cibir el castigo riguroso que merecen, y de acuerdo con las leyes del orden
eclesistico con penitencia y arrepentimiento pblicos y deben ser castiga-
dos de tal modo que, puestos de ejemplo a los dems, no se atrevan a ta-
les cosas en lo sucesivo.
Expuestas brevemente estas dos cuestiones, tu prudencia presenta una
tercera a mi ignorancia, escribindome que algunos presbteros se atreven
a ungir a los bautizados con el crisma que ellos mismos se hacen, si se
puede llamar crisma a esto. De verdad te aseguro, y justa es tu duda, que
no es crisma el que no slo no ha sido consagrado por los obispos, sino con-
tra el derecho y con la prohibicin de los cnones por sacerdotes usurpa-
dores. Pues, si el Seor y divino Maestro dej como sucesores a los ApS-
toles, lo que ha sido establecido por ellos, segn el Apstol, el espritu de
Cristo lo ha establecido y si alguien desprecia sus preceptos, desprecia los
preceptos de Cristo. Por consiguiente, yo creo que deben nuevamente ser
ungidos con el .::risma santo y verdadero los que fueron ungidos con engao
por stos; a vuestra libre disposicin est, en cambio, el castigo de los
usurpadores, con tal de que se corrija el error de una manera y de otra
se con~ene al usurpador. De tu pruaenCia depende el tratar benignamente
a los ignorantes y castigar duramente a los atrevidos.
A causa de la torpeza de mi lengua quise que la extensin de la carta
fuera breve, pero, como muy bien sabes, queriendo hacer un cntaro mi
mano molde un nfora.
Ahora ya te envo mis saludos, y mis dificultades y mis continuas tri-
bulaciones las encomiendo a tus oraciones para que te ocupes de ellas, y
por Cristo te suplico que todo lo que encuentres en esta carta indebida-
mente expuest(\ o contra lo que dicta la razn, no lo pongas al alcance de
los dems sin habrmelo antes hecho saber en una carta. Porque no he te-
nido ti.e'llpo para pensar sobre ello, ni tranquilidad para dictar, y lo que
mi lengua dict, una mano extraa lo escribi y no me he ocupado de re-
visarlo.
147
XXXVII
SUGGERENDUM
GLORIOSISSIMO DOMINO NOSTRO CHJNTASUINTO REGI,
BRAUUO ET EUTROPIUS EPISCOPI SERUUU UESTRI
CUM PRESBITERIS, DIACONIBUS ET OMNIBUS PLEBIBUS A DEO
5 SIBI CRE.DITIS, NECNON E.T CELSUS SERUUS UESTER,
CUM TERRITORIIS A CLEMENTIA UESTRA SIBI COMMISSIS
Qui corda regum in .manu sua tenet, ut fides nostra habeat, ipse et
omnia regit. Unde non est sine illius inspiramine quod clementie uestre
cupimus sugerere. Quapropter, pie domine, libenter seruorum tuorum
10 suscipe preces, quas fidei intentione uides anelare; spe enim et crebro
cogitationis studio, quo unusquisque uite sue tranquillitatem desiderat
et periculosos casus euitat, alterna conlatione conferentes et preterita
discrimina reminiscentes animaduertimus quantis periculis, quantis ne-
cessitatibus, quantis etiam patuerimus aduersariorum. incursibus, quibus
15 celesti misericordia uos exscitatos et uestro regimine nos ereptos durn
magna contemplatione uidemus, et uestros labores cogitantes et in
futurum patrie prouidentes, inter spem metumque bacillantes, fiducia
uincente metu<m>, ad tuam pietatem recurrere decreuimus, ut, qua
conpendiosius nicil nec quieti uestre nec casi!Jus nostris prospicimus,
20 in uita tua et te beneualente seruum tuum dominum Recesuindum do-
minum nobis et regem deposcimus, ut cuius etatis est et belligerare et
bellorum sudorem sufferre, ausiliante superna gratia, et noster possit'
esse dominus et defensor et serenitatis uestre refectio, quatenus et ini-
micorum insidie adque strepitus conquiescant et fidelium uestrorum
25 uita absque pauore secura permanead. Neque enim poterit glorie uestre
esse contemtus talis filii et tanti patris filio debitus profectus.
Unde celorum regem et sedium omnium rectorem supplici prece
deposcimus, qui et Moysi Ihesum successorem et in Dauid trono filium
eius constituit Salomonem, ut clementer insinuet uestri<s> animis ea
30 que suggerimus et perficiat auxilio omnipotl>-ntie sue que in nomine
eius a uobis petentes fieri obtamus. Nam etsi incurrimus petitionis te-
meritatem, non per insolentia presumtionis sed, quam premisimus, co-
gitationis necessitate.
XXXVII. 3 uestri; uri L 4 plebibus om. Risco 5 seruus: sis L 10 uideas Ma.s.
18 adt!. Rasco 29 uestris Rasco ; ri L 32 per] uero edd.
148
XXXVII
SUPLICA
A NUESTRO GLORIOSISIMO SIDil"OR EL REY CHINDASVINTO, LOS
OBISPOS BRAULIO Y EUTROPIO VUESTROS SIERVOS CON LOS
PRESBITEROS, DIACONOS Y TODO EL PUEBLO A ELLOS CONFIADO
POR DIOS Y CELSO VUESTRO SIERVO CON LOS TERRITORIOS
ENCOMENDADOS A EL POR VUESTRA CLEMENCIA
El que tient! en su mano los corazones de los reyes, segn es nuestra fe,
se mismo lo gobierna todo. Por tanto, inspiracin suya es lo que deseamos
exponer a vuestra clemencia. En consecuencia, bondadoso seor, acepta de
buen grado las splicas de tus siervos, que ves rebosan lealtad inquebran-
table. Con la esperanza, pues, y el anhelo constante de nuestro pensamient().
C'On que todos deseamos paz para nuestras vidas y no queremos aventuras
peligrosas, contrastando pareceres y recordando las situaciones crticas pa-
sadas, hemos comprendido a cuntos peligros, a cuntas adversidades y a
cuntos ataques de los enemigos hemos estado expuestos. Vemos claramente
que la misericordia divina os ha hecho poner en guardia ante ellos y que
de ellos nos ha salvado vuestro caudillaje. Pensando en vuestros esfuerzos
y mirando hacia el futuro de la patria, indecisos entre la esperanza y el
miedo, pero sobreponindose la confianza al miedo, hemos decidido recurrir
a tu bondad para pedirte como seor y rey nuestro a tu siervo y seor Re
cesvinto, mientras t vives y tienes energas, 'a que nada vemos ms ven-
tajoso ni para vuestro descanso ni para nuestras situaciones difciles, de
modo que l, que tiene edad para guerrear y para soportar el esfuerzo de
las campaas, con el auxilio de la gracia divina sea nuestro seor y de-
fensor y alivl' de vuestra Serenidad,- a fin de que acaben las asechanzas
y las amenazas de los enemigos y la vida de vuestros leales discurra tran-
quila y sin temor. No podr vuestra Gloria despreciar un hijo as, ni el hiJo
no sacar el debido prO\echo de un padre tan grande.
As. pues, pedimos humildemente al Rey de los cielos y al Seor de to-
dos los tn,nos, que constituy a Josu sucesor de Moiss y en el trono de
David a su hijo Salomn, que con bondad infunda en vuestro nimo esto
que os exponemos, y realice con su auxilio omnipotente lo que os pedimos en
su nombre y deseamos se lleve a efecto. Pues, aunque hemos hecho una pe-
ticin teiPeraria. no ha sido por una osada insolente, sino por el estado
de opinin apremiante a que hemos hecho referencia.
149
XXXVIII
XXXVIII. 3 cf. Eugenius, 89,9 (MGH Auct. 14, p. 276) 11 8-11 cf. Hier.,
ep. 125,12,2.
XXXIX
150
XXXVIII
Aunque sa-una especie de mentira retrasar las promesas, yo, sin em-
bargo, deseo exponer la razn de mi tardanza. En efecto, el deplorable es-
tado del cdice que recib para corregir, puso en orden de batalla a todas
sus fuenas contra ia debilidad de mi vista, y en mi esfuerzo por vencerlas,
mi vista que empezaba a fa1lar pareci que se renda ante el enemigo y en
dao propio acrecentaba su debilidad. Sin embargo, vuestra Gloria ver bin
a las claras por las . lneas aadidas y por las letras eliminadas cunto es-
fuerzo hay en l, cunta insistencia en mi trabajo, t-untas veces perd la es-
peranza de poder llevar a trmmo la correccin y cuntas veces interrump
la tarea a causa de la multitud de molestias que me asediaban, para vol-
ver nuevamente a la obra interrumpida con el deseo de cumplir vuestra or-
den. Porque el cdice est tan plagado de descuidos de los copistas, que di-
fwlmente se encuentra una frase que no deba corregirse, y hubiera sido
ms fcil escribirlo de nuevo que corregirlo.
Por medio e una carta en que me d rdenes vuestra Serenidad deseo
ardientemente conocer la prosperidad de vuestro reino, y pido que el Seor
omnipotente mantenga firme la salud de vuestra Clemencia.
XXXIX
151
XL
XL. 4 praecepisti Ris.,o, -tis Mad. 9 quia etsi non quod uolui potui edd. 10 ut potul
om. Mad. 11 parientiam] patientiam edd. 11 add. Risco 11 eras] ea Risco
XLI
152
XL
XLI
153
[FRAGMENTUM]
... Pia quidem talis est religio, .sed mici fateor dubia;
Ideoque, uirontm sanctissime, tuis auditibus huiusCertl.odi questiun-
culam defero et si certissime credendum est, ut prefatus sum, cruorem
Domini post eius resurrectionem aput aliquos remansisse, abs te cer-
5 tissimis testimoniis ac uerissimis documentis cupio inlustrari. Utinam
lib'ellum de hac re ex tua largitate perciperem. Magnum mihi specimen
remota ambiguitate Dominus Ihesus Cristus prebebit, si id deprecatio
mea inpetrare ualuerit.
De cetero humilitate, qua ualeo, sanctitatem domini mei salutare
JO presvmo, obsecrans ut orationibus uestris merear commendari, et epis-
tolis uestris de id unde suggessi quantocitius recreari.
XLII
XLII. 1 reverendi~s- Risco o4 arctatwn edd. 7 add. Risco 11 in quas] in quibus edd.
11 exspectetur? Cum cdd. 13 etenim] enim Mad. 16 del. Risco 17 uexillum (con-. 1n
XLII. 1 Hier., ep. 104,2,2 i 1 10-11 cf. Hier., ep. 58,1,1 ! 1 17-19 Hier., ep.
154
F:RAGMENTO
.... Una creencia as es sin duda piadosa, pero yo -te lo confieso-- guar-
do mis reservas sobre ella.
As pues, oh el ms santo de los hombres, presento a tu consideracin
esta ,pregurit y deseo que me ilustres con testimonios convincentes y prue-
bas autnticas, si hay que creer sin lugar a dudas, como antes he dicho,
que la sangre del Seor qued en posesin de algunos despus de su resu-
rreccin. Ojal reciba de tu generosidad una exposicin sobre esta cuestin.
Si rol peticin puede conseguirla, nuestro Seor Jesucristo me conceder
un gran bien sin duda alguna.
Por lo dems, con toda humildad me atrevo a saludar a la santidad
de mi seor pid;endo que merezca ser encomendado en vuestras oraciones
y que cuanto antes sea instruido por una carta vuestra respecto a esto que
os solicito.
XUI
155
debes omnia tolerare. Quid enim probis m.ale morigeratio aliena nocet?
Neque enim balde Iaudabile est bonum cum bon.is, sed bonum esse
cum malis.
Hinc de eclesia scribtum est 'Sicut lilia nter spinas, sic amica mea
25 nter filias. Nam et hi qui tales a nobis creduntur, forte sufficit eis
secundu.m Apostolum scire Cristurn, et hunc crucifixum, ipso nos do-
'~ente 'Non alta sapientes, sed humiles consentientes' et 'Nolite esse
prudentes aput uosmetipsos; scientia quippe inflat, caritas uero edi-
ficat' et cetera que te latere non possunt. Tali enim sensu et humilitas
30 catholica tenetur, et illut 'Et unusquisque in suo sensu habundet' procul
dubio inpletur. Unde dem Apostolus precepit ut non nobis sed pro-
ximis placeamus. Et ad Filippenses scribit ut in umilitate superiores
nobis inuicem arbitremur, non que nostra sunt singuli querentes, sed
que aliorum. Humilium quidem uirtus est de scientia non gloriari, qua
35 communis est homnibus. Ualet enim hoc multum ad reprimendam men-
ts audaciam, ut et alias contemptibiles non reputemus et singularem
nobis scientiam uel sanctitatem non adrogemur, ne superno audiamus
oraculo 'Reliqui mici septem milia uirorum' et cetera.
Hec causa amoris tui me dixisse caritas tua, queso, censeat. Cete-
40 rum de questione qua me consulere decreuisti, noueris non me aliut de
rcsurrectione mortuoru.m credere aut expectare quam que[so] a sancto
Agustino per diuersa opuscula sua, que ad manus uenerunt meas, pru-
denti ingenio et eliganti sunt dissertata sermone, que ad Iaborem meum
euitandum ideo non replicabi, quia et te per epistolam tuam ea didici
45 indubitanter tenere.
Igitur qua in resurrectione et noster reddendus est sanguis non
dubito. Utrum autem, qui in omni uita tollitur, totus in qualitate sui
reddatur dubito, qua et ipse superfluus inuenitur non noster secunr
dum medicas, sed esse nobis noxius. Nam si illa pulcritudo hoc per-
50 mittet, quam habituri sunt sancti, credo quod fiet; si hoc illa non
sinet, hoc et hic credendum est quod de unguibus et capillis superfluis,
qui in conmixtione nature aliis membrorum partibus reddentur, sancto
Agustino docente, ipse sensisti. Ad op.ificis enim nostri omnipotentie
artem pertinet, ut uult, et modificare grandia et maiorescere parua.
55 NuJla tamen in sanctorum membris est credendum in resurrectione
reddere indecora.
Propterea uero puto mnima et extrema membrorum nostrorum
Dominum memorasse et circumscribere quum de capillis loqueretur
-quod si capilli non pereunt, quanto minus maiora membra disperi-
ui- 11d marg.) L 33 sunt Risco: runt L 34 Ante uerbum Humilium, ad marg. fol. 75 vb. 0
scriptum est ut summarium, mea sent.: 'ut non glorietur horno in sapientia'; odd. Mad. 11
adrogemus cdd. 41 del. Risco 43 eleganti edd. 58 et Risco: ut L 59 disperibunt? Non
47,1,1; 22,6,3 11 22-23 Greg. Magn., Moral. 1,1 (PL 75,529) 11 24-25 Cant. 2,2
11 26 1 Cor. 2,2 11 27-29 Rom. 12,16; 1 Cor. 8,1 11 30 Rom~ 14,5 (cf. Hier., ep.
144,j,2) 11 31-32 cf. Rom. 15,1 ss. 11 32-34 Phil. 2,3 ss. 11 34 cf. lerem. 9,23
11 38 3 Reg. 19,18; Rom. 11,4 11 41-43 cf. August., Enchiridion de fide, spe el
charitate, c. 23, 84-92 (Corpus Christ. 46, p. 95 ss.); De ciuitate Dei 22,12-19
156
con paciencia. Porque qu perjuicio se deriva para los rectos del mal com-
portamiento ajeno? Por otra parte no es muy meritorio que el bueno con-
viva cbn los buenos, sino que se desenvuelva entre los malos.
Por ello se ha escrito de la Iglesia: Como el lirio entre los cardos, as
mi amada en.tre las doncellas. Pero aquellos a quienes as juzgamos tal vez
tengan bastante; segn el Apstol, con conocer a Cristo y ste crucificado,
con{orme l mismo nos ensea: Sin ser altivos, sino allanndonos a los
humildes y No os tengis por sabios ante vosotros mismos, porque la
ciencia hincha, la caridad en cambio edifica y lo dems que no puedes ig-
norar; Este es el sentido que tiene la humildad catlica y en l sin duda se
hacen realidad estas palabras: Cada uno proceda segn su propio sentir.
De ah que el mismo Apstol recomienda que no busquemos nuestra com-
placencia sino la de nuestro prjimo. Y a los Filipenses escribe que humH-
demente consideremos cada uno a los dems como superiores a nosotros
mismos, buscando cada cual no su propio inters, sino el de los dems.
Pues virtud es de los humildes no gloriarse de la propia sabidura, porque
es patrimonio de todos. Esta idea es muy til para refrenar la arrogancia
de la mente, para que no consideremos despreciables a los dems, ni nos
atribuyamos a nosotros_ tma ciencia ni una santidad exclusiva, no vayamos
a tener que or las palabras divinas: Me quedan siete mil hombres, etctera.
Debes pensar, querido amigo -te lo suplico-, que esto lo he dicho por
el amor que te tengo. Por otra parte, respecto a la cuestin que has que-
rido consultarme, debes saber que sobre la resurreccin de los muertos yo
no creo ni espero sino lo que San Agustn tit>ne expuesto con la prudencia
de su talento y la elegancia de su estilo en muchos tratados suyos, que han
llegado a mis manos. Para ahorrarme trabajo, yo no te repito su doctrina,
porque s por tu carta que t la conoces a la perfeccin.
As pues, estoy seguro de que en la resurreccin nos ser devuelta nues-
tra sangre. En cambio, tengo mis dudas sobre si la que se pierde a lo largo
de toda la vida vuelve toda ella a su cualidad na1 ural, porque los mdicos
consideran que es superflua, no nuestra sino perjudicial para nosotros.
Pero, si la belleza que deben tener los santos admite esto, mi opinin es
que as suceder; pero si no lo permite, habr que pensar de la sangre lo
mismo que de las uas y de los cabellos superfluos, que en la fusin de la
naturaleza, segn la enseanza de San Agustn, t mismo has comprendido
que sern devueltos a las otras partes de los miembros. A la ciencia omni-
potente de nuestro Creador corresponde menglldr lo gi ande o agrandar lo
pequeo, como quiera. No obstante, no es creble que en la resureccin de-
vuelva las imperfecciones a los miembros de los santos.
Sin embargo, creo que el Seor cita y menciona los ms insignificantes
y humildes de nuestros miembros, al hablar de los cabellos, porque si los
cabellos no perecen, cunto menos desaparecern los miembros ms im-
157
60 bunt !-, non tamen superlluos humores, a quibus aut corruptela nas-
cuntur aut uit<i>a generantur, que utique in restaurato _corpore non
enmt, conpreendi uoluisse.
Credo quidem quod, quidquid ad naturam proprie nostram per-
tinet, hoc restaurabitur in resurrectione; quidquid autem in natura aut
65 superlluo concreuit aut naturamr morbidauit uel habitum potuit de-
mutare demendum est. Naturam durntaxat dixi, secundum quam cons-
tat integn.un sanumque hominis corpus. Ac. sic, quia sine sanguine esse
non possumus, in quo uirtus anime in corpore diuina adseritur aucto-
ritate, reddendus est non superfluus sed naturalis, id est non alien<u>s
70 sed noster.
Sed quid multa? Hoc rnihi credibile, hoc etiam non difficile ad adfir-
mandum. Sed constat esse rninus dubitandum hoc unumquernque in
resurrectione, exceptis corrupt:ionibus et uitiis, ut iarn superius dixi,
decenter recepturum quod potuit illa etate, qua Dominus est passus,
75 eius abere corpus rationabiliter integerrime constitutum, dicente Apos-
tolo 'Ho. sen tite in uobis quod et in Cristo Iesu', et alib 'Donec oc-
curramus omnes in uirum perfecturn, in rnensuram, etatis plenitudinis
Cristi.'
Cauti tamen in hac inquisitione essc debemus, uas electionis pro-
80 hibcnte non prlus sapere quam oportet sapere, sed sarere ad sobrieta-
tem; ne forte ea usque progrediamur ut supprestitiosi reputemur, sicut
hii qui de abortiuis querunt fetibus, que utique consistunt ex corpore
utriusque sexus, quid de menstruo posset sanguine adque inpuro uirili
sentiri humare, quem in omni pene uita necesse est etiam naturaliter
85 egeri, in que superflue erunt supprestitiosi.
Sed quur non credatur et sanguis humanus perire detractus, quum
et ipse humor generabilis atque sanguis, sicut et aborsus, neutro red-
datur in resurrectione parenti, si tamen parens iam dicendus est cuius
aut licor fedus aut inanimatus profunditur fetus? Uerumtamen non
90 sunt hii qui nobis adfirmant uerum esse cruorem Domini, qui pro re-
liqui<i>s. ut ipse dicis, ab aliquibus habetur, ita istum cruorem non
fuisse adsurntum in resurrectione corporis Domffii, sicut nequaquam,
adsumptus est. Unde (.alumna illa infecta Hierosolimis ab insigni
sancto Iheronimo presbtero et ab aliis post multa secula et uisa tra-
95 ditur et conscripta. Quod potius passioni diuine pro testimonio debe-
mus deputare quam pietatis testimonium infitiare, quoniam maiorum
nostrontm stilo iam hoc habemus digestum.
Sed et illo tempore potuerunt fieri multa que non habentur con-
scrihta, sicut de linteaminibus et sudario, qua corpus Domini est inuo-
100 lutum, Iegitur quia fuerit reppertum et non legitur quia fuerit con-
edd. 61 add. Ris~o 69 add. Risco 78 Xristi L lit reputemur. Sicut Mad. !i3 possetl
possWit Risco 11 uirili om. Mad. 85 que scnp.<t: qui L (quibus edd.) 11 supentitio&i
Risco: ~uppretitiose L 87 neutri edd. 91 add. Risco 97 nostrorum om. Mad. 105 sa-
(ibid. 48, p. 831 ss.); De Trinitate, 4,3 (ibid. 50, p. 165 ss.) 11 68 cf. Lev. 17,14
11 76 Phil. 2,5 11 76-78 Eph. 4,13 (Hier., ep. 140,2,3) 11 80 Rom. 12,3 11 93-95
158
portantes! En cambio, me parece que no quiso que fueran comprendidos
los humores superfluos, de los que nace la destruccin y se generan los
defectos.
Tengo el convencimiento de que todo lo que pertenece propiamente a
la naturaleza, lo reasumiremos en la resurreccin; en cambio, todo lo que en
la naturaleza creci superfluamente o la daft o alter su modo de ser, ha-
br de ser eliminado. He llamado naturaleza solamente a aquello en que
consiste el cuerpo ntegro y sano del hombre. En consecuencia, como no
podemos vivir sin sangre, a la que la autoridad de la Escritura atribuye el
vigor de la vida del cuerpo, recuperaremos no la superflua sino la natural,
es decir no la perjudicial sino la nuestra.
Pero para qu insistir? Esto es para m creble, incluso no difcil de
afirmar. Pero lo que no se puede dudar es que cada uno recuperar en la
resu."T.eccin, prescindiendo de las corrupciones y defectos, como antes he
dicho, un Ctierpo perfectamente constituido, como pudo tener el Seor a la
edad en que sufri la pasin, segn dice el Apstol: Tened los mismos sen-
timientos que tuvo Jesucristo, y en otro pasaje: Hasta que todos llegu<>
mos a la madurez del varn perfecto, a la medida de la edad de la pleni-
tud de Cristo.
Pero debemos andar con cautela en esta cuestin, ya que el Vaso de elec-
cin nos manda no saber ms de ]o que conviene saber, sino saber con so-
briedad, no vayamos a avanzar hasta el punto de que se nos considere me-
ticulosos en exceso, como los que discuten sobre los fetos prematuros que
consisten indudablemente en la fusin de los dos sexos, sobre qu puede
pensarse acerca del menstruo o del semen de los hombres, que necesaria-
mente se ex.pulsa a lo largo de casi toda la vida, cuestiones en las que se-
rn inutilmente meticulosos.
Mas por qu no va a creerse que la sangre del hombre muere una
vez derramada, siendo as que el sem:en y la sangre, lo mismo que el aborto,
no son devueltos en la resurreccin a los padres, si es que pueden recibir
el nombre de padres por f'!l solo hecho de expulsar el semen o el feto
sin vida?
Pero no son esos los que nos dicen que es verdadera sangre del Seor
la que algunos, segn dices, guardan como reliquias y por tanto que esta
sangre no la reasumi el cuerpo del Seor en la Resurreccin, lo que por
lo dems es verdad. De ahf que el presbtero y gran San Jernimo y otros
despus de muchos siglos cuentan y escriben que vieron en Jerusaln aque..
lla columna manchada {con ~ sangre de Cristo). Este hecho lo debemos
considerar como testimonio de la pasin del Seor rris bien que negar el
testimonio de piedad, puesto que ya la pluma de nuestros mayores as lo
tiene expuesto.
Adems, en aquel tiempo pudieron suceder muchas cosas, que no estn
escritas; as, por ejemplo, sobre el sudario de lino en que fue envuelto el
cuerpo del Seor leemos que fue encontrado pero no que se conserv; yo,
159
seruatum; nam non puto neclectum esse ut futuris temporibus inde
reliquie ab Apostolis 1U)I1 reseruarentur, et cetera talia.
Sub ac tarr.en hoccasione non debemus inirnicis Catholice locum
dare, ne aut ueneno falsitatis aut maledicti gratia tielint uirginem
105 Cristi castam conrumpere. An forte ex ead.em columna a fidelibus sa.
cratissimus erasus cruor in reliquiarum honore toto est dispersus in
orbe, quod facile crediderim, ut aput eclesiarum prncipes, succedente
sibi posteritate, traditum potuerit conseruari. Nam tante rei fama non
uideo quomodo possit crislianis esse dubia.
110 Sed, ut aduc aliquid dicam, forte sudor iile Dornini, quem euange-
Iic.a lectio nobis tradit ut sanguinem fuisse decursum, tanta diligentia
a discipulis putatur fuisse collectus; uel certe quando lancea percus-
sum est Domini corpus et sanguis et aqua manauit, cuiusquam est
sollicitudine pro reliquiis reseruatus. Set miror si hoc a quoquam pos-
115 sit adprobari, quum dubitatio discipulorum etiam in passione postea
inueniri potuerit et soJus lohannis cum mulieribus ad crucem Domini
adstiterit, qui tamen scribens euangelium nicil tale aut se aut alium
fedsse narrauit; testimonium peribuit et uerum testimonium conscrib-
sit quia lancea corpus Domini percussurn fuerit et sanguis et aqua
120 emanaberit, nec tamen hoc collectum fuisse ab aliquo merninit.
Sane si in eo loco, ubi ait 'Multa et alia signa fecit lhesus que non
surtt in hoc 1ibro scribta', adstruit quis eum et de hoc sanguine esse
locutum, conuincat si potuerit et hoc esse signum, quod mici ut faciat
omnino uidetur durum. Quod si auctoritate scripture non firmabcrit,
125 pia, ut ipse ais, credulitas set incerta nutabit, quum sponsa ueritatis
non solum recipit ueritate prium sed et pietate uerum, tuncque sit
firmum quum non nutat a ueritate pium. Adfirmet hoc qui ualet; ego
autem fateor me hoc ignorare. \
cradssimus om. Risco 119 AnM uerb. Domini ad mllrg. fol. 77 va8 ut summllrium scriptum
est: 'De sanguine et aqua manantis' L 120 manaverit Risco 121 si (s. u.) L 126 recipit]
respicit Mad. 11 tuncque sit (-que sit bis scripsit) L 127 a om. edd. 132 reliquas M:uJ..
cf. Hier., ep. 108,9,4 1i 110-111 Le. 22,44 \ 1 112-113 lo. 19,34 11 116-117 lo. 19,25
ss. 11 118 lo. 21,24 11 119-120 lo. 19,34 1 121-122 lo. 21,25 1! 136-138 cf. Hier.,
160
siri embargo, no puedo creer qtJ,e hubiera un descuido tan lamentable ~mo
p:.ra que los Apstoles no guardaran reliquias de l para los tiempos fu.
turos, y otras cosas par el estilo.
Con este pretexto, sin embargo, no debemos dar. motivo a los enemigos
de la Iglesia catlica para atacar a la casta virgen de Cristo con el veneno
de la fa1sedad'(y con las injurias.
O tal vez la sangre sacratsima, raspada de aquella columna por los
fieles, fue distribuida por todo el mundo en calidad de reliquias -lo que
no me costara mucho creer-, de suerte que, entregada a los prncipes de
las iglesias; ha podido conservarse en la sucesin de generaciones. Lo cierto
es que no comprendo cmo los cristianos pueden dudar de un hecho de
tan firme tradicin.
Para aadir todava algo, se piensa que tal vez fue recogido con gran
diligencia por los discpulos aquel sudor del Seor, que el texto del Evan-
gelio cuenta que le corri como sangre; o ms probablemente que, cuando
el merpo del Seor fue atravesado por una lanza y brot sangre y agua, al-
guien solcitamente lo conserv como reliquia. Pero me extraara que al-
guien admitiera esto, ya que pudo comprobarse despus la turbacin de los
discpulos, incluso durante la pasin, y que junto a la cruz del Seor slo
estuvo Juan con las mujeres, el cual, sin embargo, al escribir el Evangelio
no ~.uenta que l, ni nadie haya hecho tal cosa; nos dio testimonio y dej
escrito el testimonio verdadero de que el cuerpo del Seor fue atravesado
7or la lanza y brot sangre y agua, pero no dice que alguien las recogiera.
Pero si en el pasaje donde dice: Jess hizo otros muchos prodigios,
que no han sido escritos en este libro, afirma alguien que se refiri a esta
sangre, que nos convenza tambin, si puede, de que ste es un prodigio,
cosa que a m me parece muy difcil que lo logre. Si esto no lo prueba con
la autoridad de la Escritura, ser, como t mismo dices, una creencia pia-
dosa, pero quedar en la incertidtiriiibre, porque la esposa de la verdad
admite no slo la piedad con autenticidad, sino tambin la autenticidad con
piedad, y slo la piedad es slida cuando es verdadera. El que sea capaz,
que afirme esto, yo confieso ignorarlo.
As pues, dejando de lado y a la discrecin del lector estas cuestiones,
porque de todos modos no estn en contradiccin con la fe de la resurrec-
cin, ni debemos rechazar la interprretacin de una mejor investigacin, ni
oponernos a la autoridad de la multitud, que asegura que reliquias as se en-
cuentran en las iglesias catedrales, aunque en mi iglesia no se sabe que
hayan existido en tiemJ;>O de ningn obispo y es mejor dudar de las c.osas
oscuras que discutir sobre lo no seguro. .
Volvmonos hacia lo verdadero y seguro, que ningn cristiano y de ver-
dad catlico puede dudar o discutir, a saber, que por medio del Sacramento
el pan y el vino ofrecidos a Dios se convierten en el cuerpo y sangre verda
deros de Cristo, segn las palabras del mismo Seor y las Sagradas Es
enturas inspiradas por el Espritu Santo. Esta ofrenda es realizada cada
da sobre su altar en la Iglesia catlica a la manera de Melquisedec por
Cristo Jess, el autntico sacerdote, en un sentido mstico y con una ine-
161
mstica intellegentia et inenarrabile sermonis inopda, quia omnia exsce--
dit supereminens gratia.
Hec, ut occurrit et prout tempus exegit, paucis tibi, carissbne; re-
scribsisse sufficiat; et quamuis ingenti ardori tuo non ut dignum est
145 responderim, tamen, ut occupatio non siuit, uolumtati tue parere stu-
du<i>. De cetero beatitudinis tue orationes ut mihci suffragentur
uehementissime queso.
Et hunumque, pene quod mici et pre omnibus necessarium et hic
fuerat pretermi.ssum, peto, ita Cristus cursum propositi tui efficiat glo-
150 riosum, ut mihi codices sancti pape Gregorii in expositos, qui necdum
in Hispania erant tuo[s]que studio et sudare de Roma huc sunt delati,
ad transcribendum ocius mittas; nam non solus ego huiuscemodi rei
sum petitor set ed dominus germanusque meus, tuus amator. Quaprop-
ter ambobus satisfacies, si uni prestaueris adque ambos conternnes, si
155 unum spreueris. Credat certe rnici caritas tua, quodices ipsos remittam,
quo tempore institueris.
Paruam putaui euenire epistolam sed, dum bine inde susurrantibus
mobeor scrupulis, nec breuitatem potui tenere nec omnia, que me aduc
mobebant, dic<t>are. Uale, in Domino frater carissime, et in Cristi
160 membris uenerabiliter amplectende.
144 ardori Risco: ardore L 145 non (ad marg.) L; om. edd. 11 add. Risco; (studu corr. in
studii) J. 148 Et unum, quod mibi edd. 150 !n expositos scripsi: inexposHos edd, 151
del. Risco 152 solum ... buiusmodi Mad. 154 adque] et Risco 159 addidi (dicere edd.)
ep. 120,21 j 1 140 Ps. 109,4 1J 157 cf. Hier., ep. 104,6,3 11 159-160 cf. Hier.,
ep. 104,2,2.
XLIII
162
narrable pobreza de palabras, porque la excelencia de la gracia lo sobre-
.Pasa todo. .
Contntate, queridsimo~ con que te haya brevemente contestado esto,
segn se me ha ido ocurriendo y el tiempo me ha permitido, y aunque no
haya respondido a tu gran entusiasmo como merecas, me he esforzado por
c.omp~acer tu dese "itis de lo que mis ocupaciones me han permitido.
En fin, con todo encarecimiento pido a tu bondad que me ayudes con
tus oraciones.
Y una cosa, que me es casi ms necesaria que todas las dems y aqu
haba pasado por alto, voy a pedirte -por ello Cristo corone con xito tus
proyectos-, que me enves rpidamente para copiarlos los cdices de CQ-
mentarios del papa Gregario, que todava no existan en Espaa y por tu
esfuerzo y empeo teron trados aqu de Roma; pues no soy slo yo el que
te los solicita, sino mi seor y hermano, tu amigo. As pues complacers a
ambos si nos los prestas a uno y a ambos despreciars si a uno desatiendes.
Creme, querido, que te devolver los cdices en la fecha que seales.
Pens que me resultara corta la carta, pero como me hacan vacilar las
dificultades que surgan en uno y otro aspecto, ni he podido conseguir la
brevedad, ni dictar todo lo .que todava me preocupa.
Adis, hermano queridsimo en el Seor y merecedor de un abraw res-
petuoso en los miembros de Cristo.
XLIII
163
:tlorens per dies singulos uestri culminis uita tanto afluit diuine legis
15 studio, quanto et bonorum operum iugi adque sedulo u~latur preconio.
Hob hoc indesinentes regi et conditori nostro Domino .referimus
laude-s quod, mundi iam termino propinquante, tantus talisque pontifex
exists, qui et uite merito et docendi preditus beneficio apostolica per
omnia uestigia consectaris, percebturus cum bis ineffabilem superne
20 patrie gloriam, quorum in hac tempestate mundana incorruptam ipse
sequeris utam. Temerarium fortasse arripiens opus, piissimarn uestram
presummo salutare coronarn, adque eodern quo cupimus salutis uestre
nuntio uestrorumque sacrorum apicurn indicio reficiamnr oramus. Men~
dicans ipse uestrarum mens[ur]arum. dapibus residua micarum frac~
25 mina poseo adque ab spiritali patre, celestiurn diuitiarum tesauris
afluc::nte, exigui cuiusdam talenti peto munus; quod ut accipiam inpor-
tunus petitor nocturni temporis spatia uigilo, et licet necligens, tamen
querens peto et pulso adque ut indigno ac uilissimo tuo aperias qua
ignoro, tribuas qua non babeo, sanctorum Dei, quorum solaciis amfo-
30 bemur, fultus adminiculis quera.
Primum igitur flagito ut quedam, qua parens sanctimonie et par-
ticebs glorie uestre beatissimus eruditissimusque uir pretermisit eno-
dare Ieronimus, ex lectione priscorum patrum et doctrina Sancti Spiri-
tus refertus, dominus meus, mici leproso tuo nouicioque Eleazaro ul-
35 ceroso breui et a perta digneris significare pagella; sic: tibi Dominus
celesti pandat regni introitum.
Quemadmodum. sup~adictus uir quattuordecim post dilluuium an-
nos Matusalam uixisse testatur? Et, si omnis caro, que in arca non iii-
troiit, cataclismo peremta est, hic de quo questio est, ubi fuit ut euade-
40 ret, quem cum ceteris introisse in arca non leginw.s?
Jllut quoque quod addidit de Agar, quodi g;randem iam iubenem
Smaelem, fugiens dominam, suis uectarit ceruicibus, qualiter _explanetur
nosse desidero.
De Salomone quoque similem suo loco intulit questionem eo quod,
45 deducta summa temporum annorumque serie subnotata, inueniatur un-
decimo iuxta scriprture textum armo Roboam filium generasse; quod
fieri utique uix possibile est.
Hoc mici et reliquis concaptiuis meis flagito propalari non quo[d]-
libet, ut quidam agere solent, astu facilitatis, sed puro et sincero af-
50 fectu uestre ilectionis et inpulsus cognitione ueritatis.
Specialiter tamen, domine mi, quod in hac regione in qua degimus
non inuenitur, supplex suggero ut pro mercedie tua de Conlationibus
afflmt Risco: afluet L 16 indesinenter edd. 23 indics Risco 24 del. Risco 28 qua]
quae l'dd. 29 qua (que corr. in qua) L: quae edd. 31 qua] quae edd. 36 caelestis edd.
40 arcam Risco 42 vectaret Risc~ 48 del. Risco 54 uestrique: urlq L 56 occidenti Mad.
XLIII. 3-4 Prov. 25,25 11 16-18 Leo M.agn., ep. 99,5 (PL 54,968) 11 23-25
Le. 16,20 ss. 11 26-27 cf. Le. 11,5 ss. 11 28 cf. Mt. 7,7 11 34 cf. Le. 16,20 J1 37-
47 cf. Hier., ep. 36,10, 3-4 1i 49-50 cf. i:lier., ep. 116,26,1 11 52-53 lo. Cassuinus,
164
rag<>za y el que la vida cada da ms .floreciente de vuestra excelencia se agi-
ganta en el estudio de la Sagrada Escritura tanto, cuanta es la gloria in-
extingUible y sincera de buenas obras que os rodea.
Sin cesar alabamos al Seor, nuestro Rey y Creador porque, al acer-
carse ya el fin del mundo, eres un obispo tan extraordinario y tan grande
que enriquecido con los mritos de tu vida y el servicio de tu enseanza
sigues en todo las huellas de los Apstoles, para recibir la gloria inefable
de la patria celestial con aquellos, cuya vida intachable sigues .en este inun-
do borrascoso.
Emprendiendo tal vez una acCin temeraria me atrevo a saludar a la
bondad de vuestra santidad y con las noticias de vuestra salud, que deseo,
suplico a vuestra santidad que me consuele con una detallada exposicin en
una carta. Como un mendigo vengo a solicitar las migajas que sobran de los
banquetes de tu mesa y reclamo el regalo de una humilde moneda al padre
espiritual, que abunda en los tesoros de las riquezas celesth:tles; para con-
segUirlo hago vela durante las horas de la noche, cual otro importuno su-
plicante, y aunque irrespetuoso, buscando pido y llamo y apoyado en la
asistencia de los santos, cuya vida me conforta, quiero que descubras a: tu
indigno y despreciable lo que ignoro y me concedas lo que no poseo.
As pues, te pido en primer lugar, seor mo, que te dignes explicarme
en una breve y sencilla carta a m, tu leproso y nuevo Lzaro lleno de la-
cras, t que ests saturado con la lectura de ls antiguos padres y la cien-
cia del Espritu Santo, algunas cuestiones, que el padre de la santidad y
partcipe de vuestra gloria, el muy santo y sabio Jernimo dej sin resolver;
que el Seor por ello te ahra la puerta del reino celestial.
Cmo este varn asegura que Matusaln vivi catorce aos despus
del diluvio? Y si todo viviente, que no entr en el arca, pereci en el diluvio,
dnde estuvo ste, objeto de mi pregunta, para poder escapar, puesto que
no se dice que entrara con los dems-en el arca?
Tambin deseo saber cmo puede explicarse lo que aadi sobre Agar,
que huyendo de su duea llev sobre sus hombros a Ismael, cuando era ya
un muchacho crecido.
Sobre Salomn introdujo tambin un punto <le discusin en el pasaje
correspondiente, porque contando el tiempo total y teniendo en cuenta el
nmero de los aos, resulta que, segn el texto de la Escritura, engendr a
su hijo Roboam cuando tena once aos, cosa que difcilmente es posible
que sucediera.
Te suplico que me expHques esto a m y a los dems compaeros de
cautiverio, no mediante un fcil artificio, como suelen hacer algunos, sino
impulsado por el afecto autntico y sincero de tu amor y por el conocimien-
to de I~ verdad.
En especial, seor mo, como en esta regin en que vivimos no se en-
cuentran, suplico encarecidamente a tu merced que enriquezcas este mo-
165
Cassiani inlumines monasteria sta, et uitam sanctorum uirorum Hono-
rati adque Germani uestrique beatissimi noui Imiliani pusillitati nostre
55 uestra largitate faciatis adtribui et, qui alios adsiduo uestrorum elo-
quiorum melle saturatis, nos longe positos et occidentis tenebrosa plaga
depressos non despiciatis.
Ag-e, piissime domine, ut uestra pro hoc m.erces claread ante Deuiil.
Septem Conlationes, quas memoratus Casianus Ioui<ni>ano, Miner-
6(1 uio, Leontio et Teodoro sc.ribsit, iam hic cristianis tribueritibus habemus.
Reliquas decem, quas Elladio et Leoritio episcopis, et alias septem, quas
sancto .Honorato adque Eucerio se adserit edidisse, minime habemus.
Has exoramus ut percipere uobis largientibus mereamur.
Uale in Domino et nostri memor esto, papa beate. Exigui seruuli
65 tui, conpauperes nostri, sanctam coronam uestram oppido -salutantes
cxposcunt ut abiecti tui precem non respuas, sed uotis supplicantis
adsistas.
Meminent sancti Dei dignationem uestram.
Collationes XXIV (CSEL 13) 11 53-54 Hilar. Arelat., Sermo de vita S. Hono-
rati (PL 50, 1249-1272) 11 54 Constanc. de Lyoo, Vita S. Germani episcopi
(MGH Script. rer. Merov., 7, p. 225-283) 11 54 Braulio, Vita S. Aenziliani. edic.
Vkquez de Parga, Madrid 1943.
XLIV
XLIV. 2 Dei nrn. Mad. t uciitate censurae edd. 9 plerumque] iterum Mad. 13 homi
XLIV. 1 cf. Hier., ep. 104,2,2 j 1 8 cf. Hier., ep. 65,5,2; 58,1,1 (Le. 6,45;
Mt. 12,35) 11 10.11 cf. Hier., ep. 74,1,1 11 11-12 Hier., ep. 84,2,3; 62,2,2; (ls.
166
nasterio con las Colaciones de Casiano y que tu largueza proporcione a nues-
tra .insignificancia las vidas de. San Honorato y de San Germn, y la recien
temen te .escrita por ti de Sart Emiliano, y t, que sacias a otros con la miel
constante de tus palabras, no nos desprecies a nosotros que estamos tan
alejados y hundidos en la tenebrosa regin de Occidente.
Ea pues, bondadossim.o seor, que vuestra merced resplandezca ante Dios
por esto. Las siete Colaciones que el referido Casiano escribi a Joviniano,
Miner\'io, Leoncio y Teodoro, ya las tenemos aqu por donativo de los cris-
tianos. Las otras diez, que dice dedic a los obispos Eladio y Leoncio y las
otras siete dedicadas a San Honorato y Euqi.lerio, no las tenemos.
Adis en el Seor y acurdate de nosotros, padre venerable.
Tus humildes siervos, mis compaeros de pobre1.a, saludando con afecto
a vuestra santidad, te ruegan que no rechaces la splica de tu despreciable,
sino que atiendas mis solcitos deseos.
Que los santos de Dios se acuerden de vuestra excelencia.
xuv
AL PRESBITERO FRUCTUOSO MI S~OR MERECIDAMENTE DISTIN-
GUIDO E HIJO GRATISIMO EN "LOS. MIEMBROS DE CRISTO, BRAULIO
SIERVO INDIGNO DE LOS SIERVOS DE DIOS
Entre tus encendidos elogios para conmigo y los mritos de mis accio-
nes dt:bo mediar como justo juez con el juicio de la razn y juzgar crtica-
mente la verdad tal como la siento interiormente y no como la oigo por
fuera, juzgando cada cual a su modo. Pues generalmente por slo la buena
disposicin sucede que el hombre bueno descubre las virtudes en el tesoro
de su buen corazn y sin duda la fuente dulce no podr producir aguas
amargas. Pero acontece de ordinario que la apreciacin humana se equivoca
y el malo es considerado bueno y el bueno pasa por malo. En este aspecto
no son de temer aquellas palabras: Ay de los que llaman al bien mal y
al mal bien!>>, si el error se comete por amor, o por bondad uno considera
al hombre malo, bueno. Antes por el contrario habrn de temer aquellos
que pr'!fieren los vicios a las virtudes y aquellos a quienes desagradan las
167
15 uirtutes pro uitiis displicent et ex uius peruersitatis regula aut maluJ::Q
hominem bonum aut bonum extimaiiJt malum. Qui uero ipsum homineJ::Q
d'icit bonum, quem pu,tat iustum nescitque iniustuin, non iri doctrina. re-
mm bonarum et malarum, set in hoccultis humanarum fallitur morum.
Ego tamen non talem me esse qualem predicas, et ipse noui et
20 ueraciter scias me profiteri. Tibi quippe ista legitime dico, quem in
mem:bris Cristi et pro gratia Cristi in Cristo suscipio. Ceterum illis de
quibus dicitur 'Oleum peccatoris non inpinguet caput meum', quibus
hoo ipsa adolatio olei in finem inter stultas ac fatuas defidet uirgines,
nostre nequaquam patere debent conuersationes. Quid enim prode est ei
25 pandere conscientiam, a qua non poteris culparum percipere remedia?
:Ergo illis profitere debem.us peccata, quorum orationibus sumimus
adiumenta aut damus conuersionis exempla. 'Em.endabit et arguet me'
ait 'iustus in misericordia'. Et de istis dicitur 'Confitemini alterutrum
peccata ucstra et orate pro inuicem'. Sed quoniam perosum et longum
30 est probrosos mores meas tibi propalare tibique ex ordine narrare, hoc
sacratissime anime tue mici sufficiat pandere non qualem me estimas
esse, sed queso ut ores ut qualem estimas efficiad me Deus talem.
Sane ut, que proibeo te, ipse in laudibus tuis agam, dicturus for-
sitan eris 'Quur qui hec proibes, ipse facis?' Sed necessario partibus
35 meis fabeo, dum tibi debitum reddo, quia ab Apostolo instruimur ut
omnibus debitum reddamus et nemini quicquam debeamus. Nam forte
quantum in me est non fallar; sed quantus mici uideris dicere parco
propter uerecundiam tuam, quam utinam minus dicendo seruasses in
laude mea.
40 Laudem quidem animam tuam sed in Domino, in qua rectos Iau-
dare debemus; unde et Psalmista dicebat 'Rectos decet conlaudatio' et
'In Domino laudabitur anima mea', cuius est et a qua est omrie bonum,
c:ui etiam gates persolbimus pro adnisu uestry. profectus. Ideoque
quanto magis noui quod loquaris animo circa ni.e fideli, tanto magis
45 uideor debito pregrabari, ac sic accipe quod gestio dicere.
Felix tu qui huius mundi contemnens negotia prelegisti otia sancta 1
Ardonm tuum animumque, uigorem luminisue candorem Spiritu Sancto
fulgentem intellego, delectar, diligo, amplector et ut pro meis flagitiis
facinoribusque ante Deum preualeat areditate bibula. anelo. Felix ;.na
50 eremus et uasta solitudo, que dudum tantum ferarum conscia, nunc
monacorum per te congregatorum laudes Deo precinentium habitaculis
es<t> referta, pereg,rinorum mundi, ciuium Dei, Babilonia cabtiborum,
Iherusalem predestinatorum! Te enim tuosque in Cristo adtollo pre-
num Mad. 1 1 extimet] timet Mad.; aestiment Risco 18 humanorum edd. 23 adulatio Risc6
24 prcdPst edd. 26 profiteri Risco 2'7 conuersationis Mad. 29 perosum] operosum Ri.sco
31 et 32 extimas Mad. 41 dicit .Mad, 43 uestry (me corr. in usy) L 46 praeelegisti edd.
47 animique edd. 11 lwninisve Risco; luminisui L 49 ante Dominum Risco 52 est Ri~co:
5,20) ! 1 22 Ps. 140,5 11 27-28 Ps. 140,5 11 28-29 Iac. 5,16 11 35-36 Rom. 13,7
ss. 11 41 Ps. 32,1 11 42 Ps. 33,3 11 54-56 cf. Hier. ep. 14,10,2-3 et Eucher., De
168
virtudes en vez de los VICIOS y siguiendo esta falsa norma consideran al
hombre malo, bueno y al bueiJ.o, malo. Pero, el que llama bueno al hombre
que tiene por justo y no sabe que es injusto, no se equivoca en la ciencia de
lo bueno y de lo malo, sino en los secretos de la conducta humana.
Yo por mi parte s muy bien y debes saber que sinceramente reconozco
que no soy cdmt> t me presentas. Con toda lealtad te digo esto a ti, a
quien abrazo en los miembros de Cristo y en Cristo por la gracia de Cristo.
Por lo dems nuestra conducta, no la debemos descubrir a aquellos, de
quienes se dice: El leo del pecador jams ungir mi cabeza, a quienes
incluso ese mismo servilismo del leo les fallar al fin, como a las vrgenes
necias y fatuas. Porque, qu utilidad tiene descubrir la conciencia a aquel
de quien no ser posible recibir el perdn de los pecados? En consecuencia,
debemos Confesar nuestros pecados a aquellos, por cuyas oraciones somos
ayudados y a quienes damos ejemplo de vida. Me corregir y reprender
se dice el justo con c.ompasin. Y de stos se dice: Confesaos mutuamente
vuestros pecados y rezad unos x)r otros. Pero como sera enojoso y largo
exponerte mi mala conducta y contrtela punto por punto, bsteme con des-
cubrir a tu augusta persona que no soy como me juzgas,_ pero te suplico
reces a Dios para que me haga tal corno me crees.
Pero, si yo alabndote hago lo que intento prohibirte, tal vez vas a de-
cir: Por qu t haces lo que me prohibes? Pero es que yo debo servir a mis
intereses devolvindote mi deuda, porque el Apstol nos ensea que devolva-
mos lo que debernos a todos y a nadie debamos nada. Sin duda no me engao
en la apreciacin de lo que en m hay, pero me abstengo de decir Cmo me
parece que t eres por respeto a ti, respeto que ojal hubieras guardado
t hablando menos al alabarme.
Voy a alabar tu persona, pero -en el Seor, en quien debemos alabar a
los justos, por lo que el salmista deca: Bien est a los rectos la alabanza
y Mi alma se gloriar en el Seor,-d quien es y de quien proviene todo
bien, a quien damos adems las gracias por vuestro esfuerzo por la per-
feccin. As pues, cuanto ms leal es la disposicin de aromo con que s
hablas respecto de m, tanto ms me parece que quedo deudor tuyo y por
eso escucha lo que estoy deseando decirte.
Feliz t, que despreciando las cosas de este mundo, has preferido los
ocios santos! Comprendo, admiro gozoso, amo y abrazo tu ardor y dispo-
sicin de alma, tu fortaleza y la blancura de tu luz resplandeciente por el
Espritu Santo y con sed insaciable deseo que tengan eficacia ante Dios por
mis maldades y pecados. Feliz desierto y vasta soledad esa que, poco ha
solamente cubil de bestias salvajes, est ahora cuajado de cenobios de
monjes reurJdo~ por ti, que cantan las alabanzas de Dios, desterrados del
mundo, ciudadanos de Dios! Babilonia de cautivos, Jerusaln de predesti-
nados! En Cristo, pues, te ensalzo a ti y a los tuyos, cuyo entusiasmo em-
169
conio, quorum studium; hornat erernum, non ipsam eremum quam doc-
55 tissimi prestantissimique uirorum Iheronimus et Eucerius olim iam
miris uerborum sententiarumue uenustarunt floribus. Et, ut in breui
multa conpngam et quasi in paru tabella mundum depingcre uelim,
quia in longum non est mici temporis spatium nec est ingenii studiurri
nec lingue eloquium, gentilis poetc conticuum in te uertam preconium
60 et hoc solum dicam '0 decus lspanie sacrum !' N e, queso, me aut as-
sentatorum uitium aut adolatoris reamini peragere officium sed, cuius
minsterii est uera predicare, de uobis quod sentio non debeo reticere.
Tantum est ut perseuerantia uestra usque in finem per patientiam
perducatur, in qua animas nostras possidere iubemur, qua, qui per-
65 seucraberlt usque n finem, hic saluus erit. Namque finis precepti est
caritas, caritas quippe secundum Ioannem Deus est, Deus uero Cristus,
proptcr qucm onmia et nicil ob aliut agere debeamus; in quo Psal-
mista omni consummationi uidit finem, unde et quidam tituli psalmo-
rum in finem prescribuntur. Ad hunc peruenientes non erit ultra quo
70 cursus fidelium diragatur, ipso dicente 'Uenite ad me orones qui labo-
ratis et honerati estis, et ego uos requiescere faciam'. Studium uest1um.
ut cepit, ardeat et malares in Domino flammas mittat, quia, nisi pro-
fecerit, deficiet, et uelut in rapidissimo amnium cursu scaua consistens,
nisi ad superiora progrediatur, ad inferiora delabitur.
75 Cauete autem dudum illius patrie uenenatum Priscilliani dogma,
qua et Dictinum et multos alios, ipsum quoque sanctum Orosium inue-
nimus fuis'>e infectum, quamuis postea a sancto Agustino correctum.
Nam ita etiam peruersitatis sue studio sacras deprauauit scripturas, ut
anhuc ex ipsius corruptoris neuo deprauatas inueniamus multas.
80 Ncc uos uanitas cenodoxie aut aura popularis in aliam partero flec-
tat, quia oc est postremo aput adhletas Dei certamine, in quo est et
nouissimum discrimen.
Iam, ne ultra modum epistolarem protraham sermonem, ad ques-
tiones quas proposuisti accedam et ea que inde legerim, ut a te spe-
85 ratum est, maiorum nostrorum sententia, ut occurrit, depromam; que-
dam uero breuitatis causa meo sermone conpingam.
Ita enim petitionis tue sumis exordium. 'Primum' inquis, 'flagito
ut quedam, que parens sanctimonie et particeps glorie uestre, beatis
simus eruditissimusque uirorum pretermisit enodare Hieronimus, ut ex
9() Iectione priscorum patrum mihi breui et aperta significes pagella'. Quod
es L ~4 von ipsam ertcmum om. Risco 55 iam om. Mad. 59 conticuum] antiquum edd.
00 hoc] hace Risco 61 adulatods Risco 66 caritas alter. om. Mad. 68 omnis c.onsumma
tionis edd. 70 dirigatur edd. 72 cepit = coep- 73 scapha edd. (non add. Risco) 76
qua] qno .~d. /1 Dictiniurn Mad. 79 inuenimus Mad. 81 postremum... certamen edd,
laude heremi ( CSEL 30) 11 56-57 Hier., ep. 00,7,3; 73,5,1; 123,13,1; 147,12,1 11
60 cf. Virg., Aen. 11,508 11 64 Le. 21,19 11 64-65 Mt. 10,22; 24,13 11 65-66 Tm.
1,5 1! 66 1 lo. 4,16 1: 67 Hebr. 2,10 1! 68 Ps. 118,96 1 70-71 Mt. 11,28 11 76-
77 H1er., .ep. 131,2,1-3; August., ep. 169,4,13 ( CSEL 44, p. 621) 11 83 cf. Hier.,
170
bellece el desierto, no el desierto que los ms eruditos y eminentes de entre
los hombres, Jernimo y Euquerio, en otro tiempo ya embellecieron con las
maravillosas flores de sus paiabras y pensamientos. Y para resumir breve-
mente muchas cosas y cual si quisiera representar en un pequeo cuadro
al mundo, como no dispongo de tiempo que me sobre, ni tengo w1a inteli-
gencia cultivada; ni palabra elocuente, voy a aplicarte un breve elogio de un
poeta pagano y slo te dir esto: Oh honor augusto de Espaa!
Por favor, no vayas a creer que cometo el pecado de la. lisonja y que
hago el papel de un adulador; por el contrario, yo, que tengo por obliga-
cin predicar la verdad, no debo callar lo que pienso de ti. Basta con que
vuestra perseverancia se mantenga hasta el fin mediante la paciencia, con
que se nos manda ser dueos de nuestros corazones, porque el que perse-
verare hasta el fin, se se salvar. Pues el fin de la ley es el amor, y Dios,
segn San Juan, es amor; pero Dios es Cristo, por quien debemos hacerlo
todo y nada por otra causa, en quien el salmista vio el trmino de toda per-
feccin ; de ah que algunos ttulos de los salmos comienzan con !as pala-
bras In finem. llegando a El, ya no habr una meta ms all, a donde pu""
dan encaminarse los fieles, segn sus mismas palabras: Venid a m todos
los que estis fatigados y cargados y yo os har descansar.
Vuestro ardor debe continuar encendido, como empez y emitir deste-
llos ms brillantes en el Seor, porque si no avanza desfallecer y como
una barca que se encuentra en medio de la corriente de un ro, si no avanza
contra corriente, se lanza ro abajo.
De todos modos, tened cuidado con la doctrina emponzoada de Prisci-
liano, floreciente no hace mucho por esa regin, con la que sabemos fueron
corrompidos Dictinio y otros muchos, incluso el gran Orosio, aun::Jue des-
pus San Agustn lo llev al buen camino. Porque con el fanatismo de sus
errores corrompi el texto de las Sagradas Escrituras de tal modo que an
ahora podemos encontrar muchas marcadas con el sello del falsificador.
Y no os lleve al error el humo de la vanagloria y el favor popular, pues
los atletas de Dios corren este riesgo en el combate definitivo; en l est
tambin la ltima prueba.
Ya, para no alargar mis palabras ms all de los lmites de una carta,
abordar las cuestiones que me has propuesto y te ir exponiendo de acuer-
do con el modo de pensar de nuestros mayores lo que he ledo en relacin
con ellas, como me has pedido y segn se me vaya ocurriendo; algunos
puntos, sin embargo, por razn de brevedad, los tratar con mis propias
palabras.
As, pues, comienzas tu peticin: Te pido en primer lugar -dices- que
te dignes explicarme en una breve y sencilla carta, de acuerdo con los tex-
tos de los antiguos padres, algunas cuestiones, que el padre de la santidad
y partcipe de vuestra gloria, el ms santo y sabio de entre los hombres,
Jernimo, dej sin resolver. Todo lo cual ignoro por qu lo has dicho, por-
171
qu.ur dixeris ignoro, quum ille sanctissimus uir manifesta<m> mihi
expositionem et satis idon.eam reddiderit rationem. In libro nimirum
Questionum hebraicarum talem hinc aperuit solutionem:
Famosa questio et disputatione eclesiarum omnium uentilata, quod
95 iuxta diligentem supputationem quattuordecim annos post diluuium
Mathusalam uixisse referatur. Etenim quum esset Mathusalam an-
norum CLXUII genuit Lamech; rursum Lamech quum esset annorum
CLXXXUHI genuit Noe, et fiunt simul usque ad diem natiuitatis Noe
anni uitae Mathusalae CCCLU. Sescentesimo autem anno uite Noe di-
lOO luuium factum est ac per hoc, abita supputatione per partes, nongen-
tesimo quinquagesimo quinto anno Mathusalae diluuium fuisse conuin-
citur. Quum autem supra nongentis sexaginta nouem annis uixisse di-
ciiur, nulli dubium est Xliii eum annos uixisse post diluuium. Et
quomodo uenun est quod octo tantum anime in arca salue facte sunt?
105 Hucusque prepositio, ah hinc solutio.
,. Restat ergo ut quomodo in plerisque ita et in oc sit error in nu-
mero, siquidem in Hebreis et in Samaritanorum libris ita scriptum
repperi 'Et uixit Mathusalam centum octuginta septem annis, et genuit
Lamech; ct uixit Mathusalam postquam genuit Lamech DCCLXXXII
110 annos, et genuit filias et filias; et fuerunt omnes dies Mathusale anni
nongenti sexaginta et nouem, et mortuus est, et uixit Lamech CLXXXII
annos, et genuit Noe'. A die ergo natiuitatis Mathusale usque ad diem
ortus Noe anni sunt CCCLXUIIII : his adde seseentos annos Noe, quia
in sescentesimo uite eus anno dillubium facturo est, adque ita fit ut
115 nongentesimo sexagesimo nono anno uite sue Mathusalam mortuus sit
eo anno quo cepit esse dillubium.
Cuius rei ueritatem ut certius credas, ad ipsius sanctissimi uiron1m
recurrere translationem et nullam habebis dubitationem. Nam et sanc-
tus Agustinus in libro De ciuitate Dei quinto decimo, dum annorum dis-
12.C. sonantiam inter Hebreos codices et Sebtuaginta euentilat translationcm
ex Hebreo, adfirmans in finem disputationis sue de eadem re nter ce-
tera sic dicit:
mne~ anni uite Mathusalam nongenti sexaginta nobem compu-
tantur. Et post modicum: Detractis nongentis quinquaginta quinque
125 ab ortu[s] Mathusale usque ad dilluuiu.m remanent Xliii, quibus ui-
xisse creditur post dilluuium. Propter quod eum nonnulli, etsi non in
terra. ubi omnem naturam, quam uiuere in aquis natura non sinit,
constat fuisse deletam, cum patre suo qui translatus fuerat aliquantum
fuisse adque ibi, donec dz1luuiwn preterisset, uixisse arbitrantur, no-
130 lentes derogare fidem codicibus -id est translationis Septuaginta-,
quos in auctoritatem celebriorem suscepit eclesia, et crecientes Iudeo-
89 pratermittit Mad. 91 ad.. Risco 11 mihi] ibi Mad. 91 nimirum om. Risco 102 annis
(i ahr.z;a) L 106 numero. SiqUidem edd. 113 ortus] nativitatis Risco sunt om. M(ld.
118 recurre edrl. 12'i del. Risco 126 creditur] dicitur Mad. 129 dilluuium Risco: doll- L
ep. 54,18,3 11 94-104 et 106-116 Hier., Hebraicae Quaest. in Genesin 5,25-27 ( Cor-
pus Christ. 72, p. 8 ss.) 1 ! 123-137 et 139-156 August., De ciuitate Dei 15,11 et
172
que ese mismo santo varn, a. mi entender, ha hecho una exposicin clara
y i.ma explicaCin adecuada. En efecto, en su libro Quaestiones hebraicae dio
esta soiticin a tu pregunta :
Cuestin muy tratada y debatida por todas ias iglesias, la de que se-
gn un clculo preciso se asegura que Matusaln vivi catorce aos despus
ael diluvio; En efecto, cuando Matusaln tena ciento sesenta y siete aos,
engendr a Lamec; a su vez Lamec engendr a No a la edad de ciento
ochenta y ocho aos, y van en total, hasta el da del nacimiento de No,
trescientos cincuenta y cinco aos de la vida de Matusaln. Por otra parte, el
diluvio se produjo cuando No tena seiscientos aos, y por tanto, echando
cuentas por partes, llegamos al convencimiento de que el diluvio fue el ao
novecientos cincuenta y cinco de Matusaln. Pero, como se dice que vivi
ms de novecientos sesenta y nueve aos, nadie duda que vivi catorce aos
despus del diluvio. Y cmo es verdad que slo ocho personas se salvaron
en el arca?
Hasta aqu la proposicin, en adelante la solucin.
Queda, pues, que lo mismo que en otros pasajes haya tambin en ste
un error de nmeros, ya que en los libros hebreos y. en los de los sama-
ritanos he hallado que el. texto es ste: 'Y vivi Matusaln ciento ochenta
y siete aos y engendr a Lamec y tras engendrar a Lamec vivi Matusaln
setecientos ochenta y dos aos y fue padre de hijos e hijas y la "ida de
Matusaln fue de novecientos sesenta y nueve aos y muri; Lamec tema
ciento ochenta y dos aos cuando engendr a No'. Por consiguiente, desde
el da. del nacimiento de Matusaln hasta el da del nacimiento de No van
trescientos sesenta y nueve aos; aade a esta cifra seiscientos aos de
No, porque el diluvio se desencaden el ao seiscientos de su vida y as
resulta que Matusaln muri a los novecientos sesenta y nueve aos, el
mismo ao en que empez el diluvio.
Para que tengas ms seguridad- de la verdad de lo dicho, consulta la
traduccin de este mismo santo varn y se acabarn tus. dudas.
Pero tambin San Agustn en el libro decimoquinto De ciuitate Dei, al
pasar por la criba de la crtica la discordancia de aos entre los cdices
hebreos y la traduccin del hebreo de los Setenta, al final de su exgesis so-
bre esta misma cuestin entre otras cosas, dice categricamente as:
Todos los aos de la vida de Matusaln suman novecientos sesenta y
nueve. Y un poco ms adelante dice: Restando novecientos cincuenta y
cinco desde el nacimiento de Matusaln hasta el diluvio, quedan catorce,
que se supone vivi despus del diluvio. Por eso algunos creen que estuvo
durante algn tiempo, aunque no en la tierra, donde consta que pereci
todo ser viviente al que su naturaleza no le permitiera vivir en las aguas, s
con su padre, que haba sido trasladado al otro mundo, y que con l vivio
hasta que pas el diluvio, porque no quieren desacreditar a los cdices -na-
tur"lmente a los de la traduccin de los Setenta-, que la Iglesia ha consi-
derado de mayor autoridad, y porque creen que son los de los judos y
173
n1m potius quam istos non abere quod uerwn est. Non enim admittunt,
quod magis hic esse potuerit error interpretum, quam m ea.Iingua esse
falsnm, unde m nostram per Grecam scribtura[m] ibsa trmslata 'est.
135 Et post aliqua: Hanc opmionem uel suspicionem accipi.at quisque, ut
putaberit; certum est tamen non uixisse Matusalam post diluuium, sed
eodem anno fuisse defunctum.
Deinde, mterpositis quorumdam disputationibus atque rite delectis
Credibilius inquid, quis dixerit, cum primum de biblioteca Tholomei
140 describ ista preceperint, tune aliquid tale fieri potuisse in codice uno
sed primitus mde describto, unde iam latius enumaret, ubi potuit qui-
dem accedere etiam scribtoris error; sed hoc in illa questione de uita
Matusale non absurdum est suspicari. Deinde, non longe: !taque
ayt, illa diuersitas numerorum aliter se habentium m codicibus grecis
145 et latinis, aliter in ebreis, et subiungit: scriptoris tribuatur errori,
qui de biblioteca supradicti regis codicem discribendum primus ac-
cepit.
Deinde, post aliqua: Sed quomodolibet stut accipiatur, siue cre--
datur ita esse factum, siue non credatur, siue postremo <ita>, siue
150 non ita sit, recte fieri nullo modo dubitauerim ut, quum diuersum ali-
quid in utrisque codicibus inuenitur, quandoquidem ad fidem rerum
gestan1m utrumque esse non potest uerum, ei lingua<e> potius cre-
datur, unde est m aliarn per interpretes facta translatio. Nam m qui-
busdam etiam codicibus, grecis tribus et uno latino et uno etiam siro
155 inter se consentientibus inuentus est Mathusalam sex annis ante dilu-
bium fuisse defunctus.
Hec sanctus Agustinus per interualla ita, ut posuimus, sicut et bea-
tus Hieronimus narrat.
Nec nobis aliter licet sentire quam hii eruditissimi uirorum sen-
160 sere. Porro Eucerius, uir egregie scientie et precipue intellegentie,
uerbis sententiisque adfatim copiosus et copiose disertus, hanc nter
suas reliquas questionem hoc modo describit: Quid est quod in annis
Mathusale quattuordecim anni per diligentem supputationem ultra dillu-
bium repreenduntur, qmun octo tantum anime in arca fuisse referan-
165 tur? Responsio. Error in numero est, quippe quurn in Hebreorum
libris ita legatur, ut ante dillubii tempus hic quattuordecim annorum
numerus expleatur.
Hii tres ad confirmationem solutionis huius sufficere nobis uisi
sunt, quum scribtum sit 'In ore duorum uel trium testium stabit omne
170 uerbum'. Nam multi bine multa scribserunt. Nostris uero temporibus
inconparauilis scientie uir Ysidorus Spalensis episcopus in libro bthi-
mologiarum, dum uius norninis uult originem absolbere, ita fassus est:
Matusalam interpretatur mortuus est. Euidens ethimologia nominis.
134 del. Mad. 1311 deletis Risco 140 preceperint] coeperunt Mad. 149 add. Mad. 152
uerum litad.: utrum L ! 1 add. Risco 164 repreenduntur] reperiuntur Risco, deprehenduntur
174
no stos los que no contienen la . verdad. No admiten, en efecto, que pudo
haber aquj un error de los traduCtores, sino ms bien que hubo fallo en
aquella lengua de la que la Escritura fue traducida a la nuestra a travs
del griego. Y poco despus aade: Esta inter:retacin o conjetura jz-
g:uela cada ~nq_,._. ~omo le parezca; lo cierto es, sin embargo, que Matusaln
no vivi despus del diluvio, sino que muri ese mismo ao.
Despus. tras intercalar las exgesis de algunos y seleccionarlas conve-
nientemente dice: Alguno podra proponer como ms verosrilil que, cuan-
do empezaron a ser copiadas estas obras de la biblioteca de Tolomeo, en
un cdice, precisamente el primero que se copi, pudo introducirse el error
de un copista, que luego se difundira ampliamente; de todos modos, no es
absurdo sospechar esto en la cuestin sobre la vida de Matusaln.
No mucho despus sigue: As pues, aquella diferencia de nmeros, que
aparecen en Jos cdices latinos y griegos de un modo y en los hebreos de
otro, y aade: debe atribuirse a un error del copista, que primero reci-
bi para copiar el cdice de la biblioteca del citado rey.
Despus, tras algunas cosas dice: Pero como quiera que esto sea in-
terpretado, bien se crea que sucedi as, bien no se crea, en fin, sea as o
no sea as, a m no me cabe duda de que lo correcto es, cuando se presen-
tan variantes en dos cdices, puesto que no pueden ser verdad las dos ver-
siones de los hechos, fiarse ms bien de la lengua que fue vertida a otra
por los traductores. Ciertamente en algunos cdices, tres griegos, uno latino
y tambin uno sirio que concuerdan entre s, se halla escrito que Matusaln
muri seis aos antes del diluvio.
Estas son las cosas que San Agustn dice a intervalos, como hemos ex-
puesto, lo mismo que San Jernimo. Y nosotros no podemos pensar de
modo distinto que estos hombres tan sabios.
Finalmente Euquerio, hombre de- ciencia extraordinaria y de inteligen-
cia no comm, muy rico en palabras y pensamientos y muy elocuente,
desarrolla entre las otras esta cuestin en los siguientes trminos: Cmo
se explica que en la vida de Matusaln aparecen mediante un clculo pre-
ciso catorce at'os despus del diluvio, si est escrito que slo hubo ocho
personas en el arca? Respuesta: Existe error en el nmero, porque en
los libros de los hebreos se lee un texto, segn el cual el nmero de cator-
ce aos se cumple antes del diluvio.
Estos tres me parece que son suficientes para confirmar esta solucin,
ya que est escrito: Todo testimonio se basar en la palabra de dos o
tres testigos. Pero ha habido muchos, que han escrito mucho sobre esta
cuestin. En nuestro tieiiJ!Ilo el obispo de Sevilla, Isidoro, hombre de in-
comparable ciencia, en su libro de las Etimologas al tratar de resolver
el origen de este nombre dice as: Matusaln significa mortuus est. La
175
Quidam enim eum cum patre translatum fuisse et dilluuiu.m preterlsse
175 putaberunt. Ob hoc signanter transfertur mortuus est, ut ostenderetur
non uixisse euro. post dilluuium, s~d in eodern cataclismo fuisse de-
functurn. Sol enim octo homines in arca dilluuium euasetunt.
Ceterurn de Smaele quod sciscitarls, quod iubenern eum ceruicibus
mater uectarlt, sanctus Iheronimus in prefato Que.stionum libro ita
180 ponit:
''Et uidit Sarra filium Agar Egiptie, quern peperit Abrae, luden-
tero'; quod sequitur 'cum Isaac filio suo' non abet in ebreo. Dupliciter
itaque hoc ab Ebreis exponitur, siue quod idola luto fecerit iuxta illut
quod alibi scripturn est 'Sedit populus comedere et uibere et surrexe-
185 runt ludere', siue quod aduersum Isaac, quasi maioris etatis, ioco sibi
et ludo primogenita uindicaret. Quod quidem Sarra audiens non tulit.
Et hoc ex ipsius adprobatur sermone dicentis 'Eice ancillam hanc cum
filio 5.UO. Non enim heres erit filius ancille cum filio meo Isaac. Et surnsit
panc~ et utrem aque et dedit Agar, ponens super hUIIlerum eius, et par-
190 uu1um et dimisit eam'. Quando Isaac natus est, tredecim annorum erat
Smael. Et post ablactationem eius t et cum matre expellitur e domo.
Inter Ebreos autem uaria opinio est, asserentibus als quinto anno
ablactationis tempus statutum et als duodecimum annum uindicanti-
bus. Nos igitur ut breuiorern eligamus etatem, post decem et octo annos
195 Sniael sup:potauimus eiectum esse cum matre et non conuenire iam
adulescentem matris sedisse ceruicibus. Uerum est igitur illut Ebreo-
rum lingue idioma, quod ornnis filius ad conparationern parenturn in-
fans uocetur et paruulus. Nec mirernur habere barbaram linguam pro-
prietates suas, cum hodieque Rome omnes fil uocentur infantes. Po-
200 suit ergo Abraarn panes et utrem super humerum Agar et, hoc facto,
dedit puerum matri, hoc est in manus eius tradidit, conmendauit et
ita emisit e domo.
Quod autem sequitur 'Et proiecit puerum subter habietem et abiens
sedit contra longe, quasi iactu sagitte, dixit enim: Non uidebo mortem
205 panmli mei; et sedit contra eum', et statim iungitur 'Et clamabrit puer
et flebit et audibit Deus uocem pueri de loco ubi erat. Et dixit angclus
Dei ad Agar de celo' et reliqua nullum mobeat. In ebreo enim post
hoc quod scriptum est 'Non uidebo mortem pueri mei' ita legitur, quod
ipsa Agar sederit contra puerum et lebaberit uocem suam et fleberit et
210 exaudierit Deus uocem paruuli. Flente enim matre <et> mortem fili
miserabiliter prestolante, Deus exaudibit puerum:, de quo pollicitus
fuerat Abrae dicens 'Sed et filium ancille tue in gentem magnam fa-
ciam'. Alioquin et ipsa mater non suam mortero set filii deplorabat.
Pepercit igitur ei Deus, pro quo fuderat et tletus. Denique in conse
215 quentibus dicitur 'Surge et talle puerum et tene manum eius'. Ex quo
Mad. 179 uectauerit edd. 183 ludo Risco 191 t et] iste Mad., ludit et Risco 19il bar
baram] hebraeam Risco 205 clamabit... flebit... audibit= -uit 210 add. Risco 216 eum
176
etimolog~o del nombre es evidente. Algunos creyeron, en efecto, que se re-
tir con su padre y sobrevivi al. diluvio. Por eso expresamente se traduce
mortuus .est, para indicar que no vivi despus del diluvio, sino que muri
en el mismo cataclismo. Pues solamente ocho hombres se salvaron del dilu-
vio en el arca.
oon.
Por otra p~'te~ relacin a lo que quieres saber de Ismael, que su
madre lo llev ya mozuelo sobre sus hombros, San Jernimo en el ya men-
cionado libro de las Quaestiones dice as: 'Vio Sara al hijo que Agar la
egipcia haba dado a Abraham, jugando'; lo que sigue: 'con su hijo
Isaac', no est en el texto hebreo. Los hebreos interpretan este texto de dos.
- maneras, o bien que hiciera dolos de barro, segn lo que en otro pasaje
est escrito: 'Y el pueblo se sent a comer y beber y despus se pusieron
a hacer dolos', o bien que trente a Isaac por su mayor edad, en broma
y jugando, exigiera sus derechos de primogenitura. Sara por su parte, oyen-
do esto no pudo soportarlo. Y esto se desprende de sus propias palabras
cuando dice: 'Despide a esa esclava y a su hijo, pues no va a heredar
el hijo de una esclava con mi hijo, Isaac... Y cogi panes y un odre de
agua (Abraham) y se los dio a Agar, ponindoselos sobre sus hombros y
tambin al nio y la despidi'.. Cuando naci Isaac, Ismael tena trece aos.
Y despus del destete de aqul, Ismael sali y fue expulsado de casa junto
con su madre. Entre los hebreos, sin embargo, existen distintas opiniones,
asegurando unos que el tiempo fijado para el destete es a los cinco aos
y defendiendo otros que es a los doce. Por nuestra parte, aun eligiendo la
edad ms corta, hemos calculado que Ismael fue expulsado con su madre
cuando ya haba cumplido los dieciocho aos y que no es posible que sien-
do ya mozuelo fuese llevado a la espalda de su maare. As pues, es legtima
esa partcula 1dad dt: la lengua de los hebreos de llamar a todo hijo en
comparacin con sus padres infante y ~g_ueo. Y no debemos extraarnos
de que la lengua extranjera tenga sus particularidades, pues hoy todava
en Roma a todos los hijos se les llama infantes. Puso, pues, Abraham los
panes y el odre sobre los hombros de Agar y tras esto dio el nio a la
madre, es decir, se lo entreg en la mano, se lo encomend y as la despi-
di de casa.
Lo que sigue: 'Y ech al nio bajo un abeto y retirndose fue a sen-
tarse frente a l, lejos romo a un tiro de flecha y dijo: No quiero ver la
muerte de mi hijo; y se sent frente a l', y se aade a continuacin: 'Y el
nio gritaba y lloraba, y Dios oy la voz del nio desde donde estaba. Y
dijo el ngel de Dios a Agar desde el cielo' y lo dems, a nadie debe ex-
traar. En el texto hebreo, en efecto, tras el pasaje: 'No quiero ver la muer-
te de nn hijo', se lee que Agar se sent frente al nio y levant su VOZ y
llor y oy. Dios la voz del nio. Mientras lloraba la madre, pues, y esperaba
desolada la muerte de su hijo, Dios escuch al nio, del que haba prome
tido a Abraham, dicindole: 'Al hijo de tu esclava lo convertir en un gran
pueblo'. Por otra parte la madre no lamentaba su muerte, sino de la de su
hijo. Se compadeci, pues, Dios de aquel por quien haba derra~nado lgri-
Inas (la madre). Finalmente en las lineas siguientes se dice: 'Levntate, toma
177
manifestum est eum qui tenetur non honeri matri fuisse sed comitem.
Quod autem manu parentis tenetur, sollicitus monstratur affectus~o.
De hac questione fateor me et alios tractatores eclesiastioos legi:;se
set, ut est mici memoria facilis ad oblibiscendum, non hoecurrit in quo
220 opere quisque bine tractaberit, nisi hits] qui secundwn Apostolum hoc
uoluerunt allegorizare. Plane, ut in conpendio possim dicere, quum
Ebreorum autumatio, alii quinque, alii duodecim in ablactatione con-
;utet annos, nos in Maccabeorum libris pro ablactatione tantundem
triennium repperimus scribtum. Ita Maccabea fllium nter cetera ador-
225 tante 'Fili' inquid, 'miserere mei, que te in uentrem nouem mensibus
portabi et triennio lactabi .et perduxi ad hanc etatem'. Igitur, si uhic
auctoritati creditur, demtis duobus annis sidecim relincuntur.
Set, cum reditur ad diuine scr.ipture seriem, non inuenitur in ebraica
ueritate ut Smael callo gestatus sit matris sue. Quapropter cur ad.sum-
230 mamus laborem, ubi nullam abemus cliffacultatem?
Restat ut et de Salomone hoc uobis intimemus, quod uos iscire in
scriptis uestris intelleximus; quoniam in quantum datum est nobis,
cum litteras uestras legeremus, intelligi, non ignoratis epistolanl sepe
dicti uiri beati Ieronimi ad Uitalem presbiterum scriptam, qualia de
235 Salomone ct de Acaz regibus contineat, et que etiam ipse sub testifi-
catione iuramenti audisse se suis temporibus scribat. Qui et in finem
epistole sue tirmam certamque sententiam omnipotentiam Dei deuinibit.
Set nec ego contra tanti uiri auctoritatem aliut possum sentire,
nisi eius uestigia sequi, et humilitate cristiana a m.aiorum nostrorum
240 semitis non deuiare, Dabit dicente 'Neque ambulabi in magnis neque
in mirabilibus super me'. Super se namque in mirabilibus adtollitur qui
a niciorum lineis excedens in is, que ultra uires suas abet, uidere co-
natur. Unde et sequtur: 'Si non humilter sentiebam, set exaltabi ani
mam meam sicut ablactatus super matrem suam; ita retribues in ani
245 mam meam'. Hac per hoc oondocibile est nobis humilla sentire, Apos
tolo dicente, 'Non alta sapientes, set humilibus consentientes', et ablac-
tationem cum Isaac percipere, ut fortiori cibo possimus participare,
quam cum Smaele ancille filio utrem cum aqua et non mero portare, et
ab eterna repelli ereditate.
250 Hs igitur pro uestra bolumtate digestis, codices, cos uobis a nobis
dirigendos mandastis, scriptos duplices non inueni. Alquos nec singu-
lares repperi; subtractos eos de armario nostro animaduerti inquisi-
tion.emque occupatio tulit, set, si Deus uoluerit et uita comes fuerit,
est spes eos et inueniend!i et uobis mittendi.
255 En respond pedestri et peculiari sermone, quia non tam uerbis
om. Ri&cG 220 del. Risco 222 computent edd. 225 uentre edd. 2'1:1 auctoritati Risco:
-tate L 231 et om. Risco 233 legeremur Mad. 237 deuinibit] definiuit Mad. 238 Set]
Eane Risco 241 in mirabilibus om. Risco 242 habent edd. 11 uidere Mlld.: uideri L 244
meam om. edd. 250 cos = quos 253 et uita comes fuerit om. Mad. 259 compellit Mad. :
21,15-18) 11 225-226, 2 Mach .. 7,27 11 235-236 Hier., ep. 12,2,2-4 i 1 240-241 Ps.
130,1 ! 1 .243-245 Ps. 130,2 11 246 Rom. 12,16 11 246-248 cf. Gen. i1,8 et 14 11
178
al nio y tenlo de la mano'. Con ello se pone de manifiesto que aqul, a quien
tena, no fue una carga para la madre, sino su acompaante. En el hecho de
tenerlo de la mano la madre, se pone de manifiesto su amor solcitO.
En reladn co11 esta cuestin confieso haber ledo a otros exgetas de
la Escritura, pero como mi memoria es propensa al olvido, no se me oCUITe
en q obra ha 'tratadO de este asunto cada uno y slo recuerdo a los que,
como el Apstol, trataron esta cuestin alegricamente. Pero, para abre-
viar, aunque los hebreos al contar, unos calculan cinco aos en- el destete y
otros doce, yo en los Iibl"C"s de los Macabeos he hallado escrito un trienio
solamente para el destete. As la Macabea al animar a su hijo, entre otras
cosas le dice: Hijo, apidate de m, que te he llevado nueve meses en mi
vientre y te he amamantado durante tres aos y te he criado hasta ahora.
As pues, si se da crdito a esta autoridad, suprimiendo dos aos quedan
diecisis.
Pero, cuando se vuelve al texto de la Sagrada Escritura, no encontramos
en el texto hebreo que Ismael haya sido llevado al cuello de su madre. Por
wnsiguiente, para qu tomarse trabajo, donde no tenemos ninguna di-
ficultad?
Queda por exponeros respecto a Salomn lo que por vuestro escrito he
visto que sabis, porque por lo que he podido deducir al leer vuestra carta
no desconocis el contenido de la carta del ya citado varn Jernimo al
presbtero Vital sobre los reyes Salomn y Acaz y lo que bajo juramento
dice haber odo en su tiempo. Al final de su carta defini la omnipotencia
de Dios como sabidura firme y segura.
Por mi parte, yo no puedo opinar nada contra la autoridad de un varn
tan sabio; por el contrario, debo seguir sus huellas y con cristiana humil-
dad no desviarme del camino trazado por nuestros mayores, segn las pa-
labras de David: No he corrido tras grandezas, ni tras cosas demasiado
altas para m. A alturas superiores a- sus posibilidades se encarama el que,
apartndose del camino de sus mayores, intenta indagar en lo que est por
encima de sus fuerzas. Por eso mismo sigue diciendo: Humildes eran mi~
sentimientos y he repritnido mis deseos, como nio destetado ante su ma-
dre; por eso me dars la recompensa. Por tanto debemos tener sentimien-
tos humildes segn nos dice el Apstol: No siendo altivos, sino reba.in-
donos a los humildes, y llegar al destete con Isaac para poder recibir un
alimento m~ fuerte y no tener que llevar con Is:uael, el hijo de la as-
clava, el odre de agua, que no de vino, y ser rechazados de la eterna he-
rencia.
Te he expuesto estas cuestiones segn tus deseos. Respecto a los c-
dices que me pedas te enviara,. no los encuentro repetidos ; de algunos ni
siquiera he encontrado 1m e.iemplar; he descubierto que se los han llevado
de la biblioteca y mis ocupaciones no me han dejado buscarlos, pero, si
Dios quiere, y la vida no me falla, tengo esperanzas de encontrarlos v en-
virtelos.
Ah tienes mi respuesta en forma sencilla como acostumbro, porque no
179
m1are quam debemus sententiis studere, ut et locutio nostta euange-
licam simplicitatem teneat et spumas gentilium eloquiorum refugi.at.
lam modus superfluus epistole cogi.t me tacere, set desiderium ttiui:n
Joqui conpellit. Obtabam autem obuiis manibus conplexum tuum acci-
26G pere, ut mutua conlatione uel disceremus aliqua uel doceremus. Siqui-
dcm non sit hoc omnipotenti Domino, aput quem non est difficile omne
uerbum, inpossibilc, uerumtamen egritudini mortalitatis mee cotidie
spero finem. Mallero tamen ut, si hoc qua< d > premisi tribuebat
l'eus, de allogorizandis questionibus et mistice intellegendis et Ueteris
265 lnstrumenti in Nobi adfirmatione exercitatio nostra esset, quam in .iSto-
rie o;uperficie inquisitio nostra constaret, ut uere abissus abissum in
uoce cataractarum inuocaret, qua illut precedit tem;pore, stut digni-
tate[m].
Hoc enim est pauulum anime cristiane; bis enim anima pascitur
270 quibus delectatur. Nam ingenium tuum admirabilem abeo et serm.onis
tui supellectilem infinitam ueementer intueor.
Macte uirtute, cuius talia erumpunt germina, qualia existent Fruc-
tuosi fructuosa frumenta! Set huie tanto bono, cum accedit studium
diuinarum scripturarum, presertim in conlatione mutua, in breui emit-
275 tet palmites et afferet suabissimos botros, ut et proprie nature conferat
fmctum et aliis subministret iucunditatis gaudium. Nicil in te mediocre
contentus sum, crede amori uera dicenti. Si fieri posset, quidquid aliis
ex parte datum et ex parte in cognitione reseratum est, totum in te
perfectum atque esse desidero s'l.liiDinum, quia ita conuenit finibus secu-
280 lontm, ut preparentur ad certamen Anticrlsti uasa electa Cristi.
Ne, queso uos ex eo contemtibiles uelle extimari, quod occidentali
tenebrosa plaga queritis uos esse depressos; quoniam eo clariores estis,
quo uos in calgine esse uidetis, dicente Domino Fariseis, s .ceci es-
setis, non haberetis peccatum'. Et cuncti procul dubio nouimus quia
285 ex eo etiam maculas corporeas liquidius uidemus, quo lumini propin-
quamus; ~t lumen uerum quod inluminat homnem hominem uenien-
tem in hum: mundum, ex occasu suo et non continuo natiuitate resplen-
duit mundo. Unde et Propheta: 'Populus qui sedebat in tenebris lucero
uidit magnam; habitantibus in regione umbre mortis lux orta est eis'.
290 Prouinciam namque quam incolitis et grecam sibi originem defendit,
que magistra est litterarum et ingenii, et ex ea ortos fuisse recorda-
. mir.i eligantissimos et doctissimos uiros, ut aliquos dicam, Orosium
presbiterum, Turibium. episcopum, Idatium et Carterium Iaudate se-
conpollet L, conpellet Risco 262 impossibile. Verumtamen edd. 263 add. Risco 11 tri-
bueret Mad., tribuat Risco 267 cataract. tuarum add. Risco 268 del. Risco 270 admira-
bile edd. 11 sermonis Risco: -nes L 276 fructus edd. 277 ccintentus Mad. : contemtus L
(contemplatus Risco) :r:87 nativitate Risco: uanitate L 290 Prouincia edd. 294 superabun-
253 Hier., ep. 125,17).. 11 258-259 cf. Hier., ep. 7,6,3 11 259-260 Hier., ep. 102,2,2;
110,5,1; 110,7,2; 116,3,3 .11 261-262 cf. Le. 1,37 1/ 266-268 cf. Hier., ep. 120,
praet., 3 (Ps. 41,R) : 1 270-271 Hier., ep. 58,11,1 1 272-273 Hier., ep. 60,13,1;
58,8,2 ! 1 273-274 Hier., ep. 58,11,2 11 276-279 Hier., ep. 58,11,3 11 277 Hier., ep.
7,2,1 11 283-284 lo. 9,41 11 286-287 lo. 1,9 11 288-289 Is. 9,2 11 290 cf. lsid.,
180
debemos estar tan pendientes de las palabras como de las ideas, de suerte
que nuestro modo de expresarnos presente la sencillez evanglica y evite la
hinchaz1:1 retrica de los gentiles. Ya la extensin desmesurada de mi carta
me obliga a calar, pero la aoranza que de ti tengo me impulsa a seguir
hablando. -EstoY _d~eando; sin embargo, estrecharte entre mis brazos para
en tm cambio mutuo de ideas aprender algo o ensertelo. Aunque esto no
sea imposible a la omnipotencia de Dios, para quien ninguna cosa hay di-
fcil, sin embargo, estoy esperando cada da el fin de mi vida llena de acha-
ques. Preferira, no obstante, si Dios me concediera lo que antes indiqu,
que nuestro_ eJercicio consistiera- en la interpretacin alegrica y mstica
del Antiguo Testamento para la confirmacin del Nuevo, a que se detuviera
nuestra investigacin en la superficialidad histrica, para que el abismo
llame al abismo con la voz de sus cascadas, porque el primero precede en
el tiempo, el segundo en dignidad. Este es el alimento del alma cristiana,
pue!l el alma se nutre con aquello que la deleita.
Tengo tu talento por extraordinario y contemplo con admiracin la ele-
gancia inasequible de tu palabra. -
Adelante, pues! Si ya asoma una sementera tan lozana, qu cosecha
tan copiosa no ser la tuya, Fructuoso! Pero, si a estas cualidades tan
extraordinarias se aade el estudio de la Sagrada Escritura, especialmente
en un cambio mutuo de ideas, en breve brotarn sarmientos y madurarn
racimos sabrossimos. fructificando para bien tuyo y proporcionando a los
dems un gozo ntimo. No me conformo con nada mediocre en ti. Fate de
m, que te quiero y te digo la verdad. Si fuera posible, todo lo que los de-
ms tienen en parte por don natural y en parte han llegado a descubrir
pensando, todo deseo sea en ti perfecto y todo, lo mejor, porque as con-
viene al fin de los tiempos, que se preparen para el comb~.te contra el Anti-
cristo los vasos elegidos de Cristo, ----
No os consideris, por favor, despreciable quejndoos de estar hun-
dido en la regin tenebrosa de Occidente, porque vuestra inteligencia es
tanto mayor, cuanto que veis que estis en las tinieblas, segn dice el Se-
or a los fariseos: Si fuerais ciegos, no tendrais pecado. Y todos sin
duda sabemos que vemos las manchas del cuerpo con tanta ms claridad,
cuanto ms nos acercamos a la luz; y la luz verdadera, que ilumina a todo
hombre, que viene a este mundo, resplandeci en el mundo despus de su
muerte y no en seguida con su nacimiento. Por lo que el 'Drofeta dice: El
pueblo que estaba en las tinieblas vio una luz grande; sobre los que habi-
taban en la regin de la sombra de la muerte res-plandeci una luz.
La regin que habitis sostiene proceder de Grecia, que es la maestra
de las letras y del saber, y recordad que de ah son oriundos varones no-
bilsimos y llenos de ciencia, por citar alguno, el presbtero Orosio, el obis-
po Toribio, Idacio y el obispo Carterio, cargado de aos y de mritos y muy
181
nectutis et sancte eruditionis pontificem. Ac per hoc Cristi gratia su-
295 perabundans predicanda quam regio segnitie est culpanda.
Ecce, dum nescit amor ordinem; plus honeraui epistolam meam
senr..one quam utilitate. Et, ut ayt quidam, dum orcium facere nitor,
anforam finxit manus. Roe denique superest ut digneris horare pro me
cum tuis conperegrinis pauperibusue spiritu, ultra omnes homines pec-
300 catare, si forte inexausta pietas redemtoris humani exauriad fetores
uoraginesue flagitii facinorisque mei.
Uale in Domino, mid caritate germane, merito domine, fili etate,
collega diignitate adque parens adfinitate, et pro me tu tuique orate, et
nanctis occasionibus stude tuum mihi m.ittere sermonem.
Etym. 9,2,110 ss. 1 j 296 Hier., ep. 7,6;3; 46,1,1 11 297-298 Hier., ep. 107,3,1
(Horat., Ars Poet. 21-22) 11 302-303 cf. Hier., ep. 105,5,2; 60,13;3.
182
entendido en Sagrada Escritura. Por tanto hay que proclamar la gracia
sobreabundante de Cristo y no culpar sin ms a la regin.
He . aqu que como el amor no sabe de medida, he cargado mi carta
ms de palabras que de utilidad y, como alguien dice, tratando de hacer un.
cntaro, me ha salido un nfora.
Slo queda que. te dignes rezar con tus compaeros de cautiverio y po-
bres de espritu por m, el ms pecador de los hombres, por si la bondad
inagotable del Redentor de los hombres quiere hacer desapareeer el hedor
y el abismo de mis maldades y pecados.
Adios en el Seor, hermano por el amor, seor por los mritos, hijo por
la edad, compaero por la dignidad y pariente por la sangre. Rezad por m
t y los tuyos, y cuando tengas ocasin, prowra enviarme una carta.
183
INDEX NOMINUM
Pgs.
Introdua::in . .. .
- 7
Traduccin . . . . 15
Grafas y Fontica 16
MORFOLOGIA: Sustantivo . 21
Pronombre. 22
Verbo . . . 23
SINTAXIS: Atraccin, Pleonasmo, Concordancia de nmero 25
Los casos: Nominativo absoluto.-Nominativo petrificado en. funcin
de otros casos.-Nominativo pro vocativo.-Nom:inativo pendens.
Genitivo de causa.-Dativo simpattico.-Rgimen de dignus; gna-
rus, cognitu5, etc.-Acusativo pc)r Nominativo.-Acusativo abso-
luto descriptivo . . . . . . . . 27
Pronombres: uterque, iste, hic, ille; -ipse . . . . . . . . . . . . 29
Indefinidos: quicumque = quiuis. . . . . . . . . . . . . . .
Calificativos de dimensin usados en vez de cuantitativos de nmero:
totus, tantus, quantus. aliqui, paruus = omnis, tot, quot. aliquot,
paucus.-Uso pmnominal de los adverbios inde, exinde, ibi, unde,
ubi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Uso de. Jas preposiciones.-Confusin en el uso de los adv. de lugar. . 32
Verbo: Uso impersonal del verbo habere.-Intransitivacin de verbos:
mouere, impingere, habere, delectare . . . . . . . . . . . 34
Construccin reflexiva con verbos de lengua y entendimiento.
Habeo con infinitivo = futuro.-Pasiva impersonal con acusati-
vo objeto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , 35
Transitivacin de intransitivos: egere, indigere, incurrere, notes-
cere, praeesse, Zibet.-Sim!Ples y compuestos.-Verbos recom-
puestos . . . . . . . . . . 36
Los deponentes . . . . . . 37
Voz pasiva-Tiempos: Imperfecto de indicativo para expresar el
potencial y el ineal . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Futuro perfecto.-Imperfecto de Subjuntivo.-Perfrasis verbales 39
_Pdgs.