150 aa abolishon di sklabitut den reino hulandes:

buskando un agnda nobo pa historia afrokurasoleo.

Manera nos tur sa e aa aki ta kumpli 150 aa ku Hulanda a abol sklabitut den henter reino
hulandes di e tempu ei. Pero esaki tabata prinsipalmente algu ku tabata afekt Srnam i
Kolonia Krsou i su Dependensianan1. A abol sklabitut na Indonesia kaba pa e tempu ei,
mintras ku e situashon na Guinea tabata asina komplik ku e komishon ku a studia e
posibilidat di abolishon den reino a konseh gobirnu pa kita man for di abolishon den e pais
aki. Komo parti di Kolonia Krsou Sint Maarten (Kuitenbrouwer, 1978, pp. 8081)
efektivamente a abol sklabitut for di 1848 ora Fransia a abol sklabitut den su imperio i
porlotantu tambe riba e parti franses di e isla.

Na Hulanda e proseso di abolishon a sosod despues di hopi negoshamentu, basta

deliberashon poltiko, hopi oposishon di parti di doonan di plantashi i diferente aliansa di
gruponan ku tabata ke meskos pero pa motibunan tin bia asta opuesto na otro.
Kuitenbrouwer ta menshon ku:

In de loop van de jaren 1840 werden de pragmatische conservatieven, de orthodoxe

christenen en de vrijzinnige liberalen in Nederland allen voorstander van de emancipatie der
slaven, zij het om zeer verschillende redenen (1978, p. 75).

Na Krsou tambe tabatin diskrepansia entre diferente grupo tokante e efekto ku abolishon lo
tabatin, kon lih tabata por hasi, kon lo a trata ku esnan liber, kon kompens e doonan di
tereno i otronan ku tabatin katibu, etc. Komo katibunan tabata defin komo propiedat ningun
hende no a papia tokante kompens nan pa e sufrimentu i falta di libertat ku nan a
eksperensh.

E aa aki Plataforma Sklabitut i Herensia di Sklabitut a skohe pa dedik atenshon na e

impakto di e poblashon afrikano mes riba e debate i prosesonan ku a hiba na abolishon.
Esaki pa mi ta un punto ku nos mester para ketu n'e pa vrios motibu. Un di esnan mas
importante ta ku komo ku e afrikano no tabata e formad di archivonan kolonial su
partisipashon ta mas difsil pa destil for di e dokumentonan aki. Di mes esaki no ta
imposibel, manera trabou di diferente di boso mes a trese na kla. Tin diferente perspektiva ku
por uza pa tg saka informashon balioso tokante nan partisipashon na prosesonan sosial.
Manera Peter Jordens a menshon e investigad, lesad i interpretad tin e abilidat di
interaktu ku e material na diferente manera (Peter Jordens, 2013). Rose Mary Allen, den su
diferente publikashonnan, manera entre otro su buki Di ki manera (2007) a demostr esaki,
meskos ku Rene Rosalia (1996). Els Langeveld, Han Jordaan, Gert Oostindie i otronan
tambe a hasi esaki ku hopi dedikashon, ounke mi ta kuestion sierto di nan manera di
interpret f anda ku libertat, dominio i sufrimentu. NINSEE tambe a hasi un intervenshon
kolabortivo tokante esaki (Cain, 2009), ku ta para banda di e obra lokal di Do Rego i Janga
komo dos bon muestra di agensia afrikano durante e rebelion di 1795 (Rego & Janga, 2009).
Pero prinsipalmente ainda na Krsou ta investigadnan partikular ta buska e rl di e
afrikanonan, meskos ku na Hulanda esnan ku ta studia e rl di afrikanonan den historia di
Krsou ta poko. Mayoria historia ta skirb ku un invisibilidat di e afrikano su poder di akshon
sosial. No tin un kuadro di investigashon i publikashon ku ta tuma e agensia aki na kuenta.

1
Na 1815 Hulanda a haa Krsou i e otro islanan den Karibe bk for di inglesnan. Aki a yama e islanan Curaao en
Onderhorigheden. Di 1936 pa 1948 e konstelashon di islanan aki a bira Gebiedsdeel Curaao, pa despues bira
Nederlandse Antillen, di 1948 te 1986 ora Aruba a sali for di e konstelashon aki. Ku salimentu di Aruba e sinku islanan
sobr a keda yam Nederlandse Antillen te na 2010 ora a disolv pais Antia hulandes.
Esaki a pesar ku pa basta tempu kaba e perspektiva aki a bira komun internashonalmente.
Despues di e publikashonnan di Valentin Mudimbe (1988) i Michel Rolph Trouillot (1995) riba
plano internashonal i di nos mes eskritornan manera Rosalia, Allen, Do Rego, Janga,
Henriquez, Quirindongo i otronan ta difsil pa sigui ku e invisibilidat di e agensia afrikano.
E aa di konmemorashon di 150 aa di abolishon di sklabitut den reino hulandes ta un bon
momentu pa nos puntra nos mes si no mester di un agnda nobo pa studia historia di e
kontribushon afrikano na nos komunidat for di un perspektiva di e rl di e afrikano mes.
Opviamente mi ta kere ku esaki ta nesesario, sino lo mi no tabata papia tokante esaki awe.
Lagami splika di kon mi ta konsider esaki importante.

Aki mi ta trese algun punto ku pa mi ta importante den nos trabou di skirbi historia. Esakinan
ta:
1. Tur informashon ta kondishon pa e konteksto den kua ta risibi: komo tal nos mester
kuestion i komprond nos fuentenan di informashon. Aki e trabou di Michel Rolph-
Touillot ta un punto di salida importante (Trouillot, 1995).
2. Agensia di esnan ku nos ta skirbi tokante dje ta hopi importante. Agensia ta nifik e
loke e grupo f persona aki mes a hasi i logra den su historia. Esaki ta paga tinu tambe
na e konteksto den kua e ta/tabata biba i loke a motiv su akshonnan (Rupert, 2012),
(Rego & Janga, 2009), (Ansano, 2011), .
3. Historiografia semper ta sigui desaroy. Aktulamente tin diferente desaroyo den
historiografia ku ta reta nos pa kambia nos vishon di loke e archivonan ta bisa nos.
4. UNESCO su programa di ruta di katibu a inspir kreashon di un kuadro spesfiko i hopi
amplio pa studia historia di sklabitut transatlntiko.

Mi ta wak implikashon di e puntonan aki den sobr di mi charla.

Mtodo
konteksto/preguntanan
kiko ta desaroyonan ku tin riba tereno di historia?
ki nos infrastruktura ta i kon nos por anda mih kun/surpas su
limitashonnan/probech di su forsanan?

Desaroyonan
orientashon transatlntiko
uzo di fuentenan digital
investigashon multisitio/publikashon multidisiplinario i multilokal

ki nos infrastruktura ta i kon nos por anda mih kun/surpas su

limitashonnan/probech di su forsanan?
konekt ku e ekspertonan
kibra ku barera di idioma, imperio, nashon

teoria
revishonismo: ruta di katibu
stp di ripit puntonan robes.
p.e. Rui Barbosa a orden destrukshon di archivonan finansiero ku tabatin
keber ku sklabitut na Brazil na 1891. Ta importante pa bisa ku e archivonan
ku Barbosa a manda destru tabata solamente esnan ku tabata den su
ministerio di finansa, lokual ta un parti relativamente chik di e
dokumentonan relashon ku sklabitut. Wpsait di Kur Hulanda i di Globe
Divers.org ta menshon ku Barbosa a laga destru tur archivo ku tin keber
ku sklabitut brazileo i ku pa e motibu aki a prd tur dokumento relevante
pa e historia aki. Pa destru tur e archivonan di sklabitut na Brazil lo a
reker hopi dkada, hopi kambio sosial, akuerdonan poltiko i un aparato
represivo sumamente bon organis. Esakinan simplemente no tabata
eksist na Brazil. Ademas, historiadnan awendia ta di akuerdo ku otro ku e
akto di destrukshon aki tabata spesfikamente dirig riba evit ku e ks-
doonan di katibu por a uza e archivo di finansa pa reklam
indemnisashon pa motibu di abolishon di sklabitut na 1888 na Brazil. E
dokumentonan destru, pa kon devastador esaki por ta pa esnan ku ta
buska informashon histriko, tabata un frakshon masha chik di e
dokumentonan ku tin keber ku sklabitut na Brazil. Mira Assuno
(Assuno, 2005) pa menshon di e mito di destrukshon di tur dokumento
relashon ku sklabitut na Brazil).
Den e serie sklabitut mir for di bista di mucha e menshon lo siguiente:
Ora e afrikanonan yega loke tabata yama Mundu Nobo e tempu ei nan doo tabata
duna nan un nmber. Doonan di plantashi na Srnam tabata duna solamente
un
nmber, manera por ehmpel Gerrit, Deugd, September of Hertog. Na Krsou
si e
katibunan tabata haa fam.

Esaki ta un eror ku mi mes a laga pasa. Katibunan no tabata haa fam. Ta te na 1863 nan a
kumins haa fam. Pero aki ta bini aserka un aspekto di e importansha di un perspektiva
transatlntiko. E aspekto sosiolgiko di nmber i fam ta importante e.o. pa por rekonos
status di libertat di afrikanonan nombr den archivo prom ku 1863. E ta yuda indik hopi otro
asuntu tambe. Pero ta importante tambe drenta den e aspektonan mas kultural di dunamentu
di nmber. Osumaka Likaka a mustra kon komplik e uzo poltiko di nmber ta den sosiedat
kongoles resien (Likaka, 2009). Pero e dunamenu di nmber kongoles i serka otro gruponan
tniko afrikano tabata importante tambe den otro maneranan durante era di sklabitut. John
Thornton ta mustra kon esaki a funshon ku e afrikanonan ku a bini kontinente amerikano
(Thornton, 1993). Serka nos ta mira parti di e patronchinan aki manera p.e. den e nmber di
Anna Pompie, katibu na 1788 (AHN NWIC 212 (1788) 20 november). Asina tabatin hopi
katibu ku dos f mas nmber, apesar ku nan no tabatin fam ofisial.

Un otro aspekto importante di esaki ta den desaroyo di identidat. Komo ehmpel por
menshon kon Afrika sentral-pabou a duna nos e etnnimo luangu for di e haf Loango. Esaki
a desaroy na diferetne forma ku ainda nos ta topa den nos historia oral, pero tambe den
archivonan venesolano. E etnisidat luango/luangu a bira algu ku ta indik afrikano kongoles i
angolano pero tambe na venesuela e ta indik simplemente afrikano ku a yega aya di Krsou
i tin bia di Aruba i Boneiru. Na venesuela e tabata ademas suplement ku e denominashon
Curazao, Curazado, Quirizado, Quirizago/Quirigazo (AHN OAC 820: 1730 11 di yanari
1749 ) i otronan similar.

banda di bista sosiogrfiko, traha riba kuadronan epistemolgiko

importansia di agensia
kombinashon di estudio di archivo ku historia oral, tradishon oral i arkeologia
kon hasi e informashon yega mas tantu hende: publikashon no ta hasi masha bon

Allen, R. M. (2007). Di ki manera? A Social History of Afro-Curacaoans, 1863-1917. Utrecht

University, Utrecht, The Netherlands.

Ansano, R. (2011). To Question Identity: Public Discourse and Transpersonal ethics in

Curaao. In Multiplex Cultures and Citizenships (Vol. 1, pp. 5568). Presented at the

ECICC, Guyana: FPI, UNA.

Assuno, M. R. (2005). Capoeira a history of an Afro-Brazilian martial art. London; New

York: Routledge. Retrieved from http://site.ebrary.com/id/10094961

Cain, A. (2009). Tula: de slavenopstand van 1795 op Curacao. Amsterdam; Den Haag:

NiNsee; Amrit.

Kuitenbrouwer, M. (1978). De Nederlandse afschaffing van de slavernij in vergelijkend

perspectief.
Likaka, O. (2009). Naming Colonialism. History and Collective Memory in the Congo, 1870-

1960. Madison: University of Wisconsin Press.

Mudimbe, V. (1988). The invention of Africa: gnosis, philosophy, and the order of knowledge.

Bloomington: Indiana University Press.

Peter Jordens. (2013, August 23). 23 di ougsts: konmemorashon kontekstual konsiente.

Rego, C. do, & Janga, L. J. (2009). Slavery and resistance in Curacao: the rebellion of 1795.

[Curaao]: Fundashon Parke Nashonal.

Rosalia, R. V. (1996). De legale en kerkelijke repressie van Afro-Curacaose volksuitingen:

een case-study van het tamb. s.n.], S.l.

Rupert, L. M. (2012). Creolization and contraband: Curacao in the early modern Atlantic

world. Athens: The University of Georgia Press.

Thornton, J. (1993). Central African Names and African-American Naming Patterns. The

William and Mary Quarterly, 50(4), 727. doi:10.2307/2947473

Trouillot, M.-R. (1995). Silencing the past: power and the production of history. Boston

Mass.: Beacon Press.

 150 Jaar afschaffing van slavernij in het koninkrijk:
Op zoek naar een nieuwe agenda voor de historie van de afrokurasoleo.

De mens is bij uitstek een verhalend wezen. Ons hele leven en all onze interacties bestaan uit
fragmenten van ervaringen, hoe wij die interpreteren en ze ons eigen maken, maar ook hoe
we dit dan aan anderen communiceren. Bij het schrijven, lezen en vertellen over het verleden
zijn wij bezig op een speciaal om te gaan met ons verhalend zijn: wij proberen het heden te
begrijpen door te grijpen naar iets dat het karakter heeft van al te zijn gebeurd. Maar alles
waar wij verhalen over vertellen leeft nog. In het verhaal zelf, in de passie en behoefte van de
vertellen om het in leven te houden, maar ook bijvoorbeeld in onze lichamen. In de meest
recente uitgave van het tijdschrift Kristf schrijft psychologe Maggie Eybrechts over het effect
van historische trauma op verschillende generaties van nakomelingen van degenen die de
trauma hebben meegemaakt. Ze heeft het specifiek over de slavernij en specifiek over
Curaao. Dit is een thema die de laatste decennia grondig is behandeld in de psychologie en
toegepast op o.a. de vrouw, indiaanse bevolkingen, de nakomelingen van slaven, soldaten, en
gevangenen, degenen die concentratiekampen hebben overleefd. Het is een belangrijk aspect
van de geschiedenis die vroeger niet werd belicht.

De trauma en de landurigheid worden nu beide belangrijk in de geschiedschrijving. Maar

daarnaast is het ook belangrijk om te kijken naar de wijsheid van het lichaam. Al deze eeuwen
hebben slachtoffers en daders ook andere verhalen verteld. Zoals het verhaal van de Afro-
Amerikaanse activiste Ann Atwater en de Ku Klux Klan leider C.P. Ellis die samen begonnen
te werken toen ze begrepen dat hun verhalen alleen maar een deel waren van de situatie in
Durham, North Carolina, in de VS, waar de Afro-Amerikaanse en arme blanken zich beiden in
een marginale positie bevonden. Verhalen zijn nooit onschuldig, al zijn ze misschien zo
bedoeld. Ze hebben altijd gevolgen voor de identiteit en het leven van degenen die het horen
en vertellen. Daarom wil ik vanavond een paar fragmenten van verhalen gebruiken om te
wijzen dat er andere richtingen en andere mogelijke verhalen zijn in de Curaaose
geschiedenis en als onderdeel daarvan de Afro-Curaaose geschiedenis.

Geschiedenis vanuit een regionaal en internationaal perspectief.

1797 Josef, La Guaira:

De mulat jongen Josef is een slaaf van de blanke Curaaoenaar Francisco Diego Hernndez
die in La Guaira woont in 1797, twee jaar na de opstand onder leiding van Tula. Josef is direkt
van Curaao gekomen. Blijkbaar vindt Diego Hernndez het leuk of belangrijk om Josef naar
zijn vrienden en buren te sturen om revolutionaire liederen te zingen. Deze werden bij de
detentie van Josef door de militaire politie getranscribeerd als volgt: Sansculote republicain
amie de la Libert/ Vive la Rpublique Franais, la libert et Egalit Franaise, Aller sitoyen
franais form vos bataillon/ A vos cannon march () march, Comba mourir pour sa Patri
France. Volgens Josef kennen MArcos en Domingo, twee andere slaven van Francisco
Diego Hernndez ook deze liederen en zingen die ook in opdracht van hun shon voor
mensen in La Guaira2 (Soriano, 2012:151-152).

2
In de archieven van het Oud Archief Curaao zijn er vele verhalen van vluschtelingen van Saint Domingue naar
Curaao: Oude Archieven tot 1828, toegang 1.05.12.01, inventarisnummer 233
Wela Markita Canga en Fiskaal Teylingen: vertegenwoordigers van twee rechtssytemen
in de 18e eeuw.
Fiskaal Pieter Theodorius van Teylingen die in 1795 de zaak spant tegen Tula en de andere
leiders van de grote opstand is in 1788 bezig met een andere zaak, een ander soort verhaal.
Het gaat om een zaak tegen Nicolaas Claasje, Anna Pompie, Tina Gradies, Wela Markita
Canga, Juanna Boso, Anna Timpie, Dominga Boso en Bentura [referensha]. Anna Pompie en
Bentura zijn tot slaaf gemaakten terwijl de anderen allen vrije Afrikanen waren. Ze waren
allemaal beschuldigd van het maken en toedienen van vergif. Het is even terzijde, interessant
dat in deze zaak zoals ook in 1795, Teylingen het belangrijk vindt om te zeggen dat de
verdachten leugenaars waren. Alsof hij continue bezig was met een vershil te maken tussen
de goede en slechte Afrikanen en dus ook tussen subjecten eerder dan dingen. De vonnissen
in beide gevallen getuigt ook van het erkennen van de subjectiviteit van de tot slaaf
gemaakten. Dus: civiele recht maakte van de slaaf een ding, een bezit terwijl hij strafrechtelijk
een mens was. Maar dan is er een vershil tussen leugenaars en niet-leugenaars van belang.

Het maken en toedienen van vergif, gezien door Teylingen als hoogst crimineel gedrag, kon
niet worden bewezen. Wel werden de gedetineerden schuldig gevonden aan bedrog en
verleiding die zich uitte in dansen en liegen over gewaande toverij of geheime konsten.

tot het uytvoeren van welke bedriegeryen zeekere danshuyzen en

dans partyen gehouden zijn geworden, alwaar met singuliere
gewaaden als ook bellen, trommen en instrumenten gedanst en
gespeeld wierd, mitsgaders beesten geslagt, het bloed gestort en
met mais gekookt, om aan omstanders uyt te deelen en andere
diergelyke vreemde dingen meer...

Misschien een 18e eeuwse voorloper van onze huidige montamentu, geheel met esoterisme,
uniformen, muziekinstrumenten, magie, ritueel voedsel. Enkele belangrijke indicaties daarbij
zijn:
Kanga is een congolees woord voor binden. Natuurgeesten worden ritueel gebonden
om hun hulp te krijgen. Kita is een bepaald soort geest, een watergeest. Kita en Kanga
zijn ook twee typen geesten die vandaag nog voorkomen en het Haitiaans vodun.
Al werd de beschuldiging van het gebruikt van vergif niet bewezen: het was een
belangrijk genoeg reden om de zaak aan te spannen. Het gebruik van vergif wordt als
hoogst crimineel gezien door de vertegenwoordiger van de officile justitie terwijl het
waarschijnlijk het tegengestelde was voor Wela Markita Kanga en de andere
verdachten. In die zelfde periode was de dikisa nkasa de beproeving door vergif
(Simbandumwe, 1992:171) een belangrijk justitieel proces in het kongolese diaspora.
In Haiti heette de groepen die dit toepasten eind 18e eeuw bijvoorbeeld makendals.
Het werd alleen toegepast om sociale ontwrichting tegen te gaan door verdachte
misdaders te beproeven. De beproevig was voor ndoki, mensen die werden verdacht
van kwaadzinnig gebruik van de magie. Hun dood betekende dat zij ndoki waren, als
zij er levend vanaf kwamen waren zij onschuldig (Vanhee 2002:250254)

Borosi en Japans
Un otro posibilidat intrigante ta ku e nmber transkrib komo Wela Markita Canga tabata
realmente Mbwila Nvita a Nkanga. Nvita Kanga tabata nmber di e rei di bataya di Mbwila
den guera kontra portoguesnan na Angola dia 29 di ktober 1665. E portoguesnan a gana e
bataya i a dekapit e rei Nvita a Nkanga (tambe konos komo Antnio I). Un personahe asina
lo a drenta historia komo un ansestro importante ku por bin guia su pueblo i otronan den
bataya. Tabata un prktika komun pa tuma nmber di un ansestro asina den e prktika
spiritual si e ansestro tabata guia di un praktikante. E temporada di 1665 pa 1709 tabata unu
di guera sivil na Kongo entre e klannan kimpanzu i kinlaza. E guera ku a kumins kuarenta
aa prom ku Kimpa Nvita su trabou religioso i a sigui durante su bida. Den su deklarashon
di guera na 1665 Nvita a Nkanga a deklar su mes no solamente rei di kongo sino tambe rei
di mortonan resusit (Thornton 1998:120). Un kandidato ideal pa bira un misterio importante
despues di su morto.

Na Haiti, den e di dos mitar di siglo diesocho esaki tabata sosod basta regularmente. E
gruponan ku tabata uza e prktika aki tabata yam makendal. Un di nan ku a flores den
aanan 1770 i piku na e parokia di Marmelade na Haiti tabata dirig pa Jerme, ku binam
Poteau, Ngre Jean i Tlmaque Canga (Vanhee 2002:252). Ta importante enfatis e rl di e
palabra canga ya ku den kikongo sigur di e tempu ei esaki tabata nifik mara, pero den
konteksto ritual e tabatin e konotashon di kita maldat for di
komunidat.

Rasgonan di e filosofia spiritual kongoles aki a keda ward tambe den artefaktonan kolekt
den siglo 20 na Krsou, parti di nos herensia kultural. Den kolekshon di instituto NAAM tin
tres obheto ku Elis Juliana i Paul Brenneker a kolekt ku ta interesante den e asuntu aki. Ta
trata di tres asina yam nkondi ku tin den e kolekshon Juliana-Brenneker. Nkondi tabata un
figura kongoles ku tabata uza pa mara hende. Esaki tabata ke men ku spiritualmente tabata
stroba e persona aki di hasi malu kontra bo persona f kontra komunidat. Tabata duna e
figura aki rdu pa mara e hende aki, o sea strob' di funshon. Ta seya e rdu ku un klabu ku
ta bati den e figura. E spiritu den e figura lo mester a sru e ora ei pa e persona keda sin
logra loke e ke hasi. Praktikantenan por a uza e maramentu tambe pa mara un hende pa e no
hasi otro kosnan ku e ke hasi, sin ku esaki tin keber ku e marad (MacGaffey 2000:97114).
Tabata uza e nkodi tambe pa sera un akuerdo (MacGaffey 2000). E idea tras di esaki tabata
ku bo ta asina serio tokante bo akuerdo ku bo sa ku lo bo no kibr', pasobra si bo kibr' lo bo
keda mar pa e nkondi. Na Kongo asta a yega uz' na sierto poka ku e intenshon di asesin
malechornan den komunidat. E palabra pa mara, na kikongo, tabata kanga ku a keda den
nos idioma den e ekspreshon kanga saya, pa ora ta shorot e saya spesial ora di konta kos
pa hende. Ora konta kos pa hende bo ta mar' pblikamente i strob' di hasi algu ku e tabatin
plani kontra bo pasobra awor tur hende sa kiko e tabata bai hasi. Si algu pasa ku bo nan sa
ku ta e a okashon esaki.3 Pero kanga tambe a bira e palabra mara, ku su sinnimonan di

3
E palabra aki probablemente a konverg ku e palabra twi kongkosa ku ta nifik "redu" (McWhorter 2000).
Posiblemente e palabra twi ta mas bieu den nos idioma i ora papianan di kikongo i otro idiomanan bant di Afrika
sentral pabou a bini nos isla e ekspreshon kanga saya a bin bira komun i a konverg ku kongkosa i a elimin e forma
original aki for di sirkulashon pa motibu ku e no tabata dje serka ei di e kontenido ibriko (saya) di e ekspreshon mas
modrno. Palabranan i ekspreshonnan ibriko probablemente a remplas esnan mnos ibriko ku tempu ya ku e lksiko
ibriko a bira dominante pa vrios motibu, inkluyendo su uzo den diferente gremio lokal (kosteonan afrikano,
papiadnan di idioma bant, hudiunan lokal), personanan den nos region, nabegantenan di mas aleu.
bela f brua un hende. Aki bo ta pone ku kos no ta kana na drechi den su bida. Di e manera
ei ta stroba e persona di hasi/logra kosnan ku no ta bon pa bo. Esaki ta inklu tantu defensa
kontra mal akto komo ofensa kontra un hende. E palabra ibriko mara a remplas kanga na
Krsou, pero tambe e.o. na Kuba (Konetzke and Kellenbenz 1991:29) i Haiti (Deren
1972:333) den su variantenan kreyol i spa, mintras na Merka a tradusi na ingles komo
"to tie" f "to bind" f "to wrap". Aya el a bira spesfikamente parti di e uzo di amuleto, ounke
no tabata asina na siglo 19 (Hyatt 1970:1136).

E nkondinan den kolekshon Juliana-Brenneker ta diferente for di otro.

Unu tin un tayado ms sofistik i klabu fini. Un otro ta mas simpel pa loke ta eskultura, ku
mnos detaye i e klabunan ta mas grandi. E di tres ta un variante mei mei di e otro dosnan.
Tres nkondi ta muchu mas klaridat di kontakto ku kultura kongoles, ounke e no ta mustra ku e
kultura material aki a bin dirkt for di Kongo, ni ku esun ku tabatin e tabata konsiente di su
uzo original. E ta duna mas sosten pa un interpretashon di e kaso di 1788 ku ta tuma na
kuenta kosmologia bant i trabou pa kibra ku maldat spiritual den komunidat di e tempu ei.

E realidat di enkuentronan spiritual no a keda dokument den anlisisnan di historia, pero

probablemente e enkuentro aki no tabata nada solitario. E relato ta papia na plural di "
zeekere danshuyzgn en dans partyen gehouden zijn geworden". E kasnan i balianan aki
tabata eksist den un konteksto kaminda estado kolonial a purba reprim presensia sosial
afrikano via prohibishon i kontrl di diferente aktividat i manifestashon kultural (Rosalia 1997).
Di e ediktonan ku a purba legisl i sanshon kultura afrikano na Krsou tin unu ku a publik
na 17564 i a ripit na 1757, 1765,1789, 1797 i 1798; e dos ltimonan aki ku modifikashon.
Esaki tabata un dekreto kontra topamentu ku "het slaan op trommels of andere instrumenten
en dus ook op het atrouperen en dansen of het oefenen van andere baldadigheden" (Rosalia
1996:122).

Pero, pa bolbe na e palabra Canga den nmber di Wela Markita Canga: meskos ku
Tlmaque Canga e tabata probablemente parti di un grupo ku e.o. tabata uza venenu pa
prueba f desenmaskr hasid di malu. E prueba aki tabata algu komun kongoles tantu na
Afrika komo den dispora. Si ta asina e ora ei nos mester redefin e kaso di 1788 komo un
enkuentro entre e sistema hudisial kolonial dominante i un sistema popular afrikano-krioyo ku
rasgonan di Afrikan sentral-pabou kopart ku otro reanan di nos region, partikularmente
Haiti.

Nicolaas Claasje, un otro di esnan konden pa korte den e kaso aki tabatin diferente paa ku
Fiskal Theylingen a yama dans gewaden off versiersels. Di nan el a skohe pa por ehmpel
bisti Claasje e bonnetje, koey-of paardestaart. Lo mester a skirbi riba un papel ku lo pega
riba su pechu ku e ta un gaad. Despues lo mester a sut' i sak' pa semper for di Krsou.
E ta esun ku a risib e kastigu mas fuerte. P'esei kisas ta intersante mira kiko mas por sa di
dje. Na siglo diesocho kongolesnan tabata bisti bonchi ku ainda ta eksist. E bonchi aki ta
eksist den vrios parti di Afrika. Na Kongo, pa varios siglo tabata bisti e asina yam mpu,
ngunda f ngunda pa indik posishonnan di outoridat (Volavka 1981). Entre e bakamba i
badondo e tabata yama kibidu f budu (Volavka 1981:45). Diferente kategoria di bonchi
tabata konstru na un forma diferente pa indik herarkia di poder di un hefe di un teritorio.
Pero banda di esaki tabatin tambe e asina yam ngola, un bonchi ku rei tabata bisti. Esaki
tabata eksist kaba ora e Mani Kongo, rei di Kongo a risib e hulandesnan na 1642, segun
deskripshonnan di e tempu ei i segun dibuho di Olfert Dapper (Volavka 1981:50).

4
NL-HaNA, Curaao, Bonaire en Aruba tot 1828, 1.05.12.01, inv.nr. 189 , no. 2
Mani Kongo ta risib e hulandesnan na San Salvador, 1642
Olfert Dapper

E koey- of paardestaart di e kaso di 1788 probablemente tabata e mpiya kongoles ku un

nganga ta uza (MacGaffey 2000:88). E nganga ta e saserdote f lider spiritual. Nicolaas
Claasje lo tabata e lider aki, mirando ku su kastigu tabata esun di mas fuerte i ku ta e tabata
bisti e bonchi i uza e rabu di kabai f baka. Un mpiya tabata speshalmente uz pa hasi
divinashon, pa haa kontesta riba loke ta pasa (MacGaffey 2000:88). E menshon di bellen
den e relato di fiskal, tambe ta interesante den e kuadro aki, ya ku nganga tabata uza
diferene bl, manera kunda, ndibu i ngongi (MacGaffey 2000:88). E niko otro informashon
ku tin di dje ta ku e tabata un sambo liber. Ke men un di su mayornan tabata afrikano i e otro
indjan.

E otro personanan akus i konden den e kaso aki no tin mash otro karakterstika ku por
indik muchu mas tokante e grupo i su prktikanan. Nos por deskrib e grupo si for di e
puntonan ku a sali te awor komo unu ku e siguiente karakterstikanan:
probablemente ku influensha kongoles (bonchi, rabu, bl, palabra canga)
e akusashon di a uza venenu ta pone nan parse e kulto kongoles-haitiano di siglo 18
yam makendal ku tabata praktik e uzo kongoles di prueba di venenu, dikisa nkasa,
pa desenmaskar f identifik esnan ku tabata uza poder spiritual na un manera
maligno
nan tabata toka muzik i balia den kas di balia, pa motibunan ritual/spititual (uzo di
dansgewaaden, menshon ku nan tabata bisa di por hasi magia; menshon di e rabu di
kabai f baka)
probablemente nan tabatin un lider spesfiko (uzo di simbolismo di outoridat, manera
bonchi i rabu; esun ku a haa kastigu mas fuerte)
e lider aki probablemente tabata hasi divinashon (e rabu menshon)
posiblemente un di e miembronan tabata hasi trabounan spiritual/seremonial di ndole
kongoles (canga, o sea maramentu komo prktika spiritual)
E prktika no tabata algu di un bia so (si nos bai tras di e relato di fiskal, tabatin mas di
un danshuys i a hasi e balianan aki mas di un bia)

Ademas di tabata un grupo religioso e grupo tabata ehers tambe un sistema di hustisia
kaminda tabata identifik malechornan. Ademas nan tabata un kulto di sanashon. Religion,
sal, hustisia i desaroyo dikomunidat tabata kana huntu semper den e kultonan afrikano aki di
e tempu ei. Mira p.e. Janzen (1992), MacGaffey (2000) i (John Thornton 1998). E sistema
afrikano-krioyo aki a topa ku e sistema hulandes-krioyo, u sistema supalterno 5 dilanti di unu
dominante. E sistema hudisial dominante den e kaso aki ta defin kiko ta mtodonan legtimo
di hustisia. Por ehmpel uzo di venenu no ta akseptabel pa identifik kriminal f trese
hustisia. Sutamentu, eksilio i destrukshon di propiedat si ta mtodonan akseptabel. Pero
esaki ta solamente si e poder dominante mes uza nan, manera por mira den kasonan ku a
trese korte e mesun tempu ei tokante destrukshon di propiedat [referensha....]. Pa evalu
influensha afrikano riba historia di Krsou ta importante konos historia i kultura di Afrika
durante e siglonan di nogoshi di katibu. Pa falta di e konosementu aki historia di afrikania na
Krsou ta sufri di mesun falta ku historiografia europeo, merikano i di latinoamrika a sufri pa
hopi tempu. Manera Paul Lovejoy a bisa: "Because the African background has been poorly

5
E palabra aki ta tum for di teoria di Antonio Gramsci i e ta indik prktikanan i gruponan ku ta sosialmente,
poltikamente i hopi bia tambe geogrfikamente paf di e struktura di poder hegemniko f dominante den un region f
estado. Tin diferente grado di relashon ku e struktura di poder dominante, pero un karakterstika bsiko ta ku e grupo
supalterno no tin akseso fsil, kontinuo i direkto na poder dominante i ta keda defin pa granparti pa e poder ei.
understood, perhaps, scholars have tended to concentrate on the European influences which shaped
the agenda of slave resistance" (Lovejoy 1997).
Soriano, Maria Cristina. Rumors of Change: Repercussions of Caribbean Turmoil and Social
Conflicts in Venezuela (1790-1810). ProQuest, UMI Dissertation Publishing, 2012.

Simbandumwe, Samuel S. Understanding the role of a modern prophet in Kimbanguist hymns.,

1992.

Vanhee, Hein. Central African Popular Christianity and the Making of Haitian Vodou Religion.
Central Africans and Cultural Transformations in the American Diaspora Central Africans and
Cultural Transformations in the American Diaspora; Ed. by Linda M. Heywood (2002): 243
264.