Jnos Arany:

TOLDI

Hungara epopeo

Tradukis: Mikls Fehr

Ilustris: Kroly Sos

Tiu i libreto estas la paperforma represo

de la origina interreta publikao trovebla e:

http://www.esperanto.hu/libroj

Komuna eldono de
LINGVO-Studio kaj Kultura Esperanto-Asocio
pk. 87, HU-1675 Budapest, Hungario
Serio de malgranda eldonkvanto, SME n-ro 4.
Respondeca eldonanto: Lszl Szilvsi
Teknika kunlaboranto: Lszl Vizi
Financita de Fondao Esperanto, Budapest
Titolo de la origina verko: Arany Jnos: Toldi
Rajtoj pri la traduko e d-ro Mikls Fehr,
pri ilustraoj e Kroly Sos.

ISBN 963 037219 3

Budapest, 2000
Mikls Toldi, la fortega junulo estas unu el
la hungaraj popolaj herooj, pri kies
aventuroj oni rakontis legendojn.

Unu el la plej famaj hungaraj verkistoj

Jnos Arany en tri parta verko notis tiujn
rakontojn (Toldi, Vespero de Toldi kaj La
amo de Toldi). La unuan el ili oni lernas en
iuj hungaraj elementaj lernejoj, kaj nun,
pere de tiu i eldonao anka vi havas la
eblon ekkoni liajn mirindajn aventurojn:

Toldi, la memkonscia kampulo, benita kun

eksterordinara fizika forto, alvenis al la
kortego de la hungara reo Ludoviko Unua,
La Granda, kie sia kurao, forto, fideleco
kaj grandanimeco vekis la atenton de la
reo, kiu - pro tiuj kavaliraj kvalitoj -
akceptis lin inter siajn kvalirojn.

Interesa legao, parto de la hungara

literatura kulturo, certe inda por ekkono
anka en Esperanta formo.

Por ebligi la kiel eble plej vastan

diskonigon, tiu i verko - en la traduko de
dr. Mikls Fehr - origine estas publikigita
en interreto, kaj la papera versio estas nur
la necesa akcesorao, produktita en
malgranda eldonkvanto.

LINGVO-Studio, red. Eventoj

Serio de malgranda eldonkvanto, n-ro 4.
 Moto:

....
La ritmo estas io kaita,
Pli senti estas, ol askulti pla'...
Kaj kiel e sekrete kaj utile
Funkcia sano, - estas pli facile
La manko rimarkebla, ol eest'...
Sen i vanios rim'-, metrik-invest'.
La versojn ligu iel ajna ma',
Jen nur tazita, hirta prozversa'.
........
........
Ne verku tradukaon*, veru in,
Sen tio vanos silabnombro, rim',
Nun tie, nun alie malusteco
Kaj pene vi laboris sen sukceso.
Sed se okazus ag' la bona cel',
Herba' jam mankus de l' maiza ter'.
....

*(Originale poemon. Rimarko de tradukinto)

(Citao el dua Vojtina-letero de Jnos Arany,

traduko de M. Fehr)

3
Toldi - epopeo nekutima

Epopeoj estas enerale enro, kiu havas nuntempe

malfacilan sorton. Ili apartenas al la naciaj
kulturoj, estas konataj de la bazlernejo... kaj
enerale neglektataj. Tamen ilin iuj konas, do ili
iamaniere nepre influas iun nacian mentalitecon.
Ili ...respegulas la komunajn trajtojn de la etno,
kaj diferencajn de alietnaj epopeoj. - Sed kiel
kompari? - Kutime la tradukoj estas sufie pezaj...
kaj la naciaj specialaoj parte perdias. La
tradukitaj epopeoj aspektas ofte kiel enuiga
ripetio de similaoj...
La malnovajn epopeojn oni povas proksimigi al la
moderna leganto per reverkado. Elstara poeto
povas esti tre sukcesa tiumaniere. Sed la facetoj
de la nacia animo restas e nun en la tradukoj
plejofte - mistero. Nur Esperanto kapablas trabati
tiun tradukmaleblecon, sed tio postulas longan,
sindonan laboregon. (1)
Toldi de Arany apartenas al la reverkitaoj.
Arany estas elstara kaj moderna poeto. Tamen mi
ne konas alilingvajn tradukojn de la verko, a se
ili ekzistas, ne estas sukcesaj... (2). Multaj, inter
aliaj e Kalocsay mem kaj Benczik opiniis in
netradukebla. Do la traduko de M. Fehr jam e
tial meritas agnoskon, rekonon, ar i konatigas la
esperantistaron kun grava verko, kiu apartenas al
la plej bonaj epopeoj en la mondliteraturo, krome
kiu la unuan fojon per Esperanto ias - pro la
nuna precizega traduko - internacia fenomeno.
La precizega ritmo kaj rimsistemo de la strofoj de
Fehr permesas senti la originalan stilon, krome i
legias tute libere, unuspire, do la efan taskon,
la eblecon de facila percepto kaj agrabla uado
por la alinacianoj la tradukisto sukcese, ladinde
plenumis. (3)

4
Komence Toldi ajnas esti simila al la alinaciaj
samaj verkoj, ni trovas anka nun junan, fortegan
heroon, kiu devas venki super iu granda obstaklo.
Ne mankas fidela servisto, sed la enhava
ordinareco nun jam finias.
Legante la verkon aperas la sento, ke kvaza ne
estus plenumitaj la kutimaj epopeaj postuloj, kiuj
estas ekzemple la asadoj, festenoj, fajnaj
manaoj, sinsekvaj bataloj, kaj efe iu princino,
a reidino, ktp. Apena rimarkas la leganto, ke la
plejefaj tri epopeaj postuloj - la trifoja venko -
tamen ne mankas.
Por la legantoj efikas certe strange, ke pri la juna
heroo e la fino sciigas Arany, e se e Toldi
... E lanug' ne ermis is nun sur la vango...
ke la heroo... neniam volis esti edzionta... (4)
Por nia juna heroo ekzistas en la historio unusola
ino, la PATRINO, (oni devas nomi in nur tiel:
majuskle). Pro i riskas li sian vivon, kiam li
nokte revenas hejmen por adiai de i, kvankam
lin asas la maljuna frato: Li ne kapablas foriri
sen adiao.
... Piedpinte, kvaza estus li telanta
Iras al losita pordo surveranda...
kaj sekvas la plej kortua sceno en la epopeo.
Nature la patrino helpas reciproke per fidela
servutolo al sia filo.... Tiel fortajn filajn sentojn
mi en la monda literaturo ne konas kaj en tia forta
formo - ajnas al mi - en alinaciaj literaturoj e ne
eblas aperi...
En la traduko trovias multaj belaj kaj nekutime
surprizaj esprimoj, komparoj, metaforoj, kiel
ekzemple:
... Sentas mi: Ne naskis panjo min, ke rano
Estu mi i tie inter junko, kano...

5
kaj
... Iis li lacega, kaj ne restis sango
Por satigi kulon el la pala vango.
kaj similaj. La tiuspecaj esprimoj, parolturnioj
multe beligas la tekston, la transdono de tiaj
specialaoj en la tradukon estas senduba merito de
la tradukinto (5), kies traduklaboroj ajnas esti
jam modeloj por la serenaj, pretendemaj
tradukemuloj.
Nepre konatiu tiuj kun la verko, kiuj estas
scivolemaj pri tia longa tradukitao, en kiu ne
trovias e unusola ritmolamado (u ekzistas tia
sola alia?), en kiu ne estas e sola tia vorto, kiu ne
trovias en la PIV, kaj verkiis kun malmultaj,
jam akceptitaj neologismoj.

Nikolao Gudskov, Moskvo

6
Notoj de la tradukisto

La la hungaraj literaturhistoriistoj estas J. Arany

epika poeto, kiun opinion pravigas pluraj, tre
ampleksaj epikaj verkoj, inter ili anka Toldi,
kiu efektive estas grandega trilogio. Nun povas
legi la leganto nur la unuan parton (el 1846),
irkae nur la okonon de la verkego, la titoldonan
historion de la juna heroo.
La tria parto (el 1848) estas Vespero de Toldi
kiu pritraktas la maljunaon de la efheroo. La
dua parto sub la titolo Amo de Toldi (el 1879)
verkiis plej laste. i manifestigas ses okonojn de
la tuta verko.
Anka kiel lirikisto apartenas Arany al la
plejgranduloj.
Responde al la problemoj tuitaj en la antavortoj
de N. Gudskov - jen miaj tradukistaj notoj:
(1) Pasis jam du jardekoj, ke mi okupias pri tiu
tasko. La traduktaskoj mem estas priparolitaj kun
multaj - inter aliaj kun angla, estona, rusa, ktp... -
poematantoj, tradukemuloj, poetoj.
(2) Vere multaj opinias la verkon netradukebla,
tamen trovias pluraj provoj. La rusa N.
Zabolockij, kiel gulagano rusigis la verkon,
supozeble pro sia amara sorto kun iom ironia
formo. Ni hungaroj ne kutimas paroli pri ironieco
de Toldi. Anka L. Martinov rusigis la verkon.
Jovan Jovanovi Zmaj serba poeto, kiu vivis dare
en la pasinta jarcento en Hungario kaj bonege
konis la hungaran, onidire sukcese serbigis la
verkon. Mi supozas, ke estas la verko anka
rumanigita, tamen oni devas rekoni, ke i tiu perlo
de la mondliteraturo estas preska tute nekonata
anta la vasta mondo. Mi estus tre fiera, se la
nuna esperantigo helpus la mondon por konatii
pri i.
7
(3) Gudskov parolas pri la precizega ritmo inter
aliaj. Sed estis ekomence ankora uzata tiu
licenco, ke mi malofte metis sur akcentenda loko
la esperantlingvan artikolon la. La ritmo de la
tuta traduko is nun fariis vere preciza, ar en i
jam vere mankas e spuro de la ritmolamadoj kaj
iuj ajnaj licencaj solvoj.
(4) i-nuna unua parto de Toldi fariis, kiel
konkursverko - je ura limdato - kaj supozeble pro
eokaza interkverelado kun la edzino skribis en la
lastaj minutoj Arany la fatalan verson pri
nevolemo por edzii. Multe da cerbumadon kazis
tio por la verkisto, kiam li verkis la plej longan
parton Amo de Toldi. Nome la konkursverko
gajnis la premion, i aperis post mallonga tempo
presite kaj nuliis ebleco por fari anojn.
(5) Nature, ke pluraj versoj de la epopeo estas
vere belegaj. Kelkaj versoj iis por ni hungaroj e
proverbecaj, kiel ekzemple (se oni atentigi volas
iun pro maldeca konduto):
............................. frat', domae estas,
Ke kampul' la patro, kaj vi samo restas!
Eble postulas klerigon, ke en la hungara lingvo la
vorto paraszt = kampulo, havas anka iun
ironian, mokan senton.
Kial opinias mi gravega la ustegan ritmon? - Se
oni komencas legi (efe longan) poemon, efektive
la menso iras danci la la senriproa ritmo de la
versado. Ritmolamadoj efikas tiusence same,
kvaza oni por tangon dancantoj iam tiam,
neatendite, neregule ludus solan valceran ritmon,
embarasiginte la agrablan senton pro la korekta
reguleco.

Mikls Fehr

8
Karaj fabel-atantaj infanoj kaj plenkreskuloj
ekde 10 is 101 jaraaj!

Ekzistas en Hungario iu tre interesa versa fabelo,

kiu estas konata por iu hungaro, ja ni lernas in
en la elementa lernejo. Tiu verko bedarinde estas
nekonata en Esperantio, kvankam ia historio, iaj
aventuroj certe kaptas la atenton de iu leganto.

enro de la verko estas epopeo, tamen tio ne

timigu vin, ja mankas en i tiaj ecoj, (ekz.
priskriboj de asadoj, de grandaj festenoj, de
bongustaj pladoj, mankas e princino, a
reidino,) kiuj farus in enuiga. La evoluo de la
historio estas tiel atentokapta, ke se vi foje
komencis legi in, certe ne volas esi tion anta ol
rekte atingi la finon.

Estante hungaro mi lernis in en la lernejo kiel

infano, kun intereso mi legis anka tiun i
Esperantan version - kaj mi esperas, ke vi havos la
saman ojan travivaon kion havis mi dum la
legado.

d-ro Gyrgy Nanovfszky

prezidanto de Hungaria Esperanto-Asocio

9
Dedio
,El la pasinteco volas mi heroldi
Pri heroo bona Nikolao Tholdi...'1
Ilosvai

Kiel en atuna noktmalhel' -- patista

Fajro flagras en la stepa fono dista,
Bild' de Nikolao Toldi flagras same
El la pasinteco plurcentjara flame.
Kvaza li aperus kun staturo granda,
Uzus li lancegon en batalo sanga,
Sonus lia forta voo kun fiero;
Oni kredus: Sonas tondra Di-kolero.

e neceso Toldi iam brava estis,

Same forta vir' ne iujare kreskis.
Se li revivius, inter vi aperus,
Liajn agojn nun vi soro konsiderus.
Lia madzo pezus e por homtriopo,
tonetilo, lanco - indaj por ciklopo;
Certe konsternius vide nun la homoj
Pro timigaj ildo kaj surbotaj spronoj.

1
Toldi vivis meze de la 14-a jarcento. Lian
historion prikantis unue Ilosvai (prononcu:
Ilovai) en 1547. Lia skribmaniero: Tholdi jam
arkaikiis. (Rimarko de la tradukisto.)
- La versoj markitaj per citilformoj: , estas
transprenitaj de Ilosvai (Noto de Arany)
10
Unua kanto

,Stangon arorandan li kaptinta estas,

Jen al Buda vojon li montranta estas. 1
Ilosvai

l.
Pro la Sun' la kalva, soda tero ardas,
Gregoj da lokustoj sur i lace fartas,
E herber' ne ermas sur la kampo seka,
Mankas verda loko en la stepo ega.
Deko da servistoj - ombre de la stakoj -
Ronkas, kvaza orde estus ies agoj,
Kvankam tutmalplene, a duonarite
Vico da aregoj staras - fojn-avide.

2.
Svelta putbaskulo rigardadas strange
En la putprofundo akvon priserante;
Oni kredus: Kulo estas i giganta,
Sangon de l' maljuna tero nun suanta.
Soifantaj bovoj e la trog' siestas,
Kontra tabanaro militantaj estas,
Pro l' varmego iu estas ripozema,
Veras trinkujegon nun neniu plena.

3.
Nur junulon solan ni surkampe povas
Vidi per okuloj, kiun jena trovas:
E lanug' ne ermis is nun sur la vango,
Tamen pezas ultre aroflanka stango.
Vojon rigardegas li al malproksimo,
Kvaza pri alia kamp' avidus sino.
u sur altaeto viva signo staras
Vojkrucie, kiu malpermes-signalas?

1
Estas-estas - rimado en la moto imitas la
arkaikan stilon de Ilovai
11
4.
Kial vi subsune staras, juna frato?
Aliuloj ronkas ombre de la stako;
Kuas kuvasz1-hund' kun longa lang' anhele,
in ne logas nun e mus-kaptado vere.
u rigardas vi la kirloventon tian,
Kiu post momento provos forton vian?
Lekas i la vojon dum kureg' rapida,
Kiel fumblovanta tubo malsolida.
5
Ne la kirloventon nun li rigardegas,
Kiu polvan vojon preterkure lekas:
Trans la tur' farita de la vent' el polvo
Armilaro brilas sub la ielvolbo.
Dum arme' aperas tra la polv-nebulo,
Li flugigas emon el la korangulo:
Toldi nur la brilon rigardanta estas,
Koro kaj animo enokule nestas.

6.
Bela junularo, ora bravularo,
Kiel triste vidas vin mi - kun amaro!
Kien iras vi? u al milit', batalo,
Por kolekti florojn de la fam' per talo?
u vi kontra turkoj, a tataroj iras,
Por etern' al ili bonan nokton diras?
Hej, se inter vi mi ius tuj husaro... -
...Ora bravularo, bela junularo!...

7.
Tiajn pensojn havas Nikolao Toldi,
Zorgoj avidegan enon volas tordi.
Kial tristo filon de hero' digestas?
ar la insidema frat' kortano estas,
Plenkrekinte kun la reo en la korto
Nur la tagon telas anka nun Georgo,
Dum li estis nur en i vila' infano
Kaj laboras hejme, kiel kamparano.

1
kuvasz (diru kuvas) = hungara bruthundo
12
8.
Soldatar' fiera venis el proksimo,
Kun i venis Laczfi1 mem, la palatino.
Plae sidas li sur virevalo flava,
Pasamenta estas lia vesto rava.
iu lia hom' kun kask' ardeo-pluma
Sidas sur selita rajdevalo bruna.
Nikola' rigardas kaj e ne rimarkas,
Ke okuloj pro la gap' dolore fartas.

9.
Sur viza' de Laczfi malrespekto sidas.
He kampul'! Al Buda2 kiu vojo gvidas?
- Tiuj vortoj trafas Nikolaon sage,
Adi eblas, kiel batas kor' tiktake.
u kampul' mi? pensas li kun trema gambo,
Mi, kunposedanto de i lara kampo
Kun Georgo Toldi, kiu nur intrigas
e la reo, dum li manojn surtabligas.

10.
u kampulo mi? - kaj liaj pensoj kreskis,
Kiuj pri Georgo tre blasfemaj estis.
Nun sen vort' la trabon kaptas li e l' fino,
Per i montras vojon al la palatino.
Dare li la trabon - kiel bastoneton -
Tenas, iu mire vidas i atleton;
u el fer' fariis ultro, brako, mano?
Sen movio tenas trabon i infano.

11.
Laczfi ekmiregas pro la forto kruda.
Gapas ne nur li, sed ja armeo tuta!
Laczfi diras: Estas iu ajn, bravul' li'!
Knaboj! Kiu atus lin por lukt' insulti?

1
Laczfi (diru lacfi) = familia nomo
2
Buda kaj Pest estis tiutempe apartaj urboj
(Rimarkoj de tr.)
13
 Kiu povus teni same i stangaon?
Montru vojon same, havu vi kuraon!
- Honte, malhonore, sonas nur murmuro:
u nobelo luktu kun kampul-junulo?

12.
Sed ho kiu luktus kontra fulmotondro,
Neoblova vento, uragana ombro?
Kiu atus lukti kontra fulm' iela,
Longa, zigzaganta, brila vipo hela?
Frontu kontra Toldi, se vi jam ne atas
Vivon, se pri mond' de l' Dio enuadas...
Se vin Toldi kaptus, estus tre dolore,
Al mortinta via panj' vi kurus plore.

13.
Longaj, densaj vicoj de l' arme' foriras,
iu nun al Toldi kelkajn vortojn diras,
iu alridetas per afabla vango,
armajn vortojn sendas al li ies lango:
Unu jen: Frateto! Venu al batalo!
Multe pli valorus ja vi sur evalo!
Aliul' kompate: Frat', domae estas,
Ke kampul' la patro kaj vi samo restas!

14
14.
Malaperis jam en polv' la virtamento,
Kun i armilbruo, in forportis vento.
Li direkton hejmen malojege prenas,
Pro la pezaj paoj lara kampo tremas.
Kiel taro morna, li tutsame iras,
El okuloj liaj nigra nokto brilas.
Ofendita apro estas li kolera,
Tuj frakasos stangon li per mano fera.

Dua kanto
,Mot' Georgo Tholdi alveninta estis,
Junan fraton.............riprointa estis.
Ilosvai
1.
Nikola' baraktis kun malojo granda,
Sed laboro estis hejme inundanta,
Penis iu, u la domon trafis brulo?
Per klini' salutis lin la put-baskulo.
Veis tre bestidoj bovaj, afaj, porkaj,
Timiinte kriis iuj birdoj kortaj,
Kuris iu in', e se malsanaj, penis,
u foiro en la kuirejon venis?

2.
Nun servisto veras akvon al kaldrono,
Bolas i pro fajro; jam alia homo
En la akvon mergas korpon de kortbirdo,
iras li la plumojn, "trumpojn" kun malmildo.
u la afidaro blanka fartis vite?
Senfeligas ilin lerta man subite.
Lard' dikigas sveltan korpon de l' leporo,
Gutas graso, kiel larmoj e la ploro.

3.
Balancias super flam' porkid' jam kvara,
Anka in tranilo faros tuj senhara.
Oni portas vinon en barel', felsako,
Panon vir' alia sur tabul' el fago.
15
4.
Kial en vidvina kort' foira voo?
Longe nakutimas en i dom' diboo!
u funebr' okazis, morto de mastrino,
A u venis ia vidvinec' al fino?
u in enuigis jam la sola stato,
Edzon donis al la velka flor' la fato?

5.
Ne pro morto kuras tumulteg' bazara,
Ne trovita fin' de l' vidvinec' amara.
Oni bakis, rostis, iu nun solenis:
Unuenaskit' de l' domo hejmenvenis.

6.
Mot Georgo estas ja riulo vera.
Pro trezoroj, bovoj estas li fiera.
Servistar' armila, trupo da husaroj,
Henaj virevaloj kaj ashundaj aroj.
Venis li viziti, kun li kvardek homoj,
- Econ de akridoj havas i personoj, -
Li profit-duonon volas forfesteni
Kaj la mon-restaon en la po' kunpreni.

7.
Kun inert' patrinon fil' Georg' salutis,
Kvankam e animon anta lin i utis...
"Kaj alia kie? - Per demand" malgaja
Sin al i li turnis pri 'la frato kara'.
Fojnon li transportas nun, la kompatinda,
u li venu? - Kial? - jen li respondinta.
Kial?... sonis tiu vorto por patrino,
Kvaza filo pikus per ponard' al sino.

8.
Kial, kial?... Vole, eble e nevole
Venas jam la juna frat' kun zorg' enkore.
Tre afer' kun Laczfi lian enon mordis,
i hontiga estis, tial li tre zorgis.

16
 Malgra io tamen - je miraklo dia -
Kontra frat' Georgo mutas buo lia;
Malamegon venkas en la sino io...
Mi ne povas diri, kio estas tio?...

9.
ar tuj post ekvido kaj neatendite
Fraton li brakumus - e sen vol' - subite.
Sed li Nikolaon puas for fiere,
Turnas al li sian dorson tre leere.
En okul' inundas larmoj de l' patrino:
u en fil' Georgo nestas tona sino?
Knedas man' la manon, tremas ia lipo,
- Vortoj de Georgo frapas, kiel vipo:

10.
Kiel lukshundeton, same vi karesu
Filon, ke lin vento blovu, ne permesu!
En abund' lin banu sub zorgemo sava,
Tiel edukios li - stultulo brava!
Laboraro kampa uste nun kulminas,
Sed i 'mastro' nur en nenifar' obstinas:
Li - ashunde - sentas grasan manodoron,
Lasas senkontrole tuj la kamplaboron.

11.
Se mi atentigis vin, vi iam ploris.
Bone li neniam en la kamp' laboris,
Kiel kampulao, iam nur siestas,
Kvankam tiel forta, kiel bov' li estas.
En fenestron metu lin: Jen, kiel grasa,
Kiom tag' post tago ios pli amasa!
Korpo de Georgo pro rideg' ektremis...
Nikolao veis kaj obtuze emis:

12.
El buao via flugis nur mensogo,
Mankas iu ver' en via monologo;
Kiel min vi amas, kara frat' Georgo,
Tiel tenu Dio vin sub bena zorgo!
17
 u ne tagus mi por kamparan', soldato?...
Nek por kampservist', nur por la lasta stato?
Bolas gal' ar kun vi manas frato via!
Dronu mi! - deziras via kor' envia.

13.
Anta vi obstaklo resti mi ne volas,
Se foriri devas mi, mi e ne ploras,
Dekstren kaj maldekstren laras tre la mondo,
Min ne enas, ke mi estu forironto!
Tamen mi kunportos, kiom mia estas,
- Heredaon mian u vi ne kontestas'? -
Kiom min koncernas: mon', eval', armilo,
Donu frat' kaj restu kun vi ben' de Dio!

14.
Jen buba' la via, sentu, ke mi donas!
Diras tuj Georg' kaj frap' survange sonas...
...u en Nikolao ne trovias galo?
Sed! Venem' lin kaptas kontra frat-rivalo:
Okulparo, kiel tal', fajrerojn utas,
Se la pugno frapus, tuj i ekzekutas,
Do Georgo dorsen paas pro ektimo...
Se i osta madzo batus, sekvus fino!

15.
Post la frapo estus friska lok' sekvanta,
Estus di-favore mano ne plu manka,
Tie rompiinta ost' - e bandigita -
Ne sanios is la lasta ju' solida.
18
 Kiam al Georgo pais li proksima,
Flugis vere forta vekrieg' patrina.
i per korpo kovras, sirmas nun Georgon,
E se havas i pro Nikolao zorgon.

16.
Malstreias brak' nun de l' timiga knabo,
Deklinias triste kaj rigard' kaj kapo.
Kvaza cedus lin la febro frostotrema,
El la praa dom' li iras - duonsvena.
Kun koler' is fora korta lok' li mute
Iras por sidii morne, sendiskute.
Falas kapo al la surgenua mano,
En si mem ploregas mute i infano.

Tria kanto
,Pri la frat' - Georgo kolerinta estis:
Li servistaranon mortiginta estis.
Ilosvai
1.
Sed ne nestis tristo en la praa domo,
Ciu manis, drinkis, preska is la vomo.
Kiam de la tablo mot' Georg' ekstaris,
,Servistaro ludon per etlancoj faris'.
Juna sang' kaj olda vin' en ili ludis,
Per la dekstra mano ili lancojn utis,
Inter si enadis moke, latridege;
Same fartas danca evalid' engrege.

2.
Kaj Georgo Toldi, sata, kiel reo,
Mote etas sin al praa apogseo
Sub tegmenta rand' kaj lin la bildo flatas:
Kiel liaj homoj gaje petoladas.
Fraton Nikolaon nun Georg' ekvidis...
Kiu e l' baril' kun trista koro sidis.
Tuj Georgon fia emocio kaptas,
Tiaj vortoj lian servistaron traktas:
19
3.
Knaboj! Kio tie e l' baril' siestas?
u otid'? La beko subflugile estas!
Karas i, a mortis u? Eksciu knaboj!
Sonu surbarile irka i la frapoj!

4.
Kvaza li al hundoj etus leporidon,
Lia servistaro plu ne havis bridon.
irka Nikolao tondras jam tabuloj,
Pligrandias lia tristo en okuloj.
Tre facile povas mense ni diveni,
Kion oni povas e per mano preni:
Lin enadi volas sero vitriola,
Ne tro mankas, ke lin trafu lanc' malmola.

5.
Kvankam ne tre pace, Toldi plu toleras,
Provas sin konvinki: Kial mi koleras?
Luktas grandanime li kaj i provokon
Malatentas, lasas fari plu la mokon.
Tiu aular' por li - nenio estus,
Pro venema lia brak' sur ter' i restus,
Kiel kontra miloj venki senproblema
Estis por Samsono per makzel' azena.

6.
Nikola' toleris, dum toleri povis.
Venis li per tio, ke li sin ne movis.
Li kondutis, kvaza li nenion spertus...
is nun falus lancoj, se lin ne avertus
Pri daner' la frapo, kiu trafis ultron.
Lin koler' instigis: Veni tuj insulton:
Estis lia seo ton' muela, granda,
in li estis al la aular' etanta.

20
7.
Flugas peza tono... Kie i haltonta?
Se falonta estos, kiun mortbatonta?
Kuru Toldi, vivon nur la kuro savos,
Nomon de murdisto pluvo ne forlavos.
Vi forsovaios de l' gepatra domo
Kaj virapro sola estos via nomo,
Kiu per dentego murdis greg-kunulon
Kaj timinta venon i elektis kuron.

8.
ton' ekflugigita falis el ielo,
Pro i mort' terura sekvis por nobelo,
ar ole-premile korpon i detruis,
El la karnaj ruboj sang-oleo fluis.
Lekis for la sangon seka ter' soifa,
Okulparon kovris katarakt' masiva,
Danerego, kiu vivon us estingis,
Jam doloras tiujn, kiujn ne atingis.

9.
e Georgo morna iis ja okulo,
ar bedaris morton li de l' fidelulo,
Sed la kapo ojis: Murdis lia frato!
Por atingi celon favoregas fato!
Insidegan celon, - kies vojo kurba, -
Kovros por la mondo: Ver' de l' leo surda!!!
Lin pro murd' prijuos tribunal' rigora...
Lin arestu! - Sonas ordoneg' malmola...

Kvara kanto
,La patrin' bedaris sian filon ege,
Tial Nikolaon nutris i sekrete.
Ilosvai
1.
Kiel vira cervo de asist' vundita -
Kuras al arbaro kun la vund' irita,
is malvarma akvo mildiganta, fonta,
Kaj seratas planto vundon kuraconta...
21
 Ve, la mildiganta fonto estas seka,
Velkis por la vundo iu planto flega...
Kuras i, sed in nur akraj dornoj ifas,
Forton de la povra di-krea' plu trivas.

2.
Toldi same vagis, sur la kol' malojo,
Kiu spronis liajn flankojn sur la vojo.
Lia kor' similis al la rajdevalo,
Kiu baraktadas en brulanta stalo.
Kavagadis li sur kana1 tero mara,
Ripozejo mankis en la mondo lara.
Vane li solecon al si seri provis,
Kuracilon por la kormalsan' ne trovis.

3.
Kiel lupo, kiun afgardisto pelis,
Sin li en kanejon sekan kai celis.
Kion flustris e la kanoj?: En la mondo
Ne trovias same povra vagabondo.
Li sur kana rub' kaj marmontetoj kuis,
Por tegmento nur la ielvolbo ruis,
Kun flugil' irmanta jam la nokto falas,
El veltolo nigra por li tendon faras.

4.
Tie kavagadis anka l' idilia
Sono en la bunta vesto papilia,
Sed ne flugis i por Toldi al okuloj,
is tagio, ar i timis pro la kuloj,
Pro la pika kan', pro apro vagadanta...
Sed e pli timigis lin la bruo granda
De l' pelantoj - venis i el malproksimo -
Krom la dolorego de la juna sino.

1
La scienca nomo de la enhejmaj kanoj estas
fragmito.
22
5.
Tamen, kiam ruis jam tagio bele,
Bruo de l' pelantoj esis subiele,
Kiam kuloj sidis - sono kae venis
Kaj flugilojn i al Nikola' sternemis.
Sonmielon i por lia bu' elektis,
Kiun de papavoj i por li kolekltis,
Pro doleco ia el la bu-angulo
Falis puraj gutoj de saliva fluo.

6.
aluziis tial malsatego morda...
Lin rapide vekis do - manemo forta.
Nikolaon i per akra vip' instigis
Kaj la tutan kampon fine traserigis.
Seris li la nestojn sur la markamparo
De fulik', vanelo, mev' anaso, laro.
Ilin li prirabis, kiom nur atingis,
Sian malsategon li per ov' estingis.

7.
Jam malsat', soifo iis forpelitaj,
Sed la pensoj restis pri futur' hezitaj:
Kien iru li kaj kion li komencu?...
Kaj apogon peti kie li intencu?
ar foriri, fui estus tre facile,
Se la patrinet' ne fartus maltrankvile...
in sciigi li do anta io devus,
Certe, ke sen tio ia koro krevus.

8.
Dum tri tagoj li jam same sin vivtenis,
Kiam post la dorso kana tinto venis.
Lupo u? Li tamen restis nenifara:
Lupo lin ne mordus, nur la "frato kara".
Venis lia kara servutulo Bence,
Kiu seris lin dum tagoj pacience.
La patrin' lin sendis, li ne paris haston,
Trovis kaj brakumis plore tuj la mastron.

23
9.
Kara eta mastro, fine vin mi trovis...
Nur post tagoj tri mi vin revidi povis,
Sen esper' jam vagis en kanejo mara
Kun la pens': La sero estas senreala.
Kiel fartas vi? u vi ne malsatmortis?
u sovaaj bestoj is nun vin ne mordis?
Jen pansako, prenu, plenas ia sino
De viando, pano kaj botel' da vino.

10.
Siajn larmojn viis pugne for fidela
Bence kaj la pugnon al la tof' mantela.
Li surgenuiis, vice el la pako
Prenis ion, kio estis en la sako.
Li la karan junan mastron jen provizis:
El la sako lerte tablon improvizis.
Staris sur i pano, vin', viand', fromao,
Estis pomoj du la rua dekorao.

11.
Donis li tranilon fust-orname stelan,
Jen tagmano, diris li la vorton belan.
Per la akra ilo Toldi panon tranis,
Kvazafestan manon li por si aranis.
Bence nur atentis kun okul' ojhela,
Kvaza li mem manus kun plezur' iela,
ar en sama ritmo kune mais buo...
Foje-foje kaptis plor' lin pro kortuo.

12.
Kiam Nikolao jam satiis orde,
Kolon de l' botelo Bence tordis forte.
emis i kaj poste sangogut' al mano
pucis pro la ago de la veterano.
Nikolaon li per rua vin' salutis,
Sed unue el i kelkajn glutojn glutis.
Poste li per dekstra mano in prezentis,
Per alia vii buon li intencis.

24
13.
Vigla iis pro la vin' la maljunulo,
Liberiis lang' kaj koro de seruro,
Diris historion li pri l' avo Toldi,
- Infanae gardis li evalojn por li, -
anis sin la vort' al patro kaj patrino,
Rakontado sekvis pri Georg' e fino.
Dirus Bence plu, la vortoj e nun sonus,
Se lin Nikolao tiel ne admonus:

14.
Tristo kaj angoro kreskas en la koro,
Vin mi petas bele, esu jam parolo!
Vi - elguigante fabojn - e la forno
Ofte rakontadis jam - anstata dormo
Pri l' heroaj agoj de la patro kara.
Ne ekscitis min la histori' detala.
Scivolemon nur la nokta mez' estingis,
Ofte mi al sono je tagi' nur sinkis.

15.
Kio estis, estis. - Vanas iu vorto
Pri felia tempo, aas nun la sorto... -
Homon murdis mi kaj iis kasvaganta.
Kiam reparios mia peko granda?
Sed mi kredas Dion, patron de la orfoj,
irmi min kaj gvidi estas liaj zorgoj.
Nomon de murdisto kreis frata lango,
Sed in pura lavos mia rua sango.

16.
Sentas mi: Ne naskis panjo min, ke rano
Estu mi i tie inter junko, kano,
A mi kampserviste, servutule kresku,
Fojno-transportist' de iu ajn mi restu.
Mi ne plu ol is la vesperi' atendos,
Kiam malhelio iujn hejmen sendos.
Estas anta mi la vasta lando tuta,
E la venta sono restos pri mi muta.

25
17.
Pro la vortoj restis Bence malojanta,
Ke vagados Toldi al la mondo granda.
Li askultis mute kaj lin kaptis ploro...
Sur la rimenuon - unge - pro doloro
Krucojn li desegnis... Ekparolis fine:
Juna mastro, sed la tuta forvagado
ajnas esti vere tre malsaa ago.

18.
Adu juna mastro, kion nun mi diras:
Mot' Georgo post tri tagoj hejmeniras;
Tiam, kio estis, forgesita estos,
Vi - reeto de la regiono restos.
Ni la viaj estas. For kun i decido!
Ne nur mastro estas vi, sed nia ido!...
Pro kvar viaj bovoj murdos vin sopiro,
Samajn vi ne trovus e en landfoiro!...

19.
u forlasus vi la amuzplenajn tagojn?
Kiu levos - krom vi - e du plenajn sakojn?
Kaj la mueltonon brake kiu levos,
Gaprigardi kiun muelistoj devos?
Kara sinjoreto, for neniel iru,
Vin el koro de la viaj ne eliru!...
Se senmastre restus praaj dom' kaj korto,
Trafus vian bonan patrineton - morto.

20.
Vortojn petegantajn Nikola' neglektis,
Kapon skuis li, se ion ne respektis.
Tamen, kiam sonis Bence pri l' patrino,
Tio tonon rulis al la fila sino.
Nikolao restis longe mut-miene,
Al la flustraj kanoj li rigardis eme;
Tiom gapis li al flustraj kanoj eme,
Dum sur okulharoj larm' ekbrilis treme.

26
21.
Kvaza li nur vius sian frunton vitan,
Polme viis for la gaston nepetitan.
Tio de sur lia fingro teren falis...
Nikola' al Bence volon jen deklaris:
Diru bona Bence al la panjo kara,
Ke la stel' de filo iis nun malklara.
Longe i ne vidos min, ne ados famon,
Kvaza en la tombon metus i infanon.

22.
Tamen mi ne mortis. Al i mi mesaas:
Fil' nur tre profunden sin enmonde kaas.
Pasos tempo kaj li certe revivios,
Pri li mirindegaj famoj ie rios.
Anka pri mi flugos tre mirindaj famoj,
Gapos pro la famoj e la suinfanoj;
Kaj en ia brusto ojsaltados koro,
Nur ne krevu i pro tiel granda ojo.

23.
Jen mesao. Sin la fidelul' ekmovis,
Al pansak' botelon - jam malplenan - ovis,
Viis pura sian potranilon stelan,
El porlarda tuk' li faldis pakon belan
Kaj pansakrimenon li surultre metis,
Post adia-vortoj jam la maron tretis.
Ofte rerigardis li kun zorgoj ardaj...
Fine malaperis li pro l' kanoj altaj.

Kvina kanto
,En kanejo mara Nikola' sin kais.
Ilosvai
1.
Kuas jam la suno trans la kan-kamparo,
Suriele restis nur purpurtalaro,
Ter', iel' eknigras, kiel erkotolo,
ar la nokto venas kun venkema volo.

27
 Anka erkonajlojn batas i sen paro,
Sur la firmamento brilas stela maro.
Nun la nokto seras sian lunon belan,
Suprenmetas, kiel kronon arenthelan.

2.
Nikola' komencas vojon nekutiman,
iam pli sin boras en kanejon liman,
Sed - u per nureg' lin oni retrotiras? -
Ju pli for li, des pli pri l' patrin' sopiras.
Ofte rerigardas, kvankam senutile...
Li nenion povis vidi perpupile.
Tamen rerigardis li... kaj ekreiris.
Kor' adia-diri al patrin' deziris.

3.
Iris li, iradis reen, sen kvieto.
Foje mar-monteto cedis al la treto.
Sub i lupa nesto estis, tial cedis.
Du lupidoj pro la treto ekploretis.
Lin kompato kaptis, ar distretis neston;
Li karesis amba etajn, povrajn bestojn,
Kiel afgardisto, kiu instruadas
Junan hundon, tiel ilin li nun flatas.

4.
Sed karesi ilin estis tre domae,
ar malanta li la kan' ektintis ae...
Venis jam lupino kun timiga krio,
Nikolao! Frontas kontra vi - furio!
Bamas i, la buon jam etendis tute,
Per ungegoj frapas i alvange krude,
Sangavidaj dentoj klakas, blanke brilas;
Bril' en luna nokto al fajrer' similas.

5.
Intertempe Toldi kion eblan faris?
utis pugnofrapojn, ilin li ne paris.
Jam inundis sango de la lup' elbue,
velis okulegoj el la nesto rue,
28
 Lango en la buo lokon jam ne trovis,
Klakaj, akraj dentoj nur in mordi povis,
ajnas i rabia hund', salivo sanga
Estis el sovaa ia bu' fluanta.

6.
i duelo stranga Nikolaon tedis,
Por batali helpon li de l' boto petis,
Kiel vira bov', se i per korn' batalas,
Batas per pied' li, ke la lupo falas
Alten, malproksimen; kanojn i disrompas,
Kien defalinta ia korpo bombas...
Pum! Kaj emo flugas - pro rebat' de l' tero,-
En la lup' ne restis certe e vivero...

7.
u diablo estas i, ar jen, defalas,
emas, rulas sin kaj jam denove staras;
Flugas el la goro bleko tre kolera,
Nun i iis preta por batalo vera.
Lian ultron estas unge i iranta,
Malfermita buo du manstreojn granda.
Premas e la postaj gamboj... Tragedio!
i kruelan beston neniigu Dio!

8.
u sufias tiom?... Kion vi imagas?
Venas e virlupo, dorson i atakas.
Kompatinda Toldi, kion vi inventos?
Havu cent animojn, e la lupoj venkos!
Eco de i knabo tre mirinda estas:
Kreskas danerego, sed kura' kunkreskas;
Certe sin li savos, scias mi, sen dubo
Kaj neniam estos li mana' por lupo.

9.
Lian goron mordos tuj la lup', sed vane,
Toldi kaptas ian kolon ambane,
Premas li kaj cedas ungoj el la ultro,
Paraliziinta lup' la finrezulto.
29
 velas okulegoj, fluas larma sango,
Haltis jam la spiro, pendas verda lango.
Gia viv' ne fus, restis enpremita
Kaj la bu' por iam iis malfermita.

10.
Toldi ian korpon svingas, per i frapas
Al virlupo, kiu uste nun atakas.
Venas i sed trafas bato in tre forta,
Estas i kuante sian inon morda.
Ho, mirinde: Jen la vira lup' ekstaras,
Sed la frapoj al i renovie falas.
Tiel in tradraas korpo de l' lupino,
Ke ne revivios i is mondofino.

11.
De la sovabestoj Toldi sin jam savis.
Por sidloko li nur marmonteton havis.
e l' piedoj kuis korpoj du lupidaj...
Ili jam ne ne spiras, estas distretitaj.
Kuas amba mortaj lupoj fore, pare,
Vidis ilin Toldi en lunlumo klare.
Al la maro fridan lumon disutanta
Estis plena luno per vizao granda.

12.
Sidis Nikola' kaj ege cerbumadis.
Ne nur tial, ar la lupojn li kompatis:
Strangan lupon donis al li sia fato,
Kiu mani volas lin - en bild' de frato.

30
 Kial min la propra frato volas mani?
Kial frat-pendigon volas li arani?
Kiam estis mi al mia frat' domae,
Ke Georgo montru dentojn i-sovae?

13.
i konduto lia estas ja - sen dubo -
Multe pli malbona, ol kondut' de l' lupo.
Nur la neston irmis tiu besto kampa,
Ne enite estus i ne atakanta.
Murdi in instigas sole nur malsato,
Tuj i restos pace sen malsata stato.
Nome i el grego kaptas por i bruton,
Kontra siaj fratoj ne aplikas trudon.

14.
Frat' Georgo, kion volas vi atingi?
Kial volas mian vivon vi estingi?
u nur frata sango solvus zorgon vian?
u ekhavi volas vi bienon mian?
Se e lupoparon mi per mano ifas,
Kial ne lin, kiu pri mi sangsoifas?
A la homa vivo multe pli rezistas?...
u nemortigebla i Georgo estas?

15.
Haltu Toldi, haltu, murd-intenco haltu,
Kontra via frat' ne sangsoife fartu!
Sciu: Frata sang' kaj lia fin-stertoro
Krius venpostule al la Di-sinjoro!
Se estingus frata sang' la vensoifon,
Certe por vi murdus vi eternan vivon!
Vivas Dio, vidas ion el ielo,
Fidu al li punan venon de l' afero.

16.
Nun instinkto sia al li ion diris...
Tuj ekstaris li kaj al la lupoj iris,
Prenas amba li kaj sur la ultron metas.
Nun li sur daneran vojon iri pretas.
31
 Tra l' kanej' li iras haste kaj impete,
Laran koridoron tretas perpiede.
Sur la dorso pendas lupoj - is kalkano;
Al patrina domo iras jam infano.

Sesa kanto
,Panjo de Georgo - i vidvino estas -
Filon Nikolaon bedaranta estas.
Ilosvai
1.
Bele falas al la preejtur' lunlumo,
Vilarande blankas mur' de l' patra domo.
Frukta ardenego e la transa flanko,
Sur la step' arbaro sajnus i - pro grando.
ia dormoambro estas apud pordo,
Kiu malfermias uste al la korto.
Rosmaren' dekoras fenestreton flore,
Tie karigardas ia filo - sole.

2.
Nikolao rosan herbokovron tretis,
Kie li la lupojn sur la teron metis,
Piedpinte, - kvaza estus li tenta, -
Iras al losita pordo surveranda.
Longe askultadas ie li, sed vane,
ar nur lignovermo ronas tre ikane.
u li frapu? u ne?... Lia man' hezitas...
E la kuraulo time nun meditas...

3.
Kial nun timemo povis al li fali?
Li kuraus ja e kontra drak' batali!
- Pro gardem' ne frapas Nikola' la pordon,
in ne timvekigi... tio faras zorgon.
Povus esti, ke in trafus tim' sovaga,
i malfermi pordon estus malkuraa.
Se la patrineto ekkriadus time,
ani vortojn kun i malsukcesus fine.
32
4.
Li do siajn lupojn sur la ultron tiras
Kaj al transa flanko de la domo iras.
Ene kaj ekstere dormas homoj, bestoj,
E la hundoj dormas en la pajlaj nestoj.
Malfermitas pord', jen lito de Georgo,
Lun' arentan tolon kovras al la korpo.
Vice - anta domo - sub la tegmentrando
Kiel ursoj vintre, dormas lia bando.

5.
Dormas iu, do li ne hezitas multe,
Siajn lupojn metas sojlen li deultre,
Lancojn servistgrego e la muro tenas,
Ilin Nikolao vice manen prenas.
Vestojn de l' servistoj najlas li altere,
Ili ne leviu - e neces' - libere.
Dormas jen Georgo, apud li la sabro...
Se lin ne forportis, portos tuj diablo.

6.
Rigardadas lin la juna Toldi-filo,
Kiel iras en lin ronke iu spiro?
Sola mana premo pelus for animon,
Trovus tuj ronkad' por iam sian finon.
Nikola pensadas: Vin mi murdi povus,
Estus tre merite, se i man' sin movus,
Sed, e lasta fojo nun mi ne domaos...
E eeston tamen por vi mi mesaos,

7.
Lupa par' anoncos por vi i viziton.
Ilin li duflanke metas sur la liton,
Dume diras flustre: Baj-baj, dormu bele,
Apud via frato dormu vi fiere...
Nun li al la panjo iras tra la pordo.
e la tablo sidas triste i sen vorto.
Pugnojn sur tabulon de la tablo metis,
Kapon sur la pugnojn, tiel i kvietis.

33
8.
Vane karigardis in la sono dola,
ia trist' rezistis al la forto sora...
Sed i - anka trompe - nepre venki penis,
ar mantelon de la frosto prunteprenis...
Tiel i enovis ruze sin enuke,
Vadis is kalkan' kaj reen, dorson pluge,
Korpon sensentigis, faris in ebria,
Fine i sukcesis, venis dormo ia.

9.
ia dormo daris tamen ne tro multe,
E brueto pelis for in senindulge.
i tuj ekvekiis pro l' unua sono,
Sed jam kuraigas in la juna homo:
Kara panj' ne kaptu vin timemo granda,
Al la dom' ne estos mi daner-faranta,
- Kvankam nokte, - kvaza mi fantome venus,
Scias vi, min tage oni murdi emus.

10.
Lia voo por i portis tuj trankvilon,
Premis kaj brakumis, kisis i la filon;
Sur viza' sen kisoj loko ne restanta
Tiom, kiom sola groo estas granda.
Ho, rekoni vin en nokta i apero!...
Pro vi preska murdis min la senespero.
Sed - je Di' - nun kial mi ne estas muta?
Jen sinjor' Georgo en la hal' apuda!...

11.
Tiom diris i kaj haltis ia vorto,
Ne nur pro daner', in lasis for la forto.
i brakumis lin kun koro emocia,
Longan, mutan kison donis buo ia.
Sentas Nikola', ke tremas i, do bele
Tenas in, ne falu lia panj' altere,
Kvankam anka li mem tre emociiis,
E li devis peni, is rekonsciiis.

34
12.
Resti iel forta! - jen li sin instigis,
Sed la nazolobon u pinglaro pikis?
Kvaza anta nazo oni fajlus krenon,
Kies tord' superas iun lian penon.
Fluis jam la larmoj, fluis jam sen limo,
Al vizao de la kara naskpatrino.
Kiel akvoj, kiuj el du montoj fontis,
Kune fluas plu, se ili sin renkontis.

13.
Revenegis sian forton li ensine,
Larmojn al la blankaj haroj viis fine;
Repreninte sian forton li ekstaris,
Al la ploregemo iel finon faris.
Nun al kara panjo diris li parolon:
Iom vi esigu i-kiseman volon,
iun mian tempon aras tasko granda,
Nun adia-diri estas mi volanta.

14.
ajnas senespere, ke mi hejme restu,
- Al Georg' la Dio same kruda estu, -
Nun malbone estus plu inciti faton...
Mi foriros, ar ne volas murdi fraton.
Diras mi: La triston lasu vi, patrino,
Liberigu vian koron de la timo,
Mi foriros, tamen iel mi revenos,
Kredas mi la Dion, min li certe benos.

15.
Grandan forton havas mi en amba brakoj,
in mi ne perdigos per levad' de sakoj,
ar mi estas filo de heroo fama,
Estus granda honto ne farii sama.
Iros mi al Buda, estos kavaliro,
Al la re' prezentos ion dum turniro,
Kio por la rea moto estos rava
Kaj Georgon trafos enviego flava.

35
16.
Tial - kara panjo - bele vin mi petas,
Bone estos, se vi plu al plor' ne cedas.
E mortint' eterne ne mortinta restas,
Kial lin priplori, kiu viva estas?
Li parolus e plu al patrino kare
Sed la hundoj bojis, li ekadis klare.
El la hundbojego li konstatis sae:
Estis hejmenporti lupojn - tre domae.

17.
Nome kolerigis li la hundajn trupojn,
ar li kune portis hejmen siajn lupojn.
Devis li rapidi pro la hundbojego,
Anta, ol vekii povus servistgrego.
Mi ne povas resti nun, Patrin' komprenu,
Dev' foriri.. vin la bona Dio benu!
En la mond' vin trafu iam beno dia,
Kor' deziras, anka en la mond' alia.

18.
Benu, benu... Tiom i diranta estis.
Kiu kiun benu, en la pensoj restis.
Scias i, ke vivas en iel' doktoro,
Adas li dezirojn, plendojn de la koro.
Kiam de l' patrino sin la filo iras,
Mankas lango, kiu ian triston diras.
Al patrin-anim' la filon ligas ligo,
Sentas i: irias tio is radiko.

19.
Kreskis tre la bruo de l' bojantaj goroj,
Venis kun blekao ili is la pordoj.
Tiom - por Georgon veki - jam sufias,
Ke la servistar' kun bru' surpiedias.
Kiu estis? Kiu faris i skandalon?
Li lamentis, ar li trovis lupoparon.
Certe Nikolao, tian faras nur li!
Persekutu, kaptu i aulon tuj vi!

36
20.
u vespeg' kolera iis iu homo?
Tiel agas iu en la tuta domo.
iu seras, stumblas unu al alia,
Perpiede, rajde, kiel trup' mania.
Kien, kial kuri? - Scias nur ielo...
Same kuras nur la frenezul' sen celo.
Estu fine ordo! - jen Georg' postulas.
Li ekiras kaj la tuta greg' kunkuras.

21.
u patrino adas tiun ven-invadon?
Sonon de askornoj, kriojn, hundbojadon?
u i adas: kaptu! - jen Georg' ordonas,
u i scias: kaptu! - kontra kiu sonas?
i nenion adas...Dum malhel' vualis
Lin, i pro senforto preska teren falis.
Falis i surliten - kapo sur kuseno -
Dio scias, kiom daris ia sveno.

Sepa kanto
,Dion tre kortuis ia lamentado,
Jen Li: Mi haltigos venon de la frato.
Ilosvai
1.
Kiu jam neniun havas sur la tero,
Li ne timu, venos helpo el ielo...
Kiel Nikolaon nun la Di' protektis?
Grandan nubon anta lunon li direktis.
Nigris jam la nokto, i al pe' similis,
Terurege tondris, bruis, fulmoj brilis;
Forta fulm' al unu homo sendis morton
Rapidegan, li ne diris e vevorton.

2.
i afer' ne ajnis erco por Georgo,
Pro la fajraj fulmoj kreskis lia zorgo;
Do la disajn hundojn korne li revokis,
Kio anka liajn homojn al li logis.
37
 Mateniis jam, dum kun malseka trupo
Hejmenvenis li is enireja tupo,
Sed kolero brulis en li pro l' afero:
Lia kordeziro ne estiis vero.

3.
Tiunokte fuis Nikola' sen dormo,
Vidalvide kontra pluvo, fulmoj, tormo.
Nur aror' forpelis tiujn per sun-ago.
Li sur stepo trovis sin e l' hela tago.
u kun li vagadis tie io plua?
Nur la brila sun' sur firmamento blua;
Sed rapidis i, lin lasis for - por ega
Kaj senamikeca, nigra nokt' malseka.

4.
Jam trifoje same... Je la kvara tago
Grandaj montoj nais sur miraa lago.
Lia gaprigard' ne surmirae restis:
Nekonataj de li is nun montoj estis.
Li rapidis, kvankam estis jam tre laca.
Fine e vesper' la fortika' amasa
De la re' aperis por la rigardanto.
(Nikolao estis jam sur fama1-kampo.)

5.
Tiu fama kampo apud Peto kuas.
Lin la vesperio uste tie tuas.
e tombej' okazis renkonti' ilia;
Nigris nova tombo anta knabo nia.
Kies tombo nigras, ter' sur kiun pezas?
Tio Nikolaon e ne interesas...
Sed la longa, nigra vest'... Je Di'!... Rebuso:
u patrino lia karas e la kruco?

1
Kampo Rkos estas tereno de famaj historiaj
eventaoj
38
6.
Ne la panjo karis tie, nur simila.
tonon malmoligus ploro maltrankvila.
E pli molas, ol la tono lia koro,
Do li kompatema iis pro l' doloro.
Pro kompat' li iris al la trista ino,
in demandis: Kiun perdis via sino?
i - vidvino certe - kun vizao pala
Fine ekparolis inter plor' amara:

7.
Kara, ne demandu, perdis mi du virojn...
us mi entombigis amba bravajn filojn.
eo murdis ilin sur Danub-insulo,
Ho, ne liberiu de l' infer' i ulo!
Haltis vort', e tiom i nur plore diris,
Balbutante, ar in dolorego iris.
i surgenuiis e l' monteto tomba
Kaj plorego sonis kun emado sombra.

8.
Tio daris longe. Nikola' atentis
Kaj la finon de la ploro li atendis.
Foje - eble ajne - cedis jam doloro,
ar mallata iis iom ia ploro.
Toldi ekparolis: Mi tre scivolemas,
Sed aferon tutan klare ne komprenas:
Kiu kiujn murdis, kial? Vi parolu,
u ne restis, kiu ilin veni volu?

9.
i - forgesiinta pri la kordoloro -
Diris inter larmoj plendojn de la koro.
(Estis i maldika, fartis lace, pale,
Nigra okulparo sidis transvuale.)
u pro sang' postulas sangon via diro?
Ho, por veni sangon jam ne restis viro...
Mia koro iis stoplejego seka,
Kiun senspikigis us falilo ega.

39
10.
in li ekkonsolis: Larmoj, ve, ne savaj,
Ve, ne revivios viaj filoj bravaj...
Trankviliu kara, vetas mi je Dio!:
Morga venos mi mem! - diris kun pasio.
Mi afable petas, faru nun oferon,
Diru tre detale tutan i aferon!
Anka mi vidvinan patrineton havas,
Do ne miru, se min vena volo trafas.

11.
Do la oldulino streis sian forton,
Plendis al la juna viro sian sorton:
Sur la turnirejo de l' Danub'-insulo
Dueladas iu ea fortunulo.
Fieradas li kaj malestime krias,
Li pri nia gento moke ironias,
Frontis lin por viv' a morto bravularo,
El vidvinaj, orfaj larmoj iis maro.

12.
Al turnir' hiera miaj filoj iris...
- Pri la brava paro duonlando miris, -
Kuas ili amba kune i sub tero,
Post bonegaj filoj restis nur sufero.
Tuta land' jam timas, e la reo hontos,
Se jam morga kontra li neniu frontos...
ar pri nia gento morga frumatene
Jam denove sonos liaj mokoj ene.

13.
Toldi kavaliran taskon do ricevis.
Al la oldulin' plu diri li ne devis.
Post adia li en urbon Pet' ekiris,
Kie grandajn agojn fari li deziris.
Iris sur la stratoj kun impet' li haste,
Kvaza ilin bone konus lare-vaste.
Kvankam nur vagadis tiu povra homo,
Sen kvartir', sen pano kaj kun po' sen mono.

40
Oka kanto
, ....................... la reo ..............
Nikolaon en la korto vidi atus
Ilosvai
1.
Faris sian planon jam Georgo sae.
Diras mi: Li agis ruze kaj sovae.
Daris jam tre longe lia planfarado:
Kiel ekposedi parton de la frato?!
Li direktis tuj al Buda sian iron
Por starigi kontra Nikola' kaptilon.
Elseliis li kaj al la reo iris
Kaj pri l' juna frato i sciigon diris:

2.
Mia rea Moto! Jen amara tasko,
Ve, mi vin sciigi devas sen prokrasto,
Task' amara, ar la sang' - ne akvo estas,
Mia frato iel mia frato restas.
ajnigante larmojn li - por plor-stimulo -
Prem-puadis forte tukon al okulo.
Ruis jam palpebroj pro l' frotado granda,
Sed la reo estis larmojn ne vidanta.

3.
Nun Georgon tiaj reaj vortoj trafas:
is nun ne menciis vi, ke fraton havas!
Kial en la korto lin vi prisilentis?
Anta min ne gvidis lin kaj ne prezentis?
Ho Majesto rea sonis i respondo:
ar por mi funebro estas li kaj honto...
Ve! - kaj sekvis tiun veon emo granda, -
Refavoron estas li ne meritanta.

4.
Nikola' dekjara estis, kiam morto
Rabis for la patron kaj li restis orfo.
Mi - anstata patro - lin eduki volis,
Iu li bravulo, pene mi fervoris.
41
 Sed li drinkis, stulta kaj nenifarema
Restis, kvaza estus li kampul-devena.
Restis hejme, kvankam forton ja li havas,
Sed la lukto, peno lin neniel ravas.

5.
Jen respond' de l' bona reo: Ne tro plaas
Via sinkonduto, ar vi lin damaas...
us vi diris: Estas lia forto granda,
Kial li batalon estus malatanta?
Kio estis, estis.. venis nun okazo,
Tuj venigu lin al mia repalaco
En lernejon mian. Se li ne lernemos,
Kiel senrangulo tamen li konvenos.

6.
Dankon diras mi pro via refavoro,
Sed maldigna estas jam li por parolo.
Ve, perdiis mia juna frat' esence:
Li nobelan homon murdis - kaj intence.
Ve, ke mia bu' per jenaj vortoj plendis...
Li soldaton mian en la morton sendis...
Falas nun Georg' al ton' sanktuloforma.
Lin la re' rigardas kun vizao morna.

7.
Kial ekmorniis tre la revizao?
Tion nun demandus kiu - kun kurao?
usa eksilent' u anis rehumoron,
ar la Majestulo diris i parolon:
Por indulg' trovias tamen maniero,
Venu li al Buda ure - por duelo
Kontra l' eo, eble venki li sukcesos
Kaj pereo jam de miaj homoj esos.

8.
Lasu vian fraton veni al turniro!
Punu lin, se povos ea kavaliro,
Sed se Nikolao venkos, - homo brava
Estas li, - merita por indulgo sava.
42
 Malfavore sonis rea vort' i-foje,
Do Georg' 'bonkora' emis jen maloje:
i favor' malfruis, ar al vasta mondo
Fuis mia frat', ve, kiel vagabondo.

9.
u arbaro estas lia hejm', a bosko?...
Adiais li nur de l' pordega fosto.
Li kaiis tute, sin li mem ekzilis,
Dio scias, kien mia frato iris?...
Kaj Georg' lamentis - plene de insido.
- Por bieno frata pelis lin insido. -
Montris nun kaitajn ungojn, veran volon,
Kiam i-direkten turnis li parolon:

10.
La i-monda leo jam la frat' perdiis
Kaj bieno lia por mi herediis;
Jam mi rajte povus preni lian parton,
Sed toleri e ne atus mi rigardon
De la malamikoj, kiuj late dirus:
"Jen, Georg' la parton de la frat' dezirus!..."
Pelis fraton li al sorto vagabonda,
Por ke lian parton estu akironta.

11.
Gardu Dio min, ke prenu mi la lian!..
enan kalumnion adu mi envian!
Krome kiu savos min, ke ne atakos
Min li, mian kapon - pro venem' - ne hakos?
Tion por eviti jen intencoj miaj:
Mi la lian metas al piedoj viaj.
Via Mot' la dignan homon certe trovos
Kaj per re-donaco lin honori povos.

12.
Flatis plu Georgo kaj kliniis forte...
Sed la re' divenis nediritan vorte,
Ke Georgo Toldi ion ne emfazis,
Ke por kio iu lia ag' okazis?
43
 Nepre rean arton volis li ekhavi,
e diskut-afero per i volis pravi:
"Jen donac-letero!" - li fiere dirus,
Se post temp' indulgon Nikola' akirus.

13.
Froste alridetas lin la reo saa...
Venis post moment' al li ideo plaa:
Bone! Frata parto estas akceptita
Kaj por havi in - vi estas plej merita,
Nur kondion solan devas mi akcenti:
Se vi morga tiun eon povos venki!
Fiksu lian kapon al i tiu muro,
Mi stampitan arton donos kun plezuro!

14.
Ruis jam Georgo, pli, ol kankr' en supo,
Kovris sunan brilon por li griza nubo,
tonsanktula vico anta li ekdancis,
Kontra sven' luktante korpon li balancis.
Frosto sur la dorso tien-reen kuris,
Sur la korpo vito kun la frost' konkuris;
Iis li lacega kaj ne restis sango
Por satigi kulon en la pala vango.

15.
Fine ekparolis li per lasta forto:
- (Triste li respondis al la rea vorto) -
Mi al vi donacis ion kun honoro,
Mi abdikis, restu pura mia koro...
Post adia al si vokis li husarojn,
Rajdis hejmen por ke iri siajn harojn,
Bati pugne frunton... iuj - el anguloj -
Lin rigardis: Kiam ligi lin per nuroj?

44
Naa kanto
,Kuras tar', nuregoj disrompitaj estas,
Hepatpec' al Tholdi nun etita estas.
Ilosvai
1.
Luno faras jam la Petajn stratojn lumaj,
Blankas domaj vicoj, nigras tuboj fumaj.
indaj dom-tegmentoj nekutime altaj
Pendas, kvaza murojn is la ter' tegantaj.
Kredus ni, ke oni loas subtegmentojn,
Tial vidas oni tegment-regimentojn.
Urbomeze oni domojn etaigas,
Ni sur ili plurajn tegmentrandojn vidas.

2.
Pro l' vagado multa iis Toldi laca,
Do eksidis li al benko epalaca.
Venis gesinjoroj - tuta homa fluo -
Ilin rigardadi estis jam enuo.
Pro malojo granda klinis li la kapon,
- (Po' malplena faris trista nian knabon), -
Fruktojn, fungojn, ovojn manis li kelkfoje,
Kion dum kvar tagoj trovis li survoje.

3.
Bru', krieg' subitaj scivolemon streas:
u brulad', inund', a malamik' sieas?
Nek inund', bruado, nek la malamiko,
Sed alio estas kazo de l' paniko:
El buejo kuris virbovego mua,
ar la hakilega bato estis fua.
Flaras i la sangon bleke kaj kolere,
Kiu fluas sur la bruston elorele.

4.
Venis buistaro kun diversaj aoj:
Stangoj, hakilegoj kaj nuregaj maoj.
Kiam sonis al la hundoj lataj vokoj,
Homoj estis jam en sendaneraj lokoj.
45
 i buej' posedis fortajn sep sanghundojn,
Kuris ili, mordis al la taro vundojn,
Tiras voston, bruston kaj orelojn kaptas,
iun fortostreon por la cel' adaptas.

5.
Kiam unu hundo mordis kun kruelo
Doloregan vundon de l' virbovorelo,
Blekis kaj skuegis sin la besto.. Kraoj
Egaj sekvis tuj por i 'orel-pendaoj'.
Flugis jam la hundoj. Rigardantoj gapas:
Hundokorpaj faloj domajn murojn frapas.
Se en hunda buo restis peco sanga,
Kun koler' la hundo estis in mordanta.

6.
Sonas hund-instigaj vortoj: Kaptu, kaptu!
Turnas sin la bovo, ke la hundojn traktu:
Kiu hund' kuraas tui in, tuj jelpas,
ar in longa korno foren flugi helpas.
A in etas korno al apuda korto,
A senviscerigas in la bata forto...
Kiu farenda' do por buistoj restis?
Ili mortajn hundojn instigantaj estis.

7.
Kaj la tar' sovaa, kiel torm', a fato,
Ne rigardas, kiel longas tiu strato,
Kiun vidas, tiun pelas i - muante,
Kuras iu de la certa mort' fuante.
Kri' virina jam pri malesper' atestas,
Kaptu, al aliaj iu vir' sugestas,
Sed por vere bridi mankas kuraulo...
iu kaus sin e en la musa truo.

8.
Nikolao sin per fuo ne defendis,
Li la taron sur la stratomez' atendis.
He, vi bubo! Kial vi freneze agas?
Vidu, kolerega taro vin atakas!
46
 Lataj vortoj lian kapon preteriris,
Vidis li kaj adis, kion oni diris.
Nur kriadu - pensis Nikolao en si,
ar atent' necesis por la beston bremsi.

9.
i ekvidis, ke li staras sur la strato,
Sonis bleko, utis polvon huf-batado,
Tiel plugis teron ia korn' per forto,
Kvaza grenventaon utus ligna forko.
Nun la besto kapon klinas kaj impetas,
Frontas kontra Toldi, jam i piki pretas.
Jen por li la fino! - tiaj ve-kriadoj
Sonas el fenestroj de la Petaj stratoj.

10.
Fin' apena! Al la ter' bategas boto,
Ekkriegas li la tondra son-eksplodo,
i lerta' la beston konsternigis forte,
Dum li amba iajn kornojn kaptas torde.
Al buej' la taron li je kornoj tiras:
Nu, buistoj, venu! Toldi late diras.
El kaejoj ili elrampadas time,
Stangojn kaj nuregojn kune portis fine.

47
11.
Al stangeg' la beston ili forte ligis,
Fortajn maojn al la kap', pied' aplikis.
Spektantar' - disiris. Estis eniranta
E la buistar' al ripozej' malgranda.
Al la kap' de Toldi venis nun ideo:
Mi tranoktos nun en tiu i buejo...
Por kuseno trabo estos oportuna,
Por kovril' konvenos flava helo luna.

12.
Kion vi imagas? - sonas vort' kun moko:
Estas i buejo ne gastiga loko!
Oni lin prietis per hepato granda -
Kaj nun estu al la panja trist' iranta!
Savis mi cent vivojn kaj li min prietas
Per almoza pec'... la knab' en si ripetas.
Lasis li surtere in kaj hundo venis
Malsatega, kiu dente in fortrenis.

13
Ire ofte adis li: Jen, tiu kaptis
Amba longajn kornojn, brave li baraktis.
Fine hejmeniris de sur strat' la homoj,
Kelkaj nur rigardis el pordegaj fonoj.
Sur fenestroj oni fermis jam tabulojn,
Sur la domprdegoj fermis e serurojn.
Sidis sur la stratoj nur silent' - malhome... -
Pensis Toldi: Kiam estos jam mi dome?

14
Pensoj kirliadas en la fil-animo,
Anta li svingias bildo de l' patrino...
Kiam e la lasta foj' li hejmeniris,
Kiel i lin kisis kaj adia-diris...
Anka tiam estis nokto mut-silenta,
Anka tiam utis lumon lun' arenta,
Samfermita iis al li propra domo...
Anka nun ne donas al li lokon homo.

48
15
Bildo de l' patrino al li malaperis
Kaj jam pri l' vidvino liaj pensoj velis.
Kiel ploris i kaj knedis siajn manojn,
ar la eo murdis iajn du infanojn.
La promes' en kapon venas, ke li kontra
Tiu e' turnire devos lukti - morga...
Sen kiras' armil' kaj ild' mi kiel frontos?
Certe tiu e' al mia vo' respondos:

16.
Kion kontra mi vi volas? Kun grimaco
Moke li demandos: - Kie via madzo?
u min oni lasos iri al turniro?
ifonulo flanken! - sonos moka diro.
Triste sur la Petaj stratoj iras Toldi,
ar la zorgoj volas lian koron tordi.
Ofte haltas li - la teron fiks-rigarde,
Kvaza ion trovi volus li - hazarde.

17.
Nun subite iis vigla lia vango.
Kuri lin instigis bolantega sango.
En tombejon kuris, kiel li nur povis,
Kie li vidvinon e la tombo trovis.
Kuris li, ar eble i supozo pravas,
i armilojn certe de l' du filoj havas.
Pruntos i kaj povos mi sukces-rikolti...
Sed, ho ve, forturnis e esper' de Toldi.

18.
Seras ie in li en la muta korto,
Sed vivant' ne estas tie, nur la morto.
Kie estas nun i?... En la mutaj domoj
De la urbo loas kiom mil da homoj?
Sentas li, ke vanas iu vol' sopira
Kaj promeso pri la tasko kavalira...
Estis lia uro nur facila ludo...
Petolema sorto! Kial i konduto?...

49
19.
ar vivantaj homoj pelis lin el stalo,
Kuas li en friska kort' de mortintaro,
Tre malsekas i pro rosaj diamantoj.
Nokto larmis ilin, ne la heredantoj...
Kuas li, rigardas al la laktovojo,
Pri la kairad' li pensas kun malojo.
ajnas, kvaza estus birdo forflugema
E esper' velkinta en la koro trema.

Deka kanto
,Petis patrineto de Georgo Tholdi:
Pro neces de l' filo tuj servisto por li
Panon el sekalo portu... - IIosvai
1.
Se diskreditiis e esper' ludema
Kaj la vigla, povra koro iis splena,
Sendas tamen tiu sonon multpromesan,
Ke mildigu i la sorton malkaresan.
Sonis Toldi pri la kontraea venko,
Pri indulgo rea... - Jen la ef-evento:
Tiom ne validis gemoj de l' armilo,
Kiom ojaj larmoj de l' patrin' pro filo.

2.
Pelis for la sonon akra huf-batado.
Li rigardis e la hela lun' al strato,
Kiu uste apud i tombejo gvidis.
Sur la strat' rajdantan homon li ekvidis.
Kiun? - Toldi mem ne kredis ekomence,
Kiam li konstatis: Tie rajdas Bence!
He, vi kien iras, kara Bence olda?
Di', u estas mia fat' mizerikorda?

3.
Jam la servutulo brava vane dirus
Falsan nomon, ruze vane li babilus.
Toldi iras lin de sur la sel' evala,
Kisas for la polvon de l' vizao pala.
50
 Bence estis vere kompatinda homo,
ar li kredis: "Venis el tombej' fantomo".
Por klarigi ion Toldi longe penis,
is la okazaojn Bence ekkomprenis.

4.
Fine li komprenis ion kun sukceso,
Kion is la mort' ne vios for forgeso,
Restos en memor' la etombeja vojo
Kaj la ektimio pro la granda ojo.
Bence - nekredeme - iam plu cerbumis,
Tutan korpon li de Toldi trafingrumis.
Larmoj ekinundis, ekfluegis fine,
Kiel falas pluvo el iel' senlime.

5.
Toldi ekrakontis pri l' okazintaoj,
Volis li paroli nun pri iuj paoj,
Tamen - u mirinde? - Liaj vortoj strangis:
iu tria vorto pri l' patrin' demandis.
Kiel fartas i? u trafis in malsano?
u malojis i pro perdo de l' infano?
u e nun diboas hejme frat' alia?
Kiel lin toleras patrineto mia?

6.
Al la juna mastro do rakontis Bence:
Via panjo fartis bone dekomence,
ar la sekvan tagon jam Georg' foriris,
Malojego pro li in neniel iris.
Sed vin, Nikola' i iel vidi volas,
Ien ajn vi iris, - tiel i parolas -
Seros vin i certe, - jen de i mesao -
E, se daros mejlojn cent la forvojao.

7.
Anka min i sendis for - kun jena tasko:
Karan Nikolaon seru vi kun hasto,
En negoc' prizorgu, flegu lin fidele
Kaj lin servu bone, iru tiucele.
51
 Kien ajn li iros, via akompano
Sekvu lin, vi restu iam e la mano.
(Dirus Bence plu, sed jam mi devas fini...
Kiu povus tiom multe nun pririmi?)

8.
i tombejo estos nun la dormohalo.
Bence donas grajnojn al la rajdevalo;
Al la sel' ligitaj grajnoj, pan' trovias,
Kiom por la best' kaj homoj du sufias.
E pansak' malgranda de la selo pendas;
is kubuto en in Bence brakon sendas,
Post serado fine solvas sin sekreto:
Jen panet', mi portis por vi in, mastreto.

9.
in la kara panjo por vi knedis, bakis
Propramane kaj i mem la sakon pakis,
Poste in konfidis al mi - jen ordone:
Netranite donu in al li, - persone!
Donas Bence nun do - kun tranil' la panon,
Toldi in tranegus, ne domaas manon,
Sed ne duonias pro i i paneto:
La tranil' rompias en du - pro l' impeto.

10.
Bence ja trafatas nun de miro ega:
u pro l' vento iis tiu pano seka?
Metis li la ferojn unu al alia...
Ho, se kunfandius vi... jen penso lia.
Tamen Nikolaon malesper' ne trafis,
Se li jam enmane hejman panon havis.
Rompis senhezite in li, nur per mano;
Falas io fera el la mez' de l' pano.

11.
Levas Bence in kun granda miro vera:
Ne ferpeco estas i, sed ujo fera!
in malfermi povas Bence sen losilo,
Streas li okulojn, gapas bu' - pro miro.
52
 Vidas en i multajn ormonerojn Bence.
Venas el la buo vortoj tiusence,
Ke li maljuniis, sed is nun ne spertis
Tiom da ormono... - forte li asertis.

12.
Kiel tre ekojis Nikola' pro l' mono...
En la mond' nun jen la plej felia homo!
Pro l' neatendita oj' li kapriolis,
Poste pri la sekva tag' pensadi volis.
Kiel armilaron, veston li aetos,
Kiel kapon de la eo polven etos,
Kio, kiel estos?... kio kiomspeca
Logis lin soreme, kiel son' karesa.

13.
Kiam oji super io jam sufiis,
Por kalkuli monon ili eksidiis.
Toldi elujigis unu post alia,
Kaptis ilin Bence al manplato sia.
Bence ekparolis dire al manplato:
u vi ne jukemas pro la or-invado?
it! - Mi volas esti uste kalkulanta!
Cent la nombro iis kaj ne malpli granda.

14.
Nun askultu pia servutulo Bence!
Nadek na jen, prenu, gardu providence,
Sed la centan trinkos ni, ar mi soifas...
Facilanimecon bonhumor' motivas.
Forte kontradirus tiu hom' bonega,
Se la ladbotel' ne estus tute seka.
Ros' la eksteraon trafas, sed la eno...
Oni batus fajron per i - sen problemo.

15.
Ne tro malproksime ili iri povis,
Kiam drinkejeton nun konvenan trovis.
Konstrua' malnova, aa, e malpura...
Sur la step' trovias eble samobskura.
53
 Put' baskula staras sur la korta loko.
Bence sian beston ligas al la trogo.
Nikola' eniras, batas al lintelo
Tre malalta sian frunton pro malhelo.

16.
Drinkejestro, he, u dormas vi, a mortis?
Meon, kune vinon kial vi ne portis?
Mi ne dormas - ('kiun portis nun diablo') -
u glaset', a pindo staru sur la tablo?
Nek glaset', nek pindo, e ne gut' da vino,
Se ne estos kruo i kun lara sino!
Hm! - la mastro pensis pro la granda kvanto:
Estas nun trovata vera vin-atanto!

17.
Bence el pansako prenas tre aroman
Manon, kio faras apetiton bonan.
Manas Nikolao, manas kun plezuro,
Homtriop' ne manus tiom - dum konkuro.
Jam la plena kruo sur la tablo staras.
Toldi, - u por lukto?, - same sin preparas
Por duonon el la kru' kvinpinda trinki.
Bence jen: Mastreto! Al ebri' ne sinki!

18.
u mi volas , a ne ii nun ebria?
Tute ne koncernas vin afero mia!
Dum la ojo aras sao la animon,
Pelu ni la saon for kaj trinku vinon!
Donas li la kruon al la veterano,
Singardeme trinkas li - kun trema mano.
Kontra ebrii' li kiel manipulis?:
iujn glutojn kae, zorge li kalkulis.

19.
Dum afer' ilia estis, - por plezuro -
Zimbalona sono ekis el angulo.
Muzikist' maljuna kuis e la forno,
Bruo de la gastoj vekis lin el dormo.
54
 Toldi kun la kru' en mano tuj eksaltis,
Dancis li surmeze, nur por trinki haltis.
Preska ruiniis jam la domo trema...
Bence ripetadis: Estu singardema!

20.
Kial singardemo enu nun la sinon?
Kaj is lasta guto trinkis li la vinon.
Al la vent' utita estu nun angoro,
Se nin trafi povis fine bonhumoro!
Mastro! Tuj kun plena kru' denove venu,
Al la maljunul' kun pind' ke li ne tremu!
En la drinkejestro obeemo nestis,
Li al Bence pindon prezentanta estis.

21.
Ek! Festenu ni la triston el la sino,
Mastro, se vi dormos, mankos tuj la vino!
Fluu vino, trinku anka zimbalono!
Ho sinjor', prefere gin en min, por homo!
Trinku propran vinon, nun mi pagos, mastro!
Trinku do! - Domaos i, sinjoro gasto...
Se ne trinkas vi la sukon de vinbero,
Trinku i-restintan kvanton tuj la tero!

22.
Vino fluis sur la planko konsekvence.
Ej nur tiom diris kap-skuinte Bence.
Dancis Nikola' i senbridega knabo,
Trabon de l' plafono batis ofte kapo.
Pro la bonhumoro kun kriado granda
Multe li trinkanta estis kaj dancanta.
Sed la veterano singardemis vere:
Malpliiis lia vino nur modere.

23.
Kiam eksilentis Bence, ne riprois
Toldi, ke en lia kapo pez' eklois,
Sentis Bence: Stumble kuras for la forno,
Dume sinkis li sur benkon pro malforto.
55
 Kiam anka nian knabon io tedis,
Li eksidis, manojn sur la tablon metis;
Bluis sur la brakoj vejna ret' velanta
Kaj ekdormis tuj la juna vir' giganta.

Dek unua kanto

,Portos tuj al unu el ni morton fato,
Por mortint' neniel mankos jam boato.
Ilosvai
1.
Vestis sin Aroro per velurmantelo,
Kies ru' duonon kovras de l' ielo.
i ne fieriis en la vest' purpura:
E rigardis al la drinkejet' malpura.
Strabokule i tra l' fenestrao gvatas:
Muzikisto dormas ene, i konstatas.
u aliaj?... En la korta mezo Bence
Frotas jam evalon pura - pacience.

2.
Rigardadas i al Buda, Pet' - sen dubo
Propran bildon provas trovi en Danubo.
i anstata sia bildo tion vidas,
Ke boato bruna en la mezo glitas.
Ne alia remas, ol la Toldi-filo,
Akvon li hirtigas haste per remilo.
Pro la fortaj frapoj brilaj gutoj falas,
Kvaza falus gemoj, kiuj ru-koralas.

3.
Dume li boate jam al Buda venis,
Tuj in rapidege al la bordo enis,
Saltis el boato li por haste iri,
Bezonatajn ilojn volus li akiri.
Armilaron por si, krome veston oran,
Por la rajdevalo selon multkoloran.
Hejme lia estis tiu best', intence,
Vole in kunportis por la mastro Bence.
56
4.
Ricevitaj io. Granda ild' blazona
Kaj dolman' senmanke, tute nur-galona.
Estas li kirason, kaskon aetinta
Kaj e perlan madzon, kiu jen: sep-pinta.
Havas jam etlancojn li, lancegon krome,
(- De forist' plej fama preparitajn bone -),
Franan bridon, selon, kiu ore flavas...
Ne malpari vorton: Li jam ion havas.

5.
Reveninte Toldi sin belege vestas
Kaj per man' la madzon eksvinganta estas;
Ruakapa suno use vekiinta
Trovas tiun pecon rajte rigardinda.
Ne aspektas jam la rajdevalo misa,
Kiel i alvenis, pro vojpolvo griza:
Nigre brilaj haroj kun skarab' rivalas,
Sunradi' sur ili ja surdorsen falas!1

6.
Tion jam la besto sur si mem admiras,
Kiel frana brid' kaj ora selo brilas.
Toldi surselias kaj eval' ekdancas,
Sin rigardas i kaj oj-fiere prancas.
Hop, nun kvaza vento sin liberianta,
Portas li la mastron kun elano granda.
ar us Toldi al li ne adia diris,
Bence kun okuloj larmaj post li iris.

7.
Sur la transa flank', en Buda, e la bordo
De Danubo staras tendoj de la korto.
Vicomeze pleje pompas rea tendo,
Blua silko estas ia mur'; - el cento

1
i surdorsen falas, kiel ne singardema infano
sur glacio
57
 De aliaj oni in rekonas bone;
Pro la pugnograndaj kvastoj i impone
Distingias, kvankam multaj motoj grandaj
Lukse pompajn tendojn estas posedantaj.

8.
Vico de hamakoj karaj, oraj, belaj
Staras en la tendoj kun kusenoj velaj,
Kun tega' velura kaj brodaoj oraj...
(- u ekzistas en la mond' pli porsinjoraj'? -)
Meze de la mezo staras apogseo
Geme dekorita, uste por la reo;
Skrapas tapiegon dikan el veluro
Ne la teron i per ungoj el eburo.

9.
irka l' tenda aro trovas ni barilon.
Tiu, kaj soldatoj por kampul' eniron
Malpermesas. Hejmaj homoj kaj fremduloj
Manas transbarile tendojn per okuloj.
Fino de l' barilo estas isrivera.
Anta l' tendoj restis granda plac' libera,
Kiu ja sufius e por land-foiro,
Se libera estus por la brut' eniro.

10.
Sur la bordo flagras flag' e l' akvorando
Kaj boaton ligas en' al ia stango;
Same sur la Peta flanko flirtas flago
Kaj boat' lulias e la stang' el fago.
Lara voj' la akvo, he' el homoj kreskas
Ambaflanke, en la mez' insulo estas.
Dare jam sep tagojn murdas tie ludo,
Sangavidas i ja e pli ol hirudo.

11.
El kvartiro sia nun la e' aperas.
Sur eval' sidante late li fieras;
Kontra hungararo sonas moko aa:
u ne restis en la lando hom' kuraa?
58
 Sed subite, transe, sur la Peta flanko
Krias ovacio, ojas ies lango:
Rajdeval' galope al la flago iras,
Lukti nekonata kavalir' deziras.

12.
Kaska krad' vizaon kaas, i el kupro.
Blanka plumo filtras sur la kaska supro.
Toldi - alveninte - sian plumon prenas,
Jam soldatoj reaj - la regulo - venas,
Portas perboate transen oficiro
Tiun plumon al la ea kavaliro.
La kutim' defion oni jen aranis,
ar la e' la blankan per sangrua anis.

13.
Al la rea korto tuj herold' rapidas,
Reo kaj la motoj jam surloke sidas.
Amba kavaliroj sur boat' samtempe
Al la turnirejo remas diligente.
Nikolao, tuj ke plande teron tuis,
Per pied' boaton sian reen puis.
u glitilo kuras sur glaci'? - La forto
Frapas ian nazon al la Peta bordo.1

1
La bua tradicio. (Rim. de Arany)
59
14.
Pri l' boat' demandas nun la e' aroge:
u i ne necesos por vi? - diras moke.
Toldi jen: La kazo estas ne alia:
Tre sufios nur por unu hom' - la via!
Tuj funebran finon unu el ni havos,
i ne mankos al li, kiun morto trafos...
Siajn manojn pree Toldi nun kunmetas,
Helpon de la Dio li humile petas.

15.
Toldi nun: Bravulo, donu manon vian,
Vian famon mi ne enis, nek vi mian -
is nun. - Se vi kazon por koleri konus,
Anta via morto kial ne pardonus?
Sed la gant' metala de la e' minacas,
Ke la fingrojn i al Nikola' frakasas.
Bone, ke intencon Toldi tuj divenis
Kaj pro "l' amikeco" li repagi penis.

16.
Por la cel' fortegon sian li koncentris,
Kiun per premego al la e' prezentis:
Pro la premo rumpis metallado ganta,
iu fingro estis sangon elvitanta.
Kiel en printempo, se la suno varmas
Kaj glaci-pendaoj de l' tegmentoj larmas,
Same larmis sangon iu fingrofino.
Hu, la eon kapfis pro i forto - timo.

17.
Kaptas nun la eon Toldi - nur per mano,
Kvaza lin tir-puus forto de titano,
Lian tutan korpon osta krako regas...
Surgenuen falis jam la e' kaj petas:
Estu indulgema kara filo mia,
Mia trezoraro tuta estos via!
Dekdufoje venkis, gajnis mi, jen io
Kaj ismorte restos mi e vi - paio.

60
18.
Tre kortue trafis lin la bela peto.
Akceptita, sed ne por mi tiu predo,
Mi neniom el la gajnitar' bezonos,
ion al patrinoj de l' murditoj donos.
Iru do - almoze - nun vi viva restu,
Tamen uru, uro forta, prava estu:
E se inundegos mar' en via lando,
Plu ne tuos nian teron via plando.

19.
uris late pro la tim' la kavaliro!...
Alboate sekvis jam la kuna iro.
Nun la e' - inside - dum li vorte flatas, -
Glavon kaptas kaj al Toldi kae batas.
En spegul' de akvo Toldi ion vidis,
Mov' subita kaj la eon li jam bridis.
etas sin la e' al ter' - Ho ve, indulgon!
Iru, petu Dion, li pardonu uldon!

20.
De la insidulo li la glavon prenis
Kaj indulg' eterna por la eo venis...
Propra glavo tranis kapon de la korpo;
Ruas jam la glav' pro posedinta morto.
ea kap' sur glava pinto! Jenaj vortoj
Sonas ovacie jam sur amba bordoj.
ojkriadas iu, per standard' jubilas...
De l' montar' en Buda ea son' rekrias.

Dek dua kanto

,Re' al efkortist': Lin vi kortan' elektu,
Kun monata mono de evaloj dekdu.
Ilosvai
1.
Kiam Nikola' la eon mane kaptis
Kaj kun li la eo surgenue traktis,
Lian rean moton trafis je la fojo
Bonhumor'. Eklarmis li pro l' granda ojo.
61
 Al la kortaj motoj li la sekvan diras:
Tiu ul' - kredeble - laste nun turniras!
Trafis pugno pugnon, kiu lin influos,
Pri hungar' ne moki, tion li instruos!

2.
Kiu estas tiu kavaliro, Toldi,
u pri lia nomo povas vi heroldi?
Ne ekzistas en la land' heroo brava,
Kiun mi ne konas, se li estas grava.
Sed similan forton al i kavaliro
Ni neniam spertis en la vivoiro.
Timas mi, ke savos - por hontinda malo -
Ne hungar' honoron de la nom' hungaro.

3.
Estu li hungaro, a germano, polo,
Se honoron savos de l' hungarpopolo,
Estos ja donaco de riega grado:
Tero de l' murdista juna Toldi-frato!
Pro la vort' Georgo vite-froste fartis,
Kunularvizaonj kae li rigardis.
Li konstatis inter ili tuj flustradon,
ojon, ar havanta li murdistan fraton.

4.
Kiam Nikola' la eon trais, parton
Pli malgrandan levis sur la glav' en alton,
Lia rea moto tuj ordonon diris,
Dekduhoma trup' por lin alporti iris.
Nais sur la akvo jam multflaga barko,
Al la re' prezentis lin la pompa gardo.
Nun la re': Malfermu kradon tuj, bravulo,
Diru nomon, montru vangojn por okulo!

5.
Surgenue Toldi anta l' rea seo
Tiel ekparolis: Ho, majesta reo,
Ve, mi kavaganto estas, ne bravulo;
Scias nur la Di', per kia manipulo
62
 Min maljuna frato hommurdisto faris...
Kiel por perdigi min - li sin preparis?
Por ke min anoncu, nun mi venis al vi,
Peti atus punon, a indolgon al mi.

6.
Vortoj sonas al la reo kun kurao,
Toldi puas supren kradon de l' vizao
Pala, tamen rua. Tuj la reo vidas:
Sur vizao lia pent' kaj ojo sidas.
Estas li bravulo juna, bela, plaa.
Jen demand' afabla de la reo saa:
u vi Toldi, filo de Lorenco estas?
Nikola' per sia kapo - jese gestas.

7.
Turnas sin la reo al la sinjoraro.
Sonas el majesta buo i deklaro:
Min askultu bravaj fideluloj miaj,
ar ne ercon ados tuj oreloj viaj.
Jen la juna frato de Georgo Toldi.
Anta min neniam volis lin li porti,
Ruze por bieno frata li intrigis,
Sian fraton li jam preska elgentigis.

8.
Scias mi, ke agis li manipulae.
Nun mi etas al li ion alvizae:
Li edukis fraton en kampula sorto,
ar envia estis li pri lia forto.
Timis li la fraton, tiun fortan homon,
Ke li ombros lian nomon kaj renomon,
ar... Sed kor' fripona lia u verajne
Scias, kial lasis li la fraton hejme?

9.
Scias mi: Intence enis li la fraton.
Liaj homoj diris, ke mortigan baton
Li devigis, - volis li murdistan staton -
Kaj aranis kontra frato - homasadon.
63
 u, Georgo Toldi, reo via pravas?
Kial re', se konojn ne pri io havas?!
Vi pri tia frato nur malbonon diris,
Kiu tian venkon sola mem akiris!

10.
Sonis i parolo por la motoj plae:
Juna reo, tamen li prijuas sae!
Kapklininte adas nun Georg' la veron,
Volis li kaii pro la hont' sub teron.
Nun la re' la junan knabon rigardadas
Kaj indulg-intence lian ultron batas.
Diras li afable: Vendis vin Georgo,
Sed jam liberiis de li via sorto.

11.
Levu vin! Indulgas nun mi sur la tero,
Preu pro indulgo anka de l' ielo.
Mi bienon vian estas redoninta,
ar sciate, estos mastro vi - plej inda.
Ke sinjor' najbar' ne estu malamiko,
De Georg' farotas tuje nun abdiko
Pri la parto sia! - u insida frato,
Vi promesis tion al mi - sen persvado?!

12.
Gaprigardas al la reo ja Georgo,
Sed nun kontradiri estus granda zorgo,
ar timige brilas tre okul-profundo
De la re', faldias kun koler' la frunto.
Bone, Do Georg', vi donis vian parton
Al la frat'! Pri tio skribos tuj vi arton,
Poste vi foriri el la urb' rapidu,
Vin mi en la korto plu neniam vidu!

64
13.
Nikola respondis: Re' majesta mia,
Heredao de la frato restu lia,
Frato, estu anka mia part' la via!
Plu ne sopiradu lia kor' envia.
Rea mot', mi petas de vi nun plezuron:
Por arme' vi certe seras senrangulon...
Jen la glavo kaj por mi sufios tio,
Kion mi akiros - per la help' de Dio.

14.
Nun la re' jen: Filo! Estu ne infano!
En arme' ne iu vi senranga ano!
Mi elektis jam vin kortejano mia,
Por evaloj dekdu estos mono via.
Kaj malligas - dum li ladas plu la knabon,
Majestulo sian buntan, kupran glavon.
Buntas i - pro gemoj, ia kupro oro;
Por bravul' merita estas i dekoro.

15.
Ne ekzistas vortoj, a donaco ria,
Kiuj pli ol glavo farus lin felia...
in ne intgeranus kontra ri', a mono
De Dario tiu simplanima homo.
Nikolao pensis pri belega danko,
Sed ne trovis bonajn vortojn lia lango...
Tamen ne koleras nun la reo saa,
ar la simpla homo al li estas plaa.

16.
Por ke oj' de Toldi estu tutsenmanka,
iu kor-deziro efektivianta,
Kvaza komencius sono de la sino:
Venas tra la pordo de l' baril' - patrino!
Li forgesas ion, kuras en ekstazo,
Premas in li milde al la brust-kiraso.
Staras i kaj fil' sen larmoj, rid', parolo,
Nur la oldan Bence kaptas tre la ploro.

65
17.
Kaj e fin' komuna oj' kortue granda
- Kiel nub' kolera, pezon elveranta -
Faris, ke inundis ilin larmofluo...
i - liberiinte - diris al junulo:
Bela ido, kiun mia koro kovis,
Dank' al Di', refoje vidi vin mi povis.
Kiel belas vi en vesto kavalira...
Jen vin tial kreis Di-sinjoro nia.

18.
Nun la filo: Panjo, vi pri mia diro
Rememoru, ke mi ios kavaliro;
Tamen mi ne mian propran forton dankas:
Di-favoron, kiu por mi tiel grandas.
Kun Georg' loejon nun ni interanos,
Li la pluan vivon en vila' aranos,
Eble repacios al mi koro lia...
Sed se ne, li restu is la mort' envia.

19.
Tiel sian panjon amis i infano,
Kiun sag' neniam trafis de la amo;
Vivis li sen ina amikeco longa,
Li neniam volis esti edzionta.
66
 Li timiga estis al la malamikoj,
Anta li falegis ili, kiel spikoj.
irmis li la reon, malfortulojn, landon,
Pri l' heroaj agoj bardoj verkis kanton.

20.
Sekvis fu, se lia vo' kolere sonis,
Sed li e emizon al amiko donis.
Se la reon, landon malamik' ne spitis,
Li e vin' en gaja rond' volonte sidis.
Mon' ne restis post li, nek trezoroj, tero,
Nek infanoj kaj pro hereda' kverelo...
Kio ol trezor' de l' mondo pli valoras:
Lia nomo restis kaj por iam gloras.

Pri la verkinto Jnos Arany

Jnos Arany (1817-1882) estas unu el la plej
elstaraj figuroj de la hungara poezio, unu el la
kreantoj de la popola-nacia stilo. Li naskiis en
Nagyszalonta (hodia en Rumanio), kiel malfrua
filo de malriaj agrikulturistaj gepatroj. La familia
etoso donacis al li senteman, sinkaeman animon,
dum la agrourba irkaao donis al li akceptemon
al la popolaj tradicioj kaj al la arkaika, popola
literaturo de la 17-18-a jarcento.
La unuajn sukcesojn Arany akiris per siaj epikaj
poemoj, verkitaj al la konkurso de Societo
Kisfaludy. Per tiuj li gajnis ne nur la amikecon de
la tiama plej elstara poeto Sndor Petfi (1823-
1849), sed anka la kontaktojn al la spirita vivo de
la efurbo Pest-Buda, al la rondo de revoluciaj
junuloj, kaj ricevis publikigeblon en la literaturaj
revuoj.
La mallonga periodo de la kreaj jaroj finiis kun
la malvenko de la revolucio kaj milito por la

67
hungara libereco en la jaroj 1848-49. En la vena
periodo li devis kai sin, li perdis sian laboron kaj
sian loejon. En la jaroj de 1850 li estis instruisto
en la gimnazio de urbo Nagykrs, sed la politika
arbitreco, la morto de la amiko Petfi, la vivtenaj
malfacilaoj kaj la spirita soleco puis lin en
verkistan krizon. En tiuj jaroj li verkis "Vesperon
de Toldi" (en 1854), rakontanta pri la maljunao
de Mikls Toldi, tiam li verkis siajn unuajn
grandajn baladojn - kies kvalito estas komparebla
al tiuj de Goethe kaj Schiller - efe pri la elstaraj
figuroj de la hungara historio.
Ekde 1860 li vivis en la efurbo Pest-Buda, li
redaktis diversajn revuojn, estis la direktoro de la
societo Kisfaludy, sekretario poste efsekretario
de la Hungara Scienca Akdemio. Kiel organizanto
de la literatura kaj scienca vivo li faris grandajn
servojn por la hungara kulturo: li estis pretendema
kritikisto, larvida literatursciencisto, malkovrulo
de novaj talentoj, kaj elstara literatura tradukisto.
Pro siaj personaj kaj sociaj problemoj li retiriis
de la publikaj roloj, kaj e la fino de sia vivo li
denove ekverkadis. Li verkis la "Amon de Toldi"
(en 1879) pri la mezaviraj jaroj de Toldi, verkis
lirikajn poemojn pri la vivo de Budapeto, iinta
moderna metropolo, pri nostalgiaj rememoroj de
meljunianta poeto. En tiuj jaroj naskiis pluraj
liaj famaj baladoj, tradukitaj al pluraj lingvoj.

S.S. M - N. GY.

68