Międzynarodowe Stosunki Polityczne

Midzynarodowe
stosunki polityczne
cziomer.indb 2008-02-29 3:50:35

cziomer.indb 2 2008-02-29 3:50:35
Midzynarodowe
stosunki polityczne
pod redakcj naukow
ERHARDA CZIOMERA
Krakw 2008
cziomer.indb 3 2008-02-29 3:50:35

Rada Wydawnicza Krakowskiej Szkoy Wyszej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego:
Klemens Budzowski, Zbigniew Macig, Jacek M. Majchrowski
Recenzje:
prof. zw. dr hab. Bogdan Koszel
prof. zw. dr hab. Ryszard Ziba
Publikacja dotowana z bada dofinansowanych ze rodkw przeznaczonych na dziaalno

statutow Krakowskiej Szkoy Wyszej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
Projekt okadki:
Joanna Sroka
Redaktor prowadzcy:
Halina Baszak Jaro
Adiustacja:
Halina Baszak Jaro, Margerita Krasnowolska
Korekta:
Zesp
Copyright by Krakowska Szkoa Wysza im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,

Krakw 2008
ISBN: 978-83-89823-38-0
adna cz tej publikacji nie moe by powielana ani magazynowana

w sposb umoliwiajcy ponowne wykorzystanie, ani te rozpowszechniana
w jakiejkolwiek formie za pomoc rodkw elektronicznych, mechanicznych,
kopiujcych, nagrywajcych i innych, bez uprzedniej pisemnej zgody
waciciela praw autorskich.
Na zlecenie
Krakowskiej Szkoy Wyszej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
www.ksw.edu.pl
Wydawca:
Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o. o. Oficyna Wydawnicza AFM, Krakw 2008
Sprzeda prowadzi Ksigarnia Krakowskiego Towarzystwa Edukacyjnego sp. z o.o.

Kampus Krakowskiej Szkoy Wyszej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
ul. Gustawa Herlinga-Grudziskiego 1
30-705 Krakw, tel./fax: (012) 252 45 93
e-mail: ksiegarnia@kte.pl
Projekt typograficzny, amanie:

Joanna Sroka
Druk i oprawa:
Cenzus
cziomer.indb 4 2008-02-29 3:50:35

Spis treci
Wstp . ...................................................................................................................................... 11
Wykaz czciej uywanych skrtw..............................................................................13
Cz I
Przedmiot i zakres midzynarodowych stosunkw politycznych....... 19
Rozdzia 1
Beata Molo
Podstawowe pojcia i kategorie midzynarodowych stosunkw
politycznych........................................................................................................................ 21
1.1. Stosunki midzynarodowe a midzynarodowe stosunki polityczne
relacje midzy pojciami............................................................................................. 21
1.1.2. Podstawowe kategorie midzynarodowych stosunkw
politycznych 27
1.3. Uwarunkowania utrudniajce postrzeganie midzynarodowych
stosunkw politycznych ................................................................................................. 35
Rozdzia 2
Beata Molo
Czynniki ksztatujce midzynarodowe stosunki polityczne.................... 39
2.1. Pojcie i klasyfikacja czynnikw .................................................................................. 39
2. 2. Czynniki warunkujce ................................................................................................... 40
2. 3. Czynniki realizujce........................................................................................................ 50
Rozdzia 3
Beata Molo
Midzynarodowe stosunki polityczne jakodyscyplina naukowa............. 55
3.1. Midzynarodowe stosunki polityczne jako dziedzina stosunkw
midzynarodowych.......................................................................................................... 55
3. 2. Metody i nurty badawcze............................................................................................... 60
3. 3. Gwne kierunki i orodki badawcze ......................................................................... 69
Rozdzia 4
Beata Molo
Uczestnicy midzynarodowych stosunkw politycznych............................ 75
4.1. Pojcie oraz klasyfikacja uczestnikw midzynarodowych stosunkw
politycznych....................................................................................................................... 75
4.2. Pastwo jako gwny uczestnik midzynarodowych stosunkw politycznych..........79
4.3. Pozapastwowi uczestnicy midzynarodowych stosunkw politycznych........... 86
cziomer.indb 5 2008-02-29 3:50:35

Spis treci
Rozdzia 5
Beata Molo
Systemy, zasady i formy midzynarodowej wsppracy politycznej........ 101
5.1. Pojcie systemu midzynarodowego........................................................................... 101
5.2. Zasady i normy midzynarodowych stosunkw politycznych............................... 107
5.3. Dyplomacja pojcie, rola i funkcje........................................................................... 114
5.4. Ewolucja wsppracy dwu- i wielostronnej................................................................ 120
Cz II
Geneza i ewolucja ukadu dwubiegunowego 19451990............................. 125
Rozdzia 6
Erhard Cziomer
Przesanki i istota ksztatowania si konfliktu WschdZachd......... 127
6.1. Pojcie, przyczyny i fazy przebiegu zimnej wojny.................................................... 127
6.2. Ewolucja ugrupowa polityczno-militarnych w konflikcie
WschdZachd do koca lat 60................................................................................. 134
6.3. Zimna wojna: strategia i taktyka USA oraz dziaania
podejmowane przez ZSRR ........................................................................................... 144
Rozdzia 7
Marcin Laso
Dekolonizacja i ruch pastw niezaangaowanych......................................... 149
7.1. Przyczyny rozpadu systemu kolonialnego po 1945 roku......................................... 149
7.2. Gwne etapy i problemy dekolonizacji..................................................................... 154
7.3. Ruch Pastw Niezaangaowanych............................................................................... 164
7.4. cieranie si interesw pastw zachodnich i bloku wschodniego
oraz krajw rozwijajcych si, a dziaania ONZ ...................................................... 167
Rozdzia 8
Erhard Cziomer
Polityka odprenia WschdZachd wlatach 70. i 80................................. 173
8.1. Pojcie i gwne fazy polityki odprenia................................................................... 173
8.2. Dialog odpreniowy oraz porozumienia rozbrojeniowe USAZSRR................. 175
8.3. Normalizacja stosunkw midzy RFN a krajami bloku wschodniego,
a proces odprenia w ramach KBWE ....................................................................... 179
8.3.1. Normalizacja stosunkw midzy RFN i krajami
bloku wschodniego...................................................................................... 179
8.3.2. Znaczenie procesu KBWE........................................................................... 187
8.3.3. Odprenie w stosunkach RFN z krajami bloku
wschodniego wlatach 19751989............................................................. 193
cziomer.indb 6 2008-02-29 3:50:35

Spis treci
Rozdzia 9
Marcin Laso
Przesanki i nastpstwa konfliktw postkolonialnych
i dysproporcji rozwoju PnocPoudnie............................................................ 203
9.1. P rzyczyny i nastpstwa wybranych konfliktw regionalnych
wokresie zimnej wojny ................................................................................................ 204
9.1.1. Wojna koreaska.......................................................................................... 204
9.1.2. Kryzys kubaski............................................................................................ 209
9.1.3. Wojny wietnamskie...................................................................................... 213
9.1.4. Ewolucja konfliktu na Bliskim Wschodzie.............................................. 218
9.1.5. Wojna w Afganistanie ................................................................................ 229
9.2. Dysproporcje rozwojowe i gwne elementy konfliktu PnocPoudnie.......... 233
Rozdzia 10
Erhard Cziomer
Przesanki konfliktu WschdZachd na przeomie lat 80. i 90. oraz
skutki jego przezwycienia....................................................................................... 239
10.1. W pyw drugiej fazy odprenia WschdZachd na ewolucj
oraz pogbienie si dyferencjacji bloku wschodniego......................................... 239
10.2. Upadek bloku wschodniego a pokojowe zjednoczenie Niemiec
19891991...................................................................................................................... 243
10.3. Nastpstwa przezwycienia konfliktu WschdZachd.................................... 253
Cz III
nowy wymiar midzynarodowego adu politycznego
na przeomie XX i XXI wieku...................................................................................... 259
Rozdzia 11
Marek Czajkowski
Nowy midzynarodowy ad polityczny doby globalizacji......................... 261
11.1. Midzynarodowy ad polityczny uwarunkowania
i cechy charakterystyczne........................................................................................... 261
11.2. Istota oraz elementy skadowe systemu midzynarodowego . ........................... 263
11.3. Globalizacja jeden z najwaniejszych elementw
systemu midzynarodowego...................................................................................... 269
11.4. Perspektywy ewolucji systemu midzynarodowego............................................. 280
Rozdzia 12
Marek Czajkowski
Nowa pozycja i rola midzynarodowa USA......................................................... 285
12.1. U SA jako jedyne mocarstwo o charakterze globalnym........................................ 285
12.2. Nowe zaoenia, interesy i cele strategiczno-polityczne USA............................. 295
12.3. Trudnoci USA z realizacj polityki wiatowej...................................................... 300
12.4. Irak i Afganistan gwne wyzwania amerykaskiej polityki zagranicznej.... 303
cziomer.indb 7 2008-02-29 3:50:36

Spis treci
Rozdzia 13
Marek Czajkowski
Polityczne aspekty transformacji NATO
iintegracji europejskiej................................................................................................. 309
13.1. Miejsce i rola NATO po zakoczeniu zimnej wojny............................................. 309
13.2. Proces integracji europejskiej strategia poszerzenia UE
wlatach 19912007..................................................................................................... 316
13.3. Midzynarodowa rola UE i NATO .......................................................................... 321
Rozdzia 14
Marcin Laso
Ewolucja Europy rodkowej i Poudniowo-Wschodniej................................ 329
14.1. F ormy i problemy wsppracy regionalnej neoregionalizm. .......................... 329
14.2. Poszukiwanie bezpieczestwa rola NATO.......................................................... 335
14.3. Postpy procesu transformacji oraz charakter czonkostwa wUE..................... 340
14.4. Przesanki i nastpstwa kryzysu jugosowiaskiego
oraz wsppracy regionalnej na Bakanach............................................................. 345
Rozdzia 15
Marek Czajkowski
Pozycja Rosji i Wsplnoty Niepodlegych Pastw .......................................... 355
15.1. Geneza i ewolucja WNP............................................................................................. 355
15.2. Gwne problemy obszaru WNP.............................................................................. 357
15.3. Uwarunkowania polityki zagranicznej i bezpieczestwa FR............................... 362
15.4. Zaoenia polityki zagranicznej i bezpieczestwa FR .......................................... 368
15.5. Gwne kierunki i perspektywy realizacji polityki zagranicznej
ibezpieczestwa Rosji w XXI w................................................................................ 372
Rozdzia 16
Marcin Laso
Ksztatowanie si nowego adu midzynarodowego
w XXI wieku......................................................................................................................... 375
16.1. Z rnicowanie uczestnikw pastwowych
w midzynarodowych stosunkach politycznych.................................................... 375
16.2. Regionalne tendencje integracyjne i dezitegracyjne ........................................... 377
16.3. Gwne zagroenia dla pokoju i bezpieczestwa midzynarodowego.............. 380
16.4. Kontrowersje wok reformy ONZ oraz interwencji zbrojnej jako metody
rozwizywania konfliktw midzynarodowych . ............................................... 390
16.5. Instytucjonalizacja bezpieczestwa i wsppracy w Europie
na przykadzie OBWE i Rady Europy.................................................................. 395
cziomer.indb 8 2008-02-29 3:50:36

Rozdzia 17
Erhard Cziomer
Pozycja Polski w midzynarodowych stosunkach politycznych............ 405
17.1. Uwarunkowania pozycji midzynarodowej Polski po 1989 roku....................... 405

17.2. Ramy instytucjonalno-prawne, zaoenia i gwne kierunki
polityki zagranicznej . ................................................................................................. 412
17.3. Wybrane problemy realizacji polityki zagranicznej ibezpieczestwa
RP na pocztku XXI w................................................................................................. 417
Literatura cytowana............................................................................................................... 439
rda internetowe................................................................................................................ 449
Noty o autorach...................................................................................................................... 456
cziomer.indb 9 2008-02-29 3:50:36

cziomer.indb 0 2008-02-29 3:50:36
Wstp
wiat wspczesny na pocztku XXI wieku wyrnia szereg zoonych tendencji

oraz niejednorodnych procesw rozwojowych. W ujciu genetycznym wi si
one zarwno z ewolucj systemu midzynarodowego po 1945 roku, jak te z prze-
mianami politycznymi, do jakich doszo na przeomie lat 80. i 90. oraz dynamik
nasilajcego si procesu globalizacji. Zmiany te stawiaj wiele nowych celw i zada
przed polityk i gospodark. Stanowi one zarazem ogromne wyzwanie dla dydak-
tyki akademickiej, ktrej obowizkiem jest rwnie wyjani studentom zoono
przemian i gwnych tendencji rozwoju politycznego wspczesnego wiata.
Wyzwaniu powyszemu pragnie sprosta rwnie nasz autorski podrcznik,
wktrym prezentujemy zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Szkolnictwa Wy-
szego nowe zaoenia programowe tradycyjnego przedmiotu na kierunku sto-
sunki midzynarodowe Midzynarodowe Stosunki Polityczne (MSP).
12
Podrcznik skada si z trzech czci i siedemnastu rozdziaw:
cz pierwsza przedstawia przedmiot i zakres midzynarodowych stosun-
kw politycznych (rozdziay 15),
cz druga genez i ewolucj systemu dwubiegunowego lat 19451990
(rozdziay 610),
cz trzecia ksztatowanie si nowego adu midzynarodowego w latach
90. i na pocztku XXI wieku (rozdziay 1117).
Zaproponowany w opracowaniu ukad chronologiczno-problemowy uzasad-
niaj nie tylko nowe zaoenia programowe MSP, lecz take konieczno genetycz-
nego, strukturalnego oraz funkcjonalnego podejcia zespou autorskiego do anali-
zy nowej rzeczywistoci midzynarodowej.
W pierwszej czci podrcznika przedstawiono kolejno: podstawowe pojcia
ikategorie MSP, czynniki ksztatujce midzynarodowe stosunki polityczne, MSP
jako dyscyplin naukow, uczestnikw oraz systemy, zasady i formy wsppracy
midzynarodowej. Wszystkie omwione tu kategorie i pojcia nawizuj do teore-
tycznych aspektw funkcjonowania MSP i s niezbdne do zrozumienia dalszych
czci podrcznika.
cziomer.indb 2008-02-29 3:50:36

12 Wstp
W drugiej czci skoncentrowano si na analizie genezy i ewolucji systemu

midzynarodowego po 1945 roku. Omwiono tu istot i ksztatowanie si kon-
fliktu WschdZachd do koca lat 60., dekolonizacj i ruch krajw niezaanga-
owanych, znaczenie odprenia WschdZachd w latach 70. i 80., przesanki
inastpstwa konfliktw postkolonialnych i dysproporcji rozwoju PnocPoudnie
oraz przezwycienia konfliktu WschdZachd.
W trzeciej czci wyeksponowano tak kluczowe tendencje rozwojowe MSP,
jak: pojcie nowego adu politycznego doby globalizacji, now rol i pozycj USA,
polityczne aspekty transformacji NATO i integracji europejskiej, ewolucj Europy
rodkowo-Wschodniej i Poudniowej, rol Rosji i WNP, ksztatowania nowego wy-
miaru MSP w XXI wieku oraz rol Polski na arenie midzynarodowej.
12
Przyjta konstrukcja podrcznika pozwolia autorom na pokazanie zasadni-
czych teoretycznych i praktycznych problemw MSP. Przekaz tekstowy uzupenia-
j schematy, wykresy, tabele, majce pomc lepiej zrozumie oraz uporzdkowa
pewne pojcia i treci. Bibliografia cytowana odnosi si zarwno do rde, jak i do
wybranych pozycji bogatej literatury przedmiotu. Ma ona da czytelnikowi moli-
wo wyboru lektury uzupeniajcej.
Podrcznik skierowany jest przede wszystkim do studentw na kierunku sto-
sunki midzynarodowe. Polecamy go take suchaczom politologii oraz pozosta-
ych kierunkw studiw humanistycznych i spoecznych zarwno szk publicz-
nych, jak i niepublicznych.
Trosk zespou autorskiego byo przede wszystkim przekazanie syntetycznej
i uporzdkowanej wiedzy na temat gwnych procesw i prawidowoci rozwoju
politycznego wspczesnego wiata, ktre nie s wolne od licznych dyskusji i kon-
trowersji. Kady z autorw prezentuje wasne oceny i ponosi za nie cakowit od-
powiedzialno. Liczymy na przychylne przyjcie podrcznika, proszc zarazem
o przekazywanie wszelkich sugestii i uwag do wydawnictwa Krakowskiej Szkoy
Wyszej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego w Krakowie. Mog one by nam nie-
zwykle przydatne przy ewentualnym wznowieniu lub kolejnym wydaniu ksiki.
Erhard Cziomer
cziomer.indb 2 2008-02-29 3:50:36

Wykaz czciej uywanych skrtw 13
Wykaz czciej uywanych skrtw

(na potrzeby dydaktyki autorzy przyjli zapis w jzyku polskim,
w nawiasie podajc nazw oryginaln)
ANZUS P
akt Bezpieczestwa Pacyfiku
(Australia, New Zealand, United States Security Treaty)
APEC Rada Wsppracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku
(AsiaPacific Economic Cooperation)
ASEAN Stowarzyszenie Narodw Azji Poudniowo-Wschodniej
(Association of South East Asian Nations)
BiH Bonia i Hercegowina
BIOst Federalny Instytut Naukowy Studiw Wschodnich
iMidzynarodowych (Bundesinstitut fr
ostwissenschaftliche und internationale Studien)
BP British Petroleum
B Bank wiatowy
CA Wsplnota Andyjska
(Comunidad Andina)
CARICOM Wsplnota Karaibska
(Caribbean Community and Common Market)
CBSS Rada Pastw Morza Batyckiego
(Council of the Baltic Sea States)
CEFTA Porozumienie rodkowoeuropejskie o Wolnym Handlu
(Central European Free Trade Agrement)
CEI Inicjatywa rodkowoeuropejska
(Central European Initiative)
CENTO Organizacja Paktu Centralnego
(Central Treaty Organization)
CER Strefa Wolnego Handlu AustraliaNowa Zelandia
(Closer Economic Relations AustraliaNew Zealand)
CERN Europejski Orodek Bada Jdrowych
(Conseil Europen pour la Recherche Nuclaire)
CFE Traktat o siach konwencjonalnych w Europie
(Treaty on Conventional Armed Forces in Europe)
cziomer.indb 3 2008-02-29 3:50:36

14 Wykaz czciej uywanych skrtw
CIA C
entralna Agencja Wywiadowcza USA
(Central Intelligence Agency)
COMESA Wsplny Rynek Afryki Wschodniej i Poudniowej
(Common Market of Eastern and Southern Africa)
ChRL Chiska Republika Ludowa
CSIS Orodek Studiw Strategicznych i Midzynarodowych
(Center for Strategic and International Studies)
CSRF Czechosowacka Republika Federacyjna
CSRS Czechosowacka Republika Socjalistyczna (nazwa do 1989 r.)
DGAP Niemieckie Towarzystwo Polityki Zagranicznej
(Deutsche Gesellschaft fr Auswrtige Politik)
DRW Demokratyczna Republika Wietnamu
EAPC Rada Partnerstwa Euroatlantyckiego
(EuroAtlantic Partnership Council)
ECOWAS Wsplnota Gospodarcza Pastw Afryki Zachodniej
(Economic Community of West African States)
EDA Europejska Agencja Obronna
(European Defence Agency)
EMU Europejska Unia Walutowa
(Economic and Monetary Union)
EWG Europejska Wsplnota Gospodarcza
FR Federacja Rosyjska
FYROM Bya Jugosowiaska Republika Macedonii
(Former Yugoslav Republic of Macedonia)
G8 Grupa 8 (Grupa Siedmiu Najbardziej Uprzemysowionych
Pastw wiata i Rosji: Wielka Brytania, Francja, Niemcy,
Wochy, Japonia, Stany Zjednoczone, Kanada)
GUAM GruzjaUkrainaAzerbejdanModawia
HDI Wskanik rozwoju spoecznego
(Human Development Index)
HDR Raport o rozwoju ludzkoci
(Human Development Report)
HSFK Heska Fundacja Bada Pokoju i Konfliktw
(Die Hessische Stiftung Friedens- und Konfliktforschung)
cziomer.indb 4 2008-02-29 3:50:36

IFOR S
iy Implementacyjne
(Implementation Force)
IPP Indywidualny Program Partnerstwa
Karta NZ Karta Narodw Zjednoczonych
KBWE Konferencja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie
KPCh Komunistyczna Partia Chin
KRLD Koreaska Republika Ludowo-Demokratyczna
KVAE Konferencja Budowy rodkw Zaufania i Bezpieczestwa
w Europie (niemiecki skrt konferencji rozbrojeniowej
wSztokholmie 19841986)
KTN Korporacje Transnarodowe
LPA Liga Pastw Arabskich
(League of Arab States, Arab League)
MAEA Midzynarodowa Agencja Energii Atomowej
(International Atomic Energy Agency, IAEA)
MAP Plan Dziaa na Rzecz Czonkostwa
(Membership Action Plan)
MCCA Wsplny Rynek Ameryki rodkowej
(Mercado Comn Centroamericano, Central American
Common Market)
Mercosur Wsplny Rynek Poudnia
(Mercado Comun del Sur)
MRL Mongolska Republika Ludowa
MTS Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci
(International Court of Justice, Cour Internationale de
Justice),
NACC Pnocnoatlantycka Rada Wsppracy
(North Atlantic Treaty Council)
NAFTA Pnocnoamerykaski Ukad Wolnego Handlu
(North American Free Trade Agreement)
NATO Organizacja Paktu Pnocnoatlantyckiego
(North Atlantic Treaty Organization)
NPT Traktat o Nieproliferacji Broni Jdrowej
(Non-Proliferation Treaty)
OBWE Organizacja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie
cziomer.indb 5 2008-02-29 3:50:36

16 Wykaz czciej uywanych skrtw
ODA O
ficjalna Pomoc Rozwojowa
(Official Development Assistance)
ODECA Organizacja Pastw Ameryki rodkowej
(Organization of Central American States, Organizacin de
los Estados Centroamericanos, OCAS/ODECA)
OECD Organizacja Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju
(Organization for Economic Co-operation and
Development)
OECS Organizacja Pastw Wschodnich Karaibw
(Organization of Eastern Caribbean States)
OJA Organizacja Jednoci Afrykaskiej
(Organization of African Unity, OAU)
ONZ Organizacja Narodw Zjednoczonych
(United Nations, Organisation des Nations Unies)
OPA Organizacja Pastw Amerykaskich
(Organization of American States)
OSW Orodek Studiw Wschodnich
OWP Organizacja Wyzwolenia Palestyny
PdP Partnerstwo dla Pokoju
PKB Produkt Krajowy Brutto
PPP Parytet siy nabywczej (purchasing-power parity)
PRL Polska Rzeczpospolita Ludowa
PSEPW Pakt Stabilnoci dla Europy Poudniowo-Wschodniej
RMA Rewolucja w Sprawach Wojskowoci
(Revolution in Military Affairs)
RPA Republika Poudniowej Afryki
RWPG Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej
SEATO Organizacja Paktu Azji Poudniowo-Wschodniej
(South East Asia Treaty Organization)
SFOR Siy Stabilizacyjne
(Special Force Operation Recon)
SIPRI Sztokholmski Midzynarodowy Instytut Bada nad Pokojem
(Stockholm International Peace Research Institute)
SOW Szanghajska Organizacja Wsppracy
cziomer.indb 6 2008-02-29 3:50:36

SPD S
ocjaldemokratyczna Partia Niemiec
(Sozialdemokratische Partei Deutschlands)
SWP Fundacja Nauka i Polityka
(Stiftung Wissenschaft und Politik)
UA Unia Afrykaska
(African Union, Union africaine)
UCK Wyzwolecza Armia Kosowa
(Ushtria lirimtare e Kosovs)
UE Unia Europejska
UMA Unia Arabskiego Maghrebu
(Union of the Arab Maghreb)
UNCTAD Konferencja NZ ds. Handlu i Rozwoju
(United Nations Conference on Trade and Development)
UNDP Program Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju
(United Nation Development Programme)
UNESCO Organizacja Narodw Zjednoczonych ds. Owiaty, Nauki iKultury
(United Nations Educational, Scientific and Cultural
Organization)
UNIKOM Misja Obserwacyjna Narodw Zjednoczonych w Iraku iKuwejcie
(United Nations IraqKuwait Observation Mission)
UNMIK Tymczasowa Administracja ONZ w Kosowie
(United Nations Mission in Kosowo)
UNMOVIC Komisja ONZ do Spraw Monitoringu, Weryfikacji i Inspekcji
(United Nations Monitoring, Verification and Inspection
Commission)
UNSCOM Specjalna Komisja ONZ w Iraku
(United Nations Special Commission on Iraq)
USA Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej
(United States of America)
UW Ukad Warszawski
UZ Ustawa Zasadnicza Konstytucja RFN (Grundgesetz)
WHO wiatowa Organizacja Zdrowia
(World Health Organization)
WPZiB UE Wsplna Polityka Zagraniczna i Bezpieczestwa
WNP Wsplnota Niepodlegych Pastw
ZBiR Zwizek Biaorusi i Rosji
ZSRR Zwizek Socjalistycznych Republik Radzieckich
cziomer.indb 7 2008-02-29 3:50:36

cziomer.indb 8 2008-02-29 3:50:36
Cz I
Przedmiot i zakres
midzynarodowych stosunkw
politycznych
12
cziomer.indb 9 2008-02-29 3:50:36

cziomer.indb 20 2008-02-29 3:50:36
Beata Molo
Rozdzia 1
Podstawowe pojcia i kategorie
midzynarodowych stosunkw
politycznych
M idzynarodowe stosunki polityczne s dziedzin stosunkw midzynaro-

dowych. W celu sprawnego przyswajania sobie wiedzy z tak szerokiego za-
kresu, konieczne jest poznanie nie tylko podstawowych poj, takich jak: stosunki
midzynarodowe oraz midzynarodowe stosunki polityczne czy podstawowych
kategorii, ale rwnie omwienie kwestii sprawiajcych trudnoci przy postrzega-
niu midzynarodowych stosunkw politycznych.
1.1. Stosunki midzynarodowe a midzynarodowe stosunki polityczne

relacje midzy pojciami
Geneza stosunkw midzynarodowych siga przeomu redniowiecza i czasw
nowoytnych. Za pocztek tworzenia si rozwinitego systemu stosunkw mi-
dzynarodowych w Europie uznaje si pokj westfalski (1648), koczcy wojn
trzydziestoletni. Od tego wydarzenia stosunki midzynarodowe zaczto rozu-
mie jako stosunki midzy narodami zorganizowanymi w pastwa.
Pod koniec XVIII wieku do upowszechnienia pojcia midzynarodowy przy-
czynili si prawicy zajmujcy si prawem narodw. Zaczli oni wprowadza poj-
cie prawa midzynarodowego, ktre miao regulowa stosunki narodw-pastw.
Angielski filozof i prawnik Jeremy Bentham w opublikowanym w 1789 roku Wpro-
wadzeniu do zasad moralnoci i prawodawstwa uzasadnia, e sprawy usytuowane
midzy monarchami i obywatelami rnych pastw naley nazywa midzynaro-
dowymi. W kolejnych latach pojcie stosunki midzynarodowe byo utrwalane
m.in. przez dyplomacj pastw i dokumenty midzynarodowe.
Stosunki midzynarodowe niejako naturalnie kojarzono zawsze z kontaktami
midzy pastwami. W zwizku z tym moemy stwierdzi, e ewolucja midzy-
cziomer.indb 2 2008-02-29 3:50:36

22 Przedmiot i zakres midzynarodowych stosunkw politycznych
narodowych stosunkw politycznych jest elementem ewolucji stosunkw mi-

dzynarodowych. Punkt zwrotny stanowio powstanie scentralizowanego pastwa
narodowego (za symboliczn dat tej zmiany przyjmuje si 1648 rok). Przyjmujc
za kryterium powstanie i zmian warunkw funkcjonowania scentralizowanego
pastwa narodowego, wyodrbnia si trzy etapy rozwoju stosunkw midzyna-
rodowych, a w konsekwencji i midzynarodowych stosunkw politycznych: etap
przedwestfalski, etap westfalski i etap pnowestfalski.
Jednym z poprzednikw etapu westfalskiego by system pastw staroytnej
Grecji (500 p.n.e. 100 p.n.e.), zwany Hellad. Obejmowaa ona liczne, niewielkie
pastwa-miasta powizane rozmaitego charakteru stosunkami. Hellada cilej
system pastw z sob wspdziaajcych opieraa si gwnie na wsplnocie jzy-
ka i religii. W relacjach midzy pastwami-miastami nie istniaa instytucja prawa
midzynarodowego ani organizacja midzynarodowa.
Wiele greckich pastw-miast zostao wcielonych do Cesarstwa Rzymskiego,
ktre uznawano za prekursora wikszych systemw politycznych. W wyniku
podbojw i okupacji Rzymianie stworzyli bowiem potne imperium, obejmu-
jce wikszo Europy oraz ogromn czci Bliskiego Wschodu i Afryki P-
nocnej.
Imperium byo take dominujcym modelem organizacji politycznej, ktra
uksztatowaa si w chrzecijaskiej Europie w cigu kilku stuleci po upadku cesar-
stwa rzymskiego. Spadkobiercami Rzymu w redniowiecznej Europie byy rwnie
imperia: na zachodzie Europy katolickie ze stolic w Rzymie, a na wschodzie
Europy i na Bliskim Wschodzie bizantyskie (prawosawne), ze stolic w Kon-
stantynopolu.
Dlaczego redniowieczny wiat chrzecijaski przypomina raczej imperium ni
system pastw? Ot pastwa wprawdzie istniay, ale nie byy suwerenne we wsp-
czesnym rozumieniu tego sowa. Wadza i rzdy opieray si na podstawach zarw-
no religijnych, jak i politycznych. Papie i cesarz byli gowami dwch rwnolegych
i powizanych wzajemnie hierarchii religijnej i politycznej. Krlowie i inni wadcy
podlegali wyszym wadzom oraz ich prawom, i co za tym idzie nie byli w peni nie-
zaleni. Nie byo take jasno okrelonych terytoriw posiadajcych granice.
Westfalski system stosunkw midzynarodowych wyrnia powstanie, istnienie
i funkcjonowanie scentralizowanego pastwa narodowego. Stosunki midzynaro-
dowe na tym etapie zaczto rozumie jako stosunki midzy narodami zorganizo-
wanymi w pastwa powsta system pastwowocentryczny. Naley zauway, e
pastwo postrzegane jako jedno terytorium oraz wadzy istniao i rozwijao si
w Europie. Natomiast wszystko, co znajdowao si poza kontynentem europejskim,
nie byo postrzegane w kategoriach wczesnego rozumienia pastwowoci.
Traktaty pokoju westfalskiego stworzyy podstawy prawne wspczesnej pa-
stwowoci i w konsekwencji fundamentalne zasady wspczesnych stosunkw mi-
dzynarodowych. Ich centralnym elementem byo uznanie prawa kadego wadcy
do rzdzenia wasnym terytorium bez zewntrznej ingerencji. Prawo to stworzyo
podstawy zasady suwerennoci pastw i ich formalnej niezalenoci. Traktaty po-
cziomer.indb 22 2008-02-29 3:50:36

Beata Molo Podstawowe pojcia i kategorie midzynarodowych stosunkw politycznych 23
koju westfalskiego uksztatoway grup pastw, ktre dominoway w wiecie do

pocztkw XIX wieku; byy to: Austria, Rosja, Prusy, Anglia, Francja i Republika
Zjednoczonych Prowincji Niderlandw.
Jak zauway Marek Pietra, proces transformacji westfalskiego systemu sto-
sunkw midzynarodowych obejmowa ewolucj jego podmiotowej struktury oraz
mechanizmw funkcjonowania rodowiska midzynarodowego. Rozwj stosunkw
midzynarodowych wiza si z intensyfikacj kontaktw gospodarczych, handlo-
wych i politycznych, wykorzystujcych nowe formy wsppracy, nowe instytucje
iregulacje. Wyran tendencj ewolucji westfalskiego systemu stosunkw midzy-
narodowych stao si odchodzenie od dominacji stosunkw dwustronnych na rzecz
wielostronnych. Obok pastw w rodowisku midzynarodowym pojawiy si organi-
zacje midzynarodowe. Zaczto rwnie tworzy prawo midzynarodowe.
Etap pnowestfalski stosunkw midzynarodowych warunkowany jest zmiana-
mi rodowiska midzynarodowego, jakie nios z sob procesy globalizacji, ktre mo-
dyfikuj struktur i funkcjonowanie rodowiska midzynarodowego, tworzc nowe
warunki dziaania pastw (szerzej rozdz.11). Pnowestfalski system stosunkw
midzynarodowych charakteryzuje rwnie pogbianie wspzalenoci midzy-
narodowych. Zwikszona przenikalno granic pastw, wzajemne przenikanie si
iwarunkowanie wntrza pastwa oraz rodowiska midzynarodowego przyczyniaj
si do ewolucji zagroe bezpieczestwa narodowego i midzynarodowego. Ekspo-
nowane s zwaszcza zagroenia pozamilitarne, ktre staj si coraz trudniejsze do
identyfikacji i zlokalizowania. Pnowestfalski system midzynarodowy nie jest pa-
stwowocentryczny, istotn rol odgrywaj w nim podmioty transnarodowe.
Wrd wielu definicji stosunkw midzynarodowych mona wyodrbni trzy
grupy:
1) definicje podmiotowe, w ktrych stosunki te okrela si przez wyliczanie ich
uczestnikw, podkrelajc, e ich dziaania przekraczaj granice pastwo-
we. Jako uczestnikw wymienia si pastwa, narody, organizacje midzy-
pastwowe oraz uczestnikw transnarodowych,
2) definicje podmiotowo-przedmiotowe, w ktrych zakada si, e stosunki
midzynarodowe to stosunki spoeczne wykraczajce poza obszar pastwa,
przy czym nie okrela si bliej podmiotw oraz przedmiotu relacji,
3) definicje przedmiotowe, w ktrych stosunki midzynarodowe s okrelane
jako proces oddziaywa przekraczajcych granice pastw, niezalenie od
tego kto je podejmuje. Kady podmiot polityki mogcy dziaa za granic
staje si ich uczestnikiem [T. o-Nowak 1997, 11:12].
Przyjmuje si za Ziemowitem J. Pietrasiem, e stosunki midzynarodowe to
transgraniczne interakcje podmiotw polityki w rodowisku poliarchicznym.
Powysza definicja ma trzy elementy:
1) przedmiotem stosunkw s dziaania wykraczajce poza granice jednego
pastwa,
2) podmiotami mog by zarwno suwerenne pastwa, jak i uczestnicy niesu-
werenni,
cziomer.indb 23 2008-02-29 3:50:36

3) rodowisko polityczne, w ktrych dochodzi do interakcji jest zdecentrali-

zowane, w przeciwiestwie do rodowiska politycznego wystpujcego we-
wntrz poszczeglnych pastw [Z. J. Pietra 1986, 12].
W stosunkach midzynarodowych funkcjonuj aktorzy pastwowi i niepa-
stwowi, s tu fakty, zdarzenia, zjawiska i procesy, dokonujce si w realnym wie-
cie polityki, gospodarki, kultury i finansw. Stosunki midzynarodowe traktuje si
jako sum wszelkich rodzajw aktywnoci podmiotowych uczestnikw tych sto-
sunkw, wykraczajcej poza granice pastw. Kade takie dziaanie wywouje reak-
cje w innych pastwach i w ich rodowisku zewntrznym.
Obok pojcia stosunki midzynarodowe funkcjonuj polityka midzynaro-
dowa i polityka wiatowa. Pierwszy termin obejmuje jedynie relacje midzypa-
stwowe. Realici utosamiaj polityk midzynarodow ze stosunkami midzy-
narodowymi, bdcymi z definicji relacjami midzy narodami, rozumianymi jako
dowolnie terytorialnie zorganizowane zbiorowoci polityczne. Stosunki midzy-
narodowe to stosunki midzy jednostkami politycznymi.
Termin polityka wiatowa pojawi si na przeomie lat 60. i 70. XX wieku, gw-
nie za spraw dwch amerykaskich politologw: Roberta Keohane i Josepha Nyea.
Argumentowali oni, e wiat pastwowocentryczny z kluczow rol stosunkw
ocharakterze midzyrzdowym przesta ju wyznacza analityczne ramy umoli-
wiajce zrozumienie wspczesnej rzeczywistoci. Wprowadzenie tego pojcia nale-
y traktowa jako rozszerzenie pola badawczego i wyjcie poza ramy stosunkw mi-
dzypastwowych zarwno poprzez wzrost znaczenia uczestnikw niepastwowych,
jak i pojawienia si problemw globalnych [W. Szymborski 2006, 30].
Przedmiotem polityki midzynarodowej s wycznie relacje midzy pa-
stwami, natomiast polityki wiatowej relacje midzy wszystkimi uczestnikami
stosunkw midzynarodowych pastwowymi i niepastwowymi.
Schemat 1.1. Relacje midzy stosunkami midzynarodowymi i polityk

midzynarodow
SM
PM
PM=SM
Nurt liberalny (holistyczny) Nurt realistyczny
Legenda:
PM polityka midzynarodowa
SM stosunki midzynarodowe
rdo: R. Zenderowski, Stosunki midzynarodowe. Vademecum, Wrocaw 2006, s. 23.
cziomer.indb 24 2008-02-29 3:50:37

Stosunki midzynarodowe nie s monolitem, biorc pod uwag kryterium

funkcjonalne dziel si na:
midzynarodowe stosunki polityczne (MSP),
midzynarodowe stosunki gospodarcze (MSG),
midzynarodowe stosunki wojskowe/militarne (MSW),
midzynarodowe stosunki midzyspoeczne (MSM).
Midzynarodowe stosunki gospodarcze obejmuj przepyw produktw, usug,
technologii i rodkw finansowych midzy rnymi krajami lub grupami krajw.
MSG przybieraj gwnie form wsppracy, ale sprowadzaj si rwnie do walki
(m.in. wojna gospodarcza, embargo, wysokie ca).
Midzynarodowe stosunki wojskowe (militarne) obejmuj przede wszystkim
wszelkie formy wsppracy wojskowej midzy pastwami. Ich gwnym celem
jest zapewnienie bezpieczestwa uczestnikom tych stosunkw (tworzenie sojuszy
militarnych). MSW mog przyj rwnie form walki zbrojnej (konflikt zbrojny,
wojna).
Midzynarodowe stosunki midzyspoeczne mona rozumie jako ponadgra-
niczne przemieszczanie si osb oraz bezporednie i porednie oddziaywania,
ktrych przedmiotem s szeroko rozumiana kultura, informacja i inne dziedziny
ycia spoecznego.
Midzynarodowe stosunki polityczne to dziedzina stosunkw midzynaro-
dowych, ktrej elementy s zwizane z polityk. Polityka bya traktowana jako
wzgldnie wyodrbniona i autonomiczna sfera ycia spoecznego, sfera stosunkw
i dziaa przybierajcych posta konfliktw, kompromisw i wsppracy pomidzy
duymi grupami spoecznymi, narodami, organizacjami politycznymi, orodkami
decyzji politycznych i jednostkami. Podmioty te d do realizacji swoich podsta-
wowych potrzeb i interesw, przez sprawowanie wadzy politycznej lub wywiera-
nie wpywu na wadz [E. Zieliski 2006, 208].
W nauce to wieloznaczne pojcie jest odmiennie definiowane. Przykadowo pod
pojciem polityki rozumie si: 1) dziaalno instytucji pastwowych, 2) wzajemny
stosunek wadzy, wpywu i konfliktw istniejcych w rnych paszczyznach y-
cia spoecznego, 3) proces podejmowania decyzji w ramach procesu sprawowania
wadzy i gry o wadz, w ktrym bior udzia rnorakie podmioty. Powysze uj-
cia pozwalaj stwierdzi, e istot polityki jest wadza, przede wszystkim wadza
pastwowa.
Moemy przyj za Markiem Pietrasiem, e midzynarodowe stosunki poli-
tyczne to transgraniczne stosunki polityczne. Oznacza to, e s one wynikiem sto-
sunkw midzy podmiotami polityki, gwnie pastwami z waciwym im proce-
sem sprawowania wadzy wykonywanym take w rodowisku midzynarodowym.
Transgraniczno oznacza, e s one realizowane w poliarchicznym i zdecentrali-
zowanym rodowisku midzynarodowym [M. Pietra 2006, 24].
Midzynarodowe stosunki polityczne to przede wszystkim stosunki midzy-
pastwowe; w ramach stosunkw midzynarodowych wci s najwaniejsze. Ich
specyfika polega na powizaniu przede wszystkim z dziaaniami pastwa.
cziomer.indb 25 2008-02-29 3:50:37

Pierwotno i nadrzdno midzynarodowych stosunkw politycznych wyni-

ka z pierwotnoci i nadrzdnoci pastwa jako uczestnika stosunkw midzyna-
rodowych. Sednem nadrzdnoci polityki w stosunkach midzynarodowych jest
suwerenno pastw (zobacz rozdz. 4). Jak zauwaa Roman Kuniar prby nie-
zgodnego z wol pastw ograniczania ich suwerennoci s sprzeczne z prawem
midzynarodowym i wywouj uzasadnion reakcj obronn. Jedynie pastwa re-
alizuj polityk zagraniczn, a ze wzgldu na atrybuty i skumulowany potencja
kanaami realizowanej przez rzdy polityki zagranicznej okrelaj dynamik, tre
i formy stosunkw midzynarodowych. Nadrzdno midzynarodowych stosun-
kw politycznych utosamiana z dziaaniami pastw wynika take z ich szczegl-
nego miejsca w zapewnianiu takich wartoci spoecznie podanych jak bezpie-
czestwo i rozwj [E. Haliak, R. Kuniar red., 2006, 119:122].
Pastwa istniay wczeniej ni stosunki midzynarodowe i cigle s promoto-
rami ewolucji oraz regulatorami funkcjonowania tych stosunkw. Oddziaywania
midzy-pastwowe stanowi podstawow o dynamiki stosunkw midzynaro-
dowych. Status pastw jako jedynych suwerennych podmiotw stosunkw mi-
dzynarodowych stwarza uprzywilejo-wan pozycj ich stosunkom i wzajemnym
oddziaywaniom na tle oddziaywa pozostaych podmiotw tych stosunkw.
Midzynarodowe stosunki polityczne decyduj o istocie pozostaych dziedzin
stosunkw midzynarodowych, stwarzaj gwarancje bezpieczestwa uczestni-
kw stosunkw midzynarodowych oraz ramy organizacyjno-prawne rozwoju
wszystkich pozostaych rodzajw stosunkw midzynarodowych. Jest to natural-
n konsekwencj wiodcej roli stosunkw politycznych wrd innych paszczyzn
stosunkw. Jest to take rezultat dugich tradycji stosunkw politycznych oraz
uksztatowania si wielu ich form protokolarnych, dyplomatycznych, prawnych,
organizacyjnych i in. [J. Kukuka 1984, s. 49-50; 2000 218:219].
W sytuacjach konfliktw zbrojnych, kryzysw i napi midzynarodowych pry-
mat polityki jest oczywisty. Tak jest najczciej w stosunkach midzy pastwami,
ktre dzieli konflikt interesw. Natomiast w czasie trwaego pokoju, w stosunkach
dobrossiedzkich do gosu dochodz interesy gospodarcze, handlowe i finanso-
we, ktre wywieraj silniejszy wpyw na polityk. Nowe problemy, ktre pojawiaj
si w procesach rozwoju spoecznego (m.in. narkotyki, migracje, masowe komu-
nikowanie) mog by rozwizywane dziki kooperacji pastw i ich instytucji. To
pastwa, dziki demokratycznoci procedur, wedug ktrych funkcjonuj, mog
proponowa spoecznie akceptowalne rozwizania.
Zwizki midzy pastwem i jego rodowiskiem midzynarodowym s na og
bardzo konkretne: pastwo dziaa na swoje rodowisko z zamiarem dokonania
jego zmiany,a rodowisko midzynarodowe reaguje na te dziaania. W literaturze
powysze procesy s opisywane za pomoc poj wadza i wpyw.
Wadza publiczna jest nieodzownym atrybutem pastwa. Wystpuje ona
w specyficznej organizacji, ktr cechuje wedug Franciszka Ryszki zdolno do
narzucaniai egzekwowania decyzji, czyli wpywania na ludzi, by zachowywali si
w sposb oczekiwany i podany. Najwaniejsz kwesti dla wadzy jest pod-
cziomer.indb 26 2008-02-29 3:50:37

porzdkowanie sobie jednosteki wszelkich ich grup na danym terytorium. Pod-

porzdkowanie to osiga si w razie potrzeby w drodze zastosowania przymusu.
Wadza publiczna wystpuje w postaci zorganizowanej i rozbudowanej struktural-
nie. Przymus pastwa przejawia si w stanowieniu i stosowaniu zespou rodkw
oddziaywania organw pastwowych, majcych na celu zapewnienie realizacji
prawa, wic takich rodkw jak pozbawienie wolnoci, pozbawienie pewnych praw
np. wykonywania zawodu [E. Zieliski 2006, 16,17, 22].
Kategoria wadza winna by stosowana wycznie do stosunkw wewntrz-
pastwowych, ktre s scentralizowane, a opr moe zosta przeamany przez
pastwo nawet za pomoc siy militarnej. W rodowisku midzynarodowym pa-
stwa s suwerennie rwne i takiej moliwoci instytucjonalizacji wadzy nie ma.
W zdecentralizowanych stosunkach midzynarodowych wystpowa moe
jedynie wpyw. Oznacza on zesp dziaa jednego pastwa majcych na celu
zmian zachowa innego pastwa zgodnie z oczekiwaniami podmiotu wywieraj-
cego wpyw [M. Pietra 2006, s. 20; T. o-Nowak 1997, 62].
1.1.2. P
odstawowe kategorie
midzynarodowych stosunkw politycznych
Midzynarodowe stosunki polityczne s najbardziej zwizane z podstawowymi
celami i funkcjami polityki zagranicznej, ktre w ostatecznym rachunku decyduj
ofunkcjonowaniu i ewolucji caoksztatu stosunkw midzynarodowych. Polityka
zagraniczna pastw ma najwikszy wpyw na ksztatowanie midzynarodowych
stosunkw politycznych. Decyduje zwaszcza o ich zakresie, intensywnoci i dyna-
mice, relacjach z innymi rodzajami stosunkw [J. Kukuka 1984, 49:50].
Funkcjonuje wiele definicji zjawiska, jakim jest polityka zagraniczna. Polityka za-
graniczna obejmuje proces formuowania i urzeczywistniania interesw wstosunku
do innych uczestnikw relacji midzynarodowych. Oznacza ona dziaanie danego
podmiotu w stosunku do jego zagranicy, zakadajce osiganie pewnych celw przy
uyciu odpowiednich rodkw i metod. Polityka zagraniczna jest prowadzona przez
pastwa za porednictwem upowanionych do tego organw i osb w stosunku do
innych pastw, z innymi pastwami lub wreszcie przeciwko innym pastwom.
O treci polityki zagranicznej, jej celach i instrumentach, a w rezultacie o tym,
wjaki sposb pastwo wsptworzy stosunki midzynarodowe, decyduje wiele
czynnikw zwanych uwarunkowaniami. Termin ten jest szeroki i obejmuje za-
rwno czynniki warunkujce, jak te oddziaujce bardziej bezporednio, czyli
czynniki sprawcze (okrelajce). Mieszcz si w nim zarwno te zmienne rodo-
wiskowe, ktre stanowi przesanki czyli okolicznoci sprzyjajce realizacji okre-
lonych zamiarw, jak rwnie determinanty czy wyznaczniki podejmowanych
dziaa i oddziaywa [R. Ziba 2004, s. 10].
Uwarunkowania dzieli si na wewntrzne i zewntrzne, obiektywne i subiek-
tywne:
cziomer.indb 27 2008-02-29 3:50:37

obiektywne czyli zmienne niezalene od wartociowania dokonywanego przez

decydentw i dziaajce obiektywnie, zupenie niezalenie od stanu ich dziaal-
noci;
subiektywne zmienne zalene od systemu wyznacznikw obiektywnych, ale
odzwierciedlajcych stan percepcji orodka podejmowania decyzji politycz-
nych;
wewntrzne odzwierciedlaj system wewntrz-pastwowych interesw spo-
ecznych w stosunku do midzynarodowego rodowiska pastwa, a szczeglnie
jego racje stanu;
zewntrzne odzwierciedlajce wpyw midzynarodowego rodowiska pastwa
na jego polityk [zob. R. Ziba 2004, 9:28].
Schemat 1.2. Uwarunkowania polityki zagranicznej pastwa
Wewntrzne Zewntrzne
Obiektywne Obiektywne
1. rodowisko geograficzne pastwa 1. E
wolucja najbliszego
2. Potencja ludnociowy danemu pastwu rodowiska
3. P
otencja gospodarczy midzynarodowego
inaukowo-techniczny 2. Pozycja pastwa w systemie
4. System spoeczno-polityczny stosunkw i rl midzynarodowych
3. S
truktura i zasig umownych
powiza midzynarodowych
pastwa oraz obowizujce
prawo midzynarodowe
Subiektywne
Subiektywne
1. M
idzynarodowa percepcja danego
1. P
ercepcja rodowiska
pastwa i narodu oraz oczekiwania
midzynarodowego przez wasne
i wymagania stawiane danemu
spoeczestwo i pastwo oraz
pastwu przez inne pastwa
postawy spoeczne wobec
2. Koncepcje polityki zagranicznej
innych pastw i narodw
innych pastw
2. Koncepcje polityki zagranicznej
3. J ako oraz aktywno suby
3. J ako oraz aktywno
zagranicznej idyplomacji
wasnej suby i dyplomacji
innych pastw
rdo: Wstp do teorii polityki zagranicznej pastwa, red. R. Ziba, Toru 2004, s. 13.
Interesy pastwa s podstaw jego polityki zagranicznej. W klasyfikacji inte-

resw narodowych zasadniczym jest podzia na interesy ywotne (podstawowe)
i drugorzdne. Pierwsze z nich obejmuj zachowanie suwerennoci, integralno-
ci terytorialnej, prawo do wytyczania kierunkw rozwoju. Interesy drugorzdne
nie powoduj uczucia przymusu walki o ich realizacj; nie wykluczaj jej, ale te
dopuszczaj moliwo przetargw i kompromisw np. interesy gospodarcze,
problemy ochrony wasnych obywateli za granic, czsto take kwestie prestiowe
[J. Stefanowicz 1996, s. 56].
cziomer.indb 28 2008-02-29 3:50:37

Cele polityki zagranicznej klasyfikuje si na podstawie nastpujcych

kryteriw:
1) kryterium horyzontu czasowego cele dugo-, rednio- i krtkofalowe,
2) kryterium znaczenia cele podstawowe (ywotne), gwne (wane w danym
czasie) oraz drugorzdne,
3) kryterium treci cele egzystencjalne (bezpieczestwo, przetrwanie), koeg-
zystencjalne (zaspokajajce potrzeby pastwa w zakresie jego roli, przyna-
lenoci i wsppracy midzynarodowej) oraz funkcjonalne (odnoszce si
do rnych form regulacji, informacji, procedur decyzyjnych), ktre su
skutecznoci osigania pierwszych dwch typw celw.
Przez instrumenty polityki zagranicznej naley rozumie rodki, metody i spo-
soby postpowania stosowane przez pastwa do osignicia zaoonych celw [na
temat rodkw i metod polityki zagranicznej por. J. Zajc 2004, 79:97]. Wyodrbnia
si instrumenty polityczne, ekonomiczne, wojskowe i psycho-spoeczne.
Instrumentami politycznymi s kontakty pomidzy oficjalnymi przedstawi-
cielami pastw (gowami pastwa, szefami rzdw, ministrami) oraz caa sfera
stosunkw dyplomatycznych. Dziki kontaktom politycznym i dyplomatycznym
dochodzi do wymiany opinii, konsultacji, uzgadniania i koordynacji stanowisk,
ujawniania rnic, wywierania presji i osigania kompromisu. Pastwa posuguj
si dyplomacj w rny sposb, zazwyczaj stosuj: metod pozytywn (wykazuj
dobr wol, obiecuj korzyci, zachcaj dane pastwo do nawizania bliszych
kontaktw), metod negatywn (uywajc m.in. perswazji, groby czy podstpu)
oraz metod neutraln (konsultacje, wymiana informacji).
Instrumenty gospodarcze obejmuj szeroko rozumiane zasoby gospodarcze
pastwa, tzn. produkty materialne (np. surowce, ywno), usugi (np. turystycz-
ne), kapita (np. inwestycje bezporednie, kredyty), wiedz naukowo-techniczn
(np. wynalazki, technologie) oraz jego stosunki gospodarcze (np. handel zagra-
niczny).
rodki i metody gospodarcze staj si instrumentem polityki zagranicznej, gdy
za ich pomoc pastwo chce osign polityczne cele. Zastosowanie rodkw go-
spodarczych i finansowych warunkuje metoda, jak pastwo je stosujce wybierze.
Przy zastosowaniu metody negatywnej wprowadzane s sankcje gospodarcze,
natomiast przy wyborze metody pozytywnej gwnym narzdziem jest pomoc
gospodarcza.
Instrumenty wojskowe, wobec zakazu uycia siy w stosunkach midzynaro-
dowych, uywane s dopiero wwczas, gdy zawiod inne rodki i metody. Instru-
menty wojskowe s stosowane znacznie czciej w sposb poredni (w formie
odstraszania, presji lub wycigu zbroje). Skrajnym przykadem zastosowania siy
wojskowej jako instrumentu polityki zagranicznej s rnego rodzaju interwencje
zbrojne.
Instrumenty psychospoeczne mog by wykorzystywane w sposb: pozytyw-
ny denie do tworzenia dobrego klimatu dla wsppracy midzynarodowej,
zwalczanie uprzedze i stereotypw lub negatywny wykorzystywanie do dyskry-
cziomer.indb 29 2008-02-29 3:50:37

minacji i propago-wania nienawici negatywnego obrazu innych pastw oraz ich

obywateli. Stosowanie rodkw psychospoecznych suy niekiedy dezinformacji,
dywersji lub przybiera posta czarnej propagandy, zmierzajcej do uzalenienia
lub podbicia innego pastwa.
W stosunkach midzynarodowych wystpuj zgodnoci i sprzecznoci inte-
resw. Zgodno, a zwaszcza podobiestwo podstawowych interesw wzmacnia
zdolno zainteresowanych do zabezpieczenia realizacji wszystkich typw interesw
podstawowych. Sprzecznoci interesw pojawiaj si w przypadku niemoliwoci
lub niechci zaspokojenia caoci lub czci z nich. Przybieraj one posta sporw,
rywalizacji, antagonizmw i konfliktw midzy uczestnikami stosunkw midzy-
narodowych. Zaspokajanie interesw podstawowych przyczynia si do utrwalania
istabilizacji systemw midzynarodowych, natomiast niepewno lub uniemoli-
wianie ich realizacji wpywa na nie destabilizujco [J. Kukuka 1978, 265:266].
Jedn z podstawowych kategorii midzynarodowych stosunkw politycznych
jest bezpieczestwo. Jest to pojcie wieloznaczne i uywane w rnych konteks-
tach. Najczciej mamy do czynienia z dwojakim pojmowaniem tego pojcia ne-
gatywnym (brak zagroe dla przetrwania) oraz pozytywnym (swoboda rozwoju).
W stosunkach midzynarodowych bezpieczestwo jest ujmowane jako bezpie-
czestwo pastw (narodowe) i bezpieczestwo midzynarodowe.
Bezpieczestwo narodowe oznacza stan lub warunki, w ktrych zapewniona
jest ochrona narodu i terytorium pastwa przed napaci zbrojn oraz zdolno do
jej odparcia. Tradycyjne koncepcje bezpieczestwa eksponoway przedsiwzicia
podejmowane jednostronnie w celu zmniejszenia za pomoc potencjau obronnego
wraliwoci na atak, zawajc jego rozumienie do sfery militarnej. Wspczenie
dominuj tendencje do poszerzania treci bezpieczestwa. Obok paszczyzny woj-
skowej i politycznej uwzgldniane s czynniki gospodarcze, naukowo-techniczne,
technologiczne, ekologiczne, demograficzne, kulturalne, spoeczne, humanitarne.
Bezpieczestwo midzynarodowe nie jest prost sum bezpieczestwa na-
rodowego wszystkich lub czci czonkw spoecznoci midzynarodowej. Ozna-
cza ukad stosunkw midzynarodowych zapewniajcy wsplne bezpieczestwo
pastw tworzcych system midzynarodowy. Jest to nie tylko wskie i statyczne
pojmowanie tego terminu. Obejmuje rwnie aspekt dynamiczny w postaci de
i dziaalnoci spoecznoci midzynarodowej podejmowanej w celu utrzymania
iutrwalania pokoju przez stanowienie norm prawa midzynarodowego, tworzenie
instytucji i organizacji midzynarodowych umoliwiajcych pokojowe regulowa-
nie sporw, eliminowanie zagroe [C. Mojsiewicz, red. 2004, 43:44].
Termin bezpieczestwo midzynarodowe wyraa szersz tre ni bezpiecze-
stwo narodowe, poniewa suy do okrelania nie tylko zewntrznych aspektw bez-
pieczestwa pojedynczych pastw, ale przede wszystkim do opisywania pewnoci
przetrwania i funkcjonowania systemu midzynarodowego [R. Ziba 1999, 36].
Spord wielu problemw stosunkw midzynarodowych kwestie bezpiecze-
stwa s najwaniejsze i najtrudniejsze do rozwizania. Pastwa maj moliwo
znalezienia oparcia dla swoich poczyna w prawie i organizacjach midzynaro-
cziomer.indb 30 2008-02-29 3:50:37

dowych. Niemniej jednak to oparcie jest sabe. W sytuacji braku scentralizowanej

wadzy, wzrost bezpieczestwa jednego pastwa wpywa na obnienie poziomu
bezpieczestwa drugiego pastwa. Pod wpywem niewaciwej percepcji zagroe
i potrzeby podwyszonego standardu bezpieczestwa (denia do absolutnego
bezpieczestwa) pastwa, przez rozwj potencjau zbrojnego, naruszanie wzgld-
nej rwnowagi czy agresywne zachowania wobec otoczenia, wywouj reakcje
uinnych pastw, polegajce na zwikszaniu si zbrojnych lub zawieraniu rwno-
wacych sojuszy. Nie sprzyja to poczuciu bezpieczestwa tych pastw, ani caej
spoecznoci midzynarodowej [E. Haliak, R. Kuniar, red. 2006, 147; K. Mingst
2006, 205:206 ]. Taka jest istota dylematu bezpieczestwa.
Koncepcja dylematu bezpieczestwa zostaa opracowana przez J. Herza na
pocztku lat 50. XX wieku. U jej podstaw lego zaoenie, e bezpieczestwo naro-
dowe, a raczej jego brak, jest wynikiem poliarchicznej i zdecentralizowanej struk-
tury rodowiska midzynarodowego, ktra ma charakter obiektywny, oznaczajcej
wystpowanie obok siebie wielu niezalenych organizmw pastwowych. rodo-
wisko to w procesie zapewniania bezpieczestwa wymusza na pastwach polega-
nie na wasnych siach. Dziaania pastw na rzecz podniesienia poczucia wasne-
go bezpieczestwa, mog prowadzi do wzrostu poczucia braku bezpieczestwa
uinnych pastw [M. Pietra 2006, 326].
Kategori bezpieczestwa klasyfikuje si wedug nastpujcych kryteriw:
1) przedmiotowego polityczne, militarne, ekonomiczne, spoeczne, kulturo-
we, ideologiczne, ekologiczne,
2) przestrzennego lokalne, subregionalne, regionalne, ponadregionalne, glo-
balne,
3) sposobu zorganizowania indywidualne (hegemonizm mocarstwowy, izola-
cjonizm, neutralno lub niezaangaowanie), system rwnowagi si (klasycz-
ny koncert mocarstw, system bipolarny, system rwnowagi strachu), system
blokowy (sojusze), system bezpieczestwa kooperacyjnego, system bezpie-
czestwa zbiorowego (uniwersalnego lub regionalnego).
Do podstawowych kategorii midzynarodowych stosunkw politycznych nale-
rwnie spory midzynarodowe.
Wspczesne prawo midzynarodowe nie daje wyczerpujcej definicji sporu
midzynarodowego, nie okrela rwnie kryteriw klasyfikacji sporw midzyna-
rodowych. Karta Narodw Zjednoczonych wprowadza podzia na spory i sytua-
cje, ktre stanowi zagroenie dla utrzymania midzynarodowego pokoju i bez-
pieczestwa, oraz spory i sytuacje, ktre nie stanowi takiego zagroenia.
Podstaw sporu jest sprzeczno interesw. Oznacza taki stan stosunkw mi-
dzy partnerami na arenie midzynarodowej, ktry dowodzi braku moliwoci po-
godzenia interesw obu stron. Jest to warunek niezbdny powstania sporu, acz-
kolwiek go nie implikuje. Dodatkowym czynnikiem stymulujcym powstawanie
sporu jest okrelony czyn pastwa, tzn. dziaanie lub zaniechanie, ktry nadaje
sprzecznoci interesw charakter polityczny, prawny lub ekonomiczny [W. Malen-
dowski 1996, 356].
cziomer.indb 3 2008-02-29 3:50:37

Spory polityczne dochodzi do nich w sytuacji, gdy brakuje regu prawnych, na

podstawie ktrych mona rozstrzygn dany spr midzynarodowy. Spory politycz-
ne dotycz zwykle ywotnych interesw pastwa i wystpuj wwczas, gdy pastwa
dc do osignicia okrelonych celw politycznych uzasadniaj swe stanowi-
sko, powoujc si na argumenty pozaprawne, np. gospodarcze, historyczne.
Spr prawny oznacza sytuacj, w ktrej strony opieraj swoj argumentacj
na istniejcych normach prawa midzynarodowego. Za spory nadajce si do roz-
strzygnicia w drodze postpowania arbitraowego lub sdowego uznaje si spory
dotyczce: 1) interpretacji traktatu; 2) jakiegokolwiek zagadnienia prawa midzy-
narodowego; 3) zaistnienia faktu, ktry gdyby zosta stwierdzony stanowi-
by naruszenie zobowizania midzynarodowego; 4) charakteru lub rozmiarw
odszkodowania nalenego z tytuu naruszenia zobowizania midzynarodowego
[R.Zenderowski 2006, 476:477]. Zgodnie z art. 36 ust. 3 Karty NZ, spory praw-
ne powinny by z reguy przekazywane przez strony sporu do ich rozstrzygnicia
przez Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci.
Ponadto wyodrbnia si spory wedug kryteriw takich jak:
przedmiot sporu, mamy tu spory odnoszce si do zaistnienia pewnego faktu,
dotyczce danego terytorium lub okrelonych osb,
kryterium kompetencyjne obejmuje spory, ktre istoty mog zosta rozstrzyg-
nite w drodze kontaktw i ustale o charakterze midzynarodowym (np. podzia
wd terytorialnych) oraz spory, ktrych rozwizanie ley wycznie w gestii we-
wntrznych organw pastwa (np. przestrzeganie podstawowych praw i wolno-
ci),
kryterium skutki sporw spory zwyke (niezagraajce utrzymaniu midzy-
narodowego pokoju i bezpieczestwa) oraz spory kwalifikowane (ktre s takim
zagroeniem lub ich trwanie moe stanowi zagroenie dla midzynarodowego
pokoju i bezpieczestwa),
kryterium przestrzenne spory midzynarodowe dzieli si na lokalne, regional-
ne oraz uniwersalne (globalne),
kryterium organizacji rodowiska midzynarodowego spory dzieli si na we-
wntrzblokowe (w ramach danego sojuszu polityczno-militarnego), peryferyjne
(toczone poza obszarem sojuszy) i midzyblokowe (stronami s wobec siebie
wrogie grupy pastw).
Spory midzynarodowe mog przyj najostrzejsz form: grob uycia siy

lub ju dokonanego starcia militarnego. Akcje konfliktowe, ktre przybray osta-
teczny ksztatw postaci uycia siy nazywane s konfliktami zbrojnymi. Konflikt
zbrojny zostaje zakoczony po pokonaniu jednej ze stron lub zawarciu porozumie-
nia na podstawie kompromisowej formuy. Rozejm lub zawieszenie broni nie ko-
cz definitywnie konfliktu, moe on bowiem ulec wznowieniu przy sprzyjajcych
dla jednej lub wikszej liczby stron warunkach.
Konflikt midzynarodowy na og poprzedza narastajca sprzeczno intere-
swi antagonizm. Czasami stopniowo, a niekiedy gwatownie okrelany jest jego
cziomer.indb 32 2008-02-29 3:50:37

przedmiot. Do konfliktu dochodzi wtedy, gdy podejmowane s dziaania politycz-

ne, ekonomiczne i militarne, w celu narzucenia drugiej stronie swoich racji. Ta
zkolei odrzuca je. W tej sytuacji istotne znaczenie ma zachowanie si stron sporu.
Wyrnia si konflikty werbalne (np. protest, sprzeciw, ostrzeenie, groba) i akcje
konfliktowe (np. zerwanie stosunkw dyplomatycznych, konfiskata, demonstracja
siy lub jej uycie) [W. Malendowski 1996, 357].
Pojcie konfliktu zbrojnego w prawie midzynarodowym publicznym jest szer-
sze od pojcia wojny. W jego zakres wchodz bowiem wszelkie przejawy walki
zbrojnej. Rwnie takie, w ktrej uczestnicz strony
nieuznane za podmioty prawa midzynarodowego
igdy dziaania wojenne nie zostay wypowiedziane. Rozejm (ang. armistice)
to jeden ze sposobw zakocze-
Natomiast wojna jest identyfikowana na gruncie po- nia dziaa wojennych lub wojny
wyszej nauki z momentem zerwania stosunkw po- na podstawie umowy midzyna-
rodowej zawartej w formie pisem-
kojowych i przejcia do stosunkw wojennych. Stan nej przez dowdztwo naczelne
wojny nie musi oznacza rozpoczcia walki zbrojnej, si zbrojnych wojujcych stron.
Zawiera postanowienia o charak-
czyli dziaa wojennych. Koniec dziaa wojennych terze wojskowym (obejmuje cae
siy zbrojne na wszystkich frontach
nie musi oznacza koca stanu wojny. Nie wiadczy walki) oraz reguluje sprawy tery-
o wojnie zerwanie pokojowych stosunkw izawieszenie torialne, polityczne i ekonomiczne.
Rozejm zuwagi na cakowity zakaz
funkcjonowania prawa midzynarodowego midzy prawa do wojny, wspczenie jest
pastwami [Z. Cesarz, E. Stadtmller 1996, 74]. traktowany jako trwae zakocze-
nie dziaa wojennych, koczcych
Pod pojciem wojny rozumie si gwatowny stan wojny. Tote nie jest wymaga-
konflikt masowy, w ktrym dwie strony (wtym ne pniejsze podpisanie traktatu
pokojowego.
przynajmniej jedna przy uyciu regularnych si rdo: Leksykon wspczesnych
midzynarodowych stosunkw po-
zbrojnych) s zorganizowane wedug jakiego sche- litycznych, red. Cz.Mojsiewicz,
matu/porzdku i prowadz planowe/celowe dziaa- Wrocaw 2004, s. 311.
nia zbrojne, kierowane przez centrum dowodzenia.

Wojna w sensie prawnym oznacza zerwanie midzy
pastwami stosunkw pokojowych i przejcie do stosunkw wojennych, ktre cha-
rakteryzuj si walk zbrojn i aktami wrogimi skierowanymi przeciwko drugiemu
pastwu. Pojcie konfliktu zbrojnego jest szersze od pojcia wojny. Obejmuje on
bowiem przejawy walki zbrojnej midzy pastwami nawet wwczas, kiedy wojna
nie zostanie wypowiedziana, jak rwnie takie konflikty zbrojne, w ktrych uczest-
nicz strony nieuznane za podmioty prawa midzynarodowego [W. Gralczyk,
S.Sawicki 2006, 417].
Pojciem szerszym ni wojna i konflikt zbrojny jest uycie siy. Obejmuje ono
bowiem nie tylko przypadki, w ktrych dochodzi do starcia si ze sob si zbroj-
nych dwch lub wicej przeciwnikw, ale take akcje zbrojne, ktre nie napotykaj
adnego oporu, jak to ma miejsce czsto przy interwencjach zbrojnych, demon-
stracjach o charakterze wojennym i in. [R. Bierzanek, J. Symonides 1995, 366].
Konflikty zbrojne klasyfikuje si wedug kryteriw:
1) sprawiedliwoci wojna sprawiedliwa i niesprawiedliwa;
2) podmiotu wojujcego konflikty midzypastwowe/midzynarodowe
ikonflikty niepastwowe;
cziomer.indb 33 2008-02-29 3:50:37

3) celu dziaania stron konfliktu wojna napastnicza (okrelon mianem wojny

zaborczej, kolonialnej czy imperialistycznej) i wojna obronna (obejmuje dziaa-
nia majce na celu odparcie przez pastwo zewntrznej agresji, wojny antyko-
lonialne i narodowowyzwolecze); 4) legalnoci wojny nielegalne, zabronio-
ne przez prawo midzynarodowe (obecnie s to wszystkie wojny) oraz legalne,
stanowice wyjtek od powyszej zasady, do tej grupy zalicza si:
a) dziaania zbrojne wynikajce z samoobrony indywidualnej lub zbiorowej,
b) dziaania zbrojne prowadzone na podstawie decyzji Rady Bezpie-
czestwa o zastosowaniu rodkw przymusu,
c) w ojny narodowowyzwolecze (co wynika z prawa narodw do samo-
stanowienia zawartego w art. 1 i 55 Karty NZ);
5) motywacji walczcych stron konflikty religijne, etniczne, ideologiczne;
6) rodzaju broni konflikty toczone z uyciem broni konwencjonalnej i uzbro-
jenia niekonwencjalnego bro abc;
7) teatru dziaa wojna ldowa, morska, powietrzna.
Z kategori bezpieczestwa wie si pojcie pokoju. Pokj jest wartoci, lecz

mona go jednoczenie zdefiniowa jako przeciwiestwo wojny, a przy tym sklasy-
fikowa jako zjawisko i proces wystpujcy w stosunkach midzynarodowych.
Pokj okrelany jest bardzo rnie. Moe by traktowany jako podana war-
to uniwersalna, najwysza, niezbdna do ycia ludzi. Jako stan stosunkw midzy
pastwami oznacza brak wojny (negatywna definicja). Odnosi si gwnie do sfery
stosunkw midzynarodowych. Pokj oznacza brak dziaa wojennych. O pokoju
mwi si wtedy, gdy nie wystpuje uycie przemocy i narzucanie si swojej woli.
Wystpuj dwa rodzaje definicji pokoju: wska negatywna i szeroka pozy-
tywna. Negatywna definicja oznacza brak wojny czy w ogle stosowania przemocy
zorganizowanej. Negatywne rozumienie pokoju nie pozwala na rozpoznanie zagro-
e pozamilitarnych dla przetrwania i swobodnego rozwoju wielu pastw. Defini-
cja pozytywna okrela pokj szerzej jako stan nie tylko braku wojny, lecz ponadto
swobd rozwojowych i wsppracy midzynarodowej. Pojcie pokj pozytywny
ma charakter kategorii uniwersalnej, obejmujcej spoeczestwo jako takie ca
ludzko. Zawiera w sobie treci odnoszce si do pokoju wewntrznego (w onie
danych spoeczestw), pokoju midzynarodowego (relacje midzy dwoma lub kil-
koma narodami) i pokoju wiatowego (globalnego) [J. Staczyk 1996, 53:54, 58].
Pokj jest procesem w stosunkach midzynarodowych. Oznacza nie tylko brak
wojny lub niestosowanie przemocy na paszczynie midzynarodowej, lecz rwnie
szerok wspprac midzynarodow sprzyjajc rozwojowi wartoci podanych
przez czonkw spoecznoci midzynarodowej. Obejmuje on ochron, zabezpiecze-
nie i utrwalenie naturalnych warunkw istnienia, przetrwania i rozwoju jednostek,
narodw, pastw i systemw midzynarodowych [W. Malendowski 1996, 282].
cziomer.indb 34 2008-02-29 3:50:37

1.3. U
warunkowania utrudniajce postrzeganie
Midzynarodowe stosunki polityczne generalnie s postrzegane jako kompleks
powizanych ze sob elementw, jakimi s pastwa i inne podmioty wchodzce
w rnego rodzaju zwizki i zalenoci z otaczajcym je rodowiskiem. Mona
wskaza nastpujce cechy odrniajce ten rodzaj stosunkw spoecznych od in-
nych dziedzin stosunkw spoecznych, ktre zachodz wewntrz poszczeglnych
pastw:
1) wikszy zasig podmiotowy (uczestnicy i role, jakie peni), przedmiotowy
(dziedziny oddziaywa wykraczajce poza granice jakiego pastwa, tj. mi-
dzynarodowe stosunki polityczne, gospodarcze, wojskowe i in.) i przestrzen-
ny (uwzgldniajc liczb uczestnikw wyodrbniamy stosunki dwustronne
i wielostronne; natomiast na podstawie zasigu oddziaywa wyrniamy
stosunki globalne i regionalne);
2) wiksza zoono uwarunkowa i mechanizmw realizacji celw, interesw
i wartoci poszczeglnych podmiotw [M. Suek 2004, 34].
Skomplikowany charakter rzeczywistoci midzynarodowej nie przesdza
o niepoznawalnoci midzynarodowych stosunkw politycznych. Trudnoci natu-
ry poznawczej wynikaj ze specyfiki tych stosunkw, ich odrbnoci od stosunkw
wewntrzpastwowych:
a) poliarchizm jest rozumiany jako rzdy wielu podmiotw. Dokonujc po-
rwnania wewntrzpastwowego systemu politycznego i systemu midzynarodo-
wego zauwaamy, e rnice midzy nimi maj charakter strukturalny, funkcjonal-
ny, podmiotowy i przedmiotowy.
Rnice strukturalne wynikaj z faktu istnienia scentralizowanych systemw
politycznych pastw i zdecentralizowanych systemw midzynarodowych, ktre
s poliarchiczne ze wzgldu na funkcjonowanie suwerennie rwnych elementw,
co wyklucza istnienie nadrzdnej wadzy ponadpastwowej. W systemie midzy-
narodowym nie istnieje formalne centrum decyzyjne (np. rzd wiatowy), brak
jest norm regulujcych odgrnie zachowania pastw i innych uczestnikw. To
pastwa s twrcami tych norm i wzorcw [T. o-Nowak 2006, 39:40].
Rnice funkcjonalne polegaj na tym, e decyzje wewntrzne s funkcj pod-
systemu sterujcego systemem hierarchicznym. Decyzje midzynarodowe nie
stanowi funkcji systemu sterujcego, poniewa taki system nie istnieje. S one
funkcj midzynarodowego orodka podejmowania decyzji politycznych powoy-
wanego na og doranie i skadajcego si z co najmniej dwch rwnoprawnych
elementw.
Rnice podmiotowe przejawiaj si w tym, e decyzje narodowe s produktem
jednego suwerennego orodka podejmowania decyzji politycznych, podczas gdy
decyzje midzynarodowe powstaj w procesie oddziaywa co najmniej dwch
suwerennie rwnych podmiotw. Midzynarodowe orodki decyzyjne mog by
stae, na przykad organizacje midzynarodowe lub dorane, takie jak misje spe-
cziomer.indb 35 2008-02-29 3:50:37

cjalne czy konferencje midzynarodowe. Tre podejmowanych decyzji jest z re-

guy wynikiem kompromisu, a wic nie maj arbitralnego charakteru, z wyjtkiem
orzecze organw sdowych [M. Pietra 2006, 20].
Rnice przedmiotowe dotycz odmiennych stosunkw spoecznych: w polity-
ce wewntrznej przedmiotem regulacji s stosunki midzy grupami spoecznymi
reprezentowanymi przez partie polityczne, natomiast w midzynarodowych sto-
sunkach politycznych przedmiotem regulacji s stosunki midzypastwowe,
b) pluralizm midzynarodowych stosunkw politycznych wynika z rnic
kulturowych, cywilizacyjnych i ideologicznych wystpujcych we wspczesnym
wiecie,
c) zoono midzynarodowych stosunkw politycznych wynika z faktu ist-
nienia wielu uczestnikw o bardzo zrnicowanym statusie, ogromnej iloci za-
chodzcych midzy nimi oddziaywa, a take funkcjonowania zrnicowanych
czynnikw ksztatujcych te stosunki.
W stosunkach midzynarodowych, a wic take w midzynarodowych stosun-
kach politycznych w konsekwencji zmian jakociowych rodowiska midzyna-
rodowego wystpuj elementy kontynuacji i zmiany. Stosunki midzynarodowe
podlegaj procesowi postpujcej zoonoci i komplikowania si. Konsekwencj
postpujcej zoonoci stosunkw midzynarodowych jest wzrastajca zoono
midzynarodowych stosunkw politycznych [M. Pietra 2006, 11:12]. Rzeczy-
wisto midzynarodowa szybciej si komplikuje ni dojrzewa. Przejawia si to
wbardzo szerokim zakresie zjawisk i procesw midzynarodowych, ich hetero-
genicznoci, roli zjawisk przypadkowych i wikszej roli czynnikw subiektywnych
[Z. J. Pietra 1986, 16],
d) ywioowo oznacza, e midzynarodowe stosunki polityczne s nietrwae,
nieformalne i gwatowne. Zmiany s tu norm, konflikty pojawiaj si w sposb
przypadkowy, sytuacje decyzyjne s mniej stabilne, a ich rozwj jest trudny do
przewidzenia i kontroli,
e) wspzaleno w najszerszym sensie oznacza wzajemn relacj interesw
podmiotw (narodw, pastw, organizacji czy instytucji midzynarodowych),
wramach ktrej wszelka zmiana pozycji jednego z nich dotyka pozycji innych.
Oznacza to, e zachowania kadego z nich zale w okrelonym stopniu od zacho-
wa pozostaych.
Pastwa s w rny sposb uzalenione wzajemnie przez czynniki geograficz-
ne (np. bliskie lub odlege pooenie, bogate lub ubogie zasoby naturalne), naro-
dowo-spoeczne (np. nagromadzone dowiadczenie historyczne, rozwj kultury)
oraz wiadomociowe (np. dominujce ideologie, koncepcje polityczne). Zaleno-
ci tworzone przez czynniki warunkujce rozwj stosunkw midzynarodowych
przejawiaj si w duszych okresach historycznych. Na ich tle znajduj si zale-
noci generowane przez szybciej dziaajce czynniki sprawcze rozwoju stosun-
kw midzynarodowych. Nale do nich: czynniki ekonomiczno-techniczne (in-
ternacjonalizacja ycia gospodarczego, rozwj rynkw, transfer nauki i techniki),
polityczno-wojskowe (sojusze, zbrojenia, bazy), dyplomatyczno-instytucjonalne
cziomer.indb 36 2008-02-29 3:50:37

(rozbudowa i sprawno sub zagranicznych) oraz osobowociowe (racjonalno

i dalekosino dziaa przywdcw pastw oraz decydentw polityk zagranicz-
nych) [J. Kukuka 2000, 236].
Organizacje i instytucje midzynarodowe s od siebie wspzalene i wchodz
w interakcje z pastwami, najczciej w formie debat, gosowa i decyzji. Proces
tworzenia organizacji i instytucji midzynarodowych przyczynia si do wspza-
lenego ukadania si pastw np. w sprawach ekonomiczno-handlowych. Wsp-
zalenoci tworzone s w wyniku specjalizacji funkcji organizacji i instytucji
midzynarodowych, ktre speniaj rne funkcje i oferuj w szerokim zakresie
wyspecjalizowane usugi. rdem wzrastajcej wspzalenoci moe by np. po-
dzia pracy midzy poszczeglnymi podmiotami (specjalizacja). Podmioty staj si
wspzalene, gdy wykonuj okrelone usugi wzajemne i akceptuj tak wymia-
n. Jest to wwczas tzw. wspzaleno kooperatywna (pozytywna). Istnieje tak-
e tzw. wspzaleno antagonistyczna (negatywna), wynikajca z podobiestw
celw, rodkw i technik dziaania podmiotw. Im duej trwa ich rywalizacja,
tym bardziej wspzalenoci te si utrwalaj. Rywal staje si wwczas istotnym
punktem odniesienia prowadzonej polityki (rywalizacja mocarstw w okresie zim-
nej wojny) [R. Zenderowski 2006, 453].
Wyrniamy rwnie wspzalenoci jednostronne i wielostronne. Wspza-
lenoci jednostronne charakteryzuj si asymetri i oznaczaj dominacj jednej
strony w stosunkach z partnerami, wynikajc z jej potencjau gospodarczego lub
polityczno-militarnego (np. NATO, w ktrym USA ma okrelon pozycj).
Natomiast wspzalenoci wielostronne charakteryzuj si symetri, ktra jest
wprowadzona przez rozwizania instytucjonalne. Ukad oparty na wspzaleno-
ciach wielostronnych jest stabilny: tu kady wsppracuje z kadym. Cz pastw
intensyfikuje swoje kontakty na podstawie umw integracyjnych, co prowadzi do
regionalizacji, opartych na wspzalenociach [K. ukrowska, M. Grcik 2006,
38:39].
Wspzaleno moe by konsekwencj wiadomego wyboru, przymusu lub
zbiegu okolicznoci. Moe mie charakter wspzalenoci jednowymiarowej
zbudowanej na zalenoci hierarchicznej lub obejmowa wiele paszczyzn wza-
jemnych zalenoci (m.in. natury ekonomicznej, surowcowej, bezpieczestwa).
Zazwyczaj wspzaleno pojawia si, gdy polityka jednego pastwa pociga za
sob nieuniknione skutki dla innego pastwa, jego rodowiska czy caego sub-
systemu. Czynnikiem decydujcym o skali zalenoci lub niezalenoci pastwa
wrodowisku midzynarodowym jest jego oglna kondycja, tzn. jego materialne,
technologiczne i ludzkie zasoby [T. o-Nowak 2006, 151:152].
cziomer.indb 37 2008-02-29 3:50:37

moje notatki
cziomer.indb 38 2008-02-29 3:50:37

Beata Molo
Rozdzia 2
Czynniki ksztatujce
midzynarodowe stosunki polityczne
R ozwj i ewolucja midzynarodowych stosunkw politycznych zale od dzia-

a i interakcji wszystkich ich uczestnikw. Celem tego rozdziau jest zidenty-
fikowanie oraz charakterystyka czynnikw, ktre wpywaj na procesy oddziay-
wa midzynarodowych.
2.1. Pojcie i klasyfikacja czynnikw

Przebieg, zakres i intensywno midzynarodowych stosunkw politycznych uwa-
runkowane s rnorodnymi czynnikami. Czynniki ksztatujce midzynarodo-
we stosunki polityczne tworz zbir elementw, ktre w sposb bezporedni lub
poredni wpywaj na procesy oddziaywa midzynarodowych uczestnikw tych
stosunkw. S to zarwno czynniki zalene bezporednio od podmiotw stosun-
kw midzynarodowych, jak i od uczestnikw przedmiotowych. Niektre z czyn-
nikw maj charakter wiadomociowy (np. ideologie, koncepcje, doktryny), inne
s realne i rzeczowe (np. geografia). Mona te wyrni czynniki wpywajce na
ycie midzynarodowe w sposb trway lub dugotrway [J. Kukuka 2003, 51].
Z powodu wieloci, rnorodnoci oraz zmiennoci treci czynnikw ksztatu-
jcych midzynarodowe stosunki polityczne, klasyfikuje si je na podstawie roz-
maitych kryteriw.
Z uwagi na kryterium czasowe czynniki dzielimy na: historyczne, aktualne ipo-
tencjalne.
Wedug kryterium przestrzennego czynniki dziel si na: narodowe (lub pa-
stwowe) i midzynarodowe (lub pozanarodowe). Z kolei czynniki midzynarodo-
we mona podzieli na podstawie ich zasigu terytorialnego na: lokalne, regional-
ne, kontynentalne i globalne.
Na podstawie kryterium strukturalnego wyodrbnia si czynniki obiektywne
(materialne, rzeczywiste) i subiektywne (moralne, wiadomociowe). Te pierwsze
cziomer.indb 39 2008-02-29 3:50:38

obejmuj czynniki naturalne (czowiek, obszar, klimat, rodowisko, zasoby natural-

ne) i czynniki stworzone przez czowieka (gospodarka, technika, systemy ipartie
polityczne). Czynniki subiektywne obejmuj m.in. idee, pogldy, koncepcje, dok-
tryny i programy polityczne [J. Kukuka 1984, 80].
Wedug kryteriw dynamiki i intensywnoci oddziaywa (cznie) czynniki
dzielimy na warunkujce procesy oddziaywa midzynarodowych oraz reali-
zujce te procesy. Czynniki warunkujce wpywaj porednio, tworz przesanki
ideterminuj procesy dziaa i oddziaywa podmiotw midzynarodowych sto-
sunkw politycznych, natomiast czynniki realizujce wpywaj bezporednio,
inicjuj i organizuj te procesy oraz je kontroluj.
Do grupy czynnikw warunkujcych procesy oddziaywa midzynarodowych
zaliczamy:
rodowisko geograficzne,
czynniki demograficzne,
czynniki narodowe,
czynniki ideologiczne,
czynniki religijne.
Natomiast elementy realizujce procesy oddziaywa midzynarodowych to:
czynniki ekonomiczno-techniczne,
czynniki militarne,
czynniki osobowociowe.
Zbir elementw ksztatujcych midzynarodowe stosunki polityczne nie jest
trudny do zidentyfikowania. Natomiast, jak okreli stopie ich wpywu na te stosun-
ki? Tu pojawiaj si problemy, poniewa wyodrbnione grupy czynnikw nie dziaaj
samodzielnie, lecz s ze sob cile powizane. W ujciu bezporednim s one funkcj
dziaa poszczeglnych pastw, bdcych gwnymi uczestnikami midzynarodo-
wych stosunkw politycznych, przede wszystkim tych, ktre dysponuj najwikszym
potencjaem ekonomicznym, militarnym i politycznym [T. o-Nowak 1995, s. 15].
2. 2. Czynniki warunkujce
rodowisko geograficzne
(pooenie oraz uksztatowanie geograficzne terytorium pastwowego i linii brze-
gowej, klimat, rodzaje gleby oraz surowce)
Cechy pooenia geograficznego wywieray wpyw na postpowanie pastw,
w zwizku z tym uksztatowa si podzia na pastwa morskie i kontynentalne.
Pastwa morskie realizoway ekspansj poprzez handel i kolonizacj. Natomiast
pastwa kontynentalne, zwaszcza te nie ograniczone naturalnymi przeszkodami,
dyy do maksymalnej rozcigoci swego terytorium [W. Malendowski, C. Moj-
siewicz, red. 2004, 24].
Wzgldno wpywu czynnika geograficznego na midzynarodowe pooenie
ipostpowanie pastw wynika ze zmiennoci jego funkcji w stosunkach midzyna-
cziomer.indb 40 2008-02-29 3:50:38

Beata Molo Czynniki ksztatujce midzynarodowe stosunki polityczne 41
rodowych. Jak zauway J. Stefanowicz, na morzach dokonaa si dwukrotnie rady-

kalna zmiana. W XVI wieku wielkie odkrycia geograficzne otworzyy nowe moli-
woci przed pastwami pooonymi nad Atlantykiem Portugalia, Hiszpania, Anglia,
Francja osabiajc rwnoczenie prosperujce kupieckie miasta portowe Woch.
Wspczenie oceany z areny rywalizacji kolonialnej, stay si nonikiem dodatkowych
moliwoci uycia broni nuklearnej (w przypadku pastw dysponujcych nowoczes-
nymi okrtami podwodnymi, wyposaonymi w bro jdrow). Std rwnie bierze si
przewaga supermocarstw, majcych rodki pozwalajce wykorzysta te moliwoci.
Wspczenie czynnik rozlegoci terytorialnej zachowuje istotne znaczenie.
Wysoko rozwinite pastwo o terytorium liczcym kilkadziesit tysicy km2 nie
moe aspirowa do roli mocarstwa, nawet regionalnego. Z drugiej strony pastwo
sabo rozwinite, lecz o wielkim terytorium moe by liczcym si uczestnikiem
spoecznoci midzynarodowej.
W przeszoci wielokrotnie prbowano wyjani bieg wydarze politycznych
wpywem czynnikw geograficznych. Zwolennikami takiego podejcia byli m.in.:
w Anglii Halford Mackinder, w USA Alfred T. Mahan, w Niemczech Friedrich Rat-
zel i Karl Haushofer.
Alfred T. Mahan (1840-1914) by zwolennikiem budowy potnej floty mary-
narki wojennej. Uwaa, e na rozwj i utrzymanie potgi morskiej oddziauj: po-
oenie geograficzne, fizyczne uksztatowanie pastwa (rodzaj wybrzea), rozci-
go terytorialna (dugo linii brzegowej), liczba ludnoci, charakter narodowy
oraz sposb rzdzenia.
Swoje koncepcje geopolityczne Mahan zawar w ksice The Problem of Asia
and its Effects upon international Politics (1900), w ktrej omwi tzw. tereny rdze-
niowe Azji oraz dominacj rosyjsk. Przewidzia konflikt pomidzy Rosj potg
ldow, a Wielk Brytani potg morsk, o dominacj w Azji. Uwaa, e jeli
Rosja zechce utrzyma pozycj hegemona w Azji, bdzie zmuszona do zdobycia
niezamarzajcych portw w Azji. Zajcie si Rosji tym problemem miao odwrci
jej uwag od Europy i Bliskiego Wschodu. Mahan przewidywa uzyskanie pano-
wania nad wiatem przez sojusz Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii oraz
koalicj dwch pastw anglosaskich z Niemcami i Japoni w celu powstrzymania
bloku rosyjsko-chiskiego [C. Jean 2003, 76].
Przedstawicielem angielskiej szkoy determinizmu geograficznego by Halford
J. Mackinder (1861-1947). Centralnym punktem jego koncepcji byo istnienie stre-
fy pocztkowo nazwanej pivot area (o wiata), a nastpnie Heartland (serce
kontynentu). Heartland by kluczem w rywalizacji o prymat w systemie wiato-
wym. Zgodnie z koncepcj Mackindera kontynenty: Europa, Azja i Afryka two-
rz wysp wiata (World Island), ktr otacza wewntrzna strefa brzegowa oraz
zewntrzna strefa brzegowa obejmujca Japoni, Wielk Brytani, obie Ameryki,
Australi oraz Afryk Poudniow. Jdrem wyspy wiata, a zarazem geograficzn
osi historii wiata jest tzw. Heartland najwiksza naturalna forteca, predestyno-
wana do panowania nad wiatem obejmujcy Rosj, zachodni cz Chin, Mon-
goli, Afganistan, Beludystan i Iran. Mackinder zakada, e: kto rzdzi Europ
cziomer.indb 4 2008-02-29 3:50:38

Wschodni, rzdzi Heartlandem; kto rzdzi Heartlandem, rzdzi wysp wiata;

kto rzdzi wysp wiata, rzdzi wiatem [S. Otok 2006, 13:14].
Friedrich Ratzel (1844-1904) stworzy teoretyczne podwaliny geografii poli-
tycznej, ktre nastpnie rozwijane w latach midzywojennych, przede wszystkim
przez Karla Haushofera (1869-1946), doprowadziy do powstania niemieckiej
szkoy geopolityki.
W koncepcji F. Ratzela przestrze i granice nie byy statyczne, lecz dynamicz-
ne. Obok dwch wsprzdnych fizycznych, przestrzeni i pooenia, na podstawie
ktrych bada si zjawiska polityczne, istnieje wedug Ratzela trzeci wany czynnik
ksztatujcy warto ilociow przestrzeni i jakociow pooenia poczucie prze-
strzeni (Raumsinn), bdce cech wrodzon i wynikajc z kultury oraz historii
kadego narodu. Kady lud ma potrzeb przestrzeni, z czego wynika konfliktowo
w stosunkach pomidzy narodami oraz tendencja do ekspansji terytorialnej, ktr
w praktyce poprzedza zawsze ekspansja handlowa.
K. Haushofer przej idee, goszone przez Mackindera w 1919 roku o funda-
mentalnym znaczeniu Europy rodkowo-Wschodniej, odwracajc jednak ich kon-
kluzje polityczne: o ile Mackinder wyobraa j sobie niepodleg i zabezpieczon
przez Lig Narodw, tak aby moga sta si parawanem midzy Niemcami i Rosj,
o tyle Haushofer opowiada si za sojuszem niemiecko-rosyjskim przyznajcym
Niemcom kontrol nad Mitteleurop, rozumian tu jako przestrze yciowa (Le-
bensraum) dla narodu niemieckiego, szczeglnie regiony zamieszkae przez lud-
no niemieck [C. Jean 2003, 62:63,72].
Pogldy gloryfikujce wyjanianie zjawisk politycznych przez geografi rozwi-
jane byy gwnie w drugiej poowie XIX wieku i w pierwszych dekadach XX wieku
w krajach zachodnich, ktre przechodziy faz ekspansywnego rozwoju kapitali-
stycznego. Goszone teorie speniay funkcj usugow uzasadniania ekspansji go-
spodarczej i politycznej na ldzie i na morzach, prowadzcej czsto do krwawych
wojen. Tezy geopolitykw, zwaszcza pojcie przestrzeni yciowej byy szeroko
wykorzystywane do uzasadniania polityki agresji w stosunku do ssiadw. W pak-
cie, jaki zawary Niemcy, Wochy i Japonia w 1940 roku, wstpnym warunkiem
trwania pokoju by postulat zapewnienia kademu narodowi na wiecie przestrze-
ni, jaka mu si naley [R. Ziba 2004, 15; R. Bierzanek 1972, 31:32].
Obecnie takie czynniki, jak rozlego terytorium, wyspiarskie pooenie czy
naturalne granice straciy na znaczeniu. Wzroso znaczenie rejonw kluczowych
ze wzgldu na zoa surowcw energetycznych, wspczenie bowiem uzalenie-
nie gospodarki od staego dostpu do nich jest coraz wiksze.
Dostp do rezerw ropy naftowej i gazu ziemnego oraz kontrola nad nimi s
integralnym elementem projektw dotyczcych siy i pozycji pastwa na arenie
midzynarodowej. Istotn skadow wspczesnej polityki midzynarodowej jest
rywalizacja midzy pastwami oraz pastwami i korporacjami transnarodowymi
o rezerwy nonikw energii. Moe ona przejawia si m.in. w postaci ogaszania
regionw zasobnych w surowce energetyczne obszarem strategicznych interesw
narodowych przez regionalne lub globalne mocarstwa.
cziomer.indb 42 2008-02-29 3:50:38

Przywdcy krajw eksportujcych rop naftow i gaz ziemny usiuj wyko-

rzystywa te surowce jako narzdzie nacisku politycznego lub ekonomicznego.
Czynnik demograficzny
(zaludnienie, przyrost naturalny, przekrj wiekowy ludnoci, migracje)
Na przestrzeni dziejw zmienia si wpyw uwarunkowa demograficznych na
stosunki midzynarodowe. W przeszoci liczba ludnoci miaa decydujce znacze-
nie przy okrelaniu potgi pastwa, a wysoki przyrost naturalny suy uzasadnianiu
ekspansji terytorialnej (pretekst przeludnienie). Japonia w ten sposb uzasadniaa
sw agresj przeciwko Chinom w 1931 roku. W wieku XIX i w pocztkach wieku
XX sdzono, e jednym z elementw siy militarnej pastwa jest wysoki przyrost
naturalny wielko armii zaleaa od liczby rekrutw i rezerwistw, ktrych mona
byo powoa pod bro. Postp techniki wojskowej sprawi, e kryterium to stracio
wiele z dotychczasowego znaczenia [W. Malendowski, C. Mojsiewicz, red. 2004, 26;
R.Bierzanek 1972, 35].
Jak zauway J. Stefanowicz stosunek midzy liczb ludnoci a si militarn
zatoczy w historii koo. Od staroytnoci do XVIII wieku przewaay armie za-
wodowe, najczciej nieliczne z powodu braku wystarczajcych rodkw w kasach
krlewskich. W poowie XIX wieku wprowadzono pobr powszechny w niemal
caej Europie, co zwikszyo znaczenie zasobw ludnociowych. Ten stan rzeczy
utrzymywa si a do I wojny wiatowej. Kolejna wojna sprowokowaa rozwj tech-
nologii i broni o duej skutecznoci raenia. Podstaw siy pastwa sta si od tego
momentu nie potencja ludnociowy, lecz globalny dochd narodowy i poziom
rozwoju gospodarczego [J. Stefanowicz 1996, 83:84].
Wspczenie problemem staa si tzw. eksplozja demograficzna, czyli nadmier-
ny przyrost naturalny w pastwach Azji, Afryki i Ameryki w krajach, ktre nie
s w stanie zapewni swoim obywatelom podstawowych rde utrzymania. Zbyt
dua liczba ludnoci w stosunku do gospodarczych moliwoci wielu pastw jest
przyczyn ich powanych problemw wewntrznych.
W 1950 roku na wiecie yo 2,5 mld osb, a w 2000 roku liczba mieszkacw
wiata przekroczya ju 6 mld, z czego a 80,4% yo w krajach sabo rozwinitych,
a 10,6% w krajach najsabiej gospodarczo rozwinitych. Oczekuje si, e w 2025
roku Ziemia bdzie liczya 7,8 mld mieszkacw, a w 2050 roku bdzie najprawdo-
podobniej okoo 9 mld ludzi na wiecie.
Okoo 61% ludnoci wiata zamieszkuje Azj, 13% Afryk, 12% Europ,
9% Ameryk acisk i Karaiby, 5% Ameryk Pnocn, a 0,5% Oceani.
Wprzyszoci w zaludnieniu wiata nadal bdzie mala udzia Europy (jeli obec-
na tendencja w Europie si utrzyma, powanym problemem dla Europy moe oka-
za si spadek liczby narodzin i starzenie si jej ludnoci) i obu Ameryk, zwaszcza
Pnocnej (przewiduje si, ze ludno USA i Kanady w 2025 roku stanowi bdzie
zaledwie 4,7% mieszkacw Ziemi, podczas gdy w 1950 roku stanowia niemal
7%), wzrasta natomiast bdzie udzia Afryki 16,6% w 2025 roku, udzia Azji
pozostanie na poziomie 60,4%.
cziomer.indb 43 2008-02-29 3:50:38

Tabela 2.1. Rozmieszczenie ludnoci wiata wedug kontynentw w latach

1650-2025 (w %)
Rok
Kontynent
1650
1900
1750
1800
1850
1960
1995
2025
Europa 18,3 19,3 20,6 22,7 24,9 19,9 12,4 9,0
Azja 60,6 65,8 66,4 64,0 58,3 57,6 60,8 60,4
Afryka 18,3 13,0 9,9 8,1 7,5 8,2 12,9 16,6
Ameryka 2,4 1,6 2,9 5,0 9,0 13,7 13,4 13,5
Oceania 0,4 0,3 0,2 0,2 0,3 0,6 0,5 0,5
wiat 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
(w mln) (545) (728) (906) (1 171) (1 608) (2 956) (5 759) (7 824)
rdo: Geografia gospodarcza wiata, red. I. Fierla, Warszawa 2005, s. 122.
Szczeglnego znaczenia nabiera wspczenie problem migracji. Szacuje si, e

w latach 90. XX wieku liczba imigrantw staych wynosia na wiecie okoo 6 mln
rocznie,natomiast okresowych 42 mln. Migracje ludnoci wpywaj na midzy-
narodowe stosunki polityczne: mog oddziaywa w kierunku zacienienia kon-
taktw midzy pastwami bd by rdem potencjalnych napi i konfliktw, do
ktrych moe prowadzi problem asymilacji imigrantw przez pastwo, tworzenie
przez nich potencjalnych ognisk oporu wobec asymilacji (np. muzumanie w Euro-
pie) [M. Pietra 2006, 46].
Z jednej strony spoeczestwa pastw rozwinitych s niechtne przybyszom
ze wzgldu na ich odrbno kulturow i rosnce bezrobocie, z drugiej starzej-
ce si i ulegajce depopulacji spoecznoci wymagaj zasilania zasobami ludzkimi.
Przebywanie na terytorium pastwa duej liczby imigrantw moe prowadzi do
wzmocnienia ruchw nacjonalistycznych rdzennej ludnoci.
W najbliszych dekadach migracje midzynarodowe utrzymaj si na wysokim
poziomie. Kraje wysoko rozwinite bd najprawdopodobniej przyjmoway w ci-
gu pierwszej poowy XXI wieku po blisko 2 mln imigrantw rocznie.
Specyficznym zjawiskiem s migracje przymusowe z powodu klsk ywioo-
wych i konfliktw zbrojnych zmuszajcych ludzi do opuszczenia swoich siedzib.
W nastpstwie tych zjawisk w latach 1984-1991 liczba uchodcw si podwoia,
w 1993 roku byo na wiecie 18 mln uchodcw. Ich obecno staa si dla wielu
krajw powanym problemem spoecznym, politycznym i ekonomicznym. W celu
rozwizania go podejmowano rne inicjatywy, ktre w efekcie doprowadziy do
zmniejszenia si liczby uchodcw do 9 mln w 2003 roku.
Jednoczenie narasta nowy problem zjawisko uchodstwa wewntrznego.
Jego uczestnicy nie przekraczaj granic ojczystego kraju, ale musz opuci swoje
siedziby na skutek przeladowa, konfliktw zbrojnych lub przemocy. W latach
90. XX wieku gwnymi obszarami dotknitymi uchodstwem wewntrznym byy:
cziomer.indb 44 2008-02-29 3:50:38

Bonia i Hercegowina, Turcja, Liberia, Sierra Leone, Kolumbia, Angola, Burundi,

Azerbejdan, Afganistan, Myanmar, Irak, Sri Lanka, Sudan.
Liczb uchodcw wewntrznych w wiecie szacuje si na 20-25 mln, z czego
okoo 5,8 mln objte jest pomoc ze strony UNHCR
(dane z2004 roku). Najliczniejsze grupy uchodcw UNHCR Urzd Wysokiego Komi-
sarza Narodw Zjednoczonych ds.
wewntrznych przebywaj w Sudanie 4 mln, De- Uchodcw powoano 1 I 1951 roku
mokratycznej Republice Konga 3 mln, Kolumbii (siedziba w Genewie). Pierwotnie
UNHCR zosta ustanowiony jako
2,9 mln, Ugandzie, Iraku, Angoli okoo 1 mln. urzd tymczasowy; jego istnienie
planowano na trzy lata. Pocztkowo
by odpowiedzialny za przesiedlenie
Czynnik narodowy 1,2 miliona europejskich uchod-
cw pozbawionych domu wwyni-
Czynnik narodowy w duym stopniu warunkuje ku II wojny wiatowej. Podstaw
rozwj i zmienno stosunkw midzynarodo- dziaania Urzdu jest konwencja
genewska z 28 czerwca 1951 roku
wych. wiat jest bowiem zrnicowany gwnie oraz protok nowojorski z 1967
pod wzgldem narodowym. Aspiracje, interesy roku (Polska przystpia do tych
umw w 1991 roku). Mandat UN-
icele poszczeglnych narodw maj duy wpyw HCR obejmuje: przyczynianie si
do udzielania azylu uchodcom
na ich zachowaniaw rodowisku midzynarodo- izagwarantowanie, e nie bd oni
wym [J.Kukuka 2003, 56]. cofani do kraju, w ktrym mog
by naraeni na przeladowanie;
Ksztatowanie si kadego narodu jest du- zapewnienie waciwej procedury
gotrwaym procesem historycznym, w toku wstosunku do osb podajcych
si za uchodcw; zagwarantowa-
ktrego dokonuje si integracja etniczna, spo- nie, e uchodcy bd traktowani
eczna i polityczna, tworz si oraz umacniaj zgodnie ze standardami midzy-
narodowymi i uzyskaj waciwy
wizi narodowe. W krajach Europy Zachodniej status prawny, a w pastwie stae-
go zamieszkania otrzymaj status
(Anglia i Francja) procesy ksztatowania naro- podobny do statusu obywateli tego
dw zaczy si rozwija w XVII i XVIII wieku, pastwa oraz pomoc uchodcom
wwyjciu z sytuacji uchodstwa
a w pozostaych krajach europejskich od ko- albo w drodze repatriacji (przesied-
ca XVIII wieku. Na kontynencie amerykaskim lenie do kraju pochodzenia), albo
osiedlanie wkraju azylu w sytua-
dopiero wXIX i XX wieku, a w wikszoci obsza- cji, gdy dobrowolna repatriacja jest
rw Afryki, Azji i Oceanii w XX wieku, gwnie niemoliwa w dajcej si przewi-
dzie przyszoci.
wokresie walk narodowowyzwoleczych i likwida- W latach 90. XX wieku obszarami
prowadzonych na ogromn skal
cji systemu kolonialnego. akcji pomocy uchodcom byy Irak,
Zrnicowanie rozwoju procesw narodo- Bonia i Hercegowina, Kosowo,
Afryka. Obecnie urzd Wysokiego
wotwrczych sprawia, e nie wszystkie jednostki Komisarza ds. Uchodcw peni
etniczne jednakowo uczestnicz w procesach in- Ruud Lubbers. [szerzej: http://
www.unhcr.org; http://www.uhcr.pl]
ternacjonalizacji ycia spoecznego. Minimalny (wrzesie 2007).
jest udzia szczepw i plemion, a najwyszy wrd
wpeni uksztatowanych irozwinitych narodw.
Te ostatnie maj bowiem najwyej uksztatowane wizi narodowe i najwyszy
stopie poczucia identycznoci narodowej. Stwarzaj one obiektywne isubiek-
tywne przesanki wikszego udziau narodw w yciu midzynarodowym, wy-
miany midzy nimi dbr materialnych ikulturalnych oraz oddziaywania swoim
postpowaniem na poczynania innych [J. Kukuka 1984, 107:108].
W stosunkach midzynarodowych rzadkoci s pastwa jednorodne naro-
dowociowo, poniewa granice pastw nie pokrywaj si z granicami zasiedlenia
cziomer.indb 45 2008-02-29 3:50:38

narodowego. Wielonarodowociowy charakter pastwa lub wystpowanie silnej

mniejszoci moe by przyczyn problemw wewntrznych oraz problemw w sto-
sunkach z ssiadami. Jak zauway J. Stefanowicz cech immanentn mniejszoci
narodowych jest potencjalne zagroenie, czsto ostro przebiegajcym, konfliktem
etnicznym, ktry moe przybra trzy postaci: lokalnych zatargw, w ktrych rzd
danego pastwa wystpuje tylko jako rozjemca lub pacyfikator; wojny domowej,
w ktrej mniejszo zbrojnie i w sposb zorganizowany walczy o odczenie si
od zamieszkiwanego przez ni pastwa; oraz takieje wojny domowej, popieranej
przez macierzysty kraj mniejszoci (tzw. irredenta) [J. Stefanowicz 1996, 34].
W celu rozwizania problemw mniejszociowych sigano po nastpujce spo-
soby:
1) zapewnianie mniejszociom narodowym ochrony pod nadzorem organiza-
cji midzynarodowych. Po I wojnie wiatowej pod auspicjami Ligi Narodw
stworzono system midzynarodowej ochrony mniejszoci narodowych, jed-
nak nie mia on charakteru powszechnego, co byo jego saboci. Po II woj-
nie wiatowej ochrona mniejszoci narodowych staa si czci systemw
ochrony praw czowieka;
2) przesiedlanie dobrowolne lub przymusowe lub wymiana mniejszoci na-
rodowych. Przesiedlenia dobrowolne wynikaj np. z przejcia danego tery-
torium przez inne pastwo i przyznania ludnoci prawa opcji, czyli wyboru
obywatelstwa. Natomiast przesiedlenia przymusowe sankcjonuj umowy
midzynarodowe (np. przesiedlenia Niemcw z Polski do Niemiec na pod-
stawie ukadu poczdamskiego z 1945 roku);
3) przyznanie danej mniejszoci narodowej autonomii przez pastwo, na ktre-
go terytorium ona zamieszkuje (np. niemieckojzyczna Grna Adyga wp-
nocnych Woszech) [W. Malendowski, C. Mojsiewicz, red. 2004, s. 28].
Problem mniejszoci narodowych moe prowadzi take do wypdzania lub
fizycznej likwidacji (czystki etniczne) caych grup ludnoci. Te ostatnie dziaania
uznane s za zbrodni ludobjstwa. Wojna domowa w Jugosawii (1991-1996), naj-
krwawszy konflikt w Europie od zakoczenia II wojny wiatowej, to okoo 300 tys.
ofiar miertelnych oraz 2,55 mln uchodcw.
Problematyka narodowa stanowi podstaw doktryn nacjonalistycznych, eks-
ponujcych nadmiernie wartoci narodowe. W XIX wieku pojawiy si doktryny
kadce nacisk na wiadomo narodow, przypisujce wybranym narodom mi-
sje historyczne. Misje te znajdoway wyraz w ekspansji politycznej, gospodarczej,
kulturalnej, nierzadko dokonywanej przy uyciu siy w celu zdobycia rde su-
rowcw czy rynkw zbytu. Czasem doktryny nacjonalistyczne zabarwione byy
elementami religijnymi (nacjonalizm ydowski), rasowymi (narodowy socjalizm
wNiemczech), historycznymi lub ekonomicznymi (nacjonalizm woski).
O randze czynnika narodowego w rozwoju i zmiennoci stosunkw midzyna-
rodowych wiadcz zachowania pastw. Narody pastw nowowyzwolonych prze-
jawiaj solidarno z tymi narodami, ktrych bezpieczestwo jest zagroone i s
pod presj zewntrznych agresorw rnej natury. Przykadem takiej solidarnoci
cziomer.indb 46 2008-02-29 3:50:38

w drugiej poowie XX wieku byo wsparcie polityczne i materialne dla Wietnam-

czykw, ktrzy stali si symbolem walki narodowowyzwoleczej.
Czynniki ideologiczne
Przez ideologi rozumie si system czy zbir pogldw, przekona, ocen i norm,
ktrych gwn funkcj jest inspiracja, motywacja i mobilizacja spoeczestwa
(narodu) lub jego czci do dziaa dla osignicia okrelonych wartoci i celw.
W oparciu o ideologi tworzy si doktryny polityczne i realizujce je programy.
Cz z nich dotyczy, w wikszym lub mniejszym stopniu, wyobrae o wiecie
zewntrznym; stara si objania ten wiat i odpowiednio ukierunkowa dziaania
pastw na arenie midzynarodowej. Dlatego polityka zagraniczna wielu krajw,
atym samym stosunki midzynarodowe, s rwnie przejawem czy instrumentali-
zacj oddziaywa ideologii [Z. Cesarz, E. Stadtmller 1996, 313].
W ujciu najoglniejszym ideologia stanowi intelektualn podbudow dziaa-
nia politycznego. Ideologia dostarcza politykom oglnego obrazu wiata, wskazuje
wartoci, ktre powinny lee u podstaw ich dziaania, stwierdzenia okrelajce
rodki prowadzce do realizacji tych wartoci, a take oglne dyrektywy dziaania.
Ideologia moe by czynnikiem zespalajcym ruchy polityczne kreujce elity po-
lityczne, w tym rwnie kierujce polityk zagraniczn pastw i innych uczestni-
kw stosunkw midzynarodowych. Ideologia moe stanowi zesp czynnikw
otreciach emocjonalnych.
Wpyw ideologii na midzynarodowe stosunki polityczne jest cigle odczu-
walny. Czynniki ideologiczne wpywaj na wybr kierunkw i ustalanie zakresw
dziaa oraz interakcji pastw, rzdw, ruchw narodowych i reprezentujcych
je si spoeczno-politycznych. Mog przyspiesza i intensyfikowa przebieg zja-
wisk oraz procesw zachodzcych w tej sferze. J. Kukuka wyrni formy realne
i intencjonalne zjawisk ideologicznych w midzynarodowej dziedzinie stosunkw
spoecznych. Pierwsz grup stanowi propaganda midzynarodowa, dywersja
ideologiczna oraz doktryny polistrategiczne, ktre na bieco staraj si wpywa
na polityk zagraniczn pastw. Natomiast formy drugiej grupy tworz koncepcje
spoeczno-polityczne, mity ideologiczne, teorie spoeczno-naukowe oraz wielkie
systemy religijne, ktre przygotowuj i motywuj praktyk dziaa midzynarodo-
wych [J. Kukuka 2003, 58:59].
Czynnik religijny
Wpyw czynnika religijnego na stosunki midzynarodowe zmienia si na
przestrzeni lat. W przeszoci wi religijna odgrywaa znaczc rol w polityce
ibya zarwno przyczyn naturalnej solidarnoci (rodzina narodw Chrzecija-
skich w Europie), jak i konfliktw (wite wojny midzy krajami chrzecijaski-
mi amuzumaskimi w redniowieczu). Wi religijna jest istotnym czynnikiem
wformowaniu si narodw oraz w utrzymywaniu wiadomoci narodowej przez
mniejszoci narodowe. Po 1945 roku jej znaczenie i oddziaywanie malao. Wizao
si to z powstaniem nowych ideologii i doktryn politycznych (nacjonalistycznych,
cziomer.indb 47 2008-02-29 3:50:38

komunistycznych, liberalnych, socjaldemokratycznych), goszcych czasami wrcz

przeciwstawne do religijnych katalogi wartoci. Proces ten trwa mniej wicej do lat
szedziesitych XX wieku. Potem mona obserwowa stopniowy renesans wielu
wyzna i wzmoony proces tworzenia si grup o charakterze religijnym. Niektre
z nich zaczy silnie oddziaywa na stosunki midzynarodowe, co spowodowao
upolitycznienie si religii [Z. Cesarz 1996, 327:328].
Czynnik religijny jest obecnie odczuwalny we wszystkich paszczyznach sto-
sunkw midzynarodowych dziki oddziaywaniu na narody i pastwa. Mona tu
mwi o:
1) doktrynie religijnej jako takiej, ktra jak to ma miejsce w islamie jest przeka-
dana na jzyk polityki,
2) zaangaowaniu hierarchii kocielnej w sprawy midzynarodowe (np. encykli-
ki papieskie, wezwania przywdcw religijnych do witej wojny),
3) zaangaowaniu politycznym wiernych posugujcych si argumentacj reli-
gijn (np. w postaci partii chadeckich) [R. Zenderowski 2006, 340].
Powoywane s take organy i organizacje midzynarodowe, ktrych podstaw

stanowi wsplna religia. Do najbardziej angaujcych si mona zaliczy wiatow
Rad Kociow i Organizacj Konferencji Islamskiej.
Negatywne aspekty wpywu czynnika religijnego ujawniaj si w czasie konflik-
tw zbrojnych pomidzy pastwami. Religia jest wwczas czsto naduywana wce-
lu mobilizacji spoeczestw, suc osigniciu celw wojennych. Aspekty religijne
byy i s silnie akcentowane w konfliktach arabsko-izraelskich, wojnach pakistasko-
indyjskich, wojnie iracko-iraskiej, konflikcie afgaskim oraz w wojnach domowych
w Sudanie [Z. Cesarz 1996, 332]. Z jednej strony mamy do czynienia zpowanymi
konfliktami na styku obszarw, na ktrych ludno wyznaje odmienne religie, z dru-
giej trudno nie zauway wezwa do pokoju przywdcw wielkich religii, ktrzy
sprzeciwiaj si upolitycznianiu religii [R. Zenderowski 2006, 340].
Jednym z negatywnych przejaww wpywu religii na midzynarodowe stosunki
polityczne jest dziaalno grup terrorystycznych, ktrych trzon stanowi fanatycy
religijni, a cele, do ktrych zmierzaj, zwizane s z rnymi aspektami wiary. Rosn-
ca aktywno rnych grup religijnych prowadzi do napi midzynarodowych.
Religia to centralny element definiujcy cywilizacj. Jak stwierdza Christopher
Dawson, wielkie religie s fundamentami wielkich cywilizacji. Z piciu religii
wiatowych Webera cztery chrzecijastwo, islam, hinduizm i konfucjanizm
zwizane s z gwnymi cywilizacjami.
Zderzenie cywilizacji Samuela P. Huntingtona to moliwe starcie midzy
gwnymi cywilizacjami, ksztatujcymi si wok wielkich religii. Huntington
wymienia siedem krgw cywilizacyjnych, ktre maj sta si najwaniejszymi
uczestnikami stosunkw midzynarodowych:
zachodni Ameryka Pnocna oraz Europa Zachodnia i rodkowa (obejmuje
pastwa o wysokim poziomie rozwoju, duym potencjale militarnym, sabym
przyrostem naturalnym);
cziomer.indb 48 2008-02-29 3:50:38

sowiasko-prawosawny Rosja, cz Biaorusi i Ukrainy, Rumunii oraz Bu-

garii, Macedonii, Grecji, Serbii i Czarnogry;
muzumaski kraje arabskie oraz Iran, Pakistan i Turcja (obejmuje pastwa
o sabej dynamice gospodarczej, rosncym potencjale militarnym, gwatownym
i dyna-micznym przyrocie demograficznym, wysokim bezrobociu);
hinduistyczny Indie (wysoki przyrost naturalny, znaczcy potencja militar-
ny);
konfucjaski albo chiski Chiny i Azja Poudniowo-Wschodnia (wysoka dy-
namika gospodarcza, duy potencja militarny, szybki przyrost naturalny);
japoski Japonia (bardzo wysoki poziom rozwoju gospodarczego i cywiliza-
cyjnego);
latynoski Ameryka aciska oraz poudniowe stany USA (umiarkowane tem-
po rozwoju gospodarczego i szybki przyrost demograficzny) [S. Huntington
1997, 53].
O XXI wieku powiada si, e bdzie on stuleciem religii. Bdzie mia pozytywne
nastpstwa, jeli doprowadzi do poprawy adu spoecznego, ale i negatywne, jeli
oznacza bdzie wzrost religijnego radykalizmu i fundamentalizmu, czego w gw-
nej mierze przykadem moe by wiat islamu.
Tabela 2.2. Gwne religie wedug liczby wyznawcw (2001)

rodkowa
Ameryka
Ameryka
Oceania
Europa
Afryka
wiat
Religie
i Pd.
Azja
Pn.
ludno
ogem w mln w mln
Wyznawcy
w%
Chrzecijanie 32,9 2020 368 262 487 318 560 25
Muzumanie 19,7 1208 324 5 2 845 32 0,3
Hinduici 13,4 818 2 1 1 813 1 0,4
Chiskie
religie ludowe 6,3 388 0,1 1 0,2 386 0,3 0,1
Buddyci 5,9 362 0,1 2 1 352 2 0,3
Religie
etniczne 3,8 230 98 0,4 1 129 1 0,3
Nowe religie 1,7 103 0,03 0,8 0,6 101 0,2 0,0
Sikhowie 0,4 24 0,05 0,5 0,0 23 0,2 0,02
ydzi 0,2 15 0,2 6 1 5 5 0,1
rdo: wiat w liczbach 2005/2006, Warszawa 2005, s. 58.
cziomer.indb 49 2008-02-29 3:50:38

2. 3. Czynniki realizujce
Czynniki ekonomiczno-techniczne
(potencja gospodarczy pastwa, postp w nauce i technice)
W stosunkach midzynarodowych dokonuje si rozrnienia midzy potg
ekonomiczn pastwa a jej wykorzystaniem na arenie midzynarodowej. Potencja
gospodarczy o tyle stanowi zawsze podstaw potgi, o ile jest wiadomie wykorzy-
stywany jako narzdzie polityki zagranicznej, warunkujcej pozycj midzynaro-
dow danego kraju. Wspczenie aktywny udzia w handlu i gospodarce wiatowej
daje moliwoci wpywania na inne pastwa, ale stwarza rwnie niebezpiecze-
stwo nadmiernej zalenoci (np. od importu nonikw energii).
Pastwa realizuj swoje cele w stosunkach midzynarodowych wszelkimi dostp-
nymi rodkami. Czsto oddziauj na polityk innych krajw stosujc nacisk ekono-
miczny, skuteczny gwnie w stosunku do maych lub sabo rozwinitych pastw.
Zakaz uycia siy zbrojnej jako legalnego rodka rozstrzygania sporw midzyna-
rodowych spowodowa, e pastwa zaczy stosowa przymus ekonomiczny, ktry
moe przybra form pomocy ekonomicznej lub sankcji gospodarczych (np. embar-
go, kwoty importowe/eksportowe, dyskryminujce taryfy celne). rodki te s stoso-
wane przez rzdy bezporednio lub za porednictwem organizacji midzynarodo-
wych, np. Midzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku wiatowego.
Wskutek postpu naukowo-technicznego wyoniy si nowe dziedziny wsp-
pracy midzynarodowej, np. w transporcie lotniczym, telekomunikacji. Powstay
te nowe dziay prawa midzynarodowego regulujce t wspprac i organiza-
cje midzynarodowe, ktre j koordynuj. Postp naukowo-techniczny doprowa-
dzi do znacznego rozszerzenia przestrzennego zakresu stosunkw midzynaro-
dowych: wsppracy i rywalizacji. Pod jego wpywem dokonuj si zmiany form
kontaktw midzynarodowych, np. bezporednie poczenia telekomunikacyjne
midzy stolicami daj szefom pastw moliwo wymiany pogldw w sytuacjach
wymagajcych szybkiej reakcji. Odkrycia techniczne skracaj take czas wszelkie-
go rodzaju komunikowania si, co ma istotne znaczenie przy modernizacji pracy
misji dyplomatycznych, sztabw wojskowych, jak rwnie misji nadzoru i kontroli
midzynarodowej.
Postp naukowo-techniczny stwarza rwnie niebezpieczestwa zwizane ze
sposobami wykorzystania jego osigni. Przykadowo pozyskiwanie energii ato-
mowej moe mie pozytywne lub negatywne konsekwencje w zalenoci od inten-
cji jej uytkownikw: wykorzystanie w celach pokojowych lub do produkcji broni
jdrowej [W. Malendowski, C. Mojsiewicz, red. 2004, 30:31; R. Bierzanek 1972,
65]. Postp naukowo-techniczny zwiksza wspzalenoci midzy pastwami
i narodami, potrzebujcymi wymienia coraz bardziej skomplikowane dobra ma-
terialne. Rodzi take nierwnoci midzy pastwami i pogbia je. Znajduje to
wyraz w asymetriach rozwojowych midzy krajami uprzemysowionymi i sabo
rozwinitymi, w niezrwnowaonej wymianie midzy nimi oraz w nierwnym
przepywie inwestycji ikapitaw (Globalna Pnoc-Globalne Poudnie).
cziomer.indb 50 2008-02-29 3:50:38

Czynniki militarne
W przeszoci wojna bya powszechnie dopuszczalnym instrumentem rozwi-
zywania sporw midzynarodowych, traktowanym jako przeduenie polityki za
pomoc innych rodkw. Wojna stanowia ostatni instancj zaatwiania sporw
midzynarodowych. Wynik wojny decydowa o statusie terytorialnym i politycznym,
a nawet o istnieniu pastwa. Rozwj stosunkw midzynarodowych istopniowe za-
ciganie przez pastwa zobowiza o nieuciekaniu si do wojny ograniczyy moli-
wo posugiwania si si wojskow w sposb sprzeczny z normami midzynarodo-
wymi. Wspczenie wojna jest cakowicie zakazana przez prawo midzynarodowe
(zakaz stosowania siy i groby jej uycia). Mimo to niektre pastwa decyduj si na
jej uycie w sytuacji, gdy zastosowanie innych rodkw nie przynioso podanych
rezultatw [W. Malendowski, C. Mojsiewicz, red. 2004, 31].
Potencja wojskowy pastw, cho zmieni swe znaczenie, nadal peni istotn
funkcj. Wspczenie obejmuje on nie tylko armi, marynark i lotnictwo, ale
rwnie skadniki gospodarki narodowej, ktre decyduj o stanie liczebnym woj-
ska, jego zaopatrzeniu, uzbrojeniu oraz zapasach. Czynnik militarny jest powi-
zany z gospodarczym i technologicznym zapleczem. Zawiera zarwno elementy
materialne (liczebno armii, jej wyposaenie w rodki bojowe nuklearne i kla-
syczne, logistyka, dyslokacja, zdolno szybkiego reagowania), jak i niematerialne
(doktryna obronna, wyszkolenie, miejsce armii w pastwie), a uwidaczniaj si one
m.in. w tworzeniu sojuszy i baz wojskowych czy w interwencjach zbrojnych. Posia-
danie broni nuklearnej stanowi obecnie oznak statusu mocarstwowego pastwa
[E. Haliak, R. Kuniar, red. 2006, 25].
Najwikszy przeom dokona si jak zauway J. Stefanowicz w politycznej
funkcji siy militarnej pastwa, czemu towarzyszyo ostre rozwarstwienie na pa-
stwa, ktre dysponuj wycznie uzbrojeniem klasycznym oraz pastwa nuklearne.
Byy dwie klasyczne funkcje siy militarnej, stosowane przez pastwa w zale-
noci od ich interesw, de i moliwoci: ofensywna i defensywna. Pierwsza su-
ya ekspansji bezporedniej (terytorialnej) lub poredniej (dominacja nad innymi
pastwami, ingerencja w ich ycie wewntrzne, ustanawianie stref wpyww, pa-
nowanie na morzach). Celem drugiej byo zachowanie wasnej egzystencji w ist-
niejcych granicach, w wielokrotnie przywoywany przez nas motyw przetrwania
i zachowania tosamoci narodowej.
W pooeniu pastw wspczesnych, nie dysponujcych broni masowej zaga-
dy, funkcja ofensywna albo zanika, albo ograniczona zostaa do konfliktw cile
lokalnych, dziaa pacyfikacyjnych na pograniczu, wypadw zbrojnych i akcji pa-
ramilitarnych o charakterze dywersyjnym. Wobec skurczenia si moliwoci ofen-
sywnych jeszcze si uwypuklia funkcja defensywna. W ten sposb ksztatuj si
zreguy doktryny wojskowe pastw nienuklearnych. Pewne modyfikacje wprowa-
dza tu oczywicie uczestnictwo w sojuszach wojskowych, jednak i one przynaj-
mniej werbalnie zobowizuj swoich czonkw tylko do zbiorowej samoobro-
ny [J. Stefanowicz 1996, 84].
cziomer.indb 5 2008-02-29 3:50:38

Czynniki osobowociowe
Na midzynarodowe stosunki polityczne wpywaj rwnie wybitne jednostki
szefowie pastw lub rzdw, przywdcy czoowych partii politycznych, a cza-
sem take ministrowie spraw zagranicznych, ktrych dziaania s usankcjonowa-
ne przez systemy ustrojowe pastw. Ich osobowo, charakter, kultura polityczna,
presti, pogldy i zdolno perswazji maj wpyw rwnie na stosunki midzy-
narodowe. Dowodem wpywu silnych osobowoci na stosunki midzynarodowe
byy negatywne skutki ich dziaa w skali midzynarodowej (takie jak wywoywa-
nie wojen, podbojw, zniszcze i ofiar) oraz skutki pozytywne (doprowadzenie do
pokoju, likwidowanie zadawnionego konfliktu, przezwycia-nie antagonizmu s-
siedzkiego czy tworzenie przesanek partnerskiego ukadania stosunkw midzy-
narodowych).
Wybitne jednostki w swych osobowociach s uwarunkowane biologicznie, psy-
chologicznie, socjologicznie i politycznie. Prby klasyfikowania i oceniania wpy-
wu wybitnych jednostek na stosunki midzynarodowe wymagaj uwzgldnienia
wszystkich tych uwarunkowa. Wane jest take, aby jednostki te miay siln pozy-
cj wstrukturach wadzy pastwowej i potrafiy dla swoich wizji, programw i kon-
cepcji zdobywa nie tylko wikszo parlamentarn, lecz take poparcie spoeczne,
w duszej perspektywie [J. Kukuka 2003, 64:65]. W pastwach o parlamentarnym
typie rzdw, ktrych konstytucje powierzaj piecz nad polityk zagraniczn or-
ganom wybieralnym, wadza ustawodawcza w mniejszym lub wikszym zakresie
sprawuje nadzr nad formuowaniem i z grubsza wykonywaniem oglnych wytycz-
nych polityki zagranicznej. Wan rol odgrywa tu program partii rzdzcej, co byo
wyraziste w polityce zagranicznej RFN w okresie zimnej wojny (polityka wschodnia
SPD). Jednak w takim modelu organa wykonawcze, najczciej jednoosobowe (pre-
zydent, premier, kanclerz, minister spraw zagranicznych) s upowanione do repre-
zentowania pastwa na zewntrz, biecego ksztatowania stosunkw zewntrznych
oraz do zacigania w imieniu pastwa okrelonych zobowiza midzynarodowych,
aczkolwiek waniejsze z nich mog by zastrzeone do decyzji wadzy ustawodaw-
czej lub poddane wymogowi ratyfikacji. W pastwach o systemie prezydenckim
decyzje dotyczce polityki zagranicznej s skupione wnajwyszym organie wadzy
wykonawczej. To szef pastwa wyznacza priorytety i sposoby realizacji tej polityki.
wiadczy o tym m.in. polityka zagraniczna USA, aczkolwiek dziaalno prezydenta
podlega kontroli i krytyce Kongresu (m.in. przyznawanie lub odmowa rodkw bu-
detowych na konkretne przedsiwzicia) [J. Stefanowicz 1996, 64:65].
Karen Mingst podkrela, e dziaania podejmowane przez jednostki wpywaj
na przebieg wydarze, jeli wystpuje przynajmniej jeden z nastpujcych czyn-
nikw:
kiedy instytucje polityczne s: niestabilne, mode, przechodz kryzys, s wstanie
zapaci;
kiedy ograniczenia instytucjonalne s znikome oraz
kiedy zagadnienia bd sytuacje s: drugorzdne, niecodzienne, niejasne [K.Mingst
2006, 141:143].
cziomer.indb 52 2008-02-29 3:50:39

W sytuacji, kiedy instytucje polityczne s niestabilne, mode, przechodz kry-

zys albo zapa, przywdcy s w stanie wywiera na nie przemony wpyw. Wo-
dzimierz I. Lenin w ZSRR, czy Vaclav Havel w Republice Czeskiej mieli taki wpyw,
poniewa przewodzili swoim pastwom we wczesnych latach po ich powstaniu,
kiedy zarwno instytucje pastwowe, jak i sposoby postpowania w ich ramach
dopiero co powstaway. Jeszcze wikszy wpyw mieli Michai Gorbaczow czy Adolf
Hitler, poniewa w momencie, kiedy dochodzili do wadzy, ich pastwa przecho-
dziy kryzys gospodarczy.
Cechy osobowociowe w wikszym stopniu wpywaj na sposb rzdzenia dyk-
tatorw, anieli dzieje si to w przypadku przywdcw pastw demokratycznych.
W dyktaturach przywdcy s wzgldnie wolni od ogranicze wewntrznych w po-
staci ruchw spoecznych i opozycji politycznej, co pozwala im prowadzi polityk
zagraniczn i wyznacza jej kierunki w sposb praktycznie niczym nieskrpowany
(np. Korea Pnocna).
Si oddziaywania poszczeglnych jednostek okrela take specyfika danej sy-
tuacji. Cechy osobowociowe decydentw bd si liczyy najbardziej w sytuacjach
kryzysowych, w ktrych dane potrzebne do podjcia decyzji s niewystarczaj-
ce, a standardowe procedury postpowania nie daj si zastosowa. Szczeglnie
istotnajest w tym przypadku kreatywna otwarto decydentw na alternatywne
rozwizania.
cziomer.indb 53 2008-02-29 3:50:39

moje notatki
cziomer.indb 54 2008-02-29 3:50:39

Beata Molo
Rozdzia 3
Midzynarodowe stosunki polityczne
jakodyscyplina naukowa
S tosunki midzynarodowe to rzeczywisto spoeczna, na ktr skadaj si

uczestnicy i relacje zachodzce midzy nimi. Stosunki midzynarodowe to
take dyscyplina naukowa zajmujca si t rzeczywistoci. W rozdziale trzecim
omwimy genez stosunkw midzynarodowych oraz midzynarodowych stosun-
kw politycznych jako dyscypliny naukowej, zasadnicze metody i nurty badawcze
oraz gwne orodki zajmujce si problematyk stosunkw midzynarodowych.
3.1. M
idzynarodowe stosunki polityczne
jako dziedzina stosunkw midzynarodowych
Stosunki midzynarodowe s dynamicznie rozwijajc si dyscyplin naukow,
w ramach ktrej pogbia si oraz systematyzuje wiedz o stosunkach midzynaro-
dowych. Celem nauki o stosunkach midzynarodowych jest poznawanie roli oraz
miejsca uczestnikw podmiotowych i przedmiotowych tych stosunkw.
Nauka o stosunkach midzynarodowych spenia cztery nastpujce funkcje:
opisow (deskryptywn) w jej ramach udziela si odpowiedzi na pytania: jak
byo lub jak jest obecnie, a wic dokonuje si opisu rzeczywistoci midzynaro-
dowej;
wyjaniajc (eksplanacyjn) prbuje si wyjani, dlaczego zaistniay badane
fakty, zjawiska i procesy midzynarodowe, wymaga to okrelenia czynnikw, kt-
rych skutkiem jest badana rzeczywisto;
prognostyczn (predykatywn) udziela odpowiedzi na pytanie: jak bdzie
wprzyszoci (rezultatem badawczym staje si hipoteza prognostyczna);
instrumentaln (prakseologiczn), ktr si rwnie okrela jako ekspertyzo-
wo-doradcz celem jej jest dostarczenie decydentom politycznym odpowie-
dzi na pytanie: jak naley dziaa, aby osign podane i zamierzone skutki,
rezultatem staj si rekomendacje skierowane na zewntrz, czyli do rodowisk
pozanaukowych [Z. J. Pietra 1986, 31:32].
cziomer.indb 55 2008-02-29 3:50:39

Stosunki midzynarodowe jako dyscyplina naukowa nale do grupy (katego-

rii) nauk humanistycznych (spoecznych). Nie wszyscy s zgodni co do odrbnoci
i samodzielnoci stosunkw midzynarodowych. Mona si spotka z przekona-
niem, e to jedynie pole badawcze w zakresie politologii, ale take prawa, geografii
czy socjologii. Uznajc odrbno dyscypliny, naley stwierdzi, e stosunki mi-
dzynarodowe s jednak nauk interdyscyplinarn, ktra korzysta z wynikw bada
oraz metodologii takich dyscyplin, jak: historia stosunkw midzynarodowych,
prawo midzynarodowe publiczne i prywatne oraz prawo konstytucyjne, geografia
polityczna, socjologia, psychologia i politologia.
Do poowy XIX wieku rozwaania o polityce byy domen filozofw i prawnikw.
Wyodrbnienie nauki o polityce stao si pochodn m.in. ewolucji nauk spoecznych,
rozwaa nad rol jednostek w ukadach spoecznych, rozwijania metod naukowych
w badaniach spoecznych, laicyzacji ycia publicznego, postpujcych procesw de-
mokratyzacji, nowych sposobw rzdzenia i potrzeby ich zrozumienia.
Autonomiczna dyscyplina stosunkw midzynarodowych wyrosa na gruncie
nauki o polityce, w cisym powizaniu z przemianami midzynarodowymi XX
wieku. Istniej zasadniczo dwa rne stanowiska co do rodowodu dyscypliny
stosunki midzynarodowe:
1) dyscyplina akademicka pod nazw stosunki midzynarodowe jest crk
wersalskiej konferencji pokojowej 1919 roku i konsekwencj zasadniczej przemia-
ny stosunkw midzynarodowych kresu dominacji Europy wpolityce midzy-
narodowej i pocztku ery mocarstw globalnych USA i ZSRR. Za symboliczny
pocztek powstania dyscypliny naukowej stosunki midzynarodowe uznaje si
powoanie w 1919 roku w Uniwersytecie Walijskim wAberystwyth katedry zajmu-
jcej si badaniem stosunkw midzynarodowych;
2) dyscyplina stosunki midzynarodowe w istotny sposb nawizuje i korzysta
z koncepcji teoretycznych sformuowanych na dugo przed nastaniem XX wieku.
Siga ona czasw Odrodzenia i powstawania suwerennych pastw [R. Zenderow-
ski 2006, 87-88].
Nauka o stosunkach midzynarodowych jako system bada, wiedzy naukowej
i ksztacenia w zakresie rnych zjawisk i procesw midzynarodowych ma, ze
wzgldu na swj zakres i istot, charakter interdyscyplinarny. Wan cezur w roz-
woju samodzielnej nauki o stosunkach midzynarodowych by 1948 rok. Wwczas
to zwoana pod auspicjami UNESCO w Paryu specjalistyczna konferencja polito-
logw uchwalia ramowy program nauk politycznych, w ktrym do trzech uznawa-
nych powszechnie dziaw politologii (idee polityczne, instytucje polityczne oraz
partie, grupy i opinia publiczna) dodano czwarty stosunkw midzynarodowych
[J. Kukuka 2003, 40].
Autonomiczna dyscyplina stosunkw midzynarodowych nawizywaa poczt-
kowo do myli staroytnych i redniowiecznych filozofw, prawnikw i historykw
na temat stosunkw midzy narodami. Od 1919 roku powstaway uniwersyteckie
katedry stosunkw midzynarodowych, instytuty naukowe i midzynarodowe or-
ganizacje do wsppracy naukowej w tej dziedzinie. Badacze stosunkw midzy-
cziomer.indb 56 2008-02-29 3:50:39

Beata Molo Midzynarodowe stosunki polityczne jakodyscyplina naukowa 57
narodowych przechodzili od opisywania zdarze midzynarodowych do wszech-

stronnego analizowania caego ycia midzynarodowego oraz formuowania teo-
rii. Instytucjonalizacja samodzielnej dyscypliny dokonaa si w najpierw w Wielkiej
Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Francji, Niemczech i ZSRR.
W 1915 roku powoano w Londynie Rad Bada Stosunkw Midzynarodo-
wych, ktrej pierwszoplanowym zadaniem byo dociekanie historycznych przy-
czyn wybuchu wojny i stawianie diagnoz na przyszo. W 1919 roku powstaa
pierwsza katedra stosunkw midzynarodowych w Aberystwyth, w 1923 roku po-
dobna katedra zacza dziaa w London School of Economics, a w 1930 roku na
Uniwersytecie w Oxfordzie.
W 1920 roku w ramach Foreign Office powsta Krlewski Instytut Spraw Mi-
dzynarodowych, ktry mia poszukiwa nauko-
wych uzasadnie dla polityki zagranicznej Wielkiej UNESCO (United Nation
Educational, Scientific and
Brytanii. W 1943 roku utworzony zosta rwnie w Cultural Organization)
Organizacja Narodw Zjednoczo-
ramach Foreign Office specjalny Departament Ba- nych ds. Owiaty, Nauki i Kultury.
da (Reaserch Department), ktrego zadaniem byo Powstaa 20 IX 1946 r. po ratyfiko-
waniu przez 20 pastw specjalnej
opracowywanie ekspertyz dla decydentw w polity- Konwencji, powoujcej do ycia
ce zagranicznej. W 1958 roku dziki wsparciu ame- organizacj oraz okrelajcej jej
ksztat i cele. 14 XII 1946 r. UNESCO
rykaskiej Fundacji Rockefellera utworzono Brytyj- podpisaa umow z ONZ, stajc si
ski Komitet Teorii Polityki Midzynarodowej. tym samym jedn z organizacji wy-
specjalizowanych systemu Narodw
W latach 60. rwnie na konferencjach dyskuto- zjednoczonych. Siedziba UNESCO
znajduje si wParyu. Do gwnych
wano kwestie nauczania stosunkw midzynarodo- kierunkw dziaania UNESCO nale:
wych i potrzeby koordynacji bada w tym zakresie. wspieranie zblienia, wzajemnego
poznania i zrozumienia midzy na-
W tym celu powsta Brytyjski Komitet Koordyna- rodami; popieranie rozwoju kultury
cyjny Studiw Midzynarodowych, ktremu w po- w skali wiatowej; wspieranie roz-
woju owiaty i szkolnictwa wszyst-
owie lat 70. podporzdkowane zostao Brytyjskie kich stopni; pomoc w rozwoju nauki
Towarzystwo Studiw Midzynarodowych, wpro- itechniki oraz sprzyjanie swobodne-
mu przepywowi myli, idei i wiedzy
wadzajce reformy programw nauczania przed- naukowej; popieranie wysiku uczo-
nych, nauczycieli i artystw caego
miotw midzynarodowych. wiata oraz sprzyjanie ich kontak-
W Stanach Zjednoczonych w 1921 roku wNo- tom i wymianie midzynarodowej.
UNESCO zawara wiele porozumie
wym Jorku powstaa Rada Stosunkw Zagranicznych z innymi organizacjami wyspecja-
(Council of Foreign Relations); do ycia powoany zo- lizowanymi ONZ, utrzymuje take
kontakty z organizacjami pozarzdo-
sta take Hoover Institution on War, Revolution and wymi. Obecnie zrzesza 192 pastwa
Peace (1919), dziaajcy w Stanford University. czonkowskie oraz 6 pastw stowa-
rzyszonych [szerzej: http://www.
Silne powizania nauki amerykaskiej z biec unesco.org; http://www.unesco.pl;
wrzesie 2007].
praktyka pastwow akcentowa National Security
Act z 1947 roku, ktry powoywa Krajow Rad
Bezpieczestwa (National Security Council) oraz Centraln Agencj Wywiadow-
cz (Central Intelligence Agency). Obie instytucje wykorzystyway analitykw po-
siadajcych wiedz politologiczn i z zakresu stosunkw midzynarodowych.
We Francji w 1923 roku w ramach Wydziau Prawa Sorbony powsta Instytut
Wyszych Studiw Midzynarodowych (Institut des Hautes tudes Internationa-
les). W 1934 roku powsta Orodek Bada Wspczesnych Stosunkw Midzyna-
cziomer.indb 57 2008-02-29 3:50:39

rodowych (Centre de Recherche dHistoire des Relations Internationales Contem-

poraines), od 1968 roku zosta on usytuowany przy Uniwersytecie Pary I. W 1926
roku w Paryu powstaa Midzynarodowa Akademia Dyplomatyczna (instytucja
na szczeblu midzyrzdowym), a w 1945 roku Francuski Instytut Polemologii
(Institut Franais de Polmologie), specjalizujcy si w badaniach z zakresu socjo-
logii i historii wojen. W 1965 roku pod patronatem francuskiego MSZ powsta
Orodek Polityki Zagranicznej.
W Berlinie w 1920 roku powstaa Niemiecka Wysza Szkoa Polityki (Die Deu-
tsche Hochschule fr Politik), za w 1923 roku w Hamburgu zosta zaoony Insty-
tut Polityki Zagranicznej (Das Institut fr Auswrtige Politik). Podobne instytuty
powstaway w takich miastach jak: Wrocaw (Breslau), Greifswald, Kolonia (Kln),
Krlewiec (Knigsberg) i Marburg.
W 1955 roku zaoono prywatne Niemieckie Towarzystwo Polityki Zagranicz-
nej (Deutsche Gesellschaft fr Auswrtige Politik), ktre wydawao periodyk Eu-
ropa-Archiv, od 1995 roku zastpione przez miesicznik Internationale Politik.
W 1962 roku w Bonn powoano do ycia Instytut Badawczy Niemieckiego Sto-
warzyszenia Polityki Zagranicznej, a w 1966 roku w Kolonii zaoono Federalny
Instytut Studiw Wschodnich i Midzynarodowych (Bundesinstitut fr Ostwis-
senschaftliche und Internationale Studien Biost).
Orodkiem dyskusji nad badaniami z zakresu stosunkw midzynarodowych
sta si w 1980 roku Krg Studiowania Stosunkw Midzynarodowych (Studien-
kreis Internationale Beziehungen). Z inicjatywy Niemieckiego Towarzystwa Bada
nad Pokojem w 1980 roku zostaa powoana Grupa Robocza Polityki Bezpiecze-
stwa (Arbeitsgruppe Sicherheitspolitik). Natomiast w 1986 roku w Bonn ustano-
wiono Urzd Bada Pokoju (Arbeitsstelle Friedensforschung).
Po zjednoczeniu Niemiec katedry stosunkw midzynarodowych zaistniay
wpowizaniu z naukami politycznymi we wszystkich uniwersytetach, take w kra-
jach b. NRD, w ktrej stosunki midzynarodowe uprawiano jedynie w kontekcie
naukowego komunizmu i konfrontacji ideologicznej.
W Zwizku Radzieckim stosunki midzynarodowe autonomizuj si wobec
takich dziedzin, jak: historia dyplomacji, prawo midzynarodowe czy midzyna-
rodowe problemy gospodarcze. Naukowe zainteresowanie stosunkami midzyna-
rodowymi przypada na okres po mierci Stalina. W 1956 roku w Moskwie powsta
Instytut Gospodarki wiatowej i Stosunkw Midzynarodowych (Institut Mirowo-
go Chozjajstwa i Miedunarodnych Otnoszenij). Wszystko oceniano wwczas z po-
zycji ideologicznych walki klas i tworzenia si wiatowego systemu socjalistycz-
nego. W 1954 roku zacz si ukazywa miesicznik Stosunki Midzynarodowe
(Miedunarodnyje Otnoszenija).
W Polsce zainteresowanie stosunkami midzynarodowymi rozwijane byo
wramach szk nauk politycznych we Lwowie, Krakowie i Warszawie. W 1902
roku powstaa Szkoa Nauk politycznych przy Uniwersytecie Lwowskim, w 1911
roku Szkoa Nauk Politycznych przy Uniwersytecie Jagielloskim, a w 1915 roku
Szkoa Nauk Politycznych w Warszawie (status akademicki uzyskaa w 1928).
cziomer.indb 58 2008-02-29 3:50:39

Szkoy we Lwowie i Krakowie ksztaciy studentw w trzech grupach przedmio-

tw: historyczno-geograficznej, polityczno-administracyjnej i ekonomiczno-staty-
stycznej. W pierwszej grupie bya wykadana take historia dyplomatyczna.
Szkoa w Warszawie wzorowaa program ksztacenia na programach podob-
nych uczelni w Paryu i we Frankfurcie. Na pocztku miaa dwa wydziay: Spoecz-
ny i Handlowy. Od 1917 roku utworzono dwa dodatkowe: Polityczny i Dzienni-
karski. Zagadnienia midzynarodowe traktowane byy w kontekcie przedmiotw
poszczeglnych wydziaw.
W 1930 roku we Lwowie utworzono Studium Dyplomatyczne, ktre jako pierw-
sze w Europie miao prawo nadawa dyplomy magisterskie w zakresie stosunkw
midzynaro-dowych (tytu magistra praw i dyplomacji). Drugim po Uniwersytecie
Lwowskim orodkiem ksztacenia i bada w zakresie stosunkw midzynarodo-
wych staa si Szkoa Nauk Politycznych w Warszawie. Dydaktyka i badania w za-
kresie stosunkw midzynarodowych byy prowadzone take w ramach wydziaw
prawa: Szkoy Nauk Politycznych UJ i Uniwersytetu Poznaskiego.
II wojna wiatowa zahamowaa instytucjonalizacj polskiej nauki o stosun-
kach midzynarodowych. Pierwsz inicjatyw zwizan z jej odradzaniem byo
przystpienie w 1945 r. dotychczasowych wadz Akademii Nauk Politycznych
do prac nad uruchomieniem uczelni. W ich rezultacie 24 padziernika 1945 r.
wznowiono zajcia. Na podstawie dekretu z 15 stycznia 1946 r. ANP staa si
uczelni pastwow, poddan nadzorowi wadz rzdowo-partyjnych. We wrze-
niu 1950r. ANP zostaa zlikwidowana, a na jej miejsce wadze pastwowe powo-
ay Szko Gwn Suby Zagranicznej, ktra miaa przygotowywa kadry dla
resortw spraw zagranicznych i handlu zagranicznego. Pierwszy Instytut Nauk
Politycznych uruchomiono w 1966 roku w Poznaniu, drugi (w 1967) na Uniwer-
sytecie Warszawskim, a trzeci na Uniwersytecie Jagielloskim (w 1968) W1970r.
powoano do ycia Komitet Nauk Politycznych PAN. W lad za Uniwersytetem
Warszawskim poszy take inne uniwersytety polskie, w ktrych tworzono w la-
tach 80. i 90. wydziay lub instytuty politologiczne, a w ich ramach odpowied-
nie zakady naukowe zajmujce si stosunkami midzynarodowymi [J. Kukuka
2000, 70:92].
Centralnym orodkiem analityczno-badawczym problemw midzynarodo-
wych by Polski Instytut Spraw Midzynarodowych (PISM), instytucja ustano-
wiona w 1947 roku na mocy decyzji parlamentarnej. PISM mia charakter wyspe-
cjalizowanej instytucji ponadresortowej (merytorycznie nadzorowany przez mi-
nisterstwo spraw zagranicznych). Instytut przygotowywa opracowania i analizy
naukowe w zakresie zagadnie midzynarodowych. Jego znaczcy wkad w rozwj
polskiej nauki o stosunkach midzynarodowych polega na organizowaniu i finan-
sowaniu wielu publikacji, wyspecjalizowanych periodykw (Sprawy Midzynaro-
dowe) i opracowa dokumentacyjnych (Zbir Dokumentw).
Nauka o stosunkach midzynarodowych, ktra rozwijaa si po I wojnie wia-
towej jako dyscyplina akademicka bya uprawiana w ramach coraz wikszej liczby
przedmiotw dydaktycznych. Ze wzgldu na szeroki i zoony zakres problema-
cziomer.indb 59 2008-02-29 3:50:39

tyki nauki o stosunkach midzynarodowych zrodzia si potrzeba przedstawiania

studentom wiedzy o stosunkach midzynarodowych w formie przedmiotu wpro-
wadzajcego, stanowicego wstp do dalszych studiw Wstp do nauki o sto-
sunkach midzynarodowych bd Podstawy stosunkw midzynarodowych.
Wramach tych przedmiotw definiowano pojcie i istot nauki o stosunkach mi-
dzynarodowych, jej zadania i funkcje oraz jej miejsce wrd innych nauk humani-
stycznych [J. Kukuka 2003, 10].
Nauka o stosunkach midzynarodowych stanowia pocztkowo odrbny przed-
miot w ramach kierunku nauki polityczne (cz skadowa przedmiotu Podstawy
stosunkw midzynarodowych). Stopniowy rozwj dydaktyki przedmiotu stosun-
kw midzynarodowych, organizowanie seminariw i prac badawczych sprzyjao
rozwojowi bada naukowych w ramach tej dyscypliny i wyodrbnieniu jej z nauk
politycznych. I odwrotnie, rozwj prac naukowych na temat stosunkw midzy-
narodowych si rzeczy podnosi poziom uprawiania tej dyscypliny w procesie dy-
daktycznym.
W poprzednich rozdziaach stwierdzilimy, e midzynarodowe stosunki po-
lityczne maj najwaniejsze znaczenie w ramach oglnie pojtych stosunkw
midzynarodowych, poniewa stwarzaj m.in. gwarancje bezpieczestwa uczest-
nikw stosunkw midzynarodowych oraz ramy organizacyjno-prawne rozwoju
wszystkich pozostaych rodzajw stosunkw. Z powyszych wzgldw doszo do
wyodrbnienia ich w toku rozwoju dydaktyki stosunkw midzynarodowych jako
przedmiotu uniwersyteckiego.
3. 2. Metody i nurty badawcze

Nauka o stosunkach midzynarodowych jest nauk interdyscyplinarn, czego kon-
sekwencj jest ogromne zrnicowanie metodologiczne.
Metody badawcze w nauce o stosunkach midzynarodowych mona podzie-
li na tradycyjne i nowoczesne. Metody tradycyjne, wrd ktrych najwaniejsze
s dwie historyczna i prawnicza wywodz si z nauk szczegowych, zajmuj-
cych si od dawna badaniem stosunkw midzynarodowych. Metoda historyczna
polega na poszukiwaniu w historii stosunkw midzynarodowych pewnych pra-
widowoci. Nastpnie na ich podstawie wyjania si istot wspczesnych relacji
midzynarodowych oraz buduje si hipotezy prognozy dotyczce przyszych sto-
sunkw [R. Zenderowski 2006, 100]. Z kolei celem metody prawniczej jest analiza
obowizujcych norm prawa midzynarodowego.
Do najwaniejszych metod nowoczesnych zaliczy mona metody: systemow,
behawioraln, czynnikow, analizy zawartoci, decyzyjn i symulacyjn.
1. Metoda systemowa polega na konstruowaniu specyficznego modelu poj-
ciowego badanych zjawisk midzynarodowych. System midzynarodowy jest ze-
spoem zintegrowanych elementw; midzy nimi oraz midzy systemem i rodo-
wiskiem wystpuj sprzenia zwrotne. Taki system skada si z elementw powi-
cziomer.indb 60 2008-02-29 3:50:39

zanych w struktur i oddzielonych granic od rodowiska. Dziki wejciom system

ulega wpywowi rodowiskowemu, a dziki wyjciom ksztatuje rodowisko.
System utrzymuje rwnowag ze rodowiskiem dziki dwm typom sprze
zwrotnych:
a) midzy wejciem a wyjciem system w drodze konwersji przetwarza bo-
dziec rodowiskowy w swoj reakcj,
b) midzy wyjciem a wejciem rodowisko przetwarza bodziec wysany przez
system i decyduje si na jakie zachowanie.
2. Metoda behawioralna polega na analizowaniu stosunkw midzynarodo-
wych za pomoc analizy zachowa ich uczestnikw. Zachowania te s kwantyfiko-
wane, co ma zobiektywizowa wyniki bada.
3. Metoda czynnikowa polega na identyfikacji, klasyfikacji i hierarchizacji
czynnikw ksztatujcych dan klas zjawisk midzynarodowych. Stosowane s
dwa podejcia: czynniki mog by definiowane w sposb dedukcyjny, na podstawie
wczeniej przyjtej teorii oglnej lub indukcyjnie, przez wyszukiwanie ilociowych
wskanikw, ktre mog wpywa na dane zjawiska, w celu zbadania stopnia ko-
relacji.
4. Metoda analizy zawartoci polega na zbieraniu i klasyfikowaniu informacji
pochodzcej z wymiany komunikatw midzy uczestnikami stosunkw midzy-
narodowych. Celem jest rekonstrukcja interesw stron na podstawie publicznie
skadanych deklaracji. Zakada si, e kady komunikat powstaje w procesie kodo-
wania informacji (strony dokonay szerszej wymiany pogldw), przesyania jej
do odbiorcy za pomoc odpowiednio dobranego kanau oraz dekodowania infor-
macji przez odbiorc (stan ich stosunkw zaostrzy si tak bardzo, e nie uzgod-
nili stanowisk z adnej sprawie) [T. o-Nowak 1997, 28].
5. Metoda decyzyjna polega na kompleksowym traktowaniu zjawisk midzy-
narodowych. Najwaniejsze w tej metodzie s nastpujce kategorie:
1) orodek decyzyjny, traktowany jako podmiot dziaania w skali midzynaro-
dowej;
2) proces decyzyjny, czyli zesp powiza przyczynowo-skutkowych wyst-
pujcych wewntrz orodka decyzyjnego w zwizku ze stanem wejcia, struktur
orodka i celami decydentw;
3) decyzja polityczna, czyli akt nielosowego wyboru dziaania lub zaniechania
politycznego, oraz
4) implementacja polityczna, czyli proces urzeczywistniania decyzji za pomoc
odpowiednio dobranych metod i rodkw [R. Zenderowski 2006, 100].
6. Metoda symulacyjna polega na tworzeniu rozwinitych modeli rzeczywi-
stoci midzynarodowej, nasycaniu ich danymi faktycznymi oraz przetwarzaniu
za pomoc komputerw.
W nauce o stosunkach midzynarodowych mona wyodrbni nastpujce
nurty badawcze: klasyczny, modernistyczny i postmodernistyczny. Zwizane s
one z wielkimi debatami, rozumianymi jako fazy refleksji naukowej dotyczcej
stosunkw midzynarodowych. Pocztek czwartej debaty wyznacza koniec zimnej
cziomer.indb 6 2008-02-29 3:50:39

wojny. Obejmuje ona krytyk kierunkw tradycyjnych przez przedstawicieli nur-

tw alternatywnych, ktrych okrela si mianem postpozytywistw.
Tabela 3.1. Wielkie debaty w nauce o stosunkach midzynarodowych
Debata Strony debaty Przedmiot debaty
Liberalizm utopijny Co jest kluczowym

gwarantem bezpieczestwa
midzynarodowego?
I debata Prawo midzynarodowe,
(lata 40. i50. organizacje midzynarodowe,
XX w.) wsppraca, wspzaleno.
Realizm Realna sia pastwa

i rwnowaga si
Kierunki tradycyjne Metody badawcze, sposb
II debata
Behawioryzm budowania teorii.
(I po. lat 50.
Metody dedukcyjne
i ata 60. XX w.)
Metody indukcyjne
Neorealizm/neoliberalizm
III debata
(od lat 70. XX w.) Neomarksizm wiatowy system
kapitalistyczny, zaleno,
zacofanie gospodarcze.
Kierunki tradycyjne Trudny do jednoznacznego
ustalenia
IV debata
Postpozytywizm Postpozytywistyczne
(przeom lat 80.
metodologie i kwestie
i 90. XX w.)
(rodowisko, rnice pci,
suwerenno i zmiany
wzakresie pastwowoci)
rdo: W. Szymborski, Midzynarodowe stosunki..., op. cit., s. 43; R. Zenderowski, Stosunki
midzynarodowe... op. cit., s. 51.

Nurt klasyczny, najwczeniejszy z istniejcych w nauce o stosunkach midzyna-
rodowych, okrelany take jako przednaukowy, osadzony jest na paradygmatach:
idealistycznym i realistycznym.
Paradygmat idealistyczny najsilniej rozwin si w Stanach Zjednoczonych,
tam bowiem po I wojnie wiatowej podjto badania naukowe nad stosunkami mi-
dzynarodowymi. Formua nowego modelu stosunkw midzynarodowych zostaa
przygotowana w krgu prezydenta Woodrowa Wilsona w duchu jego pogldw na
temat systemu midzynarodowego.
Koncepcj przebudowy stosunkw midzynarodowych i zasadnicze jej ele-
menty zawar Wilson w programie ogoszonym 8 stycznia 1918 roku, znanym jako
14 punktw prezydenta W. Wilsona. Jego podstawowe zaoenia mona zawrze
wnastpujcych hasach: demokratyzacja stosunkw midzynarodowych, wol-
cziomer.indb 62 2008-02-29 3:50:39

no w przepywie ludzi i idei, prawo narodw do samostanowienia, utworzenie

organizacji midzynarodowej, liberalizm gospodarczy i handlowy, poszanowa-
nie prawa midzynarodowego i norm, ktrymi rzdzi si spoeczno midzynaro-
dowa, pokojowe formy rozwizywania sporw midzynarodowych.
W literaturze podkrela si dwa gwne punkty koncepcji Wilsona. Pierwszy
znich mwi o upowszechnieniu demokracji i zasady samostanowienia. Jest on
wyrazem przekonania, e rzdy demokratyczne nie walcz i nie bd ze sob wal-
czy. Rozwj demokracji liberalnej w Europie sprawi bowiem, e autokratycznych,
skonnych do wojny przywdcw, zastpi rzdy nastawione pokojowo. Druga
teza Wilsona dotyczya stworzenia organizacji midzynarodowej, dziki ktrej
stosunki midzy pastwami bd oparte na solidnej bazie instytucjonalnej. Sto-
sunki midzynarodowe powinny by bowiem regulowane przez wsplne zasady
prawa .
[R. Jackson, G. Srensen 2006, 38:39].
Paradygmat idealistyczny zakada, e pastwo moe dziaa dobrze lub le,
moralnie lub amoralnie, ale zawsze podlega procesowi moralnego doskonalenia
si. Tak jak istota rozumna kieruje si wszak prawem rozumu i przedkada spo-
kojne wspycie nad wojn i przemoc. W stosunku do innych kieruje si prawem
naturalnym i normami tworzonymi przez czowieka rozumnego. Jest ono bez
wtpienia podstawowym aktorem w stosunkach midzynarodowych, ktry polity-
k zagraniczn i wewntrzn prowadzi zgodnie z normami etycznymi iuznanym
katalogiem wartoci moralnych.
W systemie midzynarodowym, w ktrym panuje waciwa przyrodzie harmo-
nia, a pastwa postpuj moralnie, mona mwi raczej o zbienoci interesw
anieli ich rozbienoci. Jeli pojawiaj si wojny wyraajce owe rozbienoci,
to s one raczej wyrazem spisku zych narodw anieli waciwoci spoeczno-
ci midzynarodowej, ignorancji czy niechci politykw do sigania po pokojowe
rodki rozwizywania spornych problemw [T. o-Nowak 2006, 41]. Czynnikiem
wzmacniajcym wiar w skuteczno takiego modelu stosunkw midzynarodo-
wych miay by organizacje midzynarodowe, gwnie Liga Narodw. Obok prawa
midzynarodowego i opinii publicznej stanowiy one wany instrument polityki
midzynarodowej.
rda teorii liberalnej tkwi w optymizmie owiecenia, e ludzie s istotami
racjonalnymi, zdolnymi zrozumie powszechne prawa rzdzce zarwno natu-
r, jak i spoeczestwem. Niesprawiedliwo, wojna i agresja nie s nieuchronne
i mona je ograniczy czy nawet wyeliminowa dziki reformie instytucjonalnej
lub wsplnemu dziaaniu. Ludzie maj zdolno poprawiania swej sytuacji, two-
rzc sprawiedliwe spoeczestwo. Jeli sprawiedliwe spoeczestwo nie powstaje,
to win za to ponosz nieodpowiednie instytucje.
Gwnymi przedstawicielami paradygmatu realistycznego s Reinhold Nie-
buhr, E. H. Carr oraz Hans Morgenthau, uwaany za jego czoowego przedstawi-
ciela. Czerpali oni inspiracje z prac Tukidydesa, Niccolo Machiavellego, Thomasa
Hobbesa, Benedykta Spinozy oraz Carla von Clausewitza.
cziomer.indb 63 2008-02-29 3:50:39

Realizm opiera si na zaoeniu, e jednostka kieruje si przede wszystkim ego-

izmem i dy do wadzy. Jednostki s zorganizowane w pastwa, z ktrych ka-
de dziaa jednolicie w deniu do realizacji wasnego interesu narodowego defi-
niowanego w kategoriach siy. Pastwa istniej w ramach anarchicznego systemu
midzynarodowego charakteryzujcego si brakiem hierarchii wadzy. W takich
warunkach anarchii pastwa w systemie midzynarodowym musz polega tylko
na sobie. Ich najwaniejsz trosk jest skuteczne radzenie sobie z niepewnoci
wywoywan przez anarchiczny system. Opieraj si przy tym na rwnowaeniu
potgi innych pastw i odstraszaniu, aby system midzynarodowy pozosta nie-
tknity i jak najmniej im zagraa [K. Mingst 2006, 68]. Stosunki midzynarodowe
s przede wszystkim stosunkami midzypastwowymi. Wszyscy pozostali aktorzy
w polityce wiatowej s albo mniej wani, albo si nie licz. Gwnym celem polity-
ki zagranicznej jest realizacja i obrona interesu pastwa w polityce wiatowej.
Fundamentalne twierdzenia zwolennikw realizmu s nastpujce: 1) pastwo
jest najwaniejszym lub jedynym prawdziwym aktorem stosunkw midzynarodo-
wych; 2) immanentn cech systemu midzynarodowego jest anarchia (brak nad-
rzdnej wadzy), nie oznacza ona jednak chaosu, poniewa bd system, bd naj-
silniejsze pastwa wypracowuj jakie mechanizmy regulacyjne; 3) celem pastwa
jest maksymalizacja potgi w zanarchizowanym rodowisku midzynarodowym
(centralne miejsce zajmuje pojcie interesu narodowego i potgi). Najbardziej
skutecznym narzdziem w polityce zagranicznej jest sia lub groba jej uycia; 4)
interesy pastw w znacznej mierze wykluczaj si, tote pastwa skazane s na
rywalizacj o ograniczone zasoby; 5) miejsce pastwa w systemie wywiera wpyw
na jego zachowanie si (realizm strukturalny); 6) pokj jest funkcj rwnowagi si
lub istnienia porzdku hegemonicznego.
Ze wzgldu na uproszczenia w sposobie postrzegania rzeczywistoci midzy-
narodowej jest ona czsto przedstawiana jako model kuli bilardowej, w ktrym
kule bilardowe to pastwa, ich interesy narodowe za wyznaczaj nie tylko tory,
po ktrych si poruszaj, ale take ich szeroko (autonomia) oraz dugo (zasig
interesw).
Zapocztkowana w drugiej poowie lat 50. XX wieku. tzw. druga debata sta-
nowia konfrontacj midzy tradycjonalistami (gwnie realistami, w mniejszym
stopniu idealistami) a modernistami (scjentystami i behawiorystami).
Gwnymi przedstawicielami nurtu modernistycznego byli: James N. Rosenau,
Morton Kaplan, David Easton, Stanley H. Hoffmann, Karl Deutsch, David J. Singer,
David E. Spiro, George Modelsky, Richard Rosencrance.
Podejcie behawioralne pojawio si w amerykaskiej teorii stosunkw mi-
dzynarodowych w latach 50. XX wieku. W kolejnych latach zdominowao te ba-
dania pocztkowo w USA, a nastpnie w innych pastwach wiata. Behawioralne
koncepcje badania stosunkw midzynarodowych mona zgrupowa w trzech
podstawowych nurtach: systemowym, teorii wizi i teorii pola.
Szkoa systemowa w nauce o stosunkach midzynarodowych rozwijaa si na
Zachodzie, przede wszystkim w USA na przeomie lat 60. XX wieku, gwnie pod
cziomer.indb 64 2008-02-29 3:50:39

wpywem nurtu behawioralnego w naukach przyrodniczych, socjologii i ekono-

mii.
Cech i najistotniejsz metodologicznie wartoci analizy systemowej jest to, i
odnosi ona badane zjawisko i proces do szerszego kontekstu zdarze i procesw,
e postrzega je kompleksowo, przedstawiajc badany obiekt jako zoon cao,
konkretyzujc jego obraz poprzez analiz sprze midzy jego elementami ska-
dowymi. Najwaniejsze w analizie systemowej jest badanie struktury systemu oraz
jego reakcji zachodzcych midzy poszczeglnymi elementami owej struktury. Jest
to jeden poziom badawczy. Drugi polega na badaniu reakcji zachodzcych midzy
elementami systemu [T. o-Nowak 2006, 51:52].
W toku analiz systemw midzynarodowych wyodrbniono trzy podgrupy: 1)
systemy uczestnikw stosunkw midzynarodowych, 2) systemy stosunkw mi-
dzynarodowych, 3) systemy rl uczestnikw. Systemy midzynarodowe dzielono
na jednorodne i mieszane, obejmujce rne rodzaje stosunkw (politycznych,
gospodarczych, kulturalnych i innych). Uwzgldniajc hierarchi systemw mi-
dzynarodowych proponowano wyrnia system wiatowy (globalny), systemy re-
gionalne i lokalne.
Teori wizi J. Rosenaua charakteryzuje przede wszystkim zaoenie o zacie-
raniu si odrbnoci systemw midzynarodowych. Zauway on, i wspczesne
stosunki midzynarodowe charakteryzuje przenikanie si i zazbianie zarwno
systemw, jak i zjawisk politycznych. W ujciu tej teorii istotne zjawiska midzy-
narodowe pojawiaj si na przeciciu systemu politycznego pastwa i systemu
politycznego pastw. Wystpuj one rwnoczenie w obu systemach i prbujc
wyjani je powinnimy siga rwnoczenie do obu systemw, poniewa s one
wspzalene.
Pionier prac czynnikowej eksplanacji stosunkw midzynarodowych Q. Wright.
zakada, e kade zachowanie midzynarodowe stanowi zmienn stanu pola, ro-
zumianego jako system okrelony przez czas i przestrze (pole geograficzne) lub
przez wsprzdne analityczne (pola analityczne). Stosunki midzynarodowe s
w tym ujciu funkcj dwunastu czynnikw. Sze wsprzdnych pola moliwo-
ci umieci na osiach energii spoecznej, elastycznoci, wsppracy, siy, zasobw
i postpu technologicznego. Sze wsprzdnych pola wartoci funkcjonuje na
osiach oceny rzeczywistoci, konkretnoci mylenia, celw, samoidentyfikacji, in-
terpretacji interesw i stosunku do wiata. Pole stosunkw midzynarodowych
to dla Wrighta dwunastowymiarowa przestrze, w ktrej kr pastwa. Zmiana
stosunkw midzynarodowych polega na ich przesuwaniu si wewntrz pola, ze
wzgldu na: oglne zmiany pola, interakcje zachodzce midzy polem moliwoci
a polem wartoci oraz interakcje zachodzce midzy polem geograficznym i polem
analitycznym [T. o-Nowak 1995, 35:36].
Pocztek trzeciej wielkiej debaty przypada na lata 80. XX wieku. Debata ta
zostaa sprowokowana przez Michaela Banksa artykuem pt. The Inter-Paradigm
Debate, w ktrym dokona on konfrontacji trzech tradycji w nauce o stosunkach
midzynarodowych: idealistycznej, realistycznej i modernistycznej.
cziomer.indb 65 2008-02-29 3:50:39

W debacie tej uczestnicz gwnie zwolennicy: 1) neorealizmu i strukturalne-

go realizmu; 2) neoliberalizmu (neoidealizmu) z jego licznymi odmianami (plu-
ralizmem, racjonalizmem i neoliberalnym instytucjonalizmem); 3) globalizmu; 4)
postmodernizmu, feminizmu i orientacji ekologicznej.
W niektrych opracowaniach mona spotka si ze stwierdzeniem, e w sto-
sunkach midzynarodowych mamy do czynienia z czterema, a nie trzema wielki-
mi debatami. Pocztek czwartej debaty wyznaczaby koniec zimnej wojny, a toczy
si ona midzy pozytywistami (gwnie neorealistami i neoidealistami) i postpozy-
tywistami (gwnie postmodernistami, zwolennikami feminizmu i ekologizmu).
Do kierunkw pozytywistycznych zalicza si:
neorealizm przedstawiciele tego nurtu to: Robert Gilpin, Robert O. Keohane,
Friedrich Kratochwil i Kenneth Waltz.
Przeomowe znaczenie dla rozwoju neorealistycznego paradygmatu w nauce
o stosunkach midzynarodowych maj prace R. Gilpina, ktry dostrzeg i doceni
wag zmiany w systemie midzynarodowym. Denie do zmiany podyktowane
jest pragnieniem znalezienia przez pastwo lepszego miejsca w systemie, ktry
cigle ewoluuje. Tezy Gilpina s nastpujce:
system midzynarodowy jest zasadniczo stay i stabilny, jeeli poszczeglne
pastwa nie widz dla siebie korzyci wynikajcej z jego ewentualnej zmiany. Pa-
stwa d natomiast do jego zmiany, jeeli spodziewaj si, e przewidywane korzy-
ci ztego wynikajce przewysz ewentualne straty. System przeksztaca si ww-
czas, gdy pastwa nie s w stanie utrzyma jego rwnowagi. Tworzy si wtedy nowa
rwnowaga si, ktra odzwierciedla nowy podzia wadzy i now struktur systemu.
Zmiany mog dokonywa si na wiele sposobw. S one moliwe gwnie
wwyniku: 1) poszerzenia terytorium (wspczenie mao skuteczne rozwizanie),
2) wzrostu siy ekonomicznej (wspczenie bardzo skuteczne rozwizanie) lub
3) w inny sposb, jeli koszty zwizane z dalsz zmian bd rwnowaone lub
mniejsze od minimalnych korzyci.
Osignicie stanu rwnowagi midzy stratami i korzyciami dalszej ekspansji
sprawia, e wzrasta tendencja do utrzymania status quo.
Gilpin stara si dotrze do niemilitarnych rde siy oraz moliwoci dzia-
a pastw i oddziaywa w rodowisku midzynarodowym. Zwrci uwag na te
czynniki, ktre stanowi o rzeczywistej potdze pastwa i czyni go mocarstwem
lub pastwem maym. S to m.in. potencja ekonomiczny, techniczny i technolo-
giczny. Wedug Gilpina pastwa walcz nie o przetrwanie, lecz o dobrobyt swoich
obywateli [T. o-Nowak 2006, 96, 98].
strukturalny realizm gwnym przedstawicielem tego nurtu jest Kenneth
Waltz.
Wedug K. Waltza najlepsz teori stosunkw midzynarodowych jest neorea-
listyczna teoria systemw, ktrej przedmiotem jest zasadniczo struktura systemu,
wspdziaanie jej elementw oraz cigo systemu i jego zmiana.
Waltz wskazuje na struktur systemu jako rdo determinujce polityk za-
graniczn pastwa. Wedug niego istnieje zaleno pomidzy zachowaniem si
cziomer.indb 66 2008-02-29 3:50:40

pastwa w rodowisku midzynarodowym a miejscem zajmowanym przez nie

wstrukturze systemu. Struktura staje si czynnikiem determinujcym moliwo-
ci i polityk zagraniczn pastwa. Uwarunkowane potencjaem pastwa jego
miejsce w systemie wymuszao na nim okrelony rodzaj polityki i okrelony typ
zachowa. Aby mc przetrwa i rozwija si w poliarchicznym i policentrycz-
nym rodowisku midzynarodowym, pastwo musi polega na swej sile, tzn.
potencjale, jakim dysponuje. Sia pastwa staje si celem jego dziaa w poli-
tyce zagranicznej i jednoczenie narzdziem sucym do realizacji tej polity-
ki. Struktura systemu zmienia si wraz ze zmian potencjaw jego gwnych
nonikw, natomiast stabilno systemu zmienia wojna mocarstw. Rezultatem
wojny jest nowa konfiguracja si, nowy podzia moliwoci oraz nowe usytuo-
wanie pastw wnowej strukturze systemu midzynarodowego. Zdaniem Waltza
najlepszym rozwizaniem w celu zagwarantowania stabilnoci wiata jest dwu-
biegunowa struktura systemu i istnienie dwch superpotg, ktre zapewniaj t
stabilno [T. o-Nowak 2006, 88:91].
neoliberalizm do gwnych przedstawicieli tego kierunku zalicza si: Joseph
S. Nye (jr.), Hervey Starr, Erich Weede, Martin Wight, Robert O. Keohane.
W ramach tego paradygmatu zauwaalne s trzy gwne stanowiska: 1) plura-
lizm, ktry stawia tez, i polityka zagraniczna jest wypadkow interesw rnych
grup spoecznych wewntrz pastwa, a nie dziaaniem racjonalnego i suwerennego
aktora pastwowego; 2) racjonalizm, ktry formuuje postulat oddzielenia od sie-
bie polityki wewntrznej (ktrej przedmiotem i celem jest zapewnienie dobrobytu)
i polityki zewntrznej pastwa (ktrej celem jest zapewnienie bezpieczestwa); 3)
neoliberalny instytucjonalizm, ktry bezpieczestwo definiuje szerzej ni reali-
ci, wskazujc, e oprcz jego aspektw militarnych i geopolitycznych istotne s
take aspekty: socjalny, ekologiczny, demograficzny, kulturowy.
Globalizm (neomarksizm) trudno jednoznacznie zaklasyfikowa do nurtu po-
zytywistycznego. Istnieje wiele rnych nurtw w ramach wizji globalistycznej.
Przedstawiciele nurtu globalistycznego (Immanuel Wallerstein, Susan Strange,
Andre G. Frank, Fernando Henrique Cordoso) odwouj si czsto do pogldw m.in.
Karola Marksa, Fryderyka Engelsa, Wodzimierza I. Lenina, Jrgena Habermasa.
Do cech wsplnych wikszoci kierunkw globalistycznych zalicza si:
1) krytyka realistycznego zaoenia o unitarnoci pastwa jako uczestnika sto-
sunkw midzynarodowych,
2) zaoenie, e gospodarka stanowi element determinujcy ca rzeczywisto
midzynarodow. Stosunki midzynarodowe zdeterminowane s procesem two-
rzenia si nowej ponadnarodowej klasy posiadaczy i wyzyskiwaczy, ktrzy wyzy-
skuj masy w rnych zaktkach globu,
3) przekonanie o istnieniu wiatowego systemu kapitalistycznego, wszechogar-
niajcego i determinujcego zachowania wszystkich aktorw sceny midzynaro-
dowej,
4) zaoenie, e istniejcy ad midzynarodowy jest gboko niesprawiedliwy,
poniewa opiera si na wyzysku obszarw peryferyjnych i pperyferyjnych przez
cziomer.indb 67 2008-02-29 3:50:40

centra wiatowej gospodarki. Wyzysk pogbiany jest przez wspprac elit gospo-
darczych i politycznych pastw peryferyjnych z pastwami centrum (neokolonia-
lizm).
W paradygmacie globalistycznym przyjmuje si postulat braku dystansu bada-
cza do przedmiotu badanego naukowiec ma nie bada, lecz zmienia rzeczywi-
sto.
Do kierunkw postpozytywistycznych zalicza si trzy podejcia: postmoderni-
styczne, feministyczne i ekologiczne.
Postmodernizm pojawi si na pocztku lat 80. XX wieku wraz z twrczoci
francuskich filozofw: Michaela Foucault i Pierra Baurdiera.
W nurcie tym mieci si szereg koncepcji, ktre s: silnie zrnicowane, pozba-
wione jednolitej terminologii; unikaj tworzenia nowych paradygmatw, poddaj
krytyce pojcie teorii oraz klasyczn metodologi nauk. Wsplne cechy podej
postmodernistycznych przedstawiaj si nastpujco:
rzeczywisto jest konstrukcj spoeczn. Wszystkie pojcia i instytucje (np.
pastwo narodowe, suwerenno) s wytworami przekona i wyobrae oraz
opartych na nich dziaa. Ulegaj one stopniowym przeksztaceniom i z czasem
tworz wizy krepujce ludzk wiadomo (teza konstruktywistyczna). Mamy
tu do czynienia ze swoistym imperializmem i szowinizmem jzykowym;
badacze uwikani s w sieci uwarunkowa kulturowych, spoecznych, ideowych
oraz jzykowych, brakuje im dystansu do przedmiotu badania. Teorie nie s two-
rzone na podstawie obserwacji faktw, to fakty s tworzone przez badaczy za
pomoc interpretacji rzeczywistoci wedug przyjtych zaoe;
istnieje stay zwizek prawdy z wadz kto ma wadz, ma prawd (racj). Wadza
narzuca ludziom kategorie mylenia, naruszajc tym samym ich wolno;
w ramach nurtw postmodernistycznych postuluje si nastpujce metody ba-
dawcze: 1) archeologi doszukiwanie si ukrytych znacze okrelonych po-
gldw; 2) genealogi odkrywanie uwarunkowa okrelonych pogldw oraz
3) dekonstrukcj rozoenie pogldu na czynniki pierwsze i wskazanie na ich
sprzecznoci i ideologiczne uwikania.
Podejcie feministyczne stanowi zbir kilku rnych stanowisk teoretycznych.
Feminizmowi towarzyszy swoista metodologia, zwana gender studies, ktra zaka-
da, i problem tosamoci pciowej badacza jest kluczowy dla rozwaa nauko-
wych. Powiada si, i wikszo stanowisk ma wypaczone i seksistowskie podejcie
do roli kobiet w yciu politycznym, take midzynarodowym. Teorie stosunkw
midzynarodowych skaone s mskim punktem widzenia. To, co wydaje si
wycznie mskim punktem widzenia, na gruncie klasycznych nauk spoecznych
niesusznie okrelane jest jako oglnoludzkie.
Feministki postuluj neutralne, czyli aseksualne podejcie bd zrwnowae-
nie teorii mskich teoriami kobiecymi. Zdaniem reprezentantek tego nurtu istnieje
konieczno uwydatnienia roli kobiet w yciu midzynarodowym. Feministki go-
sz m.in., i wojny s konsekwencj mskiej agresywnoci, wskazuj na niedoce-
nianie w teorii problemw zwykych ludzi, szczeglnie grup mniejszociowych.
cziomer.indb 68 2008-02-29 3:50:40

[R. Jackson, G. Srensen 2006, 294].

Nurt ekologiczny w stosunkach midzynarodowych zwizany jest ze wiado-
moci, e problemy ekologiczne i ich rozwizanie wykraczaj poza moliwoci
dziaania pojedynczych pastw. Zwolennicy tego podejcia dostrzegaj zanik po-
dziau na polityk zagraniczn i wewntrzn, rne konsekwencje procesu globa-
lizacji. Stawiaj tez o erozji suwerennoci pastw, podkrelaj przy tym kluczow
rol organizacji pozarzdowych i struktur transnarodowych.
W ramach nurtu ekologicznego wyksztaca si ideologia tzw. enwironmentali-
zmu. Ma ona wymiar antropocentryczny, a jej podstawowym zaoeniem jest kon-
cepcja zrwnowaonego rozwoju. Enwironmentalizm mona uzna za zbieny
zpogldami neoliberaw. Wedug enwironmentalistw wiatowy ruch ekologicz-
ny powinien doprowadzi do powstania transnarodowego spoeczestwa obywa-
telskiego kierujcego si planetarn wiadomoci.
Osobny nurt stanowi tzw. zielona teoria polityczna. W tej perspektywie odma-
wia si czowiekowi i ludzkoci jako takiej centralnej pozycji w systemie midzyna-
rodowym. Gwnym celem polityki midzynarodowej powinno sta si zachowa-
nie ekosystemu, w zasadzie za wszelk cen [R. Zenderowski 2006, 66:67].
3. 3. Gwne kierunki i orodki badawcze

Zakres bada nad midzynarodowymi stosunkami politycznymi (stosunkami mi-
dzynarodowymi) przedstawiony zostanie w formie prezentacji tematyki podejmo-
wanej w wybranych liczcych si placwkach naukowo-badawczych oraz orod-
kach akademickich w Polsce i za granic.
Polski Instytut Spraw Midzynarodowych zosta utworzony na mocy ustawy
z 20 grudnia 1996 roku. Instytut prowadzi wielodyscyplinarne i porwnawcze bada-
nia w zakresie spraw midzynarodowych, ze szczeglnym uwzgldnieniem nastpu-
jcej problematyki: a) wiat jako system; Polska a globalizacja; wspczesna polityka
zagraniczna Polski; Polska w UE; Polska w NATO; Polska ikraje ssiednie; stosunki
dwustronne Polski; obraz Polski w wiecie; b) instytucje formujce lub realizujce
polityk zagraniczn lub zwizane z funkcjonowaniem pastw wsystemie wiato-
wym; c) metodologia bada w zakresie spraw/stosunkw midzynarodowych.
Do podstawowych zada Instytutu naley opracowywanie analiz, prognoz i in-
nych danych specjalistycznych. Przygotowywane materiay s adresowane do pod-
miotw realizujcych zadania w zakresie polskiej polityki zagranicznej, zwaszcza
do organw wadzy pastwowej. Instytut przygotowuje ekspertyzy z zakresu spraw
midzynarodowych z inicjatywy wasnej, na zlecenie podmiotw pastwowych
okrelonych w statucie PISM oraz w miar moliwoci na zlecenie innych podmio-
tw. Instytut wydaje m.in. czasopisma: Polski Przegld Dyplomatyczny; Sprawy
Midzynarodowe, The Polish Quarterly of International Affairs; Zbir Doku-
cziomer.indb 69 2008-02-29 3:50:40

mentw; Zeszyty Niemcoznawcze PISM; Rocznik polskiej polityki zagranicz-

nej [szerzej: www.pism.pl].
Wyspecjalizowan placwk niemcoznawcz w Polsce jest Instytut Zachodni.
Oficjalne powoanie do ycia Instytutu Zachodniego (Naukowo-Badawczego im.
Zygmunta Wojciechowskiego) w Poznaniu nastpio 27 lutego 1945 roku. Instytut
Zachodni prowadzi badania powicone stosunkom midzynarodowym w Euro-
pie, warunkujcym je czynnikom wewntrznym i zewntrznym ze szczeglnym
uwzgldnieniem Niemiec ich miejsca i roli w wiecie oraz szeroko rozumia-
nym wzajemnym stosunkom polsko-niemieckim.
Prace indywidualne i zbiorowe projekty badawcze s prowadzone w ramach na-
stpujcych programw: dzieje i wspczesno stosunkw polsko-niemieckich;
Niemcy i ich partnerzy na arenie midzynarodowej; Niemcy wspczesne; europej-
skie procesy integracyjne oraz ziemie polskie pod okupacj niemieck 1939-1945.
Instytut Zachodni wydaje periodyk Przegld Zachodni, seri Zeszyty Instytutu
Zachodniego oraz monografie [szerzej: www.iz.poznan.pl].
Orodek Studiw Wschodnich powsta w 1990 roku i jest finansowany z bu-
detu pastwa. Celem Orodka jest monitorowanie oraz analiza politycznej, eko-
nomicznej i spoecznej sytuacji w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej, na
Bakanach oraz na Kaukazie i w Azji Centralnej. Gwne tematy badawcze: sytua-
cja wewntrzna i stabilno krajw obszaru zainteresowa OSW; system wadzy;
polityka zagraniczna; bezpieczestwo energetyczne; istniejce i potencjalne kon-
flikty oraz inne czynniki zwizane z problemami bezpieczestwa Europy rodko-
wej i Wschodniej, Bakanw oraz Kaukazu i Azji Centralnej. Orodek publikuje
wformie elektronicznej: Wiadomoci Tydzie na Wschodzie; Punkty Widze-
nia; Prace OSW; Raport OSW [szerzej: www.osw.waw.pl].
Czoowym orodkiem akademickim w Polsce jest powstay w 1976 roku wra-
mach powoanego w 1975 roku Wydziau Dziennikarstwa i Nauk Politycznych
Uniwersytetu Warszawskiego Instytut Stosunkw Midzynarodowych. Od
1981 roku prowadzi politologiczn specjalizacj stosunki midzynarodowe,
a w 1991 roku otworzy samodzielny kierunek studiw. Gwny cel dziaalno-
ci Instytutu to dydaktyka, tzn. przygotowanie specjalistw do szeroko pojtej
wsppracy midzynarodowej w sferze polityczno-wojskowej, ekonomicznej,
kulturalnej i spoecznej.
Instytut prowadzi rwnie dziaalno badawcz. Obok bada podstawowych
o charakterze teoretycznym podejmuje badania nad funkcjonalnymi dziedzinami
stosunkw midzynarodowych, takimi jak midzynarodowe stosunki politycz-
ne, midzynarodowe stosunki gospodarcze, prawo midzynarodowe, organizacje
midzynarodowe a take badania nad regionalnymi stosunkami midzynarodowy-
mi. Instytut wydaje Stosunki Midzynarodowe i Rocznik Strategiczny. Instytut
uzyska rang oglnopolsk, gdy dyrektorem by prof. dr hab. Jzef Kukuka [sze-
rzej: www.ism.uw.edu.pl].
We wszystkich liczcych si orodkach akademickich w Krakowie, Lublinie,
Katowicach, Poznaniu, Wrocawiu, Gdasku i Szczecinie s katedry lub zakady
cziomer.indb 70 2008-02-29 3:50:40

zajmujce si problematyk midzynarodowych stosunkw politycznych, czy sze-

rzej stosunkw midzynarodowych.
W dalszej czci podrozdziau omwimy kilka wiodcych zagranicznych orod-
kw koncentrujcych swe badania na problematyce stosunkw midzynarodo-
wych.
Midzynarodowy Instytut Studiw Strategicznych (The International In-
stitute for Strategic Studies) jest niezalenym instytutem zaoonym w 1958 roku
wLondynie. Celem instytutu jest promowanie bada idebat dotyczcychwpywu
nowoczesnej technologii wojskowej, broni nuklearnej i nowoczesnych sposobw
prowadzenia wojny na strategi, koncepcje obronne, kwestie rozbrojenia i stosunki
midzynarodowe [szerzej: www.iiss.org].
Szkoa Nowoczesnych Stosunkw Midzynarodowych im. Paula Nitzego
(The Paul Nitze School of Advanced International Studies) zostaa zaoona w 1943
roku przez Paula Nitzego i Christiana Hertera w Waszyngtonie. Od 1950 roku jest
wydziaem Uniwersytetu Johna Hopkinsa. Wydzia ten publikuje m.in. serie SAIS
Forum Policy oraz SAIS Working Papers. Uczelnia ta jako jedna z pierwszych na
wiecie zapocztkowaa mod na studia nad poszczeglnymi regionami wiatowy-
mi. Ju w 1946 roku na uczelnipowsta wydzia ds. Bliskiego Wschodu, a z czasem
wydziay zajmujce si badaniami nad innymi regionami [szerzej: www.sais-jhu.
edu].
Orodek Studiw Strategicznych i Midzynarodowych (Center for Strategic
and International Studies CSIS) jest prywatnym instytutem zaoonym w1962
roku w Waszyngtonie.Celem instytutu jestdoradzaniesektorowi rzdowemu
iprywatnemu przy podejmowaniu decyzji politycznych. CSIS doradza m.in. w ta-
kich dziedzinach jak: finanse midzynarodowe, rynki wschodzce, polityka we-
wntrzna i gospodarcza USA, polityka zagraniczna USA, bezpieczestwo narodo-
we [szerzej: www.csis.org].
Korporacja RAND (The RAND Corporation) zostaa utworzona w Santa Mo-
nica w Kalifornii w 1948 roku. Instytut ten dostarcza analiz i opracowa dla de-
cydentw zarwno z sektora publicznego, jak i prywatnego. Zajmuje si bardzo
rozmaitymi dziedzinami badawczymi m.in. edukacj, ubstwem,przestpczoci,
rodowiskiem naturalnym, czy te bezpieczestwem narodowym i midzynarodo-
wym [szerzej: www.rand.org].
Instytut ds. Stosunkw Midzynarodowych i Strategicznych (Institut de Re-
lations Internationales et Strategiques) powsta w 1990 roku. Siedziba instytutu
mieci si w Paryu; dziaa take filia w Lille. Instytut jest jednostk niezalen,
niepowizan z adn uczelni. Trzy gwne dziedziny dziaalnoci to: przygoto-
wywanie ekspertyz, organizowanie konferencji i wydawanie publikacji. Na forum
instytutu spotykaj si idyskutuj politycy, przemysowcy, wysi urzdnicy pa-
stwowi, eksperci wojskowi i profesorowieszk wyszych [szerzej: www.iris-fran-
ce.org].
Niemiecki Instytut Polityki Midzynarodowej i Bezpieczestwa
(Deutsches Institut fr Internationale Politik und Sicherheit) Fundacji Nauka
cziomer.indb 7 2008-02-29 3:50:40

i Polityka (Stiftung Wissenschaft und Politik SWP) jest niezalen placwk

naukow. SWP zostaa utworzona w 1962 roku na podstawie prywatnej
inicjatywy w Monachium i do koca 2000 roku miaa siedzib w Ebenhausen
koo Monachium. SWP przeksztacona zostaa po fuzji Zwizkowego
Instytutu Naukowego Studiw Wschodnich iMidzynarodowych (BIOst)
w Niemiecki Instytut Polityki Midzynarodowej iBezpieczestwa; obecnie
dziaa w Berlinie. SWP zajmowaa si w szerszym zakresie polityk
bezpieczestwa i dopiero po 2000 roku jej analizy maj bardziej kompleksowy
i interdyscyplinarny charakter, obejmujc zarwno problemy regionalne, jak te
globalne; sporo miejsca powica si Rosji oraz poszerzeniu UE. W ramach SWP
funkcjonuje 8 grup badawczych: integracja w ramach UE; stosunki zewntrzne
UE; polityka bezpieczestwa; Ameryka; Rosja/WNP; Bliski i rodkowy Wschd
i Afryka; Azja; problemy globalne. SWP publikuje m.in. SWP Studien oraz
SWP-Aktuell [szerzej: www.swp-berlin.org].
Niemieckie Towarzystwo Polityki Zagranicznej (Deutsche Gesellschaft
fr Auswrtige Politik DGAP) utworzone w 1955 roku powizane blisko
z Urzdem Spraw Zagranicznych dziaao do 1999 roku w Bonn, od 2000 roku
mieci si w Berlinie. DGAP Zajmuje si badaniami w ramach trzech grup pro-
gramowych: Europa/stosunki transatlantyckie; globalne wyzwania; strategiczne
regiony. Niemieckie Towarzystwo Polityki Zagranicznej publikuje m.in. DGA-
Panalysen, Internationale Politik, GUS-Barometer oraz monografie [szerzej:
www.dgap.org].
Heska Fundacja Bada Pokoju i Konfliktw (Hessische Stiftung Friedens- und
Konfliktforschung HSFK) we Frankfurcie nad Menem zostaa utworzona w 1970
roku. Jest jak dotd najwikszym i najstarszym niemieckim instytutem zajmuj-
cym si badaniami nad pokojem i konfliktami. Swoje badania koncentruje nad
rozpoznaniem przyczyn konfliktw zbrojnych, zarwno midzynarodowych, jak
i wewntrznych. Analizuje przyczyny, rozprzestrzenianie i moliwoci regulacji
konfliktw. Obecnie Fundacja koncentruje swoje badania na nastpujcych kwe-
stiach: kontrola zbroje i rozbrojenie; relacje midzy demokracj, midzynaro-
dowymi organizacjami, a pokj i rozwj prawa; problem demokratyzacji [szerzej:
www.hsfk.de].
Instytut Gospodarki wiatowej i Stosunkw Midzynarodowych Rosyj-
skiej Akademii Nauk (Institut Mirowoj Ekonomiki i Miedunarodnych Otnosze-
nij) powsta w Moskwie w 1956 roku. Instytucja tawykonuje caociowe, porw-
nawcze analizy dotyczce wspczesnego rozwoju globalnego z perspektywy ro-
syjskich interesw narodowych. Szczegln uwag przykada si do analizy zmian
zachodzcych w stosunkach gospodarczych, politycznych i spoecznych na arenie
midzynarodoweji ich znaczenia dla wzmacniania midzynarodowej stabilnoci
i bezpieczestwa oraz promowania wsppracy midzynarodowej [szerzej: www.
imemo.ru].
cziomer.indb 72 2008-02-29 3:50:40

Sztokholmski Midzynarodowy Instytut Bada nad Pokojem (Stockholm

International Peace Research Institut SIPRI) powsta w 1966 roku. Prowadzi ba-
dania nad problematyk zwizan ze zbrojeniami i rozbrojeniem, m.in.: wydatki
wojskowe, handel broni, nowe technologie wojskowe, bro konwencjonalna, che-
miczna, biologiczna, jdrowa i jej nieproliferacja. Podejmuje zagadnienia zwizane
z konfliktami regionalnymi, zapobieganiem konfliktom, operacjami pokojowymi,
tworzeniem systemu kooperatywnego bezpieczestwa w Europie. Instytut ten
uznawany jest za niezalen placwk badawcz i jego opracowania wykorzysty-
wane s przez organizacje midzynarodowe [szerzej: www.sipri.se].
cziomer.indb 73 2008-02-29 3:50:40

moje notatki
cziomer.indb 74 2008-02-29 3:50:40

Beata Molo
Rozdzia 4
Uczestnicy
M idzynarodowe stosunki polityczne s rezultatem aktywnoci i wzajemnych

oddziaywa uczestnikw ycia midzynarodowego. Celem rozdziau czwar-
tego jest odpowied na pytanie, kto jest uczestnikiem tych stosunkw. Jest to prob-
lem bardziej zoony, dlatego ograniczymy si do omwienia pojcia, klasyfikacji
oraz najwaniejszych uczestnikw midzynarodowych stosunkw politycznych.
4.1. P
ojcie oraz klasyfikacja
uczestnikw midzynarodowych stosunkw politycznych
Istnieje wiele zrnicowanych koncepcji uczestnika w stosunkach midzynarodo-
wych. Wrd przyczyn tego stanu rzeczy naley wskaza m.in. rozwj spoecznoci
midzynarodowej na skutek wzrostu liczby suwerennych pastw oraz pojawienie
si i ilociowy przyrost niepastwowych uczestnikw stosunkw midzynarodo-
wych.
Na pytanie, kto wchodzi w skad spoecznoci midzynarodowej, udziela si
rnych odpowiedzi. W wskim ujciu spoeczno midzynarodowa to og
pastw utrzymujcych stosunki wzajemne regulowane przez prawo midzynaro-
dowe [A. Abraszewski 1976, 359]. Wedug innego ujcia za czonkw spoecznoci
midzynarodowej uznaje si poza pastwami take niepastwowe podmioty pra-
wa midzynarodowego.
Natomiast w szerokim ujciu spoeczno midzynarodowa obejmuje og
uczestnikw stosunkw midzynarodowych, powizanych ze sob wizami for-
malnymi i nieformalnym. Wizi midzy uczestnikami stosunkw midzynarodo-
wych s nie tylko natury politycznej, obecnie dotycz rwnie problemw integra-
cji gospodarczej, problemw demograficznych, ywnociowych, ochrony rodowi-
ska naturalnego i zdrowia ludzi.
Wedug Teresy o-Nowak podmiotowy zakres pojcia spoeczno midzy-
narodowa jest ustalany na trzech poziomach. Za jej czonkw uwaa si tylko
cziomer.indb 75 2008-02-29 3:50:40

pastwa bd tylko podmioty prawa midzynarodowego (pastwa oraz podmio-

ty niepastwowe), bd wszystkich uczestnikw stosunkw midzynarodowych
[T.o-Nowak 1997, 47:48].
W rozwoju spoecznoci midzynarodowej wyodrbnia si trzy fazy:
w fazie pierwszej, w redniowieczu, pod pojciem tym rozumiano rodzin euro-
pejskich narodw chrzecijaskich,
w fazie drugiej spoeczno midzynarodowa bya traktowana jako klub pastw
cywilizowanych, niekoniecznie chrzecijaskich i europejskich. Nowoytna
spoeczno midzynarodowa powstaa po kongresie westfalskim i obejmowaa
pocztkowo sygnatariuszy traktatu: Niemcy, Francj, Szwecj, Hiszpani i We-
necj. Wkrtce liczba jej czonkw wzrosa, przyjmowano kolejne pastwa eu-
ropejskie i pierwsze pozaeuropejskie pastwa chrzecijaskie w XVIII wieku
USA, w XIX wieku pastwa Ameryki aciskiej i Bakanw. Punktem zwrotnym
byo uroczyste przyjcie na Kongresie Paryskim w 1856 r. do spoecznoci
midzynarodowej Turcji, ktra staa si jej pierwszym niechrzecijaskim czon-
kiem. Wkrtce przyjto inne pastwa niechrzecijaskie: Japoni, Persj, Syjam
i Chiny. W okresie midzywojennym czonkami spoecznoci stay si nowo po-
wstae pastwa europejskie oraz dominia brytyjskie,
w fazie trzeciej w wyniku procesu dekolonizacji, po II wojnie wiatowej, spoecz-
no midzynarodowa przeksztacia si w spoeczno wielokulturow i plura-
listyczn [Z. J. Pietra 1986, 66:67].
W spoecznoci midzynarodowej wyrnia si grupy pastw poczone ze
sob cilejszymi wizami, ktre s nazywane wsplnotami midzynarodowymi.
Wsplnota midzynarodowa obejmuje pewn liczb pastw, poczonych uzna-
wanymi przez siebie, wzajemnymi wizami, wywoujcymi podobne zachowania.
W zespole tych wizi mona wyrni:
system wsplnych wartoci,
oparte na nich wsplne przekonania i postawy,
wsplne cele i zasady postpowania,
wsplne normy prawne i instytucje.
Powstawaniu wsplnot midzynarodowych sprzyja: blisko geograficzna,
pewn rol odgrywa take koncepcja regionu (np. Organizacja Pastw Amery-
kaskich) oraz czynnik kulturowy, jak w przypadku Wsplnoty Euroatlantyckiej
(pastwa Europy Zachodniej i rodkowej oraz Ameryki Pnocnej). Parametrem
wsplnoty midzynarodowej jest take okrelony stan zintegrowania rnych dzie-
dzin ycia wewntrznego i midzynarodowego.
W literaturze przedmiotu zaproponowano nastpujce pojcia suce okrele-
niu podmiotowej strony stosunkw midzynarodowych: aktor, uczestnik, partner,
sprawca, czynnik, strona i podmiot stosunkw midzynarodowych. Jednak naj-
czciej stosowanym pojciem jest uczestnik stosunkw midzynarodowych.
Przyjy si dwie definicje uczestnika stosunkw midzynarodowych sensu
largo i sensu stricto. Wedug pierwszego ujcia uczestnikiem stosunkw midzyna-
rodowych jest zorganizowana grupa spoeczna, ktrej dziaania wpywaj na bieg
cziomer.indb 76 2008-02-29 3:50:40

Beata Molo Uczestnicy midzynarodowych stosunkw politycznych 77
spraw wiatowych lub jakkolwiek cao, ktra odgrywa dajc si okreli rol
wstosunkach midzynarodowych [T. o-Nowak 2006, 232]. Wedug drugiego
ujcia uczestnikiem stosunkw midzynarodowych jest formalnie zorganizowa-
na cao, niepodlegajca adnemu innemu podmiotowi, dziaajca samodzielnie
zzamiarem wpywania na stosunki midzynarodowe i zachowania innych akto-
rw.
Uczestnictwo sensu stricto uwidacznia si w zdolnoci do aktywnoci w rodo-
wisku midzynarodowym, a wic wiadomego i celowego postpowania w stosun-
ku do tego, co stanowi zagranic dla podmiotu dziaajcego oraz do zmieniania
iutrwalania stanw rzeczy w rodowisku midzynarodowym.
Do atrybutw uczestnictwa w stosunkach midzynarodowych zaliczamy:
niezalene dziaanie w skali midzynarodowej,
wywieranie wpywu na stosunki midzynarodowe i ksztatowanie wspzaleno-
ci midzynarodowych,
okrelony stopie zorganizowania.
Uwzgldniajc powysze ustalenia, mona przyj, e uczestnikiem midzy-
narodowych stosunkw politycznych jest formalnie zorganizowana cao, nie-
podlegajca adnemu innemu podmiotowi, dziaajca samodzielnie z zamiarem
wpywania na te stosunki oraz zachowanie innych aktorw.
Dotychczas nie wypracowano powszechnie akceptowanej klasyfikacji uczestni-
kw midzynarodowych stosunkw politycznych. Jeden z podziaw wprowadza
rozrnienie pomidzy uczestnikami podmiotowymi i przedmiotowymi.
W grupie przedmiotowych uczestnikw midzynarodowych stosunkw poli-
tycznych mona wyodrbni tych, ktrzy maj bezporedni wpyw na te stosunki,
gdy wi si z midzynarodowymi dziaaniami i oddziaywaniami politycznymi
oraz tych, ktrych wpyw jest poredni, gdy gwne ich oddziaywanie znajduje
wyraz w stosunkach ekonomicznych, kulturalnych czy wojskowych, jeli te wi
si z midzynarodowymi stosunkami politycznymi.
Uczestnicy przedmiotowi obejmuj: zjawiska wiadomociowe, m.in. mity
istereotypy narodowociowe, przekonanie o wyjtkowoci i misji dziejowej was-
nego narodu, poczucie tosamoci narodowej oraz rzeczy materialne, tzn. zasoby
naturalne, osignicia technologiczne, kapita finansowy, uksztatowanie terenu.
Uczestnicy przedmiotowi s wiadomie wykorzystywani przez uczestnikw pod-
miotowych, stanowi elementy systemw ich oddziaywa midzynarodowych
oraz instrumenty maksymalizacji ich interesw.
Niektrzy z uczestnikw przedmiotowych oddziauj realnie (np. eksploatacja
wanych surowcw), natomiast inni tylko potencjalnie (np. odkrycie wanych su-
rowcw). Mona je wreszcie podzieli na te, ktre oddziauj na stosunki poli-
tyczne w sposb aktywny (np. mocna waluta), jak rwnie takie, ktre oddziauj
wsposb bierny (np. arsenay jdrowe) [J. Kukuka 1984, 19].
W myl norm prawa midzynarodowego uczestnikw podmiotowych dzieli
si na dwie grupy: tych, ktrzy posiadaj podmiotowo prawnomidzynarodow
ipodmiotowo politycznomidzynarodow.
cziomer.indb 77 2008-02-29 3:50:40

Pojcie podmiotowoci prawnomidzynarodowej jest pewnym uoglnieniem

naukowym. Normy prawa midzynarodowego nie okrelaj, kto jest podmiotem
prawa midzynarodowego. Autorzy wychodzc z odmiennych zaoe konstruuj
odmienne definicje podmiotu prawa midzynarodowego i uywaj tego pojcia
wrnych znaczeniach.
Podmiotem prawa midzynarodowego jest ten, kto ma prawa i obowizki wy-
nikajce bezporednio z prawa midzynarodowego, a wic kto jest adresatem norm
prawa midzynarodowego.
Podmioty prawa midzynarodowego dzielimy na: podmioty pierwotne (pa-
stwa), podmioty wtrne (niektre organizacje midzynarodowe), podmioty specy-
ficzne (sui generis) maj one charakter terytorialny lub nieterytorialny (powsta-
cy i strony walczce/wojujce, ruchy narodowowyzwolecze).
Najwaniejszymi podmiotami prawa midzynarodowego s pastwa. Pastwa
s jedynymi podmiotami suwerennymi, penymi i pierwotnymi, tzn. kade pa-
stwo z chwil powstania staje si penym podmiotem prawa midzynarodowego.
Natomiast wszelkie inne podmioty prawa midzynarodowego s podmiotami nie-
suwerennymi, niepenymi i wtrnymi. Oznacza to, e podmiotowo ich zostaa
stworzona lub uznana przez pastwa oraz e maj j w takim zakresie, w jakim
zostaa im ona przez pastwa nadana.
Do atrybutw podmiotowoci prawnomidzynarodowej zalicza si: ius lega-
tionis, czyli prawo legacji, tzn. prawo utrzymywania stosunkw dyplomatycznych:
przyjmowania obcych przedstawicieli dyplomatycznych (bierne prawo legacji),
wysyania wasnych przedstawicieli dyplomatycznych (czynne prawo legacji); ius
tractatum, czyli prawo zawierania umw midzynarodowych; ius standi, czyli pra-
wo wystpowania z roszczeniami midzynarodowymi oraz obowizek ponoszenia
odpowiedzialnoci midzynarodowej.
Pojcie podmiotowoci politycznomidzynarodowej jest szersze od poj-
cia podmiotowoci prawnomidzynarodowej. Oznacza to, e kady podmiot pra-
wa midzynarodowego jest uczestnikiem stosunkw midzynarodowych oraz to,
e niektrzy uczestnicy stosunkw midzynarodowych s podmiotami prawa mi-
dzynarodowego. Podmiotowo politycznomidzynarodowa oznacza zdolno do
wiadomego dziaania midzynarodowego, ktrego celem jest zaspokajanie was-
nych potrzeb podmiotu. Jej atrybutami s: wiadomo podmiotu odnoszca si
zarwno do rzeczywistoci midzynarodowej, jak i do wasnego w niej miejsca oraz
wasnych potrzeb oraz zdolno podmiotu do prowadzenia staych dziaa kszta-
tujcych stosunki midzynarodowe w sposb racjonalny i niezaleny [Z. J.Pietra
1986, 75].
Z punktu widzenia zakresu podmiotowoci prawnomidzynarodowej uczest-
nikw midzynarodowych stosunkw dzielimy na pastwa i uczestnikw poza-
pastwowych. W literaturze brakuje jednolitej i powszechnie przyjtej klasyfikacji
uczestnikw pozapastwowych.
Przykadowa klasyfikacja uczestnikw pozapastwowych jest nastpuj-
ca: narody; organizacje midzynarodowe i ruchy midzynarodowe; uczestnicy
cziomer.indb 78 2008-02-29 3:50:4

transnarodowi (przedsibiorstwa, fundacje, Kocioy, organizacje terrorystycz-

ne); uczestnicy subpastwowi (np. partie polityczne, organizacje spoeczne, oso-
by fizyczne, regiony).
4.2. P
astwo
jako gwny uczestnik midzynarodowych stosunkw politycznych
Systemy pastw lub quasi-pastw istniay w rnorodnych okresach w rozmaitych
miejscach i w rnych czciach wiata, np. w staroytnych Indiach, w staroytnej
Grecji. Przedmiotem bada stosunkw midzynarodowych jest jednak era nowo-
ytna w Europie, poczwszy od XVI i XVII wieku, kiedy to po raz pierwszy pojawi-
y si suwerenne pastwa zajmujce ssiadujce z sob terytoria.
W nauce prawa midzynarodowego wskazuje si trzy elementy pojcia pa-
stwa: okrelone terytorium, ludno zamieszkujc to terytorium oraz wadz,
ktra ma charakter wadzy najwyszej, tzn. suwerennej. Pastwo powstaje ww-
czas, gdy nad okrelonym terytorium i zamieszkujc go ludnoci tworzy si
wadza suwerenna, sprawowana w granicach tego terytorium. Powstanie pastwa
oznacza, e pojawi si nowy uczestnik stosunkw midzynarodowych. Pastwo
zchwil powstania uzyskuje zdolno do aktywnoci midzynarodowej. Do atry-
butw midzynarodowych pastwa nale: 1) prawo legacji czynnej i biernej, obej-
mujce moliwo wysyania swoich przedstawicieli za granic i przyjmowania
obcych przedstawicieli u siebie, 2) prawo uczestniczenia we wszystkich aspektach
stosunkw midzynarodowych, 3) prawo wsptworzenia nowych norm, instytucji
i struktur wrodowisku midzynarodowym.
Istotn i nieodczn waciwoci pastwa jest suwerenno, tj. samowad-
no i caowadno pastwa w polityce wewntrznej i zewntrznej. Suwerenno
oznacza formalny status pastwa w otoczeniu midzynarodowym. Wskazuje, e
pastwo stanowi odrbn i niezalen jednostk geopolityczn, ponosi wyczn
odpowiedzialno za to, co si dzieje na jej terytorium oraz niezalenie i samodziel-
nie definiuje, reprezentuje i realizuje swoje interesy na arenie midzynarodowej.
Pojcie suwerennoci w XXI wieku rni si znacznie od rozumienia go
z okresu, kiedy powstawa system westfalski oparty na istnieniu suwerennych
pastw, tzn. cakowicie niezalenych od papiea i cesarza pastw. Suwerenno
oznaczaa wwczas, e wadca absolutny ma wadz najwysz, to znaczy woln
od jakiejkolwiek podlegoci od cesarza czy papiea oraz cakowit, a wic obej-
mujc prawo regulowania wszystkich kwestii w obrbie jego terytorium, nie-
ograniczon iwyczn, czyli niepodlegajc adnym ograniczeniom wewntrz-
nym i zewntrznym.
Wspczenie powstaj pytania o zakres ogranicze w wykonywaniu suwe-
rennych uprawnie pastwa, zwaszcza jego zwierzchnictwa terytorialnego, oraz
orelacje midzy suwerennoci wadzy pastwowej a kompetencjami organizacji
midzynarodowych, podmiotw ponadnarodowych lub transnarodowych do de-
cziomer.indb 79 2008-02-29 3:50:4

cydowania, czy raczej wspdecydowania, o sprawach tradycyjnie uznawanych za

przynalene pastwu [T. o-Nowak 2006, 255].
W literaturze przedmiotu podkrela si, e nie moemy mwi ju o caowad-
noci, tzn. swobodnym regulowaniu przez pastwa wszystkich spraw wewntrz-
nych. Kompetencja wewntrzna ulega i ulega w dalszym cigu zaweniu. Ewo-
lucja systemu midzynarodowego stawia przed pastwem wymg, redefinicji jego
dotychczasowych funkcji. Powstawanie rynku globalnego, intensyfikacja rnych
form wsppracy transnarodowej czy ochrona praw czowieka mog stanowi
ograniczenia suwerennoci pastwa. Aby zrealizowa swoje cele pastwo zmuszo-
ne jest wsppracowa z innymi podmiotami stosunkw midzynarodowych.
Zmiany dokonuj si rwnie na paszczynie politycznej. Zmienia si charak-
ter rzdzenia ewoluuje on od wpisanego cile w kontekst narodowy w stro-
n rzdzenia wielopoziomowego, na kilku wzajemnie przenikajcych si arenach.
Wrzdzeniu uczestnicz nie tylko rzdy i tradycyjne organizacje midzynarodo-
we, ale take organizacje pozarzdowe i inni niepastwowi uczestnicy stosunkw
midzynarodowych.
Spoeczestwa wielu pastw staj si coraz bardziej wieloetniczne, tak jak
wprzypadku Wielkiej Brytanii czy Francji, co utrudnia utrzymanie ich spoistoci
wewntrznej i zmienia dotychczasowe pojmowanie pastwa w kategoriach naro-
dowego pastwa terytorialnego [M. Pietra 2006, s. 71].
Zdaniem Ireny Popiuk-Rysiskiej powysze zmiany nie wiadcz o zanikaniu
lub osabieniu roli pastwa w systemie midzynarodowym, poniewa:
1) wiele niepastwowych podmiotw jest powizanych z pastwami i suy re-
alizacji ich polityk zagranicznych, np. rzdy pastw finansuj dziaalno organi-
zacji pozarzdowych, dziaajcych gwnie w obszarze rozwoju spoeczno-gospo-
darczego,
2) zdecydowana wikszo podmiotw niepastwowych nie podwaa istnienia
pastwa, nie dy do jego zastpienia, ale wsppracuje z pastwami i ich organi-
zacjami,
3) uczestnicy niepastwowi dziaaj w warunkach prawnych i rzeczowych stwo-
rzonych przez pastwa [E. Haliak, R. Kuniar, red. 2006, 115:116].
Wspczenie przeprowadza si podziay pastw na podstawie rnorodnych
wskanikw umoliwiajcych ich stratyfikacj. Przybieraj one posta rankingw,
ktre ustalaj kolejno pastw wedug przyjtego kryterium i na podstawie osig-
nitych wynikw.
Najczciej przytaczanym wskanikiem jest wielko produktu krajowego brut-
to (PKB), ktry uznawany jest za najlepszy miernik rozwoju gospodarczego, cho
nie brakuje rnicy pogldw na temat tego, czy jest to wskanik rozwoju, czy bo-
gactwa. Wskanik PKB pozwala na przybliony podzia pastw na bogate i biedne,
nie za na rozwijajce si i rozwinite.
Wskanik rozwoju spoecznego (Human Development Index HDI) zosta
opracowany w ramach Programu Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju, ktrego
biuro od 1993 r. publikuje coroczne raporty. W ustaleniu syntetycznego wskanika
cziomer.indb 80 2008-02-29 3:50:4

HDI brane s pod uwag nastpujce wskaniki czstkowe: oczekiwana dugo

ycia przy narodzeniu (rednia waona), stopie analfabetyzmu (rednia waona
odsetka dorosych umiejcych czyta i pisa oraz odsetek skolaryzacji na wszyst-
kich poziomach edukacji), PKB per capita (PSN) i liczba ek szpitalnych na 1 tys.
mieszkacw. Pastwa podzielone s na trzy grupy: wysoko rozwinite (<0,80),
rednio rozwinite (0,50-0,80) oraz sabo rozwinite (>0,50).
Wskanik globalizacji (Globalization Index), opracowywany od pocztku lat 90.
przez firm doradztwa strategicznego A. T. Kearneya oraz amerykaski miesicznik
Foreign Policy ma na celu pokazanie stopnia powizania danego kraju ze wiatem
wczterech sferach: gospodarki, polityki, technologii i kontaktw indywidualnych.
Jest on efektem korelacji 13 wskanikw czstkowych powyszych czterech sfer.
W literaturze przedmiotu pastwa klasyfikuje si wedug rozmaitych kryte-
riw.
Na podstawie kryterium struktury pastwa dzieli si na jednolite i zoone.
Pastwa jednolite wystpuj na zewntrz jako jeden podmiot. Mimo istniej-
cego wewntrznego podziau administracyjnego na departamenty, wojewdztwa
czy obwody, nie powstaje w ich wypadku problem podziau suwerennoci midzy
cao i czci skadowe. Jednostki administracyjne nie maj zdolnoci prawnej
izdolnoci do czynnoci w stosunkach midzynarodowych (np. Polska). W przy-
padku pastw zoonych istot jest podzia suwerennoci midzy cao i czci
skadowe. Pastwa zoone dzieli si na pastwa zwizkowe (federacje), w ktrych
cao jest podmiotem prawa midzynarodowego, a czci skadowe mog mie
jedynie ograniczon zdolno do utrzymywania stosunkw zewntrznych (np.
Niemcy) oraz na zwizki pastw (konfederacje), w ktrych podmiotami prawa
midzynarodowego s czci skadowe, a caoci albo w ogle nie ma, albo ma
ograniczon zdolno do czynnoci w stopniu okrelanym odpowiednim aktem
lecym u podstaw poczenia. W przeszoci pastwami zoonymi byy unie re-
alne i personalne.
Na podstawie kryterium ograniczenia zdolnoci do czynnoci prawnych w sto-
sunkach midzynarodowych wyodrbnia si pastwa zalene, minipastwa oraz
pastwa trwale neutralne.
Pastwo zalene to pastwo, ktrego zdolno do utrzymywania stosunkw
midzynarodowych i prowadzenia polityki zagranicznej jest ograniczona na rzecz
innego podmiotu. Innymi sowy, zaleno prawnomidzynarodowa to przejcie
reprezentacji zewntrznej jednego pastwa przez inne, wystpujce w jego imie-
niu. Pastwami zalenymi s protektoraty (wspczesnym przykadem jest Bhu-
tan, reprezentowany w stosunkach midzynarodowych od 1949 r. przez Indie) oraz
pastwa wasalne (zobowizania wynikajce ze stosunku feudalnego np. koniecz-
no uiszczania daniny).
W przypadku minipastwa malekie terytorium i niewielka liczba ludnoci
uniemoliwia mu niejako fizyczne wystpowanie w stosunkach midzynarodo-
wych w penym wymiarze i dlatego te przekazanie reprezentacji innemu pastwu
ley w jego interesie (np. Monako, San Marino).
cziomer.indb 8 2008-02-29 3:50:4

Pastwa trwale neutralne w zamian za uzyskan w umowie midzynarodo-

wej gwarancj niepodlegoci i integralnoci terytorialnej zobowizuj si nie uy-
wa siy zbrojnej przeciwko innemu pastwu ani nie przystpowa do toczcych
si dziaa wojennych, z wyjtkiem samoobrony. Pastwo trwale neutralne jest
w peni suwerenne, mimo pewnego ograniczenia zdolnoci do zawierania umw
i uczestniczenia w organizacjach wojskowo-politycznych (Szwajcaria, Austria).
Na podstawie kryterium roli w stosunkach midzynarodowych wyodrbniamy:
mocarstwa uniwersalne, mocarstwa regionalne i sektorowe, pastwa redniej wiel-
koci i pastwa mae.
Mocarstwa uniwersalne s zdolne do dziaa midzynarodowych we wszyst-
kich dziedzinach i zakresach w skali globalnej (USA). Mocarstwa regionalne
isektorowe s zdolne do oddziaywa w duych regionach geograficznych (In-
die, Chiny, Wielka Brytania, Brazylia, RPA) lub te okrelonych sferach wsppra-
cy midzynarodowej (Niemcy, Japonia). Warto podkreli, e termin mocarstwa
ulega ewolucji i rozwarstwieniu. A do koca XIX w. okrelenie to byo adekwat-
ne do rzeczywistoci koncertu wielkich pastw europejskich, innymi sowy po-
zycja wEuropie bya kluczem do mocarstwowoci. Z pocztkiem XX w., w nastp-
stwie kolonialnego podziau wiata, lecz przede wszystkim w zwizku z ekspan-
sjonistyczn ideologi Cesarstwa Niemieckiego, pojawio si pojcie mocarstwa
wiatowego. Po II wojnie wiatowej upowszechnio si okrelenie supermocar-
stwa, akcentujce skupienie siy militarnej i globalizacj interesw dwu najpot-
niejszych pastw, Stanw Zjednoczonych i Zwizku Radzieckiego [J. Stefanowicz
1996, 93; R. Ziba, red. 2005, 163:176]. Kategoria mocarstw jest zmienna w czasie,
co ilustruje ponisza tabela.
Tabela 4.1. Mocarstwa w latach 1700-2020

Mocarstwo
1990
1700
1800
1875
1910
1935
1945
2020
Rok
Turcja +
Szwecja +
Holandia +
Hiszpania +
Austria (Austro-
-Wgry) + + + +
Francja + + + + +
Anglia (Wielka
Brytania) + + + + +
Prusy (Niemcy) + + + +
Rosja /ZSRR/Rosja + + + + + +
Wochy + + +
Japonia + +
Stany Zjednoczone + + + + +
Chiny + +
rdo: J. Stefanowicz, ad midzynarodowy. Dowiadczenie i przyszo, Warszawa 1996,
s. 94; W.Szymborski, Midzynarodowe stosunki..., op. cit., s. 90.
cziomer.indb 82 2008-02-29 3:50:4

Pastwa redniej wielkoci s zdolne do dziaa transgranicznych i regio-

nalnych o ograniczonym zakresie (np. Polska, Finlandia, Dania, Austria). Pastwa
mae nie s zdolne do dziaa samodzielnych oraz
czsto zmuszone s do cisej kooperacji z ssiada- W raporcie Fundacji Pokoju i Fun-
mi lub innymi pastwami (np. Monako, San Mari- dacji Carnegie na Rzecz Midzyna-
rodowego Pokoju opublikowanym
no, Liechtenstein), czasami do tej kategorii zalicza na amach Foreign Policy indeks
si wiksze pastwa, ktre mimo e posiadaj suwe- pastw upadych w 2007 r. obej-
muje 60 pastw. Klasyfikuje si
renno, nie odgrywaj wikszej roli w stosunkach je na podstawie dwunastu wska-
nikw (m.in. poziom presji demo-
midzynarodowych (np. Albania, Modowa). graficznej, poziom kryminalizacji
W stosunkach midzynarodowych pojawiy i delegitymizacji pastwa, stopnia
zaamania gospodarczego, stopnia
si rwnie nowe kategorie pastw. Jedn z nich interwencji pastw lub innych ak-
s pastwa zbjeckie (rouges states) oskarane torw midzynarodowych). Za ka-
dy wskanik mona otrzyma od 0
o to, e w sposb planowy naruszaj prawo midzy- do 10 punktw maksymalnie 120.
narodowe, wspieraj midzynarodowy terroryzm, W indeksie pastwa podzielono na
pi grup: w stanie krytycznym
ami prawa czowieka, dokonuj operacji prania (critical), w stanie niebezpiecze-
stwa (in danger), pastwa granicz-
brudnych pienidzy czy uczestnicz wprodukcji ne (borderline), stabilne (stable)
i przemycie narkotykw oraz proliferacji broni ma- inajbardziej stabilne (most stable).
W2007 r. w pierwszej grupie zna-
sowego raenia. USA na licie pastw zbjeckich lazo si 20 pastw, m.in. Sudan
umieciy m.in. Kore Pnocn, Syri, Jemen, Kub (113,7 punktw na 120 moliwych),
Irak (111,4), Somalia (111,1), Zim-
i Iran. babwe (110,1). W drugiej grupie
Kolejna kategoria to pastwa upade. Zjawisko spord 20 pastw naley wymie-
ni m.in.: Nepal (93,6), Uzbekistan
upadku pastw jest charakterystyczne dla obsza- (93,5), Sierra Leone (93,4), Jemen
(93,2), Sri Lanka (93,1). W grupie
rw okrelanych jako Trzeci wiat (w Afryce, na trzeciej wrd 20 pastw znala-
Bliskim i rodkowym Wschodzie, w Azji rodko- zy si m.in.: Gwinea Rwnikowa
(88,2), Kirgizja (88,2), Turkmeni-
wej i w Ameryce aciskiej).Pastwa upade nie s stan (87,5), Laos (87,2)
w stanie wykonywa podstawowych funkcji admi- [szerzej: http://www.foreignpolicy.
com; wrzesie 2007].
nistracyjnych, organizatorsko-gospodarczych, so-
cjalnych czy kulturalnych. Nie gwarantuj przede
wszystkim bezpieczestwa swoim obywatelom, co
oznacza utrat wiarygodnoci oficjalnych instytucji. W tego typu pastwach na
og spore obszary s w wycznym wadaniu klanw lub struktur plemiennych.
Utrata kontroli przez wadze pastwowe pozwala na swobodne tworzenie baz,
obozw szkoleniowych i zaplecza logistycznego dla terrorystw; stwarza rwnie
dogodne warunki do dziaalnoci struktur mafijnych czy grup przestpczych.
Prawo midzynarodowe nie wpywa bezporednio na sam przebieg przyczyn
iskutkw, jakie prowadz do powstania lub zniknicia pastwa. Ustala natomiast
warunki, po spenieniu ktrych pastwo staje si penoprawnym podmiotem sto-
sunkw midzynarodowych. Uwzgldniajc zarwno okolicznoci, jak i sytuacj,
ktra towarzyszy powstaniu nowego pastwa, mona stwierdzi, e pojawiaj si
one bd w wyniku wojny, bd w wyniku procesu pokojowego.
Z formalnego punktu widzenia pastwa mog powstawa przez:
1) oderwanie si czci terytorium pastwa i utworzenie nowego niezalenego
pastwa (secesja); szczeglnym przypadkiem jest oderwanie si terytorium zale-
cziomer.indb 83 2008-02-29 3:50:4

nego w wyniku procesu dekolonizacji (Erytrea odczya si od Etiopii w 1993 r.,

proklamujc niepodlego),
2) rozpadnicie si pastwa na kilka nowych pastw (rozpad Czechosowacji na
podstawie ustawy z 25 listopada 1992 r.),
3) poczenie si kilku pastw i utworzenie nowego pastwa (Tanzania 27
kwietnia 1964 r. z poczenia Tanganiki z Ludow Republik Zanzibaru i Pemby),
4) utworzenie nowego pastwa na terytorium niepodlegajcym suwerennoci
adnego pastwa (uzyskanie niepodlegoci przez tzw. obszary powiernicze jest
przykadem powstania pastw na obszarach, ktre nie podlegay suwerennoci
adnego pastwa. W ten sposb powstay np. w 1960 roku Kamerun, Togo i So-
malia).
Powstawanie i upadek pastw to zjawiska przeciwstawne, jako e powstanie no-
wych pastw jest czsto bezporednio zwizane z upadkiem innych. Pastwa mog
upa w nastpujcych sytuacjach:
1) poczenie pastwa mog przesta istnie, kiedy dwa pastwa (lub wicej)
cz si, tworzc nowe pastwo,
2) rozpad rozpadnicie si na kilka czci skadowych,
3) przyczenie (inkorporacja) sytuacja tego rodzaju ma miejsce, gdy pastwo
lub pastwa zostaj wczone na co wyraaj zgod do innego organizmu pa-
stwowego. Naley podkreli, e inkorporacja zawsze musi mie: charakter dobro-
wolny, rwnoprawny oraz musi wynika z umowy midzynarodowej,
4) fizyczne zniknicie caego terytorium pastwowego naley do najmniej
prawdopodobnych scenariuszy upadku wspczesnego pastwa,
5) przeksztacenie terytorium pastwowego w res nullius sytuacja ta jest
moliwa wwczas, gdy cakowicie zanika wadztwo danego rzdu nad terytorium
pastwowym, a jednoczenie w obrbie jego terytorium nie powstaj adne inne
pastwa. Jest to ewentualno bardzo mao prawdopodobna.
W literaturze przedmiotu podkrela si, e najczciej wystpujc przyczyn
upadku pastw bya aneksja, czyli zbrojny podbj terytorium innego pastwa i jed-
noczesna likwidacja jego suwerennoci. Przykady aneksji to wchonicie Austrii
przez hitlerowskie Niemcy w 1938 r. czy zajcie Litwy, otwy i Estonii przez ZSRR
w maju 1940 r. Obecnie aneksja uznawana jest za nielegaln i sprzeczn z prawem
midzynarodowym.
Udzia pastwa w stosunkach midzynarodowych zwizany jest z jego uzna-
niem na arenie midzynarodowej. Zasady uznawania pastw s formuowane przez
praktyk midzynarodow. Uznanie moe by wyrane (np. przez owiadczenie
not lub podpisanie umowy bilateralnej) albo milczce, tzn. per facta concludentia
(np. przez nawizanie stosunkw dyplomatycznych). Mwi si rwnie ouznaniu
indywidualnym i uznaniu zbiorowym (np. w wyniku gosowania za przyjciem
do ONZ). Wyrnia si te uznanie de iure i de facto. Uznanie de iure jest bezwa-
runkowe, pene i pociga za sob wszystkie prawne skutki uznania. Oznacza to
wol nawizania stosunkw dyplomatycznych, konsularnych, politycznych, eko-
nomicznych, handlowych i kulturalnych. Natomiast uznanie de facto ma charakter
cziomer.indb 84 2008-02-29 3:50:4

warunkowy, jest odwoalne, niepewne i prowizoryczne. Wie si gwnie z nawi-

zaniem przez uznawanego i uznajcego dwustronnych relacji ekonomicznych, kul-
turalnych lub innych, ale nie powoduje nawizania stosunkw dyplomatycznych
[M. Sobczyski 2006, 55].
Dziaalno pastwa jest, zgodnie z zasad suwerennoci, ograniczona tylko
suwerennoci innych pastw, z czym wie si kwestia odpowiedzialnoci mi-
dzynarodowej pastw. Zasada odpowiedzialnoci midzynarodowej oznacza, e
wszelkie naruszenie suwerennoci lub interesw pastwa powoduje obowizek
odpowiedniego naprawienia szkody. Wyrzdzenie szkody zwyczajowo nazywa si
deliktem midzynarodowym.
Delikt midzynarodowy moe polega albo na dziaaniu niezgodnym z prawem,
albo na zaniechaniu. W pierwszy przypadku mamy do czynienia z sytuacj, w kt-
rej pastwo dziaa sprzecznie ze swoimi zobowizaniami, wynikajcymi z normy
traktatowej lub zwyczajowej. Drugi zachodzi wwczas, gdy pastwo nie dooy-
o naleytych stara, aby zapobiec naruszeniu prawa, np. wadze porzdkowe nie
przeszkadzaj w napaci na pomieszczenia misji dyplomatycznej obcego pastwa.
Wskazuje si na dwa rodzaje odpowiedzialnoci pastwa: bezporedni i po-
redni. Odpowiedzialno bezporedni pastwo ponosi za wasne dziaanie
swoich organw, natomiast odpowiedzialno poredni za akty osb prywat-
nych. Podzia odpowiedzialnoci na bezporedni i poredni wynika z zaoenia,
e pastwo odpowiada nie tylko za wasne, przynoszce szkod dziaania, lecz
rwnie za dziaania obywateli, a nawet cudzoziemcw chwilowo przebywajcych
na jego terytorium. Przy odpowiedzialnoci bezporedniej pastwo zobowizane
jest do odszkodowania, podczas gdy odpowiedzialno porednia wyczerpuje si,
poza satysfakcj, na ukaraniu winnych lub skonieniu ich do naprawienia szkd.
Jeli pastwo tego nie uczyni popenia delikt midzynarodowy i odpowiedzialno
porednia pastwa zmienia si w bezporedni.
Wyrnia si rwnie odpowiedzialno obiektywn, oznaczajc e pastwo
ponosi absolutn odpowiedzialno niezalenie od tego, czy szkoda wyrzdzona
zostaa umylnie czy przypadkowo oraz odpowiedzialno subiektywn, ktra
zakada, e do zaistnienia odpowiedzialnoci midzynarodowej konieczne jest:
stwierdzenie istnienia elementu umylnego lub niedbalstwa danego organu pa-
stwowego.
Prawo midzynarodowe nakada na pastwo winne naruszenia norm mi-
dzynarodowych obowizek naprawienia wyrzdzonych szkd, co moe nastpi
wformie:
1) przywrcenia stanu poprzedniego (restytucji),
2) wynagrodzenia szkody (reparacji), jeli restytucja obiektywnie nie jest moliwa;
wynagrodzenie szkody nastpuje zazwyczaj w formie odszkodowania pieninego,
3) zadouczynienia (dania satysfakcji) za szkod o charakterze niematerialnym;
w praktyce stosowane jest wyraenie ubolewania, przeproszenie, zapewnienie, e
w przyszoci podobne fakty nie bd miay miejsca [W. Gralczyk, S. Sawicki
2006, 172].
cziomer.indb 85 2008-02-29 3:50:4

Realizacja odpowiedzialnoci moe nastpi wskutek porozumienia zaintereso-

wanych stron, w efekcie postpowania arbitraowego lub sdowego oraz w wyniku
zastosowania rodkw odwetowych i sankcji.
4.3. P
ozapastwowi uczestnicy
Niepastwowi uczestnicy midzynarodowych stosunkw politycznych s bardzo
liczn i zrnicowan grup. Poniej omwimy kilka wybranych, a mianowicie:
narody, organizacje midzynarodowe, ruchy midzynarodowe, organizacje terro-
rystyczne, korporacje transnarodowe, zorganizowane ugrupowania przestpcze
oraz partie polityczne.
Narody
Termin nard jest wieloznaczny, trudno o obowizujc bd przynajmniej ak-
ceptowan przez wikszo badaczy definicj. W literaturze przedmiotu spotyka-
my nastpujce koncepcje narodu: nard jako etnos i nard jako demos.
Pierwsza z tych koncepcji okrelana jest jako obiektywistyczna lub naturali-
styczna. Wedug tego ujcia nard jest wsplnot krwi. O czonkostwie w na-
rodzie decyduj czynniki niezalene od woli jednostki. Tym, co konstytuuje na-
rd jest wsplne pochodzenie oraz kultura, bdca tego nastpstwem i wyrazem.
Wkoncepcji etnosu zakada si, e nard istnia od zawsze, zmieniay si jedynie
formy jego przejawiania si w historii. Nard etniczny zaistnia wczeniej od pa-
stwa i moe istnie niezalenie od tego, czy posiada swoje pastwo czy te nie.
Nard etniczny nie jest wytworem pastwa, lecz bytem od niego niezalenym. To
nard stwarza swoje pastwo.
Druga z koncepcji okrelana bywa jako subiektywistyczna, konstruktywistycz-
na, woluntarystyczna lub historyczna. Zakada ona, e nard jest wsplnot oby-
wateli zamieszkujcych terytorium danego pastwa. Tym zatem, co konstytuuje
nard jest polityka oraz pojcie obywatelstwa przynalenoci do okrelonej or-
ganizacji politycznej, jak jest pastwo. Identyfikacje etniczne maj znaczenie dru-
gorzdne, nard polityczny powsta na podstawie struktury pastwa. To pastwo
iuczestnictwo w jego yciu politycznym zrodzio nard.
Wedug J. Kukuki w sensie najoglniejszym przez nard rozumiemy wielk
grup spoeczn, ktra zwizana jest wsplnot: losw historycznych, kultury, j-
zyka, terytorium i ycia ekonomicznego. Wyrazem tej wsplnoty jest: wiadomo
narodowa, poczucie wasnej odrbnoci w stosunku do innych narodw, denie
do podnoszenia prestiu narodowego, dziaanie majce na celu tworzenie i umac-
nianie wasnego pastwa.
Udzia narodw w procesach interakcji midzynarodowych ma charakter poredni
lub bezporedni. W pierwszym przypadku wsplnoty narodowe stanowi podstaw
demograficzn nowoczesnych pastw, decyduj o ich zwartoci wewntrznej oraz ich
cziomer.indb 86 2008-02-29 3:50:4

uczestnictwie w yciu midzynarodowym. Natomiast w sposb bezporedni wsplno-

ty narodowe uczestnicz w stosunkach midzynarodowych wtedy, kiedy organizuj si
w formie ruchw narodowowyzwoleczych lub jako wsplnoty, ktre wpozarzdo-
wych kontaktach i organizacjach midzynarodowych wspieraj czy zwalczaj polityk
zagraniczn dominujcych nad nimi pastw [J. Kukuka 1984, 109].
Nard, ktry w trakcie walki narodowowyzwoleczej tworzy zrby swej pa-
stwowoci, wyksztaca organy cywilne lub wojskowe zdolne do reprezentowania
go w paszczynie midzynarodowej, staje si podmiotem prawa midzynarodo-
wego, jest traktowany jako swego rodzaju pastwo in statu nascendi.
Narody w porwnaniu z pastwami maj ograniczony zakres zdolnoci do
dziaa midzynarodowych. Mog nawizywa i utrzymywa stosunki z innymi
uczestnikami oraz zawiera traktaty midzynarodowe. Maj one zdolno uczest-
nictwa w pracach organizacji midzynarodowych i mog wchodzi w skad r-
nych zwizkw pastw, ale nie zawsze na zasadach penego czonkostwa (np. Or-
ganizacja Wyzwolenia Palestyny posiadaa status obserwatora w ONZ, natomiast
peny status czonkowski w Lidze Pastw Arabskich).
Organizacje midzynarodowe
Struktury przypominajce obecne organizacje midzynarodowe istniay ju
wstaroytnoci. Byy nimi amfiktionie, bdce organizacjami religijno-polityczny-
mi. Ich czonkami byy greckie polis. Organizacje te pod wzgldem strukturalno-
organizacyjnym zblione byy do wspczesnych organizacji midzynarodowych,
miay bowiem stae organy, posiaday stae siedziby (jedn lub kilka wity). Do
najbardziej znanych naleaa amfiktionia delficko-termopilska. Symmachie, bd-
ce wieckimi organizacjami polityczno-wojskowymi miay analogiczne do amfik-
tionii organy i siedziby. Najwaniejszymi symmachiami byy: Liga Peloponeska,
okrelana jako Zwizek Spartaski i Liga Atesko-Delijska, okrelana jako Ateski
Zwizek Morski [W. Morawiecki 1995, 31:32].
Powstanie i rozwj organizacji midzynarodowych zwizane s z rozwojem
stosunkw midzynarodowych i koniecznoci cisej wsppracy pastw w r-
nych dziedzinach. W rozwoju organizacji midzynarodowych moemy wyrni
kilka etapw. Etap pierwszy obejmuje okres od pocztku XVIII wieku do roku
1914, drugi lata midzywojenne, trzeci drug poow lat 40 i lata 50. XX wieku,
aczwarty rozpocz si w latach 60. XX wieku.
W pierwszym etapie tworzenie organizacji wynikao z koniecznoci ustalenia
zasad wsppracy midzynarodowej, handlu czy komunikowania; pastwa chciay
uzyska w ten sposb wymierne korzyci. Moliwo tworzenia organizacji mi-
dzynarodowych zwizana bya take z wyksztaceniem si instytucji umw wielo-
stronnych otwartych dla wszystkich pastw. Do pierwszych organizacji zalicza si
Komisj ds. eglugi na Renie (1815), Zwizek Pocztowy (1878), Midzynarodowe
Biuro Miar i Wag (1875).
I wojna wiatowa spowodowaa zasadnicz zmian w postrzeganiu celw,
jakim powinny suy organizacje midzynarodowe. Pojawia si potrzeba two-
cziomer.indb 87 2008-02-29 3:50:4

rzenia politycznych mechanizmw sterowania adem midzynarodowym.

W zwizku z tym powstaa pierwsza organizacja o charakterze uniwersalnym
i kompetencjach oglnych Liga Narodw (1919). Celem Ligi Narodw byo
utrzymanie pokoju ibezpieczestwa. Organizacje tworzone w tym etapie zwykle
nie miay rozbudowanej struktury, a decyzje podejmowano w nich na zasadzie
jednomylnoci.
W trzecim etapie nastpia zasadnicza przebudowa dotychczasowego porzdku
wiatowego. Wizaa si ona przede wszystkim z utworzeniem nowej organizacji
uniwersalnej ONZ. Jedn z przyczyn wzrostu liczby organizacji w tym okresie
by rozpad systemu kolonialnego i zwikszenie si liczby suwerennych pastw.
Ostatni, czwarty, etap charakteryzuje si powstawaniem duej liczby organiza-
cji midzynarodowych. Obecnie funkcjonujce organizacje zajmuj si niemale
wszystkimi obszarami stosunkw midzynarodowych. Charakterystyczne jest po-
jawienie si nowego typu organizacji organizacji transnarodowych.
W literaturze przedmiotu wystpuje wiele definicji oraz klasyfikacji organizacji
midzynarodowych. Przyjmijmy, e organizacja midzynarodowa to zrzeszenia
bd pastw, bd te innych osb prawnych (najczciej krajowych zwizkw lub
stowarzysze) lub osb fizycznych z rnych krajw, powoane do ycia w celu re-
alizowania zada okrelonych w statucie [R. Bierzanek, J. Symonides 1995, 275].
Wedug kryterium statusu prawnomidzynarodowego organizacje midzynaro-
dowe dziel si na midzyrzdowe (IGOs), pozarzdowe (INGOs) i transnarodowe.
Schemat 4.1. Klasyfikacja organizacji midzynarodowych

Organizacje midzyrzdowe (IGO) Organizacje pozarzdowe (INGOs)
Organizacje transnarodowe
Korporacje transnarodowe Transnarodowe niezrzeszone korporacje
Organizacje transrzdowe
rdo: T. o-Nowak, Organizacje w stosunkach midzynarodowych. Istota, mechanizmy

dziaania i zasig, Wrocaw 1997, s. 23.
Wrd elementw skadajcych si na definicj organizacji rzdowych wymie-

nia si: zrzeszenie si suwerennych pastw w liczbie co najmniej trzech, zawar-
cie wielostronnej umowy midzynarodowej majcej charakter statutu, okrelenie
wtej umowie celw i sposobw funkcjonowania organizacji, a w szczeglnoci po-
woywanie organw o wyznaczonych kompetencjach. Przykadem wielostronnej
umowy midzynarodowej, na podstawie ktrej powstaa i dziaa ONZ jest Karta
Narodw Zjednoczonych.
cziomer.indb 88 2008-02-29 3:50:4

Organizacje midzyrzdowe s terenem, na ktrym cieraj si rne, czsto

przeciwstawne koncepcje i interesy, a jednoczenie instrumentem, za pomoc
ktrego realizowane s cele polityki zagranicznej poszczeglnych pastw oraz
ugrupowa midzypastwowych. Czsto s wykorzystywane do uzyskania przez
pastwa poparcia dla danej polityki przez innych aktorw midzynarodowej areny
ipozbawienia tego poparcia swych przeciwnikw.
Tabela 4.2. Podzia midzynarodowych organizacji rzdowych
Kryterium Rodzaje organizacji midzynarodowych
powszechne/uniwersalne/otwarte (np. ONZ, wczeniej

Liga Narodw);
partykularne:
Podmiotowe o podwyszonym progu czonkostwa (np. Liga Pastw
Arabskich, Organizacja Pastw Amerykaskich,
Unia Afrykaska - dawniej OJA, Rada Europy);
zamknite (np. Unia Ekonomiczna Beneluksu)
polityczne (np. ONZ, LPA, OPA, Unia Afrykaska);

wojskowe (np. NATO, Ukad Warszawski, SEATO,
CENTO, ANZUS);
Przedmiotowe
gospodarcze (np. NAFTA, OPEC);
naukowe i kulturalne (np. UNESCO);
ochrona zdrowia (np. WHO).
globalne (np. ONZ),

Zasig midzykontynentalne (np. OPA),
przestrzenny kontynentalne (np. Unia Afrykaska),
(geograficzny) regionalne (np. ASEAN),
lokalne (np. Rada Wsppracy Pastw Zatoki Perskiej)
Stopie
koordynujce (np. ONZ, LPA, OPA)
oddziaywania
ponadnarodowe (Wsplnoty Europejskie/Unia Europejska)
na pastwa
rdo: W. Szymborski, Midzynarodowe stosunki..., op. cit., s. 100.
Podstawow funkcj kadej organizacji midzyrzdowej jest rozwijanie wsp-

pracy midzy pastwami czonkowskimi w dziedzinach, ktre s przedmiotem jej
dziaalnoci. Pod pojciem funkcji rozumie si typy dziaalnoci organizacji, zmie-
rzajce do realizacji jej zada. Wyodrbnia si nastpujce funkcje organizacji
midzynarodowych:
funkcje regulacyjne, polegajce na procesie ustanawiania norm, zasad i wzorcw
o charakterze moralnym, politycznym bd prawnym, ktre maj odpowiednio
ksztatowa postpowania uczestnikw stosunkw midzynarodowych;
funkcje kontrolne, ktre polegaj na procesie ustalania przez odpowiednie jej
organy stanu faktycznego oraz konfrontowania go z treci norm i wzorcw
wcelu przystosowania do nich postpowania uczestnikw stosunkw midzy-
narodowych;
cziomer.indb 89 2008-02-29 3:50:42

funkcje operacyjne, polegajce na procesie bezporedniego wiadczenia przez

organizacj rnych usug zgodnie z jej wasnymi decyzjami oraz za pomoc lu-
dzi i zasobw materialnych znajdujcych si w jej dyspozycji, np. ONZ moe
przeprowadza operacje militarne majce na celu utrzymanie pokoju w wiecie.
Organizacje pozarzdowe, podobnie jak organizacje midzyrzdowe, s ju
postrzegane jako wpywowi uczestnicy polityki wiatowej. S to zrnicowane
jednostki, poczynajc od cakowicie lokalnych i najbardziej oddolnych, a po te
zorganizowane na szczeblu narodowym bd transnarodowym. Niektre z nich s
prywatne, co oznacza, e ich fundusze pochodz wycznie ze rde prywatnych,
podczas gdy inne czciowo polegaj na dotacjach rzdowych.
Czonkami organizacji pozarzdowych s zwizki, instytucje, osoby prawne
ifizyczne pochodzce z co najmniej trzech pastw. Organizacje te nie dziaaj na
podstawie umw midzynarodowych, lecz na podstawie porozumie nieformal-
nych lub porozumie o charakterze wewntrznoprawnym.
Tabela 4.3. Podzia midzynarodowych organizacji pozarzdowych
Kryterium Rodzaje organizacji midzynarodowych
powszechne (np. Amnesty International, Caritas International),

Podmiotowe partykularne (np. Europejskie Stowarzyszenie Festiwali
Muzycznych)
ekologiczne (np. Greenpeace, Przyjaciele Ziemi

Friends of Earth)
pokojowe (np. wiatowa Rada Pokoju
World Peace Council)
ochrony i promocji praw czowieka (np. Amnesty
Przedmiotowe International, Organizacje Midzynarodowego Czerwonego
Krzya)
wsppracy kulturalnej (np. Midzynarodowa Akademia
Ceramiki, Europejskie Stowarzyszenie Festiwali Muzycznych)
naukowo-techniczne (np. Midzynarodowe
Stowarzyszenie Nauk Politycznych)
rdo: opracowanie wasne na podstawie: T. o-Nowak (red.), Organizacje w stosunkach
midzynarodowych. Istota mechanizmy dziaania zasig, Wrocaw 2004, s. 393- 432.
Funkcje organizacji pozarzdowych s bardzo rne. Dziaaj one jako rzecz-

nicy konkretnych sposobw postpowania i oferuj alternatywne metody uczest-
nictwa w stosunkach midzynarodowych, mobilizuj publiczno masow (np.
kampania Greenpeace na rzecz ratowania wielorybw), zapewniaj pomoc ofiarom
katastrof i uchodcom (np. Lekarze Bez Granic). S te gwnymi obserwatorami
przestrzegania praw czowieka i ostrzegaj przed moliwoci ich naruszenia (np.
Human Rights Watch).
W grupie organizacji pozarzdowych szczeglne miejsce zajmuj organizacje
transnarodowe. Organizacja transnarodowa to organizacja tworzona przez pod-
mioty fizyczne lub prawne z co najmniej dwu pastw, z ktrych przynajmniej je-
cziomer.indb 90 2008-02-29 3:50:42

den nie moe by przedstawicielem pastwa, w organizacjach wielostronnych za

przynajmniej jeden z podmiotw nie moe by przedstawicielem pastwa.
Organizacje transnarodowe rni od innych organizacji odmienna orientacja,
cele i sposoby dziaania. Nie s one zorientowane na bezporednie oddziaywanie
na zachowanie si pastw oraz ich polityk. Dysponuj porednimi instrumentami
wpywania na pastwa (np. finansowymi) [T. o-Nowak 2004, 40].
Spord organizacji midzynarodowych na omwienie zasuguje Organizacja
Narodw Zjednoczonych, jest to bowiem obecnie jedyna midzyrzdowa orga-
nizacja uniwersalna.
Koncepcja utworzenia uniwersalnej organizacji, ktra staaby na stray po-
koju i bezpieczestwa midzynarodowego pojawia si w okresie II wojny wia-
towej. Zinicjatyw utworzenia takiej organizacji wystpiy rzdy koalicji pastw
antyhitlerowskich, przede wszystkim USA i Wielka Brytania. Pierwszym wa-
nym dokumentem zapowiadajcym utworzenie organizacji Narodw Zjedno-
czonych bya Karta Atlantycka z 14 sierpnia 1941 r., podpisana przez przywd-
cw USA iWielkiej Brytanii. W Karcie zapowiedziano m.in. utworzenie staego
powszechnego systemu bezpieczestwa na szerok skal oraz wyraono wol
wsppracy Wolnych Narodw zarwno w czasie wojny, jak i pokoju dla realiza-
cji tych celw.
1 stycznia 1942 r. wielkie mocarstwa i pozostae pastwa sprzysione pod-
pisay Deklaracj Narodw Zjednoczonych, ktra zobowizywaa je nie tylko do
wsplnej walki z faszyzmem, ale te wsppracy na rzecz realizacji celw zawar-
tych wKarcie Atlantyckiej. Ksztat przyszej organizacji, zakres jej kompetencji
imiejsce wielkich mocarstw w jej strukturze byy przedmiotem wielu spotka
ikonferencji pastw sprzymierzonych.
Latem 1944 r. w Dumbarton Oaks w USA odbya si robocza konferencja, na
ktrej cztery mocarstwa wypracoway projekt funkcjonowania przyszej organiza-
cji. 25 kwietnia 1945 r. w San Francisco rozpocza si konferencja zaoycielska,
w ktrej uczestniczyo 50 pastw. Konferencja zakoczya si 25 czerwca 1945 r.
uchwaleniem i podpisaniem Karty Narodw Zjednoczonych. Karta wesza w ycie
24 padziernika 1945 r., kiedy w Departamencie Stanu USA przedstawiciel rzdu
polskiego zoy dokumenty ratyfikacyjne. Polska nie wzia udziau w konferencji,
ale uznano j za czonka-zaoyciela ONZ [A. Nowak 2004, 82:83].
Podstaw prawn funkcjonowania ONZ jest Karta Narodw Zjednoczonych,
ktra okrela cele i zasady ONZ, czonkostwo, struktur, (tzn. organy i procedury
ich dziaania) oraz gwne kierunki jej aktywnoci.
Art. 1 Karty wymienia cele, jakim ma suy ONZ: utrzymanie midzynarodo-
wego pokoju i bezpieczestwa; rozwijanie przyjaznych stosunkw midzy naro-
dami opartych na poszanowaniu zasady rwnych praw i samoistnienia narodw;
rozwizywanie w drodze wsppracy zagadnie midzynarodowych o charakterze
spoecznym, gospodarczym, kulturalnym i humanitarnym oraz w zakresie ochrony
praw czowieka; stanowienie orodka uzgadniania dziaalnoci midzynarodowej,
zmierzajcej do osignicia wymienionych wyej celw.
cziomer.indb 9 2008-02-29 3:50:42

W art. 2 Karty zapisano zasady, wedug ktrych powinna postpowa ONZ

ijej czonkowie: suwerenna rwno wszystkich czonkw; wykonywanie w dobrej
wierze zobowiza przyjtych zgodnie z Kart; zaatwianie sporw midzynarodo-
wych rodkami pokojowymi; powstrzymywanie si w stosunkach midzynarodo-
wych od groby uycia siy lub jej uycia przeciwko integralnoci terytorialnej lub
niezawisoci politycznej ktregokolwiek pastwa; udzielanie pomocy organizacji
we wszelkiej akcji podjtej zgodnie z Kart oraz powstrzymanie si od udzielenia
pomocy pastwu, wobec ktrego Organizacja zastosowaa sankcje; zapewnienie
przez Organizacj poszanowania jej zasad przez pastwa nieczonkowskie wstop-
niu niezbdnym do utrzymania midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa;
nieingerencja w sprawy, ktre z istoty swej nale do kompetencji wewntrznej
pastw (z wyjtkiem dziaa podejmowanych przez Organizacj w sytuacji naru-
szenia pokoju czy agresji, zgodnie z rozdziaem VII Karty).
Karta ustanowia sze gwnych organw ONZ: Zgromadzenie Oglne, Rada
Bezpieczestwa, Rada Gospodarcza i Spoeczna, Rada Powiernicza, Midzynaro-
dowy Trybuna Sprawiedliwoci, Sekretariat.
Zgromadzenie Oglne skada si z wszystkich czonkw ONZ, kade pa-
stwo dysponuje jednym gosem. Zbiera si raz do roku na sesj zwyczajn, ktra,
zgodnie z regulaminem, rozpoczyna si zawsze w trzeci wtorek wrzenia i trwa
zazwyczaj do poowy grudnia. W razie potrzeby moe by ono zwoywane na sesje
nadzwyczajne. Sesja nadzwyczajna jest zwoywana przez Sekretarza Generalnego
na danie Rady Bezpieczestwa lub na danie wikszoci czonkw Organiza-
cji. Uchway Zgromadzenia Oglnego w wanych sprawach (dotyczce utrzyma-
nia pokoju, wyboru czonkw Rad, sprawy czonkowskie, funkcjonowanie syste-
mu powiernictw, sprawy budetowe) zapadaj wikszoci 2/3 gosw, a winnych
sprawach zwyk wikszoci gosw czonkw obecnych i gosujcych. Uchway
Zgromadzenia Oglnego odnoszce si do zagadnie zwizanych z wewntrzn
struktur i funkcjonowaniem Organizacji (np. przyjcie nowego czonka, wybr
Sekretarza Generalnego) s prawnie wice. Natomiast uchway odnoszce si do
postpowania pastw poza ONZ maj charakter zalece jest to zgodne z zasa-
d suwerennoci pastw czonkowskich, ktrym Organizacja nie moe narzuca
nowych zobowiza. Zgromadzenie ma bardzo szerokie kompetencje. Moe ono
omawia wszelkie sprawy wchodzce w zakres Karty albo dotyczce kompeten-
cji i funkcji ktregokolwiek organu Organizacji oraz udziela w zwizku z taki-
mi zagadnieniami i sprawami zalece czonkom ONZ i Radzie Bezpieczestwa.
Zgromadzenie zatwierdza budet Organizacji oraz analizuje sprawozdania ska-
dane mu przez pozostae organy ONZ. Decyduje o przyjciu nowych czonkw
lub owykluczeniu z ONZ, wybiera Sekretarza Generalnego i niestaych czonkw
Rady Bezpieczestwa, powouje do ycia nowe, wyspecjalizowane organy lub pro-
gramy ijest stron w umowach z organizacjami wyspecjalizowanymi ONZ.
Rada Bezpieczestwa ma szczeglne kompetencje, szczeglny skad i szcze-
glne procedurach podejmowania decyzji. Rada Bezpieczestwa skada si z 15
czonkw 5 staych (Rosja, USA, Wielka Brytania, Francja i Chiny) i 10 niesta-
cziomer.indb 92 2008-02-29 3:50:42

ych. Czonkw niestaych wybiera si na dwuletni kadencj, z zastrzeeniem, e

czonek ustpujcy nie ma prawa do natychmiastowej reelekcji. Kraje dobierane s
wedug klucza geograficznego w taki sposb, aby kady wany region mia wRa-
dzie swojego przedstawiciela. Podstawow funkcj Rady Bezpieczestwa jest dzia-
anie w celu utrzymania midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa.
Do kompetencji Rady Bezpieczestwa nale: pokojowe zaatwianie sporw;
podejmowanie akcji w razie zagroenia pokoju, naruszenia pokoju i aktw agresji;
popieranie ukadw regionalnych w celu utrzymania pokoju; spenianie pewnych
funkcji w stosunku do okrgw strategicznych obszarw powierniczych, a take
opracowanie planw systemu regulowania zbroje. Na podstawie art. 41 Karty
moe rekomendowa pastwom czonkowskim zastosowanie sankcji gospodar-
czych lub innych rodkw niezawierajcych siy wojskowej, po to aby zapobiec
agresji, naruszeniu pokoju i bezpieczestwa midzynarodowego lub pooy kres
przypadkowi agresji. Na podstawie art. 42 Rada moe upowani pastwa czon-
kowskie do podjcia akcji wojskowej przeciwko agresorowi.
Radzie bezporednio podlega Wojskowy Komitet Sztabowy, ktrego zadaniem
miao by przygotowywanie i nadzr nad operacjami pokojowymi ONZ. Prace
Komitetu zostay zablokowane przez wielkie mocarstwa w 1949 r. i instytucja ta
praktycznie nie dziaa do dzisiaj.
Rada wspuczestniczy w podejmowaniu decyzji dotyczcych spraw czonkow-
skich, rekomenduje Zgromadzeniu przyjcie nowego pastwa czonkowskiego, ale te
zawieszenie w prawach czonka lub wykluczenie. Rekomenduje Zgromadzeniu kandy-
data na Sekretarza Generalnego ONZ, wspuczestniczy w wyborze sdziw MTS.
Decyzje Rady zapadaj wikszoci 9 gosw. Jednak w sprawach merytorycz-
nych, nie majcych charakteru proceduralnych, do podjcia decyzji wymagany jest
brak sprzeciwu ktregokolwiek ze staych czonkw Rady. Oznacza to, e kady ze
staych czonkw Rady, korzystajc z przysugujcego mu prawa weta, moe zablo-
kowa kad merytoryczn decyzj.
Rada Gospodarczo-Spoeczna skada si z 54 przedstawicieli pastw czon-
kowskich wybieranych na 3 lata wedug klucza geograficznego (14 pastw afryka-
skich, 11 azjatyckich, 10 poudniowoamerykaskich, 13 wysoko uprzemysowio-
nych oraz 6 rodkowo- i wschodnioeuropejskich). Co roku Zgromadzenie Oglne
wybiera 18 czonkw Rady. Kady czonek Rady ma jeden gos, a jej uchway zapa-
daj wikszoci gosw czonkw obecnych i gosujcych. Uchway Rady dotycz-
ce spraw organizacyjnych i proceduralnych mog by prawnie wice, natomiast
uchway adresowane do pastw maj charakter zalece.
Do kompetencji Rady nale zagadnienia gospodarcze, kulturalne, wychowaw-
cze, zdrowia publicznego oraz poszanowania i przestrzegania praw czowieka.
Uprawnienia Rady obejmuj badanie, zalecanie oraz inicjatyw prawotwrcz.
Rada moe rwnie zwoywa konferencje midzynarodowe.
Radzie Gospodarczo-Spoecznej bezporednio podlega pi staych regional-
nych komisji gospodarczych: Europejska Komisja Gospodarcza, Komisja Gospo-
darczo-Spoeczna Azji i Pacyfiku, Komisja Gospodarcza ds. Ameryki aciskiej
cziomer.indb 93 2008-02-29 3:50:42

iKaraibw, Komisja Gospodarcza ds. Afryki, Komisja Gospodarczo-Spoeczna ds.

Azji Zachodniej. Ich rola i zadania si zmniejszyy na rzecz innych ugrupowa go-
spodarczych. Przy Radzie istnieje obecnie sze komisji funkcjonalnych, z ktrych
najwaniejsz bya istniejca do wiosny 2006 r. Komisja Praw Czowieka.
Z Rad s powizane i wsppracuj organizacje wyspecjalizowane. Niektre
znich powstay przed II wojna wiatow i dziaaj na podstawie odrbnych, wielo-
stronnych umw midzynarodowych. Jest ich obecnie 16. W skad systemu ONZ
wchodz take dwie organizacje o charakterze autonomicznym, Midzynarodowa
Agencja Energii Atomowej (IAEA), wiatowa Organizacja Handlu (WTO). Ponad-
to dziaa szereg agencji specjalnych ONZ, ktre s powizane z Rad. Powstaj one
na podstawie uchwa Rady Gospodarczo-Spoecznej aprobowanych przez Zgro-
madzenie Oglne, np. Program Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP),
Konferencja Narodw Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD).
Rada Powiernicza miaa sprawowa nadzr nad tzw. terytoriami niesamo-
dzielnymi. Jej skad, funkcje i procedur okrela rozdzia XII Karty. Po ogoszeniu
przez ostatnie terytorium powiernicze nadzorowane przez Rad Republik Palau
w 1994 r. niepodlegoci, jej dziaalno zostaa zawieszona.
Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci (MTS) jest gwnym organem
sdowym NZ. Statut MTS jest jednoczenie czci Karty NZ. W skad MTS
wchodzi 15 sdziw, wybieranych przez Zgromadzenie Oglne i Rad Bezpiecze-
stwa na 9 lat. Co trzy lata wymieniana jest 1/3 skadu MTS. Kady sdzia moe by
wybrany na drug kadencj. Przy wyborze sdziw stosowane jest kryterium re-
prezentacji geograficznej i reprezentacji rnych systemw prawa. MTS rozstrzyga
spory o charakterze prawnym midzy pastwami, ale nie dokonuje ich interpreta-
cji politycznej. Wyrok MTS wie strony, lecz tylko w danej sprawie. Orzeczenie
Sdu jest ostateczne i nie podlega apelacji. Wydaje te opinie prawne na zlecenie
ZO ONZ czy Rady Bezpieczestwa. Z orzecznictwa MTS korzystaj organizacje
wyspecjalizowane ONZ, a w wyjtkowych sytuacjach instytucje i organizacje mi-
dzynarodowe, ktre nie nale do tego systemu. W latach 1946-2005 MTS wyda
93 wyroki i 24 opinie doradcze.
Sekretariat ONZ skada si z Sekretarza Generalnego i personelu. Sekretarz
Generalny stoi na czele Sekretariatu, mianuje pracownikw Sekretariatu i odpo-
wiada za caoksztat ich dziaalnoci. Sekretarza
Sekretarze Generalni ONZ
wybiera na 5 lat Zgromadzenie Oglne za reko-
1. T
rygve Halvdan Lie
(Norwegia) 1946-1952
mendacj Rady Bezpieczestwa. W konsekwencji,
2. D
ag Hammarskjld poniewa w Radzie Bezpieczestwa obowizuje
(Szwecja) 1953-1961
3. U
Thant zasada jednomylnoci staych czonkw, nikt nie
(Myanmar) 1961-1971
4. K
urt Waldheim
moe by powoany na to stanowisko bez ich zgo-
(Austria) 1972-1981 dy. Zwyczajowo Sekretarzem Generalnym jest oby-
5. J
avier Prez de Cuellar
(Peru) 1982-1991 watel kraju niezaliczanego do wielkich mocarstw.
6. B
outros Boutros-Ghali Sekretarz moe bra udzia w posiedzeniach po-
(Egipt) 1992-1996
7. K
ofi Annan zostaych organw ONZ; w czasie ich obrad zabie-
(Ghana) 1997-2006
8. B
an Ki-Moon ra gos, nie biorc udziau w gosowaniach; moe
(Korea Poudniowa) 2007-
cziomer.indb 94 2008-02-29 3:50:42

wnosi pod obrady Rady Bezpieczestwa sprawy, ktre mog zagraa pokojowi
i bezpieczestwu midzynarodowemu. Praktyka ONZ stale rozszerza funkcje Sekre-
tarza Generalnego a w uchwaach organw ONZ przyznano mu rne dodatkowe
uprawnienia. Do obowizkw Sekretarza Generalnego naley: administracja i zarz-
dzanie Sekretariatem; reprezentowanie NZ wobec wszystkich pastw i organizacji;
utrzymywanie staych kontaktw ze wszystkimi pastwami czonkowskimi; pre-
zentacja dziaania ONZ wiatowej opinii publicznej; koordynacja dziaania systemu
ONZ; kreowanie nowych koncepcji i strategii; porednictwo w sporach midzyna-
rodowych i nadzr nad sytuacjami kryzysowymi; nadzr nad przestrzeganiem praw
czowieka i akcjami pomocy humanitarnej [T. o-Nowak 2004, 94].
Ruchy midzynarodowe
Ruchy midzynarodowe s zwizkami bd midzyspoecznymi (np. pokojo-
we), bd midzyrzdowymi (np. ruch pastw niezaangaowanych). S one zazwy-
czaj sabo zorganizowane, tworz zbiorowy podmiot dziki dziaaniom nieformal-
nym, takim jak: wzajemne uznawanie si, wymiana informacji, uzgadnianie celw
i programw dziaania. Su temu konsultacje oraz wsplne spotkania. Cz
ruchw ulega procesowi instytucjonalizacji, powoujc midzynarodowe organy,
w tym sekretariaty. Zwykle jednak aktywno ruchw wykracza poza dziaalno
samych midzynarodowych organw. Organy te bowiem maj bardzo ograniczone
funkcje, tzn. uatwiaj porozumiewanie si czonkw ruchu, harmonizuj ich dzia-
alno iprzygotowuj midzynarodowe spotkania [E. Haliak, R. Kuniar, red.
2006, 100].
Organizacje terrorystyczne
Organizacje terrorystyczne s tajnymi ugrupowaniami dcymi do realizacji
celw za pomoc siy lub przemocy oraz groby ich uycia, co ma wywoa strach
w danej zbiorowoci i wymusi oczekiwane zmiany. S one jednymi z najbardziej
destrukcyjnych uczestnikw stosunkw midzynarodowych. Dokonywane przez
grupy terrorystyczne zamachy destabilizuj ycie midzynarodowe, powoduj,
zwykle przejciowo, ograniczenie wymiany midzynarodowej, zmieniaj prioryte-
ty pastw oraz wpywaj na ich polityki i decyzje.
Naley podkreli, e pod wzgldem organizacyjnym dzisiejsze grupy terrory-
styczne zbudowane s zgodnie z formu sieci. Cechuje je minimalny stopie in-
stytucjonalizacji, paska struktura, ograniczona rola orodka centralnego (gwnie
wyznacza oglne cele, koordynuje dziaania, zapewnia rodki finansowe), decen-
tralizacja i dua samodzielno oddziaw, mogcych kontaktowa si i wsppra-
cowa midzy sob bez udziau centrali oraz podejmowa konkretne akcje, a take
pynne czonkostwo.
Cz midzynarodowych grup terrorystycznych pozyskuje rodki finansowe
metodami kryminalnymi (np. przemyt, handel narkotykami) i utrzymuje kontakty
z grupami przestpczoci zorganizowanej. Partnerami terrorystw bywaj rwnie
pastwa, ktre wspieraj ich dziaalno, udzielajc im schronienia i finansujc ich
cziomer.indb 95 2008-02-29 3:50:42

przedsiwzicia (w rnych okresach byy to m.in. Libia, Iran, Syria, Sudan).

Zdaniem Michaa Choronickiego czst praktyk w dziaalnoci dzisiejszych
organizacji terrorystycznych jest istnienie tzw. nadbudwek politycznych, ktre
peni rol cznika midzy terrorystami a sfer polityki. Ich zadaniem jest poszu-
kiwanie moliwoci realizacji celw grup terrorystycznych drog pokojow, np.
prowadzenie negocjacji z rzdem zamiast terrorystw, z ktrymi rzd nie chce roz-
mawia itp. Przykadami takich nadbudwek s partia Sinn Fein dla IRA lub partia
Herri Batasuna dla ETA [M. Choronicki 2002, 59].
Korporacje transnarodowe
Pierwowzory korporacji transnarodowych (KTN) funkcjonoway ju w staro-
ytnoci i redniowieczu. W XVI i XVII w. zaczy rozwija si kompanie handlo-
we, czyli stowarzyszenia kupcw zamierzajcych prowadzi dziaalno handlow.
W sferze tworzenia/wspierania tego typu przedsiwzi przodowali Anglicy. Za
czasw Elbiety I powstaa Kompania Moskiewska, ktra uzyskaa monopol na
angielski handel z pastwem rosyjskim, w 1600 r. utworzono Kompani Wschod-
nioindyjsk (monopol na obszarze Indii, Azji Poudniowo-Wschodniej i Dalekiego
Wschodu), a w 1670 r. Kompani Hudsosk (Ameryka Pnocna). W podobnym
celu powstay holenderska Kompania Wschodnioindyjska (1602) i Kompania Za-
chodnioindyjska (1621) oraz dwie francuskie o tych samych nazwach, poczone
w1719 r. razem z Kompani Afrykask w jedn Kompani Indyjsk, ktra kon-
trolowaa cay francuski handel zagraniczny.
Korporacja transnarodowa jest organizacj, ktra koordynuje dziaalno pro-
dukcyjno-handlow z jednego orodka podejmujcego strategiczne decyzje.
Wrd najwaniejszych cech korporacji transnarodowych wymienia si:
suwerenno dysponujc obecnie potencjaem ekonomicznym wikszym ni
wiele pastw wiata, KTN podejmuj strategiczne decyzje i dziaania w pewnej
mierze niezalenie od sytuacji i interesw pastw bdcych terenem ich ekspansji.
Niekiedy ma si wraenie, e globalnie dziaajce KTN s bezpastwowe;
zoono dziaalno produkcyjno-handlowa jest prowadzona przez KTN
w wielu rnych krajach, nie tylko w ich majtku produkcyjnym (filie), lecz rw-
nie w niezalenych przedsibiorstwach, w wyniku zawartych z nimi porozu-
mie. Poza wasnoci i kontrol, rosnca zoono dotyczy rwnie struktur
produkcyjnych, organizacyjnych i przestrzennych;
rozproszenie jednostki organizacyjne najwikszych KTN istniej na kilku
kontynentach, na najbardziej znaczcych zagranicznych rynkach zaopatrzenia,
wmiejscach przetwrstwa oraz zbytu, take w krajach bdcych terenem eks-
pansji gwnych konkurentw;
specjalizacja niektre jednostki organizacyjne KTN otrzymuj tzw. globalny
mandat. W praktyce oznacza to podjcie przez wybran fili cile okrelonej
dziaalnoci nie na potrzeby rynku kraju goszczcego, lecz rynku oglnowia-
towego. Zwykle jest to filia posiadajca najlepsze warunki (zasoby, zdolnoci,
lokalizacj) do wykonywania okrelonego zadania (np. wytwarzanie pewnego
cziomer.indb 96 2008-02-29 3:50:42

produktu lub podzespou) [A. Zorska 2000, 50, 56:57].

Ocenia si, e w oglnej liczbie KTN okoo 10% prowadzi globaln dziaalno,
s wrd nich prawie wszystkie najwiksze korporacje. Wrd 100 najwikszych
KTN znajduj si przedsibiorstwa z krajw Triady (USA i Kanada bdce czon-
kami NAFTA, Europa Zachodnia w tym gwnie pastwa nalece do UE oraz
Norwegia i Szwajcaria oraz Azja Wschodnia i Poudniowo-Wschodnia).
Korporacje transnarodowe w znacznym stopniu rni si od swych poprzedni-
kw, ktrych struktury organizacyjne przypominay hierarchicznie zbudowan pira-
mid. Obecnie s to zintegrowane sieci, obejmujce wielo rnorodnych jednostek
wchodzcych ze sob w rnego rodzaju powizania i zalenoci. Stanowi to efekt
nawizywania wsppracy z firmami lokalnymi, wzrastajcej liczby fuzji iprzej,
aliansw strategicznych, rozrastania si i zagszczania sieci korporacyjnych.
Najbardziej powszechnym sposobem okrelania potencjaw przedsibiorstw
midzynarodowych jest tworzenie rankingw i zestawie na podstawie analizy pa-
rametrw ekonomicznych. Szczeglne znaczenie maj tu wskaniki o charakterze
finansowym, takie jak: obroty, warto rynkowa i zyski.
Tabela 4.4. 20 najwikszych KTN o charakterze niefinansowym wedug

zagranicznych aktyww (2004)
Aktywa (mld USD)

Miejsce Korporacja/
wrankingu kraj pochodzenia/przemys Zagraniczne Cao
General Electric USA/

1 44,9 75
elektronika
Vodafone Group Plc WB/
2 24,8 25,9
telekomunikacja
Ford Motor USA/
3 18 30,5
samochodowy
General Motors USA/
4 17,4 48
samochodowy
British Petroleum Co. Plc WB/
5 15,4 19,3
paliwowy
Exxon Mobil USA/
6 13,5 19,5
paliwowy
Royal Dutch/Shell Group
7 WB/Holandia/ 13 19,3
paliwowy
Toyota Motor Corporation
8 Japonia/ 12,3 23,4
samochodowy
Total Francja/
9 9,9 11,5
paliwowy
France Telecom Francja/
10 8,6 13,1
telekomunikacja
cziomer.indb 97 2008-02-29 3:50:42

Volkswagen AG Niemcy/
11 8,4 17,2
samochodowy
Sanofi-Aventis Francja/
12 8,3 10,5
farmaceutyczny
Deutsche Telecom AG
13 8 14,6
Niemcy/telekomunikacja
RWE Group
14 7,9 12,7
Niemcy/elektryczna
Suez Francja/
15 7,4 8,6
elektryczna
16 E. On Niemcy/elektryczny 7,3 15,5
Hutchinson Whampoa
17 6,8 8,4
Hongkong/ChRL/rne
Siemens AG
18 6,6 10,8
Niemcy/elektryczny
Nestle SA
19 6,5 7,7
Szwajcaria/spoywczy
Electricite De France
20 6,5 20
Francja/elektryczny
rdo: World Investment Report 2006. FDI from Developing and Transition Economies: Im-
plications for Development, UNCTAD, New York 2006, s. 280.
Dysponujc ogromnym potencjaem finansowym, technologicznym i ludzkim,

korporacje maj moliwo ksztatowania midzynarodowych stosunkw gospo-
darczych oraz wpywania na gospodarki narodowe, zwaszcza pastw biedniej-
szych (np. inwestujc, wycofujc lub ograniczajc inwestycje). Znane s przypadki
bezporedniej ingerencji przedsibiorstw w ycie polityczne (np. BP by wczony
w obalenie rzdu M. Mosaddeka w Iranie w 1953 roku; Shell w Nigerii w zamian za
zgod na hamowanie praw miejscowej ludnoci i zasad ochrony rodowiska popie-
ra antydemokratyczny i autorytarny reim generaa Abodie i zosta nawet oskar-
ony o udzia w zabjstwie Ken Saro-Wiwy).
Korporacje s postrzegane jako zagroenie dla rodowiska naturalnego; pro-

wadz bowiem rabunkow gospodark zasobami naturalnymi oraz toleruj pra-
c przymusow i prace dzieci w pastwach rozwijajcych si, d do osignicia
maksymalnych zyskw przez spekulacje finansowe, wywoywanie kryzysw walu-
towych i oszustw podatkowych. Nie obce im s korupcyjne praktyki, kupowanie
urzdnikw i wspieranie skorumpowanych, totalitarnych i amicych prawa czo-
wieka reimw w krajach rozwijajcych si.
cziomer.indb 98 2008-02-29 3:50:43

Tabela 4.5. Skutki dziaalnoci korporacji transnarodowych dla krajw przyj-

mujcych
Skutki pozytywne Skutki negatywne
pobudzanie gospodarki przejmowanie kontroli nad

wwyniku napywu kapitau; branami krajowymi przez
zwikszenie konkurencji na rynku
krajowym, ktrej nie s wstanie
zwikszenie potencjau sprosta rodzime firmy;
technologicznego gospodarki
i jej innowacyjnoci oraz wykupywanie przedsibiorstw
modernizacja zacofanych bran krajowych w celu ich likwidacji;
w wyniku transferu technologii;
poprawa bilansu patniczego przez pogbianie dysproporcji rozwojowych
podniesienie zdolnoci eksportowych poprzez koncentracj kapitau
i zmniejszenie potrzeb importowych; inwestycyjnego wnajbardziej
atrakcyjnych branach i regionach;
pobudzenie dziaalnoci rodzimych osabienie rodzimej gospodarki

producentw, podniesienie jakoci z powodu unikania przez
wyrobw, umoliwienie konsumentom korporacje ponoszenia kosztw
dostpu do nowych produktw (np. pacenia podatkw) oraz
i usug w wyniku zwikszenia transferu zyskw za granic;
konkurencji na rynku krajowym;
podnoszenie kwalifikacji iwydajnoci zagroenie dla suwerennoci

pracy rodzimej siy roboczej, poprawa pastwa w sytuacji przejcia kontroli
organizacji pracy oraz bardziej nad strategicznymi dziedzinami
efektywne wykorzystanie zasobw gospodarczymi iuzalenienie
ludzkich w wyniku transferu wiedzy funkcjonowania gospodarki krajowej
inowoczesnych metod zarzdzania; od kapitau zagranicznego;
powstawanie nowych miejsc pracy. wykorzystywanie taniej siy roboczej;
transfer ju przestarzaych
technologii, mniej efektywnych
wwarunkach drogiej siy roboczej.
rdo: W. Szymborski, Midzynarodowe stosunki..., op. cit., s. 129.
Zorganizowane ugrupowania przestpcze

Grupy te dziaaj w skali midzynarodowej i maj midzynarodowe struktury,
m.in.: mafia sycylijska, chiskie gangi czy rosyjska mafia. Dc do zapewnienia
sobie korzystnych warunkw dziaania podejmuj rwnie aktywno w dzie-
dzinie politycznej. Wystpuj jako grupy nacisku wobec instytucji pastwowych,
korumpuj politykw, urzdnikw, czasami udzielaj wsparcia rebeliantom i ter-
rorystom [M. Pietra 2006, 105]. Cech wspln tych organizacji s lune siatki
cziomer.indb 99 2008-02-29 3:50:43

dziaajce ponad granicami pastw, handlujce nielegalnymi towarami i usugami

na skal midzynarodow, np. nielegalny handel midzynarodowy narkotykami,
broni iludmi, pranie brudnych pienidzy, podrabianie i sprzeda towarw. Pa-
stwom trudno jest je zwalcza, poniewa luno powizane ze sob siatki korzystaj
z najnowszych technologii [K. Mingst 2006, 191].
Partie polityczne
Partie polityczne najczciej uczestnicz w stosunkach midzynarodowych
wsposb poredni, wywierajc nacisk na polityk zagraniczn rzdu swojego pa-
stwa. Wspczenie istotne znaczenie ma bezporedni udzia partii i ruchw poli-
tycznych w ksztatowaniu midzynarodowych stosunkw politycznych. Polega on
na dziaalnoci programowej, gdy partie zbieraj si na konferencje midzynarodo-
we i okrelaj swoje stanowisko wobec wanych problemw midzynarodowych,
gdy mobilizuj opini publiczn w okrelonym kierunku lub gdy wspieraj swoje
pastwa w trakcie rokowa. Midzynarodowe zrzeszenia partii staj si czasem
samodzielnym liczcym si uczestnikiem midzynarodowych stosunkw politycz-
nych.
cziomer.indb 00 2008-02-29 3:50:43

Beata Molo
Rozdzia 5
Systemy, zasady i formy
midzynarodowej wsppracy politycznej
P odstawow paszczyzn midzynarodowej aktywnoci pastw stanowi szeroko

rozumiana dziaalno dyplomatyczna. Dziaajc na arenie midzynarodowej
pastwa wykorzystuj poza rodkami i metodami politycznymi, take rodki nor-
matywne. W rozdziale pitym omwimy kwestie zwizane z problematyk funk-
cjonowania systemu midzynarodowego, zasady i normy midzynarodowych sto-
sunkw politycznych oraz zagadnienia wice si z najbardziej typowymi form-
ami tych stosunkw.
5.1. Pojcie systemu midzynarodowego

Koncepcja systemu stosowana jest we wszystkich dziedzinach nauki oraz praktyki
i odnoszona zarwno do zjawisk, obiektw oraz procesw wystpujcych w na-
turze (np. system soneczny), jak i tworzonych przez ludzi (np. system spoeczny,
ekonomiczny).
Pojcie systemu kojarzy si przede wszystkim z okrelon caoci, ktrej ele-
menty (skadniki) s odpowiednio zorganizowane (wspzalene). System w sze-
rokim ujciu to ukad jednostek, obiektw lub czci poczonych jak form re-
gularnych relacji. Jednostki reaguj ze sob, zmiana zachodzca w jednej z nich
powoduje zmiany we wszystkich pozostaych. Interakcje midzy czciami syste-
mu powoduj, e zachowuje si on zwykle w sposb regularny; istniej pewne
schematy jego dziaania [K. Mingst 2006, 85].
Na system skadaj si: elementy, struktura, granica, wejcia, wyjcia, kon-
wersja wewntrzsystemowa, sprzenie zwrotne (konwersja czy wejcia i wyjcia
systemu, natomiast sprzenie zwrotne to relacja midzy wyjciami i wejciami sy-
stemu), homeostaza, czyli zdolno systemu do utrzymywania dynamicznej rw-
nowagi ze rodowiskiem.
Elementy systemu obejmuj najmniejsze czci skadowe zoonej caoci, jak
jest system midzynarodowy. Wyrnia si nastpujce elementy: systemy uczest-
cziomer.indb 0 2008-02-29 3:50:43

nikw, ktre skadaj si gwnie z pastw; systemy stosunkw lub oddziaywa,

ktrych elementami s stosunki lub interakcje uczestnikw; systemy rl, ktrych
elementami s role speniane przez uczestnikw, np. rola mocarstwa; systemy wy-
znacznikw powodujcych dziaanie uczestnikw, s to czci skadowe rzeczywi-
stoci wewntrzpolitycznej i midzynarodowej; systemy zjawisk i procesw mi-
dzynarodowych.
Struktur systemu mona okreli jako rodzaj wspzalenoci i oddziaywa
midzy elementami systemu, koniecznymi, aby mg on naleycie funkcjonowa.
Sposb ich uporzdkowania, a take ilo i jako oddaj istot oraz charakter sy-
stemu midzynarodowego. Jeli chodzi o jej znaczenie w wymiarze pojedyncze-
go uczestnika stosunkw midzynarodowych czy subsystemu midzynarodowe-
go, ma ona bezporedni wpyw na jego miejsce w systemie, odgrywane role oraz
moliwoci dziaa i oddziaywa. Struktura okrela dynamiczny model zachowa
poszczeglnych podmiotw, ich miejsce zmienia si wraz ze zmian struktury sy-
stemu. Od usytuowania w okrelonym miejscu w strukturze systemu midzynaro-
dowego zaley czsto skala jego niezalenoci, rezultaty jego dziaa i oddziaywa
[T. o-Nowak 2006, 140].
Granica systemu oddziela system od otoczenia. System to obszar funkcji znaj-
dujcy si wewntrz granicy. Otoczenie obejmuje wszystko to, co znajduje si na
zewntrz granicy, poza systemem.
Wejcia systemu to luki w jego granicy, przez ktre system ulega wpywom
rodowiskowym.
Wyjcia systemu to luki w jego granicy, przez ktre system ten dziaa na swo-
je otoczenie.
Konwersja wewntrzsystemowa proces przetwarzania bodcw odbie-
ranych przez system midzynarodowy na jego reakcje. Konwersja czy wejcia
iwyjcia systemu.
Sprzenie zwrotne proces czcy wejcia i wyjcia systemu, czyli proces
przetwarzania przez rodowisko midzynarodowe bodca wysanego przez sy-
stem. Sprzenia zwrotne mona podzieli na ujemne i dodatnie. Dodatnie wyst-
puj wtedy, gdy kierunki wyjcia i wejcia s zgodne, to znaczy, gdy rodowisko
midzynarodowe udziela poparcia dla dziaania podjtego przez system. Ujemne
wystpuj wwczas, gdy kierunki wejcia i wyjcia nie s zgodne co do swego kie-
runku.
Homeostaza jest funkcj konwersji i sprze zwrotnych. Oznacza ona zdol-
no systemu do utrzymania dynamicznej rwnowagi ze rodowiskiem midzy-
narodowym. Jeeli zakcenie rwnowagi systemu jest niewielkie, to system bez
trudu radzi sobie z zadaniem przywrcenia rwnowagi. Jeeli jednak rwnowaga
zostanie zakcona w sposb bardzo powany, to zdolnoci regulacyjne systemu
mog zosta przekroczone i ulegnie on zniszczeniu lub przeksztaceniu [Z. J. Pie-
tra 1986, 116:121].
W literaturze przedmiotu nie wystpuje oglna, powszechnie akceptowana de-
finicja systemu midzynarodowego. Moemy przyj, e system midzynarodo-
cziomer.indb 02 2008-02-29 3:50:43

Beata Molo Systemy, zasady i formy wsppracy midzynarodowej 103
wy to okrelona cao, ktr tworz uczestnicy systemu, waciwe im interakcje

oraz interakcje ze rodowiskiem zewntrznym [T. o-Nowak 2006, 59].
System ogldany od wewntrz jest zespoem zintegrowanych elementw, aogl-
dany od zewntrz stanowi spjn cao zdoln do utrzymywania rwnowagi ze
rodowiskiem. Skada si on z odrnialnych elementw powizanych w struktur
i oddzielonych granic od rodowiska. rodowisko zewntrzne systemu obejmu-
je wszystko, co znajduje si poza granicami systemu i jest zwizane z systemem.
Wrodowisku mona wyrni czynniki, ktre oddziauj na system, lecz nie pod-
legaj oddziaywaniu systemu (zmienne niezalene) oraz czynniki oddziaujce
ipodlegajce oddziaywaniu systemu (zmienne zalene). J. Kukuka do zmiennych
niezalenych zalicza: uczestnikw stosunkw midzynarodowych, struktury sy-
stemu o charakterze formalnym (np. sojusze) i nieformalnym (np. ugrupowania
nieformalne), czynniki rodowiska systemu (naturalne, ekonomiczne, polityczne,
wojskowe, ideologiczne i in.), ktre maj wpyw na rodki i moliwoci dziaania
uczestnikw, na struktury systemu. Z kolei do zmiennych zalenych zalicza: po-
zycj i rol midzynarodow uczestnikw, stabilno lub niestabilno systemu,
zdolno kontrolowania rodowiska. Zmienne niezalene i zmienne zalene wa-
runkuj charakter celw i wartoci tyche systemw, decydujc o mechanizmach,
ktre ksztatuj typy i czstotliwo interakcji [J. Kukuka 1978, 166, 181].
Do uchwycenia zjawisk przenikania i wpywania wzajemnego midzy syste-
mema rodowiskiem su pojcia wejcia i wyjcia systemu.
Schemat 5.1. Oznaczenie systemu
oddziaywanie oddziaywanie
wejciowe wyjciowe
system
rdo: opracowanie wasne.
Oddziaywanie otoczenia na system okrela si jako oddziaywanie wejciowe;

miejsce za, w ktrym dochodzi ono do systemu, jako wejcie. Z kolei oddziaywa-
nie systemu na otoczenie okrela si jako oddziaywanie wyjciowe; miejsce za,
wktrym wychodzi ono z systemu, jako wyjcie.
Oddziaywania rodowiska na system, przechodzce przez wejcie, mona po-
dzieli na dania i poparcia, ktre wskazuj kierunek oddziaywania. dania
funkcjonalne przyczyniaj si do osigania celw systemu i jego stabilizacji. Z kolei
cziomer.indb 03 2008-02-29 3:50:44

dania dysfunkcjonalne (nadmierne, sprzeczne) staj si rdem napi w syste-

mie i utrudniaj osiganie jego celw. Wyodrbnia si take dania materialne
i normatywne (regulacji zachowania), zaangaowania si i powstrzymywania si.
Natomiast poparcia dzieli si m.in. na materialne, polityczne, moralne i dyskretne
[J. Kukuka 1978, 166].
Do przetrwania systemu midzynarodowego konieczne jest utrzymanie rwno-
wagi, za co odpowiedzialny jest jeden z elementw systemu homeostat. System
midzynarodowy znajduje si w fazie rwnowagi wwczas, gdy jego uczestnicy
(gwnie pastwa) postrzegaj istniejcy w nim ad jako korzystny dla siebie pod
wzgldem ekonomicznym, terytorialnym, politycznym i cywilizacyjnym. Swoim
zachowaniem wobec systemu i regu w nim obowizujcych niejako legitymizuj
jego ksztat, struktur i rodzaje interakcji wewntrzsystemowych.
System midzynarodowy podlega okrelonym prawom funkcjonowania, za kt-
rymi kryj si mechanizmy regulacyjne systemu, oraz prawom rozwoju, wyraaj-
cym interakcje transformacyjne i ewolucj systemu. Prawa funkcjonowania wyra-
aj ruch bez istotnych zmian jakociowych, a nioscy tylko zmiany rutynowe, ilo-
ciowe, ktre nie naruszaj struktury systemw, podstawowych ich cech. Wyraaj
je procesy regulacyjne, majce zapewni systemowi trwao i efektywno. Prawa
ewolucji z kolei obejmuj ruch systemw, prowadzcy do zmian jakociowych
i strukturalnych. Ruch systemu midzynarodowego odbywa si w toku procesu
interakcji elementw oraz systemu i rodowiska. Jest to proces celowy, poniewa
suy utrwalaniu i zmienianiu struktury systemu. Zmiany interakcji wpywaj na
zachowanie systemu, jego ruchliwo w czasie i przestrzeni, tzn. na jego powsta-
nie, rozwj, przeksztacenia i zanik [J. Kukuka 1978, 183]. Ruch systemu midzy-
narodowego symbolizuje proces przechodzenia od stanu stabilizacji i rwnowagi
do jego destabilizacji i upadku. Wan rol peni tutaj zdolnoci regulacyjne i mo-
dyfikacyjne systemu. S wane w kadych systemach midzynarodowych, gdy za-
pewniaj im cigo i zdolno wykonywania ich podstawowych funkcji. Trwao
i efektywno ich funkcjonowania zaley od stanu stabilnoci struktur oraz jako-
ci procesw dokonujcych si w granicach danego systemu i jego podsystemach
[T.o-Nowak 2006, 143].
Realici przypisuj zmian systemu midzynarodowego m.in. zmianom doty-
czcym samych podmiotw i zwizanych z nimi przeobraeniom ukadu si.
Zmiany liczby gwnych podmiotw lub stosunku si midzy nimi mog przy-
nie fundamentaln transformacj systemu midzynarodowego. Za takie zmiany
odpowiedzialne s wojny. Przykadowo w wyniku II wojny wiatowej nastpiy g-
bokie zmiany ukadu si midzy czoowymi pastwami kapitalistycznymi. Wiel-
ka Brytania i Francja wyszy z wojny osabione, ich rola midzynarodowa zostaa
znacznie pomniejszona. Niemcy i Wochy przegray wojn i zostay pozbawione
instrumentw siy wojskowej, a ich konkurencyjno gospodarcza zostaa spro-
wadzona prawie do zera. Na tym tle szczeglna staa si pozycja najwikszych
mocarstw ZSRR i USA. System midzynarodowy uleg fundamentalnej zmianie:
wiat wielobiegunowy zosta zastpiony przez dwubiegunowy.
cziomer.indb 04 2008-02-29 3:50:44

System midzynarodowy jest postrzegany jako podstawa interakcji wszystkich

lub wikszoci jego uczestnikw oraz podsystemw systemu globalnego. Dla jego
funkcjonowania istotne s subsystemy (podsystemy), tzn. wydzielone ze wzgldu
na zasig lub przedmiot zorganizowane caoci o charakterze integracyjnym lub
dezintegracyjnym wzgldem systemu globalnego.
System midzynarodowy dzieli si na podsystemy wedug nastpujcych kry-
teriw:
kryterium funkcjonalnego: wyrnia si midzynarodowy system polityczny
(subsystemy polityczne np. system pastw demokratycznych, system pastw
autokratycznych), midzynarodowy system ekonomiczny (subsystemy ekono-
miczne np. system pastw wolnorynkowych, system pastw z gospodarka cen-
tralnie planowan) oraz midzynarodowy system kulturowy (subsystemy cywili-
zacyjne np. islamski, zachodni, chiski itd.).
kryterium zasigu przestrzennego: wyrniamy subsystemy lokalne, regionalne,
kontynentalne, transregionalne oraz transkontynentalne.
kryterium koncentracji potencjaw: wyrniamy systemy jednobiegunowe,
dwubiegunowe lub wielobiegunowe.
W systemie jednobiegunowym tylko jedno pastwo (supermocarstwo) jest
zdolne do okrelania i narzucania pozostaym uczestnikom pewnych regu za-
chowa w sferze stosunkw politycznych, handlowych lub finansowych. Struktu-
ra systemu jednobiegunowego jest na og struktur hierarchiczn. Taki system
zakada okrelony rodzaj relacji midzy pozostaymi uczestnikami. S to na og
relacje podporzdkowania, cho wsppraca wedug okrelonych regu jest warun-
kiem jego wysokiej sprawnoci. We wspczesnym wiecie taki system nie istnieje
[T.o-Nowak 2006, 173].
Schemat 5.2. System jednobiegunowy
pastwo pastwo
A C
supermocarstwo
pastwo pastwo
B D
rdo: R. Zenderowski, Stosunki midzynarodowe..., op. cit., s. 440.
W systemie dwubiegunowym status supermocarstw maj dwa pastwa. S

one zdolne kontrolowa lub wpywa na zachowania i polityk pastw swojej stre-
fy, a jednoczenie utrzymywa stan rwnowagi, gwnie militarnej, midzy sob
iblokami, w ktrych dominuj. W systemie dwubiegunowym obydwa mocarstwa
s zorientowane na zniszczenie drugiego. W ich zachowaniach dominuj reguy
gry o sumie zerowej, chocia potencja broni masowego raenia, jak dysponuj,
cziomer.indb 05 2008-02-29 3:50:44

nie pozwala im uy jej racjonalnie. Konflikt midzy nimi ma z reguy charakter

werbalny, a one same staj si zakadnikami swoich potencjaw przede wszyst-
kim jdrowych [T. o-Nowak 2006, 175:176].
Schemat 5.3. System dwubiegunowy
supermocarstwo supermocarstwo
W systemie wielobiegunowym istnieje wiele niezalenych centrw zdolnych

do okrelania regu oraz dystrybucji wadzy. System midzynarodowy, ktrego osi
s trzy mocarstwa, jest stabilny, jeli potencja jednego z nich (A) jest wikszy ani-
eli potencjay pozostaych dwch mocarstw (B i C). Pozwala on powstrzymywa
pozostae dwa pastwa przed prb zdominowania go. Aby sprawniej funkcjono-
wa, powinno go tworzy co najmniej pi potg, ktre czy wsplny system war-
toci, okrelony rodzaj sprze, interesy oraz wola utrzymania istniejcego status
quo [T. o-Nowak 2006, 177].
Schemat 5.4. System wielobiegunowy
Mocarstwo A Mocarstwo B
Mocarstwo C
cziomer.indb 06 2008-02-29 3:50:44

Na podstawie kryterium stopnia polaryzacji systemu i wzajemnych zalenoci

wyrni naley system midzynarodowy zbudowany na sztywnej strukturze zale-
noci (system hegemoniczny z relatywnie wysok polaryzacj potgi jednego pa-
stwa w stosunku do pozostaych oraz mechanizmami skutecznego wpywania na nie
przez dane pastw) oraz system midzynarodowy o lunej strukturze zalenoci.
W systemie hegemonicznym sia i stopie identyfikacji interesw poszczegl-
nych pastw z interesem hegemona i systemu jako caoci nie s wynikiem nego-
cjacji i wypracowanego wsplnie kompromisu. Stanowi one rezultat przymusu
zastosowanego do skorygowania zachowania niepodanego z punktu widzenia
hegemona. Podporzdkowanie si poszczeglnych pastw hegemonowi moe wy-
nika z przekonania, e wybr taki daje wiksze poczucie bezpieczestwa pastwu.
Przewaga hegemona powinna wyraa si w sferze ekonomicznej, militarnej i po-
litycznej. W literaturze przedmiotu wyrnia si dwa rodzaje hegemonii: hegemo-
ni dobrotliw, zapewniajc pastwom zalenym ycie w pokoju, za ktrego
utrzymanie najwiksz cen paci hegemon oraz hegemoni zoliw, dokuczliw
i uznawan przez uzalenione od niej pastwa za uciliw.
Pojcie hegemonii rni si od pojcia imperium (de imperialnych). Hegemon
nie dy do narzucenia innym jednolitego porzdku, organizacji spoecznej, poli-
tycznej i ekonomicznej. Jego celem jest jedynie sprawowania kontroli nad pozosta-
ymi uczestnikami systemu midzynarodowego. Imperia charakteryzuje ekspansja
na pewnych obszarach, niekoniecznie ociennych i ustanawianie tam, zwykle si,
wasnego porzdku. Istot imperium jest zatem panowanie nad poddanymi obsza-
rami i ludami, bezporednio, drog inkorporacji lub faktycznego sprawowania peni
wadzy, czy te w formie daleko posunitej satelizacji [J. Stefanowicz 1996, 125].
Natomiast system o lunej strukturze jako system skonsolidowanego przy-
wdztwa jest hegemoni konsensualn. Oznacza to, e w tym ukadzie wszyscy
uczestnicy dysponuj peni praw, niezalenie od ogranicze, jakie narzuca im
bycie w systemie. Brak w nim si zdolnych do skutecznego narzucania swej woli
innym. Decyzje podejmowane w ramach subsystemu s najczciej wypadkow
interesw wszystkich uczestnikw.
5.2. Z
asady i normy
Sprawne funkcjonowanie systemu wymaga przestrzegania zasad i norm. Zasady s
to przekonania dotyczce faktw, zwizkw przyczynowych, uczciwoci postpo-
wania partnerw. Natomiast normy midzynarodowe to reguy okrelajce post-
powanie uczestnikw w ich wzajemnych stosunkach.
Ksztatowaniu adu midzynarodowego przywiecaa zasada dobrej wiary (bona
fides), utrwalana przez prawnikw i wadcw od czasw Odrodzenia. Oznaczaa
ona moliwo budowy zaufania midzy partnerami midzynarodowymi przez lo-
jalne dotrzymywanie wzajemnych zobowiza.
cziomer.indb 07 2008-02-29 3:50:44

Pochodn tej zasady staa si zasada dotrzymywania umw (pacta sunt ser-
vanda), ktra zostaa potwierdzona wielu dokumentach midzynarodowych XX
wieku (np. Karta NZ). Powyszym zasadom towarzyszy zrodzona pod koniec red-
niowiecza zasada wzajemnoci, stosowana przy regulowaniu stosunkw konsular-
nych, dyplomatycznych i gospodarczych [J. Kukuka 2003, 117].
Dowiadczenia I wojny wiatowej przyczyniy si do zainteresowania proble-
mem bezpieczestwa zbiorowego. Pakt Ligi Narodw z 1919 r. sformuowa kilka
zasad systemu bezpieczestwa zbiorowego. Zaliczy do nich: szanowanie i utrzy-
mywanie przeciwko wszelkiej napaci zewntrznej caoci terytorialnej i politycz-
nej wszystkich czonkw Ligi (art. 10), Liga powinna przedsiwzi wszelkie rodki
mogce skutecznie zabezpieczy pokj midzy narodami (art. 11), spory midzy
czonkami Ligi powinny by rozwizywane na drodze postpowania rozjemczego,
sdowego lub przez Rad (art. 12), czonkowie Ligi wykonuj w dobrej wierze wy-
roki arbitray i trybunaw oraz nie bd ucieka si do wojny z czonkami Ligi (art.
13), Stay Trybuna Sprawiedliwoci Midzynarodowej ma rozpatrywa wszystkie
spory czonkw Ligi (art. 14), spory groce zerwaniem stosunkw i nie rozpatry-
wane przez arbitra lub sd bd przedkadane Radzie (art. 15), czonkowie Ligi
zerw wszelkie stosunki z takim czonkiem, ktry dopuci si aktu wojennego, jak
te wymusz na nim poszanowanie zobowiza (art. 16).
Rwnie Karta NZ sformuowaa oglne zasady stosunkw midzynarodowych
i funkcjonowania organizacji (szerzej rozdz. 4). Zasady te zostay skodyfikowa-
ne w Deklaracji zasad prawa midzynarodowego, przyjtej przez Zgromadzenie
Oglne ONZ 24 padziernika 1970 r. W Europie uzupeniono je trzema kolejnymi
zawartymi w Akcie Kocowym Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Euro-
pie z 1 sierpnia 1975 r. w ramach Deklaracji zasad rzdzcych stosunkami midzy
pastwami uczestniczcymi: nienaruszalno granic, integralno terytorialna
oraz poszanowanie praw czowieka i podstawowych wolnoci.
Na pewnym etapie rozwoju stosunkw midzynarodowych zasady nie s ju
wystarczajce i konieczne staj si normy, okrelajce postpowanie ich uczestni-
kw. Stosunki oparte na normach s bardziej stabilne.
Pod wzgldem zasigu, intensywnoci i skutecznoci wpywania na midzy-
narodowe stosunki polityczne sytuuj si kolejno rodzaje norm moralnych, poli-
tycznych i prawnych. Z kolei normy polityczne oraz normy moralne zalicza si do
nieformalnych norm midzynarodowych.
Normy moralne we wszelkich dziedzinach stosunkw spoecznych okrelaj
kryteria oceny tego, co dobra lub ze, suszne lub niesuszne. Moralne jest zwykle
to, co jest uznane przez wikszo uczestnikw danego rodzaju stosunkw za do-
bre i suszne. Za niemoralne uznaje si wszystko, co w jakim stopniu odbiega od
wymogw pewnego kodeksu norm moralnych [J. Kukuka 2003, 121].
Pogldy moralne poszczeglnych osb i caych narodw rni si od siebie,
ale co do niektrych kwestii bywaj zbiene, a nawet jednakowe. Niektre umowy
midzynarodowe odwouj si do moralnoci midzynarodowej, posugujc si ta-
kimi pojciami, jak np. sprawiedliwo.
cziomer.indb 08 2008-02-29 3:50:44

Zastosowanie si rzdw pastw do odpowiednich regu moralnych jest re-

zultatem ich dobrowolnej decyzji. Normy moralne nie dysponuj wystarczajcym
zakresem sankcji zdolnych przymusi uczestnika midzynarodowych stosunkw
politycznych do zachowania wyznaczanego przez reguy etyczne ani nakoni do
wycofania si z decyzji ju podjtych. Podporzdkowanie si tym zasadom w sy-
tuacjach konkretnych uzalenione jest czsto od uznania, od dobrej woli danego
uczestnika midzynarodowych stosunkw politycznych.
Moralno midzynarodowa jest systemem norm i zasad etycznych reguluj-
cych zachowanie uczestnikw stosunkw midzynarodowych, regu poddajcych
ocenie owe zachowania. W cigu wiekw nastpio istotne rozszerzenie interpreta-
cji moralnoci midzynarodowej. Dotyczy to zarwno zagadnie podmiotowych,
jak te przedmiotowych. W odniesieniu do kwestii podmiotowej, jest to odejcie
od tradycyjnego akcentowania prymatu pastwa. Postpowanie wyznaczane mo-
ralnoci midzynarodow odnosi si nie tylko do zachowania w stosunku do in-
nych pastw, ich oficjalnych przedstawicieli i cudzoziemcw, lecz take organiza-
cji midzynarodowych. Wyodrbnia si rwnie kategori moralnoci wiatowej.
O ile bowiem moralno midzynarodowa odnosia si do relacji midzy dwoma
uczestnikami to moralno wiatowa oznacza aspiracj do zaakceptowania przez
wszystkich, lub wikszo tych uczestnikw. czy si to z wytworzeniem uniwer-
salnych wzorcw i norm moralnych, ktre tak powszechn akceptacj mogyby
uzyska [Cz. Maj 1992, 65].
W ujciu przedmiotowym nowe pojmowanie moralnoci midzynarodowej
przejawia si zaczo w rozszerzaniu katalogu zagadnie podlegajcych ocenie
przez t moralno (np. propaganda). Z zasad moralnoci midzynarodowej wy-
prowadzono zatem reguy traktowania pastw i narodw z nalenym im szacun-
kiem. Zakaz uprawiania propagandy upowszechniajcej m.in. nienawi i wrogo
stanowi konsekwencj nowego pojmowania moralnoci midzynarodowej.
Wysiki na rzecz uksztatowania i utrwalenia nowych, uniwersalnych standar-
dw moralnych w stosunkach midzynarodowych ulegy nasileniu po zakoczeniu
II wojny wiatowej. Pod auspicjami ONZ podjto szereg konkretnych dziaa na
rzecz umocnienia standardw moralnoci midzynarodowej. Przyjto wiele dekla-
racji polityczno-midzyna-rodowych i dokumentw prawno-midzynarodowych
majcych na celu m.in. obron godnoci czowieka, rwnoci i wolnoci. Wrd
tych dokumentw znajduj si m.in. konwencja o zwalczaniu i karaniu zbrodni
apartheidu uchwalona 30 listopada 1973 r. przez Zgromadzenie Oglne ONZ.
Normy moralne maj mniejsz si oddziaywania ni normy polityczne i praw-
ne, jednak powstajce kodeksy moralne mog mobilizowa opini wiatow oraz
wywiera nieformaln presj na rozwj oraz funkcjonowanie kodeksw midzyna-
rodowych norm politycznych i prawnych.
Normy polityczne nie s normami wicymi prawnie. Ich rdem nie jest
prawo midzynarodowego, lecz porozumienia pozaprawne. Nale do nich m.in.:
deklaracje konferencji midzynarodowych, uchway organizacji midzynarodo-
wych i komunikaty ze spotka dwustronnych.
cziomer.indb 09 2008-02-29 3:50:44

Normy polityczne zaczy powstawa na tym etapie rozwoju procesw insty-

tucjonalizacji ycia spoeczestw, na ktrym w obrbie midzynarodowych sto-
sunkw politycznych zaznaczya si powtarzalno pewnych sposobw postpo-
wania, poddawanych wartociowaniu i preferowaniu przez okrelone zbiorowoci
podmiotw tych stosunkw. Rozwj owego procesu rozpocz si wyranie w XIX
wieku i rozwin si w XX wieku [J. Kukuka 1984, 55].
Sia norm politycznych opiera si take na sankcjach politycznych. Sankcje od-
dziauj na praktyczne stosunki midzy pastwami, na ich klimat, zakres i inten-
sywno. Mog oznacza brak zbiorowego poparcia w ramach dyplomacji kon-
ferencyjnej, uchwalenie nieprzychylnych rezolucji, zredukowanie kontaktw lub
zorganizowanie nieprzychylnej kampanii. Sankcje polityczne wzmacniaj sankcje
ekonomiczne, kulturalne bd wojskowe.
Normy polityczne naraone s na sprzecznoci i napicia w stosunkach mi-
dzynarodowych. Kada zmiana orientacji, strategii i taktyki politycznej pastw
wpywa na stopie zgodnoci lub niezgodnoci w sprawach wsplnego systemu
wartoci i interesw. Im wyszy jest stopie niezgodnoci, tym bardziej odmien-
ne czy wrcz przeciwstawne s interpretacje poszczeglnych norm politycznych.
Odmienno interpretacji norm prowadzi do wzrostu wzajemnej nieufnoci oraz
zaostrzenia sprzecznoci midzy celami dziaa i interakcji midzynarodowych.
Wrezultacie moe wzrasta napicie midzy narodami, pastwami i rzdami.
Wcelu stabilizowania stosunkw midzynarodowych przeksztaca si je w normy
prawnomidzynarodowe.
Normy prawnomidzynarodowe s najwaniejszymi normami midzynaro-
dowych stosunkw politycznych. Tworz one zobowizania midzynarodowe, for-
muuj prawa i obowizki partnerw stosunkw oraz przewiduj okrelone sank-
cje za ich naruszenie.
Normy prawnomidzynarodowe maj charakter obligatoryjny. Jednake pod-
stawy ich obowizywania rni si od norm prawa wewntrznego. Normy pra-
wa midzynarodowego nie opieraj si na przymusie, podstaw obowizywania
norm prawnomidzynarodowych stanowi uznawana wsplnie zasada dobrej wiary
wsprawie dotrzymywania umw (pacta sunt servanda).
Normy prawnomidzynarodowe (a w rezultacie prawo midzynarodowe) s
uznawane za najpewniejsze regulatory ycia midzynarodowego. Wrd nich na
uwag zasuguj zasady powszechne prawa midzynarodowe: zakaz uycia siy
lub groby jej uycia, obowizek pokojowego zaatwiania sporw, zakaz ingeren-
cji wsprawy nalece do wycznej kompetencji pastwa, obowizek wsppracy
pastw zgodnie z Kart NZ, rwnouprawnienie i samostanowienie narodw, su-
werenna rwno pastw, wykonywanie w dobrej wierze zobowiza midzyna-
rodowych.
Doktryna prawa midzynarodowego nie wypracowaa jednolitej definicji pra-
wa midzynarodowego. Przyjmuje si, e prawo midzynarodowe jest zespoem
norm regulujcych stosunki midzy pastwami oraz organizacjami midzynaro-
dowymi i innymi uczestnikami stosunkw midzynarodowych majcymi zdolno
cziomer.indb 0 2008-02-29 3:50:45

do dziaania w stosunkach midzynarodowych [R. Bierzanek, J. Symonides 1995,

12]. Prawo midzynarodowe jest przede wszystkim prawem regulujcym stosunki
midzypastwowe i wikszo jego norm odnosi si do tych wanie stosunkw.
Nadal w wskim zakresie, ale stopniowo coraz szerzej, prawo midzynarodowe
przyznaje podmiotowo pojedynczym osobom, gdy bezporednio okrela ich
status prawny (np. piraci, przestpcy wojenni).
Prawo midzynarodowe w porwnaniu do prawa wewntrznego ma odrbne
waciwoci:
w stosunkach midzynarodowych nie ma ustawodawcy na wzr ustawodawcy
wewntrzpastwowego. Nie istnieje aden ponadpastwowy organ midzynaro-
dowy powoany do tworzenia prawa wicego dla pastw. Prawo midzynaro-
dowe jest tworzone przez same pastwa, ktre s jego podmiotami;
brak zorganizowanego aparatu przymusu. Kade pastwo indywidualnie bd
wsplnie z innymi pastwami moe wystpowa w niezbdnych przypadkach
wobronie naruszonego prawa, stosujc wobec pastw naruszajcych prawo r-
ne rodki przymusu dopuszczalne i uznane przez prawo midzynarodowe;
brak obowizkowego sdownictwa midzynarodowego. Sdy midzynarodowe
nie s wyposaone w kompetencj obowizkow. Ich kompetencja musi opiera
si na zgodzie pastw, z tym, e pastwo moe z gry wyrazi zgod na poddanie
wszystkich swoich sporw lub okrelonej ich kategorii sdowi midzynarodowe-
mu lub arbitraowi. Z chwil, gdy kompetencja sdu midzynarodowego zosta-
nie w konkretnym przypadku uznana, jego wyrok jest bezwzgldnie wicy [W.
Gralczyk, S. Sawicki 2006, 22:26].
Sankcje stanowi nieodczny element prawa midzynarodowego. Na podsta-
wie kryterium formalnego, sankcje dzieli si na zorganizowane, tzn. przewidziane
przez umowy midzynarodowe (organizacyjne odnoszce si do uczestnictwa
danego podmiotu w dalszej wsppracy midzynarodowej, np. ostrzeenie, zawie-
szenie czonkostwa, wykluczenie; korygujce wyrwnanie skutkw naruszenia
prawa przez: pozbawienie nalenych korzyci, naoenie kary lub cofnicie po-
mocy; przymusu bezporedniego odnoszce si do podmiotu w racy sposb
naruszajcego pokojowe zasady stosunkw midzynarodowych) oraz niezorgani-
zowane, czyli nieprzewidziane przez umowy midzynarodowe (sankcje socjolo-
giczne ipsychologiczne reakcja opinii publicznej zarwno midzynarodowej, jak
i krajowej oraz odwet np. zawieszenie wiadcze na rzecz pastwa amicego
prawo).
Karta NZ przewiduje sankcje niepocigajce za sob uycia siy zbrojnej (ca-
kowite lub czciowe zerwanie stosunkw dyplomatycznych, gospodarczych, ko-
munikacyjnych) oraz zwizane z uyciem siy zbrojnej (demonstracja siy, blokada,
operacje si zbrojnych). Gdy Rada Bezpieczestwa uzna, e te pierwsze rodki bd
niewystarczajce, Karta NZ daje jej prawo podjcia akcji zbrojnej za pomoc si
ONZ w celu utrzymania lub przywrcenia pokoju i bezpieczestwa midzynaro-
dowego. Sankcje zarzdzone przez Rad Bezpieczestwa na podstawie rozdziau
VII Karty NZ s prawnie wice dla wszystkich pastw czonkowskich ONZ. Rada
cziomer.indb 2008-02-29 3:50:45

Bezpieczestwa wielokrotnie upowaniaa czonkw ONZ do stosowania rozmai-

tych rodkw przymusowych wobec pastw amicych prawo midzynarodowe.
W teorii i praktyce przyjo si okrela art. 38 statutu MTS jako podstaw systema-
tyki rde prawa midzynarodowego, chocia nie jest to cise z treci tego artykuu.
W myl art. 38 MTS orzeka na podstawie prawa midzynarodowego, stosujc: umowy
midzynarodowe, zwyczaj midzynarodowy, zasady oglne prawa oraz wyroki sdowe
i doktryn jako rodki pomocnicze do stwierdzenia przepisw prawnych.
Schemat 5.5. rda prawa midzynarodowego

umowy
zwyczaj
midzynarodowe
midzynarodowy
(tj. traktaty)
Prawo
midzynarodowe
doktryna
judykatura
(nauka prawa
(orzecznictwo)
midzynarodowego)
rdami prawa midzynarodowego s przede wszystkim umowa i zwyczaj.

Znajduje to potwierdzenie w wielu podstawowych dokumentach wspczesne-
go prawa midzynarodowego, np. w Konwencji Wiedeskiej o prawie traktatw
z 1969 r. Natomiast orzecznictwo i doktryna mog stanowi pomocniczy rodek
do stwierdzania istnienia norm prawa midzynarodowego [W. Gralczyk, S. Sawi-
cki 2006, 64].
Umowa midzynarodowa jest to wsplne owiadczenie podmiotw prawa

midzynarodowego, ktre tworzy prawo czyli uprawnienia i obowizki. Umowy
midzynarodowe s przede wszystkim aktami pastw, jednak stronami mog by
inne podmioty prawa midzynarodowego, majce w ograniczonym zakresie prawo
zawierania umw. W praktyce za umow midzynarodow uznawane s tylko te
wsplne owiadczenia woli pastw, ktre tworz prawa i obowizki; nigdy nie s
nimi np. wsplne komunikaty wydawane po oficjalnych wizytach.
Nazwy nadawane umowom midzynarodowym s rnorodne: traktat, kon-
wencja, umowa, ukad, porozumienie, deklaracja, pakt, karta i konkordat (umowy
zawierane przez Stolic Apostolsk).
Umowy midzynarodowe dzieli si wedug nastpujcych kryteriw:
tryb zawierania: umowy zawierane w trybie zoonym, ktre wymagaj ratyfika-
cji lub zatwierdzenia i zawierane w trybie prostym (bez ratyfikacji lub zatwier-
dzenia);
organ, ktry wystpuje w imieniu pastwa: pastwowe (gowa pastwa), rzdo-
we i resortowe;
liczba stron: dwustronne i wielostronne;
cziomer.indb 2 2008-02-29 3:50:45

moliwo przystpienia do umowy: zamknite maj ograniczon liczb stron i nie

przewiduj przystpienia pastw trzecich, otwarte przewiduj rozszerzenia krgu
kontrahentw (przystpienia pastw trzecich);
tre umw: polityczne, gospodarcze, komunikacyjne, dotyczce wsppracy na-
ukowo-technicznej, kulturalnej.
Umowa skada si zazwyczaj z tytuu, wstpu, czci merytorycznej i postano-
wie kocowych. Tytu umowy zawiera: oznaczenie nazwy umowy, wskazanie jej
stron, okrelenie przedmiotu umowy. Wstp umowy zawiera: okrelenie organw,
w imieniu ktrych umowa jest zawierana, podanie motyww, zamierzonego celu,
okolicznoci towarzyszcych zawarciu umowy, wzmiank o wyznaczeniu peno-
mocnikw i o wymianie penomocnictw, stwierdzenie uzgodnienia tekstu umowy.
Merytoryczna cz umowy (dyspozycja) zawiera zasadnicze postanowienia umo-
wy, w ktrych pastwa formuuj swe prawa i obowizki wynikajce z umowy. Po-
stanowienia kocowe umowy reguluj m.in. czas obowizywania umowy, moli-
woci i warunki jej wypowiedzenia, czy umowa wymaga ratyfikacji i kiedy wchodzi
w ycie. W zakoczeniu umowy wymieniane s miejsce i data jej podpisania, liczba
egzemplarzy i jzyki, w jakich umowa zostaa sporzdzona. Po tym nastpuje zo-
enie podpisw i przybicie pieczci.
Na egzemplarzu umowy przeznaczonym dla danej strony podpisy jej przedsta-
wicieli znajduj si na pierwszym miejscu. Na drugim egzemplarzu, przeznaczo-
nym dla drugiej strony kolejno podpisw jest odwrotna. W umowach wielo-
stronnych z reguy podpisy skadane s w porzdku alfabetycznym nazw pastw.
Obecnie umowy dwustronne s sporzdzane w jzykach obydwu kontrahentw.
Uznanymi jzykami wiatowymi stosowanymi w umowach wielostronnych s: an-
gielski, francuski, hiszpaski, rosyjski i chiski. W tych jzykach zostaa sporz-
dzona Karta NZ i wiele innych umw zawartych pod egid ONZ [W. Gralczyk,
S. Sawicki 2006, 71:72].
W praktyce pastw wytworzy si pewien tryb zawierania umw midzynaro-
dowych. Proces ten obejmuje: rokowania, zredagowanie tekstu (czasami parafo-
wanie), podpisanie lub przyjcie przez konferencj, ratyfikacja lub zatwierdzenie,
wymiana lub zoenie dokumentw ratyfikacyjnych, rejestracja, publikacja we-
wntrzna.
Praktyka pastw przewiduje kilka nastpujce sposoby wejcia w ycie umowy:
z chwil podpisania umowy, w dniu oznaczonym w umowie, z chwil ratyfikacji
umowy dwustronnej, w chwili wymiany dokumentw ratyfikacyjnych przy umo-
wach bilateralnych, przy umowie wielostronnej, przy zoeniu wszystkich doku-
mentw ratyfikacyjnych, w chwili zoenia przewidzianej przez umow minimal-
nej liczby dokumentw.
Umowa midzynarodowa moe po pewnym czasie utraci moc obowizuj-
c, czyli wygasn. Istnieje wiele przyczyn wyganicia umowy, ktre ujmuje si
wdwie grupy:
1) przewidziane w umowie: upyw czasu, na jaki zostaa zawarta; wypowiedze-
nie umowy zgodnie z jej postanowieniami; spenienie si warunku rozwizujcego
cziomer.indb 3 2008-02-29 3:50:45

(np. zmniejszenie si liczby stron umowy poniej przyjtego w umowie minimum);

cakowite wykonanie zobowiza przewidzianych w umowie;
2) nie przewidziane w umowie: cakowita i trwaa niemono wykonania umo-
wy (np. z chwil zerwania stosunkw dyplomatycznych i konsularnych, jeli s one
niezbdne do stosowania umowy); pojawienie si nowej normy ius cogens (norma
bezwzgldna o fundamentalnym znaczeniu dla spoecznoci midzynarodowej),
z ktr zawarta umowa jest sprzeczna; zasadnicza zmiana okolicznoci; istotne
naruszenie umowy przez jedn ze stron; uchylenie umowy zgodn wola stron; jed-
nostronne wycofanie si z zawartej umowy midzynarodowej.
Umowa midzynarodowa musi odpowiada pewnym warunkom, niedopenie-
nie ich powoduje, e umowa jest niewana, czyli nie ma mocy obowizujcej. Przy-
czyny niewanoci umw s nastpujce:
zastosowanie przymusu w postaci uycia siy lub groby jej uycia przy zawiera-
niu umw midzynarodowych,
bd, jeli dotyczy faktu lub sytuacji, ktra istniaa w czasie zawierania umowy
i stanowia istotn podstaw zgody pastwa na zwizanie t umow,
podstp, czyli umylne wprowadzenie w bd,
bezporednie lub porednie przekupstwo przedstawiciela pastwa przez inne
pastwo negocjujce,
niewana jest umowa, ktra w chwili zawarcia jest sprzeczna z bezwzgldnie
obowizujc norm ius cogens,
pastwo moe podnie zarzut niewanoci umowy, powoujc si na fakt, e
jego zgoda na zwizanie si umow zostaa wyraona z pogwaceniem jego pra-
wa wewntrznego. Pod warunkiem, e pogwacenie byo oczywiste i dotyczyo
normy prawa wewntrznego o zasadniczym znaczeniu [R. Bierzanek, J. Symoni-
des 1995, 89:90].
5.3. Dyplomacja pojcie, rola i funkcje

Instytucja dyplomacji naley do najstarszych w stosunkach midzy pastwami.
Zrodzia si w staroytnoci wraz z rozwojem kontaktw midzy pastwami sta-
roytnego wiata. Szczeglnie wczenie rozwina si instytucja rokowa, zwasz-
cza w Egipcie, zwizana z wysyaniem specjalnych poselstw, zawieraniem rnego
rodzaju umw, przewanie z pastwami ociennymi.
Termin dyplomacja wywodzi si z greckiego sowa diploma, nazwy dwch po-
krytych woskiem, poczonych rzemykami i skadanych do siebie tabliczek, na kt-
rych spisywano instrukcje dla posw. Po zoeniu tabliczek tre instrukcji nie
bya na zewntrz widoczna, co podkrelao jej poufno.
Dyplomacja w znaczeniu wspczesnym, a zwaszcza stae misje dyplomatycz-
ne i ministerstwa spraw zagranicznych pojawiy si w dopiero midzy XV i XVII
wiekiem. Do tego czasu gwn form organizacyjn dyplomacji byy misje wy-
syane ad hoc do zaatwienia okrelonego zadania. Ju w XVII w. instytucja sta-
cziomer.indb 4 2008-02-29 3:50:45

ych przedstawicielstw wesza szeroko do praktyki, gwnie pastw europejskich.

Procesowi temu towarzyszy rozwj norm prawa zwyczajowego i take wielu re-
gu protokolarnych. W XVIII w. w Europie Zachodniej pojcie dyplomacja byo
synonimem dziaalnoci pastwowej w dziedzinie stosunkw zagranicznych oraz
ogu organw i osb prowadzcych t dziaalno.
Dyplomacja to specyficzna tre i forma dziaania oraz zesp osb oficjalnie
reprezentujcych pastwo w stosunkach z innymi podmiotami prawa midzyna-
rodowego
Na definicj dyplomacji skadaj si trzy elementy:
1) oficjalna, urzdowa dziaalno pastwa skierowana na zewntrz, majca na
celu realizacj biecych zada polityki zagranicznej pastwa oraz zapewnienie
ochrony praw i interesw pastwa, a take jego obywateli w drodze prowadzenia
rokowa i zawierania umw midzynarodowych,
2) metody tej dziaalnoci wymagajce, ze wzgldu na zewntrzny charakter
dziaa, taktu, zrcznoci, ostronoci i umiejtnoci zawierania kompromisw,
3) aparat organizacyjny oraz ludzie (suba dyplomatyczno-konsularna) reali-
zujcy cele polityki zagranicznej.
Z definicji wynika, e dyplomacja jest czci skadow polityki zagranicznej
pastwa. Dyplomacja wspomaga ca polityk zagraniczn, speniajc nastpujce
funkcje:
funkcja okrelajca polega na okrelaniu zada polityki zagranicznej wasnego
pastwa;
funkcja oceniajca dotyczy dziaalnoci innych pastw i rzdw. Polega na oce-
nianiu celw i zada ich polityki zagranicznej rwnie w odniesieniu do wasne-
go kraju;
funkcja selekcjonujca polega na eliminowaniu zagadnie, ktre tworz stre-
f niezgodnoci midzy wasn a obcymi politykami zagranicznymi i wybraniu
tych, ktre tworz stref zgodnoci celw i zagadnie;
funkcja preskrypcyjna oznacza wskazywanie przez dyplomacj najbardziej od-
powiednich metod osigania przez polityk zagraniczn jej celw i zada oraz
doboru rodkw do celu w kadym etapie fazy realizacyjnej tej polityki [W. Ma-
lendowski, C. Mojsiewicz, red. 2004, 67].
Polityka zagraniczna okrela cele i zadania dyplomacji, ta za obejmuje cao-
ksztat praktycznych form, rodkw i metod sucych tej polityce.
Pocztkowo dyplomacja polegaa na misjach doranych, ktre powoywano
wcelu realizacji konkretnego zadania. Misje stae zaczto utrzymywa pod koniec
redniowiecza, pocztkowo we Woszech (papie i miasta woskie), a w poowie
XVII w. rozpowszechniy si w caej Europie. Rozszerzeniu ulegy funkcje dyplo-
macji. Oprcz funkcji ceremonialnych, du uwag zwracano na funkcj negocja-
cyjn, a przede wszystkim obserwacyjn. Jednym z gwnych powodw ustano-
wienia staej misji bya bowiem potrzeba obserwowania tego, co dzieje si w kraju
przyjmujcym i informowania o tym wadzy z pastwa wysyajcego. Wzbogacaa
si rwnie tematyka negocjacji: kwestie wojny i pokoju, utrzymanie rwnowagi
cziomer.indb 5 2008-02-29 3:50:45

si, bezpieczestwo handlu i eglugi. Oywiony rozwj kontaktw midzynarodo-

wych, rozwj sieci staych misji zrodzi potrzeb koordynacji i kierowania polityk
zagraniczna pastwa. W XIX w. powstay odrbne centralne organy ministerstwa
spraw zagranicznych, skupiajce wszystkie uprawnienia zwizane z prowadzeniem
oficjalnych stosunkw midzynarodowych [T. o-Nowak 1997, 80].
Tworzenie staych ambasad, poselstw i misji specjalnych spowodowao, e ich
funkcjonowanie nie ograniczao si do realizacji jednego zadania, lecz obejmowa-
ocaoksztat stosunkw midzy pastwami. Zacz si rozwija system przywi-
lejw i immunitetw dyplomatycznych, ktre miay gwarantowa dyplomatom
moliwo realizacji ich rnorodnych zada. Wraz z rozwojem przywilejw
iimmunitetw dyplomatycznych zaczo si rozwija prawo dyplomatyczne. Jego
normy miay przez duszy czas miay charakter zwyczajowy, nie byy spisane, lecz
w praktyce pastw na og byy uznawane i przestrzegane. Dopiero wiek XIX przy-
nis pocztek kodyfikacji systemu norm dyplomatycznych [J. Kukuka 1984, 67].
Konwencja wiedeska o stosunkach dyplomatycznych z 1961 r. nie tylko kody-
fikowaa obowizujce ju normy zwyczajowe prawa dyplomatycznego, lecz take
rozwina je i uzupenia Uzupenieniem tej konwencji staa si przyjta w 1969 r.
konwencja o misjach specjalnych, czyli misji czasowo reprezentujcych pastwo,
wysanych przez jedno pastwo do drugiego pastwa za jego zgod wcelu wspl-
nego rozpatrzenia w nim okrelonych spraw albo wypenienia wobec niego okrelo-
nego zadania. Przyznany na mocy tej konwencji zakres przywilejw i immunitetw
czonkom misji specjalnych odpowiada temu, co konwencja wiedeska ustanawia
dla czonkw staych misji. W 1975 r. zostaa przyjta konwencja wsprawie statusu
przedstawicieli pastw przy uniwersalnych organizacjach midzynarodowych, ktrej
oglne zasady oraz przywileje i immunitety s wzorowane na konwencji z 1961 r.
Wraz z ewolucj polityki pastw i midzynarodowych stosunkw politycznych
zmienia si i poszerza tre poszczeglnych funkcji. W przeszoci misje dyploma-
tyczne zajmoway si gwnie polityk sensu stricto. Obecnie w ich kompetencjach
znajduj si sprawy: handel, kultura czy wsppraca naukowa. Najbardziej ogln
funkcj dyplomacji jest reprezentowanie swojego kraju na arenie midzynarodowej.
T ogln funkcj ujmuje si w klasycznej triadzie: observer negocier proteger.
Najwaniejsze funkcje dyplomacji:
1) reprezentowanie pastwa wysyajcego w pastwie przyjmujcym. Jest jed-
n z najstarszych funkcji. Szef misji dyplomatycznej spenia rol swego rodzaju
oficjalnego rzecznika swego rzdu, reprezentujc jego stanowisko w rnorakich
sprawach wobec wadz pastwa przyjmujcego;
2) ochrona interesw pastwa wysyajcego i jego obywateli w pastwie przyj-
mujcym, przy czym ochrona rozciga si zarwno na osoby fizyczne, jak i praw-
ne (ochron interesw pastwa i jego obywateli za granic prowadzi si take za
pomoc stosunkw konsularnych. Dziaalno konsularna opiera si na konwencji
wiedeskiej o stosunkach konsularnych z 1963);
3) prowadzenie rokowa z wadzami pastwa przyjmujcego. Funkcja ta obec-
nie nie sprowadza si tylko do negocjowania umowy lub udziau w jej przygotowa-
cziomer.indb 6 2008-02-29 3:50:45

niu, lecz polega przede wszystkim na prowadzeniu na co dzie rozmw i wymianie

pogldw we wszelkich zagadnieniach interesujcych pastwa;
4) dziaanie na rzecz rozwoju przyjaznych stosunkw midzy dwoma pastwa-
mi. Funkcja ta naley do najwaniejszych zada dyplomacji i obejmuje wszelkie
dziaania misji dyplomatycznej na rzecz rozwoju stosunkw gospodarczych, kul-
turalnych i naukowych,
5) zaznajamianie si wszelkimi legalnymi sposobami z warunkami panujcymi
w pastwie przyjmujcym i informowanie o tym pastwa wysyajcego. W ramach
tej funkcji mieci si zadanie informowania wadz pastwa przyjmujcego i spo-
eczestwa o rozwoju wewntrznym i zaoeniach polityki zagranicznej pastwa
wysyajcego.
Pastwo realizujc swoj polityk zagraniczn rozwija rnorodne stosunki z in-
nymi podmiotami. W imieniu pastwa na forum midzynarodowym wystpuj upo-
wanione do tego organy. Organy pastwa moemy podzieli na organy wewntrz-
ne i zewntrzne. Pierwsze wykonuj swe zadania na terytorium wasnego pastwa,
drugie poza jego granicami. Do organw wewntrznych, ktre uczestnicz w sto-
sunkach midzynarodowych nale: gowa pastwa, parlament, szef rzdu, minister
spraw zagranicznych oraz inni ministrowie. Do organw zewntrznych nale stae
przedstawicielstwa dyplomatyczne, misje ad hoc, przedstawicielstwa handlowe, mi-
sje przy organizacjach midzynarodowych, misje wojskowe, urzdy konsularne.
Organy pastwa dzieli si rwnie na stae i tymczasowe. Do organw staych
zalicza si: ambasady, poselstwa, urzdy konsularne, stae misje przy organizacjach
midzynarodowych i inne stae przedstawicielstwa i misje. Do organw tymcza-
sowych zaliczane s wszelkie misje ad hoc o charakterze dyplomatycznym, jak np.
delegacje biorce udzia w konferencjach midzynarodowych, przedstawiciele
pastwa w rnych komisjach midzynarodowych i inne misje specjalne [zob.
J.Sutor 1996, 39:65].
Schemat 5.6. Organy pastwa w stosunkach midzynarodowych
Organy pastwa wewntrzne Organy pastwa zewntrzne

ustalajce wol wykonawcze organy organy
izasady, polityki stae tymczasowe
polityk zagraniczn zagranicznej
pastwa pastwa
gowa pastwa, ambasady iposelstwa, misje ad hoc,
premier, urzdy konsularne, oddziay
minister spraw stae misje przy wojskowe,
parlament zagranicznych, org. midzyn., okrty
inne organy inne stae wojenne
centralne przedstawicielstwa
i misje
rdo: opracowanie na podstawie: R. Zenderowski, Stosunki midzynarodowe..., op. cit.,

s. 263.
cziomer.indb 7 2008-02-29 3:50:45

Organy wewntrzne
Kompetencje gowy pastwa w zakresie stosunkw midzynarodowych zale
od jego pozycji prawnoustrojowej. Prezydent jest najwyszym przedstawicielem
pastwa w stosunkach midzynarodowych i sprawuje oglne kierownictwo nad
stosunkami zagranicznymi pastwa; mianuje i odwouje szefw misji dyploma-
tycznych oraz przyjmuje listy uwierzytelniajce od przedstawicieli dyplomatycz-
nych innych pastw; ratyfikuje i wypowiada umowy midzynarodowe, aczkolwiek
ratyfikacja pewnych typw umw jest uzaleniona od zgody parlamentu wyrao-
nej wustawie (dotyczce granic pastwa, sojuszw obronnych, umowy, ktre wi-
si z obcieniami finansowymi pastwa lub koniecznoci zmian w ustawo-
dawstwie); postanawia o stanie wojny w przypadku agresji zbrojnej na Polsk lub
gdy z umw midzynarodowych wynika konieczno wsplnej obrony, ale tylko
wokresie, gdy nie obraduje sejm.
Premier sprawuje oglne kierownictwo w dziedzinie stosunkw z innymi pa-
stwami; upowaniony jest bez specjalnych penomocnictw do prowadzenia roko-
wa, moe w imieniu RP zawiera umowy midzynarodowe wymagajce nastp-
nie ratyfikacji; ma prawo do mianowania i dymisjonowania ambasadorw i staych
przedstawicieli przy ONZ (w porozumieniu z gow pastwa).
Minister spraw zagranicznych prowadzi polityk zagraniczna pastwa, opra-
cowuje jej zaoenia i kontroluje realizacj. Reprezentuje i ochrania interesy pa-
stwa i jego obywateli za granic, a take kieruje dziaalnoci jego przedstawi-
cielstw dyplomatycznych. Utrzymuje biece kontakty z przedstawicielami sub
dyplomatycznych akredytowanych w jego kraju. Wystawia listy komisyjne konsu-
lom swego pastwa i udziela exequatur konsulom innych pastw. Sprawuje swoje
funkcje za porednictwem ministerstwa spraw zagranicznych.
Parlament sprawuje oglny nadzr i uchwala podstawowe kierunki polityki
zagranicznej pastwa; wyraa zgod na ratyfikowanie okrelonych umw midzy-
narodowych przez prezydenta; decyduje o stanie wojny w razie ataku zbrojnego.
Organy zewntrzne
Stae misje dyplomatyczne (ambasady, poselstwa) s to oficjalne urzdy
pastwa wysyajcego o charakterze przedstawicielskim, ktre znajduj si i dzia-
aj na terenie pastwa przyjmujcego, kierowane przez waciwie upenomocnio-
nego przedstawiciela dyplomatycznego (ambasador na czele ambasady, pose na
czele poselstwa na czele obu misji moe sta charge daffaires akredytowany przy
ministrze spraw zagranicznych, jeli z jakich powodw nie peni swoich misji),
jednoosobowo odpowiedzialnego za dziaalno misji.
Staa misja spenia kilka funkcji, mianowicie: reprezentuje pastwo wysyajce
w pastwie pobytu; zajmuje si ochron interesw pastwa wysyajcego i jego
obywateli w pastwie przyjmujcym; prowadzi rokowania z rzdem pastwa
przyjmujcego; zajmuje si obserwacj wydarze w pastwie pobytu za pomoc
wszelkich dozwolonych metod i informowaniem o tym pastwa wysyajcego oraz
ma popiera i rozwija przyjazne stosunki midzy obydwoma pastwami.
cziomer.indb 8 2008-02-29 3:50:45

Szef staej misji jest gwnym politycznym reprezentantem swego pastwa na

terytorium pastwa pobytu i w zwizku z tym pozostae placwki jego pastwa s
mu podporzdkowane, a ich praca przez niego koordynowana. Jego wypowiedzi
skadane s w imieniu pastwa maj charakter oficjalny.
Rnica midzy ambasad a poselstwem ma obecnie jedynie znaczenie pro-
tokolarne i czciowo polityczne. Utrzymywanie stosunkw dyplomatycznych na
szczeblu poselstw uwaane jest bowiem obecnie za przejaw obnienia szczebla sto-
sunkw oficjalnych midzy krajami.
Misje specjalne (misje ad hoc) maj charakter ograniczony czasowo (po osig-
niciu celu koczy si ich mandat). Wysyane s do jednego lub kilku pastw w celu
zaatwienia okrelonych spraw (np. zawarcie umowy). Skad liczbowy misji spe-
cjalnej ustalany jest w drodze porozumienia midzy zainteresowanymi pastwami.
Rwnie funkcje misji specjalnej musz by kadorazowo okrelane na podstawie
zgody obydwu pastw. Misje ad hoc mog by jednoosobowe lub wieloosobowe.
Cele misji mog mie charakter: polityczny m.in. prowadzenie rokowa i zaa-
twianie spraw spornych, negocjowanie i podpisywanie umw midzynarodowych;
ceremonialny udzia w koronacjach, pogrzebach i innych uroczystociach o cha-
rakterze urzdowym; techniczno-organizacyjny zaatwianie spraw technicznych,
czsto o charakterze specjalistycznym, nadzr wykonywania umw midzynaro-
dowych.
Przedstawicielstwa pastwa przy organizacjach midzynarodowych maj
charakter stay lub tymczasowy. Misje tymczasowe, zwane delegacjami s wysya-
ne przez pastwa do wzicia udziau w pracach organw sesyjnych organizacji lub
na konferencje przez ni organizowane. Misje do organizacji s akredytowane przy
organizacji midzynarodowej, pocztek funkcji misji staej nastpuje w momencie
przekazania organizacji przez jej szefa listw uwierzytelniajcych. Ustanowienie
przedstawiciela przy organizacji pozwala pastwu na utrzymywanie staego kon-
taktu z sekretariatem organizacji, zapewnia szybkie otrzymywanie dokumentacji
i informacji, pozwala utrzymywa stosunki i uzgadnia stanowisko z innymi pa-
stwami czonkowskimi.
Urzdy konsularne zajmuj si praktycznymi zadaniami gospodarczymi, han-
dlowymi, kulturalnymi, w zakresie turystyki, administracyjnymi w ramach swo-
ich okrgw konsularnych. Do najwaniejszych zada urzdw konsularnych na-
le: opieka nad obywatelami pastwa wysyajcego, a take np. wydawanie wiz
obywatelom innych pastw oraz innych dokumentw umoliwiajcych przyjazd,
przejazd (oraz pobyt) do pastwa wysyajcego, dziaania w charakterze notariu-
sza iurzdnika stanu cywilnego, legalizacja dokumentw czyli potwierdzenie, e
dany dokument jest zgodny z prawem miejsca jego wystawienia i e zosta wysta-
wiony przez kompetentne wadze lub osoby. Konwencja wiedeska o stosunkach
konsularnych z 1963 r. okrela cztery klasy urzdw konsularnych: konsulat gene-
ralny, kierowany przez konsula generalnego; konsulat, kierowany przez konsula;
wicekonsulat kierowany przez wicekonsula i agencja konsularna kierowana przez
agenta konsularnego.
cziomer.indb 9 2008-02-29 3:50:45

Urzdy konsularne reprezentuj interesy pastwa w cile okrelonym zakresie

stosunkw konsularnych znacznie wszym anieli misje dyplomatyczne, kt-
re upowanione s do reprezentowania caoksztatu interesw pastwa wysyaj-
cego w pastwie przyjmujcym.
Obok instytucji konsula zawodowego mamy take instytucj konsula honoro-
wego. Konsul honorowy moe by obywatelem pastwa wysyajcego lub trzeciego,
ale najczciej jest obywatelem pastwa przyjmujcego. Funkcje swe wykonuje on
z upowanienia pastwa wysyajcego, ale nie pobiera adnego uposaenia. Moe
natomiast tytuem rekompensaty za swoje czynnoci pobiera opaty konsularne
oraz otrzymywa od pastwa wysyajcego czciowy lub cakowity zwrot wydat-
kw zwizanych z utrzymaniem honorowego urzdu konsularnego [W. Gralczyk,
S. Sawicki 2006, 285].
Misje wojskowe to wszelkie zorganizowane siy zbrojne, takie jak jednostki
powietrzne, ldowe i morskie przebywajce poza granicami swego kraju, bd to
wzwizku ze stanem okupacji i penieniem funkcji kontrolnych, bd to z wizyt
kurtuazyjn. Obok misji wojskowych doranych, wysyanych w celu zaatwienia
okrelonej sprawy, zoenia wizyty czy rewizyty dziaaj stae misje wojskowe wy-
syane w wyniku umw midzynarodowych i przebywajce stale na terytorium in-
nego pastwa. Dzielimy je na misje wojskowe uprawnione do oglnej reprezentacji
pastwa, funkcjonujce niejako zamiast przedstawicielstw dyplomatycznych oraz
misje wojskowe wysyane na podstawie umw o pomocy i wsppracy wojskowej,
ktrych zadania s ograniczone, przynajmniej formalnie, do wsppracy i repre-
zentacji pastwa w sferze militarnej [R. Bierzanek, J. Symonides 1995, 163].
W praktyce midzynarodowej znane s przypadki ustanawiania specjalnych
organw, ktre faktycznie peni funkcje misji dyplomatycznej. S to tzw. przed-
stawicielstwa polityczne noszce rne nazwy, powoywane w sytuacji pastwa,
ktrego status nie zosta ostatecznie uregulowany w zwizku z zakoczon wojn
(np. Austria okupowana do 1955). Jeeli pastwa nie uznaj si wzajemnie, mog
w celu utrzymania kontaktw utworzy stae misje polityczne. Takie misje (biura
cznikowe) funkcjonoway w stosunkach midzy USA i CHRL do 1979 r. Miay
one quasi-dyplomatyczny charakter, korzystay z przywilejw i immunitetw dy-
plomatycznych. Po nawizaniu stosunkw dyplomatycznych midzy obu pastwa-
mi, biura te zostay przeksztacone w ambasady w marcu 1979 r.
5.4. Ewolucja wsppracy dwu- i wielostronnej

Podstawowym zadaniem dziaalnoci midzynarodowej pastw jest wsppraca
zinnymi pastwami lub uczestnikami stosunkw midzynarodowych. Na pod-
stawie kryterium liczby podmiotw uczestniczcych moemy mwi o wsppra-
cy dwu- i wielostronnej. Natomiast pod wzgldem rodzaju wsppraca obejmuje
paszczyzny: polityczn, prawn, gospodarcz, militarn, spoeczn, kulturaln
iin.
cziomer.indb 20 2008-02-29 3:50:45

W kontekcie potrzeb i interesw pastw podstawowe znaczenie maj stosunki

dwustronne. Tre i forma stosunkw midzypastwowych by niezwykle zrni-
cowana: od sporadycznych kontaktw, przez regularne obejmujce rne dziedzi-
ny stosunkw dwustronnych, po wizi sojusznicze czy integracyjne; od wrogoci,
przez neutralno, po stosunki przyjacielskie.
Schemat 5.7. Ewolucja form stosunkw midzynarodowych
Stosunki dwustronne
Stosunki wielostronne
Konferencja wielostronna
Organizacja midzynarodowa
rdo: W. Szymborski, Midzynarodowe stosunki..., s. 96.

Rzdy staraj si nada stosunkom ze swymi waniejszymi partnerami szersz,
traktatow podstaw. W traktatach midzypastwowych reguluje si zwykle ca-
oksztat stosunkw dwustronnych: wspprac polityczn, podstawy wsppracy
gospodarczej, kwestie prawne, stosunki w dziedzinie kultury, wspprac modzie-
ow, wojskow, sprawy dotyczce wsplnej granicy itp. Traktaty mog ustanowi
obowizek okresowych, politycznych konsultacji na rnych szczeblach. Nieza-
lenie od caociowych traktatw, pastwa zawieraj ze sob czsto umowy dwu-
stronne regulujce kwestie szczegowe [E. Haliak, R. Kuniar , red. 2006, 139].
Pierwotn i najstarsz form dyplomacji byy misje specjalne dorane i krt-
kotrwae, reprezentujce pastwa wysyajce ktre przez tysiclecia byy jedy-
n form dyplomatycznych kontaktw midzy pastwami. Stae misje dyploma-
tyczne, a wraz z nimi nowoytna dyplomacja zawodowa narodzia si w drugiej
poowie XV w. w miastach-republikach woskich (w Wenecji, Mediolanie, Genui,
Florencji). Stamtd te wywodzi si praktyka ustanawiania staych poselstw, ktra
nastpnie rozpowszechnia si w caej Europie. Rozwj nowoczesnych form dyplo-
macji zosta zapocztkowany kongresem wiedeskim (1815). Powstanie i rozwj
staych misji dyplomatycznych nie spowodowa zaniku misji specjalnych.
Stosunki wielostronne s rezultatem przekonania pastw, e realizacja nie-
ktrych interesw narodowych oraz rozwizywanie pewnych problemw midzy-
narodowych wymagaj poczonego wysiku wikszej liczby pastw. czenie si
pastw w celu osignicia okrelonych rozwiza moe mie charakter dorany,
jednorazowy lub te bardziej trway.
Szybki rozwj wielostronnych form stosunkw midzynarodowych zosta spo-
wodowany tym, wczeniejsze formy dwustronne stay si od XIX w. niewy-
starczajce ze wzgldu na: szybki ilociowy rozwj spoecznoci midzynarodo-
cziomer.indb 2 2008-02-29 3:50:46

wej, rozszerzenie si dziedzin wsppracy pastw i splatanie si ich interesw oraz

gwatowny rozwj transportu i cznoci, przeamujcy istniejce wczeniej geo-
graficzn izolacj pastw [Z. J. Pietra 1986, 133].
Odmian stosunkw wielostronnych s zwoywane przez rzdy konferencje
midzynarodowe. Konferencja midzynarodowa w szerokim znaczeniu to spot-
kanie przedstawicieli rzdw lub organizacji spoecznych z wicej ni dwch
pastw, zwoane w celu przedyskutowania okrelonej sprawy. W wszym znacze-
niu oznacza spotkanie oficjalnych przedstawicieli pastw zwoane, aby zaatwienia
problemu, ktremu jest powicone, np. uregulowaniu sporu midzynarodowego.
Forma ta znana ju w staroytnoci i stosowana w redniowieczu (sobo-
ry), rozwina si dopiero w czasach nowoytnych. Jej ewolucj zapocztkowa
kongres westfalski koczcy wojn trzydziestoletni. Wspczenie stosuje si
tylko w zasadzie nazw konferencja w odrnieniu od czasw dawniejszych,
a szczeglnie XIX w., kiedy najwaniejsze w sensie politycznym zjazdy mi-
dzynarodowe nazywane byy kongresami [J. Sutor 1996, 260]. Zwyczaj or-
ganizowania wielkich konferencji midzynarodowych upowszechni si od lat
siedemdziesitych XX w.
Konferencje s zazwyczaj zwoywane przez pastwo lub grup pastw albo or-
ganizacje midzynarodowe, ktre w nocie dyplomatycznej okrelaj jej cel gwne
punkty porzdku dziennego, termin i miejsce oraz ewentualny skad uczestnikw.
Konferencje zwykle otwiera minister spraw zagranicznych lub urzdnik wysokie-
go szczebla pastwa-gospodarza konferencji, albo najwyszy rang funkcjonariusz
organizacji midzynarodowej, ktra zwoaa konferencj. Sprecyzowanie przed-
miotu obrad nastpuje w wyniku porozumienia pastw uczestniczcych w konfe-
rencji, zwykle w czasie prac przygotowawczych. Na konferencje midzynarodowe
pastwa wysyaj zwykle mianowane delegacje zoone z dyplomatw i towarzy-
szcych im ekspertw, zaopatrzone w penomocnictwa i instrukcje. Podczas kon-
ferencji zgodnie z zasad suwerennej rwnoci maj jeden gos w razie gosowania.
W zalenoci od ustale regulaminu konferencji, jej uchway zapadaj bd jed-
nomylnie, bd te wikszoci gosw: zwyk lub kwalifikowan. Gosowanie
moe by jawne lub tajne. W praktyce stosowana jest zasada consensusu, polegaj-
ca na uzgodnieniu stanowisk w drodze swobodnej wymiany pogldw i ustalania
wsplnego stanowiska bez formalnego gosowania.
Kocowym rezultatem rokowa wielostronnych w toku konferencji s zazwy-
czaj jej uchway. Z. J. Pietra dzieli uchway konferencji midzynarodowych na nie
majce charakteru wicego oraz wice pastwa uczestniczce bezporednio
bd po dokonaniu ratyfikacji. Do pierwszej grupy zalicza zalecenia, akty koco-
we zawierajce jedynie sprawozdania z prac konferencji, uzgodnione przez eks-
pertw projekty umw oraz komunikaty i deklaracje o charakterze politycznym.
Do drugiej grupy umowy midzynarodowe oraz deklaracje bdce zacznikami
do umw, zawierajcymi zasady prawne bd reguy interpretacji obowizujcych
umw. W przypadku, gdy uchwa lub umw jest wicej, tworz one tzw. akt ko-
cowy konferencji.
cziomer.indb 22 2008-02-29 3:50:46

W latach dziewidziesitych XX w. miaa miejsce seria tzw. globalnych kon-

ferencji, powiconych wybranym problemom, np. prawom czowieka (Wiede
1993), na temat zrwnowaonego rozwoju (Johannesburg 2002). Cech charak-
terystyczn wszystkich konferencji globalnych byo bardzo szerokie uczestnictwo.
Uwaa si, i jedynie dziki takiej wanie formule moliwe byo zwrcenie uwa-
gi i zapocztkowanie bd pogbienie wsppracy
midzynarodowej w odniesieniu do wielkich prob- wiatowy Szczyt w Johannesbur-
gu 26 sierpnia-4 wrzenia 2002.
lemw wspczesnoci. Wzio w nim udzia ponad 20 tys.
delegatw reprezentujcych 193
Inny charakter maj konferencje na najwyszym pastwa oraz liczne organizacje
szczeblu. Ich celem i zadaniem jest ukierunkowanie rzdowe i pozarzdowe. Obrady
koncentroway si wok zagadnie
i formuowanie wytycznych w wanych sprawach zrwnowaonego rozwoju. Najwa-
polityki midzynarodowej. Takie znaczenie maj niejszymi dokumentami Szczytu
s: deklaracja Polityczna i plan Im-
konferencje pastw tworzcych grup G8 (USA, plementacji wiatowego Szczytu
Kanada, Wielka Brytania, Francja, Wochy, Niem- wsprawie Zrwnowaonego Roz-
woju. W deklaracji przedstawiono
cy, Japonia, Rosja). Niezalenie od wanej funkcji wsplne stanowisko uczestnikw
szczytu wobec wyzwa i perspek-
symbolicznej s prb koordynacji i zblienia poli- tyw urzeczywistnienia koncepcji
tyki zagranicznych oraz gospodarczych jej uczestni- zrwnowaonego rozwoju. Do naj-
waniejszych zagroe dla ludz-
kw. Wzrasta stopie instytucjonalizacji tych spot- koci zwizanych ze rodowiskiem
ka. Spotkania na szczycie Wsplnot Europejskich zaliczono: zanikanie elementw
biornorodnoci, uboenie owisk,
przeksztaciy si zczasem w form instytucjonaln pustynnienie, negatywne oddziay-
Rad Europejsk ktra jest naczelnym organem wanie zmian klimatycznych, klski
ywioowe, postpujce zanieczysz-
integracji europejskiej [T. o-Nowak 1997, 83]. czenie wd i powietrza. WPlanie
ujto szeroki zestaw przedsiwzi
Trwaym efektem i przejawem stosunkw wie- implementacyjnych sucych
lostronnych s organizacje midzynarodowe wdraaniu zrwnowaonego rozwo-
ju z terminami ich realizacji
(szerzej rozdz. 4). S one najbardziej uregulowa- [Szerzej: Report of the World Sum-
nymi irozwinitymi formami wsppracy pastw. mit on Sustainable Development,
Johannesburg, South Africa, 26
Funkcjonuj na podstawie wzgldnie staego August-4 September 2002, United
i spjnego zespou norm, ktre okrelaj ich cele, Nations, New York 2002].
zadania, czonkostwo, prawa i obowizki czonkw,

struktur i kompetencje organw, sposoby podejmowania i wprowadzania w y-
cie decyzji oraz finansowania wsplnej dziaalnoci. Organizacje midzynarodowe
mog suy do uzyskania przez poszczeglne pastwa bd ich ugrupowania po-
parcia, a wic zbiorowej legitymizacji ich polityki na forum midzynarodowym.
Inn form stosunkw wielostronnych s ugrupowania pastw, ktre dziaaj
na podstawie dokumentw programowych oraz praktyki polegajcej czsto na
nieregularnych spotkaniach przedstawicieli pastw (szefw rzdw, ministrw,
ekspertw), np. Grupa 77.
W ramach stosunkw dwu- i wielostronnych coraz wikszego znaczenia nabray
tzw. spotkania na szczycie. Odbyway si one ju wczeniej w formie zjazdw mo-
narchw (np. cara Aleksandra I i cesarza Francuzw Napoleona w Tyly 1807),
ale znaczenie oglnowiatowe osigny podczas II wojny wiatowej spotkania na
szczycie midzy USA, Wielk Brytani i ZSRR (Teheran 1943, Jata iPoczdam
1945).
cziomer.indb 23 2008-02-29 3:50:46

Spotkania na szczycie s z reguy starannie przygotowane oraz poprzedzane

konsultacjami na rnych szczeblach politycznych i dyplomatycznych. Przywd-
cy pastw doprowadzaj podczas nich do formalnego zatwierdzenia wczeniej
uzgodnionych decyzji bd udzielaj szczegowych instrukcji lub wytycznych do
dalszych rokowa.
Sojusze stanowi historycznie najdawniejsz form wsppracy pastw. Sojusz
to przymierze midzy pastwami utrzymywane na podstawie umowy midzynaro-
dowej, ktrej sygnatariusze zobowizuj si do wsppracy wojskowej, politycznej
i gospodarczej oraz obrony wsplnych interesw i udzielenia pomocy wzajemnej.
Pastwa uczestniczce w sojuszu musz by przekonane, e ich bezpieczestwo
irozwj wymagaj wspdziaania albo, e samodzielnie nie potrafi sprosta nie-
korzystnym ukadom midzynarodowym, za w ten sposb mog uzyska nowe
szanse lub utrwali pomylne okolicznoci.
Pastwa sojusznicze cile wsppracuj w dziedzinie wojskowej, czc siy
iumacniajc zdolnoci obronne kadego z nich i caego ugrupowania bd na wy-
padek agresji, bd przygotowujc napa na inne pastwo. Umowy sojusznicze
maj charakter otwarty lub zamknity. Zakres wzajemnych zobowiza moe
obejmowa podjcie wzajemnych konsultacji i uzgadnianie wsplnych akcji dy-
plomatycznych w momencie powstania zagroenia oraz podjcie akcji militarnych.
Niekiedy zobowizania wynikajce z umowy sojuszniczej maj charakter jedno-
stronny i przybieraj wtedy form gwarancji. W przeszoci sojusze dzielono na
zaczepne i obronne. Waciwoci sojuszy po II wojnie wiatowej byo wyposa-
anie ich w struktury organizacyjne (NATO, Organizacja Ukadu Warszawskie-
go, SEATO, CENTO, ANZUS). Spord wymienionych sojuszy nadal funkcjonuj
NATO iANZUS, pozostae zostay rozwizane [C. Mojsiewicz 2000, 329; J. Stefa-
nowicz 1996, 109:120; A. Abraszewski 1976, 356]. Zob. szerzej cz. II.
cziomer.indb 24 2008-02-29 3:50:46

Cz II
Geneza i ewolucja
ukadu dwubiegunowego 19451990
12
cziomer.indb 25 2008-02-29 3:50:46

cziomer.indb 26 2008-02-29 3:50:46
Erhard Cziomer
Rozdzia 6
Przesanki i istota
ksztatowania si konfliktu WschdZachd
K onflikt WschdZachd nalea do najbardziej zoonych i dugotrwaych

konfliktw midzynarodowych po II wojnie wiatowej. Od 1945 r. przechodzi
rne stadia i fazy rozwojowe, przyczyniajc si na przeomie lat 80. i 90. XXw. do
stworzenia elementw nowego systemu midzynarodowego. Procesom tym zosta-
a powicona II i III cz niniejszego podrcznika.
6.1. Pojcie, przyczyny i fazy przebiegu zimnej wojny

Nazwa konfliktu WschdZachd nawizuje do geograficznego usytuowania jego
uczestnikw. Jego geneza siga podziau wiata po 1945 r. na dwa przeciwstawne
ugrupowania polityczne i gospodarczo-spoeczne. Pod pojciem Wschodu rozumia-
no kraje socjalistyczne w Europie i Azji na czele ZSRR, a Zachodu uprzemyso-
wione kraje kapitalistyczne na czele z USA. Wielu autorw zachodnich zwaszcza
anglosaskich utosamiao powyszy konflikt z zimn wojn (Cold War). Wyni-
kao to gwnie z chci wyeksponowania faktu, e w cigu ponad 40 lat, konflikt
WschdZachd przybiera rne formy, zarwno napi i konfrontacji, jak i okre-
sowego odprenia i wsppracy, nie doprowadzajc jednak do bezporedniego
wybuchu dziaa zbrojnych, czyli do tzw. gorcej wojny.
Mona przyj, i zasadnicz przyczyn konfliktu WschdZachd byy anta-
gonistyczne, systemowe rnice w podejciu do podstawowych wartoci ideolo-
giczno-politycznych, zasad ustrojowych oraz zaoe gospodarczo-spoecznych.
Najistotniejsze znaczenie miay przy tym takie kwestie praktyczne, jak: prefero-
wanie przez pastwa zachodnie pluralizmu politycznego, wolnoci jednostki i go-
spodarki opartej na prywatnej wasnoci rodkw produkcji i wolnej konkurencji
z jednej strony, oraz forsowanie przez ZSRR i jego sojusznikw tzw. dyktatury
proletariatu w formie hegemonicznej roli partii komunistycznej w pastwie i spo-
eczestwie, autorytarnego sprawowania wadzy, dominacji wasnoci spoecznej
iodgrnie realizowanej gospodarki planowej z drugiej.
cziomer.indb 27 2008-02-29 3:50:46

128 Geneza i ewolucja ukadu dwubiegunowego 19451990
Z punktu widzenia polityki midzynarodowej, antagonizm midzysystemowy

ujawni si ju z chwil przejcia w wyniku rewolucji padziernikowej 1917 r.
wadzy w Rosji przez bolszewikw oraz utworzenia Rosji Radzieckiej, ktrej sukce-
sor, ZSRR (1922), po wojnie domowej i obcej interwencji (19181922) stopniowo
zyskiwa uznanie midzynarodowe. Kierownictwo radzieckie, na czele z Jzefem
Stalinem, gosio wwczas propagandowe haso nieuchronnoci rewolucji pro-
letariackiej i zwycistwa socjalizmu nad kapitalizmem w skali caego wiata, ale
rwnoczenie prowadzio bardzo pragmatyczn polityk zagraniczn, zmierzajc
do realizacji mocarstwowych ambicji oraz tradycyjnych i ekspansjonistycznych ce-
lw rosyjskich. W przededniu II wojny wiatowej Moskwa umiejtnie wykorzysta-
a sprzecznoci pomidzy III Rzesz a demokratycznymi pastwami zachodnimi
(Wielk Brytani i Francj). Pocztkowo zdecydowaa si na wspprac z III Rze-
sz (19391941), a w 1941 r., po jej napaci na Zwizek Radziecki, przystpia do
Wielkiej Koalicji antyhitlerowskiej na czele z USA i Wielk Brytani.
ZSRR mimo poniesionych ogromnych zniszcze i strat wojennych dziki
wasnemu wkadowi w zwycistwo nad III Rzesz uzyska wpyw na podejmowa-
nie kluczowych decyzji dotyczcych uksztatowania nowego porzdku midzyna-
rodowego po 1945 r. Ju w kocowej fazie II wojny wiatowej, w latach 19441945,
narastay kontrowersje i sprzecznoci midzy ZSRR a mocarstwami anglosaskimi,
gwnie Wielk Brytani, ktra stopniowo zostaa cakowicie uzaleniona od USA.
Dlatego te po zakoczeniu II wojny wiatowej gwnym adwersarzem ZSRR stay
si Stany Zjednoczone. Narastajcy midzy obu pastwami antagonizm by nie
tylko wynikiem rnic systemowych, ale take w coraz wikszym stopniu odzwier-
ciedla odmienne interesy polityczno-strategiczne obu mocarstw, zarwno w skali
Europy, jak i caego wiata.
Przyczyny zimnej wojny pomidzy Wschodem a Zachodem po 1945 r. miay
charakter dugofalowy, ale i dorany. Mona je syntetycznie przedstawi w piciu
punktach:
1) ujawnienie si w kocowej fazie II wojny wiatowej, a zwaszcza po jej za-
koczeniu, ostrych przeciwiestw, wynikajcych z jednej strony z funda-
mentalnych rnic ideologiczno-politycznych midzy ZSRR a mocarstwa-
mi zachodnimi, a z drugiej z narastania doranych kontrowersji, zwaszcza
wodniesieniu do USA i Wielkiej Brytanii,
2) sytuacja ta sprzyjaa pogbianiu si braku zaufania midzy Stalinem a przy-
wdcami zachodnimi pocztkowo premierem brytyjskim Winstonem Chur-
chillem, a nastpnie prezydentem USA Harry Trumanem. Narastajca nieuf-
no obu stron sprzyjaa rwnie procesowi krystalizacji odrbnych interesw
politycznych. Uwidocznio si to ju podczas konferencji poczdamskiej, od
17lipca do 2 sierpnia 1945 r. (zob. 6.4.), ktrej ustalenia w wielu punktach mia-
y charakter kompromisowy i nie przyniosy jednoznacznych rozwiza, co
doprowadzio do dalszej eskalacji napi i licznych kontrowersji,
3) USA ze wzgldu na dogodne pooenie geopolityczne i wzmocnion w wy-
niku II wojny wiatowej pozycj jako mocarstwo globalne, preferoway stra-
cziomer.indb 28 2008-02-29 3:50:46

Erhard Cziomer Przesanki i istota ksztatowania si konfliktu WschdZachd 129
tegi otwarcia i szerokiej wsppracy oraz wolnego handlu, w myl zasad li-
beralnych. Natomiast ZSRR, jako zwyciskie, chocia powanie zniszczone
kontynentalne mocarstwo europejskie, dy do uzyskania pewnych gwaran-
cji bezpieczestwa przez odgraniczanie si i tworzenie wok swojego tery-
torium piercienia pastw satelickich oraz strefy wpyww,
4) fakt posiadania przez USA bezporednio po zakoczeniu dziaa zbrojnych
w Europie korzystniejszej sytuacji gospodarczej oraz monopolu atomowe-
go, doprowadzi do podjcia przez ZSRR ogromnego i kosztownego wycigu
zbroje. Zostao to na Zachodzie, a zwaszcza w USA, uznane za powane
zagroenie i odczytane jako denie Stalina do rozszerzenia strefy wpyww
na Iran i Turcj, Bakany (Grecja) oraz Europ Zachodni,
5) wybuchowi zimnej wojny na przeomie roku 1946/1947 towarzyszyo obu-
stronne nasilenie si propagandy. O ile po stronie wschodniej dominoway
krytyka imperializmu i jego denia do wywoania nowej wojny wiatowej,
o tyle po stronie zachodniej wskazywano na istnienie elaznej kurtyny.
W.Churchill, w przemwieniu w Fulton 5 marca 1946 r., mwi o demokracji
i pluralizmie politycznym, postulowa konieczno obrony wolnego wiata
przed zagroeniem komunistycznym.
Warto w tym miejscu podkreli, i od lat 50. a do 80. w nauce, gwnie za-
chodniej, nie byo zgodnoci na temat jednoznacznego ustalenia przyczyn oraz
sprawcw zimnej wojny pomidzy Wschodem a Zachodem. W ujciu syntetycz-
nym w powyszych sporach zasygnalizowa mona cztery nastpujce podejcia
badawcze:
1) sowietolodzy w nauce zachodniej lat 50. gwn win przypisywali agresyw-
nej polityce ZSRR, w tym osobicie Stalinowi i jego najbliszemu otoczeniu,
zmierzajcej do tworzenia faktw dokonanych oraz poszerzania stref wpy-
ww w Europie rodkowo-Wschodniej,
2) rewizjonici amerykascy z przeomu lat 50. i 60. inspiracji upatrywali
wpostawie kolejnych rzdw USA, ktre nie chciay zaakceptowa denia
ZSRR do uzyskania statusu rwnoprawnego mocarstwa i traktoway polityk
ZSRR jako zagroenie dla swoich ywotnych interesw w skali regionalnej,
wEuropie, oraz globalnej,
3) zwolennicy reaktywnej mechaniki z lat 70., widzieli ksztatowanie si
zimnej wojny w wyniku zoonych interakcji pomidzy ZSRR i USA w la-
tach 19461948, czyli w latach obfitujcych w szereg doranych decyzji oraz
towarzyszc im polityk faktw dokonanych, ktre z kolei wzmagay nie-
ufno przywdcw i ekip rzdzcych po obu stronach, doprowadzajc do
wzajemnej eskalacji napi i spirali zbroje [zob. szerzej Link 1980, 54: 60].
4) w nauce radzieckiej i innych krajw socjalistycznych do lat 80. dominowa
pogld o inicjujcej roli USA w ksztatowaniu zimnej wojny WschdZa-
chd [zob. Arbatow 1984].
Przebieg zimnej wojny midzy Wschodem a Zachodem mona rozpatrywa na
podstawie wielu kryteriw, ale najwaniejszym elementem bya dominujca tendencja
cziomer.indb 29 2008-02-29 3:50:46

do pojawiania si napi we wzajemnych relacjach.

NATO (1949) Organizacja Wposzczeglnych fazach relacje te byy zrnicowa-
Traktatu Pnocnoatlantyckiego ne, gdy przeplatay si zarwno elementy wspdzia-
(ang. North Atlantic Treaty
Organisation) ania i kooperacji, jak i rywalizacji, czy konfrontacji.
Organizacja polityczno-wojskowa po-
Wystpowanie rnorodnych napi ikonfrontacji
wstaa w wyniku podpisania 4kwiet- okrelano czsto jako prowadzenie polityki siowej
nia 1949 r. Traktatu Pnocnoatlanty-
ckiego przez 10 krajw europejskich: (lub z pozycji siy), adenie do czciowej koope-
pastw-czonkw Unii Zachodniej racji i wsppracy jako polityk odprenia, czyli
(Belgia, Francja, Holandia, Luksem-
burg, Wielka Brytania) wraz z pi- agodzenia napi oraz wzajemnego poszukiwania
cioma dodatkowymi krajami (Dania, rozwiza kompromisowych.
Islandia, Norwegia, Portugalia, Wo-
chy) oraz USA iKanad. Pocztko- Przebieg zimnej wojny WschdZachd mona
wym celem istnienia organizacji, na
mocy traktatu waszyngtoskiego,
rozpatrywa chronologicznie w nastpujcych fa-
bya obrona militarna przed atakiem zach:
ZSRR. 18 lutego 1952 r. do Paktu
przystpiy Grecja i Turcja, 5 maja a) pierwsza, 19451947: pocztki zwizane
1955 r. RFN, a 30 maja 1982 r. Hi- zrozpadem Wielkiej Koalicji antyhitlerowskiej
szpania. 3 padziernika 1990 r., NATO
powikszyo si o NRD, po przy- oraz narastaniem kontrowersji midzy mocar-
czeniu jej landw do RFN. 12 marca stwami zachodnimi aZSRR wok realizacji posta-
1999 r. do NATO przystpiy pierwsze
pastwa nalece dawniej do Uka- nowie umowy poczdamskiej z 2 sierpnia 1945r.
du Warszawskiego: Czechy, Wgry
iPolska, a29 marca 2004 r.: Buga-
Doktrynie powstrzymywania komunizmu USA
ria, Estonia, otwa, Litwa, Rumunia, (Trumana) z 12 marca 1947 r. na tle wojny domo-
Sowacja i Sowenia. Oficjalnymi kan-
dydatami do czonkostwa s: Albania, wej wGrecji, ZSRR przeciwstawi propagandow
Chorwacja, Macedonia. tez Stalina onieuchronnej wojnie midzy impe-
rializmem a socjalizmem, oraz utworzenie na kon-
ferencji w Szklarskiej Porbie 2227 wrzenia 1947
ANZUS (1952) Pakt
Bezpieczestwa Pacyfiku r. Biura Partii Komunistycznych i Robotniczych,
(ang. Pacific Security Treaty) czyli tzw. Kominformu, jako instrumentu wsp-
Pakt polityczno-wojskowy powoany dziaania partii komunistycznych w Europie rod-
w 1951 r., nazywany czsto ANZUS
od pierwszych liter nazw pastw-
kowo-Wschodniej iPoudniowej oraz Zachodniej
sygnatariuszy (Australii, Nowej Ze- gwnie we Francji i Woszech, przeciwko Za-
landii i Stanw Zjednoczonych). Jego
powstanie wizao si z ameryka-
chodowi. Bya to odpowied na ogoszony przez
sk polityk tworzenia antykomuni- USA plan Marshalla (5czerwca 1947 r.), zakadaj-
stycznych blokw militarnych poza
Europ. Podstawowym celem byo cy udzielenie pomocy finansowej przy odbudowie
zapewnienie bezpieczestwa wrejo- Europy Zachodniej po zniszczeniach wojennych.
nie Oceanu Spokojnego. W 1987 r.,
po tym jak ogosia si stref bez- Do planu tego, pod wpywem ZSRR, nie przyst-
atomow, zawieszono czonkostwo
Nowej Zelandii.
piy kraje znajdujce si w jego strefie wpyww,
rdo: Wikipedia oraz W. Woycke w tym Czechosowacja i Polska. Stao si to poczt-
2004: 334, 347.
kiem procesu podziau Europy,
b) druga, 19481953: apogeum zimnej wojny
w Europie, w tych latach doszo nie tylko do dalszego nasilenia propagandy, ale i do
otwartej konfrontacji WschdZachd w postaci:
pierwszego kryzysu berliskiego oraz blokady Berlina (19481949) i wojny
koreaskiej (19501953), w ktrej udzia wzia Chiska Republika Ludowa (zob.
rozdzia 9.1a). W 1949 r. nastpi podzia Niemiec na dwa przeciwstawne ustro-
cziomer.indb 30 2008-02-29 3:50:47

jowo pastwa RFN i NRD. Doszo do cakowitej sowietyzacji, czyli narzucenia

krajom Europy rodkowo-Wschodniej i Poudniowej radzieckiego modelu ustro-
jowego. USA cofny wwczas tym pastwom klauzul najwikszego uprzywilejo-
wania w wymianie handlowej. Wzrostowi nieufnoci towarzyszyo przyspieszenie
wycigu zbroje przez ZSRR oraz decyzja USA o przystpieniu do tworzenia pak-
tw militarnych.
c) trzecia, 19541962: odwil oraz powrt do etapu konfrontacji i kryzy-
sw. Po mierci Stalina w 1953 r., nowe kierownictwo radzieckie na czele z Nikit
S.Chruszczowem, zdecydowao si na utworzenie
wasnego paktu wojskowego wEuropie rodkowo- UW (1955)
-Wschodniej i Poudniowej. Organizacja Ukadu
Warszawskiego
W Azji doszo do czciowego uregulowania
Oficjalna nazwa: Ukad o Przyjani,
problemu indochiskiego i koreaskiego, co nast- Wsppracy i Pomocy Wzajemnej.
pio podczas konferencji w Genewie (od 26 kwietnia By wojskowym zwizkiem pastw
Europy rodkowej i Wschodniej po-
do 15czerwca 1955 r.), w Europie Austria podpisaa zostajcych pod wpywem Zwizku
traktat pastwowy (15 maja 1955 r.), a ZSRR zrzek Radzieckiego. Jego formalne zasady
zostay okrelone w 1955r. przez
si roszcze wobec Turcji i przekaza Finlandii baz Isekretarza KPZR Nikit Chrusz-
Porkkala-Udd. Nie rozwizany pozosta wprawdzie czowa. Pakt podpisano 14 maja
1955 r. w Warszawie. Mia funk-
problem niemiecki, ale 10 lat po konferencji pocz- cjonowa przez 20 lat, w kwietniu
1985 r. jego wano przeduono
damskiej (1723 lipca 1955 r.) wGenewie odbyo na nastpne 20 lat. Istnia do 1 lipca
si spotkanie na szczycie przywdcw USA, ZSRR, 1991 r. Wsplne dowdztwo Ukadu
znajdowao si w Moskwie. Szta-
Wielkiej Brytanii i Francji, powicone kwestii nie- by armii poszczeglnych pastw
mieckiej ibezpieczestwu europejskiemu. Na XX czonkowskich podlegay operacyj-
nie X Zarzdowi Sztabu Armii Ra-
zjedzie KPZR w lutym 1956 r. oficjalnie zarzuco- dzieckiej nie by to wic pakt rw-
no tez Stalina o nieuniknionej wojnie midzy im- norzdnych stron. Poza terenem
ZSRR gwnodowodzcym wojsk
perializmem a socjalizmem, zastpujc j doktryn Ukadu Warszawskiego mia by za-
wsze marszaek Armii Radzieckiej,
o pokojowym wspistnieniu pastw o odmiennych ktry by jednoczenie wicemini-
ustrojach spoeczno-politycznych. Otwaro to dro- strem obrony ZSRR. Poza ZSRR,
do UW naleay: Albania (wystpia
g do odwily, czyli czciowego odmroenia napi w1968 r.), Bugaria, Czechosowa-
zimnowojennych oraz otwarcia dialogu politycz- cja, NRD, Rumunia iWgry. UW ist-
nia do 1lipca 1991r.
nego WschdZachd. Jego punktem kulminacyj- rdo: Cz. Mojsiewicz (red.) 2004:
nym bya pierwsza wizyta przywdcy radzieckiego 380.
Chruszczowa wUSA, we wrzeniu 1959 r. Rwno-

czenie jednak ZSRR nie zaprzesta wycigu zbro-
je, odnoszc znaczne sukcesy w technice rakietowej oraz podboju kosmosu (Sput-
nik 1957r. oraz pierwszy udany lot astronauty w kosmos w1962r.). Na pocztku tej
fazy USA zaostrzyy kurs antyradziecki, co znalazo odzwierciedlenie w doktrynie
nowego prezydenta, republikanina Dwighta D.Eisenhowera ogoszonej 5 stycznia
1957 r., a nawizujcej do wczeniejszej doktryny wyzwalania Johna Fostera Dullesa
(pniej dugoletniego sekretarza stanu) z 1952r. zakadajcej bardziej zdecydo-
wane powstrzymywanie komunizmu. Administracja republikaska kontynuowaa
take polityk okrania militarnego ZSRR i ChRL, doprowadzajc do utworzenia
paktw SEATO i CENTO.
cziomer.indb 3 2008-02-29 3:50:47

SEATO (1954) Wspomniany wyej dialog polityczny USA

Organizacja Paktu Azji ZSRR do koca lat 50. nie doprowadzi jednak ani
Poudniowo-Wschodniej
(South East Asia Treaty do zahamowania wycigu zbroje, ani wyelimino-
Organization) wania wszystkich napi i konfliktw WschdZa-
Organizacja wojskowo-polityczna chd. Na Dalekim Wschodzie z powodu udzielenia
zsiedzib w Bangkoku. Bya odpo-
wiedzi USA na klsk Francji wIn-
gwarancji bezpieczestwa Tajwanowi, USA znalazy
dochinach. Celem jej powstania byo si w latach 19541958 wfazie ostrej konfrontacji z
powstrzymywanie postpw komu-
nizmu w Azji Poudniowo-Wschod- ChRL (tzw. kryzys tajwaski). Zarwno administra-
niej. Obszar dziaania obejmowa cja Eisenhowera (do 1960 r.), jak i demokraty, Johna
take kraje Indochin. Pakt mia po-
kojowo rozwizywa spory strony F. Kennedyego (od 1961 r.) zdecydowanie odrzucay
zobowizyway si do udzielania
pomocy przy zwalczaniu agresji,
plany ZSRR dotyczce przeksztacenia Berlina Za-
co faktycznie oznaczao niedopusz- chodniego w wolne miasto. Doprowadzio to do
czanie do poszerzania wpyww ko-
munizmu czy przejmowania wadzy
wzrostu napicia w sprawie drg dojazdowychzRFN
przez ugrupowania lewicowe Zrze- do Berlina Zachodniego. W konsekwencji masowych
sza nastpujce kraje: Australia,
Filipiny, Francja, Wielka Brytania, ucieczek Niemcw wschodnich na Zachd, ZSRR
Stany Zjednoczone, Nowa Zelan- iUkad Warszawski 13 sierpnia 1961r. udzieliy wa-
dia, Pakistan, Tajlandia. W wyniku
wycofania si USA zWietnamu, Pa- dzom NRD formalnej zgody na wybudowanie muru
kistan opuci organizacj 7 listo-
pada 1973 r., aFrancja 30 czerw-
przez i wok Berlina Zachodniego. W 1962 r. doszo
ca 1974 r. Wydarzenia powysze jednak do kryzysu kubaskiego (zob. rozdzia 9.1b),
przyspieszyy rozwizanie SEATO:
30czerwca 1977r., podczas konfe-
ktry zosta spowodowany zainstalowaniem przez
rencji w Bangkoku. ZSRR rakiet balistycznych na Kubie. Stworzyo to
rdo: W.Woycke 2004: 321, 322.
powane zagroenie dla bezpieczestwa USA i po-
stawio cay wiat na krawdzi wojny nuklearnej.
CENTO (od 1955) d) czwarta 19631969: poszukiwanie porozu-
Organizacja Paktu Centralnego
(Central Treaty Organization)
mienia i odprenia na tle stopniowego osigania
rwnowagi militarnej pomidzy USA a ZSRR, oraz
Na Bliskim i rodkowym Wscho-
dzie powoano do ycia istniejcy
ograniczenia ujemnych nastpstw wycigu zbroje.
w latach 19551979 sojusz poli- W oparciu o dowiadczenia kryzysu kubaskiego,
tyczno-wojskowy, do ktrego nale-
ay: Iran, Pakistan, Turcja i Wiel- w celu niedopuszczenia do przypadkowego wybuchu
ka Brytania. By on bezporedni wojny nuklearnej, USA i ZSRR podpisay 20 czerwca
kontynuacj Paktu Bagdadzkiego,
podpisanego 24 lutego 1955 r. po- 1963 r. w Genewie memorandum wsprawie tzw. go-
midzy Turcj a Irakiem. Do Pak-
tu Bagdadzkiego przystpiy na-
rcej linii, czyli ustanowienia bezporedniej cznoci
stpnie: Wielka Brytania, Pakistan midzy Kremlem aBiaym Domem. czno tak
iIran. W1959 r. Irak wycofa si
z uczestnictwa, co spowodowao
pocztkowo nawizywano za pomoc zaszyfrowa-
przeniesienie siedziby z Bagdadu nych depesz teleksowych kablem morskim, nastpnie
do Ankary. Zmieniono te nazw
na Organizacja Paktu Centralnego. drog radiow i satelitarn. Bya ona systematycznie
USA, pomimo i formalnie nie na- udoskonalana (1971, 1984 i1987). Stao si to wa-
leay do CENTO, aktywnie uczest-
niczyy wpracach jego struktur. nym elementem budowy rodkw zaufania.
Celem paktu byo zapewnienie
bezpieczestwa i pokoju oraz prze-
Pierwsze efekty przyniosy take, prowadzone
ciwstawienie si wzrastajcym z przerwami od 1946 r. pod egid ONZ, rozmo-
wpywom komunistw w regionie
Bliskiego i rodkowego Wschodu.
wy rozbrojeniowe, doszo bowiem do podpisania
rdo: W.Woycke 2004: 321, 322. umw wsprawie kontroli zbroje irozbrojenia.
(zestawione w tabeli 6.1.)
cziomer.indb 32 2008-02-29 3:50:47

Tabela 6.1. Zestawienie umw w sprawie kontroli zbroje i rozbrojenia
Miejsce Data
Lp. Nazwa ukadu
podpisania podpisania
Ukad o zakazie dowiadcze
4 sierpnia
1. zbroni jdrow w atmosferze, Moskwa
1963 r.
przestrzeni kosmicznej i pod wod
Ukad o zasadach dziaalnoci

pastw w zakresie bada Londyn,
27 stycznia
2. i uytkowania przestrzeni Moskwa,
1967 r.
kosmicznej, cznie z Ksiycem Waszyngton
i ciaami niebieskimi
Ukad o zakazie uycia broni Tlatelolco, 14 lutego

3.
jdrowej w Ameryce aciskiej Meksyk 1967 r.
Londyn,
Ukad o nieproliferacji 1 lipca
4. Moskwa,
broni jdrowej 1968 r.
Waszyngton
rdo: opracowanie wasne na podstawie: Woycke 2004, 431: 443.
Nowym elementem zimnej wojny stao si przenoszenie napi i konfliktw

zbrojnych, w ktre bezporednio i porednio angaoway si USA i ZSRR poza
Europ. Tak byo na Pwyspie Indochiskim (zob. M. Laso, rozdzia 9) podczas
wojny wietnamskiej w latach 19651973, gdzie USA zaangaoway si bezpored-
nio po stronie Wietnamu Poudniowego. Natomiast ZSRR pomaga Demokratycz-
nej Republice Wietnamu dostarczajc bro i udzielajc znacznej pomocy mate-
rialnej. Konflikt wietnamski powanie osabi pozycj midzynarodow USA, ale
nie zahamowa tendencji do zblienia i odprenia z ZSRR. Zwizek Radziecki,
ze wzgldu na zaostrzajcy si konflikt z ChRL (w drugiej poowie lat 60.) na tle
ideologicznym i politycznym oraz niekorzystne implikacje midzynarodowe, wy-
woane interwencj Pastw Ukadu Warszawskiego w Czechosowacji (21 sierpnia
1968), rwnie by zainteresowany kontynuacj dialogu z USA,
e) pita, 19701979: okres odprenia (detente), charakteryzujcy si dopro-
wadzeniem do regulacji traktatowych midzy USA i ZSRR oraz wyjanienia kwe-
stii niemieckiej przez normalizacj stosunkw RFN z krajami bloku wschodniego
oraz instytucjonalizacj procesu KBWE w Europie. Sukcesy te nie doprowadziy
jednak do przezwycienia polemiki i rywalizacji WschdZachd w innych dzie-
dzinach, zwaszcza na tle rnic interesw politycznych oraz odmiennych syste-
mw wartoci,
f) szsta, 19801985: przejciowe zaamanie si odprenia i powrt do kon-
frontacji. Doszo do tego na tle interwencji zbrojnej ZSRR w Afganistanie (w 1979),
kryzysu w Polsce 19801981 oraz ponownego nasilenia si wycigu zbroje ikon-
frontacji USAZSRR. Sojusznicy USA w Europie Zachodniej nie chcieli jednak za-
przepaci osigni polityki odprenia z lat 70. i dlatego nie doszo do cakowite-
go zerwania kontaktw i wsppracy.
cziomer.indb 33 2008-02-29 3:50:47

g) sidma, 19861990/1991: II faza odprenia i przezwycienie konfliktu

WschdZachd. Jej najwaniejszym elementem byo zainicjowanie przez Mi-
chaia Gorbaczowa reform w polityce wewntrznej i zagranicznej ZSRR, co do-
prowadzio zarwno do zblienia i porozumienia z USA w dziedzinie rozbrojenia
i odprenia, jak i stopniowego upadku realnego socjalizmu w krajach Europy
rodkowo-Wschodniej oraz zaamania si bloku wschodniego w wyniku tzw. Je-
sieni Ludw w 1989 r. Wydarzenia powysze miay powane implikacje dla poko-
jowego zjednoczenia Niemiec 3 padziernika 1990 r. oraz upadku ZSRR w 1991 r.
[zob. szerzej Gaddis 1987 (wyd. pol. 1999); Hyland 1991; Schmidt 1993; Reynolds
(red.) 1994; Soutou 2001; Malendowski 1998, 410: 412].
6.2. E
wolucja ugrupowa polityczno-militarnych
w konflikcie WschdZachd do koca lat 60.
Podziaowi Europy i wiata w okresie zimnej wojny w latach 40. i 50. towarzyszyo
tworzenie si okrelonych ugrupowa polityczno-militarnych. Miay one nie tylko
wpyw na stan konfrontacji WschdZachd, lecz rzutoway take na charakter
wsppracy midzy ich poszczeglnymi czonkami.
Gwne struktury i problemy funkcjonowania sojuszu pastw zachodnich

W okresie pierwszej i drugiej fazy zimnej wojny, jak wspomniano wczeniej,
USA sformuoway polityk powstrzymywania, a nastpnie wyzwalania krajw
znajdujcych si w sferze wpyww ZSRR. Wymagao to od nich jednak podj-
cia praktycznych dziaa majcych na celu utworzenie okrelonych struktur po-
lityczno-militarnych na terenie Europy Zachodniej oraz w Azji. Pierwszoplanowe
znaczenie miaa Europa Zachodnia ze wzgldu na znaczne zniszczenia wojenne,
spore wpywy partii komunistycznych oraz konieczno przyspieszenia odbudowy
gospodarczej.
Pierwszym powanym impulsem ze strony USA w stron odbudowy i stabiliza-
cji Europy byo wygoszenie przez sekretarza stanu, Georgea Marshalla (5 czerwca
1947), podczas przemwienia na Uniwersytecie Harvarda programu odbudowy
Europy. W pierwszej wersji by on skierowany do wszystkich pastw europejskich.
Po wstpnym rozeznaniu, plan zosta jednak odrzucony zarwno przez ZSRR, jak
i jego satelitw. Dotyczyo to przede wszystkim Polski i Czechosowacji, ktre po
wstpnych rozmowach i konsultacjach, pod presj Moskwy zrezygnoway z uczest-
nictwa. Kierownictwo radzieckie obawiao si bowiem, e powyszy plan stanie
si dla USA pretekstem do kontroli i uzaleniania krajw znajdujcych si w stre-
fie wpyww ZSRR. Ostatecznie w wyniku wielu spotka i narad, w cigu 1947 r.,
do planu Marshalla przystpio 16 krajw (oraz zachodnie strefy okupacyjne Nie-
miec) w Europy Zachodniej i Poudniowej, bez Hiszpanii. Plan Marshalla zawiera
zarwno cele polityczne, jak i gospodarcze. W aspekcie politycznym odbudowa
cziomer.indb 34 2008-02-29 3:50:47

Europy Zachodniej zmierzaa do wewntrznego i zewntrznego wyeliminowania

zagroenia komunistycznego dla tej czci Europy, przyczyniajc si tym samym
do stabilizacji ustrojw demokratycznych wrd jego beneficjentw.
Natomiast pod wzgldem gospodarczym chodzio nie tyle o odbudow ze znisz-
cze wojennych i udzielenie pomocy ywnociowej zainteresowanym krajom, ile
ostworzenie nowych mechanizmw wsppracy gospodarczej i handlowej oraz
rozwizywanie problemw patniczych caej Europy Zachodniej, ktra miaa zosta
cile powizana z gospodark amerykask. W tym celu utworzono 22wrzenia
1947 r. Europejski Komitet Wsppracy Gospodarczej (CEEC). USA byy nie tylko
zdecydowane udzieli tej czci Europy pomocy finansowej w wysokoci 19,3 mld
dolarw, byy take zainteresowane dostaw swoich nadwyek ywnociowych
itowarw przemysowych. Kongres USA zatwierdzi ostatecznie Europejski Pro-
gram Odbudowy (European Rencovery Program) 3 kwietnia 1948r. By on realizo-
wany przez cztery lata: od 4 kwietnia 1948 r. do 30 czerwca 1952r. Oglna warto
pomocy amerykaskiej zostaa ostatecznie zmniejszona do ok. 14mld dolarw, co
w obecnym przeliczeniu wynosioby ok. 130 mld dolarw. Zkwoty tej najwiksz
pomoc uzyskay: Wielka Brytania 3,2 dolarw, Francja 2,7 dolarw, Wochy
1,5 dolarw, zachodnie strefy okupacyjne Niemiec (od 1949 RFN) 1,4 dolarw,
oraz Holandia 1,1 mld dolarw. Koordynacj planu Marshalla zaja si Euro-
pejska Organizacja Wsppracy Gospodarczej (OEEC), powstaa z przeksztaconej
16kwietnia 1948 r. CEEC. W sumie plan Marshalla oywi nie tylko gospodark
ikoniunktur, lecz take umocni przywdztwo USA nad ca Europ Zachodni,
przyczyniajc si stopniowo do podziau Europy na dwa przeciwstawne bloki poli-
tyczno-militarne [zob. Parzymies 2004, 86: 91].
Realizacja planu Marshalla zbiega si z zainicjowaniem procesu integracji za-
chodnioeuropejskiej, ktry zosta po II wojnie wiatowej podjty przez liczne ru-
chy i organizacje paneuropejskie. Inicjatywy te lansowane gwnie przez euro-
pejskich federalistw doprowadziy do powstania pierwszej organizacji integra-
cyjnej o charakterze ponadnarodowym. By to plan francuskiego ministra spraw
zagranicznych Roberta Schumana. Traktat oEuropejskiej Wsplnocie Wgla
i Stali (EWWiS) podpisano18 kwietnia 1951 r. wParyu, z udziaem Francji, RFN,
Woch, Belgii, Holandii i Luksemburga. Po ratyfikacji i wejciu w ycie 25 lipca
1952 r., struktura ta przeja kontrol nad wydobyciem wgla i produkcj stali jako
surowcw o znaczeniu strategicznym wkrajach czonkowskich, eliminujc tym sa-
mym ich dotychczasow rywalizacj o rynki zbytu. Utworzenie takiej struktury
integracyjnej miao rwnie doprowadzi do stopniowego przezwycienia wro-
goci pomidzy Francj a Niemcami Zachodnimi. EWWiS przyspieszya proces
dalszej integracji gospodarczej Europy Zachodniej, ktrej wanym elementem sta-
o si podpisanie przez te same kraje 25 marca 1957r. w Rzymie Traktatw o Euro-
pejskiej Wsplnocie Gospodarczej oraz Europejskiej Wsplnocie Energii Atomo-
wej. Oba traktaty weszy w ycie 1 stycznia 1958 r. Dla wszystkich trzech wsplnot
wprowadzono od 1 lipca 1967 r. wsplne instytucje idlatego od tej pory okrelano
je jako Wsplnoty Europejskie.
cziomer.indb 35 2008-02-29 3:50:47

W trakcie prac nad utworzeniem EWWiS, francuski premier, Ren Pleven,

zgosi 24 padziernika 1950 r. projekt wsplnej armii europejskiej, zakadaj-
cy utworzenie w miejsce rozwizanych armii narodowych wielonarodowych
oddziaw, poczynajc od batalionw. W ten sposb Francja nie chciaa dopu-
ci do powstania odrbnych zachodnioniemieckich narodowych si zbrojnych,
poddajc je kontroli organu ponadnarodowego. Sprzeciw wobec takiego roz-
wizania zgosiy nie tylko RFN, lecz take USA, ktre w toku konsultacji nad
projektem Traktatu o Europejskiej Wsplnocie Obronnej (EWO), postuloway
utworzenie dowdztwa ponadnarodowego dopiero na szczeblu korpusu. Francja
obstawaa take przy tym, aby liczebno zachodnioniemieckich si zbrojnych
nie przekraczaa 20%, czyli ok. 20% stanu EWO. Odstpia jednak od forsowania
powyszego warunku, kiedy USA iWielka Brytania udzieliy jej gwarancji, i nie
dopuszcz do tego, aby RFN wystpia z EWO. Uksztatowany na wzr instytu-
cjonalny EWWiS Traktat o EWO zosta podpisany przez ministrw spraw zagra-
nicznych Francji, RFN, Woch, Belgii i Luksemburga 27 maja 1952 r. w Paryu.
By ratyfikowany przez wszystkich sygnatariuszy poza Francj, gdy odrzucio
go Francuskie Zgromadzenie Narodowe (30 sierpnia 1954 r.). Decyzja powy-
sza przekrelia prowadzenie dalszych prac nad projektem traktatu o utworzeniu
Europejskiej Wsppracy Politycznej. USA nie zrezygnoway natomiast z de
do wczenia RFN do zachodniego systemu obronnego. Mogo to nastpi gw-
nie przez modyfikacj tzw. Paktu Brukselskiego oraz poszerzenie NATO o RFN,
oczym mowa bdzie poniej.
W miar zaostrzania si zimnej wojny w Europie w drugiej poowie lat 40., USA
byy zainteresowane zacienieniem wsppracy wojskowej swoich bezporednich
sojusznikw. Wstpem do zacienienia takiej wsppracy byo zawarcie 4 marca
1947 r. sojuszu brytyjsko-francuskiego w Dunkierce, ktry mia by skierowany
przeciwko przyszemu zagroeniu ze strony Niemiec. USA ju w trakcie przygo-
towa do podpisania i wdroenia planu Marshalla zabiegay o stworzenie takiego
ugrupowania zachodnioeuropejskiego, bdcego przeciwwag dla potencjalnego
zagroenia komunistycznego ze Wschodu. Doprowadzio to 17 marca 1948 r. do
zawarcia w Brukseli przez Belgi, Francj, Holandi, Luksemburg i Wielk Bry-
tani Traktatu o wsppracy w dziedzinie gospodarczej, spoecznej i kulturalnej
oraz zbiorowej samoobrony, okrelanego potocznie Paktem Brukselskim. By on
formalnie skierowany przeciwko potencjalnej agresji niemieckiej w przyszoci, ale
w istocie za jego powstaniem opowiaday si USA, zmierzajce do lepszego przy-
gotowania obrony Europy Zachodniej przed zagroeniem ze strony ZSRR ikomu-
nizmu. Od jego powstania USA uzaleniay udzielenie krajom zachodnioeuropej-
skim pomocy wojskowej.
Rwnoczenie jednak Wielka Brytania i Francja z uwagi na zaostrzenie
si konfliktu WschdZachd, w 1948 r. zabiegay o wczenie USA do Paktu
Brukselskiego lub zawarcie stosownego porozumienia o cisej wsppracy woj-
skowej. Wymagao to jednak ratyfikacji oraz zgody 2/3 senatu amerykaskiego.
W wyniku dwch tur rozmw, prowadzonych od 10 do 28 grudnia 1948 r. oraz
cziomer.indb 36 2008-02-29 3:50:48

od 20 marca do 4 kwietnia, midzy USA i Kanad oraz 10 pastwami Europy

Zachodniej (Belgia, Dania, Francja, Holandia, Islandia, Luksemburg, Norwegia,
Portugalia, Wielka Brytania i Wochy), podpisano 4 kwietnia 1949 r. w Waszyng-
tonie wspomniany ju wyej traktat o Organizacji Paktu Pnocnoatlantyckiego
(NATO). W kulminacyjnym okresie zimnej wojny do NATO przystpiy jeszcze
Grecja i Turcja (1952).
NATO ma bardzo rozbudowane struktury wojskowe i cywilne, ktre tworz fo-
rum konsultacyjne przed podjciem konkretnych decyzji. Najwaniejszymi orga-
nami NATO to: Rada Pnocnoatlantycka, naczelny organ polityczny na szczeblu
szefw pastw lub rzdw ministrw (tzw. szczyt NATO), Rada Staych Przedsta-
wicieli na szczeblu wiceministrw i ambasadorw, Komitet Planowania Obrony,
gwny organ decyzyjny na szczeblu ministrw obrony, oraz Grupa Planowania
Nuklearnego na szczeblu ministrw obrony lub ambasadorw. Wan rol nadzo-
rujc i koordynujc odgrywa take Sekretariat Midzynarodowy, na czele z Se-
kretarzem Generalnym, ktrym zostaje z reguy polityk cywilny. W rozbudowanej
strukturze wojskowej NATO wane miejsce zajmuj Komitet Wojskowy, Midzy-
narodowy Sztab Wojskowy i dowdztwa wojskowe.
Tekst Traktatu Pnocnoatlantyckiego jest bardzo rozbudowany, skada si
zpreambuy i 14 artykuw. Mwi o tym, e pakt ma charakter obronny i nawizu-
je do postanowie Karty Narodw Zjednoczonych z 1945 r. W artykule 5 sprecyzo-
wano warunki udzielania pomocy pastwom czonkowskim na wypadek napaci
lub zagroenia. Warto podkreli, i nie przewiduje on automatycznego udzielenia
pomocy zbrojnej, lecz jedynie podjcie natychmiastowych konsultacji w celu usta-
lenia stanu zagroenia oraz charakteru udzielenia pomocy pastwu napadnitemu
lub zagroonemu. Wszelkie decyzje w NATO musz by uzgadniane jednomylnie,
co znacznie wydua proces decyzyjny. Mimo i postanowienie powysze osabiao
gotowo do wypeniania casus foederis, NATO przez cay okres zimnej wojny by
wanym elementem bezpieczestwa i stabilizacji caego Zachodu.
W wyniku tego, e wspomniany wyej Traktat o EWO nie wszed w ycie, z ini-
cjatywy USA doszo na konferencji w Londynie (od 28 wrzenia do 3 padziernika
1954), w ktrej wzili udzia jej niedoszli sygnatariusze oraz USA, Kanada i Wielka
Brytania, do uzgodnienia wstpnych warunkw przystpienia RFN do NATO za
zgod Francji. Warunki powysze dotyczyy trzech kwestii:
1) wyganicia Statutu Okupacyjnego oraz przyznania ograniczonej suweren-
noci RFN,
2) gwarancji ze strony Wielkiej Brytanii odnonie do staego udziau w obronie
Europy Zachodniej,
3) zobowizania RFN, i nie bdzie na swoim terytorium produkowa broni
ABC (atomowej, bakteriologicznej i chemicznej).
Po ratyfikacji tych ustale przez francuskie Zgromadzenie Narodowe, wszyscy
uczestnicy konferencji w Londynie, spotkali si na kolejnej konferencji, w Paryu
(2023 padziernika 1954), i tam podpisali tzw. ukady paryskie. Najwaniejsze
postanowienia ukadw, to:
cziomer.indb 37 2008-02-29 3:50:48

przystpienie RFN do NATO i do nowo utworzonej Unii Zachodnioeuropej-

skiej (UZE),
wejcie RFN i Woch do zmodyfikowanego i uzupenionego 23 padziernika
1954 r. Traktatu Brukselskiego z 1948 r., oraz towarzyszcych mu czterech
protokow, w ktrych przewidywano przede wszystkim ograniczenia zbro-
je dla wszystkich sygnatariuszy, zwaszcza RFN, poddanych kontroli przez
Agencj Kontroli Zbroje [zob. szerzej Parzymies 2004, 58: 59 i 101: 103],
dodatkowe zobowizania dotyczce polityki niemieckiej RFN, zostan one
szerzej przedstawione w podrozdziale 6.4.
W wyniku ratyfikacji ukadw paryskich, RFN przystpia 5 maja 1955 r. do
NATO i UZE, powanie wzmacniajc pozycj Zachodu w konfrontacji polityczno-
militarnej ze Wschodem. Integracj polityczno-militarn RFN w sojuszu zachod-
nim forsoway ze wzgldw strategicznych USA, ktre do koca lat 60. zachoway
w tym ukadzie pozycj hegemoniczn. Wynikaa ona zarwno z ogromnego wka-
du finansowego w obron, jak i udzielenia Europie Zachodniej realnych gwarancji
bezpieczestwa w razie zagroenia ze strony ZSRR.
Ponadto w walce z zagroeniem komunistycznym poza Europ, USA wyko-
rzystay osabienie i rozpad imperiw kolonialnych, zwaszcza Wielkiej Brytanii
iFrancji, tworzc na terenie Dalekiego i Bliskiego Wschodu wspomniane wczeniej
trzy ugrupowania polityczno-militarne ANZUS (1952), SEATO (1954) i CEN-
TO (1955). Po zakoczeniu okupacji i podpisaniu traktatu pokojowego z Japoni
w1951 r., USA zachoway tam, podobnie jak w Korei Poudniowej, liczne bazy woj-
skowe. Dziaania powysze byy skierowane przeciwko wpywom komunistycznym
zarwno ze strony ZSRR, jak i ChRL. Przyjmuje si, i wok ZSRR i ChRL USA
utrzymyway cznie ok. 250 baz wojskowych.
Gwnym miejscem koncentracji obecnoci wojskowej USA staa si jednak Europa
Zachodnia, z ktr Waszyngton czyy dodatkowo silne powizania polityczno-go-
spodarcze. O ile jednak do koca lat 60. USA udao si zachowa pierwszoplanow
pozycj mocarstwa militarnego w wiecie zachodnim, o tyle czciowemu osabieniu
ulega pozycja ekonomiczna. wiadczyo o tym zmniejszenie si o 45% amerykaskich
rezerw zota w latach 19571965, co osabio pozycj dolara [zob. Kukuka 2003 a,
143], audzia USA w eksporcie wiata zachodniego zmniejszy si z14,6% w 1965 r.,
do 11,0% w 1970 r. Natomiast udzia krajw EWG w analogicznych latach ksztatowa
si na poziomie 34,4% i 33,6%, a Japonii 4,5% i 6,4%. Zdanych powyszych wynika, i
Europa Zachodnia, szczeglnie sze krajw EWG, stay si w cigu lat 60. gwnym
rywalem i konkurentem gospodarczo-handlowym USA wwiecie zachodnim.
Przeciwko dominujcej roli USA w sojuszu zachodnim od pocztku lat 60.
konsekwentnie wystpowaa Francja, szczeglnie po przejciu urzdu prezydenta
VRepubliki przez Charlesa de Gaullea. Gwnymi motywami antyamerykaskiej
polityki Francji byy przede wszystkim:
nieufno wobec gotowoci USA do udzielenia gwarancji bezpieczestwa Eu-
ropie Zachodniej na wypadek konfrontacji militarnej z ZSRR, co przyspieszy-
o rozbudow jej arsenau nuklearnego,
cziomer.indb 38 2008-02-29 3:50:48

denie USA do wyrugowania wpyww kolonialnych Francji w rnych cz-

ciach wiata, midzy innymi na Pwyspie Indochiskim (wojna wietnam-
ska),
negatywny stosunek przywdcw anglosaskich do gen. de Gaullea w trakcie
ibezporednio po zakoczeniu II wojny wiatowej,
przejcie de Gaullea do aktywnej polityki wschodniej i wikszego otwarcia
na wspprac z pastwami bloku wschodniego zoenie oficjalnych wizyt
wZSRR (1966), Polsce (1967) i Rumunii (1968),
aspiracje Francji i ch odgrywania wikszej roli w Europie i dziaania na rzecz
odprenia WschdZachd, w tym lansowanie przez de Gaullea koncepcji
budowy wsppracy suwerennych pastw narodowych w ramach Europy od
Pirenejw po Ural.
Punktem kulminacyjnym antyamerykaskiej polityki Francji bya decyzja de
Gaullea dotyczca wycofania w 1966 r. francuskich kontyngentw ze struktur woj-
skowych NATO. Francja pozostaa natomiast w strukturach politycznych NATO.
Rwnoczenie z Parya do Brukseli przeniesiono gwne siedziby NATO. Postawa
i postpowanie Francji zmusiy USA do zrewidowania swej dotychczasowej roli
wEuropie oraz funkcjonowania NATO. Ju w tzw. Raporcie Harmela z 1967 r. po-
stulowano obok przyspieszenia integracji wojskowej oraz przyspieszenia procesu
przemieszczania przez USA wojsk do Europy na wypadek kryzysu zwikszenie
dyskusji w onie Sojuszu na temat koordynacji polityki zagranicznej i wsppracy
technologicznej pastw czonkowskich. W odniesieniu do pastw bloku wschod-
niego, Raport Harmela zakada z jednej strony konieczno podniesienia was-
nych zdolnoci obronnych, a z drugiej wyraa gotowo do zainicjowania otwarcia
i podjcia dialogu odpreniowego.
Geneza i ewolucja bloku wschodniego

Wspomniano powyej (zob. 6.1.) ju, i pod koniec oraz po zakoczeniu IIwojny
wiatowej, gwnym celem strategicznym ZSRR byo utrzymanie hegemonii nad za-
jtymi podczas dziaa zbrojnych terytoriami pastw Europy rodkowo-Wschod-
niej. Celowi powyszemu suyo zawarcie serii ukadw sojuszniczych, okrelanych
jako ukady o przyjani, wsppracy i pomocy wzajemnej. Ukady takie zawarto ko-
lejno: z Czechosowacj, 12 grudnia 1943 r., zJugosawi, 11 kwietnia 1945 r. oraz
Polsk, 21 kwietnia 1945 r. Deklarowano w nich potrzeb rozwijania wszechstronnej
wsppracy oraz udzielania sobie wzajemnej pomocy w walce z III Rzesz do chwi-
li zakoczenia wojny. W latach 19461949 ZSRR oraz jego dotychczasowi sojusz-
nicy zawarli podobne ukady dwustronne oprzyjani, wsppracy i pomocy wza-
jemnej zpozostaymi krajami Europy rodkowo-Wschodniej, znajdujcymi si ju
wradzieckiej strefie wpyww: Albani, Bugari, Rumuni i Wgrami. Powysze
powizania traktatowe sankcjonoway bowiem nie tylko przejmowanie radzieckie-
go modelu ustrojowego, dostosowanego w do specyfiki poszczeglnych krajw tzw.
demokracji ludowej, lecz uzaleniay je take pod wzgldem polityczno-strategicz-
nym od ZSRR. Wanym elementem powyszych powiza bya bliska wsppraca
cziomer.indb 39 2008-02-29 3:50:48

ideologiczna midzy WKP(b) a partiami komunistycznymi i robotniczymi krajw

Europy rodkowo-Wschodniej i Poudniowej, SED oraz KPF i WPK, ktra nabraa
znaczenia po naradzie w Szklarskiej Porbie (pod koniec wrzenia 1947 r.) w zwizku
z wyranym zaostrzeniem si zimnej wojny WschdZachd. Bya ona koordyno-
wana przez powoany w wyniku powyszej narady Kominform.
W okresie tym Stalin lansowa tez ideologiczn o nieuniknionej wojnie midzy
socjalizmem a kapitalizmem, aA.danow i G. Malenkow przedstawili na naradzie
wSzklarskiej Porbie obowizujc w Kominfor-
Kominform (1947) mie tez propagandow onieuchronnym podzia-
(Biuro Informacyjne
Partii Komunistycznych
le wiata na dwa przeciwstawne obozy pokoju
iRobotniczych) i demokracji na czele ze ZSRR, oraz imperializmu
Utworzono go 27 wrzenia 1947 r. i wojny pod kierunkiem USA. Stalin, oczekujc od
podczas narady partii komunistycz- krajw demokracji ludowej bezwzgldnej ulegoci
nych i robotniczych w Szklarskiej
Porbie. Jzef Stalin zwoa konfe- i podporzdkowania ZSRR, od 1948 r. krytycznie
rencj w odpowiedzi na kontrower- odnosi si do wzmoonej aktywnoci isamodziel-
sje narose wok komunistycznych
rzdw europejskich oraz wahanie, nych dziaa politycznych przywdcy Komunistycz-
czy wzi udzia w paryskiej konfe-
rencji dotyczcej planu Marshalla
nej Partii Jugosawii (KPJ) J. B. Tito (wspieranie ko-
w lipcu 1947 r. Pierwsz siedzib munistw podczas wojny domowej wGrecji, projekt
Kominformu by Belgrad, jednak
po usuniciu Jugosawii w czerwcu utworzenia unii z Bugari). Sol w oku Stalina byy
1948 r. zostaa ona przeniesiona do sukcesy Tity oraz partyzantki jugosowiaskiej, ktre
Bukaresztu. Celem Biura bya koor-
dynacja dziaa partii komunistycz- bez pomocy Armii Czerwonej wyzwoliy Jugosawi
nych kierowanych przez ZSRR, de spod okupacji hitlerowskiej. Ostateczne zerwanie
facto byo to jednak narzdzie po-
lityki sowieckiej. Kominform zosta nastpio na posiedzeniu Kominternu 28 czerw-
rozwizany w 1956 r. w wyniku pro-
cesu destalinizacji w SRR.
ca 1948r. (Tito nie bra w nim udziau), na ktrym
rdo: W. Woycke 2004: 401. oskarono midzy innymi kierownictwo Jugosa-
wii o popenienie powanych bdw politycznych,
wtym otendencje nacjonalistycznoszowinistyczne,
wrog postaw wobec ZSRR, zdrad oraz zmow zimperialistami. W rezultacie
tej krytyki, KPJ zostaa wykluczona zKominformu, a ZSRR oraz jego sojusznicy ze-
rway zni stosunki dyplomatyczne. Moskwa cofna pomoc gospodarcz i odwo-
aa swoich doradcw z Jugosawii, ale nie zdecydowaa si na interwencj zbrojn
przeciwko Belgradowi. Z kolei Jugosawia zawara z USA porozumienie wsprawie
dostaw broni (1951), ale nie wyrazia gotowoci do przystpienia do struktur poli-
tyczno-militarnych Zachodu. Zaprzestaa jednak udzielania pomocy komunistom
greckim, co przyspieszyo zakoczenie wojny domowej. Dwa lata pniej, 28 lutego
1953 r., Jugosawia zawara tzw. Pakt Bakaski z Grecj i Turcj, ale od poowy lat
50. wyranie przeorientowaa swoj polityk zagraniczn na wspprac z ruchem
krajw niezaangaowanych Azji, Afryki i Ameryki aciskiej.
Realizacja planu Marshalla oraz wspomniane ju wyej tworzenie struktur po-
lityczno-militarnych w Europie Zachodniej pod koniec lat 40., a take konieczno
wykorzystania potencjau gospodarczego pastw satelickich do celw militarnych,
skonio kierownictwo ZSRR do zoenia podczas narady dziaaczy gospodarczych
w Moskwie 8 stycznia 1948 r., propozycji utworzenia RWPG.
cziomer.indb 40 2008-02-29 3:50:48

W pierwszych latach istnienia RWPG bya struktur martw, ograniczaa si

do oglnej koordynacji planowania i wsppracy handlowej midzy jej sygnata-
riuszami. Dominujc rol gospodarcz i polityczn w RWPG odgrywa ZSRR.
Rozwj instytucjonalny RWPG nastpi dopiero wlatach 60. Wszelkie decyzje po-
dejmowano kierujc si zasad stopnia wzajemnego zainteresowania dan kwesti
przez poszczeglnych czonkw. Zainteresowani sami decydowali o udziale lub nie
wrealizacji konkretnych projektw. Kierownictwo radzieckie wzgldw politycz-
nych nie popierao rnych inicjatyw, ktre zmierzay do intensyfikacji integracji
gospodarczej w onie RWPG midzy wybranymi krajami. Dotyczyo to, midzy in-
nymi, w poowie lat 60. projektu zacienienia integracji pomidzy Czechosowacj,
Wgrami, NRD a Polsk.
Doprowadzenie w latach 19481955 przez USA do utworzenia wspomnia-
nych wyej ugrupowa polityczno-militarnych, a zwaszcza przystpienie RFN do
NATO i UZE 5 maja 1955 r., przyspieszyy decyzj
RWPG (1949)
o powoaniu 15 maja 1955 r. wWarszawie wspo- Rada Wzajemnej Pomocy
mnianego ju sojuszu wojskowego bloku wschod- Gospodarczej
niego Ukadu Warszawskiego. zostaa utworzona z inicjatywy Stali-

na podczas konferencji moskiewskiej
Powane implikacje dla ewolucji bloku wschod- (5-8 stycznia 1949 r.). Wjejskad
niego miay zmiany polityczne w ZSRR po mier- weszy: Bugaria, CSRS, Polska, Ru-
munia. Wlutym 1949 r. doczyy
ci Stalina w 1953r. W rywalizacji o wadz, ko- Albania i NRD. Organizacja ta miaa
lektywne kierownictwo (G. Malenkow, . Beria, by wschodnioeuropejsk odpowie-
dzi na plan Marshalla i powstanie
N.S.Chruszczow) zostao stopniowo zdominowane Organizacji Europejskiej Wsppra-
przez Chruszczowa, ktry w swoich rkach skupi cy Gospodarczej (OEEC). Do grona
czonkw nie zaproszono Jugosawii,
nie tylko funkcj I sekretarza KC KPZR, lecz take co byo skutkiem konfliktu midzy
Moskw a Belgradem. Wedug Iar-
urzd premiera rzdu radzieckiego. Istotne znacze- tykuu statutu, RWPG miao wspie-
nie miay jednak dopiero uchway XXzjazdu KPZR ra planowany rozwj gospodarki
narodowej, przyspieszanie postpu
w lutym 1956 r., w ktrych potpiono zbrodnie Sta- technicznego, podniesienie pozio-
lina (tzw. kult jednostki) i ogoszono amnesti re- mu industrializacji, wzrost wydajno-
ci pracy izwikszenie dobrobytu
presjonowanych, oraz zainicjowano pewne zmiany pastw czonkowskich. Najwyszym
w zarzdzaniu i funkcjonowaniu gospodarki naro- organem rady bya coroczna Sesja
Rady, ktrej podlega Komitet Wy-
dowej, majce na celu podniesienie jej efektywno- konawczy, zoony z wicepremierw
pastw czonkowskich. WWarszawie
ci. Wpyno to na dziaalno midzynarodow siedzib miaa jedna z dwunastu ko-
ZSRR, szczeglnie w takich kwestiach, jak: misji branowych, odpowiedzialna za
przemys wglowy. Reprezentantem
po pierwsze odejcie od koncepcji Stalina RWPG na zewntrz by sekretarz
onieuchronnoci wojny oraz propagowanie Rady wyznaczany przez Sesj Rady.
Wlatach 60. podjto prby oywie-
doktryny pokojowego wspistnienia pastw nia wzrostu gospodarczego i postpu
o przeciwstawnych ustrojach spoeczno-po- naukowo-technicznego krajw bloku
wschodniego. Na sesji Rady RWPG
litycznych, w czerwcu 1962 r. przyjto zasad
po drugie gotowo odejcia od jednostron- midzynarodowego socjalistyczne-
go podziaupracy. Jednak ostatecz-
nego forsowania budowy socjalizmu wedug nie nie udao si osign integracji
ekonomicznej krajw czonkowskich,
modelu radzieckiego na rzecz zaakceptowa- m.in. z powodu braku wymienialnej
nia specyfiki rozwoju poszczeglnych pastw waluty. Walut rozliczeniow RWPG
by rubel transferowy. RWPG rozwi-
bloku wschodniego. zano w 1991 r.
rdo: Mojsiewicz 2004: 313, 314.
cziomer.indb 4 2008-02-29 3:50:48

O ile pierwsza kwestia miaa okrelone znaczenie dla doranego zaagodzenia

napi i oywienia wsppracy ZSRR i pastw bloku wschodniego z pastwami
zachodnimi, o tyle druga doprowadzia w onie bloku wschodniego, zwaszcza
wPolsce i na Wgrzech (w 1956), do powanych kontrowersji, napi i wystpie
przeciwko stalinowskiemu modelowi socjalizmu. Zmiany polityczne w Polsce
przebiegay pokojowo, natomiast na Wgrzech doszo do rozlewu krwi.
W wyniku zaburze i nasilenia si manifestacji antyradzieckich na Wgrzech,
jesieni 1956 r. powsta rzd Imre Nagya, ktry pod naciskiem demonstrantw
iwalk ulicznych ogosi nawet ch wystpienia Wgier z UW i przyjcie statusu
pastwa neutralnego. W konsekwencji doprowadzio to do radzieckiej interwen-
cji zbrojnej w Budapeszcie, krwawej rozprawy z powstacami oraz zainstalowa-
nia na Wgrzech proradzieckiego rzdu Janosa Kadara. Dowiadczenia wgierskie
wskazyway na to, i ZSRR godzi si wprawdzie w ramach tzw. destalinizacji na
pewne nieznaczne modyfikacje w sprawowaniu wadzy w poszczeglnych krajach
demokracji ludowej, ale nie zrezygnowa bynajmniej ze swej dominacji nad Europ
rodkowo-Wschodni. W tej sytuacji zachowanie UW i RWPG byo wanym in-
strumentem utrzymania tej dominacji.
W drugiej poowie lat 50. oraz w latach 60. w ewolucji bloku wschodniego mo-
na dostrzec dwie sprzeczne tendencje:
denie ZSRR do pogbienia integracji socjalistycznej przez ksztatowanie
si nowych mechanizmw wsppracy midzypastwowej i w onie UW
iRWPG,
ujawnienie si napi wewntrz poszczeglnych pastw socjalistycznych i na-
rastanie midzy nimi coraz wikszych sprzecznoci.
Wanym elementem polityki midzynarodowej ZSRR w przededniu oraz po
XX zjedzie KPZR bya normalizacja stosunkw z Jugosawi. Ju w 1955 r. doszo
z inicjatywy Chruszczowa do ponownego nawizania stosunkw dyplomatycznych
z Belgradem. By to wyraz oficjalnego uznania przez Moskw prawa poszczegl-
nych krajw socjalistycznych do obrania wasnej drogi budowy socjalizmu. Celo-
wi temu suyo take rozwizanie w 1956 r. Kominformu oraz zorganizowanie
w Moskwie trzech narad komunistycznych i robotniczych (1957, 1960 i 1969),
wktrych uczestniczy take Zwizek Komunistw Jugosawii (ZKJ). Decyzja ta
nie bya akceptowana przez wszystkie partie komunistyczne, zwaszcza przez Ko-
munistyczn Parti Chin (KPCh), ktra krytykowaa kierownictwo radzieckie za-
rwno za negatywn ocen, jak i sposb zwalczania kultu Stalina, oraz lansowan
koncepcj pokojowego wspistnienia.
Na przeomie lat 50. i 60. spr ideologiczny pomidzy ZSRR a ChRL stopniowo
przeksztaci si w polemik, a nastpnie konflikt polityczny. Osabio to powanie
pozycj midzynarodow ZSRR. W latach 60. coraz czciej w teorii i praktyce re-
alnego socjalizmu, obok tradycyjnego pojcia kraje demokracji ludowej, uywano
dwch innych:
1) wiatowy system pastw socjalistycznych, odnoszcy si w zasadzie do Ju-
gosawii, krajw pozaueropejskich gwnie ChRL, Mongolii (MRL), Korei
cziomer.indb 42 2008-02-29 3:50:48

Pnocnej (KRLD) i Wietnamu Pnocnego (DRW), a niekiedy take do tych

krajw postkolonialnych, ktre obray niekapitalistyczn drog rozwoju
iprzejciowo znalazy si w sferze wpyww ZSRR,
2) wsplnota pastw socjalistycznych, obejmujca pastwa czonkowskie UW
i RWPG, powizane dodatkowo dwustronnymi ukadami sojuszniczymi
zZSRR.
Denie ZSRR do pogbienia integracji socjalistycznej w ramach wsplnoty
pastw socjalistycznych nie mogo przynie pozytywnych wynikw, poniewa po
1956 r. nie udao si wprowadzi konsekwentnych reform gospodarczych, majcych
na celu podniesienie efektywnoci i wydajnoci pracy i tym samym doprowadzi do
zwikszenia udziau tych krajw w midzynarodowym podziale pracy. Mimo zwik-
szenia stopnia specjalizacji i kooperacji rwnie w onie RWPG wsppraca nie przy-
nosia oczekiwanych korzyci poszczeglnym krajom czonkowskim. Ze wzgldu na
braki rynkowe oraz trudnoci finansowe poszczeglne kraje (np. NRD czy Polska)
czsto nie wywizyway si nawet z dostaw towarowych i dbr inwestycyjnych, wy-
nikajcych z dugoletnich wzajemnych umw i porozumie gospodarczych. Rwnie
ZSRR musia czsto podnosi ceny na surowce strategiczne, zwaszcza rop naftow
i gaz ziemny. Po wymuszonej ze wszystkich stanowisk partyjnych i pastwowych
dymisji Chruszczowa w 1964 r., nowe kierownictwo radzieckie z sekretarzem ge-
neralnym KPZR Leonidem Breniewem oraz premierem Aleksiejem Kosyginem,
pocztkowo prowadzio bardziej pragmatyczn polityk gospodarcz, ale zarazem
zmierzao do zwikszenia kontroli sojuszniczej w ramach UW.
Po upywie 20-letniego terminu obowizywania dwustronnych ukadw o przy-
jani, wsppracy i pomocy wzajemnej z lat 19461949, w latach 19641970 doszo
do podpisania kolejnej generacji ukadw sojuszniczych pomidzy poszczeglnymi
pastwami bloku wschodniego. Nowymi elementami w tych ukadach byo mi-
dzy innymi: eksponowanie znaczenia wzajemnej wsppracy ideologicznej i poli-
tycznej, forsowanie uznania midzynarodowego NRD, krytyka rewizjonistycznej
polityki RFN, podkrelanie potrzeby koordynacji dziaa na rzecz bezpieczestwa
midzynarodowego itp.
Powysze zabiegi i dziaania ZSRR nie byy jednak w stanie rozwiza wystpu-
jcych trudnoci i napi w onie wsplnoty pastw socjalistycznych. Najwaniej-
sze z nich to:
przejcie Rumunii, od 1965 r. z chwil przejcia najwyszych stanowisk partyj-
nych pastwowych przez Nicolae Ceauescu, do represyjno-dogmatycznej po-
lityki wewntrznej, nacjonalistycznej i antyradzieckiej retoryki, oraz osabiania
wsppracy z ZSRR i innymi krajami bloku wschodniego. Rwnoczenie Rumu-
nia zacza poszerza wspprac z Zachodem. Moskwa ignorowaa strategi
Ceauescu, poniewa Rumunia ze wzgldu na swe pooenie geopolityczne nie
bya w stanie zdecydowa si na jednoznaczne wyjcie ze wsplnoty pastw so-
cjalistycznych,
powaniejsze reperkusje miaa zmiana kierownictwa w partyjnego w 1967 r.
oraz przejcie Czechosowacji (od 1962 CSRS) w 1968 r. na drog oddolnej
cziomer.indb 43 2008-02-29 3:50:48

budowy demokratycznego socjalizmu o ludzkimi obliczu, okrelane po-

wszechnie jako tzw. Praska wiosna. Dziaania powysze spotkay si z krytyk
kierownictwa ZSRR, NRD i Polski. W rezultacie doszo 21 sierpnia 1968 r. do
interwencji zbrojnej 5 pastw czonkowskich UW przeciwko CSRS (ZSRR,
Polska, Bugaria, Wgry i NRD). Rumunia odmwia udziau w interwencji,
a Albania wykorzystaa j do formalnego wystpienia z UW. W wyniku wy-
muszenia przez ZSRR zmiany kierownictwa partyjnego, w latach 19681969
doszo do zahamowania reform politycznych i gospodarczych w CSRS, a na
jej terenie zaczy stacjonowa wojska radzieckie.
Interwencja pastw UW przeciwko Czechosowacji, jako jawnie sprzeczna pra-
wem midzynarodowym, spotkaa si z ostr krytyk pastw zachodnich. Rwno-
czenie bya ona wyrazem kluczowej roli ZSRR w kontroli caego bloku wschod-
niego. Interwencj zbrojn przeciwko CSRS uzasadniano formalnie doktryn
ointernacjonalizmie proletariackim, ktr w politologii i mediach zachodnich
nazywano powszechnie doktryn o ograniczonej suwerennoci, bd te doktry-
n Breniewa jako wyraz hegemonii ZSRR w pastwach bloku wschodniego.
6.3. Z
imna wojna: strategia i taktyka USA
oraz dziaania podejmowane przez ZSRR
Z dotychczasowej analizy wynika jednoznacznie, i ze wzgldu na swj potencja
oraz pierwszoplanow rol w tworzonych sojuszach polityczno-militarnych, do
koca lat 60. USA i ZSRR odgryway kluczow rol w ksztatowaniu zimnej wojny
WschdZachd. W tym miejscu ograniczymy si do zasygnalizowania gwnych
elementw strategii i taktyki postpowania tych pastw w kontekcie trzech wy-
branych zagadnie:
ewolucja zaoe i celw strategicznych,
ocena potencjaw USA i ZSRR,
znaczenie i nastpstwa wycigu zbroje.
Wspomniano wyej (zob. rozdz. 6.1.), i poczwszy od 1946/1947 r. USA
konsekwentnie realizoway wobec ZSRR najpierw doktryn powstrzymywania,
a potem przechodzc na pocztku lat 50. do polityki wyzwalania. ZSRR przeciw-
stawi im natomiast tez Stalina o nieuchronnej wojnie oraz uksztatowaniu si
przeciwstawnych dwch obozw imperialistycznego, na czele z USA oraz
pastw miujcych pokj, na czele z ZSRR. W 1955 r., czyli ju po mierci Stali-
na, doszo z jednej strony do instytucjonalizacji podziau wiata na przeciwstaw-
ne bloki polityczno-militarne (zob. rozdz. 6.2), a z drugiej do zainicjowania
przez oba mocarstwa polityki odwily i czciowego odprenia w stosunkach
WschdZachd. Nie bez znaczenia byo rwnie odrzucenie przez nowe kie-
rownictwo ZSRR, na czele z Chruszczowem, na XX zjedzie KPZR w 1956 r. tezy
Stalina o nieuchronnym wybuchu wojny midzy Wschodem a Zachodem, oraz
sformuowanie doktryny o pokojowym wspistnieniu pastw o przeciwstaw-
cziomer.indb 44 2008-02-29 3:50:49

nych ustrojach spoeczno-ekonomicznych. Doktryna ta zakadaa moliwo

pokojowego rozwizywania sporw i sprzecznoci midzy kapitalizmem a socja-
lizmem, zwaszcza w sferze politycznej, opowiadaa si za pokojow rywalizacj
na polu gospodarczym i spoecznym. Natomiast w sferze ideologicznej winna
utrzymywa si walka klasowa, ktra wykluczaa jakikolwiek kompromis mi-
dzy dwoma odmiennymi systemami. Chruszczow nie mia adnej wtpliwoci,
i dziki swym walorom ideowo-ustrojowym socjalizm w duszej perspektywie
historycznej odniesie ostatecznie zwycistwo i wygra pokojow rywalizacj z ka-
pitalizmem.
Zaoenia doktrynalne pokojowego wspistnienia miay charakter wybitnie
propagandowy. Permanentnych trudnoci wystpujcych w gospodarce ZSRR oraz
jego sojusznikw z UW nie mona byo przezwyciy ani doranie, ani te red-
nio- czy dugofalowo. Negatywnie rzutoway one na planowanie i zarzdzanie, nie
zmienia si take niski poziom ycia spoeczestwa. Osabiao to powanie poten-
cja oraz pozycj ZSRR w rywalizacji z USA. Przykadowo, warto PKB USA wy-
nosia: w 1952 r. 350 mld dolarw, w 1962 r. 560, a w 1972 r. 1152; natomiast
PKB ZSRR w analogicznych latach wynis 113, 229 i 439 mld dolarw. Podobne
dysproporcje utrzymyway si w udziale procentowym obu mocarstw weksporcie
wiatowym (w nawiasie dane dotyczce ZSRR): w 1962 r. 17,4% (5,6%), w 1972r.
12,5% (3,5%). ZSRR (dane w nawiasie w tysicach) utrzymywa tylko przewag
nad USA w dziedzinie liczebnoci si zbrojnych: w 1948 r. 3550 (4600), w 1962 r.
2827 (3600), w 1972 r. 2253 (3425), co w duej mierze wynikao z jego konty-
nentalnego pooenia geopolitycznego oraz chci utrzymywania gwarancji bezpie-
czestwa [zob. Link 1983, 121: 122].
Strategia i taktyka USA wobec ZSRR i UW w latach 19531960 opieraa si zarwno
na okraniu jego terytorium systemem sojuszy oraz baz wojskowych, jak i propago-
waniu wojskowej doktryny zmasowanego odwetu, czyli tzw. tarczy imiecza (od 1954).
Zakadaa ona zdecydowan odpowied USA, za pomoc broni nuklearnej, na kady
atak ZSRR z uyciem broni konwencjonalnej. Kady potencjalny konflikt zbrojny po-
midzy Wschodem a Zachodem traktowano jako moliwo rozpoczcia totalnej woj-
ny nuklearnej. Strategia powysza zakadaa take wykorzystanie wojsk konwencjonal-
nych sojusznikw USA w Europie jako swoistej tarczy, traktujc wasn bro nuklearn
jako miecz. Istotnym jej elementem byo wykorzystanie faktu posiadania od 1945 r.
przez USA nie tylko broni atomowej, anastpnie wodorowej, ale take dysponowania
nowoczesnymi rodkami przenoszenia teje broni (lotnictwo, marynarka, okrty pod-
wodne i inne). Dziki tym moliwociom USA dyy nie tylko do prowadzenia poli-
tyki zpozycji siy, ale byy w stanie wykorzysta przewag nuklearn do zastosowania
szantau atomowego i prowadzenia polityki na krawdzi wojny nuklearnej.
Wyprodukowanie w nastpnych latach przez ZSRR zarwno broni atomowej
(1949) i wodorowej, jak i nowoczesnych rodkw ich przenoszenia (lotnictwo stra-
tegiczne i nowoczesna technika rakietowa), doprowadzio do stopniowej zmiany
ukadu si pomidzy obu mocarstwami. Zwaszcza w latach 19571961, przez
osignicia w badaniach kosmosu (wystrzelenie Sputnika w 1957) oraz rozbudo-
cziomer.indb 45 2008-02-29 3:50:49

w rakiet redniego i dalekiego zasigu, ZSRR stworzy now sytuacj strategiczn

w relacjach z USA. Jej efektem byo przyjcie przez Waszyngton nowej strategii
elastycznej reakcji. Odchodzia ona od koncepcji natychmiastowego rozpocz-
cia wojny nuklearnej na rzecz elastycznego reagowania na zagroenie ze strony
przeciwnika, zakadajc, obok totalnego uycia broni masowego raenia, moli-
woprowadzenia takich dziaa zbrojnych, jak: 1) ograniczone wojny nuklearne,
2) wojny konwencjonalne, 3) wojny lokalne i 4) wojny partyzanckie.
Najistotniejszym elementem strategii amerykaskiej byo denie do uzyskania
przewagi nad ZSRR przez wykorzystanie zaskoczenia oraz siy pierwszego raenia.
Okazao si to jednak niemoliwe, poniewa w cigu lat 60. ZSRR doprowadzi
do rwnowagi, a wrcz nawet uzyska pewn przewag, w zakresie dysponowania
strategicznymi systemami nuklearnymi. Dane na temat potencjaw nuklearnych
USA i ZSRR (w nawiasie) ulegy w latach 60. nastpujcym zmianom: w 1962 r.
1835 (865), a w 1972 r. 2165 (2830) [zob. Link 1983, 122]. Szacunkowe dane
na temat wzrostu potencjaw nuklearnych oraz wydatkw zbrojeniowych USA
iZSRR/Rosji po II wojnie wiatowej zawiera tabela 6.2.
Tabela 6.2. Szacunkowa liczba gowic atomowych oraz wydatkw zbroje-

niowych USA i ZSRR/Federacji Rosyjskiej w latach 19402000
Rok Wysoko wydatkw

zbrojeniowych
Wysoko wydatkw w mld dolarw,
Liczba gowic
zbrojeniowych obliczanych
atomowych
wmld dolarw wodniesieniu do
inflacji, wedug
stanu na 2003 r.
Kraj USA ZSRR USA ZSRR USA ZSRR
1940 7,7 6,1 21,8 80,6
1945 6 90 8,6 919 87,6
1950 369 5 14,5 15,5 111,1 118,4
1960 20 434 1 605 45,4 37,0 281,9 229,6
1970 26 119 11 643 77,8 77,2 368,8 365,9
1980 23 764 30 062 144,0 201,0 321,4 448,7
1990 21 211 33 417 289,8 128,8 408,1 181,4
2000 10 615 10 201 301,7 9,7 322,3 10,4

rdo: Instytut Studiw Strategicznych w Sztokholmie, SIPRI, http://www.sipri.org/con-
tens/mailap/milex; Bulletin of Atomic Scientifics 2002, vol. 58 (NovemberDecember),
s. 103104; http://www.thebulletin.org.
cziomer.indb 46 2008-02-29 3:50:49

Podsumowujc, mona stwierdzi, i pod koniec lat 60. relacje pomidzy USA
i ZSRR cechowaa nadal znaczna asymetria na korzy USA i caego Zachodu,
biorc pod uwag rywalizacj systemw, podstawowe wskaniki efektywnoci go-
spodarowania oraz miejsce w gospodarce wiatowej. Rwnoczenie doszo jednak
do tzw. pata atomowego, czyli osignicia stanu rwnowagi si nuklearnych, w kt-
rej adna ze stron nie moga uzyska przewagi. Doszo do ustanowienia tzw. rw-
nowagi strachu. Staa si ona powanym zagroeniem dla bezpieczestwa i pokoju
zarwno w Europie, jak i w skali caego wiata, cho zarazem sprzyjaa poszukiwa-
niu bardziej trwaego odprenia w stosunkach WschdZachd.
cziomer.indb 47 2008-02-29 3:50:49

moje notatki
cziomer.indb 48 2008-02-29 3:50:49

Marcin Laso
Rozdzia 7
Dekolonizacja
i ruch pastw niezaangaowanych
D ekolonizacja bya procesem, ktrego kulminacja przypada na lata po II woj-

nie wiatowej. Uzyskao wwczas niepodlego ponad 80 pastw. Rozpad im-
periw kolonialnych w znaczny sposb przyczyni si do przebudowy stosunkw
midzynarodowych. Nowe kraje podjy wsplne dziaania na rzecz zajcia wa-
ciwego miejsca na arenie midzynarodowej. Owocem ich byo utworzenie Ruchu
Pastw Niezaangaowanych (RPN). Zgodnie z zaoeniami, RPN mia umoliwi
tym pastwom naleyt reprezentacj na arenie midzynarodowej i realizowanie
celw istotnych dla pastw dowiadczonych kolonializmem.
7.1. Przyczyny rozpadu systemu kolonialnego po 1945 roku

Kolonializm (z aciskiego colonia osiedle), rozumiany jako podbj, zabr, uza-
lenienie i panowanie pastwa nad terytoriami pooonymi najczciej w regio-
nach zamorskich w celu eksploatacji zarwno obszarw, jak i ludnoci je zamiesz-
kujcej, narodzi si na przeomie XV i XVI w. w efekcie odkry geograficznych.
Sta si wytyczn polityki krajw europejskich i doprowadzi do podziau globu
pomidzy mocarstwa kolonialne. Pierwszym tego przykadem sta si ukad z Tor-
desillas pomidzy Hiszpani i Portugali, ktry dzieli nowoodkryte terytoria. Gra-
nic podziau by poudnik 46 stopni na zachd od Greenwich. Terytoria lece
na wschd od niego na kontynencie afrykaskim i w poudniowej Azji przypady
Portugalii. Caa Ameryka miaa natomiast przypa Hiszpanii. Jednak na wschd
od 46 poudnika znalaza si znaczna cz Ameryki Poudniowej, std tereny te
opanowali Portugalczycy. System kolonialny uksztatowany w latach 70. XIX w.,
na pocztku XX w. obejmowa 55% powierzchni naszego globu zamieszkaej przez
35% ludnoci wiata.
cziomer.indb 49 2008-02-29 3:50:49

Tabela 7.1. Zestawienie skolonizowanych terytoriw w 1900 r. wedug kon-

tynentw (w %)
Kontynent Obszar kolonii
Afryka 90,4%
Polinezja 98,9%
Azja 56,5%
Australia 100%
Ameryka Pnocna
27,2%
i Poudniowa
rdo: A. Supan, Die territoriale Entwicklung der Euroaischen Kolonien, Gotha 1906,
s. 254.
Tabela 7.2. Gwne mocarstwa kolonialne w 1939 r.

Dane
Wielka Niemcy
Francja Belgia Holandia
Kraj Brytania (1914)
Obszar
kraju 94 000 212 000 11 800 13 200 210 000
(w milach)
Ludno 45 500 100 42 000 000 8 300 000 8 500 000 67 500 000
Obszar
kolonii 13 100 000 4 300 000 940 000 790 000 1 100 000
(w milach)
Ludno
470 000 000 65 000 000 13 000 000 66 000 000 13 000 000
kolonii
rdo: M. E. Townsend, European Colonial Expansion Since 1871, Chicago 1941, s. 19.
Za gwne przyczyny kolonializmu mona uzna [zob. szerzej Dobrzycki 2006,

17: 342]:
wzgldne przeludnienie obszarw wyej rozwinitych i szukanie nowych tere-
nw pod osadnictwo,
poszukiwanie surowcw i kruszcw,
denie do wzmocnienia pozycji lub zmonopolizowania handlu midzynarodo-
wego w poszczeglnych dziedzinach,
poszukiwanie rynkw zbytu oraz terenw do eksportu kapitau.
cziomer.indb 50 2008-02-29 3:50:49

Marcin Laso Dekolonizacja i ruch pastw niezaangaowanych 151
Kolonie byy przede wszystkim rdem surowcw i rynkami zbytu dla pastw
je posiadajcych, std wielkie zacofanie gospodarcze tych obszarw. Metropolie
zarzdzay nimi bezporednio tworzc wasn administracj, lub przez lokalne
struktury pastwowe, niezalenie od nazwy, jak posugiwano si w odniesieniu do
tych obszarw (np. protektorat, terytorium zamorskie, terytoria powiernicze). Ze
wzgldu na ogromne korzyci gospodarcze system kolonialny zacz rozpada si
dopiero po II wojnie wiatowej, chocia pewne etapy jego likwidacji nastpiy ju
wczeniej. Do znacznego zmniejszenia wielkoci terytoriw kolonialnych doszo
w wyniku powstania w 1776 r. Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej oraz
zdobycia samodzielnoci przez kraje latynoamerykaskie w XIX w.
Proces wyzwalania si spod dominacji kolonialnej po II wojnie wiatowej nosi
nazw dekolonizacji i oprcz innych przyczyn, duy wpyw na jego przebieg mia-
a dziaalno Organizacji Narodw Zjednoczonych. Za przykad posuy moe
Deklaracja Zgromadzenia Oglnego z 14 XII 1960 r. o przyznaniu niepodlegoci
krajom i narodom kolonialnym.
Najwaniejsze przyczyny dekolonizacji po II wojnie wiatowej to:
osabienie mocarstw kolonialnych i likwidacja imperiw kolonialnych pastw
pokonanych. W wypadku Afryki utworzono w ich miejsce instytucj terytoriw
powierniczych, ktre miay kontrolowa pastwa kolonialne na mocy decyzji
ONZ z 1946 r. przyznajcej im odpowiednie mandaty (np. Wielkiej Brytanii
Togo). Celem byo przygotowanie tych obszarw do niepodlegoci, jednak bez
okrelania, jak dugo ten proces ma trwa,
wzrost siy ruchw narodowowyzwoleczych w posiadociach imperiw ko-
lonialnych, szczeglnie na Dalekim i Bliskim Wschodzie oraz Indochinach ina
terenie Indii ze wzgldu wzrost poziomu wiadomoci spoecznej i narodowej
oraz poznanie przez onierzy pochodzcych z kolonii, a sucych wszeregach
armii aliantw, nowoczesnej techniki i sztuki organizacji,
specyficzna polityka Japonii, ktra pod hasem solidarnoci Azjatw przeciw
Europejczykom i USA, na podbitych terenach wzmacniaa miejscowe siy poli-
tyczne std zaamywanie si systemu kolonialnego rozpoczo si w Azji,
hasa wolnociowe i demokratyczne goszone przez Wielk Koalicj i powsta-
nie pastw socjalistycznych, wraz z polityk ZSRR popierajc ruchy narodo-
wowyzwolecze, stworzyy dogodne warunki do podnoszenia problemu zale-
noci kolonialnej na forum ONZ oraz da wobec metropolii. Korzystna bya
w tym kontekcie powojenna rywalizacja pomidzy Wschodem i Zachodem,
rozwj gospodarczy obszarw kolonialnych, ze wzgldu na zwikszone wczasie
wojny zapotrzebowanie na surowce strategiczne i ywno. Wizaa si ztym
budowa linii komunikacyjnych i nowych zakadw przemysowych.
cziomer.indb 5 2008-02-29 3:50:49

Tabela 7.3. Mocarstwa kolonialne i ich najwaniejsze kolonie, ktre uzyska-

y niepodlego
Mocarstwo
Terytorium Status Rok
kolonialne
Kongo Belgijskie niepodlego 1960
Belgia Ruanda-Urundi niepodlego jako Burundi 1962

Terytorium
powiernicze niepodlego jako Rwanda 1962
Dania Grenlandia zmiana statusu 1954
Francuska Afryka niepodlego jako Czad 1960
niepodlego jako Gabon 1960
niepodlego jako
rodkowe Kongo 1960
Kongo Brazzaville
Francuska Afryka niepodlego jako Dahomej
1960
Zachodnia (obecnie Benin)
Francuska Gwinea niepodlego jako Gwinea 1958
Kolonia Niger niepodlego jako Niger 1960
niepodlego jako Senegal 1960
Francja niepodlego jako Grna Wolta 1960
niepodlego jako Kamboda 1953
niepodlego jako Laos 1949

Indochiny
niepodlego jako
Demokratyczna 1945
Republika Wietnamu
Madagaskar niepodlego jako Madagaskar 1960
Maroko niepodlego 1956
Tunezja niepodlego 1956

Kamerun Terytorium
niepodlego 1960
powiernicze
Somalia Terytorium niepodlego jako Somalia
Wochy 1960
powiernicze (poczona z czci brytyjsk )
Holandia Indie Holenderskie niepodlego jako Indonezja 1949
cziomer.indb 52 2008-02-29 3:50:49

Angola niepodlego 1975
niepodlego jako
Portugalia Gwinea Portugalska 1974
Gwinea Bissau
Mozambik niepodlego 1975
Afryka Poudniowo-
RPA niepodlego jako Namibia 1990
-Zachodnia
niepodlego jako
Aden 1967
Poudniowy Jemen
Bahama niepodlego 1973
Barbados niepodlego 1966
Brunei niepodlego 1984
Cypr niepodlego 1960
Zote Wybrzee niepodlego jako Ghana 1957
Hong Kong zmiana statusu 1972
Wielka Brytania Jamajka niepodlego 1962
Kenia niepodlego 1963
Malta niepodlego 1964
Nigeria niepodlego 1960
Sierra Leone niepodlego 1961
Rodezja niepodlego jako Zimbabwe 1980
Trinidad i Tobago niepodlego 1962
niepodlego, obecnie
Zanzibar 1963
Republika Tanzanii
rdo: opracowanie wasne na podstawiewww.un.org/Depts/dpi/decolonization/trust2.htm.
Jednak rozpad systemu kolonialnego w efekcie II wojny wiatowej, o ktrym

szerzej bdzie mowa w nastpnym paragrafie, dla wielu z niepodlegych ju pastw
nie oznacza koca podlegoci. Zaleno nie miaa ju charakteru formalnego,
lecz przybraa form neokolonializmu. Pojcie to rozumie mona jako form za-
lenoci byych kolonii wobec metropolii tworzonych wedle zasady wyj, aby
pozosta. Skaday si na ni przede wszystkim powizania ekonomiczne: han-
del, waluta, bankowo, wasno przedsibiorstw, pozostawianie baz wojskowych
cziomer.indb 53 2008-02-29 3:50:50

(np. Legia Cudzoziemska), wpywy w mediach, zaduenie i zaleno od poyczek

i pomocy. Stworzony zosta w ten sposb system nierwnorzdnych stosunkw
midzy pastwami postkolonialnymi a wysoko rozwinitymi gospodarczo. Cel tej
polityki pozosta taki sam, jaki przywieca kolonizatorom maksymalizacja zy-
sku poprzez wykorzystywanie taniej siy roboczej oraz rynki zbytu. Pozwalao to
na utrzymanie stanu zalenoci przede wszystkim ekonomicznej, ale i politycznej,
militarnej czy spoecznej od krajw wysoko rozwinitych.
7.2. Gwne etapy i problemy dekolonizacji

Pierwszy etap rozpadu systemu kolonialnego datowany jest na lata 19451955.
Niepodlego uzyskay wtedy przede wszystkim pastwa azjatyckie (11) i jed-
no zAfryki. Sposb uzyskania niepodlegoci zalea od polityki przyjtej przez
metropolie wobec ruchw niepodlegociowych i stanowiska wobec dalszego po-
siadania kolonii. Specyfika i rnice pomidzy strategi i taktyk poszczeglnych
mocarstw kolonialnych i rodzce si w efekcie problemy pokazane zostan na kon-
kretnych przykadach (w dalszej czci).
Drugi etap dekolonizacji trwa dziesi lat, 19551965. Spod dominacji kolo-
nialnej wyzwoliy si wtedy a 42 pastwa, w tym 30 w Afryce. Kulminacja tego
procesu przypada na rok 1960, kiedy to 17 pastw afrykaskich ogosio niepod-
lego, przede wszystkim dziki rozwizaniom politycznym i aktywnoci ONZ.
Z tego wzgldu rok ten czsto okrela si rokiem Afryki.
Trzeci okres przypada na lata 19651975. Niepodlego uzyskay kolejne po-
siadoci brytyjskie na Bliskim Wschodzie oraz kolonie portugalskie. W ostatnim
etapie dekolonizacji, trwajcym do chwili obecnej, doszo w zasadzie do ostatecznej
likwidacji imperiw kolonialnych Wielkiej Brytanii, Francji, Hiszpanii iHolandii.
W poowie lat 80. terytoria zalene i niesamodzielne zajmoway 0,7% powierzchni
wiata zamieszkaej przez okoo 0,2% ludnoci kuli ziemskiej.
Od lat 90. XX w. system kolonialny pozosta w formie szcztkowej (w Europie
jedynie Gibraltar oraz Ceuta i Melilla niewielkie posiadoci hiszpaskie wp-
nocnej Afryce). Stao si tak m.in. dziki usamodzielnieniu si Afryki Poudniowo-
-Zachodniej, ktra proklamowaa niepodlego (w 1990) przyjmujc nazw Na-
mibii, przekazaniu przez Wielk Brytani (w 1997) na rzecz Chiskiej Republiki
Ludowej Hongkongu, oraz Makao przez Portugali (w 1999). W wyniku procesu
dekolonizacji niepodlego uzyskao ponad 80 byych kolonii. Z 16 istniejcych
terytoriw niesamodzielnych, 10 znajduje si pod administracj Wielkiej Brytanii,
3 USA i po jednej Francji i Nowej Zelandii [zob. szerzej, ONZ i dekolonizacja,
www.un.org/Depts/dpi/decolonization].
cziomer.indb 54 2008-02-29 3:50:50

Tabela 7.4. Terytoria niesamodzielne stan na 2002 rok

Pastwo Obszar
Terytoria niesamodzielne Ludno
administrujce (w km2)
Afryka
Sahara Zachodnia * 266 000 256 000
Atlantyk i Karaiby
Anguilla Wielka Brytania 96 11 960
Bermudy Wielka Brytania 53 6 997
Brytyjskie Wyspy Dziewicze Wielka Brytania 153 23 000
Kajmany Wielka Brytania 260 39 410
Falklandy Wielka Brytania 11 961 2 391
Montserrat Wielka Brytania 98 5 000
wita Helena Wielka Brytania 122 6 000
Turks i Caicos Wielka Brytania 430 24 000

Amerykaskie Wyspy
USA 340 108 612
Dziewicze
Europa
Gibraltar Wielka Brytania 6 26 703
Pacyfik i Ocean Indyjski
Samoa Amerykaskie USA 197 57 291
Guam USA 549 154 805
Nowa Kaledonia Francja 35 853 215 904
Pitcairn Wielka Brytania 5 46
Tokelau Nowa Zelandia 10 1 518
* Status nierozstrzygnity
rdo: www.un.org/Depts/dpi/decolonization.
Rzdy pastw kolonialnych nie zamierzay jednak rezygnowa ze swoich po-

siadoci, zwaszcza z kolonii w Afryce, uznawanych za niezbdne do funkcjono-
wania metropolii. Ze wzgldu na znaczne osabienie w wyniku II wojny wiatowej
cziomer.indb 55 2008-02-29 3:50:50

nie byy w stanie powstrzyma de narodowowyzwoleczych na poszczeglnych

obszarach, szczeglnie w Azji Poudniowo-Wschodniej. Stosunkowo szybko pogo-
dzia si z utrat kolonii Wielka Brytania i staraa si przygotowywa poszczeglne
pastwa do niepodlegoci, zapewniajc sobie jednak moliwo wpywu na p-
niejsz sytuacj w danym kraju. Przewaay wic rozwizania polityczne, zrzadka
dochodzio do powsta i wojen.
Przeciwny sposb postpowania przyja w pierwszym okresie dekoloniza-
cji Francja, ktra staraa si utrzyma swoje imperium za wszelk cen. W tzw.
Deklaracji z Brazzaville (1944) zapowiadano wprowadzenie zmian w koloniach,
polegajcych na powoaniu wadz lokalnych, rwnouprawnieniu tubylcw czy
moliwoci ich uczestnictwa w wyborach do Zgromadzenia Narodowego. Te zo-
bowizania potwierdzaa konstytucja (z 1946) ogaszajca powstanie Unii Fran-
cuskiej. Dziaania te nie powstrzymay jednak ruchw narodowowyzwoleczych,
dlatego doszo do krwawych wojen i tumienia powsta (np. na Madagaskarze
w latach 19471948). Wszystkie posiadoci Francji w Afryce od 1946 r. nazywano
terytoriami zamorskimi.
Problemy i skutki dekolonizacji omwimy na konkretnych przykadach, przed-
stawiajc rozpad poszczeglnych imperiw kolonialnych.
W imperium brytyjskim i jego posiadociach w Azji najwaniejszym faktem
byo uzyskanie niepodlegoci przez Indie brytyjsk per w koronie. Stao si to
po zakoczeniu II wojny, jednak przekazanie wadzy rozpoczto ju w jej trakcie.
By to proces trudny, gwnie ze wzgldu na konflikt midzy hindusami a mu-
zumanami, umiejtnie wykorzystywany przez Brytyjczykw w myl zasady dziel
irzd [Kukuka 1998 a, 70: 72]. Podstawowe znaczenie dla procesu uniezalenie-
nia od Wielkiej Brytanii miaa dziaalno Indyjskiego Kongresu Narodowego na
czele z Mahatm Gandhim, ktry za cel postawi sobie ogoszenie niepodlegoci
i zmuszenie Brytyjczykw do opuszczenia Indii. Rwnolegle dziaaa Liga Muzu-
maska, goszca konieczno powstania na pnocy Pakistanu, co pocztkowo
zyskao poparcie Brytyjczykw. Brak zgody na ten postulat Indyjskiego Kongresu
Narodowego doprowadzi do buntw, zamieszek, masakr i kryzysu gospodarczego.
W tej sytuacji, w maju 1946 r. Wielka Brytania przedstawia projekt konstytucji In-
dii miay by one czonkiem Wsplnoty Brytyjskiej, pozostajc konfederacj pro-
wincji, ktre mogy oddzieli si od pastwa. Projekt odrzucia Liga Muzumaska,
chciaa bowiem, aby Brytyjczycy od razu nakrelili granice nowego pastwa mu-
zumaskiego Pakistanu. Do czasu spenienia tych da, Liga sabotowaa pro-
ces przekazywanie wadzy przez Brytyjczykw, ktrzy w takich okolicznociach
uznali, e bd wsppracowa tylko z przedstawicielami Indyjskiego Kongresu
Narodowego. Wwczas Liga Muzumaska postanowia zakoczy bojkot i po-
wrci do rokowa i procesu przekazywania wadzy. W czerwcu 1947 r. ukaza si
nowy projekt podziau Indii, ktry wprowadza podzia na Pakistan i Uni Indyjsk
i wszed w ycie 15 lipca 1947 r., kiedy to Brytyjczycy ogosili koniec swoich rz-
dw. Tego samego dnia proklamowano powstanie dwch nowych pastw: Paki-
stanu Zachodniego i Pakistanu Wschodniego. Oba kraje znalazy si w Brytyjskiej
cziomer.indb 56 2008-02-29 3:50:50

Wsplnocie Narodw. Po wycofaniu Brytyjczykw doszo do zamieszek religijnych

i etnicznych oraz wysiedlania ludnoci, co pochono okoo miliona ofiar. Spory
graniczne midzy oboma nowymi pastwami doprowadziy w padzierniku 1947
r. do wybuchu pierwszego konfliktu o Kaszmir, zakoczonego 1 stycznia 1949 r.
zawieszeniem broni. Tymczasowo nakrelona linia demarkacyjna (do czasu prze-
prowadzenia plebiscytu) stopniowo stawaa si granic midzy oboma pastwami,
bowiem w1952 r. obszar ten wszed w skad Indii. Wojna zakoczya si rozejmem
w styczniu 1949 r., na ktrego podstawie wikszo tego terytorium znalaza si po
stronie indyjskiej.
26stycznia 1950 r. wIndiach proklamowano republik, chocia uznawano na-
dal monarch brytyjskiego idlatego Republika Indii pozostaa w Brytyjskiej Wspl-
nocie Narodw organizacji midzynarodowej, powstaej w 1926 r., ktra zrzesza
niepodlege kraje wchodzce w skad brytyjskiego imperium kolonialnego. Niekt-
rzy z czonkw uznaj brytyjskiego monarch za gow pastwa, jednak w wik-
szoci s to republiki, na ktrych czele stoi prezydent. Krlowa Elbieta II peni
funkcj Gowy Wsplnoty Narodw, liczcej obecnie 53 kraje [strona internetowa
Wsplnoty Narodw, www.thecommonwealth.org].
Birma proklamowaa niepodlego w czerwcu 1947 r., przy jednoczesnym od-
rzuceniu przynalenoci do Brytyjskiej Wsplnoty Narodw. Realnie jednak zdo-
bya niepodlego ju w 1943 r., od Japonii, a w padzierniku 1947 r. nastpio jej
potwierdzenie w traktacie z Wielk Brytani. Brytyjczycy wycofali swoje wojska
na pocztku 1948 r. W lutym 1948 r. niepodlego i status dominium brytyjskiego
uzyska Cejlon. Nowo powstae pastwo nazwano Sri Lanka. W 1957 r. spod do-
minacji kolonialnej wyzwolone zostay Maleje, gdzie od 1948 r. dziaaa silna par-
tyzantka komunistyczna pokonana dopiero w latach 19521956. W 1963 r. utwo-
rzono Federacj Malezji do ktrej doczyo Borneo i Singapur, ktry w1965r.
wystpi z niej i sta si samodzieln republik.
Na Bliskim Wchodzie podstawowym problem, z jakim zmagali si Brytyjczycy
byo osadnictwo ydowskie na terenie Zachodniej Palestyny i ch utworzenia tam
pastwa ydowskiego. Do grona 6 niepodlegych pastw arabskich (Egipt, Irak,
Arabia Saudyjska, Jemen, Syria i Liban dwa ostatnie niepodlege dopiero w1946r.,
chocia formalnie od 1941 r., bo Francja nie przekazaa faktycznej wadzy) szybko
doczya Transjordania, dziki korzystnym warunkom uzyskanym przez Wielk
Brytani (np. stacjonowanie wojsk). Pod kontrol Brytyjczykw pozostaway: Za-
chodnia Palestyna (z mandatu Ligi Narodw od 1921), Cypr, Aden, Oman i tereny
nad Zatok Persk. Arabowie pragnli niezalenoci, a by moe nawet stworzenia
jednego, zjednoczonego pastwa. Idea ta nosi nazw Panarabizmu, a jej geneza
siga XIX w. i opiera si na wsplnocie jzykowej, historycznej i religijnej, pocho-
dzeniu etnicznym i charakterystycznej mentalnoci. W latach II wojny wiatowej
Arabowie chcieli j realizowa, a deniom tym przewodzi Egipt. W 1945r. w Ka-
irze zawarto Pakt Ligi Arabskiej, podpisany przez 7 pastw, tworzcy Lig Pastw
Arabskich, ktrej celem miaa by wsppraca gospodarcza, polityczna, kulturalna,
spoeczna i rozwizywanie konfliktw midzy pastwami arabskimi. Najwiksze
cziomer.indb 57 2008-02-29 3:50:50

sukcesy odniosa jako reprezentant pastw arabskich na arenie midzynarodowej

w kwestii stosunku wobec Izraela. W okresie II wojny wiatowej Wielka Brytania
sprzeciwiaa si przybywaniu uchodcw ydowskich do Palestyny. Stao si tak
mimo realizacji deklaracji Balfoura (z 1917) o pomocy w uznaniu Palestyny za sie-
dzib ludnoci ydowskiej.
Od koca XIX w. organizacje syjonistyczne staray si utworzy tam pastwo
ydowskie, Wielkiej Brytanii zaleao wtedy jednak bardziej na dobrych stosunkach
z Arabami, gdy gwarantowao to dostp do ropy naftowej. Dlatego te na terenie
Palestyny powsta ydowski ruch antybrytyjski, np. Grupa Sterna czy Narodowa
Organizacja Wojskowa, wzmocniony du liczb przybyszw po zakoczeniu woj-
ny. Nastpiy krwawe zamachy na administracj brytyjsk, np. w lipcu 1946r. ter-
roryci ydowscy wysadzili w powietrze hotel King David, w ktrym znajdowaa
si brytyjska administracja i dowdztwo wojsk. Walki toczyy si rwnie pomi-
dzy ydami a Arabami, a poniewa wzmg si te nacisk USA na wyraenie zgo-
dy na osadnictwo ydowskie, w takiej sytuacji Wielka Brytania (w kwietniu 1947)
przekazaa spraw przyszoci Palestyny ONZ.
Zgromadzenie Oglne ONZ zdecydowao o powoaniu Specjalnej Komisji NZ
do spraw Palestyny, ktrej zadaniem byo rozwizanie problemu. W efekcie jej prac
przygotowano dwie propozycje:
1) powstanie dwunarodowego pastwa federacyjnego,
2) powstanie dwch pastw poczonych uni gospodarcz.
29 listopada 1947r. Zgromadzenie Oglne przegosowao drugi projekt. Zaka-

dano, e powstan dwa pastwa ydowskie (46% powierzchni, w tym 45% ludno-
ci arabskiej) i arabskie 54% powierzchni (prawie jednolite), Jerozolima i Betlejem
miay posiada status midzynarodowy [Kukuka 1998 a, 75]. Wedug ustale woj-
ska brytyjskie miay si wycofa 1 sierpnia 1948 r., a dwa miesice pniej powinno
zosta proklamowane powstanie obu pastw oraz ogoszona unia gospodarcza.
Jednak ze wzgldu na sukcesy si ydowskich w walkach z Palestyczykami i wy-
ganicie mandatu Wielkiej Brytanii, 12 maja 1948 r. doszo do proklamowania
w Tel Awiwie powstania Izraela (14 V 1948), uznanego od razu przez USA i ZSRR.
Nie zosta on natomiast uznany przez kraje arabskie, ktre 16 maja 1948 r. zaata-
koway pastwo ydowskie. Wojna trwaa do 25 stycznia 1949 r. i zakoczya si
zwycistwem Izraela, ktry nie tylko obroni swoje terytorium, ale i zaj tereny nie
przyznane mu przez ONZ. Zakoczy j rozejm z Egiptem, Jordani, Libanem
i Syri. Nie zawary go Irak, Arabia Saudyjska i Jemen, poniewa nie posiaday gra-
nic z Izraelem.
Jednym ze skutkw tej wojny byo powstanie problemu uchodcw palesty-
skich, na rok 1951 szacowanych na okoo 900 tys. Cz terytorium Palestyny, kt-
ra nie znalaza si w granicach Izraela w grudniu 1949 r. zostaa przyczona do
Jordanii.
cziomer.indb 58 2008-02-29 3:50:50

Mapa 7.1. Plan podziau Palestyny wedug ONZ
rdo: opracowanie wasne na podstawie http://de.wikipedia.org/wiki/Bild:UN_Partition_

Plan_For_Palestine_1947.png.
Z kolonii afrykaskich pierwszym krajem, ktry uzyska niepodlego bya Li-

bia (1 stycznia 1952 r., zgodnie z wol mocarstw zachodnich i wynikajc z niej
decyzj ONZ), bya kolonia Woch, ktre w traktacie pokojowym z 1947 r. zrze-
ky si praw do posiadoci w Afryce. Brytyjczycy oddali wadz przywdcy nasta-
wionemu przychylnie do siebie i Stanw Zjednoczonych, dlatego na terenie Libii
powstay bazy tych pastw. Sudan od 1953 r. posiada samorzd, a od pocztku
1956r., sta si te niepodlegym pastwem; Ghana (Zote Wybrzee) uzyskaa nie-
podlego w 1957 r., a na jej czele stan Kwame Nkrumah. W 1960 r. niepodle-
go ogosia Nigeria, w 1961 r. Sierra Leone, w 1962 r. Uganda, w 1964 r. Tanzania
(utworzona) i w 1965 r. Gambia.
cziomer.indb 59 2008-02-29 3:50:5

W 1963 r. niepodlego uzyskaa rwnie Kenia, ale wkrtce wypadku doszo

tam do wybuchu powstania Mau Mau (nazwa konspiracyjnego stowarzyszenia
polityczno-religijnego domagajcego si niepodlegoci i organizujcego akcje ter-
rorystyczne). Stao si tak ze wzgldu na du liczb Brytyjczykw tam zamiesz-
kujcych, dlatego dopiero w 1963 r. udao si doprowadzi do porozumienia. Ge-
neralnie w wypadku kolonii afrykaskich, Wielka Brytania staraa si pozostawia
je pod swoj kontrol jak najduej, jednak zdajc sobie spraw z siy ruchw na-
rodowowyzwoleczych i chcc unikn krwawych wojen kolonialnych, przy jed-
noczesnym zagwarantowaniu sobie realizacji wasnych interesw, stopniowo przy-
gotowywaa poszczeglne pastwa do niepodlegoci. W pniejszym okresie ku
takiemu rozwizaniu skonia si Francja, jednak nim do tego doszo, jej polityka
dotyczca kolonii bya zupenie inna.
W posiadociach francuskich, szczeglnie na terenie Azji Poudniowo-Wschod-
niej, szybko doszo do walk pomidzy wojskami francuskimi a miejscowymi par-
tyzantkami, ktre za cel stawiay sobie zdobycie niepodlegoci. Obszar Pwyspu
Indochiskiego w efekcie dziaa wojennych znalaz si pod okupacj brytyjsk
(cz poudniowa) i chisk (cz pnocna). Francja miaa go odzyska i nie
godzia si na dania niezalenoci Wietnamu, Laosu i Kambody. Byy one tym
silniejsze, e wycofujcy si z Indochin Japoczycy ogosili 9 marca 1945 r. znie-
sienie statusu kolonialnego tego obszaru, a 11 marca powsta pierwszy wietnamski
rzd. Niepodlego ogosi rwnie Laos i Kamboda.
We wrzeniu 1945 r. Francuzi wkroczyli do strefy brytyjskiej, gdzie napotkali na
silny opr organizacji Viet Minh (Liga Niepodlegoci Wietnamu), na ktrej czele
sta komunista wyksztacony we Francji Ho Szi Min. Majc pod kontrol pnoc-
n cz kraju, wzniecajc oglnonarodowe powstanie i zajmujc w kocu sierpnia
Sajgon, 2 wrzenia 1945 r. proklamowa on powstanie Demokratycznej Republiki
Wietnamu (DRW) ze stolic w Hanoi. Siy francuskie, w sile okoo 70 000 onie-
rzy, przystpiy do rozprawy z komunistami i od 12 wrzenia 1945 r. zaczy od-
zyskiwa kontrol nad terytorium Wietnamu [Patek, Rydel, Wc [red.] 2000, 172].
Kontrol nad Laosem i Kambod, ktre miay wej w skad Unii Francuskiej i
Federacji Indochiskiej otrzymujc autonomi, odzyskano szybko. Stosowne trak-
taty podpisano w sierpniu 1945 i w styczniu 1946 r. Dziaania wojenne pozwoli-
y na skonienie Ho Szi Mina do kompromisu (zawartego 6 marca 1946). Francja
uznawaa istnienie DRW, a Ho Szi Min godzi si na jej udzia w Unii Francuskiej i
tworzonej wtedy Federacji Indochiskiej. Jednak porozumienie nie weszo w ycie,
bowiem Francuzi chcieli opanowa cay pnocny Wietnam. Od listopada 1946 r.
ich dziaania przybray wymiar wojny kolonialnej, rozpocztej przez Wietnamczy-
kw dziaaniami w grudniu tego samego roku. Pocztkowe sukcesy wojsk francu-
skich sprawiy, e siy Ho Szi Mina przeszy do wojny partyzanckiej. Jednoczenie
apelowa on cigle o pokojowe rozwizanie konfliktu, co popierao wiele pastw
ganicych polityk Francji. Z tego powodu wojn w Wietnamie zaczto potocz-
nie okrela brudna wojna; wikszo Francuzw jej nie popieraa, awojska tam
dziaajce skaday si w gwnej mierze z obywateli kolonii.
cziomer.indb 60 2008-02-29 3:50:5

Brak szans na szybkie rozstrzygnicie walk sprawi, e Francja stworzya

(w 1948) na poudniu marionetkowe Pastwo Wietnamskie na czele z Bao Daiem,
ktre wraz z Laosem i Kambod weszo w skad Unii Francuskiej i miao wystawi
do walki wasne siy zbrojne. Francja uznaa niepodlego tych pastw w styczniu
1950 r. W odpowiedzi na apel Ho Szi Mina, rzd DRW uznany zosta przez pa-
stwa socjalistyczne i zacz otrzymywa od nich pomoc. Wobec tego USA uznay
rzd wSajgonie Pastwo Wietnamskie, ktremu zaczy udziela pomocy, sta-
jc tym samym po stronie znienawidzonych kolonizatorw. Korzystajc ze wspar-
cia ZSRR, Viet Minh przeszed do skutecznej ofensywy i zacz dziaa wsplnie
z partyzantkami pozostaych pastw Indochin na podstawie porozumienia zmarca
1951 r. Sukcesy zacz odnosi szczeglnie po zakoczeniu wojny koreaskiej, gdy
wtedy otrzyma wielkie dostawy broni kierowane wczeniej do chiskich ochotni-
kw. Francuzi korzystajc z pomocy amerykaskiej, ktra znacznie wzrosa po za-
wieszeniu broni w Korei, postanowili obsadzi strategiczn pozycj w forcie Dien
Bien Phu, ktry zajli w listopadzie 1953 r. liczc na skonienie Ho Szi Mina do
ustpstw. Fort podda si w maju 1954 r., bowiem Francuzi popenili bdy woj-
skowe, np. nie wierzyli w moliwo przetransportowania przez dungl cikich
dzia, tak ponad dwustutysiczny kontyngent francuskich wojsk ekspedycyjnych
zosta pokonany. Tak spektakularna klska Francji staa si ostatecznym powodem
do podjcia negocjacji, ktre miay miejsce na konferencji w Genewie (rozpocz-
tej 26 kwietnia i trwajcej do 21 lipca 1954 r.). Wich efekcie w lipcu doszo do
uznania niepodlegoci caego terytorium Wietnamu oraz Kambody i Laosu. Do
najwaniejszych postanowie zaliczy naley take decyzje o: demokratycznych
wyborach i zjednoczeniu Wietnamu w cigu 2lat, zakazie istnienia obcych baz
wojskowych na terenie tych pastw i ich niewchodzenia do sojuszy wojskowych.
USA wyraziy niezadowolenie wobec uznania rzdu komunistycznego i nie za-
akceptoway odpowiedniego punktu deklaracji kocowej konferencji. 17 rwnole-
nik okrelono jako lini demarkacyjn pomidzy czci poudniow a pnocn.
Francuzi opucili Wietnam w kwietniu 1956 r., ale rzd DRW wypowiedzia ukad
genewski i rozpocz przygotowania do zbrojnego zjednoczenia Wietnamu.
Kolejna brudna wojna rozptaa si w Afryce Pnocnej. O niepodlego za-
biegay tam Tunezja, Maroko i Algieria, w ktrej od 1945 r. zdarzay si wystpie-
nia przeciw Francji (ok. 11% Francuzw zwanych kolonami, stanowio ok. 1,1 mln
mieszkacw Algierii). Z tego powodu i za spraw odkrytych pokadw ropy naf-
towej, Francja nie godzia si na niepodlego Algierii. Na czele ruchu niepodle-
gociowego sta Mohamed Ben Bella. Stworzy on Algierski Komitet Rewolucyjny,
ktry od 1949 r. mia siedzib w Kairze i cieszy si poparciem ZSRR. 1 listopada
1954 r. rozpoczo si powstanie antyfrancuskie kierowane przez Front Wyzwole-
nia Narodowego (porozumienie organizacji niepodlegociowych) na czele z Ben
Bell. W jego efekcie w 1958 r. doszo do proklamowania Republiki Algierskiej
ipowstania Rzdu Tymczasowego [Kukuka 1998 a, 135 i nast.]. Powstanie trwao
do 1962 r.; w pierwszych dwch latach pochono ycie 250 tys. Algierczykw
(cznie w cigu 8 lat blisko milion). O skali walk wiadczy stopie zaangaowania
cziomer.indb 6 2008-02-29 3:50:5

Francji, ktra musiaa uy si, szacowanych na ok. 800 tys. onierzy. W kraju
wprowadzono rzdy policyjne, a presti midzynarodowy Francji uleg znaczne-
mu obnieniu, szczeglnie na forum ONZ. W takiej sytuacji Charles de Gaulle
rozpocz przygotowania do politycznego rozwizania konfliktu. Od maja 1961 do
marca 1962 r. odbyway si w Evian poufne negocjacje zakoczone podpisaniem
porozumienia. Francja zagwarantowaa sobie w nim prawo do korzystania przez 3
lata z baz wojskowych i stacjonowania 90 tys. onierzy, przynaleno Algierii do
strefy franka i unii celnej oraz wspln eksploatacj ropy naftowej. Porozumienie
zostao zaakceptowane w referendum we Francji i przez zjazd Frontu Wyzwolenia
Narodowego w Trypolisie w czerwcu 1962 r. 1 lipca 1962 r. odbyo si (przewidy-
wane w postanowieniach ukadu) referendum w Algierii, w ktrym zdecydowana
wikszo gosujcych opowiedziaa si za niepodlegoci kraju i realizacj poro-
zumienia z Evian. W efekcie Algieria staa si niepodlegym pastwem ju 3 lipca
1962 r. Wikszo osadnikw francuskich musiaa wyjecha.
Dziki zaangaowaniu Francji w wojn w Algierii i po jej klsce w Wietnamie,
stosunkowo atwo w 1956 r., niepodlego uzyskaa Tunezja i Maroko.
Dowiadczenia te doprowadziy do zmiany polityki francuskiej i zgody Fran-
cji na niepodlego wasnych kolonii przy zapewnianiu sobie korzystnych umw
zju formalnie niezalenymi pastwami. Niepodlego uzyskaa w 1958 r. Gwi-
nea, w1960 Mauretania, Mali, Niger, Czad, Senegal, Wybrzee Koci Soniowej,
Grna Wolta (od 1984 Burkina Faso), Togo, Dahomej (od 1975 Benin), Kamerun,
Republika rodkowoafrykaska, Gabon, Kongo Brazzaville i Madagaskar.
Podobnie do Francji postpowaa Holandia, ktrej Holenderskie Indie Wschod-
nie byy okupowane przez Japoczykw. Holandia ju w 1942 r. zapowiedziaa ch
utrzymania imperium, ale pozbawiona bya moliwoci podjcia walki na terenie In-
donezji (z armi japosk zmagaa si Wielka Brytania). W sierpniu 1945 r., jeszcze
pod okupacj japosk, proklamowano powstanie Republiki Indonezji, na ktrej cze-
le stan Ahmed Sukarno. Mimo to wystpi on zdecydowanie przeciwko Japoczy-
kom. Siy nowego pastwa nie chciay skapitulowa przed Wielk Brytani ani przy-
stpi do unii z Holandi, day uznania niepodlegoci, czego nie chciaa Holandia,
pomimo midzynarodowej krytyki pastw uznajcych prawo Indonezji do niezale-
noci. Rwnie Wielka Brytania nie uznaa niepodlegoci Indonezji i przyczynia
si do utworzenia rzdu sutana Sjahrira, ktry pozwoli na powrt administracji
holenderskiej. Doprowadzio to do walk midzy kolonizatorami i ulegym wobec
nich rzdem a ruchem niepodlegociowym. W wyniku negocjacji pomidzy oboma
stronami, w listopadzie 1946 r. utworzono Stany Zjednoczone Indonezji w zwizku
z Holandi, jednak w 1947 r. Holendrzy podjli dziaania na rzecz odzyskania kolonii.
Wojska brytyjskie wycofay si (listopad 1946), a zawarte w styczniu 1948 r. kolejne
porozumienie midzy oboma stronami zostao zamane przez Holendrw w grudniu
tego samego roku, kiedy to przystpili do nastpnego ataku, w wyniku ktrego zajli
Dakart i aresztowali Sukarno. Rada Bezpieczestwa ONZ, USA iWielka Bryta-
nia potpiy Holandi i nakazay jej podjcie negocjacji. Odbyway si one w Hadze
w (sierpielistopad 1949 r.). W ich efekcie, proklamowano niepodlego nowego
cziomer.indb 62 2008-02-29 3:50:5

pastwa o nazwie Republika Stanw Zjednoczonych Indonezji, 27 grudnia 1949 r.,

a konstytucja z sierpnia 1950 r. formalnie zakoczya wszelkie wizi z by metropo-
li i zmienia nazw pastwa na Zjednoczon Republik Indonezji.
Rwnie Belgia nie chciaa rezygnowa z najwikszej kolonii afrykaskiej,
ktr byo Kongo Belgijskie, niezwykle bogate w surowce i silnie eksploatowane
przez metropoli. Na obszarze ponad 2 mln 300 tys. km2 yo ok. 13 mln tubylcw
itylko 100 tys. biaych, a zaledwie 15 miast liczyo powyej 20 tys. mieszkacw.
Od 1950r. pojawiy si ruchy wyzwolecze. Belgowie ogosili wycofanie si i przy-
znanie niepodlegoci Kongu dopiero w 1960 r. Nie przygotowali na ni miejsco-
wej ludnoci, na terenie ogromnego pastwa pozostawili jedynie kilkanacie osb
zwyszym wyksztaceniem. Na czele pastwa stan Patrice Lumumba. Po kilku
tygodniach rzdw Lumumby, od Konga oddzielia si Katanga najbogatsza cz
kraju ktry to fakt wywoa wojn domow, zakoczon w 1965 r. Wadz wtedy
przej Mobutu Sese Seko.
Duej na niepodlego czekay kolonie portugalskie (najwaniejsze z nich to
Angola i Mozambik), bowiem rzdzcy Portugali premier Antonio Salazar gosi
tez o nierozerwalnoci wizi i misji cywilizacyjnej tego kraju. Z tego te powodu
dopiero w 1951 r. uznano je za prowincje zamorskie. W poowie lat 60. na terenie
Angoli i Mozambiku uaktywniy si partyzantki komunistyczne dce do wyzwo-
lenia, jednak to nie im, a zmianom, ktre nastpiy w Portugalii (rewolucja godzi-
kw w 1974) pastwa te zawdziczaj niezaleno uzyskan w 1975 r.
Hiszpania zrezygnowaa z kolonii bezkonfliktowo, jedynie na obszarze Sahary
Zachodniej dziaa saby ruch partyzancki o nazwie Polisario. W 1975 r. Hiszpanie
przekazali te tereny pod administracj Maroka i Mauretanii, jednak ta ostatnia si
wycofaa i cao odpowiedzialnoci przejo Maroko. Ruch Polisario w 1976 r.
ogosi niezaleno i powstanie Arabskiej Demokratycznej Republiki Sahary, co
spowodowao wojn z Marokiem. Dopiero w 1991 r. dziki pomocy ONZ zorgani-
zowano referendum, ktre miao zdecydowa o losie tego obszaru, do dzi jednak
sprawy przynalenoci terytorialnej nie zostay rozstrzygnite.
Najduej istniejcym pastwem, w ktrym dominowali biali bya Republika
Poudniowej Afryki, utworzona w 1919 r. pod nazw Unii Poudniowej Afryki. Od
1948 r. rzdy sprawowaa tam radykalnie prawicowa Partia Narodowa goszca ide
apartheidu (odrbnoci) i tez o wyszoci rasy biaej. Wprowadzano odpowied-
nie rozwizania prawne np. zakaz maestw i stosunkw seksualnych pomidzy
rasami, wpisywanie rasy do dokumentw, odrbne rodki komunikacji czy miejsca
zamieszkania. Tereny dla ludnoci kolorowej (ok. 70% mieszkacw) nazywano
bantustanami a objy one zaledwie 13% kraju. Czarni mieszkacy przeciwni tej
polityce skupili si w Afrykaskim Kongresie Narodowym (AKN), ktremu prze-
wodzi Nelson Mandela. Ugrupowanie zostao zdelegalizowane (w 1960), a Man-
dela w 1964 r. skazany na doywocie.
Dopiero po uzyskaniu niezalenoci przez Angol i Mozambik, a potem Zim-
babwe, zrodziy si moliwoci organizacji baz AKN na terenach tych pastw
iwalki z biaymi w RPA. Lata 19761978 to pierwszy okres buntw. W 1977 r.
cziomer.indb 63 2008-02-29 3:50:5

ONZ naoya embargo na handel z RPA. Izolacja midzynarodowa pogbia-

a si, narastay kopoty gospodarcze, represje wobec buntujcych si czarnych
niszczyy kraj. W latach 80. doszo do pierwszych zmian w polityce pastwa:
powstay organizacje spoeczne czarnych, zniesiono tzw. may apartheid (np.
zakaz maestw ikontaktw seksualnych). Jednak prba wprowadzenia nowej
konstytucji, zawierajcej ograniczone prawa dla czarnych spowodowaa w latach
19841985 wybuch kolejnej fali buntw, co wymusio wprowadzenie stanu wy-
jtkowego. Do embarga handlowego przyczyy si Stany Zjednoczone i Wielka
Brytania. W1989 r. prezydentem zosta Frederik de Klerk, ktry postanowi za-
koczy polityk apartheidu. W 1990 r. zalegalizowa opozycj i uwolni Mande-
l. W czerwcu 1991 r. doszo do zniesienia wikszoci ustaw apartheidu, uzgod-
niono przeprowadzenie wolnych wyborw, ktre odbyy si w kwietniu 1994 r.
Zwyciy w nich AKN i w maju 1994 r. Nelson Mandela zosta pierwszym czar-
nym prezydentem kraju. Frederik de Klerk i Nelson Mandela otrzymali pokojow
nagrod Nobla.
7.3. Ruch Pastw Niezaangaowanych

Genezy Ruchu Pastw Niezaangaowanych upatrywa naley w procesie dekolo-
nizacji i rywalizacji okresu zimnej wojny. Dominujce znaczenie miay wydarze-
nia w Azji, gdzie najwczeniej doszo do wojen narodowowyzwoleczych i rozka-
du systemu kolonialnego. Nowo powstae pastwa musiay okreli swoje miejsce
wzimnowojennym systemie stosunkw midzynarodowych. Byo to konieczne,
chociaby z powodu powstajcych w tamtym rejonie sojuszy polityczno-wojsko-
wych tworzonych z inspiracji USA, czyli:
Paktu Bezpieczestwa Pacyfiku (ANZUS), utworzonego w 1951 r. w skadzie:
Australia, Nowa Zelandia i USA,
Organizacji Paktu Azji Poudniowo-Wschodniej (SEATO), zaoonego w 1954 r.
w skadzie: USA, Wielka Brytania, Francja, Australia, Nowa Zelandia, Filipiny,
Pakistan i Tajlandia,
Paktu Bagdadzkiego, zawizanego w 1955 r., od 1959 r., kiedy z umowy wycofa
si Irak, zwany jest CENTO Organizacja Paktu Centralnego, w skadzie: Iran,
Pakistan, Turcja i Wielka Brytania. W pracach uczestniczyy te USA, majc spe-
cjalny status w Pakcie.
Pierwsz z drg wyboru, jakie miay mode niepodlege pastwa, bya orientacja
prozachodnia. Drug przemiany na wzr pastw socjalistycznych i wprowadze-
nie ustroju komunistycznego. Trzeci pozostanie na uboczu rywalizacji midzy-
blokowej i stworzenie moliwie niezalenej polityki zagranicznej pod hasami de-
kolonizacji, w duchu solidarnoci azjatycko-afrykaskiej. O wyborze trzeciej drogi
niezalenej polityki zagranicznej zadecydoway czynniki, ktre skadaj si na
genez Ruchu Pastw Niezaangaowanych:
cziomer.indb 64 2008-02-29 3:50:52

sprzeciw wobec podziau wiata na dwa bloki, opowiedzenie si bowiem za jed-

nym z nich, wizaoby si z koniecznoci udziau w przyszej wojnie wiatowej,
powstanie komunistycznego pastwa w Chinach, sukcesy ruchw narodowo-
wyzwoleczych i brak ostatecznego zwycistwa w Korei, przynosio nadziej na
skuteczne przeciwstawienie si polityce byych mocarstw kolonialnych iUSA
(chccych je zastpi i sprawowa kontrol w inny sposb),
ch prowadzenia wasnej polityki midzynarodowej, rwnie ze wzgldu na
aspiracje polityczne przywdcw politycznych tych pastw (np. premiera Indii
Jawaharlala Nehru),
walka z wszelkimi formami kolonializmu jako swego rodzaju postawa moralna,
moliwo potpienia wyzysku, dominacji i pogardy dla czowieka oraz szansa
na rozwj ekonomiczny i polityczny samodzielnych pastw wyzwolonych spod
wadzy metropolii,
przemiany w Egipcie w 1952 r., bdce impulsem do zajcia aktywnej postawy
w walce z agresj i kolonializmem w celu urzeczywistnienia idei midzynarodo-
wego pokoju,
zaangaowanie Indii w koncepcj Ruchu Pastw Niezaangaowanych, zwizane
z wojnami toczcymi si w Korei i Indochinach, oraz polityka J. Nehru, ktry
potpia USA za imperializm, tworzenie blokw militarnych i poparcie dla Paki-
stanu. Std czste wizyty Nehru w ZSRR i Chinach oraz powstanie w1954 r. tzw.
Grupy Colombo (Birma, Cejlon, Indie, Indonezja, Pakistan), ktra uznaa, e ry-
walizujce mocarstwa winny wycofa si z Azji i postanowia zwoa konferencj
w tej sprawie z udziaem pastw Azji i Afryki. Pierwsze konferencje, na ktrych
deklarowano polityk niezalenoci od blokw wojskowych ale nie biernoci po-
litycznej, odbyy si z inicjatywy Indii w New Delhi (w 1947 i 1949),
wprowadzenie w 1954 r. przez ChRL i Indie tzw. reguy Pancza Szila (w sanskry-
cie pi zasad), majcej wyznacza zasady stosunkw wzajemnych, do ktrych
zaliczono: poszanowanie integralnoci terytorialnej i suwerennoci, nieagresj,
rwno i zasad wzajemnych korzyci, pokojowe wspistnienie. Stay si one
fundamentalnymi zasadami polityki niezaangaowania,
aktywno ZSRR, ktry popiera Ruch i zawiera umowy o wsppracy w rnych
dziedzinach z krajami wybierajcymi opcj neutralnoci.
Uksztatowanie si tzw. trzeciej drogi nastpio na konferencji ruchu afroazjatyckie-
go w Bandungu w Indonezji 1724 kwietnia 1955 r. Uczestniczyy w niej wszystkie
niezalene pastwa znajdujce si na terenie Azji i Afryki, z wyjtkiem ZSRR i Izraela;
Chiny posiaday status obserwatora. W konferencji udzia wzili take przedstawiciele
krajw zalenych i ludnoci kolorowej z USA i RPA. Uczestnicy postanowili dy do
ostatecznej likwidacji kolonializmu, walki z wszelkimi formami dyskryminacji raso-
wej, zadeklarowali neutralno wobec polityki mocarstw, ch oywienia gospodarek
i wsppracy wzajemnej pastw Azji i Afryki oraz zwikszenie reprezentacji krajw
obu kontynentw w Radzie Bezpieczestwa ONZ. Ponadto uchwalono Deklaracj
w sprawie Zapewnienia Powszechnego Pokoju i Wsppracy, opart na zasadzie Pan-
cza Szila, bdcej w istocie jej rozwiniciem. Zapisano w niej nastpujce zaoenia:
cziomer.indb 65 2008-02-29 3:50:52

1) poszanowanie podstawowych praw czowieka oraz celw i zasad ONZ,

2) uznanie suwerennoci i integralnoci terytorialnej wszystkich pastw,
3) rwno wszystkich ras i narodw,
4) zakaz ingerencji w sprawy wewntrzne innych pastw,
5) prawo kadego pastwa do obrony indywidualnej lub zbiorowej,
6) zakaz jego wykorzystywania w interesach wielkich mocarstw i do nacisku na
inne pastwa,
7) powstrzymanie si od grb i aktw agresji na inne pastwa i regulowanie
sporw rodkami pokojowymi,
8) rozwj wzajemnych interesw i wsppracy,
9) poszanowanie sprawiedliwoci i zobowiza midzynarodowych [Gelberg
1960, 498: 506].
W zaoeniu przywdcw Ruchu premiera Indii J. Nehru, prezydenta Egiptu
Gamala Abdela Nasera, prezydenta Indonezji Ahmeda Sukarno oraz prezydenta
Jugosawii, Josipa Broz-Tito mia by to pocztek wsppracy pastw Trzecie-
go wiata. Jednak ze wzgldu na rywalizacj Chin i Indii oraz konflikty pomidzy
pastwami, Ruchowi Pastw Niezaangaowanych udao si jedynie prowadzi li-
czc si dziaalno na forum ONZ, szczeglnie w latach 60. Nie bez znaczenia
byo rwnie poparcie dla dekolonizacji. Wspomniani przywdcy zwoali pierw-
sz konferencj Ruchu Pastw Niezaangaowanych, ktra odbya si w Belgradzie
(w 1961), a wzio w niej udzia 25 pastw. Za gwne cele dziaalnoci uznano:
niezawieranie dwustronnych paktw z mocarstwami, niebranie udziau w paktach
wojskowych, pokojowe wspistnienie oraz popieranie ruchw narodowowyzwo-
leczych, walk z rasizmem, kolonializmem, imperializmem, rozbrojenie i odpr-
enie w stosunkach midzynarodowych oraz nowy ad ekonomiczny.
Tak powstay ruch nie jest organizacj midzynarodow, bowiem nie dziaa na
podstawie umowy midzynarodowej. Jest to grupa pastw, ktre przyjy wsplne za-
sady postpowania i tym sposobem zbliyy si do siebie. Przyjt przez nie koncepcj
polityczn nazwano neutralizmem. Neutralizm oznacza pewn form neutralnoci,
ktra nie musi by potwierdzona przez prawo midzynarodowe, lecz jedynie wyraona
w formie owiadczenia woli lub okrelonego postpowania przez dane pastwo.
Przytoczone zaoenia i hasa uzna mona za bliskie interesom ZSRR i Chin,
chociaby ze wzgldu na komunistyczny charakter wielu partyzantek ich mi-
mowolnego sojusznika o charakterze antyzachodnim. Z powodu wzrostu liczby
pastw uczestniczcych w Ruchu, odmienne ustroje i cele oraz odejcie gwnych
ideologw sprawiy, e jego dziaalno ulega sparaliowaniu. Mimo to funkcjono-
wa on ponad 30 lat (zob. rozdz. 9); odbyo si 13 konferencji szefw pastw irz-
dw krajw w nim uczestniczcych [zob. szerzej: Malendowski 2004 b, 312: 323].
Uksztatoway si rwnie organy i instytucje ruchu, takie jak m.in.: spotkania na
szczycie (co trzy lata w celu oceny sytuacji midzynarodowej i przyjcia wsplnego
planu dziaania), konferencje ministrw spraw zagranicznych (zwoywane midzy
konferencjami na szczycie w celu omwienia zagadnie szczegowych dotycz-
cych dziaalnoci ruchu, wsplnego stanowiska wobec spraw podejmowanych
cziomer.indb 66 2008-02-29 3:50:52

przez Zgromadzenie Oglne ONZ), czy przewodniczcy Ruchu Pastw Niezaan-

gaowanych (gowa pastwa, na ktrego terenie odbyo si ostatnie spotkanie na
szczycie, sprawuje funkcje koordynacyjne i przygotowuje nastpn konferencj)
ibiuro koordynacyjne jako organ wykonawczy.
Wedug informacji dostpnych na oficjalnej stronie internetowej Ruchu (www.
nam.gov.za), ostatnie spotkanie przedstawicieli, w ktrym wziy udzia tylko 92
pastwa, w ramach konferencji ministrw spraw zagranicznych odbyo si w 2004r.
wDurbanie. Omwiono wwczas m.in. podstawowe problemy globalne, ktre doty-
kaj pastwa Ruchu, poddano analizie sytuacj midzynarodow na Bliskim Wscho-
dzie, w Afryce, Azji i Ameryce aciskiej.
Ostatnie spotkanie przedstawicieli 118 pastw nalecych do Ruchu odbyo si
w2006 r. w Hawanie. W owiadczeniu kocowym potpiono Izrael za jego dziaania
zbrojne w Libanie, wezwano ONZ do wikszej troski o przestrzeganie praw maych
pastw, poparto dziaania Iranu na rzecz uzyskania dostpu do technologii atomo-
wej i jej pokojowego wykorzystania oraz potpiono polityk zagraniczn USA.
Rozbienoci pomidzy informacjami na oficjalnej stronie internetowej Ruchu
a stanem faktycznym w jaskrawy sposb ukazuj sabo tej formy organizacyjnej.
Przestaa ona by postrzegana jako trzecia droga w stosunkach midzynarodo-
wych. Co wicej, doprowadzenie do koca procesu dekolonizacji sprawio, e ten,
dotychczas gwny, cel przesta spaja uczestnikw Ruchu Pastw Niezaangaowa-
nych. Przyczyniy si rwnie do tego stale pogbiajce si rnice pomidzy pa-
stwami, szczeglnie pod ktem ich poziomu rozwoju i interesw politycznych, ktre
od pocztku dziaalnoci byy powanym problemem w skutecznym funkcjonowa-
niu Ruchu. W skad Ruchu wchodz bowiem tak rne pastwa, jak: Arabia Saudyj-
ska, Biaoru, Botswana, Chile, Dominikana, Egipt, Ghana, Indie, Koreaska Repub-
lika Ludowo-Demokratyczna, Kuwejt, Libia, Maroko, Pakistan, Syria, Turkmenistan,
Uzbekistan, Wenezuela czy Zjednoczone Emiraty Arabskie. Program zacz koncen-
trowa si na zagadnieniach zwizanych z reform ONZ oraz walk z ubstwem,
reprezentowaniem interesw krajw Trzeciego wiata ipotpianiem polityki USA.
7.4. cieranie si interesw pastw zachodnich i bloku wschodniego

orazkrajw rozwijajcych si, a dziaania ONZ
Przykad stanowiska bloku zachodniego wobec Ruchu Pastw Niezaangaowanych
pokazuje, jak rne byy stanowiska i interesy krajw wobec procesu dekolonizacji.
Uznaway one bowiem, e nieprzyczanie si do prozachodnich blokw militar-
nych jest rwnoznaczne ze wspieraniem komunizmu i zgod na rozwj ruchw na-
rodowowyzwoleczych o tym charakterze. Taka postawa bya korzystna dla ZSRR
i Chin, mimo e formalne deklaracje przywdcw pastw Ruchu mwiy o rw-
nym dystansie wobec wielkich mocarstw i szukaniu wasnej drogi w stosunkach
midzynarodowych. Wobec tego, USA staray si przeszkodzi w zwoaniu konfe-
rencji w Bandungu, a kiedy to si nie udao, zabiegay o jej zerwanie, a ostatecznie
cziomer.indb 67 2008-02-29 3:50:52

oobrady nad wygodnymi dla siebie zagadnieniami. Rnice interesw widoczne

byy rwnie podczas procesu dekolonizacji i przyjtej przez poszczeglne mo-
carstwa kolonialne strategii i taktyce, o czym ju bya mowa wczeniej. Generalnie
rzecz ujmujc, ZSRR i Chiny popieray wszystkie ruchy narodowowyzwolecze,
ktre daway szans na poszerzenie wasnej strefy wpyww i wcignicie kolej-
nego pastwa do wasnego bloku, a przynajmniej zablokowanie moliwoci jego
udziau w systemie sojuszy pastw zachodnich.
Istotna bya rwnie rywalizacja o wpyw na pastwa znajdujce si na strate-
gicznie pooonych obszarach globu. Nowo powstae kraje mogy liczy na pomoc
polityczn ekonomiczn i wojskow, jeeli tylko wybior wspprac z konkret-
nym blokiem. ZSRR dy do neutralizacji wpyww Zachodu i instalowania lub
popierania wszelkich wadz o charakterze komunistycznym, jakie pojawiay si
wkrajach postkolonialnych. W ten sposb po stronie bloku wschodniego znalazo
si kilkanacie nowo powstaych krajw. Zachd stara si za uniemoliwi roz-
przestrzenianie ideologii komunistycznej w pastwach postkolonialnych, tworzc
wspomniane ju bloki polityczno-wojskowe oraz udzielajc pomocy finansowej
iwojskowej rzdom i ruchom walczcym z partyzantkami komunistycznymi. Do-
chodzio jednak i do bezporedniego zaangaowania mocarstw w wojny na tere-
nach postkolonialnych, np. w Wietnamie i Afganistanie (zob. rozdz. 9). Sojusznicy
mocarstw byli aktywni w takich miejscach jak np. Angola i Etiopia (Kubaczycy)
czy Bliski Wschd (Wielka Brytania).
Specyficznym przykadem konfliktu o utrzymanie wpyww kolonialnych,
wktrym pierwszy i ostatni raz wsplne stanowisko przeciwko wasnym sojusz-
nikom zajy USA wraz z ZSRR, by kryzys sueski z 1956 r. Jego bezporedni
przyczyn bya odmowa USA finansowania budowy tamy asuaskiej, na co wa-
dze Egiptu odpowiedziay nacjonalizacj kanau Sueskiego. Jednak geneza kryzysu
sueskiego siga lat 50., kiedy to Wielka Brytania miaa coraz wiksze problemy
zutrzymaniem obecnoci swoich wojsk w Egipcie i pojawiay si groby wypowie-
dzenia traktatu z1936 r., na mocy ktrego stacjonoway. Po przewrocie wojsko-
wym, dokonanym w lipcu 1952 r., ktry obali monarchi i proklamowa republik,
w czerwcu 1953 r. prezydentem Egiptu zosta Gamal Abdel Naser. Podpisa on po-
rozumienie z ZSRR, Czechosowacj i Polsk dotyczce dostaw broni idoprowa-
dzi do wycofania wojsk brytyjskich w kwietniu 1956 r. Tym samym Zachd utraci
kontrol nad wanym strategicznie obszarem. Prbowano naciska na Egipt po-
przez umoliwienie dostpu do kredytw na wspomnian wyej inwestycj. Naser
nie podda si naciskom, wobec czego odmwiono mu rodkw na budow tamy
na Nilu. W tej sytuacji egipski prezydent ogosi 26 lipca 1956 r. nacjonalizacj To-
warzystwa Sueskiego Kanau Morskiego, w ktrym wikszo akcji posiadali Bry-
tyjczycy i przej kontrol nad szlakiem morskim, ktrym przewoono ponad 40%
eksportowanej na wiecie ropy naftowej. Egipt otrzymywa z tego przewozu tylko
7% zyskw. W ten sposb mia uzyska rodki potrzebne na budow tamy. Rzd
egipski zapowiedzia wypat odszkodowa i przestrzeganie zobowiza midzy-
narodowych dotyczcych eglugi. Mimo to niezadowolona bya rwnie Francja,
cziomer.indb 68 2008-02-29 3:50:52

ktra poniosa straty, a w ewentualnej interwencji widziaa szans na przerwanie

pomocy, jakiej udziela Egipt algierskiemu ruchowi narodowowyzwoleczemu.
Wobec tego oba pastwa rozpoczy przygotowania do interwencji zbrojnej pro-
ponujc udzia wniej Izraelowi zagroonemu kolejnym atakiem pastw arabskich.
Zinicjatywy Nasera pastwa arabskie rwnie zawieray sojusze wojskowe. W pa-
dzierniku 1956 r. powstao jednolite dowdztwo Egiptu, Jordanii i Syrii, tworzce
koalicj antyizraelsk, nastpnie zamknito kana Sueski dla statkw izraelskich.
W nocy (z 29 na 30 padziernika 1956) Izrael, zgodnie zzaoeniami planu Dwaj
muszkieterowie zaatakowa Egipt. Dziki temu rzdy Wielkiej Brytanii i Francji
mogy wystosowa ultimatum do walczcych stron, wktrym day zaprzestania
walk w cigu 12 godzin, wycofania si zrejonu kanau Sueskiego i zgody na czaso-
w jego okupacj. Egipt odmwi, doszo wic do interwencji wojsk obu pastw:
lotnictwo i flota rozpoczy bombardowania miast egipskich, aspadochroniarze
przygotowywali si do ldowania w rejonie kanau, co uzasadniano koniecznoci
ochrony tego wanego szlaku komunikacyjnego. Nie spodziewano si interwencji
mocarstw (ZSRR tumi wanie powstanie na Wgrzech, a USA miay zachowa
neutralno). Wbrew tym oczekiwaniom, ju 30 padziernika na forum Rady Bez-
pieczestwa strona amerykaska zadaa wycofania wojsk izraelskich. 2 listopada
na forum Zgromadzenia Oglnego, USA gosoway wsplnie z ZSRR za rezolu-
cj dajc zakoczenia dziaa wojennych w strefie kanau. ZSRR (5 listopada)
zaproponowa USA podjcie wsplnych dziaa na rzecz zakoczenia konfliktu
i zagrozi Wielkiej Brytanii, w przesanym na rce premiera Edena licie, e uyje
broni rakietowej, jeli ta nie przerwie dziaa wojennych w Egipcie. Prezydent Ei-
senhower, widzc rosnce wpywy ZSRR w pastwach arabskich, zdecydowa si
poprosi Wielk Brytani o zakoczenie operacji jako szkodliwej dla wzajemnych
stosunkw oraz NATO i ONZ. Interwencj zakoczono i 7 listopada Zgromadze-
nie Oglne podjo decyzj o wysaniu w rejon kanau si midzynarodowych, kt-
re miay zastpi wojska brytyjskie i francuskie. Izrael wycofa si na lini rozejmu
z 1949 r., na ktrej to linii zaczy take stacjonowa siy ONZ.
Efektem kryzysu sueskiego by spadek prestiu pastw interweniujcych, nie-
osignicie zakadanych przez nie celw i faktyczne zastpienie ich w tym rejo-
nie przez USA bdce odtd reprezentantem Zachodu i przeciwwag dla ZSRR
kreujcego si na obroc interesw arabskich. Zacza obowizywa tzw. doktry-
na Eisenhowera, ktra zakadaa prawo do interwencji USA w krajach Bliskiego
Wschodu w razie bezporedniego ataku komunistycznego i pomoc finansow tym
pastwom tego regionu, ktre j zaakceptuj. W ten sposb do amerykaskiej stre-
fy wpyww wesza Arabia Saudyjska i Jordania.
Problematyka, o ktrej bya mowa w tym rozdziale, znalaza rwnie swoje
miejsce na forum ONZ. Bya widoczna w roli, jak w procesie likwidacji koloniali-
zmu odegraa ta organizacja [Malendowski 2004 c, 294: 297; Tabor 2006, 214: 237].
Po pierwsze, Karta NZ wprowadzaa system powiernictwa, podkrelajc zaoenie,
e spoeczno midzynarodowa bdzie popieraa mieszkacw tych obszarw
wdeniach do samodzielnoci. Znalazy si w nim obszary mandatowe, odczo-
cziomer.indb 69 2008-02-29 3:50:52

ne od pastw pokonanych w II wojnie wiatowej oraz dobrowolnie przekazane do

systemu powiernictwa (faktycznie wszystkie terytoria mandatowe Ligi Narodw,
z wyjtkiem terytorium obecnej Namibii). Poza Mikronezj wszystkie terytoria po-
wiernicze uzyskay niepodlego.
Po drugie, w wypadku posiadoci kolonialnych podjcie tematu dekoloniza-
cji wynikao z zapisania w Karcie NZ zasady rwnouprawnienia i samostanowie-
nia narodw, ktra staa si podstaw zaangaowania organizacji w ten proces.
Zgromadzenie Oglne mogo ocenia i sprawowa midzynarodow kontrol na
terytoriach zalenych. W pierwszym etapie dekolonizacji, ONZ ustalia zakres,
charakter i procedur oraz sposb badania informacji przekazywanych przez mo-
carstwa kolonialne. Pastwa kolonialne nie popieray postawy ONZ, gdy chciay
przygotowa obszary niesamodzielne do niezalenoci dopiero po 1972 r.
Na lata 19561959 przypada kolejny etap udziau ONZ w procesie dekoloni-
zacji. Zgromadzenie Oglne przyjo wwczas zasady, wedug ktrych okrelao
konieczno przekazywania informacji z obszarw niesamodzielnych. Tym sposo-
bem ustalao, ktry jest ju suwerenny, a ktry nie. Gdyby pastwo kolonialne nie
chciao przekaza stosownego raportu, uznane byoby to za naruszenie obowiz-
kw czonka ONZ.
Od 1960 r. celem ONZ staa si cakowita likwidacja systemu kolonialnego, co
oznacza kolejn faz zaangaowania organizacji w proces dekolonizacji. ZSRR wy-
stpi z inicjatyw uchwalenia deklaracji dekolonizacyjnej, ale pastwa zachodnie
odrzuciy ten projekt. Dopiero kolejny, stworzony przez cz pastw Azji i Afryki
zosta przyjty (przy wstrzymaniu si od gosu krajw zachodnich). Pastwa Ame-
ryki aciskiej znajdujce si pod wpywem USA nie popieray go jednoznacznie;
pojawiy si te gosy, by deklaracja dotyczya rwnie pastw znajdujcych si pod
dominacj ZSRR.
14 grudnia 1960 r. Zgromadzenie Oglne przyjo deklaracj o przyznaniu nie-
podlegoci krajom i narodom kolonialnym. System kolonialny uznano za sprzecz-
ny z Kart NZ i wzywano do jego jak najszybszej likwidacji, przyznajc narodom
zalenym prawo do samostanowienia i swobodnego okrelenia ustroju polityczne-
go i gospodarczego. Powoano Specjalny Komitet do Spraw Realizacji Deklaracji
o Przyznaniu Niepodlegoci Krajom i Ludom Kolonialnym, ktry powsta 27 li-
stopada 1961 r. i mia nadzorowa wprowadzanie wycie Deklaracji i zalece
w tym zakresie.
Prawo do niepodlegoci narodw kolonialnych potwierdzia konwencja uchwa-
lona 16 grudnia 1966 r. Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycz-
nych. W ten sposb mimo sprzeciwu Zachodu na forum ONZ dominujc
rol zaczy odgrywa nowe pastwa, negatywnie nastawione do byych mocarstw
kolonialnych a przychylnie do ZSRR, ktry popiera proces dekolonizacji. Wyniki
gosowa na forum Zgromadzenia Oglnego coraz czciej byy przeciwne intere-
som USA.
Aktywno ONZ bya istotna rwnie w pniejszym okresie. Zgromadzenie
Oglne, majc przewag pastw przeciwnych kolonializmowi, przyjmowao kolej-
cziomer.indb 70 2008-02-29 3:50:52

ne rezolucje, takie jak: rewizja Karty NZ w 1963 r. (wesza w ycie w 1965) ozwik-
szeniu liczby niestaych czonkw Rady Bezpieczestwa z 6 do 10 (dla reprezen-
tantw Czarnej Afryki przewidziano 3 miejsca); potpienie powstania Rodezji
w 1965r. (utworzonej przez bia mniejszo); przyjte w 10 rocznic Deklaracji
z 1960 r. potpienie polityki niektrych pastw posiadajcych jeszcze kolonie czy
rezolucja z 1972 r. uznajca kolonializm za zagroenie dla pokoju.
O znaczeniu ONZ w procesie dekolonizacji wiadczy fakt, e to dziki naciskom
tej organizacji oraz dziaalnoci ruchw niepodlegociowych, w 1980 r. przestaa
istnie wspierana przez RPA Rodezja, a na jej miejscu powstao Zimbabwe. Dziki
aktywnoci ONZ likwidacja systemu kolonialnego przebiegaa w szybszym tempie
i miaa szerokie poparcie spoecznoci midzynarodowej.
Rwnie na forum tej wanie organizacji pastwa postkolonialne prboway
wsplnie wystpowa na rzecz stworzenia warunkw do rozwoju gospodarczego.
W tym celu w 1964 r. podczas pierwszej Konferencji NZ ds. Handlu i Rozwoju
(UNCTAD) w Genewie, doszo do powstania Grupy 77. Jej celem jest troska oin-
teresy ekonomiczne krajw rozwijajcych si oraz wypracowywanie wsplnego
stanowiska w rozmowach z pastwami wysoko rozwinitymi. Nazwa pochodzi od
liczby pastw zaoycielskich. Tworzyy one rwnie organizacje o charakterze re-
gionalnym, takie jak Organizacja Jednoci Afrykaskiej, Organizacja Pastw Ame-
rykaskich czy Liga Pastw Arabskich. W okresie zimnej wojny rwnie one byy
przedmiotem nacisku mocarstw.
cziomer.indb 7 2008-02-29 3:50:52

moje notatki
cziomer.indb 72 2008-02-29 3:50:52

Erhard Cziomer
Rozdzia 8
Polityka odprenia
WschdZachd wlatach 70. i 80.
W latach 70. i 80. zimna wojna przesza w stadium odprenia. W stosunkach

WschdZachd oznaczao to, mimo istniejcych rnic systemowych
iostrej rywalizacji, wysze formy instytucjonalizacji wsppracy w rnych dzie-
dzinach i na rnych paszczyznach. W konsekwencji taki rozwj wzajemnych re-
lacji doprowadzi na przeomie lat 80. i 90. do kryzysu, a nastpnie upadku realne-
go socjalizmu oraz przezwycienia konfliktu WschdZachd.
8.1. Pojcie i gwne fazy polityki odprenia

Pojcie odprenie midzynarodowe nie jest jednowymiarowe; moe by rozpa-
trywane zarwno jako okrelony stan, ale te jako tendencja rozwojowa stosunkw
WschdZachd. W pierwszym ujciu statycznym oznacza zaagodzenie kon-
frontacji lub osabienie napi, a w drugim dynamicznym, wie si z dziaaniami
rnych pastw i organizacji na rzecz zwikszenia zaufania, bezpieczestwa i roz-
brojenia midzynarodowego [zob. W. Malendowski 2004 d, 249: 250].
Inni autorzy rozpatruj pojcie odprenia midzynarodowego jako meto-
d politycznej wsppracy midzy antagonistycznymi systemami politycznymi
Wschodu i Zachodu, zmierzajc do pokojowego rozwizania przeciwstawnych
celw i interesw wedug powzitych ustale i kompromisu osiganego czsto
wwyniku dugotrwaych rokowa na najwyszym szczeblu. Do odprenia do-
chodzio rwnolegle na rnych paszczyznach globalnej i bilateralnej (np. USA
i ZSRR), regionalnej (np. Europa Zachodnia, Europa rodkowo-Wschodnia i Po-
udniowa, Ameryka Pnocna, ZSRR), regionalno-multiratelarnej (kraje zachod-
nioeuropejskie, neutralne, pozablokowe oraz blok wschodni). Wanym elementem
odprenia midzynarodowego byo ksztatowanie si nowych form wsppracy
wskali oglnoeuropejskiej. W procesie tym istotna rola przypadaa zarwno USA,
jak i ZSRR, ktre jako tzw. supermocarstwa miay wasne ywotne interesy
w Europie, oraz krajom w obu czciach Europy zachodniej i wschodniej.
cziomer.indb 73 2008-02-29 3:50:52

Z zagadnieniem powyszym wizaa si kwestia podzielnoci lub niepodziel-

noci odprenia midzynarodowego, pojmowanego jako zoony i zrnicowany
proces interakcji midzy jego rnymi uczestnikami. W jego trakcie dochodzio
bowiem do rnicowania si interesw poszczeglnych grup uczestnikw, np.
midzy USA a Europ Zachodni czy midzy ZSRR a krajami Europy rodkowo-
-Wschodniej i Poudniowej. Najwaniejsze elementy i zakresy odprenia Wschd
Zachd wlatach 70. i 80. to:
denie do ustanowienia terytorialnego status quo w skali oglnoeuropej-
skiej,
ograniczenie i kontrola wycigu zbroje midzy ZSRR a USA oraz NATO
iUkadem Warszawskim,
rozbudowa i instytucjonalizacja wsppracy politycznej, gospodarczej, ochro-
ny rodowiska naturalnego, kulturalnej, humanitarnej oraz w zakresie kon-
taktw spoecznych w skali caej Europy [zob. R. Woycke 2004, 74: 84].
Za cezur w polityce odprenia midzy Wschodem i Zachodem w latach
19631990/1991 przyjmuje si sygnalizowane ju wyej fazy rozwojowe:
1) pierwsza 19631969: wstpne poszukiwanie porozumienia i odprenia,
2) druga 19701979: okres instytucjonalizacji odprenia (detente),
3) t rzecia 19801985: przejciowe zaamie si odprenia i powrt do konfron-
tacji,
4) czwarta 19861990/1991: II faza odprenia i przezwycienie konfliktu
WschdZachd [zob. szerzej rozdzia 6 d, e, f, g].
Wanymi przesankami polityczno-gospodarczymi, o charakterze zewntrz-
nym i wewntrznym, przyspieszajcymi pod koniec lat 60. instytucjonalizacj pro-
cesu odprenia midzy Wschodem i Zachodem, byy:
stopniowe wyrwnanie si potencjaw nuklearnych USA i ZSRR na prze-
omie lat 60. i 70. oraz denie obu supermocarstw do ograniczenia wycigu
zbroje w celu uniknicia przypadkowej wojny termonuklearnej o skutkach
nieobliczalnych dla caego wiata,
denie ZSRR oraz pozostaych krajw bloku wschodniego do zaakceptowa-
nia przez Zachd polityczno-terytorialnego status quo w Europie: uznania
nowych granic i narzuconego ustroju (tzw. porzdku jatasko-poczdamskie-
go), oraz zainteresowanie przywdcw i nowej kadry menedersko-techno-
kratycznej uzyskaniem dostpu do nowoczesnej technologii i niezbdnych do
jej zakupienia kredytw zachodnich,
zainteresowanie zachodnich k gospodarczych i bankowych oywieniem
kontaktw handlowo-gospodarczych z blokiem wschodnim w celu uzyska-
nia wikszych zyskw oraz dodatkowych rynkw zbytu dla swoich urzdze
i towarw,
oczekiwanie kierownictwa ZSRR, i projektowana w toku odprenia oglno-
europejska konferencja bezpieczestwa moe przyspieszy wycofanie wojsk
amerykaskich z Europy, wzmacniajc dominacj Moskwy nad caym konty-
nentem,
cziomer.indb 74 2008-02-29 3:50:52

Erhard Cziomer Polityka odprenia WschdZachd wlatach 70. i 80. 175
zainteresowanie supermocarstw odpreniem i zaagodzeniem napi w Eu-

ropie ze wzgldu na uwikanie si USA w wojn wietnamsk, a ZSRR w in-
terwencj w Czechosowacji w 1968 r. oraz narastajcy konflikt z Chinami
Ludowymi (konflikty graniczne 19691970) [por. M. Grtemaker 1979].
8.2. D
ialog odpreniowy
oraz porozumienia rozbrojeniowe USAZSRR
Z zasygnalizowanych wyej uwarunkowa i tendencji w ewolucji zimnej wojny
wlatach 60. wynika, e USA i ZSRR byy co prawda gwnym adwersarzami bipo-
larnego podziau wiata, ale rwnoczenie mocno interesoway si dialogiem na
rzecz odprenia. Ze wzgldu na ogromne zasoby broni atomowej, oba pastwa
ponosiy odpowiedzialno zarwno za utrzymanie pokoju i bezpieczestwa wia-
towego, jak i wywoanie przypadkowego czy niekontrolowanego konfliktu nukle-
arnego. Oba mocarstwa osigny bowiem w cigu lat 60. przyblion rwnowag
w zakresie potencjaw broni nuklearnej i rodkw ich przenoszenia.
O koniecznoci stopniowego odprenia i kooperacji midzy USA a ZSRR
wspomina ju, po rozwizaniu kryzysu kubaskiego, amerykaski prezydent
J.F.Kennedy. W przemwieniu wygoszonym 10 czerwca 1963 r. na Uniwersytecie
Waszyngton, Kennedy sformuowa swoj Strategi pokoju. Zakadaa ona za-
rwno konieczno wyeliminowania wojny jako rodka rozwizywania problemw
spornych, jak i przejcia obu supermocarstw do zawierania konkretnych uka-
dw rozbrojeniowych. Jej pokosiem bya midzy innymi inicjatywa USA i ZSRR
wsprawie podpisania 4 sierpnia 1963 r. wspomnianego wyej wielostronnego uka-
du o czciowym zakazie dowiadcze z broni nuklearn. Nastpca Kennedyego,
Lyndon Johnson, mimo mocnego zaangaowania si USA w wojn wietnamsk
inapi w relacjach z Moskw, zdecydowa si na negocjowanie z ZSRR kolejnego,
wielostronnego ukadu o nieproliferacji broni nuklearnej, podpisanego ostatecznie
1 lipca 1968 r.
Dopiero jednak administracja kolejnego prezydenta, Richarda Nixona, zgodnie
z wczeniejszymi obietnicami wyborczymi i deklaracjami w sprawie konieczno-
ci przejcia w stosunkach WschdZachd od konfrontacji do negocjacji, do-
prowadzia w 1969 r. do zdecydowanego przeomu w polityce USA wobec ZSRR.
Gwnym twrc strategii odpreniowej USA by doradca prezydenta Nixona ds.
bezpieczestwa narodowego Henry Kissinger. Strategia ta polegaa na zaoeniu
moliwie szybkiego odzyskania przez USA zaufania i aktywnoci midzynarodo-
wej dziki zakoczeniu wojny wietnamskiej (ze wzgldu na protesty wewntrzne
oraz pogorszenie si wizerunku midzynarodowego USA) i rwnoczenie popraw
stosunkw z Moskw i Pekinem. Przez zblienie z Chinami Ludowymi, w latach
19711972, USA znalazy si w lepszej sytuacji strategicznej ni ZSRR, ktrego
stosunki z Pekinem stale si pogarszay. Dlatego przywdcy radzieccy byli skonni
zgodzi si na instytucjonalizacj wsppracy za cen zaakceptowania przez Biay
cziomer.indb 75 2008-02-29 3:50:53

Dom pozycji ZSRR jako rwnorzdnego mocarstwa wiatowego i gwnego part-

nera dialogu odpreniowego WschdZachd. Nie bez znaczenie dla ZSRR bya
rozbudowa wsppracy gospodarczo-handlowej, zwaszcza w zakresie dostaw no-
woczesnych technologii oraz importu zboa z USA. Jej rezultatem byo midzy
innymi podpisanie w latach 19721974 a 41 ukadw (z cznej liczby 105, od
chwili nawizania stosunkw dyplomatycznych midzy USA a ZSRR w 1933 r.).
Natomiast trudnoci z ich realizacj doprowadziy do kolejnego zaamania si od-
prenia WschdZachd na przeomie lat 70. i 80. [zob H. Kissinger 1996 oraz
P.T. Poleskij 1985].
W sumie dialog i zblienie midzy USA a ZSRR z lat 19721974 miay kluczowe
znaczenie dla przebiegu procesu odprenia WschdZachd w caej dekadzie.
Wikszo z nich zostaa podpisana w czasie historycznej wizyty Nixona w Mos-
kwie 2229 maja 1972 r. Do waniejszych porozumie rozbrojeniowych, zwasz-
cza w sprawie broni strategicznych (negocjowanych w latach 19691972) naleay
midzy innymi takie ukady, jak:
1) ukad o niektrych rodkach ograniczenia strategicznych zbroje ofensyw-
nych SALT I (25 maja 1972),
2) ukad o zapobieganiu incydentom na otwartym morzu i powietrzu (25 maja
1972),
3) ukad w sprawie redukcji systemw obrony przeciwrakietowej ABM (Anti-
Ballistic Missiles; 29 maja 1972),
4) ukad o zasadach stosunkw bilateralnych (29 maja 1972).
Pierwszy ogranicza liczb wyrzutni i pociskw, a drugi redukowa systemy obro-
ny przeciwrakietowej do dwch: wok stolic i w wybranych miejscach lokalizacji
wyrzutni rakietowych w promieniu 150 km od centrw administracyjnych w ka-
dym pastwie. Ukad ABM uzupeniono 3 czerwca 1974 r. protokoem, na podstawie
ktrego USA i ZSRR uzgodniy po jednym rejonie z systemem ABM (100 wyrzutni
i 100 rakiet ZSRR w rejonie Moskwy, a USA w wybranym miejscu). Z wielu uka-
dw dwustronnych najwaniejsze znaczenie mia przede wszystkim ukad o pod-
stawach stosunkw wzajemnych midzy USA i ZSRR z 29 maja 1972 r. Okrelono
w nim zarwno potrzeb zapobiegania grobie wybuchu wojny, take wojny nukle-
arnej oraz dziaania na rzecz bezpieczestwa i wsppracy midzynarodowej, jak
i zacienienia midzy USA i ZSRR wszechstronnej wsppracy w takich dziedzinach
jak: gospodarka, handel, kultura i nauka. Podczas rewizyty sekretarza generalnego
KPZR Leonida Breniewa w USA, 1825 czerwca 1973 r., doszo do podpisania dal-
szych wanych porozumie rozbrojeniowych. Dotyczyy one:
1) podstawowych zasad dalszych rokowa w sprawie ograniczenia ofensywnych
zbroje strategicznych; 21 czerwca 1973 r.,
2) porozumienie w sprawie zapobiegania wojnie jdrowej; 22 czerwca 1973 r.
Nie udao si doprowadzi do podpisania planowanego od 1972 r. kolejnego
porozumienia w sprawie dalszego ograniczenia zbroje ofensywnych SALT II,
poniewa obie strony nie mogy uzgodni kryteriw ustanowienia zasad jednako-
wego bezpieczestwa w kontekcie redukcji pociskw wielogowicowych i zary-
cziomer.indb 76 2008-02-29 3:50:53

sowujcego si wycigu zbroje w zakresie broni ofensywnych nowszej generacji.

Podczas wizyty Nixona w Moskwie, od 27 czerwca do 3 lipca 1973 r., podpisano
dalsze porozumienia rozbrojeniowe, byy to:
1) protok do ukadu o ograniczeniu systemw przeciwrakietowych do jedne-
go dla kadego z pastw, oraz moliwoci przeniesienia istniejcego systemu
w inne miejsce (3 lipca 1974),
2) ukad o ograniczeniu od 31 marca 1976 r. dowiadcze podziemnych z bro-
ni jdrow do mocy 150 kT (3 lipca 1974),
3) owiadczenie w sprawie niewykorzystania rodowiska naturalnego w celach
wojskowych (3 lipca 1974).
Afera podsuchowa Watergate (zaoenie podsuchu w pomieszczeniach Par-
tii Demokratycznej, przy udziale funkcjonariuszy Biaego Domu), w ktrej ujaw-
niono, e Nixon posuy si kamstwem przed Komisj Kongresu, doprowadzia
wwyniku impeachmentu do skonienia prezydenta do dymisji. Spowodowaa ona
powany kryzys polityczny w USA i ponownie osabia wizerunek mocarstwa na
arenie midzynarodowej. Nastpca Nixona, Gerald Ford, zasadniczo kontynuowa
amerykask polityk odpreniow wobec ZSRR. Potwierdzio to w peni spot-
kanie na szczycie BreniewFord we Wadywostoku 2324 padziernika 1974 r.,
wczasie ktrego obaj przywdcy zadeklarowali wol zawarcia nowego porozu-
mienia o ograniczeniu do 1985 r. strategicznych zbroje ofensywnych. Od 1972r.
rozwijaa si take wsppraca dwustronna pomidzy USA i ZSRR w rnych dzie-
dzinach i zakresach. Odnosia si ona zarwno do wymiany handlowej i przemy-
sowej, kooperacji, jak i rnych form wsppracy naukowo-technicznej.
Od poowy lat 70. zaczy narasta coraz wiksze sprzecznoci i trudnoci we
wsppracy amerykasko-radzieckiej. Zoyo si na to szereg czynnikw, ale naj-
waniejsze w ujciu syntetycznym byy cztery:
1) kierownictwo partyjno-pastwowe ZSRR wykorzystao kryzys polityczny
oraz pogorszenie si wizerunku midzynarodowego USA w zwizku z afer Water-
gate do wspierania komunistw portugalskich w 1974 r., mimo e kraj ten nalea
do NATO. Rwnoczenie w byych koloniach portugalskich Angoli i Mozambiku,
po uzyskaniu przez nie niepodlegoci wspierano radykalno-marksistowskie ruchy
narodowo-wyzwolecze, umoliwiajc midzy innymi wysanie tam ok. 50.000
onierzy kubaskich. Obecno kubaskiego wojska przesdzia outrzymaniu
w tych krajach wpyww radzieckich, uniemoliwiajc zarazem przejcie wadzy
przez oddziay wspierane przez CIA. Od 1976 r. ZSRR umocni swoje wpywy
wtzw. rogu Afryki, wspierajc przewrt w Etiopii oraz instalujc bazy nad Morzem
Czerwonym w Somalii,
2) w wyniku kolejnych wyborw prezydenckich w 1976 r., prezydentem USA
zosta Jimmy Carter (19771980), ktry przez forsowanie kampanii ochro-
ny praw czowieka na arenie midzynarodowej, rwnie w ramach proce-
su KBWE, zainicjowa ostr krytyk ich amania w ZSRR i krajach bloku
wschodniego. Doprowadzio to do ideologizacji wsppracy oraz napi
wstosunkach radziecko-amerykaskich,
cziomer.indb 77 2008-02-29 3:50:53

3) Moskwa i Waszyngton, mimo dugotrwaych rokowa, nie mogy przez

duszy czasu ani uzgodni postanowie ukadu SALT II, ani rozstrzygn
sporu o wczenie do niego rakiet samosterujcych oraz radzieckich rakiet
balistycznych. Obie strony oskaray si nawzajem o nakrcanie spirali zbro-
je poza dotychczasowymi porozumieniami rozbrojeniowymi. Forsowanie
przez ZSRR produkcji rakiet redniego zasigu SS-20 w Biaym Domu od-
bierano jako denie Kremla do uzyskania przewagi militarnej nad USA iEu-
rop Zachodni. W tej sytuacji nawet podpisanie przez Cartera i Brenie-
wa w Wiedniu, 18 czerwca 1979 r., ukadu SALT II nie poprawio atmosfery
iwzajemnych relacji. SALT II wprowadza ograniczenia ilociowe wszystkich
wyrzutni rakietowych do 2.400 sztuk dla kadej ze stron, w tym 1.200 dla wy-
rzutni midzykontynentalnych i 820 wielogowicowych wyrzutni dla rakiet
niezalenego naprowadzania. ZSRR udzieli te USA gwarancji w sprawie
samolotu redniego zasigu TU-22M (nazywanego na zachodzie Backfi-
re), ktry nie mia by modernizowany i dostosowywany do przenoszenia
rakiet midzykontynentalnych. Ratyfikacja SALT II natrafia na due opory
w Senacie USA, ukad nigdy nie wszed w ycie, cho oba pastwa staray si
przestrzega jego postanowie.
4) nie bez znaczenia byo take przeforsowanie przez senatorw Jacksona i Va-
nika w Senacie USA decyzji o stosowaniu w handlu ze ZSRR klauzuli naj-
wikszego uprzywilejowania, w zalenoci od liczby zezwole wydawanych
przez wadze radzieckie na wyjazd do Izraela na pobyt stay radzieckim y-
dom. Doprowadzio to przejciowo w poowie lat 70. do ograniczenia emi-
gracji oraz spadku wymiany handlowej.
Now sytuacj dla USA i ZSRR stworzy przewrt w Iranie zakoczony wpro-
wadzeniem w 1979 r. reimu teokratycznego ajatollahw. Po ataku na ambasad
USA i wziciu przez tzw. stranikw rewolucji, zakadnikw amerykaskich w li-
stopadzie 1979 r., doszo do napicia stosunkw midzy USA a Iranem oraz do
wojny propagandowej Iranu przeciw USA i ZSRR. Mogo to porednio wpyn na
nieprzemylan decyzj o wysaniu wojsk radzieckich 19 grudnia 1979 r. do Afga-
nistanu w celu umocnienia strategicznej pozycji ZSRR. Decyzja ta zostaa potrak-
towana przez Biay Dom jako zaamanie si polityki odprenia WschdZachd.
Rwnoczenie USA zabiegay o uzyskanie poparcia sojusznikw zachodnich dla
sankcji wobec ZSRR, ktre rozszerzono po 13 grudnia 1981 r. po wprowadzeniu
stanu wojennego w Polsce. Administracja Ronalda Reagana, bdca u wadzy od
pocztku 1981 r., postawia pod znakiem zapytania kontynuacj polityki odpr-
enia WschdZachd, co nie znalazo zrozumienia u sojusznikw zachodnioeu-
ropejskich, ktrzy optowali za koncepcj podzielnoci odprenia. Z punktu wi-
dzenia caego Zachodu, najwaniejsze decyzje skierowane przeciwko ZSRR i jego
sojusznikom z bloku wschodniego to:
podwjna uchwaa NATO z 19 grudnia 1979 r.,
zainstalowanie w Europie Zachodniej amerykaskich broni eurostrategicz-
nych redniego zasigu,
cziomer.indb 78 2008-02-29 3:50:53

rozpoczcie przez administracj Reagana w 1983 r. prac nad bardzo kosz-

townym projektem badawczym budowy systemu antyrakietowego: Inicjatywa
Obrony Strategicznej (SDI Strategic Defense Initiative) [zob. szczegowo
L.K. Jacobsen 2000, 19: 37].
Powysze dziaania USA oraz ich sojusznikw zachodnich miay z jednej strony
doprowadzi do uzyskania przez USA penego bezpieczestwa na wypadek ude-
rzenia radzieckich rakiet nuklearnych, a z drugiej byy doskonaym instrumen-
tem nacisku na ZSRR. Moskwa stana bowiem przed bardzo trudnym wyborem
podj amerykaskie wyzwanie kolejnego zaostrzenia bardzo kosztownego wy-
cigu zbroje albo powrci do rokowa z USA.
8.3. N
ormalizacja stosunkw midzy RFN
a krajami bloku wschodniego, a proces odprenia w ramach KBWE
Powstanie w RFN koalicji socjalliberalnej jesieni 1969 r. miao wymiar wewntrz-
ny i midzynarodowy zarazem. Gwnym celem polityki zagranicznej staa si
sprawa dostosowania do wymogw polityki odprenia WschdZachd, przez
normalizacj stosunkw z krajami bloku wschodniego w Europie, przy zachowaniu
otwartoci kwestii niemieckiej [zob. szerzej E. Cziomer 1992].
8.3.1. N
ormalizacja stosunkw midzy RFN i krajami bloku wschodniego
Ze wzgldu na pooenie geopolityczne, potencja gospodarczy i militarny oraz

znaczenie w sojuszu zachodnim, RFN nie moga pozosta na uboczu, szczeglnie
w kwestii budowy bezpieczestwa i wsppracy w Europie. Mocarstwa zachodnie,
w tym rwnie USA, byy zainteresowane uregulowaniem przez RFN stosunkw
zkrajami bloku wschodniego, aby RFN nie blokowaa zarysowujcego si odpre-
nia i rozbrojenia w stosunkach WschdZachd. W latach 19491969 kolejne rz-
dy RFN, zdominowane przez chadecj CDU/CSU odrzucay zarwno potrzeb
uznania nowych granic europejskich, jak i zaangaowanie si w proces odprenia
i rozbrojenia. Mogo to w okrelonej sytuacji doprowadzi do midzynarodowej
izolacji RFN. Mieli tego wiadomo najwaniejsi politycy SPD i FDP, decydujc
si bezporednio po utworzeniu koalicji socjalliberalnej na zoenie ZSRR i jego
sojusznikom z Ukadu Warszawskiego propozycji rozmw. W celu uwiarygod-
nienia szczeroci swych intencji, nowy rzd federalny SPD/FDP ju 28 listopada
1969r. podpisa ukad o nieproliferacji broni nuklearnej z 1 lipca 1968 r. W de-
klaracji rzdowej z 28 padziernika 1969 r. kanclerz Brandt wyrazi gotowo do
rozpoczcia rozmw z ZSRR, Polsk, CSRS i NRD na temat wyrzeczenia si siy
lub groby jej uycia (Gewaltverzicht) oraz normalizacji stosunkw wzajemnych.
Strategia itaktyka RFN podczas tych rozmw zostaa opracowana w Urzdzie
Kanclerskim przez Egona Bahra, najbliszego wsppracownika Brandta. Koncep-
cja Bahra uwzgldniaa wielorakie implikacje interesw i celw RFN, w myl kla-
cziomer.indb 79 2008-02-29 3:50:53

sycznej zasady dobrze znanej dyplomatom daj i bierz. Rzd SPD/FDP zdawa
sobie spraw, e musi uwzgldni zasadniczy postulat ZSRR oraz jego sojusznikw
wzakresie uznania polityczno-terytorialnego status quo w Europie, co wynikao
z wielu publicznych owiadcze czoowych gremiw Ukadu Warszawskiego z lat
19661969. Z drugiej strony, kade porozumienie RFN musiao uwzgldni na-
kaz zjednoczeniowy niemieckiej Konstytucji, czyli Ustawy Zasadniczej (UZ) oraz
wiele doranych korzyci pyncych z utrzymania powiza Berlina Zachodnie-
go zRFN, zapewnienie uatwie dla ludnoci niemieckiej, oraz szereg dodatko-
wych interesw. W tym kontekcie pierwszoplanowe znaczenie miay negocjacje
z ZSRR, Polsk, NRD i CSRS.
Priorytetowe znaczenie miay negocjacje z ZSRR, bez jego zgody normaliza-
cja stosunkw z pozostaymi krajami Ukadu Warszawskiego nie bya moliwa.
Bahr zakada susznie, e bez uzgodnienia warunkw kompromisu z ZSRR jako
mocarstwem hegemonicznym w Europie rodkowo-Wschodniej, trudno bdzie
dyplomacji RFN nawiza bezporednie kontakty z jego sojusznikami, zwaszcza
zPolsk, CSRS i NRD, z ktrymi miaa najwicej spraw spornych.
Od koca stycznia do maja 1970 r. Bahr przeprowadzi trzy rundy rokowa
zradzieckim ministrem spraw zagranicznych Andriejem Gromyk, doprowadzajc
do przygotowania zasadniczego tekstu ukadu, ktry zosta podpisany w Moskwie
przez ministrw spraw zagranicznych obu pastw 12 sierpnia 1970 r. W rezultacie
punkty 1 do 4 powyszych uzgodnie, czyli tzw. dokumentu Bahra (Bahr-Papier),
stay si treci Ukadu midzy RFN a ZSRR, a punkty 510, zawierajce zasady
interpretacyjne oraz harmonogram normalizacji stosunkw, stanowiy zacznik
do ukadu. Poza preambu wskazujc na donioso wsppracy RFNZSRR we
wszystkich dziedzinach, najwaniejsze znaczenie miay postanowienia:
artykuu 2, w ktrym sprecyzowana zostaa zasada wyrzeczenia si siy lub gro-
by jej uycia, zakadajca rozstrzyganie wszelkich spraw spornych wycznie
rodkami pokojowymi, co oznaczao rezygnacj ZSRR z uprawnie wynikaj-
cych z artykuw 53 i 107 Karty NZ;
artykuu 3, potwierdzajce zasad nienaruszalnoci granic i integralnoci teryto-
rialnej pastw w ich obecnych granicach, w tym lini OdryNysy [...] oraz gra-
nicy midzy NRD a RFN i niezgaszania roszcze terytorialnych wstosunku
do kogokolwiek obecnie i w przyszoci.
Sukcesem RFN byo zrezygnowanie ZSRR ze sowa uznanie granic, ktre za-
stpiono pojciem nienaruszalno granic. Zdawano sobie jednak spraw, e ory-
ginalne sformuowania w jzyku niemieckim odnonie do nienaruszalnych granic
unverletzlich nie pokrywaj si z pojciem rosyjskim nieruszimyje, ktre oznacza
rwnoczenie nienaruszalne i niezmienne. Pod sowem unverletzlich RFN akcen-
towaa moliwo nienaruszalnoci granic europejskich, ktre mog ulec zmianie
wycznie na drodze pokojowej, poniewa o wadze tej deklaracji wiadczy fakt, e
w artykule 4 RFN wprowadzia formu, i ukad nie narusza zawartych wczeniej
przez obie strony ukadw dwustronnych i wielostronnych. Formu powysz po-
wtrzono take w pniejszych ukadach z Polsk, NRD iCSRS. Jej znaczenie pole-
cziomer.indb 80 2008-02-29 3:50:53

gao na podkreleniu, e rzd federalny nie rezygnuje z odrbnych pozycji prawnych

w kwestii niemieckiej, ktre popieray mocarstwa zachodnie wlicznych ukadach,
w tym przede wszystkim przy zawieraniu Traktatu o Niemczech z 26 maja 1952 r.
Jednak wobec nasilajcej si krytyki ze strony opozycyjnej CDU/CSU oraz niekt-
rych mediw niemieckich minister spraw zagranicznych RFN Walter Scheel, na
p godziny przed podpisaniem ukadu moskiewskiego 12 sierpnia 1970 r., wrczy
Gromyce pismo stwierdzajce m.in., e celem politycznym RFN jest dziaanie w kie-
runku zapewnienia Europie stanu pokoju, wktrym nard niemiecki uzyska znw
jedno na zasadzie samookrelenia. Zosta on przyjty przez stron radzieck do
wiadomoci, co znalazo odzwierciedlenie wprotokole.
Dlatego te tzw. list o jednoci niemieckiej nawizujcy do preambuy UZ, by
elementem podpisanego ukadu, wyraajc dobitnie dugofalowy cel polityczny
RFN w sprawie rozwizania kwestii narodowej. W odrbnych, jednobrzmicych
notach, wystosowanych do mocarstw zachodnich 7 sierpnia 1970 r., rzd federalny
stwierdzi take, e podpisany z ZSRR ukad nie narusza ich praw i obowizkw
w odniesieniu do Niemiec i Berlina jako caoci, co rwnie zostao przyjte do
wiadomoci w Waszyngtonie, Londynie i Paryu i traktowane jako zacznik do
ukadu RFNZSRR z 12 sierpnia 1970 r.
Reasumujc: RFN, zgadzajc si w artykule 1 na denie do normalizacji sytu-
acji w Europie i rozwoju pokojowych stosunkw midzy wszystkimi krajami euro-
pejskimi, biorc za punkt wyjcia rzeczywist sytuacj istniejc w tym regionie,
de facto uznaa polityczno-terytorialne status quo w Europie. By to postulat wysu-
wany przez ZSRR oraz jego sojusznikw od wielu lat. RFN nie zrezygnowaa przy
tym ze swego pierwszoplanowego celu narodowego zjednoczenia Niemiec.
Podczas rozmw BahrGromyko obie strony uzgodniy tzw. dokument Bahra,
ktry zawiera wyszczeglnienie zada normalizacyjnych pod adresem RFN; prze-
widywa on:
1) traktowanie wszystkich ukadw RFN z pastwami Ukadu Warszawskiego
jako jedn cao (punkt 5),
2) uoenie stosunkw midzy RFN a NRD na zasadzie rwnouprawnienia
iniedyskryminacji (punkt 6),
3) popieranie przyjcia NRD i RFN do ONZ (punkt 7),
4) podjcie przez RFN rozmw z CSRS w sprawie niewanoci ukadu mona-
chijskiego z 1938 r. (punkt 8),
5) dalszy rozwj stosunkw gospodarczych, naukowo-technicznych i kultural-
nych midzy RFN a ZSRR oraz jego sojusznikami,
6) poparcie przez RFN projektu zwoania KBWE (punkt 10).
Katalog postulatw stanowi ramy procesu normalizacji stosunkw RFN z kraja-
mi bloku wschodniego. Proces ten podporzdkowany by przygotowaniom do zwo-
ania Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie (KBWE). Moskwa chcia-
a bowiem, aby w kontekcie podziau Niemiec oraz uregulowania wszelkich kwestii
spornych midzy RFN a krajami Ukadu Warszawskiego, doprowadzi ostatecznie
do uznania korzystnego dla siebie stanu posiadania po 1945 r.
cziomer.indb 8 2008-02-29 3:50:53

W tym kontekcie istotne znaczenie miay dziesiciomiesiczne rokowania mi-

dzy Polsk a RFN. Doprowadziy one 7 grudnia 1970 r. do podpisania w Warszawie
Ukadu midzy PRL i RFN o podstawach normalizacji ich stosunkw wzajemnych.
Przeszed on do historii jako ukad warszawski i mia cisy zwizek z ukadem mo-
skiewskim z 12 sierpnia 1970 r. W toku bezporednich konsultacji midzy Polsk
aRFN i ZSRR oba ukady, okrelane jako ukady wschodnie, miay podlega cznej
procedurze ratyfikacyjnej w Bundestagu.
Istot powyszego ukadu byo stwierdzenie w artykule 1 nienaruszalnoci grani-
cy na Odrze i Nysie uyckiej, ktra zgodnie z rozdziaem IX b umowy poczdamskiej
z 2 sierpnia 1945 r., stanowi zachodni granic pastwow Polski. W tym samym
artykule obie strony [...] potwierdzaj nienaruszalno istniejcych granic, teraz
iwprzyszoci i zobowizuj si wzajemnie do bezwzgldnego poszanowania ich
integralnoci terytorialnej, owiadczajc zarazem, e nie maj adnych roszcze te-
rytorialnych wobec siebie i nie bd takich roszcze wysuwa take w przyszoci.
W dalszych artykuach, podobnie jak w ukadzie RFNZSRR z 12 sierpnia
1970r., potwierdzono take zasad powstrzymania si od uycia siy lub groby jej
stosowania (art. 2) oraz denie do wszechstronnego rozwoju stosunkw gospodar-
czych inaukowo-technicznych (art. 3). Podobnie w artykule 4 zastrzeono wano
wczeniej zawartych ukadw i porozumie dwu- i wielostronnych, a w notach do
mocarstw zachodnich, RFN uzyskaa potwierdzenie ich odpowiedzialnoci za Ber-
lin i Niemcy jako cao. W preambule wskazano natomiast na ofiary i cierpienia
poniesione przez nard polski w wyniku agresji hitlerowskiej oraz podkrelono ko-
nieczno dziaania na rzecz pokojowej wsppracy w Europie. W informacji rzdu
polskiego, stanowicej zacznik do ukadu, wyraono pogld, e w Polsce zamiesz-
kuje okrelona liczba osb pochodzenia niemieckiego, ktra zgodnie z przepisami
polskimi moe ubiega si o wyjazd na pobyt stay do RFN w ramach tzw. akcji -
czenia rodzin. Podczas rozmw strona polska stwierdzaa, e chodzi zaledwie o kil-
kanacie tysicy osb odpowiadajcych kryteriom informacji, ale rzd federalny
wymienia 300 tys. osb zarejestrowanych w Niemieckim Czerwonym Krzyu jako
chtnych do przesiedlenia do RFN. Sprawa powysza staa si przedmiotem ostrych
kontrowersji pomidzy Polsk a RFN w latach 70. i 80. XX w.
Po podpisaniu ukadw wschodnich rzd SPD/FDP uzaleni ich ratyfikacj od
korzystnego dla siebie rozstrzygnicia kwestii Berlina Zachodniego, ktrego istota
sprowadzaa si do trzech punktw:
1) utrzymania dotychczasowego statusu prawnego Berlina, ktry mimo podziau
podlega formalnie zwierzchnoci czterech mocarstw,
2) uzyskania przez RFN swobodnego dostpu i powiza z Berlinem Zachodnim
oraz prawa reprezentowania jego interesw w stosunkach zewntrznych,
3) poprawy pooenia mieszkacw w miecie oraz umoliwienia im swobodne-
go poruszania si.
W ten sposb rzd federalny doprowadzi do powstania tzw. iunctim zachodnio-
berliskiego, ktrego realizacja wymagaa dziaa w dwch kierunkach: po pierw-
sze podjcia przez cztery mocarstwa rozmw na temat Berlina, ktre trway od
cziomer.indb 82 2008-02-29 3:50:53

26marca 1970 r. do 3 wrzenia 1971 r. i zakoczyy si zawarciem tzw. porozumienia

czterostronnego; po drugie zawarcia midzy RFN a NRD porozumienia tranzyto-
wego z 17 grudnia 1971 r. o ruchu osobowym midzy RFN a Berlinem Zachodnim,
jak rwnie ukadu midzy Senatem Berlina Zachodniego a NRD w sprawie ua-
twie w podrach i odwiedzinach z 20 grudnia 1971 r.
Ukady i porozumienia speniay oczekiwania i postulaty RFN. Jednak ZSRR na
przeomie lat 1971 i 1972 odwrci iunctim zachodnioberliskie, uzgadniajc z rz-
dem federalnym:
1) rwnoczesn ratyfikacj ukadw wschodnich: moskiewskiego i warszawskie-
go z 1970 r. przez Bundestag i Bundesrat,
2) rwnoczesne wejcie w ycie ukadw wschodnich i porozumienia cztero-
stronnego z 1971 r.,
3) zaangaowanie si rzdu SPD/FDP na rzecz przyspieszenia zwoania KBWE
zudziaem USA i Kanady.
Wok ratyfikacji ukadw toczya si ostra walka midzy koalicj rzdzc
SPD/FDP a opozycyjn CDU/CSU, ktra wiosn 1972 r., ze wzgldu na topniejc
wikszo parlamentarn koalicji socjalliberalnej, grozia nie tylko upadkiem rzdu
Brandta i Scheela, lecz take odrzuceniem ratyfikacji ukadw wschodnich. Wre-
zultacie wielu konsultacji rzd i opozycja chadecka uzgodniy wspln rezolucj
Bundestagu. Bya ona kompromisem midzy rzdem SPD/FDP a opozycj chadeck
w celu umoliwienia ratyfikacji ukadw wschodnich, przy rwnoczesnym nadaniu
im korzystnej dla RFN wykadni prawnej. Uchwalona 10 maja 1972 r. rezolucja za-
wieraa 10 punktw, z ktrych najistotniejsze znaczenie miay dwa sformuowania:
ukady wschodnie, wyraajc zasad rezygnacji z uycia siy lub groby jej uy-
cia, stanowi wany element modus vivendi, ktry RFN chce ustanowi ze
swoimi wschodnimi ssiadami (punkt 1),
zobowizania przyjte przez RFN w ukadach wschodnich nie uprzedzaj
traktatowo-pokojowego uregulowania dla Niemiec i nie tworz adnej podsta-
wy prawnej dla dzi istniejcych granic (punkt 2).
Rezolucja zostaa przyjta prawie jednogonie przez wszystkie frakcje Bundes-
tagu. Natomiast sama ratyfikacja ukadw wschodnich, wbrew wczeniejszym za-
powiedziom poparcia przez chadecj, nastpia 17 maja 1972 r. wikszoci gosw
SPD i FDP. Wikszo deputowanych CDU/CSU wstrzymaa si od gosu.
Bezporednio po utworzeniu rzdu SPD/FDP doszo do wymiany not z rzdem
NRD w celu unormowania stosunkw wzajemnych. W ich nastpstwie doszo do
spotkania szefw obu pastw niemieckich Brandta i Stopha w Erfurcie 19 marca
1970 r. oraz w Kassel 20 maja 1970 r. Te symboliczne spotkania o psychologicznym
podtekcie, nie doprowadziy do zblienia stanowisk w wielu istotnych sprawach.
Do oficjalnych rozmw doszo dopiero po uzgodnieniu porozumienia berliskiego.
Porozumienie berliskie, okrelane te w literaturze naukowej jako poro-
zumienie w sprawie Berlina Zachodniego lub czterostronne, skada si z pream-
buy, dwch czci oraz czterech zacznikw. Preambua podkrela znaczenie
regulacji berliskiej w kontekcie polityki odprenia i pokojowej wsppracy
cziomer.indb 83 2008-02-29 3:50:53

w Europie. Natomiast pierwsza cz okrela ramy wsppracy w Berlinie tak

mocarstw, jak i obu pastw niemieckich, przy zachowaniu rnic w pojmowa-
niu jego statusu. Mwi si w niej tylko o danym obszarze, co dla mocarstw za-
chodnich oznaczao cay Berlin, a dla ZSRR tylko Berlin Zachodni. Druga cz
odnosia si do Berlina Zachodniego; jej istotne sformuowanie stwierdzao, e
nie jest on czci skadow RFN i nie moe by przez ni rzdzony, ale jego
dotychczasowe powizania bd utrzymane i rozszerzane. Byo to sformuowa-
nie kompromisowe, ktre zobowizywao RFN do zmniejszenia swej obecnoci
w Berlinie Zachodnim waspekcie czynnoci oficjalnych i dziaalnoci urzdo-
wych (rezygnacja z wyborw prezydenta federalnego, ograniczenie wizyt naj-
wyszych przedstawicieli wadz federalnych itp.).
W kwestii powiza nastpiy rnice interpretacyjne midzy NRD a RFN.
NRD tumaczya powysze pojcie jako Verbindungen, sprowadzajc go raczej do
spraw technicznych, a RFN jako Bindungen, czyli trwaych zwizkw politycz-
no-prawnych i obecnoci w tym miecie. Bdzie to przedmiotem kontrowersji a
do 1989 r. Jednak istota tej czci porozumienia polegaa na tym, e wycza-
jc kwesti statusu ZSRR po raz pierwszy od 1945 r. zagwarantowa bezkolizyj-
ny dostp RFN do Berlina Zachodniego autostradami, poczeniami kolejowymi
idrog wodn. NRD za, mimo licznych zabiegw, nie wystpia jako bezporedni
partner mocarstw zachodnich w powyszych rozmowach. Pozostawiono jej tyl-
ko moliwo okrelenia szczegw ruchu tranzytowego do Berlina Zachodniego
wbezporednim ukadzie z RFN (17 grudnia 1971 r.). Kwestie odwiedzin z Berlina
Zachodniego do Berlina Wschodniego i NRD regulowao natomiast porozumienie
Senatu i rzdu NRD z 20 grudnia 1971 r. Ukady powysze uatwiy ruch osobowy
oraz kontrol celno-paszportow. Zniesiono obowizujce opaty za tranzyt, ktre
od tej pory uiszcza ryczatowo rzd federalny. Opata taka za lata 19711975 wy-
niosa 235 mln marek. RFN miaa prawo reprezentowania na zewntrz mieszka-
cw Berlina Zachodniego oraz wystawiania im odpowiednich dokumentw wraz
zzapewnieniem ochrony konsularnej z zastrzeeniem w formie odpowiedniej
klauzuli, e nie jest on czci skadow RFN (w praktyce piecztka klauzula
berliska 3 wrzenia 1971 r.).
Dopiero po wejciu w ycie wspomnianych porozumie RFNNRD oraz Senat
Berlina ZachodniegoNRD z 17 i 20 grudnia 1971 r., ktre nie podlegay proce-
durze ratyfikacyjnej, Bahr i sekretarz stanu w MSZ NRD, Michael Kohl rozpoczli
prezentacj pogldw, a nastpnie rozmowy na temat ukadu komunikacyjnego
RFNNRD. Nieprzypadkowo ukad by parafowany 12 maja 1972 r. w przede-
dniu ratyfikacji ukadw wschodnich w Bundestagu oraz przedstawionych ju
wyej kontrowersji midzy rzdem SPD/FDP a opozycj CDU/CSU zapewnio
to przychylno opinii publicznej oraz kilku deputowanych chadeckich dla poli-
tyki odpreniowej rzdu Brandta i Scheela. Ukad zosta podpisany ju 26 maja
1972r. i ratyfikowany przez Bundestag 17 padziernika 1972 r. ogromn wik-
szoci gosw, take deputowanych CDU/CSU. By to pierwszy ukad pastwo-
wy midzy NRD aRFN zawarty na zasadzie rwnorzdnoci i rwnouprawnie-
cziomer.indb 84 2008-02-29 3:50:54

nia, ktry wprowadzi wiele uatwie praktycznych w podrach do obu pastw

w celach prywatnych, rodzinnych, kulturalnych, zawodowych, sportowych itp. Od
tej pory obywatele NRD mogli si ubiega o wyjazd do RFN w pilnych sprawach
rodzinnych. RFN przez podpisanie ukadu komunikacyjnego praktycznie uznaa
NRD, co przyspieszyo dalsze zawieranie wielu ukadw i porozumie. Bezpored-
nio po podpisaniu ukadu komunikacyjnego, 17 czerwca 1972 r., Bahr i Michael
Kohl rozpoczli wymian pogldw na temat Ukadu Oglnego, okrelanego te
jako Zasadniczy, midzy NRD a RFN. Rozmowy formalne rozpoczto 16 sierp-
nia 1972r., doprowadzajc nastpnie do parafowania 8 listopada oraz podpisania
21 grudnia 1972 r. Ukadu Zasadniczego NRDRFN. Przebieg tych rozmw i spo-
sb informowania opinii publicznej sugeruj, e zarwno NRD, jak i Moskwa, d-
yy do poparcia rzdu Brandta i Scheela oraz przysporzenia mu dodatkowych go-
sw w wyborach przedterminowych do Bundestagu. Od CDU/CSU NRD i ZSRR
nie oczekiway konstruktywnych rozmw ani moliwoci kompromisu.
Postanowienia Ukadu Zasadniczego NRDRFN byy skomplikowane, poniewa
musiay pogodzi cakowicie przeciwstawne stanowiska obu stron, gwnie wkwe-
stiach prawnych i jednoci narodu niemieckiego. Nawizyway do uzgodnionych ju
wczeniej w ukadach wschodnich RFN z ZSRR i Polsk zasad przestrzegania niena-
ruszalnoci granic oraz integralnoci terytorialnej pastw, jak te wyrzeczenia si siy
lub groby jej uycia. Natomiast w realizacji wzajemnych postanowie midzy obu
pastwami niemieckimi najistotniejsze znaczenie miao pi:
1) uznanie w artykule 3 przez RFN dotychczasowej granicy strefowej (Zo-
nengrenze) za granic pastwow NRD, ktrej szczegowy przebieg miaa
ustali wterminie pniejszym utworzona do tego celu mieszana komisja
graniczna (tryb powoania i funkcje okrela specjalny zacznik),
2) rezygnacja przez RFN w artykule 4 z prawa wycznej reprezentacji Niemiec oraz
uznanie w artykule 6 NRD za pene, rwnoprawne i niezalene pastwo,
3) zaznaczenie przez RFN w preambule, w niektrych artykuach i zaczni-
kach, i nie traktuje NRD jako zagranicy i stosunkom wzajemnym nadaje
szczeglny charakter. Wyrazem tego byo m.in.:
obnienie stosunkw do rangi staych przedstawicielstw (stndige Vertretun-
gen), a nie ambasad, ktrych szef by akredytowany w Bonn przy Urzdzie
Kanclerskim, a nie MSZ (w Berlinie Wschodnim szef przedstawicielstwa NRD
by akredytowany przy Radzie Pastwa NRD),
wskazanie w preambule faktu, e w kwestii narodowej obie strony posiadaj
odrbne punkty widzenia,
4) w ukadzie obie strony pominy kwestie obywatelstwa ze wzgldu na istotne
rnice. RFN obstawaa przy niemieckiej przynalenoci pastwowej zgod-
nie z artykuem 116 UZ, a NRD za obywatelstwem NRD zgodnie zKonsty-
tucj z 1968 r.,
5) w artykule 7 oraz w specjalnych zacznikach uregulowano wiele istotnych
dla obu stron kwestii bilateralnych, przede wszystkim zachowanie dotych-
czasowych zasad wymiany handlowej (tzw. handlu wewntrzniemieckiego
cziomer.indb 85 2008-02-29 3:50:54

bez istnienia granicy celnej), ulepszenie pracy dziennikarzy, czenie rodzin,

kontaktw osobistych, obrotu niekomercyjnego itp.
RFN w listach do mocarstw zachodnich oraz w zaczniku w formie listu ojed-
noci niemieckiej podkrelia przywizanie do opcji oglnoniemieckiej, ktr
NRD przyja do wiadomoci, cho si z ni nie identyfikowaa. W wymienionych
przy okazji podpisania UZ listach midzy rzdami NRD a RFN oraz owiadcze-
niach czterech mocarstw, wszystkie strony wyraziy gotowo i poparcie w sprawie
przystpienia obu pastw niemieckich do ONZ.
11 maja 1973 r. Bundestag, wzmocnion po przedterminowych wyborach wik-
szoci gosw koalicji SPD/FDP, ratyfikowa UZ. Natomiast odrzucia go w pierw-
szym czytaniu posiadajca wikszo w Bundesracie CDU/CSU. W drugim czyta-
niu przeciwko niemu glosowaa tylko Bawaria. Kraje rzdzone przez CDU popar-
y ratyfikacj ukadu ze wzgldu na liczne implikacje midzynarodowe, a przede
wszystkim fakt, i 21 czerwca 1973 r. wnioski o czonkostwo RFN i NRD w ONZ
miaa rozpatrywa Rada Bezpieczestwa ONZ, a kilka dni pniej miao si od-
by spotkanie konsultacyjne ministrw spraw zagranicznych dotyczce dalszych
prac KBWE. W tej sytuacji ju 20 czerwca doszo do wymiany listw ratyfikacyj-
nych (Rada Pastwa NRD ratyfikowaa UZ 13 czerwca 1973) midzy rzdami obu
pastw niemieckich i UZ wszed w ycie.
Wstpne kontakty midzy RFN a CSRS zainicjowane w 1970 r. dopiero
w1972/1973 r., po ratyfikacji ukadw wschodnich, nabray wikszego rozmachu.
Zosta on parafowany 20 czerwca, a podpisany dopiero 11 grudnia 1973 r. Z tej
okazji Brandt i Scheel zoyli oficjaln wizyt w Pradze. Najbardziej kontrower-
syjnym problemem w stosunkach midzy CSRS a RFN nie byy kwestie graniczne,
jak w wypadku Polski, lecz danie przez stron czechosowack uznania przez
RFN za niewanego od samego pocztku (ex tunc) ukadu monachijskiego z 29
wrzenia 1938 r. Byo to zrozumiae ze strony moralno-politycznej ze wzgldu na
sposb jego narzucenia przez Hitlera, ale trudny od strony formalno-prawnej oraz
nastpstw dla obywateli RFN, ktrzy do 1938 r. posiadali obywatelstwo czecho-
sowackie. Problem rozwizano kompromisowo, stwierdzajc w preambule, e
ukad monachijski zosta narzucony Republice Czechosowackiej w 1938 r. przez
reim narodowosocjalistyczny pod grob uycia siy, a w artykule l obie strony
nie okreliy momentu, od ktrego uwaaj go za niewany. Natomiast w artykule
2 oraz w specjalnym zaczniku w formie listu rozwizano take kontrowersyjny
problem skutkw prawnych, wynikajcych z prawa stosowanego od 30 wrzenia
1938 r. do 9 maja 1945 r., obejmujcy osoby fizyczne i prawne. Wadze CSRS za-
choway jedynie prawo do cigania przestpstw, za ktre wedug jej prawa grozi
kara mierci, pozostae przestpstwa Niemcw Sudeckich ulegy przedawnieniu.
Z ukadu wyczono kwesti obywatelstwa, poniewa Niemcy Sudeccy w tym sa-
mym czasie stali si obywatelami NRD lub RFN. W artykuach 34 znalazy si
postanowienia adekwatne do wczeniejszych ukadw normalizacyjnych z krajami
Ukadu Warszawskiego. Zwoka w podpisaniu ukadu CSRSRFN wynikaa z kon-
trowersji wynikych z wczenia osb prawnych z Berlina Zachodniego do ukadw
cziomer.indb 86 2008-02-29 3:50:54

normalizacyjnych z krajami bloku wschodniego. ZSRR i NRD odrzucay bowiem

prawo reprezentowania przez RFN osb prawnych z Berlina Zachodniego, w tym
take udzielania sdom zachodnioberliskim pomocy prawnej za porednictwem
ambasad RFN.
Kwesti powysz rozstrzygna dopiero formua kompromisowa ustalona
w toku spotkania Gromyki z Scheelem na przeomie padziernika i listopada 1973
r. Przy wyczeniu kwestii statusu Berlina dopuszczaa ona w niektrych wypad-
kach porednictwo RFN.
Po podpisaniu ukadu CSRSRFN doszo do nawizania 21 grudnia 1973 r.
stosunkw dyplomatycznych midzy RFN a Bugari i Wgrami w formie wymia-
ny listw. Poprzedziy je krtkie rozmowy przygotowawcze, cho RFN nie mia-
a ztymi pastwami kwestii spornych. Budapeszt i Sofia podporzdkoway si
(wodrnieniu od Rumunii), strategii i taktyce ZSRR, nawizujc stosunki dyplo-
matyczne z RFN po osigniciu przez ni wspomnianych regulacji z ZSRR, Pol-
sk, NRD i CSRS. Stosunki dyplomatyczne z Polsk RFN nawizaa 14 wrzenia
1972r., z NRD i CSRS doszo do tego dopiero w poowie 1974 r. W ten sposb RFN,
w 1974r. utrzymywaa formalne stosunki dyplomatyczne ze wszystkimi krajami
Ukadu Warszawskiego. Z Chinami Ludowymi nawizano je ju 11 padziernika
1972 r., a z Mongoli 31 stycznia 1974 r. Tylko Albania ze wzgldu na izolacj mi-
dzynarodow oraz wysuwanie roszcze reparacyjnych pod adresem RFN stanowi-
a wyjtek.
8.3.2. Znaczenie procesu KBWE
Wymienione wyej przesanki, ukady i porozumienia odpreniowe oraz inne

dodatkowe czynniki, przyczyniy si do poprawy klimatu politycznego oraz pod-
jcia na przeomie 1969/1970 r. przez rzd Finlandii dziaa i konsultacji, zmie-
rzajcych do zwoania oglnoeuropejskiej konferencji bezpieczestwa. Finlandia
oferowaa gotowo do przejcia na siebie funkcji gospodarza powyszej konferen-
cji. Konsultacje przecigny si do poowy lat 70., przebiegajc rwnolegle do za-
sygnalizowanego ju wyej procesu normalizacji stosunkw RFN z krajami bloku
wschodniego w latach 19701973. Wanym elementem powyszych konsultacji
byo w 1973 r. podjcie midzy NATO a UW w Wiedniu rokowa rozbrojeniowych
na temat redukcji zbroje i si zbrojnych w Europie, ktre trway z przerwami do
1989 r. Inicjatywy te przyczyniy si do znacznej poprawy atmosfery politycznej
oraz stosunkw wzajemnych midzy pastwami NATO i UW, pozwalajc take na
przyspieszenie przygotowa oraz zwoanie oglnoeuropejskiej konferencji bezpie-
czestwa [por. szerzej J. Kukuka 2003, 195: 213].
Etap prac przygotowawczych do powyszej konferencji na szczeblu ambasado-
rw i przedstawicieli ministrw spraw zagranicznych z udziaem wszystkich 33
pastw europejskich (bez pozostajcej w izolacji Albanii) oraz USA i Kanady, za-
koczono w poowie 1973 r., w trakcie uzgodniono oglne kwestie proceduralne
imerytoryczne. Natomiast sama konferencja przebiegaa w trzech etapach:
cziomer.indb 87 2008-02-29 3:50:54

pierwszy: spotkania ministrw spraw zagranicznych Helsinki, od 3 do 7lip-

ca 1973 r.,
drugi: rokowania na szczeblu ekspertw Genewa, od 18 wrzenia 1973 r. do
21 lipca 1975 r.,
trzeci: spotkanie szefw pastw i rzdw Helsinki, od 30 lipca do 1 sierpnia
1975 r.
Efektem powyszych spotka byo uzgodnienie wielu kwestii szczegowych
oraz przyjcie nazwy KBWE, jak rwnie uzgodnienie wsplnego dokumentu
onazwie Akt Kocowy KBWE. Podpisany 1 sierpnia 1975 r. Akt Kocowy KBWE
skada si z czterech czci:
1) deklaracji zasad rzdzcych wzajemnymi stosunkami midzy pastwami
uczestniczcymi (tzw. 1. koszyk),
2) wsppracy w dziedzinie gospodarki, nauki i techniki oraz rodowiska natu-
ralnego (2. koszyk),
3) wsppracy w dziedzinie humanitarnej i innych dziedzinach (3. koszyk),
4) dalsze kroki po konferencji.
Pierwsza cz odzwierciedlaa w duym stopniu interesy ZSRR i jego sojusz-
nikw, poniewa legalizowaa polityczno-terytorialny status quo, ustanowiony
na konferencjach w Jacie i Poczdamie w 1945 r. Przyjmowa on zreszt zgodnie
zpowszechnym katalogiem zasad stosunkw midzynarodowych, uchwalonych
przez Zgromadzenie Oglne ONZ 24 padziernika 1970 r., 10 nastpujcych zasad
wodniesieniu do sygnatariuszy Aktu Kocowego:
1) suwerenna rwno, poszanowanie praw wynikajcych z suwerennoci,
2) powstrzymywanie si od groby uycia siy lub jej uycia,
3) nienaruszalno granic,
4) integralno terytorialna pastw,
5) pokojowe zaatwianie sporw
6) nieingerencja w sprawy wewntrzne,
7) poszanowanie praw czowieka i podstawowych wolnoci cznie z wolno-
ci myli, sumienia, religii i przekona,
8) rwnouprawnienie i prawo narodw do samostanowienia,
9) wsppraca midzy pastwami,
10) wykonywanie w dobrej wierze wynikajcych z Aktu zobowiza.
W stosunku do wspomnianego wyej Katalogu ONZ, Akt Kocowy dodaje
trzy zasady o duym znaczeniu regionalnym dla Europy: zasada 3) nienaruszal-
no granic; zasada 4) integralno terytorialna, ktra znalaza ju odzwier-
ciedlenie wukadach normalizacyjnych RFN z krajami bloku wschodniego
19701973, wtym take z Polsk. Zasada 7) przestrzeganie praw czowieka
miaa istotne znaczenie dla opisania caoksztatu tak licznych kontrower-
sji WschdZachd oraz jako uzasadnienie dziaalnoci grup opozycyjnych
w bloku wschodnim.
W drugiej czci precyzowano zasady wsppracy w dziedzinie gospodarki, na-
uki, techniki, handlu, kooperacji przemysowej, ochrony rodowiska naturalnego,
cziomer.indb 88 2008-02-29 3:50:54

transportu, turystyki oraz rne aspekty migracji siy roboczej. Byy to postano-
wienia korzystne dla obu stron. W trzeciej czci, forsowanej szczeglnie przez
USA i pozostae pastwa zachodnie, uzgodniono wspprac w dziedzinie huma-
nitarnej i innych, w tym zwaszcza rozwoju kontaktw midzyludzkich, przepywu
informacji, wymiany kulturalnej oraz w zakresie owiaty.
Postanowienia 3. koszyka naley cile czy z zasad 7. z 1. koszyka,
a wic przestrzeganiem praw czowieka przez wszystkich sygnatariuszy, co w in-
tencji pastw zachodnich miao oddziaywa na ewolucj wewntrzn krajw
bloku wschodniego w stron rozszerzenia sfery demokracji dla jednostek i grup
spoecznych. W drugiej czci Aktu Kocowego KBWE znalazy si, w formie za-
cznikw, dwa dokumenty:
1) Dokument w sprawie rodkw budowania zaufania i niektrych aspektw
bezpieczestwa i rozbrojenia, zmierzajcy do zwikszenia informacji i kon-
taktw, w tym take wojskowych, w celu uniknicia eskalacji napicia i kon-
fliktw midzy obydwoma blokami,
2) dziaania majce na celu zwikszenie bezpieczestwa w rejonie Morza rd-
ziemnego.
W czwartej czci przewidziano realizacj Aktu Kocowego w formie jedno-
stronnej, dwustronnej i wielostronnej. Ze stosownymi inicjatywami mogy tutaj
wystpowa rzdy poszczeglnych pastw przez samodzielne decyzje (np. znosze-
nie wiz, liberalizacja uzyskania paszportw itp.), zawieranie umw dwustronnych
(np. w kwestii akcji czenia rodzin itp.). Istotne znaczenie miao jednak organi-
zowanie spotka wielostronnych, pastw reprezentowanych przez przedstawicieli
ministrw spraw zagranicznych. Wrd nich najistotniejsze znaczenie miay tzw.
konferencje przegldowe, na ktrych miano dokona oceny realizacji postanowie
Aktu Kocowego przez poszczeglnych sygnatariuszy. Pierwsz konferencj tego
rodzaju zaplanowano w Belgradzie w 1977 r.
Akt Kocowy KBWE mia jednak wycznie znaczenie polityczne, a nie praw-
nomidzynarodowe. Oznaczao to w praktyce, i chocia postanowienia nie byy
obowizujce z prawnego punktu widzenia, to jednak wymuszay na sygnatariu-
szach ich przestrzeganie, poniewa w przeciwnym wypadku naraay na krytyk
ze strony innych uczestnikw KBWE. Innymi sowy, istniaa polityczna odpowie-
dzialno za przyjte zobowizania, ktre stanowiy pewnego rodzaju katalog po-
stpowania wzajemnego w warunkach podzielonej Europy. Decyzje podejmowa-
no za na zasadzie konsensusu, czyli uzgodnienia jednolitego stanowiska przez
wszystkich sygnatariuszy. Prowadzio to do znacznego skomplikowania procesu
decyzyjnego oraz wyduenia spotka, na ktrych przyjmowano stosowne uchwa-
y i komunikaty. Pastwa majce odrbne zdanie na konkretny temat mogy jedy-
nie wyda oddzielne owiadczenie.
Proces KBWE przebiega w niekorzystnych warunkach midzynarodowych,
poniewa po czasie euforii i odprenia w pierwszej poowie lat 70., doszo do
wzrostu rywalizacji WschdZachd, gwnie midzy USA a ZSRR na tle r-
nic interesw oraz forsowania przez Moskw wycigu zbroje, co przyczynio si
cziomer.indb 89 2008-02-29 3:50:54

Schemat 8.1. Proces KBWE 19721989
cziomer.indb 90 2008-02-29 3:50:54

wlatach 19801985 do wzrostu napicia midzynarodowego. Mimo to dziki

KBWE dialog odpreniowy nie zosta cakowicie zerwany i nie nastpi powrt
do zimnej wojny. Ju na pierwszym spotkaniu przegldowym w Belgradzie (4 pa-
dziernika 1977 do 9 marca 1978) doszo do ujawnienia si kontrowersji midzy
Wschodem a Zachodem, a zwaszcza USA i ZSRR wok przestrzegania praw czo-
wieka i jego praktycznej wykadni w krajach bloku wschodniego. Destrukcyjna po-
stawa Malty, wysuwajcej szczegowe dania w odniesieniu do bezpieczestwa
w rejonie Morza rdziemnego oraz odmawiajcej podpisania komunikatu koco-
wego, grozia zaamaniem si caego procesu KBWE. W rezultacie ograniczono si
do krtkiego komunikatu kocowego, ktrego najistotniejszym elementem byo
postanowienie o kontynuacji procesu KBWE.
Przed kolejnym spotkaniem przegldowym w Madrycie doszo do dyskusji
wgronie ekspertw na nastpujce tematy: pokojowe uregulowanie sporw (Mon-
treux 1978), wsppraca w rejonie Morza rdziemnego (La Valetta 1979), forum
naukowe (Hamburg 1980). Dyskusje byy pomocne w pniejszym wypracowaniu
wsplnych stanowisk na konferencjach przegldowych.
W szczeglnie niekorzystnych warunkach midzynarodowych odbyo si drugie
spotkanie przegldowe KBWE w Madrycie, od 11 listopada 1980 r. do 9 wrzenia
1983 r. Nastpio ono bowiem po interwencji ZSRR w Afganistanie w 1979 r. oraz
po zaostrzeniu sytuacji wewntrznej w Polsce, po wprowadzeniu 13 grudnia 1981 r.
stanu wojennego, na ktre to fakty USA oraz inne pastwa zachodnie odpowiedzia-
y sankcjami gospodarczymi w stosunku do Polski i ZSRR. Przypado ono take na
okres wzmoenia wycigu zbroje przez ZSRR, na co USA odpowiedziay zainstalo-
waniem od 1983 r. na terenie Europy Zachodniej eurostrategicznej broni nuklearnej
redniego zasigu. Wspomniane wydarzenia o mao nie doprowadziy do przerwania
procesu KBWE. W rezultacie rnych rozmw zakulisowych doszo jednak do pod-
pisania dokumentu kocowego, ktrego najistotniejszymi elementami byy:
wyraenie zgody na poszerzenie procesu KBWE o sfer wojskow i zapowied
zwoania do Sztokholmu specjalnej konferencji w sprawie rodkw budowy za-
ufania i bezpieczestwa i rozbrojenia w Europie (KVAE), ktra odbya si wla-
tach 19841986,
zobowizanie si do wsppracy w dziedzinie nauki i techniki, kultury, wymiany
informacji, ochrony rodowiska naturalnego, akcji czenia rodzin itp.
Nastpstwem uchwa konferencji przegldowej w Madrycie byo podjcie w ko-
lejnych latach dyskusji na spotkaniach roboczych w gronie politykw, dyplomatw,
ekspertw i twrcw, wok nastpujcych problemw szczegowych: pokojowe
uregulowanie sporw (Ateny 1984), wsppraca w rejonie Morza rdziemnego
(Wenecja 1984), prawa czowieka (Ottawa 1985), kontakty midzy ludmi (Berno
1986). Przyczyniy si one, podobnie jak wspomniane wyej spotkanie KVAE, do
zblienia stanowisk w wielu dziedzinach. Istotne znaczenie miay w II poowie lat
80. przygotowania i przebieg kolejnej konferencji przegldowej KBWE w Wiedniu,
w latach 19861989 [zob. E. Cziomer 2005, 404: 410 oraz Schemat 8.2].
cziomer.indb 9 2008-02-29 3:50:54

Schemat 8.2. Proces KBWE spotkania wiedeskie 19861989
rdo: E.Cziomer, L.W. Zyblikiewicz, 2005, 409:410.
cziomer.indb 92 2008-02-29 3:50:56

8.3.3. O
dprenie w stosunkach RFN
z krajami bloku wschodniego wlatach 19751989
Ukady i porozumienia RFN z ZSRR oraz pozostaymi pastwami Ukadu War-

szawskiego w latach 19701973 doprowadziy do oywienia polityki wschodniej
i niemieckiej RFN, co spowodowao, e stay si one wanymi elementami sto-
sunkw WschdZachd. Z jednej strony umoliwiay bowiem dojcie do skutku
samej KBWE, a z drugiej pod wzgldem treci (np. rezygnacja z uycia siy lub
groby jej uycia, nienaruszalno granic itp.), byy konkretyzacj postanowie
Aktu Kocowego KBWE z 1 sierpnia 1975 r. Rzd SPD/FDP przywizywa wielk
wag do aktywnego uczestnictwa w procesie KBWE, traktujc to jako dodatkow
moliwo dialogu z krajami Ukadu Warszawskiego oraz sposobno do osigania
wymiernych korzyci politycznych, gospodarczych i humanitarnych. Natomiast
opozycyjna CDU/CSU, jako jedna z nielicznych partii Europy Zachodniej wypo-
wiedziaa si przeciwko podpisaniu przez RFN Aktu Kocowego KBWE. Stano-
wisko swoje zmienia dopiero po przejciu wadzy w Bonn po zwrocie 1982 r.,
kiedy zacza kontynuowa polityk odprenia w stosunkach WschdZachd,
oraz polityk wschodni i niemieck koalicji SPD/FDP.
Midzy polityk odprenia a polityk wschodni i niemieck RFN od poowy
lat 70. wystpowaa cisa wspzaleno, poniewa sprzyjay jej wtedy i w latach
19851989 okresy odprenia w stosunkach WschdZachd, a narastajce na-
picia w relacjach WschdZachd w latach 19801985 przyczyniy si do powa-
nych komplikacji.
RFN bya zainteresowana realizacj polityki odprenia, ktra stwarzaa ogle
ramy polityki wschodniej i niemieckiej niezalenie od ukadu si wewntrznych.
Delikatno sytuacji RFN polegaa jednak na tym, e jako czonek Wsplnot Eu-
ropejskich i NATO, musiaa polityk odprenia rozpatrywa na tle interesw
caego Zachodu, a nie tylko interesw wasnych. Prowadzio to niejednokrotnie
do powanych komplikacji i oskare, zarwno ze strony sojusznikw i partne-
rw zachodnich, jak te ZSRR i pastw Ukadu Warszawskiego. Dotyczyo to
najczciej zabiegw o wyodrbnienie polityki niemieckiej RFN z konfrontacji
WschdZachd ze wzgldu na korzyci w zakresie kontaktw midzyludzkich
z NRD.
Dlatego te znaczna cz politykw, naukowcw i publicystw w RFN formu-
owaa tez o podzielnoci odprenia. Chodzio midzy innymi o to, aby brak
porozumienia na jednej paszczynie, nie stanowi przyczyny do podwaania celo-
woci realizacji polityki odprenia w caoci lub w innych dziedzinach.
Rozpatrujc stanowisko RFN wobec procesu KBWE naley podkreli, e od
lat 70. rzd SPD/FDP wypowiada si jednoznacznie za obecnoci USA i Kanady
wEuropie i udziale w KBWE, uzaleniajc od tego ratyfikacj ukadw wschod-
nich w 1972 r. Rwnoczenie przeciwstawia si, ze wzgldu na wasn, oglnonie-
mieck opcj, deniu ZSRR do pojmowania KBWE jako substytutu niedoszego
traktatu pokojowego z Niemcami po 1945 r., oraz traktowania Aktu Kocowego
cziomer.indb 93 2008-02-29 3:50:56

zHelsinek jako potwierdzenia polityczno-terytorialnego status quo w Europie.

Wzwizku zpowyszym mona w uproszczeniu przyj, e w latach 19751989
RFN staraa si w licznych owiadczeniach i deklaracjach oficjalnych w uzgodnie-
niu ze swoimi partnerami i sojusznikami zachodnimi eksponowa nastpujce
aspekty procesu KBWE:
1)podkrelenie moralno-politycznego, a nie prawno-midzynarodowego cha-
rakteru Aktu Kocowego KBWE z 1 sierpnia 1975 r.,
2) forsowanie klauzuli pokojowej modyfikacji granic, ktra niezalenie od in-
nych zasad nienaruszalnoci granic oraz integralnoci terytorialnej nie
wykluczaa moliwoci zmiany granic midzy NRD a RFN w momencie zjed-
noczenia Niemiec,
3) szczeglne zainteresowanie postanowieniami trzeciej czci Aktu Kocowe-
go (tzw. 3. koszyk) oraz przestrzeganiem praw czowieka w kontekcie po-
oenia Niemcw w NRD oraz ludnoci niemieckiej w krajach Europy rod-
kowo-Wschodniej.
Wszystkie rzdy federalne traktoway konferencje przegldowe KBWE: Belgrad
(19771978), Madryt (19801983), Wiede (19861989), oraz rne spotkania
specjalistyczne jako forum wymiany pogldw i tworzenia odpowiedniego klimatu
politycznego, nie wykorzystujc ich, poza wyjtkowymi sytuacjami, do nadmiernej
krytyki ZSRR czy pozostaych pastw Ukadu Warszawskiego. RFN zawsze trakto-
waa proces KBWE jako wany element polityki odprenia WschdZachd, kt-
ry bardzo trafnie okreli minister spraw zagranicznych Hans Dietrich Genscher,
5 sierpnia 1980 r., w kulminacyjnym momencie konfrontacji USAZSRR oraz
wprzededniu konferencji przegldowej w Madrycie: Polityka rzdu federalnego
w sprawie KBWE jest zgodna z jego polityk w ogle, przez ktr niezmiennie dy
do odprenia midzy Wschodem a Zachodem. Nawet jeli polityka odprenia
jest zagroona przez rozwj wydarze w Afganistanie i wywoany tym spadek za-
ufania, to polityka ta nie ma adnej rozsdnej alternatywy. Zawsze opieraa si za
zaoeniach realistycznych i dugofalowych. Moe by skuteczna tylko na zasadzie
bezpieczestwa i rwnowagi [zob. H.D. Genscher, 1995].
Pierwszoplanowe znaczenie ZSRR dla polityki wschodniej RFN wynikao z wie-
lu czynnikw, ale najistotniejsze znaczenie miay:
hegemoniczna pozycja ZSRR w Ukadzie Warszawskim oraz jako supermo-
carstwa w stosunkach WschdZachd, co wywoywao wiele implikacji dla
polityki bezpieczestwa RFN,
zachowanie przez ZSRR odpowiedzialnoci za Niemcy i Berlin jako cao
oraz sprawowanie przez niego bezporedniej kontroli nad NRD,
atrakcyjno ZSRR jako partnera gospodarczego dla RFN ze wzgldu na
znaczne zasoby surowcowe.
W latach 70. strategia i taktyka RFN polegaa na deniu do rozbudowy sto-
sunkw z ZSRR we wszystkich dziedzinach, przez co staa si jego najwaniej-
szym partnerem w dialogu odpreniowym w Europie. W okresie wzrostu na-
picia midzy ZSRR a USA, w latach 19801981, RFN bya zainteresowana pod-
cziomer.indb 94 2008-02-29 3:50:56

trzymaniem dialogu odpreniowego, podejmowaa rne inicjatywy w kierunku

doprowadzenia do rozmw radziecko-amerykaskich w kwestii rozbrojenia, aby
nie dopuci do przeksztacenia si napicia w zimn wojn midzy Wschodem
i Zachodem. Przyniosoby to ze wzgldu na pooenie geopolityczne oraz stan
powiza gospodarczych najwiksze straty wanie dla RFN. Std te kanclerz
Helmut Schmidt, jako zdecydowany zwolennik podwjnej uchway NATO z12
grudnia 1979 r. zjednej strony, oraz prowadzenia realistycznej polityki odpr-
enia z drugiej sta si podczas szczytw 1980 r. w Moskwie i 1981 r. w Bonn
z Breniewem pewnego rodzaju porednikiem lub tumaczem midzy USA
a ZSRR. W zgodnej opinii specjalistw zyska dziki temu duy autorytet na
Wschodzie i Zachodzie, cho w USA i NATO nie kryto obaw, e ZSRR zmierza
do wyuskania RFN z sojuszu zachodniego. Byy to jednak oceny przesadne,
poniewa nie bray pod uwag obiektywnych interesw RFN, zwizanych z po-
lityk odprenia i wsppracy, anie konfrontacji. W onie elity politycznej RFN
sprawa powiza z Zachodem nigdy nie bya stawiana pod znakiem zapytania.
Jednak powstaa sytuacja midzy USA a ZSRR wzmacniaa obiektywnie rol ipo-
zycj midzynarodow RFN.
Po zmianie rzdu w RFN, na przeomie 1982/1983 r. oraz powstaniu koalicji
CDU/CSU/FDP, dyplomacja radziecka podja dziaania, ktre zmierzay do za-
chty RFN, aby nie wyrazia zgody na dyslokacj amerykaskich broni strategicz-
nych redniego zasigu na swym terytorium. Miaoby to ogromny wpyw na posta-
w pozostaych pastw NATO w Europie. Problem ten by gwnym przedmiotem
rozmw kanclerza Kohla w Moskwie w lipcu 1983 r. Kiedy wysiki powysze sko-
czyy si niepowodzeniem, w latach 19831985 doszo do powanego pogorszenia
stosunkw radziecko-zachodnioniemieckich. Z drugiej strony, w Moskwie doce-
niano zaangaowanie RFN przeciwko polityce sankcji USA wobec ZSRR w latach
19801981, w zwizku z inwazj w Afganistanie oraz ogoszeniem stanu wojenne-
go w Polsce 13 grudnia 1981 r., a ponadto starania ministra spraw zagranicznych
Genschera zmierzajce do oywienia dialogu WschdZachd.
Po przejciu funkcji sekretarza generalnego KC KPZR przez Michaia Gorba-
czowa, dyplomacja radziecka koncentrowaa si przede wszystkim na rozmowach
rozbrojeniowych z USA i bezporednich szczytach ReaganGorbaczow (1985,
1986, 1987, 1988) oraz Georgea Busha z Gorbaczowem w 1989 r. Std te stosunki
z RFN nie naleay do priorytetw polityki zachodniej ZSRR. Nabior one wik-
szego znaczenia na przeomie lat 1989/1990 [zob. M. Gorbatschow 1993].
Po nawizaniu stosunkw dyplomatycznych pomidzy Polsk a RFN w 1972 r.,
stosunki wzajemne byy obcione oczekiwaniami wczesnego kierownictwa pol-
skiego, dotyczcymi uzyskania od RFN odszkodowa dla Polakw bdcych ofia-
rami represji narodowo-socjalistycznych, gwnie winiw obozw koncentracyj-
nych i robotnikw przymusowych podczas II wojny wiatowej. W trakcie rokowa
z Polsk na pocztku lat 70., RFN przekazaa przez Czerwony Krzy wGenewie
ok. 120 mln marek dla najbardziej poszkodowanych ofiar eksperymentw pseu-
domedycznych, co jednak nie zadowolio Warszawy. Ze swej strony rzd federalny
cziomer.indb 95 2008-02-29 3:50:56

zabiega o rozszerzenie zakresu migracji ludnoci pochodzenia niemieckiego do

RFN wramach tzw. akcji czenia rodzin. Czciowy kompromis w powyszych
sprawach osignito dopiero po caonocnej rozmowie Schmidta z I sekretarzem
KC PZPR Edwardem Gierkiem w Helsinkach, 1/2 sierpnia 1975 r., przy okazji uro-
czystego podpisania Aktu Kocowego KBWE. Uzgodnienia zostay ujte w pakiet
porozumie podpisanych 9 padziernika 1975 r. w Warszawie podczas wizyty
Genschera w Polsce. Obejmowa on:
1) umow o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym (tzw. umowa rentowa),
2) porozumienie w zakresie zaopatrzenia emerytalnego midzy obu pastwami
i ich instytucjami ubezpieczeniowymi,
3) umow midzyrzdow o udzieleniu przez RFN Polsce kredytu finansowego
w wysokoci 1 mld marek o niskim oprocentowaniu (2,5%) w celu wsparcia wsp-
pracy gospodarczej,
4) zapis protokolarny dotyczcy wyjazdu z Polski 120.000125.000 osb pocho-
dzenia niemieckiego na pobyt stay do RFN.
Dodatkowo uzgodniono wieloletni program wsppracy gospodarczej, kt-
ry poszerza wczeniej zawarte umowy dwustronne o wsppracy gospodarczej
z1970 r. i 1974 r. Zgodnie z punktem 2 pakietu porozumie, RFN zobowizaa
si wypaci Polsce 1,3 mld marek z tytuu wiadcze poniesionych przez polskie
instytucje ubezpieczeniowe po II wojnie wiatowej dla rnych kategorii ludnoci,
w tym robotnikw przymusowych w III Rzeszy, przesiedlecw itp. W RFN trak-
towano wymienione wiadczenia jako form odszkodowania dla Polski. Ten punkt
porozumienia podlega ratyfikacji przez Bundestag i Bundesrat, dlatego w marcu
1976 r. doszo w RFN do ostrych dyskusji parlamentarnych pomidzy CDU/CSU
a SPD i FDP, oraz w mediach zachodnioniemieckich. Uwaano bowiem, e wy-
jazd Niemcw z Polski jest okupiony zbyt duymi wiadczeniami finansowymi. Ze
wzgldu na przewag krajw (landw) CDU/CSU w Bundesracie, wydawao si,
e pakiet porozumie z Polsk moe zosta odrzucony. Z uwagi na zarysowujce
si trudnoci wewntrzne i napicia spoeczne w Polsce kierownictwo partyjno-
pastwowe byo skonne do maksymalnych ustpstw wobec RFN, wyraajc zgod
na to, e akcja czenia rodzin nie ograniczy si wycznie do uzgodnie w zapisie
protokolarnym, ale bdzie kontynuowana w terminie pniejszym. Pozwolio to na
zmian stanowiska CDU/CSU, szczeglnie po uzyskania poparcia Kohla i znacznej
czci umiarkowanych politykw CDU.
12 marca 1976 r. doszo do jednomylnej ratyfikacji przez Bundesrat, co
stworzyo take warunki do odbycia kilkukrotnie odkadanej wizyty Edwarda
Gierka wRFN: 812 czerwca 1976 r. W trakcie wizyty podpisano porozumie-
nia owsppracy gospodarczej i naukowo-technicznej. Polska wysuna si, po
ZSRR, na drugie miejsce jako partner dialogu odpreniowego oraz w zakresie
wsppracy gospodarczej. Midzy Schmidtem a Gierkiem nawizay si bliskie
kontakty. Zaowocowao to oficjaln wizyt Schmidta w Polsce 2125 listopada
1977 r. oraz prywatn wizyt Schmidta w Gdasku (prywatnym jachtem 1920
sierpnia 1979).
cziomer.indb 96 2008-02-29 3:50:56

Ogoszenie stanu wojennego w Polsce 13 grudnia 1981 r., rozwizanie zwiz-

ku zawodowego Solidarno i represje wobec opozycji politycznej, doprowadzi-
y jednak do pogorszenia oraz ochodzenia oficjalnych stosunkw midzy Polsk
aRFN. Do kolejnej rewizyty szefa rzdu federalnego w Polsce doszo bowiem do-
piero w poowie listopada 1989 r. Po zwrocie politycznym w Polsce, w czerwcu
1989 r., kanclerz Kohl przyjecha na zaproszenie premiera Tadeusza Mazowieckie-
go. Merytorycznie jego wizyta bya przygotowywana przez ministrw spraw za-
granicznych od pocztku 1988 r., natomiast w wielu sprawach realizacja przyjtych
ustale zostaa przesunita do czasu zjednoczenia Niemiec w 1990 r.
Z pozostaych krajw Ukadu Warszawskiego do najbardziej preferowanych
partnerw RFN naleay Wgry, poniewa stosunki wzajemne nie byy obcione
przeszoci, a ponadto Wgry naleay do prekursorw reform spoeczno-gospo-
darczych w bloku wschodnim. Stosunki dwustronne RFN z Bugari rwnie byy
wolne od jakichkolwiek obcie, ale Bugaria bya traktowana jako kraj nadmier-
nie uzaleniony od ZSRR, ktry niechtnie podejmuje wasne inicjatywy w polityce
zachodniej. Preferencje dla Rumunii z tytuu nawizania stosunkw dyplomatycz-
nych z RFN w 1967 r. straciy na znaczeniu w cigu lat 70. i 80., zarwno ze wzgldu
na dynamik kontaktw i powiza RFN z innymi krajami bloku wschodniego,
jak i wzmocnienie si dogmatyzmu i dyktatorskich metod sprawowania wadzy
w Rumunii przez Nicolae Ceauescu. Podobnie oceniono rwnie CSRS, chocia
w latach 80. RFN udao si rozwiza bardzo wiele problemw praktycznych, np.
w dziedzinie ochrony rodowiska naturalnego, rozbudowy i modernizacji przej
granicznych itp. Albania jako ostatnie pastwo Europy Poudniowo-Wschod-
niej nawizaa stosunki dyplomatyczne z RFN 2 padziernika 1987 r., po zgonie
dugoletniego dyktatora Enwera Hody oraz rezygnacji z roszcze reparacyjnych
wobec RFN, w wysokoci 2 mld dolarw. Umoliwio to zoenie 23 padziernika
1987 r. przez Genschera oficjalnej wizyty. Bya to pierwsza wizyta zachodniego
szefa dyplomacji w tym kraju po 1945 r. i staa si wanym etapem przezwycienia
samo izolacji Albanii na arenie midzynarodowej.
W latach 70. wrd wysoko uprzemysowionych krajw Zachodu RFN wy-
suna si na pierwsze miejsce jako partner handlowy pastw RWPG. wiadczy
otym wzrost wartoci obrotw towarowych RFN z krajami RWPG z 604 mln ma-
rek w1950 r. do 43,592 mld marek w 1989 r. Pierwszym partnerem handlowym
RFN w grupie krajw RWPG by ZSRR, ktrego obroty wzrosy z 2,802 mld marek
w1970 r. do 19,877 mld marek w 1989 r. Kolejne miejsca zajmoway Polska, Wgry
i CSRS. Wzrost wymiany handlowej by wymiernym efektem odprenia i norma-
lizacji stosunkw wzajemnych, oraz nastpstwem podpisanych ukadw i umw
zkrajami RWPG.
Z drugiej jednak strony warto obrotw handlowych RFN z krajami RWPG nie
przekroczya w omawianym okresie 5% caego handlu zagranicznego Zachodnich
Niemiec, co lokowao je na poziomie wymiany ze Szwajcari. Sytuacja ta wska-
zywaa na zacofanie gospodarcze krajw RWPG i ich znikomy udzia w midzy-
narodowym podziale pracy. Wystarczy tylko porwna, e w okresie powyszym,
cziomer.indb 97 2008-02-29 3:50:56

udzia RFN w skali rocznej eksportu wiatowego wynosi ok. 12%, a wszystkich
krajw RWPG cznie, nie przekracza 910%. Natomiast zasadniczym proble-
mem dla krajw RWPG byy bariery eksportowe do RFN, ktre z kolei zmuszay
do wyrwnania ujemnego bilansu handlowego, czyli ograniczania zakupw. Ge-
neralnie na tle handlu z krajami bloku wschodniego doszo na pocztku lat 80. do
licznych sporw pomidzy USA a krajami Europy Zachodniej, w tym take RFN.
Oile administracja Reagana zamierzaa handel wschodni wykorzysta jak instru-
ment nacisku i sankcji przeciwko Polsce, a zwaszcza ZSRR, o tyle sojusznicy za-
chodnioeuropejscy wystpowali przeciwko temu nie tylko ze wzgldw humani-
tarnych, ale rwnie ekonomicznych. Mona to wyranie uzasadni korzyciami
z tytuu handlu z krajami RWPG. O ile eksport do tych krajw gwnych krajw
WE: RFN, Francji, Wielkiej Brytanii i Woch ksztatowa si w 1983 r. na poziomie
45%, o tyle w przypadku USA byo to tylko 1,4% caoksztatu handlu wschodnie-
go. Natomiast USA wyranie preferoway, ze wzgldu na lobby farmerskie, eksport
zboa do ZSRR w 1981/1982 r. partycypoway np. w 15,3% caoksztatu impor-
tu radzieckiego, a na wszystkie 10 pastw wczesnych WE przypadao tylko 2,5%
tego importu.
Na marginesie, w latach 70. i 80. RFN miaa ju 3 porozumienia w sprawie do-
staw gazu ziemnego ze ZSRR. W 1982 r. gaz radziecki stanowi 2% caoci dostaw
do Europy Zachodniej. Najwaniejsi odbiorcy to: RFN 10,7, Wochy 7, Francja
4 i Austria 2,9 mld metrw szeciennych [zob. C. Wrmann 1986, 74: 137].
W latach 70.i 80. poszukiwano rnych form kooperacji przemysowej, take
wsppracy na rynkach trzecich firm z krajw RWPG oraz RFN, ale nie przynio-
so to oczekiwanych rezultatw. W efekcie doszo do zaduenia krajw RWPG
wRFN; w 1977 r. zaduenie wynioso ok. 21 mld marek, a w 1980 r. ju 30 mld
marek. W cigu lat 80. zaduenie wzrastao, gwnie z tytuu niespaconych od-
setek, wpywajc ujemnie na wzajemne stosunki finansowe. RFN partycypowaa
generalnie w ok. 2021% zaduenia krajw RWPG na Zachodzie.
Problemy powysze bd rzutoway na sytuacj wewntrzn krajw bloku
wschodniego na pocztku lat 90., przyczyniajc si do narastania zjawisk kryzy-
sowych i do zaamania si realnego socjalizmu i rozwizania RWPG. Do kra-
jw najbardziej zaduonych naleay ZSRR, Polska i Wgry, poniewa pozostae
stosoway bardziej umiarkowan polityk zacigania kredytw w RFN. Dynamika
zasygnalizowanych powiza gospodarczych RFN ze Wschodem w latach 70. i 80.
spenia dwie zasadnicze funkcje. Z jednej strony umocnia pozycj RFN jako re-
gionalnego mocarstwa gospodarczego, a z drugiej znacznie zwikszya rol RFN
jako wanego uczestnika procesu odpreniowego w stosunkach WschdZachd
[por. Cziomer 2005, 225: 239].
W polityce wschodniej tego okresu RFN przywizywaa due znaczenia do roz-
wizywania kwestii humanitarnych. Wizaa si z tym gwnie prowadzona z wielki-
mi trudnociami od poowy lat 50. tzw. akcja czenia rodzin, czyli przesiedlania lud-
noci niemieckiej z krajw Europy rodkowo-Wschodniej i ZSRR do RFN na pobyt
stay. W krajach powyszych na pocztku lat 70, zamieszkiwao tam cznie ok. 34
cziomer.indb 98 2008-02-29 3:50:57

mln ludnoci pochodzenia niemieckiego, z czego 2 mln na terenie ZSRR. Opieka nad
t ludnoci wynikaa zarwno z tradycji historycznych, jak te zobowiza praw-
nych rzdu federalnego z tytuu UZ oraz specjalnego ustawodawstwa dotyczcego
wypdzonych z lat 50. W wyniku nastpstw agresji i okupacji hitlerowskiej ludno
niemiecka w krajach Europy rodkowo-Wschodniej poniosa po 1945 r. okrelone
cierpienia. Jej sytuacja prawno-polityczna, ekonomiczno-spoeczna i kulturalna bya
jednak mocno zrnicowana w poszczeglnych krajach. W latach 70. i 80. z jednej
strony rzd SPD/FDP, powoujc si midzy innymi na postanowienia 3. koszyka
Aktu Kocowego KBWE z 1975 r. oraz zwizane znim porozumienia bilateralne,
zabiega o wyjazd tej ludnoci do RFN, a z drugiej dy do przyznania jej w tych
krajach okrelonych praw i przywilejw w miejscu zamieszkania. W sumie, w latach
19501991 do RFN przenioso si ok. 2,6 mln ludnoci pochodzenia niemieckiego
z ZSRR i krajw Europy rodkowo-Wschodniej. Na lata 70. i 80. przypadao cznie
ok. 1,3 mln, z czego na Polsk ok. 1 mln. Po 1983 r. rzd CDU/CSU/FDP coraz bardziej
zabiega o to, aby ludno niemiecka pozostaa w tych krajach, zwaszcza w Polsce.
Po nawizaniu stosunkw dyplomatycznych midzy RFN a NRD w poowie
1974 r. stosunki wzajemne obu pastw niemieckich nie ulegy radykalnej poprawie.
Zawierano jednak liczne porozumienia handlowo-gospodarcze, majce istotne
znaczenie dla stworzenia infrastruktury w kontaktach wewntrzniemieckich. Na-
jistotniejsze znaczenie miao stworzenie lepszych warunkw dla rozwoju handlu
wewntrzniemieckiego z NRD, ktry nie by traktowany jako handel zagraniczny
i nie podlega adnym rygorom celnym, by natomiast wanym instrumentem po-
litycznym dla RFN. W celu uatwienia kontaktw midzyludzkich doprowadzono
do modernizacji drg dojazdowych w tranzycie z i do Berlina Zachodniego.
Do pocztku lat 80. zarwno koalicja SPD/FDP, jak i opozycyjna CDU/CSU,
krytykoway czsto wadze NRD za amanie praw czowieka, przeladowanie opo-
zycji politycznej itp., co byo powodem dodatkowej polemiki, a czasem nawet na-
pi w stosunkach dwustronnych. NRD znacznie odbiegaa pod wzgldem aktyw-
noci kontaktw politycznych z RFN od pozostaych pastw bloku wschodniego,
szczeglnie na najwyszym szczeblu, poniewa nasilaa si czstotliwo spotka
na niszych szczeblach. Sytuacja powysza ulega stopniowej zmianie od poczt-
ku lat 80. kiedy stopniowo rozbudowano kontakty polityczne. Najistotniejsze zna-
czenie miaa w tym zakresie wizyta kanclerza Helmuta Schmidta w NRD, 1113
grudnia 1981 r. Sytuacja nie ulega zmianie po powstaniu rzdu CDU/CSU/FDP
na przeomie 1982/1983 r., cho stworzya cakowicie now jako w stosunkach
RFNNRD. W ujciu syntetycznym czynniki powyszego zblienia obejmuj:
po pierwsze, upowszechnienie si wrd mieszkacw RFN i NRD nastrojw
pacyfistycznych, wyraajcych obaw przed zagroeniem nuklearnym ze wzgl-
du na zbliajce si nieuchronnie stacjonowanie nowych broni amerykaskich
i radzieckich redniego zasigu w 1983 r.,
po drugie, denie przywdcw RFN i NRD do wyodrbnienia wsppracy
NRDRFN z konfrontacji WschdZachd, wynikajce z przekonania, e tylko
kontynuacja polityki odprenia lat 70. moe przynie pozytywne efekty.
cziomer.indb 99 2008-02-29 3:50:57

Intensywno kontaktw politycznych midzy RFN a NRD w latach 80. przyczy-

nia si do upowszechnienia wielu rnych koncepcji i modeli wsppracy wzajemnej.
W RFN najgoniejsza bya koncepcja niemiecko-niemieckiej wsplnoty odpowie-
dzialnoci (deutsch-deutsche Verantwortungsgemeinschaft), a w NRD koncepcja bu-
dowy koalicji rozsdku (Koalition der Vernunft), ktr gosi sam Honecker, zysku-
jcy nawet w ocenie publicystw zachodnioniemieckich pozytywne oceny jako poli-
tyk. Prawie cakowicie w zapomnienie posza jego krytyka jako budowniczego muru
berliskiego w 1961 r. Sytuacja powysza wzbudzaa zaniepokojenie na Wschodzie
i Zachodzie, gdzie wysuwano oskarenia pod adresem tendencji neutralistycznych
i moliwoci opuszczenia przez RFN sojuszu zachodniego, czy wyuskania NRD z blo-
ku wschodniego. Szczeglny rozgos zyskaa wizyta przewodniczcego CSU, Straussa
w NRD w lipcu 1983 r., ktry do tej pory nalea do najwikszych krytykw reimu
NRD. Odby on nie tylko rozmow z Honeckerem, ale z inicjatywy samego kanclerza
Kohla odegra wan rol porednika w uzyskaniu przez NRD kredytu w wysokoci
ok. 1 mld marek w bankach niemieckich. Taki sam kredyt uzyskaa NRD w 1984 r.
Z najnowszych publikacji rdowych na temat stosunkw RFNNRD wla-
tach 19821989 wynika jednoznacznie, e zarwno koa rzdowe, jak te opozy-
cyjna SPD, doskonale orientoway si w pogarszajcej si sytuacji gospodarczej
NRD. Podjy zatem prb udzielenia jej pomocy, aby uchroni przed moliwym
wstrzsem wewntrznym, ktrego starano si unikn, poniewa mogoby to do-
prowadzi do komplikacji midzynarodowych, utrudniajc zblienie NRD RFN.
Pierwsz wizyt na wysokim szczeblu zoy w RFN przewodniczcy Izby Ludo-
wej NRD, Horst Sindermann 1922 lutego 1986 r. Wreszcie, po szczegowych
przygotowaniach, do RFN z oficjaln wizyt przyby sam Honecker 711 wrzenia
1987 r. Wbrew pocztkowym oporom, zosta przyjty ze wszystkimi godnociami
protokolarnymi oraz ceremoniaem wojskowym nalenym gowie obcego pastwa.
Podwaao to mistern teori RFN, ktra stwierdzaa, i NRD nie jest zagranic.
Wizyta powysza potwierdzia pozytywne efekty rozwoju stosunkw RFNNRD
od pocztku lat 80., wskazujc na moliwo ich dalszej rozbudowy.
Wanym elementem polityki niemieckiej RFN byo denie do umocnienia swych
powiza z Berlinem Zachodnim i reprezentowanie go w kontaktach zewntrznych.
Ju w 1974 r. rzd federalny zaoy w Berlinie Zachodnim Federalny Urzd Ochro-
ny rodowiska, co spotkao si z ostr krytyk ZSRR i NRD, ktre uwaay, i jest to
sprzeczne z porozumieniem czterostronnym z 3 wrzenia 1971 r. Nie wpyno to jed-
nak na zmian stanowiska RFN. Jeszcze powaniejszym zagadnieniem bya sprawa
zabiegania RFN o reprezentowanie osb prawnych pochodzcych z Berlina Zachod-
niego w kontaktach zewntrznych. Ze wzgldu na naciski NRD i ZSRR, doprowadzio
to do blokowania podpisania, a zwaszcza realizacji niektrych ukadw RFN z kraja-
mi bloku wschodniego, w tym przede wszystkim owsppracy kulturalnej, poniewa
przeszkody formalne nie pozwalay na uczestnictwo instytucji lub zespow z Berlina
Zachodniego. Na przeomie lat 70. i 80. do kwestii tych podchodzono bardziej pragma-
tycznie, rozwizujc szereg problemw kompromisowo, szczeglnie w zakresie wsp-
pracy gospodarczej, w ktrej Berlin Zachodni peni bardzo wan rol.
cziomer.indb 200 2008-02-29 3:50:57

Od poowy lat 80. wsppraca RFNNRD nabieraa coraz wikszego rozmachu.

Jej pozytywne efekty to:
1) wczenie bezporednio lub porednio Berlina Zachodniego do wszystkich
porozumie i ukadw z NRD, z maymi wyjtkami, kiedy stanowiska prawne
byy cakowicie rozbiene,
2) zaniechanie szykan na drogach tranzytowych lub przejciach granicznych
wobec mieszkacw RFN i Berlina Zachodniego oraz wczenie NRD do sy-
stemu lepszego zaopatrzenia w surowce, energi elektryczn itp.,
3) systematyczne zwikszanie si ruchu osobowego z NRD do RFN (w 1987 r.
zNRD do RFN wyjechao blisko 5 mln osb, z czego 3,8 mln rencistw, ale
1,2 mln w wieku przedemerytalnym co byo ogromn rnic w stosunku
do lat 60., a nawet 70.),
4) zgoda na zniesienie wikszoci ogranicze w przyjazdach z RFN i Berlina
Zachodniego do NRD w 1987 r. podr tak odbyo 5,5 mln osb [zob.
H.Pothoff, 1999].
Zmiany powysze byy wynikiem poprawy stosunkw oficjalnych, a take zawar-
cia konkretnych ukadw i porozumie, ktre odzwierciedlay interesy wszystkich
stron. Pozwoliy one na oywienie bezporednich kontaktw Niemcw w Berlinie
oraz po obu stronach aby, tworzc bardziej praktyczne przesanki ksztatowania
jednoci niemieckiej. Ze wzgldu na koncesje finansowe oraz korzyci gospodar-
cze, wadze NRD zostay wcignite w system wzajemnych powiza z RFN, ktra
dya konsekwentnie do zblienia Niemcw, dziki krystalizowaniu niemiecko-
niemieckiej wsplnoty odpowiedzialnoci.
Wzrost znaczenia RFN jako partnera w dialogu odpreniowym WschdZa-
chd oraz jej dobre stosunki z ZSRR i USA uatwiy realizacj powyszej koncepcji.
Stwarzao to korzystne warunki do zjednoczenia obu pastw niemieckich, cho
dzisiaj trudno stwierdzi, czy politycy w RFN i NRD w peni to sobie wwczas
uwiadamiali. Zarwno sondae opinii publicznej, jak iwypowiedzi najwaniej-
szych politykw RFN, nie pozwalaj na wysuwanie tak daleko idcych wnioskw.
Raczej nastawiano si na uznanie zjednoczenia Niemiec za odleg perspektyw
historyczn.
cziomer.indb 20 2008-02-29 3:50:57

moje notatki
cziomer.indb 202 2008-02-29 3:50:57

Marcin Laso
Rozdzia 9
Przesanki i nastpstwa
konfliktw postkolonialnych
i dysproporcji rozwoju PnocPoudnie
W okresie zimnej wojny rywalizacja midzy wrogimi sobie mocarstwami to-

czona bya zarwno na paszczynie ideologicznej, politycznej, gospodar-
czej, jak i militarnej. W wypadku tej ostatniej wane miejsce zajmowa nie tylko
wycig zbroje, ale i zaangaowanie USA i ZSRR, bezporednie lub poprzez so-
jusznikw, w konflikty lokalne i regionalne. Mimo niebezpiecznych kryzysw ni-
gdy jednak nie doszo do bezporedniego starcia obu stron, chocia wojska USA
i ZSRR uczestniczyy w walkach podczas niektrych z wojen np. Wietnamie czy
Afganistanie. Celem mocarstw byo niedopuszczenie do wejcia danego obszaru
do strefy wpyww przeciwnika. Walka pomidzy blokami rozgrywaa si wic
przede wszystkim na obszarach pastw tzw. Trzeciego wiata. ZSRR popiera
ugrupowania komunistyczne i ruchy narodowo-wyzwolecze o tym charakterze
na terenach Azji, Afryki i Ameryki aciskiej. Przez pomoc ekonomiczn, mate-
riaow i wojskow doprowadzi do powstania pastw sprzyjajcych lub podpo-
rzdkowanych: Wietnamu, Afganistanu, Etiopii czy Nikaragui. Pastwa zachodnie,
przede wszystkim USA, w myl doktryny powstrzymywania ekspansji komunizmu,
ochrony wasnej strefy wpyww i rywalizacji z ZSRR, staray si przeciwdziaa
aktywnoci komunistycznej we wspomnianych regionach. Oprcz pomocy eko-
nomicznej i wojskowej USA inicjoway powstawanie paktw regionalnych (zob.
rozdz. 6) majcych na celu wstrzymanie agresji lub penetracji ich czonkw przez
pastwa iruchy komunistyczne wspierane przez ZSRR. Niniejszy rozdzia przybli-
a najwaniejsze konflikty, w ktre zaangaoway si mocarstwa w czasie zimnej
wojny. Warto zauway, e cechuje je skomplikowana geneza, zwizana nie tylko
zrywalizacj WschdZachd. Niektre z nich nie zakoczyy si bowiem z chwi-
l zakoczenia podziau wiata na dwa bloki, nie mona wic zakoczy nawet
krtkiej analizy niektrych z nich na okresie zimnej wojny, a naley przedstawi
ich ewolucj i konsekwencje dla nowo tworzonego adu midzynarodowego w la-
tach 90. XX wieku i na progu XXI.
cziomer.indb 203 2008-02-29 3:50:57

9.1. P
rzyczyny i nastpstwa wybranych konfliktw regionalnych
wokresie zimnej wojny
9.1.1. Wojna koreaska
Bya ona pierwsz (i jedyn) w okresie zimnej wojny gorc wojn regionaln.
Z uwagi na grob przeksztacenia si w konflikt wiatowy, Rada Bezpieczestwa
ONZ zdecydowaa si na interwencj zbrojn w celu odparcia agresora, za jakiego
uznano Koreask Republik Ludowo-Demokratyczn (KRLD). Przyjmuje si, e
inicjatorem wojny by przywdca KRLD Kim Ir Sen, ktry przedstawi pierwsze pla-
ny inwazji na poudniow cz pwyspu i tym sposobem chcia jego zjednoczenia
(ostatecznie do podziau doszo w 1948 roku, kiedy to powstaa Koreaska Republika
Ludowo-Demokratyczna komunistyczna, na pnoc od 38 rwnolenika) i Repub-
lika Korei (o orientacji prozachodniej, na poudnie od 38 rwnolenika) [zob. Dziak
2003, 79: 131]. Przygotowujc si do wojny Kim Ir Sen wzi pod uwag:
poparcie Stalina (a w konsekwencji pomoc militarn) dla wasnej koncepcji zjed-
noczenia Korei, ktre uzyska podczas wizyty w Moskwie 5 marca 1949 roku;
atak mia si rozpocz po zdobyciu odpowiedniej przewagi militarnej,
obietnic pomocy zbrojnej, zoon przez przywdc ChRL Mao Tse Tunga na
wypadek zagroenia porak Kim Ir Sena; naley pamita, e byo to zgodne
zwol Stalina i stanowio jeden z warunkw poparcia pomysu Kim Ir Sena,
korzystn sytuacj midzynarodow, a mianowicie podpisanie traktatu sojusz-
niczego midzy ZSRR a ChRL oraz wypowiedzi amerykaskich politykw ide-
cyzja Izby Reprezentantw o odrzuceniu planu pomocy dla Republiki Korei, co
wiadczyo o spadku zainteresowania USA sprawami pwyspu.
W takich warunkach Kim Ir Sen wyda rozkaz przygotowania armii do ude-
rzenia, ktre rozpoczo si 25 czerwca 1950 roku. Siy KRLD liczyy okoo 223
tys. onierzy, 120 czogw, 180 samolotw i w cigu 3 dni zajy Seul, a dziki
miadcej przewadze (Republika Korei miaa okoo 98 tys. onierzy i niewielkie
iloci sprztu) zagarny do poowy wrzenia 90% terytorium tego pastwa. Jed-
nak wbrew przewidywaniom komunistw, USA zdecydoway si interweniowa.
Wykorzystujc nieobecno na posiedzeniach Rady Bezpieczestwa ONZ przed-
stawiciela ZSRR, 27 czerwca 1950 roku przyja ona rezolucj potpiajc KRLD
iuznajc j za agresora, a nastpnie wzywajc czonkw ONZ do udzielenia po-
mocy jej ofierze, odparcia agresji i przywrcenia pokoju. Bya to podstawa praw-
na do wysania do Korei wojsk interwencyjnych pod sztandarem ONZ. Z gw-
nym udziaem si USA zorganizowano koalicj 17 pastw pod dowdztwem gen.
Douglasa MacArthura. Szybka pomoc amerykaska pozwolia obroni niewielk
cz Korei Poudniowej z portem Pusan. Aby odci walczc na poudniu armi
Kim Ir Sena, w poowie wrzenia MacArthur nakaza swoim wojskom ldowanie
pod Inchon (30 km od Seulu) a jednoczenie wykona kontratak spod Pusan. Tak
okrona armia KRLD zostaa prawie doszcztnie rozbita i ju na pocztku pa-
dziernika siy ONZ przekroczyy 38 rwnolenik.
cziomer.indb 204 2008-02-29 3:50:57

Marcin Laso Przesanki i nastpstwa konfliktw postkolonialnych 205
Kiedy 20 padziernika zajto Phenian, a 21 padziernika wojska amerykaskie do-

tary do granicy, do wojny postanowiy doczy Chiny. Kim Ir Sen poprosi obezpo-
redni pomoc ZSRR, a gdyby taka bya niemoliwa, o wsparcie w formowaniu oddzia-
w w Chinach. Stalin jednak odmwi, mogo to bowiem oznacza otwarty konflikt
z USA, do czego ZSRR nie by gotowy. Swoje zobowizania wypeni jednak Mao Tse
Tung i 25 padziernika 1950 roku, bez wypowiedzenia wojny armia chiska ruszya do
ataku na wojska ONZ. Armia zostaa nazwana chiskimi ochotnikami chccymi po-
mc bratniemu narodowi koreaskiemu wwalce z imperialistami. Chiski przywdca
zdecydowa si na udzielenie pomocy rwnie dlatego, e od 27 czerwca amerykaska
VII Flota wpyna na chiskie wody terytorialne w celu ochrony Tajwanu przed po-
tencjaln inwazj komunistw, uzyska take obietnic Stalina o dostawach broni. Do
Korei wkroczyy wic regularne odziay armii chiskiej, ktrej zadaniem byo ostatecz-
ne zakoczenie problemu koreaskiego i zajcie caego pwyspu. Dziki ogromnej
przewadze (okoo 500 tys. onierzy chiskich wobec 200 tys.) siy te szybko pokonay
wojska ONZ izajy Seul, ktry odbito dopiero 14 kwietnia 1951 roku.
Inwazja chiska postawia wiat przed grob wybuchu III wojny wiatowej. Ju
30 listopada Truman zagrozi uyciem broni jdrowej, a gen. D. Eisenhower powr-
ci do suby i zosta gwnodowodzcym si NATO. Co wicej, Chiny korzystajc
z zainteresowania Kore, 7 padziernika 1950 roku zajy take Tybet. MacArthur w
celu pokonania chiskich ochotnikw 24 marca 1951 roku zada zgody na atak
nuklearny na Chiny i jednoczesn inwazj wojsk Chiang Kai-sheka z Tajwanu. Jednak
nie chcc doprowadzi do wojny wiatowej i reagujc na jawn niesubordynacj gene-
raa, 11 kwietnia 1951 roku prezydent Truman zdymisjonowa MacArthura. Tak wy-
niszczajca wojna nie moga zakoczy si sukcesem adnej ze stron. W tej sytuacji
z inicjatywy ZSRR 10 lipca 1951 roku rozpoczy si w Panmundon rozmowy poko-
jowe. Rwnoczenie trway walki pozycyjne na linii 38 rwnolenika; rozejm podpisa-
no dopiero 27 lipca 1953 roku. Utrzymywa on przedwojenny podzia kraju.
Ostatecznie wojna koreaska, w ktrej uczestniczyo 20 pastw, bliska bya
przeksztaceniu si w wiatow. W jej efekcie zgino okoo 900 tys. Chiczy-
kw, 520 tys. onierzy KRLD, 415 tys. Republiki Korei i 33 tys. USA. Bya te
zarazem pierwszym konfliktem, podczas ktrego celowo zrezygnowano z ca-
kowitego zwycistwa militarnego, aby unikn uycia broni jdrowej i wybuchu
wojny wiatowej. Dziki jej trwaniu ZSRR nie zdecydowa si na interwencj
w Jugosawii i doprowadzi do konfliktu trwajcego nastpne 20 lat pomidzy
USA a ChRL, co okazao si dla niego niezwykle korzystne. Amerykanie zaan-
gaowali si za we wsparcie Republiki Korei. Stosown umow z rzdem Korei
Poudniowej podpisali 1 padziernika 1953 roku.
Zakoczy si te wwczas proces demobilizacji armii amerykaskiej rozpocz-
ty po II wojnie wiatowej, a rozpoczy gwatowne zbrojenia, zarwno konwencjo-
nalne, jak i nuklearne oraz tworzenie sojuszy militarnych w Azji. USA postanowiy
take silniej wsppracowa z RFN i Japoni, z ktr w 1954 roku podpisay traktat
o bezpieczestwie. Ukad o bezpieczestwie wzajemnym zawary rwnie z Taj-
wanem.
cziomer.indb 205 2008-02-29 3:50:57

Tymczasem KRLD pozostawaa pod rzdami Kim Ir Sena, ktry wprowadzi

dyktatur opart na kulcie jednostki rozwinitym na niespotykan dotd skal.
Wmyl stworzonej przez siebie filozofii ducze, pastwo miao by samowy-
starczalne w sferze ideologicznej, politycznej, ekonomicznej i militarnej. Za jeden
zgwnych celw wadzy uzna zjednoczenie z Republik Korei. Ta idea bya rea-
lizowana przez cay okres rzdw Wielkiego Wodza Kim Ir Sena, ktry od 1953
roku peni urzd premiera, a od 1972 roku prezydenta KRLD. Wskaza mona
m.in. kilka prb dialogu pomidzy wadzami obu Korei, zainteresowanych rozwi-
zaniem konfliktu pastw:
przyjcie w 1972 roku dziewiciopunktowego komunikatu okrelajcego wstp-
ne ramy wsppracy; pozosta on jednak na papierze, tak jak i ustalenia z1979
roku,
fiasko prby z 1984 roku, ktrej celem byo doprowadzenie do trjstronnych lub
nawet wielostronnych rozmw w sprawie uregulowania problemu koreaskiego,
USA nie chciay bowiem, by uczestniczy w nich ZSRR,
ze wzgldu na upadek systemu blokowego i now sytuacj midzynarodow
w 1990 roku, doszo do porozumienia w sprawie rozpoczcia rokowa midzy
premierami obu pastw koreaskich. W 1991 roku oba pastwa koreaskie przy-
jto do ONZ i podpisay one porozumienie o pojednaniu, nieagresji i wsppracy
oraz porozumienia denuklearyzacyjne, ktre miao uczyni Pwysep Koreaski
wolnym od broni jdrowej, take w przyszoci; nadzorem miaa zaj si Mi-
dzynarodowa Agencja Energii Atomowej (MAEA), jednak KRLD nie przystpia
do jego realizacji,
w 1993 roku KRLD przystpia do rozmw w sprawie inspekcji, zakoczyy si
one jednak niepowodzeniem i midzynarodowych inspektorw nie wpuszczono.
Co wicej, w marcu KRLD zdecydowaa si na wyjcie z traktatu NPT, pod wpy-
wem Chin w czerwcu zawiesia t decyzj, miaa bowiem nadziej na normaliza-
cj stosunkw z USA przez podjcie rokowa dwustronnych w celu nawizania
stosunkw dyplomatycznych i uzyskania pomocy gospodarczej. Gdy to jednak
nie nastpio, KRLD po raz kolejny zerwaa kontakty z MAEA.
Pomijajc szczegy kolejnych dziaa i porozumie (np. z koca 1994

i pocztku 1995) naley powiedzie, e tego typu gra prowadzona przez
KRLD, bya kontynuowana take po mierci Kim Ir Sena, ktra nastpia
8 lipca 1994 roku. Jego syn i nastpca, Kim Dzong Il, pracowa take nad dal-
szym wdraaniem idei ducze. Formalnie przej wadz w pastwie w 1997
roku jako przywdca Koreaskiej Partii Pracy i gwnodowodzcy wojsk. Nie
przerwa polityki prowadzcej do izolacji na arenie midzynarodowej, cigych
zbroje i prac nad uzyskaniem broni jdrowej, a jedynie w pewnych okresach
wyraa gotowo do rozmw i dochodzio wtedy do spotka, np. w 2000 roku
przedstawicieli obu Korei, czy rozmw szeciostronnych na temat zakoczenia
prac nad broni jdrow prowadzonych wKRLD. Kim Dzong Il wyraa na nie
zgod ze wzgldu na konieczno uzyskania pomocy gospodarczej, niezbdnej
do przetrwania kraju szczeglnie w 2. poowie lat 90., kiedy kraj dotkn-
cziomer.indb 206 2008-02-29 3:50:57

a klska godu, ktra pochona prawdopodobnie setki tysicy ofiar. Pomoc

materiaow dostarczay przede wszystkim ChRL i USA stawiajc cigle waru-
nek przerwania bada nad broni jdrow. Mona uzna, e badania te stay
si kart przetargow przywdcy KRLD, ktry przez groby i demonstracyjne
testy rakiet stara si uzyska jak najsilniejsz pozycj negocjacyjn. Zgodnie
z tym scenariuszem w 2002 roku Korea Pnocna wystpia z traktatu NPT
i zrezygnowaa ze wsppracy z MAEA.
W 2005 roku KRLD ogosia, e posiada ju bro jdrow. W kolejnych roko-
waniach odbywajcych si w ramach rozmw szeciostronnych z udziaem obu
Korei, Chin, Japonii, Rosji i USA, we wrzeniu 2005 roku, Korea Pnocna zgo-
dzia si zrezygnowa z broni i programw nuklearnych i powrci do ukadu
NPT przyjmujc zobowizania USA. Stany Zjednoczone zapewniy, e nie maj
zamiaru atakowa KRLD, za wszyscy uczestnicy zobowizali si do udzielenia
pomocy w zakresie dostaw energii dla KRLD. Jednak ustalenia te pozostay tylko
w sferze deklaracji i nie zostay zrealizowanie. Wobec tego w grudniu 2005 roku
KRLD bezterminowo zawiesia swj udzia w dalszych rozmowach, do czego
przyczyniy si take amerykaskie oskarenia o proliferacj broni masowego
raenia, faszowanie dolarw i przemyt broni i narkotykw. W lipcu 2006 roku
KRLD przeprowadzia prby rakietowe, a 9 padziernika 2006 roku pierwsz
potwierdzon prb jdrow. Rada Bezpieczestwa ONZ przyja wic 14 pa-
dziernika rezolucj potpiajc ten akt.
Ponadto Rada wezwaa KRLD do rezygnacji z programu nuklearnego, trak-
tujc prb nuklearn jako zagroenie pokoju i bezpieczestwa na wiecie ina-
oya na ni szereg sankcji (zakaz dostarczania cikiego uzbrojenia wojskowe-
go i czci zamiennych, eksportowania uzbrojenia przez Kore oraz szkolenia
i doradztwa na rzecz rozwoju uzbrojenia). Zdecydowano rwnie o zamroe-
niu wszelkich rodkw finansowych, ktre mogyby by uywane do wspierania
programu nuklearnego oraz zabroniono wpuszczania na terytorium Korei osb
(i ich rodzin), ktre s zaangaowane w program nuklearny. Naoono rwnie
embargo na dostawy do KRLD dbr luksusowych, aby uderzy w komunistyczny
establishment.
Reim Kim Dzong Ila uzna t rezolucj za rwnoznaczn z wypowiedzeniem
wojny i zarezerwowa sobie prawo do uycia adekwatnych rodkw do obrony.
Jednak wbrew pocztkowym informacjom o planowanych nastpnych prbach,
wkrtce (20 padziernika) zapowiedziano, e wadze s gotowe do powrotu do ro-
kowa. Raz jeszcze okazao si, e przywdca KRLD prowadzi dziaania zgodnie ze
wspomnian wczeniej taktyk negocjacyjn.
cziomer.indb 207 2008-02-29 3:50:57

Mapa 9.1. Podzia Pwyspu Koreaskiego
cziomer.indb 208 2008-02-29 3:50:58

9.1.2. Kryzys kubaski
By to najpowaniejszy kryzys w stosunkach amerykasko-radzieckich, grocy

bezporedni konfrontacj obu stron. Wizaoby si to z wybuchem wojny wiato-
wej z uyciem broni jdrowej. Jego powodem bya instalacja na Kubie radzieckich
rakiet redniego zasigu, przysanie samolotw, wyrzutni rakiet ziemiapowietrze
oraz ponad 20 tys. onierzy i technikw. Wydarzenia decydujce o losie wiata
rozegray si w dniach 1629 padziernika 1962 roku: jednak geneza kryzysu zwi-
zana jest z wydarzeniami zprzeomu lat 50. i 60.:
dojcie do wadzy na Kubie w 1952 roku popieranego przez USA Fulgencio Bati-
sty, ktremu przeciwni byli sympatycy i dziaacze ruchw lewicowych. Na czele
jednego z nich sta Fidel Castro, ktry ju w 1953 roku prbowa obali Batist,
za co zosta aresztowany i skazany na 15 lat wizienia (dziki amnestii wyszed
na wolno w 1955 roku),
zakoczona fiaskiem prba powstania, na ktrej czele wraz z Castro sta Ernesto
Che Guevara, podjta w 1956 roku. Cz rewolucjonistw schronia si grach
Sierra Maestra tworzc oddziay partyzanckie, ktre od 1957 roku, wraz z popie-
rajcymi Castro chopami, zaczy tworzy powan si wojskow,
w grudniu 1958 roku partyzanci zwyciyli w bitwie pod Santa Clar i w styczniu
1959 roku wkroczyli do Hawany. W lutym 1959 roku Castro obj urzd premie-
ra i rozpocz radykalne reformy, np. roln, w wyniku ktrej pozbawiono ziemi
cudzoziemcw i uderzono w interesy obywateli amerykaskich. Po wyelimino-
waniu przeciwnikw pen wadz zacz sprawowa Ruch 26 Lipca (nazwa od
daty pierwszej prby powstania z 1953), a Kuba wkroczya wepok przemian
komunistycznych, nawizujc stosunki dyplomatyczne z ZSRR ikrajami bloku,
i amic w ten sposb zaoenia polityki amerykaskiej wobec Ameryki aci-
skiej,
USA staray si zakoczy niepomylne dla wasnych interesw reformy ku-
baskie przez wywieranie presji na rzd w Hawanie, np. ograniczajc import
cukru z Kuby w 1960 roku, a po wprowadzenie w penego embarga handlo-
wego izerwanie stosunkw dyplomatycznych w styczniu 1961 roku. Jednocze-
nie trway przygotowania do inwazji na Kub, ktrej mieli dokona wyszkoleni
przez Amerykanw Kubaczycy aby przywrci poprzedni porzdek i osadzi
powoany przez siebie rzd [zob. szerzej Kubiak 1996, 19: 28]. 4 kwietnia 1961
roku prezydent USA podj decyzj o przeprowadzeniu zaplanowanej interwen-
cji na Kubie i 17 kwietnia 1961 roku oddziay amerykaskie rozpoczy desant
w Zatoce wi. Wojska Castro wykorzystay jednak resztki samolotw i zbom-
bardoway barki desantowe Amerykanw, co w znaczny sposb przyczynio si
do niepowodzenia operacji. Z1400 uchodcw kubaskich, ktrzy wyldowali
na Wyspie, 1200 zostao schwytanych a 120 zgino, nieliczni powrcili na Flory-
d. W efekcie operacja Amerykanw, ktrej nadano kryptonim Zapata zako-
czya si w cigu 72 godzin cakowit klsk. Odpowiedzialno za ni wzi na
siebie prezydent Kennedy.
cziomer.indb 209 2008-02-29 3:50:58

Ze wzgldu na fiasko operacji w Zatoce wi i oczywiste zaangaowanie w ni

USA, doszo do zacienienia wsppracy midzy Kub a ZSRR. Podpisano po-
rozumienie o pomocy wojskowej i wymianie cukru na rop naftow, a od 1962
roku rozpoczto instalacj wyrzutni rakiet z gowicami atomowymi. By to bardzo
wany fakt dla ZSRR, poniewa doszo do zmiany ukadu si w potencjale atomo-
wym. Kennedy postanowi zlikwidowa powsta wedug oceny amerykaskiej
luk rakietow i doprowadzi do zwikszenia wydatkw na zbrojenia jdrowe.
W ten sposb w 1962 roku Amerykanie mieli 62 rakiety, a Rosjanie 50, podczas gdy
w1960 roku odpowiednio 18 i 35. Wykluczenie Kuby z Organizacji Pastw Ame-
rykaskich w styczniu 1962 roku (pod naciskiem USA) i embargo na dostawy broni
przypiecztowao, ku zadowoleniu Chruszczowa, siln wspprac tego pastwa
zZSRR. We wrzeniu 1962 roku pojawiy si pierwsze informacje o instalacjach
wojskowych ZSRR na Kubie. ZSRR nie przyzna si jednak do rozmieszczania
rakiet na Kubie i ostrzega, e ewentualna interwencja USA zagrozi wiatowemu
pokojowi. Przeom nastpi 14 padziernika, kiedy to dostarczono Kennedyemu
zdjcia wykonane przez samolot szpiegowski U2, na ktrych widoczne byy radzie-
ckie rakiety. Zwoano posiedzenie Rady Bezpieczestwa Narodowego, na ktrym
omawiano kilka scenariuszy dziaa, np. atak na wysp, poufne rozmowy z Castro,
spotkanie z Chruszczowem czy blokada wyspy [Patek, Rydel, Wc 2000, 39]. Wy-
brano ten ostatni wariant. Kennedy w wystpieniu telewizyjnym 22 padziernika
1962 roku ogosi decyzj o blokadzie morskiej Kuby. Kady statek wiozcy na wy-
sp bro ofensywn mia by zawrcony, rozbudowa wojsk kubaskich kontro-
lowana, a kada rakieta wystrzelona z Kuby przeciwko jakiemu pastwu pkuli
zachodniej potraktowana jako atak ZSRR na USA, ktry zakoczy si penym od-
wetem. Blokada rozpocza si 24 padziernika, radziecki konwj zmierzajcy na
Kub zosta zatrzymany ipodjto poufne rozmowy w celu znalezienia rozwiza-
nia. Chruszczow nie mg pozwoli sobie na konfrontacj daleko od baz morskich
ZSRR, nie mg te uy broni atomowej, bowiem USA miay jej wicej: okoo
3 tys. strategicznych rodkw uderzeniowych w stosunku do okoo 20 rakiet mi-
dzykontynentalnych, 80 na okrtach podwodnych i 200 bombowcw po stronie
ZSRR [Kubiak 1996: 43]. W tej sytuacji musia si wycofa. Kennedy zaproponowa
wycofanie radzieckich si w zamian za zdjcie amerykaskiej blokady i obietnic
nieagresji na wysp. USA poza tym przygotowyway si od inwazji na Kub. Pro-
pozycja Kennedyego zostaa przyjta 28 padziernika 1962 roku i rozpoczo si
wycofywanie radzieckiej broni ofensywnej z Kuby. Chruszczow prbowa jeszcze
uzyska zgod na wycofanie amerykaskich rakiet typu Jupiter z Turcji, jednak
oficjalnie mu si to nie udao (w pniejszym czasie zostaa zrealizowana cicha
umowa w tej sprawie i rakiety wycofano). Castro nie by zadowolony z takiego za-
koczenia kryzysu. By zapobiec zerwaniu stosunkw z ZSRR, czym grozi, wadze
w Moskwie zgodziy si na nowe porozumienie handlowe, ktre mwio o wyszej
cenie cukru i wikszej pomocy gospodarczej.
Kryzys kubaski postawi wiat w obliczu zagroenia wybuchem wojny mi-
dzy mocarstwami. Zakoczy si zwycistwem USA i prestiow porak ZSRR,
cziomer.indb 20 2008-02-29 3:50:58

a w rezultacie osabieniem jego przywdcy, ktry w 1964 roku musia ustpi.

Utrwali rwnie wadz komunistyczn na Kubie, ktrej nie zagraaa ju bez-
porednia inwazja amerykaska, ale jednoczenie Castro, wobec ustpstw ZSRR
wobec USA, zawid si na Moskwie. Kryzys kubaski sta si te impulsem do
stworzenia pierwszego rodka budowy zaufania midzy oboma mocarstwami
iutworzenia bezporedniej linii cznoci midzy Kremlem a Biaym Domem (tzw.
gorca linia). By to te pocztek zawierania porozumie o kontroli zbroje.
Castro majc zagwarantowane bezpieczestwo, rozpocz tworzenie na Kubie
pastwa totalitarnego, ktre zgodnie z zaoeniami teorii Che Guevary czynicej
zwyspy ognisko rewolucji, miao by centrum szkolenia bojownikw nioscych
agiew rewolucji na kontynent amerykaski. W zwizku z tym stworzono i wspo-
magano ruchy rewolucyjne m.in. w Wenezueli, Kolumbii, Peru, Salwadorze, Nika-
ragui czy Boliwii (gdzie w 1967 roku zgin Che Guevara). Wymagao to pogodze-
nia si z koncepcj ZSRR pokojowego wspistnienia, co nastpio w 1964 roku
na konferencji partii komunistycznych w Hawanie. Uznano, e obie strony akcep-
tuj swoje strategie i wybory, i e ich stosowanie zaley tylko od obiektywnych
uwarunkowa danego kraju [Pachtaski 2000: 39]. Wobec takiego stanu rzeczy,
rzd USA zmieni koncepcj, mwic o uznawaniu tylko rzdw demokratycz-
nych wkrajach Ameryki aciskiej i od 1964 roku priorytetem stao si niedo-
puszczenie do powstania drugiej Kuby oraz wspieranie wszelkich ugrupowa
i rzdw antykomunistycznych w regionie. Przykadem staa si interwencja si
zbrojnych krajw Organizacji Pastw Amerykaskich na Dominikanie w kwietniu
1965 roku (wikszo onierzy z USA). Podobn operacj przeprowadzia armia
USA w Grenadzie w 1983 roku.
Jednak Castro nie ogranicza prb rozszerzania rewolucji tylko do najbliszego
regionu. Pozwalaa na to cisa wsppraca z ZSRR, ktra po pokonaniu trudno-
ci z poowy lat 60., od 1968 roku szybko si rozwina a punktem przeomowym
bya interwencja UW w Czechosowacji, ktr Castro popar. Kuba uzyskaa dziki
temu znaczn pomoc gospodarcz, ktra zostaa sformalizowana przez przyjcie
do RWPG w 1972 roku i podpisanie szeregu umw dwustronnych. Armia kuba-
ska zaangaowaa si wic w dziaania na terenie Afryki zgodnie ze schematem
zakadajcym wysyanie onierzy przez Kub i zapewnianie dowdcw, doradcw,
uzbrojenia i pomocy finansowej przez ZSRR. Przykadem moe by tutaj wsparcie
wadz komunistycznych w Etiopii przez okoo 20 tys. onierzy kubaskich.
Reim Castro przetrwa upadek komunizmu i nie dotkny go przemiany prze-
omu lat 80. i 90. Mimo trudnej sytuacji gospodarczej, wywoanej m.in. wycofaniem
pomocy ze strony ZSRR (szacowanej na od 2,5 do 4 mld dolarw rocznie), ktry
kupowa cukier powyej i sprzedawa rop poniej cen wiatowych, wci aktual-
ne pozostawao (i pozostaje) haso socjalizm albo mier (socialismo o muerte).
O stopniu uzalenienia kubaskiej gospodarki od ZSRR wiadcz przykadowe dane:
import z ZSRR stanowi prawie 100% dostarczanej na Kub mki, masa, sera, pra-
lek, elazek, zegarkw, a przemys cukrowniczy, zapewniajcy 80% kubaskiego eks-
portu, by uzaleniony od dostaw radzieckich czci, maszyn i urzdze [Pachtaski
cziomer.indb 2 2008-02-29 3:50:58

2000: 41]. Od 1992 roku handel pomidzy Kub a Rosj zosta oparty na kontraktach
uwzgldniajcych ceny wiatowe i zawieranych przez firmy z obu pastw. Domino-
waa wymiana ropy na cukier. Jednak pozwolio to Kubie na zagodzenia skutkw za-
amania gospodarczego. Ta kooperacja okazaa si tym istotniejsza, e USA przyjy
w 1996 roku ustaw umoliwiajc naoenie sankcji wobec pastw wsppracuj-
cych z Kub. Nie udao si bowiem doprowadzi do normalizacji stosunkw pomi-
dzy oboma pastwami. Niesprzyjajce byy fakty: zestrzelenie dwch amerykaskich
awionetek, konflikt wok Eliana Gonzaleza (chopiec, ktremu udao si uciec na
Floryd w 1999, w 2000 zosta deportowany na Kub) oraz aktywna dziaalno an-
tycastrowskiego lobby kubaskiego z Florydy.
Mapa 9.2. Obszar kryzysu kubaskiego
rdo: opracowanie wasne na podstawie: www.library.thinkquest.org/11046/days/cuba_

map.jpg.
Od lipca 2006 roku na czele Kuby stoi brat Fidela Raul Castro, ktry zastpuje go
na czas prowadzonego leczenia (kubaski przywdca podda si serii operacji przewo-
du pokarmowego). Trudno jest przewidzie, czy komunizm przetrwa na wyspie jeeli
okae si ono nieskuteczne. Raul Castro zapowiedzia w przemwieniu z okazji 50.
rocznicy powstania Rewolucyjnych Si Zbrojnych (2 grudnia 2006) [za: Agencja EFE,
Kuba przechodzi do ery po Fidelu, www.serwisy.gazeta.pl], e wewntrzna jedno
pastwa jest zagwarantowana, a na jej stray stoi wojsko (wraz z siami bezpieczestwa
jest to okoo 50 tys. ludzi, dowodzone jeszcze przez rewolucjonistw pamitajcych
wydarzenia z 1959) i Komunistyczna Partia Kuby (KPK).
cziomer.indb 22 2008-02-29 3:50:58

Uzna on rwnie, e konieczne s rozmowy z USA. Zaproponowa wspln dys-

kusj na temat historycznych rozbienoci. Sposobem na utrzymanie wadzy ma by
rwnie wikszy pragmatyzm w polityce, szczeglnie w wymiarze gospodarczym.
Prawdopodobne s reformy, ktre pozwol na popraw poziomu ycia ludnoci, kt-
rej przecitne dochody miesiczne stanowi rwnowarto sile nabywczej 15 dolarw.
Specjalici prognozuj, e Kuba moe przyj model zastosowany w ChRL, czyli wpro-
wadzenie mechanizmw wolnorynkowych do gospodarki przy utrzymaniu politycz-
nych i ideologicznych podstaw systemu [Wojna, www.pism.pl]. Pomoc w tym procesie
zapewni moe Wenezuela (na czele z Hugo Chavezem), ktra ju od lat wspiera blisk
upadku gospodark kubask utrzymujc preferencyjne ceny sprzedawanej ropy naf-
towej (w cigu ostatnich 5 lat pomoc signa 2,6 mld dolarw).
9.1.3. Wojny wietnamskie
Wojna toczca si w Wietnamie w latach 19651973 jest jedn z najbardziej znanych

w historii zimnej wojny. W powszechnej opinii, uksztatowanej przez scenarzystw fil-
mowych, toczya si ona przede wszystkim midzy onierzami USA a partyzantk ko-
munistyczn wspomagan przez radzieckich doradcw. Naley jednak na ten konflikt,
majcy olbrzymie znaczenie dla stosunkw WschdZachd spojrze szerzej.
Na wysanie wojsk amerykaskich do Wietnamu wpyw miao m.in.:
podpisanie Ukadw genewskich, ktre doprowadziy jedynie do chwilowego roz-
wizania problemu terytorium Wietnamu podzielonego wzdu 17 rwnoleni-
ka na 2 pastwa. Demokratyczna Republika Wietnamu (DRW) rzdzona przez
Ho Szi Mina rozpocza w 1956 roku wprowadzanie zmian w pastwie na wzr
radziecki i przygotowanie zbrojnego zjednoczenia Wietnamu. Std utworzono
w czci poudniowej Republice Wietnamu, komunistyczn partyzantk, ktr na-
zwano Vietcong (od sw wietnamski komunista). Bya ona zbrojnym ramieniem
Narodowego Frontu Wyzwolenia Wietnamu Poudniowego (NFWWP). Rozpocza
dziaalno w 1957 roku w celu przejcia wadzy i zjednoczenie z komunistyczn p-
noc. Vietcong posiada bazy w Laosie i Kambody, co uatwiao mu skuteczne dziaa-
nia, w ich wyniku m.in. w 1963 roku na poudniu rozpocza si wojna domowa,
uniemoliwienie zwycistwa komunizmu w Indochinach mia temu suy
podpisany jeszcze w 1954 roku pakt SEATO, w ktrym jego uczestnicy zastrzegli
sobie moliwo zbrojnej interwencji na terenie Indochin, gdyby doszo do prby
opanowania tego terenu przez siy komunistyczne. Pocztkowo Amerykanie wy-
syali doradcw wojskowych i niewielkie grupy, przede wszystkim o charakterze
szkoleniowym, w 1964 roku byo ich ju ponad 23 tys.,
atak kutrw torpedowych DRW na amerykaskie niszczyciele 2 i 4 sierpnia 1964
roku. Kongres Stanw Zjednoczonych 7 sierpnia przyj tzw. rezolucj tonki-
sk, w ktrej przyzna prezydentowi L. Johnsonowi prawo do uycia takich rod-
kw, jakie s konieczne i zapobiegn atakom i dalszej agresji DRW na terytoria
objte postanowieniami SEATO, wobec tego pierwsze regularne oddziay ame-
rykaskie wyldoway na terenie Wietnamu w marcu 1965 roku.
cziomer.indb 23 2008-02-29 3:50:58

W 1966 roku w Wietnamie byo ju blisko 390 000 onierzy USA, w 1968
roku okoo 550 tys. Dodajc do tego blisko 500 tys. onierzy Republiki Wietnamu
i okoo 50 tys. z pastw SEATO, otrzymamy wielko si bronicych Indochin przed
komunizmem. Jednak siy te nie mogy przekracza granicy DRW, a potem rw-
nie Laosu i Kambody ze wzgldu na obaw interwencji chiskiej. Wobec tego
ograniczano si do nalotw na te tereny, z czasem rozszerzonych (w cigu caej
wojny Amerykanie i ich sojusznicy zrzucili dwa i p raza wicej bomb ni spad-
o na III Rzesz w II wojnie wiatowej), ktre nie przynosiy jednak powodzenia.
Bazy Vietcongu nie zostay zniszczone, a to uniemoliwiao wygranie z partyzant-
k. Sprawnie funkcjonowaa tzw. Droga Ho Szi Mina wiodca przez poudnio-
wo-wschodni cz Laosu, ktr dostarczano zaopatrzenie dla wojsk walczcych
w poudniowym Wietnamie. Wojna przeduaa si, pochaniaa kolejne ofiary, szcze-
glnie gono informowano o cywilnych, std narastajcy w USA i na wiecie opr
przeciwko jej prowadzeniu. DRW popierana bya przez wiatow opini publiczn,
ksztatowan w znacznej mierze przez media ukazujce obraz ciemicych nard
wietnamski Amerykanw. Wysokie koszty wojny i efekt, jaki przyniosa ze sob tzw.
ofensywa Tet, rozpoczta na pocztku 1968 roku przeprowadzona przez siy Viet-
congu, wsparte onierzami i czogami DRW, doprowadziy wojn w Wietnamie do
punktu kulminacyjnego. Pamita naley, e z militarnego punktu widzenia ofen-
sywa zakoczya si porak si komunistycznych (straciy ponad 45 tys. onierzy,
a Amerykanie i ich sojusznicy okoo 4 tys.), jednak wystarczyo samo jej podjcie,
czyli dziaania ofensywne na szerok skal, by media i ruchy pacyfistyczne w USA
zaczy wywiera tak silny nacisk na prezydenta Johnsona, i ten zdecydowa si
na rokowania. Spoeczestwo bowiem zostao przekonane, e armia amerykaska
przegrywa wojn [zob. Dmochowski 1991: 134]. Negocjacje rozpoczy si 13 maja
1969 roku w Paryu. Amerykanie chcieli wycofa si z wojny w sposb honorowy,
zmniejszajc swoj obecno stopniowo, by ostatecznie opuci Wietnam i cay
ciar obrony przed komunizmem pozostawi na barkach armii Republiki Wiet-
namu. W ten sposb miaa si dokona wietnamizacja wojny. Takie rozwizanie
obieca wyborcom R. Nixon, ktry zosta wybrany prezydentem USA i obj funk-
cj 20 stycznia 1969 roku. Tego te dnia rozpocza si waciwa cz rokowa
pokojowych, w ktrych uczestniczyli przedstawiciele DRW, Republiki Wietnamu,
USA i powstaego w czerwcu 1969 roku Tymczasowego Rzdu Rewolucyjnego
utworzonego w proklamowanej przez przedstawicieli NFWWP Republice Wiet-
namu Poudniowego. Rokowania trway 4 lata i zakoczy je Ukad o zaprzestaniu
dziaa wojennych i przywrceniu pokoju w Wietnamie podpisany 27 stycznia
1973 roku w Paryu. Na jego mocy przerwano walki, armie pastw SEATO miay
wycofay si z Wietnamu w cigu 60 dni, na terenie poudnia pozostay jednak woj-
ska DRW. Uznawano niepodlego, jedno i integralno terytorialn Wietnamu.
Zadecydowano o powstaniu Rady Pojednania Narodowego z przedstawicielami
3 gwnych stron konfliktu, miay odby si demokratyczne wybory i pokojowe
zjednoczenie, a w razie agresji komunistycznej na Republik Wietnamu, pomoc dla
niej obiecywali Amerykanie. Zgodzono si na uwolnienie wojskowych i cywilw
cziomer.indb 24 2008-02-29 3:50:58

wzitych do niewoli w trakcie dziaa wojennych. USA zobowizay si rwnie

do oczyszczenia z min wd i portw DRW. Jednak do wyborw ani do potrzebnej
pomocy wojskowej (przede wszystkim lotniczej) nie doszo, gdy w marcu 1975
roku nastpia decydujca ofensywa si pnocno-wietnamskich. W jej efekcie 30
kwietnia komunici zajli Sajgon i Republika Wietnamu przestaa istnie. Pozosta-
a tylko proklamowana ju wczeniej komunistyczna Republika Wietnamu Pou-
dniowego. Nieco ponad rok trway przygotowania do zjednoczenia obu pastw i 2
lipca 1976 roku ogoszono powstanie Socjalistycznej Republiki Wietnamu (SRW).
W ten sposb USA nie udao si odeprze ofensywy komunistycznej w Wietna-
mie. Sukces odnis ZSRR i pastwa Ukadu Warszawskiego, ktre przez cay okres
wojny wspieray DRW. Oficjalnym potwierdzeniem wejcia do strefy wpyww
bloku wschodniego byo podpisanie w listopadzie 1978 roku w Moskwie ukadu
o przyjani i wsppracy midzy ZSRR a SRW. W krtkim czasie komunici wiet-
namscy przejli kontrol na Laosem i Kambod rozszerzajc w ten sposb komu-
nizm na cae Indochiny. Dla Amerykanw bya to pierwsza przegrana wojna, ktra
zaowocowaa pojawieniem si tzw. syndromu Wietnamu. Oznacza on niech
do bezporedniego angaowania si USA w konflikty zbrojne z dala od wasnych
granic. By on niezwykle silny, o czym wiadczy moe przewiadczenie Saddama
Husajna, e Amerykanie nie bd interweniowali po zajciu przez niego Kuwejtu
w 1990 roku. Przyjmuje si rwnie, e wojna w Wietnamie skonia prezydenta
R. Nixona do wprowadzenia polityki odprenia w stosunkach midzynarodo-
wych. Mona uzna, e administracja amerykaska zrezygnowaa ze wsparcia Re-
publiki Wietnamu ze wzgldu na zmian sojusznika w Azji. Dziki dyplomacji
pingpongowej i rozmowom przeprowadzanym na pocztku lat 70. udao si bo-
wiem uregulowa stosunki midzy oboma pastwami, w rezultacie czego w 1971
roku ChRL otrzymaa miejsce w Radzie Bezpieczestwa ONZ, w 1972 roku wizyt
w Pekinie zoy R. Nixon, ustanowiono w obu krajach misje cznikowe, a w 1979
roku nawizano stosunki dyplomatyczne.
Socjalistyczna Republika Wietnamu rozpocza za opanowywanie caego ob-
szaru Indochin. W 1977 roku zawarto ukad o przyjani i wsppracy z Laosem,
ktry pozostawa formalnie niezalenym pastwem, lecz w praktyce by kontro-
lowany przez Wietnamczykw, ktrzy na mocy jego postanowie mieli na terenie
tego pastwa wicej onierzy i garnizonw ni caa armia Laosu. O wiele gorszy
los spotka Kambod, ktra zostaa opanowana przez popieranych przez Wiet-
namczykw Czerwonych Khmerw, ktrym przewodzi Pol Pot. Postanowi on
uczyni z Kambody wzr pastwa komunistycznego (czerpic hojnie z dorobku
Mao Tse Tunga). W ten sposb zbudowano pastwo totalitarne, ktrego wadze
kontroloway wszystkie sfery ycia, w tym stosunki rodzinne. Zamknito szkoy,
uczelnie, nie wydawano gazet, ksiek, nie byo telewizji, pienidzy, a ludno zo-
staa przesiedlona wie. Uznano rwnie, e szansy na ycie w idealnie rwnym
spoeczestwie nie maj nauczyciele, studenci, duchowni, oficerowie, prostytutki
i ebracy i skazano ich na mier. Szacuje si, e reim Pol Pota w latach 1975
1979 umierci okoo 3 mln ludzi. Upad on dopiero wtedy, gdy wbrew stanowisku
cziomer.indb 25 2008-02-29 3:50:58

Wietnamu wspierajcego ZSRR, ChRL popara Pol Pota w narastajcym konflikcie.

W zwizku z tym, pod koniec listopada 1977 roku do Kambody zacza wkra-
cza armia wietnamska, ktrej zadaniem byo osabienie przeciwnika i jego roz-
poznanie przed ostateczn kampani, ktra rozpocza si 25 grudnia 1978 roku.
W toku dziaa, do 14 stycznia 1979 roku armia wietnamska zaja w zasadzie cay
kraj korzystajc rwnie z pomocy doradcw z ZSRR, Kuby i NRD [zob. Kowal-
czyk 1996, 12: 20]. Proklamowano powstanie Kampuczaskiej Republiki Ludowej,
w peni podporzdkowanej Wietnamowi. Nie kontrolowaa ona jednak kilku ob-
szarw Kambody graniczcych z Tajlandi, na ktrych nadal panowali Czerwoni
Khmerzy. Prowadzili oni dziaania partyzanckie, ktre przybray na sile w stycz-
niu i lutym 1979 roku, a wic w chwili wycofania czci wojsk wietnamskich ze
wzgldu na atak ChRL na SRW. Wadze w Pekinie uznay bowiem, e zawarcie
przez Wietnam ukadu sojuszniczego z ZSRR w 1978 roku i wkroczenie do Kam-
body stanowi zagroenie interesw CHRL i jest powodem do wojny. W ich oce-
nie Wietnam by Kub Poudniowo-Wschodniej Azji i jego celem bya realizacja
imperialnych interesw gwnego wroga ChRL, czyli ZSRR. Walki trway od 17
lutego do 16 marca 1979 roku, kiedy to wojska chiskie, wyposaone w przesta-
rza bro, prboway pokona Wietnamczykw uzbrojonych m.in. w nowoczesny
sprzt amerykaski, zdobyty podczas wczeniejszej wojny na poudniu Wietnamu
(np. okoo 500 czogw i 1300 dzia). Zacofania technicznego armii chiskiej nie
rwnowaya jej przewaga liczebna: trzykrotna w piechocie i dwudziestopicio-
krotna w czogach. Trzeba rwnie pamita, e wadze chiskie bray pod uwag
moliwo wsparcia si wietnamskich przez ZSRR i w zwizku z tym konieczno
obrony pnocnej granicy ChRL, co zmuszao do wydzielenia odpowiednich si.
Po 4 tygodniach walk wojska chiskie poniosy porak i wycofay si z Wietnamu
[zob. Czarnotta, Moszumaski 1995, 29: 44].
Rozmowy pokojowe pomidzy oboma stronami rozpoczy si 18 kwietnia 1979
roku. Dziki znacznej pomocy ZSRR, SRW bya w stanie utworzy armi jeszcze
silniejsz ni miaa przed wojn, co w oczywisty sposb zaprzeczao tezie wadz
chiskich o sukcesie w rozpocztej przez nie wojnie. Jednak presti SRW pord
krajw Azji Poudniowo-Wschodniej ucierpia, uznano bowiem, e jest ona pod-
porzdkowana ZSRR i tak samo od niego zalena, jak Kuba. Byo to szczeglnie
widoczne w Kambody i Laosie i zagraao dominacji wietnamskiej w regionie.
Wojska wietnamskie prowadziy dziaania wojenne w Kambody do sierp-
nia 1989 roku, oficjalnie ostatnia jednostka zostaa wycofane 26 wrzenia. Byo
to zwizane z rozpocztymi w 1987 roku rozmowami pomidzy stronami wojny
w Kambody (liderami ugrupowa antywietnamskich i Czerwonych Khmerw
oraz stron rzdow), ktre jednak nie zakoczyy si powodzeniem. W zwizku
z tym, opozycja rozpocza wsplne dziaania przeciwko wadzom kamboda-
skim podporzdkowanym Wietnamowi, ktre otrzymyway wsparcie armii wiet-
namskiej, formalnie ju wycofanej z Kambody. W efekcie toczcych si rwno-
czenie rozmw doszo do zawieszenia dziaa wojennych w czerwcu 1991 roku
i utworzenia Najwyszej Rady Narodowej, ktrej dziaania miay zakoczy wojn.
cziomer.indb 26 2008-02-29 3:50:59

Mapa 9.3. Obszar wojen toczonych w Indochinach
rdo: opracowanie wasne na podstawie www.loyno.edu/~seduffy/MapImages/Vietnam-

War-display.jpg.
cziomer.indb 27 2008-02-29 3:50:59

Ukad pokojowy podpisano w Paryu 23 padziernika 1991 roku. Jego wykonywa-

nie nadzoroway wojska ONZ, ktre zaczy przybywa do Kambody na pocztku
1992 roku. Momentem decydujcym dla dalszych zmian byy wybory nadzorowane
przez ONZ w maju 1993 roku, ktre jednak nie wyoniy zdecydowanego zwyciz-
cy i utworzenia rzdu (Ranariddh, syn prezydenta, ksicia Norodoma Sihanouka
oraz lider si prowietnamskich, Hun Sen). Zlikwidowano jednak siy Czerwonych
Khmerw (pod koniec 1994 roku, kiedy nie otrzymywali ju adnego wsparcia
z ChRL, sam Pol Pot zmar w 1998 roku) i we wrzeniu 1993 roku siy ONZ wy-
cofay si z Kambody, po koronacji Norodoma Sihanouka i zakoczeniu operacji
przekazywania wadzy nad krajem.
Ostateczne zakoczenie polityki rywalizacji i konfrontacji pomidzy SRW
i ssiadami nastpio w 1995 roku, kiedy Kamboda nawizaa stosunki dyploma-
tyczne z USA i wstpia do ASEAN i WTO oraz znormalizowaa stosunki z ChRL.
Pragmatyczna polityka wadz doprowadzia rwnie do zmian gospodarczych
i jego rozwoju.
9.1.4. Ewolucja konfliktu na Bliskim Wschodzie
Jak ju wspomniano wczeniej (zob. pkt 7.2), w efekcie I wojny arabsko-ydow-

skiej nie doszo do podziau Palestyny i powstania na jej terenie pastwa palesty-
skiego. Nie zostaa zatem wypeniona rezolucja ONZ. Ziemie na ktrych miaa
powsta Palestyna zaj Izrael, Jordania i Egipt. Rzd ydowski nie wprowadzi te
w ycie umowy o oddaniu ziem palestyskich, co byo warunkiem przyjcia do
ONZ i przenis siedzib rzdu i parlamentu do zajtej przez siebie czci Je-
rozolimy, ktra miaa mie status miasta midzynarodowego. Podpisane uka-
dy rozejmowe nie rozwizyway ani problemw terytorialnych, ani zwizanych
z uchodcami palestyskimi. Co wicej, kryzys sueski (zob. pkt 7.4) doprowadzi
do uwypuklenia ponadregionalnego charakteru konfliktu. Zacz on by trakto-
wany jako starcie midzy Amerykanami, ktrzy wspierali na Bliskim Wschodzie
Izrael, a ZSRR udzielajcym pomocy pastwom arabskim. Przegrana przez Egipt
wojna staa si impulsem do wzrostu wydatkw na wojsko oraz silniejszych ten-
dencji zjednoczeniowych w pastwach arabskich. Dla przykadu, w 1958 roku
powstaa Zjednoczona Republika Arabska, czca Egipt i Syri na czele z Na-
serem jako jej prezydentem. Wzrost nacjonalizmu arabskiego wida byo take
w stworzeniu w 1960 roku Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP), ktra mia-
a walczy o utworzenie niepodlegej Palestyny. W Karcie OWP znalaz si zapis
o koniecznoci bezwarunkowego usunicia ydw z Palestyny oraz nieuznawania
Izraela jako suwerennego pastwa. W takich okolicznociach kolejne wojny pozo-
staway tylko kwesti czasu.
Powysza sytuacja doprowadzia do kolejnych wojen i wzrostu problemu pale-
styskiego. Syntetycznie pniejsze wydarzenia mona przedstawi nastpujco:
5 VI 1967 roku wybucha tzw. wojna szeciodniowa; atak izraelski zniszczy woj-
ska arabskie szykujce si do agresji. Izrael zaj Pwysep Synaj, Wzgrza Go-
cziomer.indb 28 2008-02-29 3:50:59

lan, Stref Gazy i Zachodni Brzeg Jordanu [Patek, Rydel, Wc 2000: 456 i nast.].
Midzynarodowe mediacje doprowadziy do zakoczenia wojny po 6 dniach jej
trwania. 22 listopada 1967 roku Rada Bezpieczestwa ONZ uchwalia rezolucj
nakazujc wycofanie si Izraela ze zdobytych terytoriw i wydaa zgod na po-
wrt uchodcw palestyskich. Jednak pastwo ydowskie nie zdecydowao si
na jej wypenienie. Jednoczenie klska Arabw staa si silnym impulsem do do-
prowadzenia ich polityki w stron ZSRR. Rezolucji nie zaakceptowali Palesty-
czycy, bowiem nie wspominaa o utworzeniu ich pastwa. OWP, na czele ktrej
w 1968 roku stan Jaser Arafat, rozpocza walk zbrojn ju nie tylko na Pwy-
spie Synaj, ale i w rejonach granic izraelsko-libaskiej, syryjskiej i jordaskiej,
Egipt rzdzony przez Anwara Sadata, w sojuszu z Syri, przygotowa plan ataku,
ktry rozpocz si 6 padziernika 1973 roku. Byo to tzw. wojna Yom Kippur
(wito Pojednania), poniewa rozpocza si w dzie wita ydowskiego. Jed-
nak dziki byskawicznej pomocy USA w postaci dostaw broni, zatwierdzonych
przez prezydenta Nixona, wojska izraelskie zdoay odzyska utracone pocztko-
wo pozycje. ZSRR by gotowy wesprze Egipt, dlatego rwnie wojska USA zostay
postawione w gotowoci bojowej. Pastwa arabskie po raz pierwszy postanowiy
zastosowa tzw. bro naftow. 16 padziernika sze pastw arabskich Zatoki
Perskiej zrzeszonych w OPEC (Organizacja Pastw Eksportujcych Rop, po-
wstaa w 1960 roku) naoyy embargo na sprzeda ropy do krajw popierajcych
Izrael oraz zdecydoway si na gwatown podwyk jej ceny. Zawieszenie broni na
froncie egipskim nastpio 24 padziernika 1973 roku, Izrael natomiast wycofa si
z zachodniego brzegu Kanau Sueskiego,
rozpoczcie procesu normalizacji stosunkw egipsko-izraelskich, ktremu patro-
noway USA. Zapocztkowaa go wizyta Sadata w Jerozolimie w 1977 roku, za
ukoronowaniem bya za konferencja w Camp David od 5 do 18 wrzenia 1978
roku. Rol mediatora midzy zwanionymi stronami odgrywa prezydent USA
J. Carter Zawarto dwa porozumienia: o oglnych zasadach pokoju na Bliskim
Wschodzie (pomijay problem palestyski) i oglne zasady egipsko-izraelskiego
ukadu pokojowego. Przewidywa on wycofanie wojsk izraelskich z Synaju, ot-
warcie Kanau Sueskiego i Cieniny Tiraskiej dla statkw izraelskich, stacjono-
wanie si ONZ w pobliu nowych granic i nawizanie stosunkw dyplomatycz-
nych, wspprac ekonomiczn i kulturaln. Na skutek rozbienoci dotyczcych
realizacji porozumienia, egipsko-izraelski traktat pokojowy podpisano dopiero
26 marca 1979 roku w Waszyngtonie [Kukuka 1998 a, 253: 254]. Z tego powodu
Egipt zosta potpiony przez Lig Pastw Arabskich i ZSRR.
korzystajc z okazji, jak bya wojna iracko-iraska, pogbiajca wewntrzne
podziay wiata arabskiego, 6 czerwca 1982 roku wojska izraelskie przeprowadzi-
y operacj Pokj dla Galilei polegajc na zaatakowaniu obozw palestyskich
w Libanie. Problem Palestyczykw pozostawa bowiem nierozwizany i OWP
nasilaa ataki z terytorium Libanu. W rezultacie Izrael zaj jedn trzeci teryto-
rium Libanu i zmusi do ucieczki wikszo bojownikw OWP. Wojska izraelskie
wycofay si w marcu 1983 roku,
cziomer.indb 29 2008-02-29 3:50:59

restrykcyjna polityka Izraela wobec Palestyczykw doprowadza do wybuchu

w 1987 roku tzw. Intifady (rewolucja kamieni), czyli kampanii nieposuszestwa
podjtej przez Palestyczykw. Polegaa m.in. na masowych wystpienia i demon-
stracjach, rozruchach i bojkocie towarw izraelskich przez mieszkacw terenw
okupowanych Strefy Gazy i Zachodniego Brzegu Jordanu. 15 padziernika 1987
roku parlament palestyski na uchodstwie proklamowa utworzenia pastwa
palestyskiego z Jaserem Arafatem na czele. Zostao ono uznane przez spoecz-
no midzynarodow. Palestyczycy ogosili potpienie terroryzmu jako metody
walki i gotowo do wzicia udziau w konferencji pokojowej w sprawie Bliskiego
Wschodu. Do oczekiwanej konferencji nie doszo, Izrael bowiem nadal przeprowa-
dza akcj zasiedlania terytoriw okupowanych, zamachy terrorystyczne byy na-
dal przeprowadzane przez Hamas, doszo take do niefortunnego poparcia Iraku
w wojnie w Zatoce Perskiej, co znacznie zmniejszyo presti OWP,
upadek ZSRR oznacza nie tylko koniec pomocy dla czci pastw arabskich py-
ncej z tego rda, ale i dla samej OWP, zwyciska wojna w Zatoce Perskiej
zwikszya take wpywy USA w regionie i doprowadzia do zmian w polityce
pastw arabskich, ktre gotowe byy na rozpoczcie dialogu w sprawie palesty-
skiej. Negocjatorem w tej sprawie zosta dyplomata amerykaski James Baker,
ktremu podczas wielu wizyt w krajach regionu udao si przygotowa grunt pod
przysze spotkanie stron konfliktu. Decyzje o jego zorganizowaniu pojli przy-
wdcy USA i ZSRR.
W zwizku z tym rozpocz si waciwy proces pokojowy na Bliskim Wscho-
dzie, w ktrym znaczc rol odegray USA [zob. szerzej Zajc 2004]. Od 30 pa-
dziernika do 1 grudnia 1991 roku w Madrycie trway negocjacje, w ktrych wzili
udzia przedstawiciele Izraela, Egiptu, Syrii, Libanu, Jordanii i OWP (w tym przy-
padku na prawach delegacji, ze wzgldu na nieuznawanie przez Izrael Organiza-
cji za reprezentanta narodu palestyskiego). Do koca 1993 roku odbyo si 11
rund negocjacyjnych. Nie udao si jednak osign porozumienia ze wzgldu na
odmienne stanowiska na temat zakresu autonomii przyszego samorzdu pale-
styskiego. Dopiero zmiana wadz w Izraelu (na czele pastwa stan Icchak Ra-
bin) umoliwia postp w rozmowach. W styczniu 1993 roku Izrael zdecydowa si
na uznanie OWP, co pozwolio na podjcie dwustronnych negocjacji pokojowych.
W efekcie, w Oslo w sierpniu 1993 roku uzgodniono tzw. plan najpierw Gaza i Jerycho.
Zgodnie z jego zaoeniami, na tych ziemiach miaa powsta Autonomia Palestyska,
wojska izraelskie miay si wycofa i w cigu 4 miesicy zamierzano przeprowadzi wy-
bory samorzdowe. Kolejna runda rozmw odbya si w Waszyngtonie i doszo wtedy
do zawarcia oficjalnego porozumienia, a jego podpisanie nastpio 13 wrzenia w Oslo.
Tworzyo ono Autonomi Palestysk w Strefie Gazy i Jerycha. Zapowiadano rwnie
dalsze rozmowy w sprawie Jerozolimy i pozostaych ziem okupowanych. Ostateczny
ksztat statusu terytoriw palestyskich mia by wypracowany do 4 maja 1999 roku
w drodze dwustronnych negocjacji. Jednak powysze porozumienie nie zostao uzna-
ne przez ugrupowania terrorystyczne, np. Hamas, oraz skrajn izraelsk prawic.
I. Rabin przypaci je yciem ginc w zamachu przeprowadzonym 4 listopada 1995 roku
cziomer.indb 220 2008-02-29 3:50:59

przez prawicowego radykaa. Kolejnym premierem zosta Beniamin Netaniahu, lider

prawicowej partii Likud, ktra wygraa wybory w maju 1996 roku i doprowadzia do
wstrzymania procesu pokojowego, mimo, e w tym samym czasie osignito kolejne
porozumienie (tzw. ukad z Taby, podpisany w Waszyngtonie 28 wrzenia 1995 roku),
ktre rozszerzao obszar Autonomii Palestyskiej o jedn trzeci ziem okupowane-
go Zachodniego Brzegu Jordanu. Izrael powrci do polityki osadnictwa na ziemiach
okupowanych, co spotkao si z midzynarodowym potpieniem i seri zamachw
terrorystycznych przeprowadzonych przez skrajne ugrupowania palestyskie. Wadze
izraelskie wykorzystay je jednak do zawieszenia rozmw i realizacji przyjtych poro-
zumie uznajc, e win za zaistnia sytuacj ponosz Palestyczycy. W 1998 roku
Izrael kontynuowa polityk uniemoliwiajc postp procesu pokojowego proponujc
oddanie Palestyczykom jedynie 9% ziem okupowanych. USA prboway przerwa
powstay impas i wsplnie z Wielk Brytani, przewodzc wwczas UE, w maju 1998
roku doprowadziy do szczytu izraelsko-palestyskiego w Londynie. Nie przynis on
jednak zmiany stanowiska Izraela. Stao si tak dopiero na kolejnym spotkaniu w Wye
Plantation we wrzeniu i padzierniku 1998 roku. Zgodnie z porozumieniem pod-
pisanym 23 padziernika przez B. Nataniahu, J. Arafata i B. Clintona, Izrael mia si
wycofa z 13% ziem okupowanych i odda je pod administracj palestysk, a 14,2%
ziem Autonomii miao znale si pod jej pen kontrol. Palestyczycy zobowizali
si m.in. do skuteczniejszej walki z terrorem [za: Jawasreh 2003: 290]. Realizacja po-
rozumienia natrafia jednak na przeszkody zwizane z polityk wewntrzn Izraela.
W efekcie proces pokojowy zosta ponownie wstrzymany i na nic si zday starania
USA o jego wznowienie.
Taka postawa wpyna na klsk wyborcz izraelskiej prawicy i zwycistwo le-
wicy z Ehudem Barakiem na czele, ktry stworzy nowy rzd i postanowi wzno-
wi dialog z Palestyczykami. Do spotkania z Arafatem doszo 10 lipca 1999 roku
w Eretz. Izrael postanowi realizowa porozumienie z Wye Plantation, jednak
w innych ni byo ustalone terminach, nie godzc si te na rezygnacj z osadni-
ctwa, co wywoao zdecydowany sprzeciw Palestyczykw i popierajcych ich w tej
kwestii USA. Dziki ich mediacji 4 wrzenia w Sharm el Sheikh podpisano kolejne
porozumienie. Ustalao ono m.in. etapy wycofywania si si izraelskich z Zachod-
niego Brzegu Jordanu oraz otwarcia przejcia drogowego do Strefy Gazy i wie-
le kwestii zwizanych z bezpieczestwem wewntrznym. Postanowiono rwnie
kontynuowa rozmowy na temat ostatecznego uregulowania statusu terytoriw
okupowanych. Zostay one jednak wstrzymane w styczniu 2000 roku ze wzgldu
na niewykonanie kolejnego etapu rozszerzania obszaru Autonomii. Wobec tego
administracja amerykaska ponownie doprowadzia do spotkania obu stron, ktre
miao miejsce w lipcu 2000 roku w Camp David. Nie doprowadzio ono jednak
do porozumienia. Podsumowujc, naley stwierdzi, e podstawowe kwestie do
jednoznacznego rozstrzygnicia i osignicia porozumienia, ktre do tej pory nie
zostay uregulowane, byy nastpujce [za: Kcki 2002, 107: 108]:
status ziem palestyskich okupowanych przez Izrael i powstanie niepodlegego
pastwa palestyskiego,
cziomer.indb 22 2008-02-29 3:50:59

przebieg granicy midzy Izraelem a przyszym pastwem Palestyczykw,

status Jerozolimy,
przyszo uchodcw palestyskich, ktrych liczb szacowano na okoo
3 mln i ktrzy przebywali w ssiednich pastwach,
status osiedli ydowskich na terytoriach palestyskich,
dostp do wody i sposb zapewnienia bezpieczestwa obu stronom konfliktu.
Wobec fiaska rozmw nastroje Palestyczykw ulegy radykalizacji ze wzgldu
na brak wyranej perspektywy utworzenia wasnego pastwa i w efekcie doszo do
wybuchu tzw. nowej intifady we wrzeniu 2000 roku. Pomijajc szczegy na te-
mat prb przeamania impasu w procesie pokojowym, naley podkreli, e pierw-
sze wiksze nadzieje na pokj byy zwizane z objciem stanowiska przewodni-
czcego Autonomii Palestyskiej przez Mahmuda Abbasa. Stao si to po mierci
Arafata oskaranego przez Izrael o brak zdecydowanych dziaa przeciw palesty-
skim terrorystom w listopadzie 2004 roku. Zaowocowao to pierwszymi od bli-
sko 4 lat bezporednimi kontaktami na najwyszym szczeblu pomidzy Izraelem,
Autonomi Palestysk i USA. Doprowadzio to 8 lutego 2005 roku do spotkania
M. Abbasa z Arielem Szaronem w Sharm el Sheikh. Ustalono m.in. zawieszenie
broni, czyli w praktyce zakoczenie nowej intifady i dziaa armii izraelskiej oraz
podjcie dalszych rozmw, szczeglnie istotnych w kontekcie planowane wycofa-
nia si izraelskich ze Strefy Gazy. Abbas przystpi do wzmacniania palestyskich
sub bezpieczestwa w celu skuteczniejszej walki z terrorystami. Pomocy udzie-
liy Palestyczykom USA i ONZ, UE i Rosja (tzw. Kwartet Bliskowschodni) na
spotkaniu w Londynie w marcu 2005 roku pastwa te potwierdziy, e podstaw do
porozumienia i dalszych rokowa zwanionych stron powinna by przygotowane
przez Kwartet tzw. mapa drogowa, czyli program oficjalnie przedstawiony obu
stronom 30 kwietnia 2003 roku, zakadajcy zakoczenie konfliktu i powstanie nie-
podlegej Palestyny. Miao to nastpi w 3 etapach, do 2005 roku, a podstaw jego
realizacji byo powstrzymania aktw przemocy z obu stron konfliktu, wstrzymanie
osadnictwa ydowskiego na terenach okupowanych i przygotowanie konstytucji
dla przyszego pastwa [A Performance-Based Roadmap to a Permanent Two-State
Solution to the Israeli-Palestinian Conflict, www.state.gov]. Izrael zaakceptowa ten
plan, chocia z zastrzeeniami i w maju podjto kolejne rozmowy z Palestyczy-
kami. Jednak po raz kolejny zostay one zakcone przez zamachy Hamasu, ktry
by przeciwnikiem porozumienia. Ostatecznie proces pokojowy zaama si po raz
kolejny w sierpniu 2003 roku, kiedy to liczba zamachw radykalnie wzrosa i swoje
dziaania rozpocza armia izraelska [Lizak 2004: 288].
Wyrazem dobrej woli i realizacji przyjmowanych przez siebie zobowiza ze
strony Izraela byo wycofanie izraelskich osadnikw w sierpniu 2005 roku ze Strefy
Gazy i z 2 osiedli na Zachodnim Brzegu Jordanu. Do wrzenia tereny te opucia
te armia izraelska. Trzeba podkreli, e bya to realizacja planu A. Szarona, ktry
ogosi w grudniu 2003 roku i przeprowadzi mimo trudnoci w polityce wewntrz-
nej. Unormowanie sytuacji na pograniczu Strefy Gazy i Egiptu prowadzone byo
przy udziale Amerykw i UE. Jednak Izrael zastrzeg sobie moliwo interwencji
cziomer.indb 222 2008-02-29 3:50:59

zbrojnej na tym terenie, jeeli zagroone bdzie bezpieczestwo jego obywateli.

W zwizku z tym zdecydowano rwnie zbudowa mur oddzielajcy Autonomi
od Izraela oraz kontynuowa akcj osadnictwa na tych terenach Zachodniego
Brzegu Jordanu, z ktrych Izrael nie chcia zrezygnowa [Lizak 2006, 269: 271].
Proces pokojowy musia napotka kolejne trudnoci ze wzgldu na zmian wa-
dzy w Autonomii Palestyskiej, kiedy w efekcie wyborw w styczniu 2006 roku do
wadzy doszed Hamas (na czele rzdu stan Ismail Hanijja), uznawany za orga-
nizacj terrorystyczn nie tylko przez Izrael, ale i USA, a jego skrzydo wojskowe
take przez UE. Co bardzo istotne, organizacja te nie uznawaa istnienia Izraela,
co w praktyce uniemoliwiao rozmowy. Sytuacj skomplikowaa take choroba
A. Szarona i marcowe wybory w Izraelu, w efekcie ktrych premierem zosta Ehud
Olmert. O tragicznych skutkach powyszych zmian dla procesu pokojowego mo-
na byo si przekona ju w czerwcu 2006 roku, kiedy Palestyczycy ze zbrojnego
skrzyda Hamasu dokonali ataku na jeden z izraelskich posterunkw po przedo-
staniu si ze Strefy Gazy wydronym tunelem [www.pism.pl]. Zgino 2 onie-
rzy izraelskich i 2 bojownikw Hamasu. Jednak napastnicy uprowadzili rwnie
19-letniego onierza izraelskiego, ktry zosta uwiziony na terenie Strefy Gazy
i potraktowany jako zakadnik (w zamian za jego zwolnienie zadali wypuszczenia
z izraelskich wizie palestyskich kobiet i dzieci). To wydarzenie wywoao po-
wany kryzys w odradzajcym si procesie pokojowym. Izrael odrzuci dania
bojownikw palestyskich zgodnie z zasad niepodejmowania rozmw z terro-
rystami. W rozwizaniu konfliktu nie pomogy mediacje ze strony USA, Turcji,
Francji i Egiptu. W zwizku z tym armia izraelska rozpocza operacj przeciwko
bojownikom palestyskim (o kryptonimie Letnie deszcze) i wkroczya do Strefy
Gazy w poszukiwaniu porwanego onierza oraz w celu zniszczenia infrastruktury
sucej terrorystom, a za tak uwaano m.in. budynki rzdowe i partyjne Hamasu.
Liczono rwnie na to, e zmusi to Hamas do uznania Izraela i pozwoli na wzno-
wienie rozmw pokojowych. Tak si jednak nie stao, a sytuacj jeszcze bardziej
skomplikowaa sytuacja na pograniczu izraelsko-libaskim i dziaania wojenne
prowadzone pomidzy Izraelem a Hezbollahem [www.pism.pl]. 12 lipca 2006 roku
bojownicy Hezbollahu przekroczyli granic libasko-izraelsk i zaatakowali patrol
graniczny, zgino wtedy 8 onierzy izraelskich a dwch uprowadzono. W zamian
za ich uwolnienia zadano zwolnienia z wizie dziaaczy organizacji. Wadze
Izraela podjy decyzj o bombardowaniach poudniowego Libanu, a take o blo-
kadzie powietrznej, morskiej i ldowej tego kraju, a pniej rwnie o wkroczeniu
wojsk ldowych, jednak na ograniczon skal. Hezbollah odpowiedzia na te dzia-
ania silnym ostrzaem rakietowym miast izraelskich.
W zwizku z tak eskalacj dziaa, Izrael postawi sobie za cel nie tylko uwol-
nienie swoich onierzy, ale i zapewnienie bezpieczestwa wasnym obywatelom
przez likwidacj potencjau rakietowego Hezbollahu. Warto zauway, e rzdy
krajw arabskich za winnych wybuchu konfliktu uznay Hezbollah i Hamas. Orga-
nizacje te popieraa jedynie Syria i Iran, poniewa konflikt ten odwraca uwag od
dziaa tych pastw.
cziomer.indb 223 2008-02-29 3:50:59

Tak zwana druga wojna libaska zakoczya si 11 wrzenia 2006 roku przyj-
ciem przez Rad Bezpieczestwa ONZ rezolucji, ktr zaakceptowa Liban i Hez-
bolah 12 wrzenia a Izrael 13 wrzenia. Wzywaa ona do rozbrojenia Hezbollahu,
wycofania onierzy izraelskich z terytorium Libanu, rozlokowania si libaskich
na granicy z Izraelem i rozszerzenia dziaa si ONZ w Libanie. Dziaania zbrojne
zostay wstrzymane 14 wrzenia. Zakoczenie blokady Libanu przez Izrael nast-
pio 8 listopada 2006 roku. Nie udao si jednak przeprowadzi rozbrojenia Hez-
bollahu ani uwolni porwanych onierzy, std mona mwi o porace Izraela
w tym konflikcie. Powysze wydarzenia nie pozwoliy na podjcie kolejnych roz-
mw i dziaa w ramach procesu pokojowego.
Mapa 9.4. Obecny podzia Palestyny
rdo: opracowanie wasne na podstawie: http://pl.wikipedia.org/wiki/grafika:izrael_map.

png.
cziomer.indb 224 2008-02-29 3:50:59

Obszar Bliskiego Wschodu to jednak nie tylko teren konfliktu arabsko-ydow-

skiego. 22 wrzenia 1980 roku doszo do wybuchu wojny midzy Irakiem a Iranem.
Wojska irackie chciay zdoby iraskie pola ropy w prowincji Chuzestan i odzyska
trzy wyspy wcieninie Ormuz. Przywdc Iraku by ju Saddam Husajn bdcy
jednoczenie prezydentem, premierem, szefem partii rzdzcej (BAAS) i gwno-
dowodzcym armii. Krajem rzdzi w sposb dyktatorski i dziki pomocy ZSRR,
ktry dostarcza uzbrojenie, tumi krwawo wszelkie bunty, np. Kurdw w 1975
roku. Postanowi wykorzysta chaos panujcy w Iranie, mg on bowiem pozwoli
na zdobycie przez Irak pozycji mocarstwa w regionie, a udany atak zlikwidowa-
by jednoczenie ewentualne zagroenie ze strony tamtejszych fundamentalistw
i przeniesienie rewolucji na tereny Iraku, zamieszkaego w wikszoci przez szyi-
tw. W Iranie bowiem doszo do wybuchu rewolucji islamskiej. Jej pierwsze symp-
tomy byy widoczne ju w poowie lat 70., gdy nasiliy si protesty wobec polityki
rzdzcego Iranem szacha Rezy Pahlawiego, ktry zgadza si na napyw obco-
krajowcw i europeizacj kraju. Wszelki opr tumi przy pomocy policji. Ducho-
wym przywdc opozycji by ajatollah Chomeini, ktry wraz z przerodzeniem si
masowych demonstracji w rewolucj, 1 lutego 1979 roku wrci z emigracji i sta
si nowym przywdc pastwa. Iran ogoszono Republik Islamsk i sta si on
pierwszym nowoytnym pastwem o charakterze religijnym. Gosi ide wiatowej
rewolucji, w tym wypadku islamskiej, sprzeciwu wobec USA i ZSRR i przywdz-
twa Iranu w regionie.
Pocztkowo zwycia Irak, ktrego armia prowadzia dziaania na froncie
o dugoci 720 km, jednak nie udao mu si zdoby kluczowej dla dalszych dziaa
przewagi w powietrzu. Dodatkowo nie sprzyja grzysty teren, w zwizku z tym
stosunkowo szybko wojna przybraa charakter pozycyjnej, podczas ktrej dokony-
wano atakw na wybrane pozycje przeciwnika [Biziewski 1993, 16: 46]. Ju od po-
owy lipca 1981 roku Saddam Husajn proponowa podjcie rozmw pokojowych
zdajc sobie spraw, e nie ma szans osign zakadanych celw. Jednak propozy-
cj t odrzuca Chomeini, stawia te warunek wypacenia Iranowi 150 mld dola-
rw odszkodowania i odejcie od wadzy przywdcy Iraku. Takie dania byy nie
do spenienia dla Husajna, w zwizku z tym wojna trwaa przez kolejne lata. W jej
trakcie Iraczycy wkroczyli na teren Iraku i zniszczyli przemys naftowy w Kirku-
ku i Basrze, a w lutym 1986 roku zaatakowali Umm Kasr i zajli cz pwyspu
Fao, co zagrozio Irakowi odciciem od morza. Zaistniaa wic realna moliwo
przeniesienia rewolucji islamskiej do sunnickich pastw Zatoki Perskiej. Wobec
tego pastwa arabskie podjy starania o zakoczenie wojny. Ataki na tankowce
w Zatoce Perskiej spowodoway wczenie si do dziaa mocarstw Zatoki; roli me-
diatora podja si Syria. Tymczasem Irak, dziki uzyskanej pomocy, zgromadzi
znaczne siy, ktre na pocztku 1988 roku pozwoliy na przeprowadzenie pierw-
szych dziaa zaczepnych, przygotowujcych szersz ofensyw. Rozpocza si ona
w kwietniu 1988 roku. Dziki niej udao si Irakowi odzyska utracone wczeniej
terytoria i zada przeciwnikowi powane straty. Co wicej, gospodarka Iranu nie
bya w stanie ponosi dalszych kosztw wojny, spoeczestwo byo ni wyczer-
cziomer.indb 225 2008-02-29 3:5:00

pane, a przywdca kraju ciko chory. 17 lipca 1988 roku Chomeini zwrci si
do Sekretarza Generalnego ONZ o pomoc w mediacji, ktra doprowadziaby do
przerwania ognia. Ostatecznie 20 sierpnia przerwano walki, a 24 sierpnia doszo
do pierwszych rozmw pokojowych i wysania si ONZ do nadzorowania rozej-
mu. Strony podpisay umow o zawieszeniu broni bez adnych warunkw, przede
wszystkim ze wzgldu na olbrzymie koszty. W czasie wojny zgino bowiem okoo
1 mln ludzi, a obie strony podniosy ogromne straty materialne (szacowane na oko-
o 400 mld dolarw). W obawie przed rozprzestrzenianiem si rewolucji islamskiej
Irak by wtedy popierany przez pastwa zachodnie i ZSRR. W wypadku pastw
arabskich nastpi podzia: na sprzyjajce Irakowi, np. Jordania, Egipt i kraje sun-
nicie, oraz Iranowi Syria, Liban, Algieria i OWP. Ostatecznie dopiero 10 lutego
1990 roku Irak i Iran nawizay stosunki dyplomatyczne.
Jednak omawiana wyej wojna miaa o wiele dalej idce konsekwencje, ktre
w nastpnych latach objy cay region. Mowa tutaj o agresji Iraku na Kuwejt, kt-
rej gwn przyczyn bya wanie wojna z Iranem, gdy doprowadzia pastwo
Husajna do krachu gospodarczego i osabienia politycznego. Irakowi potrzebny by
sukces i wymierne korzyci. Kuwejt sta si wobec tego odpowiednim celem, rw-
nie i dlatego, e siy zbrojne Iraku byy rozbudowane i dowiadczone, a co wicej,
mona byo znale przyczyny usprawiedliwiajce agresj. Irak uznawa Kuwejt za
swoj prowincj, przynalen mu z racji historycznych oraz oskara jego wadze
o bezprawne wykorzystywanie przygranicznego pola naftowego. Do ataku doszo
2 sierpnia 1990 roku i w cigu kilku dni wojska irackie opanoway cay kraj. Parla-
ment Iraku ogosi go 19 prowincj pastwa 8 sierpnia 1990 roku. Rzd kuwejcki
uda si na emigracj i prosi o midzynarodow pomoc przeciwko agresorowi.
Saddam Husajn nie bra pod uwag moliwoci zbrojnej interwencji si midzyna-
rodowych pod sztandarem ONZ. Liczy na to, e w USA nadal panuje strach przed
bezporednim zaangaowaniem zbrojnym ze wzgldy na dowiadczenia wojny
w Wietnamie. Nie wzi jednak pod uwag strategicznego znaczenia Zatoki Per-
skiej oraz zakoczenia podziau na Wschd i Zachd, a w zwizku z tym moliwo-
ci jeli nie wsplnego dziaania czonkw Rady Bezpieczestwa ONZ, to przynaj-
mniej nieblokowania decyzji o uyciu siy przeciwko Irakowi jeeli nie wycofa si
z obszaru Kuwejtu.
Rada Bezpieczestwa ONZ rozpocza dziaania przeciwko agresorowi naka-
dajc sankcje na handel z Irakiem, zakaz importu irackiej ropy i uznajc agresj
za bezprawn. Spoeczno midzynarodowa potpia Irak, zarwno pastwa
zachodnie, jak i ZSRR. Za Irakiem opowiedziay si jedynie Libia, Jemen, Jorda-
nia i OWP. Co wane, Irak potpiony zosta take przez inne pastwa arabskie.
USA zaczy przerzuca na teren Arabii Saudyjskiej znaczne siy wojskowe w ra-
mach operacji Pustynna tarcza, ktrej celem bya obrona tego kraju przed ewen-
tualn agresj armii irackiej (ochrona Arabii Saudyjskiej staa si jednym z celw
si ONZ). Agresja taka, zgodnie z najbardziej ambitnymi planami Husajna, bya
bardzo prawdopodobna. Decydujc dla rozwoju sytuacji okazaa si rezolucja
Rady Bezpieczestwa z 29 listopada 1990 roku, ktra postawia Irakowi ultima-
cziomer.indb 226 2008-02-29 3:5:00

tum albo wycofa si z Kuwejtu do 15 stycznia 1991 roku, albo musi si liczy
z pomoc wojskow dla Kuwejtu ze strony pastw koalicji antyirackiej dziaajcej
pod sztandarem ONZ (USA, Wielka Brytania, Arabia Saudyjska, Egipt, Francja,
Wochy, Kanada, Pakistan, Syria, Bangladesz i Polska). Irak nie ustpi, w zwizku
z tym wojska koalicji w nocy z 16 na 17 stycznia 1991 roku rozpoczy naloty w ra-
mach operacji Pustynna burza (Desert Storm). Caoci si koalicji dowodzi gen.
Norman Schwarzkopf. Po zniszczeniu w wyniku bombardowa znacznej czci
wojsk irackich i ze wzgldu na ostrza rakietami Scud terytorium Izraela, co gro-
zio zaangaowaniem si w wojn tego pastwa, a w rezultacie rozpadem koalicji
antyirackiej (ze wzgldu na uczestnictwo pastw arabskich, ktre mogyby j opu-
ci na co zreszt liczy Husajn), w nocy z 23 na 24 lutego 1991 roku rozpocza
si operacja ldowa o kryptonimie Pustynny miecz. Wojska koalicji, dysponujce
nowoczesnym uzbrojeniem, odniosy zdecydowane zwycistwo, o czym wiadczy
mog nastpujce dane dotyczce strat: wojska koalicji antyirackiej 355 zabitych
(w tym 148 w walkach) i 496 rannych w walkach i 2978 poza polem bitwy (ze strony
USA; 47 zabitych i 43 rannych z Wielkiej Brytanii, 2 zabitych i 25 rannych z Francji
oraz 14 zabitych i 120 rannych z Egiptu). W wypadku Iraku straty szacuje si na od
60 do 100 tys. zabitych i rannych i 7080 tys. wzitych do niewoli [Biziewski 1994:
49], w zwizku z czym 27 lutego wadze Iraku ogosiy wycofanie si z Kuwejtu
i podporzdkowania si decyzjom Rady Bezpieczestwa ONZ. Ostateczne warun-
ki zawieszenia broni okrelia rezolucja nr 687 z 3 kwietnia 1991 roku.
Irak zosta zobowizany do ujawnienia stanu prac nad broni masowego ra-
enia, wprowadzenia ogranicze w eksporcie ropy i wypacenia odszkodowa za
skutki wojny, w tym za katastrof ekologiczn w Zatoce. Musia rwnie zezwoli
na dziaalno Specjalnej Komisji ONZ w Iraku (UNSCOM). W jej skad wchodzili
przedstawiciele Midzynarodowej Agencji Energii Atomowej (MAEA), ktrzy zaj-
mowali si kontrol instalacji irackich szukajc wytwrni broni masowego raenia
i ich niszczeniem. Zgodnie z decyzj Rady Bezpieczestwa ONZ, Irakowi nie wol-
no byo prowadzi bada nad broni jdrow. Komisja pracowaa do 1998 roku,
kiedy zostaa wycofana ze wzgldu na decyzj Husajna o zakoczeniu wsppracy
ze wzgldu na osignicie przypisanych jej celw. W odpowiedzi USA i Wielka
Brytania od 16 do 19 grudnia 1998 roku przeprowadziy operacj o kryptonimie
Pustynny lis, ktra polegaa na bombardowaniu celw irackich. Trzeba bowiem
pamita, e samoloty tych pastw oraz Francji, w ramach operacji Provide Com-
fort (Zapewni komfort), rozpocztej 16 kwietnia 1991 roku, kontroloway wy-
znaczone strefy zakazu lotw dla samolotw irackich. Celem bya ochrona Kurdw
na pnoc od 36 rwnolenika, oraz szyitw (od 1992 roku) na poudnie od
32 rwnolenika. Miao to uniemoliwi uywanie lotnictwa irackiego przeciw-
ko tej ludnoci. Bombardowania nie przyniosy jednak efektu i prace kontrolerw
nie zostay wznowione (wrcili dopiero w 2002 roku na mocy decyzji Rady Bez-
pieczestwa ONZ, ktrej Irak si podporzdkowa, w ramach Komisji ONZ do
spraw Monitoringu, Weryfikacji i Inspekcji UNMOVIC, powoanej w 17 grudnia
1999 roku). Warto pamita rwnie o powoaniu 3 kwietnia 1991 roku specjal-
cziomer.indb 227 2008-02-29 3:5:00

nej Misji Obserwacyjnej Narodw Zjednoczonych w Iraku i Kuwejcie (UNIKOM).

Misja miaa zaj si nadzorowaniem utworzonej strefy zdemilitaryzowanej oraz
zapobieganiem naruszania strefy zdemilitaryzowanej na granicy Iraku i Kuwejtu.
Dugo strefy wynosia ok. 240 km i szerokoci 10 km ze strony Iraku, 5 ze strony
Kuwejtu (zlikwidowano j dopiero 17 marca 2003 roku).
Saddam Husajn utrzyma wadz, poniewa obawiano si (szczeglnie USA), e
jego obalenie pozwolioby Iranowi na zyskanie pozycji mocarstwowej w regionie. Sy-
tuacja dyktatora zmienia si w zwizku z wydarzeniami z 11 wrzenia 2001 roku oraz
zamaniem przez Irak sankcji naoonych przez ONZ, co stao si jednym z gwnych
powodw wybuchu kolejnej wojny.
Mapa 9.5. Wojna iracko-iraska
rdo: opracowanie wasne na podstawie: www.healingiraq.blogspot.com/iran-iraq-war.JPG
cziomer.indb 228 2008-02-29 3:5:00

9.1.5. Wojna w Afganistanie
Tym, czym Wietnam sta si dla onierzy amerykaskich, tym mia sta si
Afganistan dla radzieckich. Liczca ponad 100 tys. onierzy armia nie potrafi-
a opanowa kraju i ostatecznie zostaa zmuszona do wycofania si, co nastpio
w 1989 roku. ZSRR ponis dotkliwe straty, a wydatki zwizane z wojn, szacowane
na okoo 100 mld dolarw, doprowadziy do ostatecznego krachu gospodarczego
pastwa. Zdajc sobie spraw z szansy, jak niesie ze sob rozpoczta 27 grud-
nia 1979 roku inwazja ZSRR na Afganistan, USA zaczy wspiera partyzantw
zwanych mudahedinami (zoonych przede wszystkim z Pasztunw, Tadykw,
Uzbekw i Hazarw), walczcych z siami rzdowymi i armi radzieck. Pomoc
w postaci uzbrojenia otrzymywali oni rwnie z pastw arabskich oraz krajw po-
zostajcych w konflikcie z ZSRR i Chin. Przekazywano j przez Pakistan, ktry
mimo rzdzcej tam wojskowej dyktatury, nie by dziki temu izolowany. Gwna
baza mudahedinw znajdowaa si w Peszawarze.
ZSRR mia nadziej, e podjta operacja zakoczy si penym sukcesem. Zanim
do niej doszo, w 1973 roku w wyniku zamachu stanu obalono krla Afganistanu
Zahira Szacha i proklamowano republik, na ktrej czele stan Mohammed Daud.
Jednak ju wczeniej dziaaa na terenie Afganistanu utworzona z inspiracji Rosjan
partia komunistyczna. Po obaleniu monarchii jej wsppraca z ZSRR nasilia si.
W kwietniu 1978 roku doszo jednak do przewrotu, w wyniku ktrego zamor-
dowano Dauda wedug Moskwy niewystarczajco ulegego a wadz przej
Mohammed Taraki. Proklamowano powstanie Demokratycznej Republiki Afgani-
stanu. W grudniu 1978 roku doszo do podpisania radziecko-afgaskiego traktatu
o przyjani, dobrym ssiedztwie i wsppracy, ktry sta si potem pretekstem do
uzasadnienia interwencji ZSRR. Taraki prbowa wprowadza radzieckie rozwi-
zania w pastwie islamskim, w ktrym tradycja i kultura byy gboko zakorzenio-
ne. Musiao to po pewnym czasie zaowocowa sprzeciwem miejscowej ludnoci,
ktra poczua si ofiar nowej polityki. W efekcie reformy rolnej i zamachw na
obyczaje i religijno doszo do wojny domowej, Taraki zosta zamordowany, wa-
dz obj Hafizullah Amin stajc si prezydentem DRA. Wprowadzi jednak nie-
wiele zmian w polityce rzdu, wadze nadal wic traciy popularno. Grozio to
obaleniem zwolennikw Moskwy, dlatego ZSRR zdecydowa si na bezporedni
interwencj (nie tylko przez pomoc wojskow i wysyanie doradcw), by pomc
komunistom i nie dopuci do wybuchu rewolucji islamskiej (na wzr iraskiej)
i powstania pastwa religijnego u wasnych granic. Grozioby to bowiem prze-
szczepieniem idei rewolucji do ssiednich republik radzieckich. Inwazja na Afga-
nistan rozpocza si w nocy z 24 na 25 grudnia 1979 roku. Ju 27 grudnia do-
konaa si zmiana przywdcy Afganistanu: prezydent Amin zosta zamordowany,
by bowiem podejrzewany o wspprac z CIA. Zadanie to wykonay zdobywajce
paac prezydencki oddziay Specnazu. Na jego miejsce osadzono przywiezionego
z Moskwy Babraka Karmala.
cziomer.indb 229 2008-02-29 3:5:00

Wkroczenie wojsk ZSRR wywoao zdecydowany sprzeciw i bezporedni re-

akcj USA: zaczy one wspiera walczcych z radzieckimi onierzami muda-
hedinw dostarczajc im m.in. synne rakiety Stinger (przenona rakieta prze-
ciwlotnicza o zasigu 18 km z termicznym systemem naprowadzania). Podjy
take decyzj o wprowadzeniu embarga na dostawy zboa i bojkocie olimpiady
w Moskwie. ZSRR oczekiwa penego zwycistwa, jednak szybko okazao si, e
mimo zaangaowania znacznych, nowoczenie uzbrojonych si, armia jest w stanie
utrzyma kontrol tylko nad miastami i szlakami komunikacyjnymi, a i tak pono-
szc przy tym dotkliwe straty. Przy tym niezwyka brutalno Rosjan, stosowanie
gazw bojowych i broni biologicznej, spowodowaa, e w szeregi mudahedinw
zaczli wstpowa przedstawiciele wszystkich grup narodowociowych Afganista-
nu. Wojna przeduaa si, obciaa bdc w stanie upadku radzieck gospodar-
k, a presti ZSRR na wiecie spada. Wpyw na to mia rwnie fakt, e z punktu
widzenia prawa midzynarodowego, wkroczenie do Afganistanu byo nielegalne,
co podkrelia ju rezolucja Zgromadzenia Oglnego ONZ z pocztku 1980 roku.
Kolejne rezolucje, przyjmowane w nastpnych latach, nawoyway do szybkiego
wycofania wszystkich obcych wojsk z Afganistanu. Jednak dopiero Michai Gorba-
czow podj prb zakoczenia wojny. Babrak Karmal zosta zastpiony przez Mo-
hammeda Nadibullaha, ktry rozpocz przejcie od ideologii komunistycznej do
wartoci islamu. Nie doprowadzi jednak do zakoczenia walk. Stao si to dopiero
w efekcie postanowie konferencji w Genewie, 14 kwietnia 1988 roku, w trakcie
ktrej doszo do porozumienia przedstawicieli rzdw Afganistanu i Pakistanu.
ZSRR podj decyzj o wycofaniu swoich wojsk, a USA o zakoczeniu pomocy dla
mudahedinw z chwil rozpoczcia si wycofywania Rosjan. W Genewie podpi-
sano cznie 4 dokumenty. Pierwszy dotyczy wzajemnej nieingerencji w sprawy
wewntrzne pomidzy Afganistanem a Pakistanem. Drugi powrotu uchodcw
do Afganistanu. Trzeci zawiera gwarancje USA i ZSRR w sprawie realizacji po-
rozumie. Czwarty obejmowa harmonogram wycofywania wojsk radzieckich.
Niezwykle wanym powodem decyzji Gorbaczowa by fatalny stan radzieckiej
gospodarki, ktra nie pozwalaa na prowadzenie kosztownej wojny. Wobec tego
zadecydowano o wycofaniu wojsk do 15 lutego 1989 roku. Jednak mudahedini,
ktrych przedstawicieli nie zaproszono na konferencj, do koca atakowali wojska
radzieckie.
Interwencja ZSRR, w ktrej przebiegu wyodrbnia si 3 fazy: 19791982 zaj-
mowanie terytorium przez wojska ZSRR, 19821986 okres najciszych walk, oraz
19861989 wycofywanie si wojsk radzieckich wymagajce przebicia si przez za-
jte przez partyzantw obszary pnocy Afganistanu, kosztowaa ycie okoo 1,5
mln Afgaczykw (z tego okoo 80% to ludno cywilna), oraz 14 tys. zabitych
i 37 tys. rannych onierzy radzieckich. W znaczcy sposb przyspieszya rozpad
imperium doprowadzajc do krachu radzieckiej gospodarki. USA wykorzystay
szans, jak dawao zaangaowanie si ZSRR w dugotrway konflikt i skutecznie
wspieray mudahedinw, wykorzystujc do tego celu porednictwo Pakistanu.
W ten sposb rwnie przyczyniay si do upadku ZSRR.
cziomer.indb 230 2008-02-29 3:5:00

Po wycofaniu si armii ZSRR wojna w Afganistanie przybraa charakter domo-

wej. Mohammed Nadibullah, rzdzcy Afganistanem od 1986 roku, zosta oba-
lony przez mudahedinw w 1992 roku, chocia ju wczeniej miay miejsce tego
typu prby ze strony buntujcych si przeciwko wadzy komunistycznej generaw
armii rzdowej [zob. szerzej: Jastrzbski 2003: 252: 253]. Schroni si na terenie by-
ej misji ONZ, gdzie przebywa do 27 wrzenia 1996 roku, czyli do chwili wkrocze-
nia do miasta talibw, przez ktrych zosta schwytany i zamordowany. Doszo do
tego, gdy midzy mudahedinami wybuchy walki wewntrzne. Po jednej stronie
znalazy si wojska tadyckie Mohammeda Rabbaniego (zosta w tym samym roku
prezydentem Afganistanu) i Ahmada Szaha Masuda (zwanego Lwem Pandsziru
z powodu miejsce urodzenia i sukcesw odniesionych podczas walk z wojskami
ZSRR) oraz siy uzbeckie Abdula Raszida Dostuma, ktre wsplnie zdobyy Kabul
i objy rzdy. Z drugiej strony stany siy pasztuskie Gulbuddina Hekmatyara,
ktry dy do zdobycia samodzielnej wadzy. W tej sytuacji w kraju zapanowa
chaos i doszo do jego dezintegracji oraz podziau na obszary rzdzone przez po-
szczeglnych dowdcw.
Kolejne zamieszanie spowodowaa zmiana w ukadzie sojuszy Dostum
w styczniu 1994 roku stan po stronie Hekmatyara oraz pojawienie si nowej
siy talibw, na czele ktrych sta mua Mohammed Omar. Byli to fundamenta-
lici chccy uczyni z Afganistanu pastwo religijne, cile oparte na prawach Ko-
ranu, wychowani i edukowani na terenie Pakistanu, gdy w wikszoci wywodzili
si z uchodcw przybyych tam podczas wojny z ZSRR. Talibom sprzyjay wadze
pakistaskie (powstali prawdopodobnie z inspiracji pakistaskich tajnych sub
i byli przez nie zaopatrywani w bro), mafia przemytnicza dziaajca w Afgani-
stanie oraz rzdzcy w Kabulu Rabbani, ktry mia nadziej, e bd oni walczyli
tylko z jego rywalami.
Dziki takiemu wsparciu, w listopadzie 1994 roku opanowali Kandahar i zdo-
byli znaczn ilo cikiego uzbrojenia, w tym samoloty i migowce. Do szeregw
talibw zaczo napywa coraz wicej ochotnikw przybywajcych do Kandaharu
z Pakistanu. Do wrzenia 1996 roku ich siy opanoway znaczn cz kraju, a 27
wrzenia zajli stolic i ogosili powstanie Islamskiego Emiratu Afganistanu, kt-
ry zosta uznany przez Pakistan i 2 pastwa arabskie. Na terenie kontrolowanym
przez talibw rozpoczto wprowadza w ycie najsurowiej interpretowane prawa
szaratu, np. nakaz noszenia dugich brd przez mczyzn, zamknicie szk dla
kobiet, niszczenie wszystkiego, co jest zwizane z kultur Zachodu (np. telewizory).
W poowie 1998 roku talibowie kontrolowali ju okoo 90% obszaru Afganistanu.
Opieray im si wojska Sojuszu Pnocnego dowodzonego przez A. S. Masuda.
Ze wzgldu na brutalno prowadzonych przez talibw dziaa wojennych, a-
manie praw czowieka, handel narkotykami oraz udzielanie pomocy i schronie-
nia terrorystom, w grudniu 1998 roku Rada Bezpieczestwa ONZ zagrozia im
wprowadzeniem sankcji, a w padzierniku 1999 roku naoya je w formie zaka-
zu lotw handlowych i zamroenia kont bankowych, w styczniu 2001 roku roz-
szerzono je o zakaz sprzeday broni do Afganistanu. Warto podkreli, e ju
cziomer.indb 23 2008-02-29 3:5:00

w 1998 roku USA zaday od talibw wydania Osamy bin Ladena, ktrego oskar-
yy o kierowanie zamachami na ambasady w Kenii i Tanzanii. danie nie zosta-
o jednak spenione, dlatego w sierpniu przeprowadzono atak rakietowy na jeden
z obozw terrorystw zlokalizowany na terenie Afganistanu. Talibowie nie wywi-
zywali si rwnie z zobowiza przyjtych podczas rozmw na temat zakocze-
nia dziaa wojennych w Afganistanie, ktre zorganizowano przy mediacji ONZ
w kwietniu 1998 i lipcu 1999 roku. W takich ukadach sytuacja w Afganistanie nie
ulegaa zmianie, dopiero wydarzenia z 11 wrzenia 2001 roku przyniosy now ja-
ko w toczcej si wojnie domowej.
Mapa 9.6. Interwencja ZSRR w Afganistanie
cziomer.indb 232 2008-02-29 3:5:00

9.2. D
ysproporcje rozwojowe
i gwne elementy konfliktu PnocPoudnie
Obok funkcjonujcego w czasie zimnej wojny podziau na Wschd i Zachd,
w trakcie jej trwania pojawi si kolejny na kraje bogatej Pnocy i biednego Poudnia
(zob. rozdz. 11, pkt 2). Nie istnieje jednak w tym przypadku dokadna linia podziau, bie-
rze si pod uwag ogromne rnice w poziomie rozwoju cywilizacyjnego. W pierwszej
grupie znajduj si kraje wysoko uprzemysowione znajdujce si w pnocnej czci
globu, w drugiej natomiast pastwa rozwijajce si, ktre okrelane s take pastwami
trzeciego wiata. Pojcia te nie s do koca zbiene. Okrelenie pastwa trzeciego
wiata po raz pierwszy pojawio si we Francji w latach 50. XX wieku. Miao by nazw
grupy krajw powstajcych w wyniku dekolonizacji, dla odrnienia od pastw wysoko
uprzemysowionych czyli pierwszego wiata, oraz pastw komunistycznych okrela-
nych mianem drugiego wiata. Za cechy trzeciego wiata uznaje si wysoki poziom
miertelnoci i analfabetyzmu, gd, wykorzystywanie pracy dzieci na szerok skal
i dua liczba ludnoci wiejskiej. Kraje takie znajduj si przede wszystkim w Afryce. Jed-
nak z powodu silnego zrnicowania, szczeglnie pod wzgldem poziomu rozwoju go-
spodarczego, stosuje si pojcie krajw rozwijajcych si. Wikszo z pastw trzecie-
go wiata zalicza si do grupy rozwijajcych si, chocia czsto jest to tylko wyraz woli
a nie realnego postpu gospodarczego. Pastwa afrykaskie pozostaj nadal bardzo
biedne, natomiast cz pastw Azji i Ameryki Poudniowej czyni znaczne postpy
na drodze do docignicia pastw wysoko rozwinitych. Za podstawowe kryteria,
wedug ktrych ustala si przynaleno do grupy pastw rozwijajcych si, przyj-
mowane s: poziom dochodu narodowego na jednego mieszkaca, wysoki udzia
produkcji rolnej i zatrudnionych w rolnictwie i gospodarce, niski poziom zuycia
energii elektrycznej, zacofanie technologiczne i brak odpowiednich umiejtnoci
technicznych mieszkacw. Rwnie poziom rozwoju gospodarczego wiata jest
rdem podziau na bogat Pnoc i biedne Poudnie. Samo pojcie PnocPo-
udnie pojawio si po 1975 roku jako efekt prac nad stworzeniem Midzynarodo-
wego adu Ekonomicznego, ktry pozwoliby na uzyskanie przez kraje rozwijaj-
ce si nowej pozycji w handlu wiatowym. rodkami umoliwiajcymi osignicie
tego celu byaby pomoc midzynarodowa, dostp do nowoczesnych technologii
i preferencje w handlu. Takie dania byy wysuwane przez reprezentujcy je Ruch
Pastw Niezaangaowanych. Na IV konferencji w Algierze przygotowano program
dziaania na rzecz wsppracy gospodarczej, ktry stanowi podstaw dla przyjtej
w 1974 roku przez ONZ Deklaracji na temat ustanowienia Nowego adu Ekonomicz-
nego. Nie zmieniaa ona jednak stanu rzeczy, a planowane dziaania, jak np. wprowa-
dzenie do budetw pastw rozwinitych staego podatku przeznaczanego na po-
moc krajom rozwijajcym si, s realizowane przez niewiele pastw. Wedug danych
Banku wiatowego z 2005 roku, grupa pastw najsabiej rozwinitych liczy obecnie 54
kraje. Dochd narodowy brutto (GNI gross national income) na jednego mieszkaca
nie przekracza tam 875 dolarw. Do takich pastw naley np. Brazylia, Iran, Macedo-
nia, Filipiny i Ukraina. Do krajw rozwijajcych (IDA) si zaliczono 66 pastw, dochd
cziomer.indb 233 2008-02-29 3:5:00

narodowy brutto nie przekracza tam 1025 dolarw i nie otrzymyway one rodkw
z Midzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju. Pomoc z tego rda otrzymyway
64 pastwa (IBRD countries), w tym m.in. Polska. Na wsparcie przeznaczone dla krajw
rozwijajcych si z MBOiR moe obecnie liczy kolejnych 15 krajw (Blend countries),
np. Indie, Indonezja, Zimbabwe (zob. Country Classification, www.worldbank.org).
ONZ do najsabiej rozwinitych pastw (LLDCs Landlocked Developing Co-
untries) zalicza obecnie 31 krajw. W ich gronie znalazy si m.in.: Afganistan, Ar-
menia, Czad, Etiopia, Kazachstan, Mongolia, Rwanda i Zambia (zob. List of Landlo-
cked Developing Countries, www.un.org). Lista pastw sabo rozwinitych (LDCs
Least Developed Countries) jest nieco dusza i znalazo si na niej 50 krajw.
Wyodrbnione zostay na podstawie nastpujcych kryteriw: dochd narodowy
per capita, tzw. wskaniki ludzkie np. analfabetyzm, stan zdrowia, oraz wskaniki
ekonomiczne np. udzia przemysu w produkcie narodowym brutto (zob. List of
Least Developed Countries, www.un.org).
Tabela 9.1. Pastwa sabo rozwinite wedug ONZ
Afganistan* Haiti Rwanda*

Angola Jemen Samoa
Bangladesz Kamboda Senegal
Benin Kiribati Sierra Leone
Bhutan* Komory Somalia
Birma Laos* Sudan
Burkina Faso* Lesoto* Tanzania
Burundi* Liberia Timor Wschodni
Czad* Madagaskar Togo
Demokratyczna
Malawi* Tuvalu
Republika Konga
Dibuti Malediwy Uganda*
Erytrea Mali* Wanatu
Etiopia* Mauretania Wyspy Salomona
Wyspy witego
Gambia Mozambik
Tomasza i Ksica
Gwinea Nepal* Wyspy Zielonego Przyldka
Gwinea Bissau Niger* Zambia*
Republika
Gwinea Rwnikowa
rodkowej Afryki*
* take LLDCs
rdo: Least Developed Countries, www.un.org.
cziomer.indb 234 2008-02-29 3:5:0

Do gwnych problemw uniemoliwiajcych ograniczenie podziau i zako-

czenie wynikajcego z niego konfliktu PnocPoudnie, zaliczy mona [zob.
Stadtmller 1996, 184: 187]:
wysoki przyrost naturalny w pastwach rozwijajcych si i bezrobocie,
migracje mieszkacw Poudnia do krajw wysoko rozwinitych (cierpicych na
niski przyrost naturalny) i wynikajce z nich konflikty,
dysproporcje rozwojowe pomidzy pastwami Poudnia, brak komplementar-
noci gospodarek utrudniajcy wspprac gospodarcz i tworzenie ugrupowa
integracyjnych,
konflikty wewntrzne przeksztacajce si w wojny domowe, spory i wojny
z ssiadami, bdce plag krajw Poudnia,
podejmoway one tylko okazjonaln pomoc np. w zwizku z klskami natural-
nymi, interesami politycznymi czy korzyciami wynikajcymi ze strategicznego
pooenia danego pastwa,
w czasie zimnej wojny priorytetem byy wydatki na zbrojenia a nie na pomoc dla
pastw rozwijajcych si,
korupcja pochaniajca znaczn cz pomocy przede wszystkim w pastwach
j odbierajcych, dlatego rodki powinny by przekazywane na jak najniszy
z moliwych szczebli, np. organizacji lokalnych,
zapnienie cywilizacyjne i wynikajca z niego niezdolno do absorpcji przeka-
zywanych rodkw,
problem zaduenia midzynarodowego krajw Poudnia szacowanego obecnie
na biliony dolarw,
nastawienie mentalne mieszkacw byych kolonii oczekujcych wynagrodzenia
za lata panowania biaych i nieograniczonej pomocy ze strony ich potomkw
rzdzcych w pastwach Pnocy,
problemy wystpujce w pastwach Pnocy; wiele z nich boryka si z wasnymi
kryzysami spoecznymi i gospodarczymi i nie ma rodkw na pomoc dla krajw
Poudnia, a ich spoeczestwa nie godz si na tego typu kroki,
ceny na rynkach wiatowych, ktre faworyzuj kraje uprzemysowione utrzymu-
jc rnic cen pomidzy surowcami, na ktrych eksporcie opieraj si gospo-
darki pastw rozwijajcych si, a wytworzonymi z nich produktami,
zanieczyszczenie rodowiska naturalnego spowodowane rabunkow eksploata-
cj kopalin, wycinaniem lasw i niewaciwym uytkowaniem gruntw.
Warto zwrci uwag na problem pomocy rozwojowej [zob. Kasprzyk 2006,
245: 261]. Znaczny w niej udzia ma ONZ, w ramach ktrej funkcjonuje Rada Go-
spodarczo-Spoeczna bdca organem zajmujcym si koordynacj i dziaaniami
Narodw Zjednoczonych na rzecz rozwoju ekonomicznego i spoecznego. Do
gwnych funduszy i programw zaliczy mona dziaajcy od 1965 roku Program
Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP). Czerpie on rodki z dobrowolnych
wpat pastw w nim uczestniczcych, ktre w skali rocznej nie przekraczaj 1 mld
dolarw. Wikszo zgromadzonych funduszy przekazuje 66 najbiedniejszym pa-
stwom wiata. Od 1961 roku funkcjonuje rwnie wiatowy Program ywnocio-
cziomer.indb 235 2008-02-29 3:5:0

wy przekazujcy pomoc ywnociow, realizujcy projekty na rzecz zwikszenia

produkcji ywnoci oraz pomoc ofiarom klsk ywioowych. Warto rwnie pa-
mita o Konferencji Narodw Zjednoczonych do spraw Handlu i Rozwoju (UN-
CTAD), powstaej w 1964 roku, w ramach ktrej opracowano system preferencji
w handlu midzynarodowym pomidzy krajami nisko i wysoko rozwinitymi. Cay
system ONZ przeznacza na programy rozwojowe okoo 30 mld dolarw rocznie.
Ponadto od 1980 roku funkcjonuje tzw. Oficjalna Pomoc Rozwojowa (ODA), rea-
lizujca zobowizanie krajw uprzemysowionych, ktre na 7 Sesji Specjalnej ZO
ONZ postanowiy przekazywa przynajmniej 0,7% swego dochodu narodowego na
pomoc dla krajw rozwijajcych si. Jednak zaledwie kilka krajw wypenia w peni
swoje zobowizania. Fundusze dzielone s pomidzy 130 pastw, z tego okoo 40%
trafia do Afryki. Najwiksza pomoc tego typu udzielana jest przez pastwa UE i jej
pastwa czonkowskie. Pomoc Polski wyniosa w 2004 roku 137,3 mln dolarw.
Tabela 9.2. Suma pomocy Wsplnoty Europejskiej i krajw czonkowskich

(wmld dolarw)
% globalnego
Rok ODA ODA/PKB (%)
ODA
2001 26 0,33 50
2002 30 0,35 52
2003 37 0,35 54
2004 43 0,36 54
2006* 54 0,43 56
2010* 81 0,59 65
rdo: DAC/OECD, www.un.org.pl/rozwoj.
* zobowizanie czonkw Unii Europejskiej
Wykres 9.1. Wielko Oficjalnej Pomocy Rozwojowej w 2004 roku (w mld

dolarw)
rdo: opracowanie wasne na podstawie danych OECD, 11 kwietnia 2005 roku.
cziomer.indb 236 2008-02-29 3:5:0

Wykres 9.2. Wielko Oficjalnej Pomocy Rozwojowej w 2004 roku

jako % dochodu narodowego brutto
rdo: opracowanie wasne na podstawie danych OECD, 11 kwietnia 2005 roku.
Wanym dokumentem wyznaczajcym cele zwizane z pomoc rozwojow,

ktre powinny by zrealizowane przy wsppracy ONZ, rzdw pastw czonkow-
skich i innych organizacji midzynarodowych (np. Bank wiatowy, MFW, OECD),
jest tzw. Deklaracja Milenijna [zob. United Nations Millenium Declaration, www.
un.org], przyjta 8 wrzenia 2000 roku na specjalnej konferencji Narodw Zjedno-
czonych. Wskazano w nim kierunki rozwoju gospodarczego wiata do koca 2015
roku. Do gwnych celw rozwoju dokument zalicza:
1) likwidacj skrajnej biedy i godu (zapowiedziano denie do zmniejszenia do
poowy liczby ludzi yjcych za 1 dolara dziennie),
2) powszechny dostp do edukacji podstawowej,
3) rwnouprawnienie pci i praw kobiet,
4) zmniejszenie o dwie trzecie miertelnoci dzieci do 5 roku ycia,
5) zmniejszenie o trzy czwarte umieralnoci matek,
6) zwalczanie HIV/AIDS, malarii i innych chorb,
7) przygotowanie programw na rzecz skutecznej ochrony rodowiska,
8) stworzenie globalnego partnerstwa dla rozwoju.
Aby te cele zrealizowa, konieczne jest zwikszenie pomocy w ramach ODA,
redukcja dugw krajom najbiedniejszym (w 2005 roku kraje wysoko rozwinite
anuloway cakowicie okoo 40 mld dolarw 26 pastwom) oraz zmniejszenie biu-
rokracji w ramach ODA, gdy utrudnia to proces podejmowania decyzji i wpro-
wadzania ich w ycie. Tylko przy spenieniu tych warunkw cele milenijne maj
szans by zrealizowane.
cziomer.indb 237 2008-02-29 3:5:0

moje notatki
cziomer.indb 238 2008-02-29 3:5:0

Erhard Cziomer
Rozdzia 10
Przesanki konfliktu WschdZachd
na przeomie lat 80. i 90. oraz skutki jego
przezwycienia
Z aamanie si procesu odprenia na przeomie lat 70. i 80. oraz ponowny

wzrost napicia w pierwszej poowie lat 80. (zob. rozdzia 8) miay daleko id-
ce konsekwencje dla dalszego rozwoju stosunkw WschdZachd.
Zarwno rozbudowa wzajemnych powiza, jak i instytucjonalizacja wsppracy
midzy krajami Wschodu i Zachodu uwidoczniy sabo ekonomiczn oraz r-
nicowanie si interesw politycznych midzy krajami bloku wschodniego. Efektem
ich by narastajcy kryzys, a w konsekwencji upadek realnego socjalizmu w Euro-
pie rodkowo-Wschodniej oraz rozpad ZSRR w latach 19891991.
10.1. W
pyw drugiej fazy odprenia WschdZachd
na ewolucj oraz pogbienie si dyferencjacji bloku wschodniego
Wzrost napicia WschdZachd w pierwszej poowie lat 80. nie doprowadzi
do cakowitego zerwania kontaktw. Zarwno po stronie pastw zachodnich, jak
ikrajw bloku wschodniego wiele byo przesanek wskazujcych na powrt do po-
lityki odprenia. Najwaniejsze z nich to:
1) po mierci sekretarza generalnego KPZR i przewodniczcego Rady Najwy-
szej ZSRR L.I. Breniewa w 1982 r., powolne narastanie w kierownictwie
radzieckim przekonania o potrzebie zmian. Zarwno postpujcy kryzys
spoeczno-gospodarczy, nazywany okresem zastoju, jak i brak sprawnego
przywdztwa politycznego (krtkotrwae penienie funkcji sekretarza ge-
neralnego KC KPZR przez J. Andropowa 19821983 oraz K. Czernienk
19831985), dowiody, e sytuacja w kraju wymaga przeprowadzenia reform
wewntrznych oraz kompromisu i porozumienia z Zachodem.
cziomer.indb 239 2008-02-29 3:5:0

Stao si to moliwe dopiero w 1985 r. z chwil objcia funkcji sekretarza ge-

neralnego KPZR przez M. Gorbaczowa, ktry stopniowo inspirowa i propagowa
polityk przebudowy i nowego mylenia w ZSRR,
2) zainteresowanie krajw bloku wschodniego Europy rodkowo-Wschod-
niej, zwaszcza NRD, Wgier i Polski, powrotem do polityki odprenia ze
wzgldu na wymierne korzyci pynce ze wsppracy gospodarczej z wyso-
ko rozwinitymi pastwami zachodnimi. Wsppraca taka bya niezbdna,
midzy innymi dlatego, e zwaszcza Polska i Wgry miay powanie dugi
wkrajach wysoko uprzemysowionych. Te z kolei byy zainteresowane zwro-
tem chociaby czci kredytw i odsetek zacignitych w bankach pastwo-
wych iprywatnych w Europie Zachodniej. Ograniczenie kontaktw handlo-
wo-gospodarczych z Zachodem utrudniao krajom bloku wschodniego za-
opatrzenie wasnych rynkw w dobra inwestycyjne czy deficytowe towary
konsumpcyjne i przemysowe. Powstae braki ograniczay rozwj zdolnoci
produkcyjnych, prowadzc do wzrostu niezadowolenia spoecznego,
3) wybr Gorbaczowa na sekretarza generalnego KC KPZR (11 marca 1985r.)
wpyn na powrt do tzw. drugiej fazy odprenia WschdZachd. Z ini-
cjatywy Gorbaczowa ZSRR sformuowa liczne propozycje rozbrojeniowe
pod adresem USA i NATO, zamierzajc nie dopuci do dalszego wyci-
gu zbroje, przede wszystkim do realizacji przez administracj prezydenta
Reagana programu Strategicznej Inicjatywy Obrony (SDI) budowy kosz-
townych tarcz antyrakietowych. Realizacja amerykaskiego programu SDI
bya wyzwaniem dla ZSRR, poniewa, aby unikn konfrontacji i dalszych
wydatkw na zbrojenia, musia zgodzi si na znaczne ustpstwa w sprawie
rodzajw ofensywnych broni nuklearnych. Utrzymujcy si impas rozbro-
jeniowy podczas dwch spotka na szczycie GorbaczowReagan (Genewa
1985, Reykjavik 1986) doprowadzi w kocu do zawarcia przez USA i ZSRR
w Waszyngtonie 7 grudnia 1987 r. ukadu INF.
Powyszy sukces rozbrojeniowy USAZSRR przyczyni si do przezwycienia
licznych uprzedze, ponownie stwarzajc dogodny klimat do dialogu i odprenia
w stosunkach WschdZachd, o czym wiadczya rewizyta prezydenta Reagana
w Moskwie w lecie 1988 r. Z drugiej strony naley sobie uzmysowi, i zniszczone
zasoby INF stanowiy zaledwie 4% ogu amerykaskich i radzieckich potencjaw
nuklearnych [por. L. K. Jacobsen 2000, 27: 33].
Mimo miernych efektw konferencji przegldowej KBWE w Madrycie (1980
1983), nie zaniechano poszukiwa mechanizmw budowania zaufania midzy
Wschodem i Zachodem. wiadczyo o tym midzy innymi udzielenie przez uczest-
nikw konferencji madryckiej KBWE zgody na zwoanie w Sztokholmie konferen-
cji dotyczcej budowy zaufania i bezpieczestwa w Europie. Konferencja Budo-
wy rodkw Zaufania i Rozbrojenia w Europie odbywaa si z przerwami wla-
tach 19841986. Jej istota polegaa na uzgodnieniu przez pastwa czonkowskie,
gwnie NATO i Ukadu Warszawskiego, zasad wzajemnej obserwacji przesuni
i manewrw wojskowych, przekazywania dodatkowych informacji o uzbrojeniu i
cziomer.indb 240 2008-02-29 3:5:0

Erhard Cziomer Przesanki konfliktu WschdZachd 241
ruchach wojsk. Sukcesem konferencji byo nie tylko zagodzenie konfrontacji ina-
pi, ale take stworzenie przesanek do zapobiegania przypadkowemu konflikto-
wi pomidzy obu przeciwstawnymi ugrupowaniami polityczno-militarnymi w Eu-
ropie [zob. szerzej: C. Mojsiewicz, red 1998, 499: 524]. Zarwno wspdziaanie na
polu rozbrojenia midzy USA a ZSRR, jak i pozytywne wyniki Konferencji Budowy
rodkw Zaufania i Rozbrojenia w Sztokholmie, oywiy proces KBWE. wiadczy-
y o tym wyniki kolejnej konferencji przegldowej KBWE w Wiedniu (od 4 listopa-
da 1986 r. do 19 stycznia 1989). Odbya si ona w bardziej sprzyjajcych okolicz-
nociach, w duchu powrotu do dialogu i odprenia WschdZachd. Przyniosa
postp wnajistotniejszych sprawach (zob. szczegowy przebieg Schemat 8.2):
1) przestrzegania praw czowieka, swobody poruszania si i innych,
2) rozszerzenia wsppracy gospodarczej, naukowo-technicznej, kooperacji
przemysowej i ochrony rodowiska naturalnego,
c) intensyfikacji i uatwienia akcji czenia rodzin, zwikszenia kontaktw mi-
dzyludzkich, przepywu informacji itp.
Dokument kocowy konferencji przegldowej KBWE w Wiedniu oraz jego za-
czniki precyzoway take postpowanie w kwestii rokowa w sprawie konwen-
cjonalnych si zbrojnych 23 pastw oraz rodkw budowy zaufania i bezpiecze-
stwa 33 pastw w Europie, zrealizowanych po 1990 r. [por. szerzej: A. D. Rotfeld
1990, 130: 233].
Uchway konferencji przegldowej KBWE w Wiedniu z 1989 r. miay przeomo-
we znaczenie, poniewa odzwierciedlay wan zmian w stosunkach Wschd
Zachd: zblienie pomidzy USA i ZSRR i zacienienie wsppracy krajw bloku
wschodniego ze Wsplnotami Europejskimi. W drugiej kwestii istotne znaczenie
miay negocjacje prowadzone w latach 19851988 midzy RWPG a Wsplnota-
mi Europejskimi, zwieczone midzynarodowym uznaniem Wsplnot Europej-
skich oraz nawizaniem z nimi przez poszczeglne kraje bloku wschodniego tzw.
ukadw kooperacyjnych (w latach 19881989). Porozumienia te usankcjonoway
powizania bloku wschodniego z Europ Zachodni i jego preferencje gospodar-
czo-handlowe, ujawniajc zarazem systematyczne obnianie si wysokoci obro-
tw handlowych i wsppracy gospodarczej w ramach RWPG. Ponadto tenden-
cje i procesy pokazay coraz wiksze zrnicowanie pastw bloku wschodniego,
ktre doprowadziy w perspektywie krtko- i redniofalowej do upadku realnego
socjalizmu w Europie rodkowo-Wschodniej i nadejcia Jesieni Ludw. S one
uznawane za cezur otwierajc nowe perspektywy bezpieczestwa i wsppracy
w skali oglnoeuropejskiej w latach 90.
Powan rol w zrnicowaniu si bloku wschodniego miay wspomniane wy-
ej reformy M. Gorbaczowa przebudowa i nowe mylenie. Zmierzay one do
przebudowy i stabilizacji ZSRR w sferze politycznej ispoeczno-gospodarczej.
Mimo ogromnego skoncentrowania przez Gorbaczowa wadzy w partii sekretarz
generalny od 1985 r. KC KPZR oraz pastwie przewodniczcy Rady Najwyszej
od 1988 r. oraz prezydent ZSRR od 1990 przeprowadzone z jego inicjatywy re-
formy pastwa i gospodarki okazay si poowicznie. Doprowadziy gwnie do
cziomer.indb 24 2008-02-29 3:5:0

ograniczenia cenzury i pewnej otwartoci mediw oraz do czciowej liberalizacji

gospodarki i systemu politycznego przy zachowaniu kierowniczej roli KPZR. Nie
udao si poprawi sytuacji materialnej ani zaopatrzenia spoeczestwa i to prze-
sdzio o braku poparcia dla reform, wprowadzanych zwielkimi oporami. Sytuacja
ta przyczynia si do narastania wani i konfliktw na tle narodowociowym. Naj-
bardziej krwawym i brzemiennym w skutki okaza si konflikt pomidzy Azerami
a muzumanami w Grskim Karabachu (od 1986), ktry sta si przyczyn star si
zbrojnych obu republik zwizkowych Armenii iAzerbejdanu. Konfliktu tego
nie bya w stanie rozwiza ekipa Gorbaczowa.
Niepowodzenie reform oraz narastanie napi i konfliktw wewntrznych
sprawio, e ekipa Gorbaczowa szukaa sukcesw w polityce odprenia Wschd
Zachd, wychodzc stopniowo naprzeciw oczekiwaniom i postulatom pastw za-
chodnich. Do najwaniejszych posuni w tym kierunku naleay midzy innymi:
ogoszenie przez Gorbaczowa w 1988 r. likwidacji dogmatu o utrzymujcej si
w skali wiatowej walce klasowej midzy socjalizmem a kapitalizmem,
przyspieszenie zakoczenia interwencji radzieckiej w Afganistanie, cznie zwy-
cofaniem stamtd wojsk radzieckich na pocztku 1989 r.,
cofnicie przez ZSRR pomocy dla krajw rozwijajcych si o orientacji prora-
dzieckiej oraz poparcia i finansowania promoskiewskich ruchw narodowowy-
zwoleczych [por. H. Brahm, G. Brumer, H. Hoemann 1991].
Posunicia powysze miay na celu zacienienie wsppracy ZSRR z krajami
zachodnimi w duchu postpujcego odprenia midzynarodowego i zapewni
Moskwie uzyskanie wikszej pomocy gospodarczo-finansowej ze strony Zachodu.
Objcie najwyszego stanowiska partyjnego przez Gorbaczowa w ZSRR nie
byo rwnoznaczne z wprowadzeniem zmian w funkcjonowaniu bloku wschod-
niego. Przykadowo, w maju 1985 r. (w 30. rocznic powstania) Ukad Warszaw-
ski zosta przez wszystkie pastwa czonkowskie (Bugaria, Czechosowacja, Pol-
ska, NRD, Rumunia, Wgry i ZSRR) bez zastrzee przeduony na dalsze 30 lat.
Stopniowo zaczo si jednak rnicowa stanowisko sojusznikw wobec realizacji
wZSRR programu przebudowy i nowego mylenia. Do krajw popierajcych re-
formy naleay Polska i Wgry. Bugaria zaja stanowisko wyczekujce, a do grona
zdecydowanych przeciwnikw zmian naleay kierownictwa partyjno-pastwowe
Czechosowacji, NRD i Rumunii.
W 1988 r. Gorbaczow i jego najblisi wsppracownicy odcili si od tzw. dok-
tryny Breniewa z 1968 r. o ograniczonej suwerennoci krajw bloku wschod-
niego, ktra dopuszczaa moliwo udzielenia internacjonalistycznej pomocy,
czyli interwencj ZSRR i pastw UW, tym jego czonkom, ktrzy zdecydowaliby
si na wasn drog budowania ustroju socjalistycznego. Najistotniejszym wy-
darzeniem byo przemwienie Gorbaczowa na forum Zgromadzenia Oglnego
ONZ 7 grudnia 1988 r., w ktrym przy okazji prezentowania pokojowej polityki
ZSRR, deklarowa prawo wszystkich pastw, take czonkw UW, do wasnego
wyboru w poszukiwaniu ustroju spoeczno-politycznego [zob. M. Gorbatschow
1989].
cziomer.indb 242 2008-02-29 3:5:0

Podsumowanie. Polityka przebudowy i nowego mylenia prowadzona w dru-

giej poowie lat 80. przez Gorbaczowa w powizaniu z popraw stosunkw ame-
rykasko-radzieckich oraz postpami procesu KBWE i rozbrojenia WschdZa-
chd, doprowadzia do znacznych przeksztace i zrnicowania w bloku wschod-
nim. Nastpi podzia pastw na popierajce i odrzucajce reformy w ZSRR. Wgry
iPolska, gdzie coraz wiksz rol odgrywaa organizujca si opozycja polityczna,
weszy na drog powolnych reform wewntrznych. W pastwach przeciwnych
zmianom opozycja moga dziaa jedynie w podziemiu. Rnice te bd miay
istotny wpyw na przebieg Jesieni Ludw 1989 r.
10.2. U
padek bloku wschodniego
a pokojowe zjednoczenie Niemiec 19891991
W latach 19891991 doszo w boku wschodnim do kumulacji zoonych wydarze
i procesw o charakterze wewntrznym i zewntrznym, z ktrych najistotniejsze
znaczenie miay cztery fakty, a mianowicie:
1) nasilenie si trudnoci spoeczno-gospodarczych w krajach bloku wschod-
niego doprowadzio do gbokiego kryzysu politycznego i koniecznoci
zbiegania o pomoc pastw zachodnich, zwaszcza Wsplnot Europejskich
iUSA, co z kolei zmuszao ZSRR i jego sojusznikw do udzielenia znacznych
koncesji pastwom zachodnim, zwaszcza w zakresie ochrony i przestrzega-
nia praw czowieka. Byo to wanym elementem kontynuacji II fazy odpre-
nia WschdZachd [por. Friedrich Ebert Stiftung, Hrsg. 1989],
2) odgrywanie coraz istotniejszej roli przez opozycj w krajach Europy rodko-
wo-Wschodniej, ktra dziki szerokiemu poparciu spoecznemu, przeja na
przeomie 1989/1990 wadz i odpowiedzialno polityczn, przyczyniajc
si do upadku realnego socjalizmu jako systemu oraz do postawienia pod
znakiem zapytania dalszego istnienia bloku wschodniego [zob. A.Wolff-Po-
wska 1998],
3) uksztatowanie si nowego pooenia geopolitycznego w Europie, dalsze osa-
bienie ZSRR oraz caego bloku wschodniego sprzyjao przystpieniu NRD
do RFN i pokojowemu zjednoczeniu Niemiec 1989/1990 [por. E. Cziomer
2006],
4) pogbienie si w latach 19901991 kryzysu wewntrznego i destabilizacji
ZSRR, czego nastpstwem by jego rozpad pod koniec 1991 r. [M. Gorba-
schow 1993].
Najbardziej zorganizowany by ruch opozycyjny w Polsce, gdzie w wyniku straj-
kw i akcji protestacyjnych w 1980 r., zalegalizowano w 1981 r. Zwizek Zawodo-
wy Solidarno, ktry po delegalizacji 13 grudnia 1981 r. dziaa w podziemiu.
Wwyniku ponownej fali strajkw 1988 r. oraz rozmw i ustale okrgego stou
w 1989 r., przedstawicieli wadz i opozycji skupionej wok ponownie zalegalizo-
wanej Solidarnoci, doszo do kompromisu: wyborw parlamentarnych w czerw-
cziomer.indb 243 2008-02-29 3:5:0

cu 1989 r. do sejmu kontraktowego i cakowicie wolnego senatu. Do kompromi-

sowego podziau wadzy midzy rzd i opozycj nie doszo, poniewa od jesieni
1989r. opozycja uzyskaa przewag w Sejmie i cakowit kontrol nad senatem,
tworzc pierwszy niekomunistyczny rzd w Europie rodkowo-Wschodniej. Pod
koniec 1990 r. opozycja postsolidarnociowa przeja ca wadz w Polsce, wpro-
wadzajc rwnie gbokie reformy rynkowe.
Przeobraenia w Polsce miay istotny wpyw na przyspieszenie reform na W-
grzech, gdzie po zmianie nazwy pastwa na Republika Wgierska (w wyniku refe-
rendum z 26 listopada 1989) uzgodniono termin powszechnych wolnych wyborw
(na 25 marca 1990). Wygraa je opozycja, na czele z opozycyjnym Forum Demo-
kratycznym, i utworzya rzd koalicyjny.
W Czechosowacji wadze komunistyczne nie zamierzay przekaza wadzy
opozycji, ktra bya pocztkowo rozproszona na wiele grup politycznych. Sku-
pia si dopiero w Forum Obywatelskim. Nasilanie si demonstracji i protestw
od jesieni 1989 r. zmusio wadze do ustpstw. Przeomowe znaczenie mia dzie
29 grudnia 1989 r.: wybr przez Zgromadzenie Narodowe na prezydenta Vaclava
Havla znanego pisarza i dziaacza Karty 77. Dopiero powszechne i wolne wy-
bory parlamentarne z 8 i 9 czerwca 1990 r. przyniosy zwycistwo Forum Oby-
watelskiemu.
Inaczej potoczyy si wydarzenia w Bugarii, Rumunii, Albanii i NRD. W pierw-
szych trzech z tych krajw opozycja polityczna bya saba i nie wpyna w sposb
decydujcy na proces zachodzcych przemian. Inicjatywa naleaa do krgw par-
tyjnych o nastawieniu liberalno-demokratycznym. Tak byo w Bugarii, gdzie po
ustpieniu dugoletniego I sekretarza BPK doszo, wzorem Polski, do okrgego
stou i rozmw midzy reformatorskim skrzydem BPK a przedstawicielami ok.
40. grup opozycyjnych. W wyniku pierwszych wolnych wyborw parlamentarnych
10 i 17 czerwca 1990 r. komunici, wystpujcy pod nazw Bugarskiej Partii Socja-
listycznej, utrzymali si u wadzy. Zjednoczona opozycja jako Unia Si Demokra-
tycznych przeja wadz dopiero w wyniku wyborw w 1991 r.
W Rumunii doszo 22 grudnia 1989 r. do przewrotu wojskowego skierowanego
przeciwko dyktaturze Nicolae Ceauescu, sprawujcego wadz od 1965 r. Wyst-
piy przeciwko niemu oddziay wojskowe, sprzyjajce odsunitym od wadzy dzia-
aczom na czele z Ionem Iliescu. Po straceniu Ceauescu (wraz on 26/27 grudnia
1989 r.) liderem utworzonego Frontu Wyzwolenia Narodowego zosta Iliescu, ktry
doprowadzi do zaagodzenia najbardziej restrykcyjnych przepisw reimu Ceau-
sescu. Postkomunici wygrali rwnie wybory parlamentarne, a Iliescu (w1990)
zosta pierwszym prezydentem Rumunii.
Albania, jako najbiedniejsza w Europie, nie naleaa formalnie do bloku
wschodniego (z UW wystpia w 1968). Pod wpywem wydarze w innych kra-
jach Europy rodkowo-Wschodniej i poudniowej, przywdca Komunistycznej
Partii Albanii Ramiz Alia zainicjowa w maju 1990 r. ograniczone reformy ryn-
kowe i administracyjne. Nie doprowadziy one jednak ani do stabilizacji sytuacji
wewntrznej, ani do poprawy sytuacji midzynarodowej Albanii, ktra po 1991r.
cziomer.indb 244 2008-02-29 3:5:0

pozostawaa wcieniu konfliktu jugosowiaskiego [por. szerzej S. Parzymies

2004, 159 i n.].
Najbardziej brzemienne w skutki okazay si wydarzenia w NRD, do jakich do-
szo latem i jesieni 1989 r. Byy one nastpstwem szeregu zewntrznych i we-
wntrznych czynnikw, a najwaniejsze z nich to:
zainteresowanie kierownictwa partyjno-pastwowego NRD, na czele z Eri-
chem Honeckerem sekretarzem generalnym Socjalistycznej Partii Jedno-
ci Niemiec (SED) i przewodniczcym Rady Pastwa NRD kontynuacj II
fazy procesu odprenia WschdZachd, a zwaszcza rozbudow kontak-
tw iwsppracy zRFN, z uwagi na wymierne korzyci finansowe i gospo-
darcze. Ze wzgldu na brak granicy celnej pomidzy NRD a RFN oraz ko-
rzystne regulacje tzw. handlu wewntrzniemieckiego, gospodarka NRD miaa
nieograniczony dostp nie tylko do rynku zachodnioniemieckiego, ale rw-
nie do Wsplnot Europejskich. Moga liczy na korzystne kredyty ze strony
rzdu federalnego oraz zachodnioniemieckich k gospodarczo-finansowych.
Zpunktu widzenia rzdu federalnego utrzymywanie bliskiej wsppracy
zwadzami NRD miao suy zacienianiu kontaktw midzy Niemcami po
obu stronach aby, tworzc dogodne przesanki do pokojowego osignicia
jednoci niemieckiej,
sytuacja ta doprowadzia zarwno do zaniechania reform wewntrznych, jak
ido ograniczania swobody wyjazdw do RFN ludzi modych (podejrzewa-
nych o ch ucieczki z NRD). W NRD na skal masow doszo do naruszania
praw czowieka i ostrego zwalczania opozycji politycznej, umacniajcej si
wok struktur kocioa ewangelickiego. Ponadto, kierownictwo NRD, w oba-
wie przed krytyk takiego postpowania, zdecydowanie odrzucao polityk
przebudowy i nowego mylenia Gorbaczowa w ZSRR, ktra w NRD cieszya
si du popularnoci zwaszcza wrd modziey i ludzi w rednim wieku,
pod wpywem przemian w Polsce i na Wgrzech w lecie 1989 r., zdetermino-
wani mieszkacy NRD brali urlopy i uciekali przez Czechosowacj na Wgry,
skd pocztkowo nielegalnie, przez Austri, dostawali si do RFN i starali si
o pobyt stay. Masowy charakter tych wyjazdw zmusi ekip Honeckera do
wydania zakazu wyjazdw na Wgry, co wywoao masowe protesty i demon-
stracje, zwaszcza w Lipsku. Ich apogeum nastpio na przeomie lata i jesieni
1989 r. Rwnoczenie rzd wgierski na pocztku wrzenia 1989 r. otwar gra-
nic pastwow z Austri, umoliwiajc przejazd bez ogranicze ok. 24.500
obywatelom NRD przez Austri do RFN. W wyniku porozumienia pomi-
dzy NRD a RFN i wadzami Czechosowacji, do RFN wyjechao kolejnych ok.
7 600 obywateli NRD. Bezradno wadz NRD wobec masowych wyjazdw
i protestw obywateli 16 padziernika 1989 r. doprowadzia do wymuszenia
dymisji Honeckera i ekipy rzdzcej. Decydujce znaczenie miaa tu odmo-
wa Gorbaczowa i kierownictwa ZSRR poparcia siowego zdawienia oporu
mieszkacw. Nowe wadze NRD, na czele z Egonem Krenzem i Hansem Mo-
drowem, nie byy w stanie opanowa sytuacji i zdecydoway si midzy innymi
cziomer.indb 245 2008-02-29 3:5:0

na otwarcie 9 listopada 1989 r. muru berliskiego bez uzgodnienia zwadzami

radzieckimi. Decyzja powysza stworzya cakowicie now sytuacj w podzie-
lonych Niemczech, doprowadzajc do niekontrolowanych migracji z NRD do
RFN. Rwnoczenie pogarszanie si sytuacji spoeczno-gospodarczej sprawi-
o, e od pnej jesieni 1989 r. coraz powszechniej domagano si zjednoczenia
Niemiec,
zaamanie si wewntrzne NRD sprzyjao koncepcji RFN, dotyczcej poko-
jowego i dugofalowego przywrcenia jednoci pastwowo-narodowej Nie-
miec. Proces powyszy uleg przyspieszeniu z powodu zaostrzenia si kryzysu
wewntrznego oraz radykalizacji nastrojw spoecznych w NRD. Rzd fede-
ralny i kanclerz Helmut Kohl wykorzystali panujce nastroje, aby podway
pozycj nastpczyni SED-PDS jako gwnej partii rzdzcej i doprowadzi
do uksztatowania nowego systemu partyjnego w NRD. W wyniku przyspie-
szonych wyborw do Izby Ludowej, 18 marca 1990 r., w NRD wykrystalizo-
wa si nowy ukad polityczny, pozwalajcy na utworzenie rzdu koalicyjnego
CDU/FDP iSPD, ktry by cakowicie uzaleniony od pomocy RFN. Dziki
skoordynowaniu przez rzd federalny w Bonn dziaa wewntrznych i mi-
dzynarodowych, w niespena 10 miesicy doszo do pokojowego zjednocze-
nia Niemiec.
Najwaniejsze fazy zjednoczenia w aspekcie wewntrznym to:
podpisanie 18 maja 1990 r. ukadu pastwowego midzy NRD a RFN o ustano-
wieniu unii walutowej, gospodarczej i spoecznej oraz jej wejcie w ycie 1lipca
1990 r.,
uchwaa Izby Ludowej NRD z 23 sierpnia 1990 r. o przystpieniu NRD do RFN
na podstawie artykuu 23 UZ oraz wybory w piciu nowo utworzonych krajach
14 padziernika 1990 r.,
podpisanie ukadu midzy NRD a RFN o przywrceniu jednoci Niemiec (traktat
zjednoczeniowy) 31 sierpnia 1990 r.; ukad wszed w ycie 3 padziernika 1990 r.
Z punktu widzenia prawno-politycznego ogromne znaczenie miay wybory do
Bundestagu 2 grudnia 1990 r., ktre zakoczyy proces jednoci pastwowej, gdy
wyoniy jednolit reprezentacj parlamentarn, a w konsekwencji ekip rzdzc
dla caych Niemiec.
Proces szybkiego przywrcenia jednoci Niemiec 19891990 mia oprcz wy-
miaru wewntrznego, take aspekt zewntrzny midzynarodowy. W tej materii
istotna bya odpowied na pytanie: na jakich warunkach cztery mocarstwa i inni
uczestnicy stosunkw midzynarodowych wyra zgod na zjednoczenie Nie-
miec, oraz jakie miejsce zajm zjednoczone Niemcy w nowych strukturach euro-
pejskich? Wymagao to od dyplomacji RFN umiejtnej koordynacji wielu dziaa
zmierzajcych do osignicia korzystnych rozstrzygni w kwestii ostatecznego
przezwycienia podziau Niemiec.
W zimie 1989/1990 RFN dostosowaa do swoich celw strategicznych taktyk
postpowania, ktra zmierzaa do wykorzystania rozwoju sytuacji wewntrznej
NRD: grob destabilizacji oraz coraz goniejsze woanie o przywrcenie jedno-
cziomer.indb 246 2008-02-29 3:5:02

ci niemieckiej do pozyskania przychylnoci sojusznikw i partnerw i najwa-

niejszych pastw europejskich. Ponadto starano si, podczas licznych konsultacji,
prezentowa tez, e przystpienie NRD do RFN w myl artykuu 23 UZ jest
zgodne z prawem midzynarodowym i wzmocni proces KBWE w Europie.
W ujciu syntetycznym dyplomacja RFN stawiaa sobie sze podstawowych
zada:
l) doprowadzenie w toku nadchodzcych rokowa do rwnouprawnienia obu
pastw niemieckich,
2) odrzucenie regulacji w formie traktatu pokojowego,
3)zniesienia zwierzchnictwa i odpowiedzialnoci czterech mocarstw za Niem-
cy i Berlin jako cao, ktre to czynniki zachoway si nieprzerwanie od
5czerwca 1945 r.,
4) uzyskanie przez zjednoczone Niemcy penej suwerennoci i zalenoci bez
jakichkolwiek ogranicze i dyskryminacji,
5) doprowadzenie do moliwie szybkiego wyprowadzenia wojsk radzieckich,
6) uregulowanie kwestii granicy z Polsk po osigniciu penej suwerennoci.
Zadania te prezentowano na spotkaniach wielostronnych, przykadowo na fo-
rum NATO, Wsplnot Europejskich, ONZ, KBWE i w trakcie wielu konsultacji
bilateralnych. Nie wnikajc w szereg zoonych kwestii szczegowych, naley
stwierdzi, e dziki wzrastajcej roli i pozycji midzynarodowej RFN, dyploma-
cji zachodnioniemieckiej udao si uzyska zrozumienie i przychylno wikszo-
ci partnerw zachodnich oraz ZSRR. Poparcie USA umoliwio zrezygnowanie
z klasycznych rokowa wok traktatu pokojowego z Niemcami, czyli na zorgani-
zowaniu konferencji z 67 pastwami koalicji antyhitlerowskiej i to o trudnym do
przewidzenia przebiegu oraz roszczeniach finansowych.
Z drugiej strony dyplomacja RFN przez cay okres powojenny zawarcie trak-
tatu pokojowego przedstawiaa jako jeden z najwaniejszych elementw rozwi-
zania kwestii niemieckiej. Dlatego zagadnienie to miao tak istotne znaczenie.
Przy poparciu USA oraz w wyniku konsultacji z czterema mocarstwami przy-
jto form rozmw ,,2+4, czyli dwa pastwa niemieckie oraz cztery mocarstwa
jako najbardziej waciwe gremium do przywrcenia jednoci Niemiec w aspek-
cie zewntrznym. Stao si to moliwe po wspomnianej wizycie kanclerza Kohla
wMoskwie (wlutym 1990), kiedy Gorbaczow wyrazi zgod na to, aby o sposo-
bie zjednoczenia Niemiec zdecydowali sami Niemcy w NRD i RFN. Oznaczao
to, e ZSRR nie stawia przeszkd, by NRD przystpio do RFN, lecz w ramach
konferencji 2+4 naley uwzgldni zwizane z tym poczeniem kwestie mi-
dzynarodowe.
Z mocarstw zachodnich najbardziej przychylne zjednoczeniu Niemiec byy
USA. Prezydent George Bush oraz sekretarz stanu James Baker naleeli do gro-
na najczciej konsultujcych kwestie zjednoczenia sojusznikw zachodnich. Ze
wzgldu na wewntrzne trudnoci gospodarcze oraz zmian sytuacji midzyna-
rodowej po przezwycieniu konfliktu WschdZachd, USA nie tylko popieray
strategi zjednoczeniow RFN, lecz dyy do przyznania jej wikszej roli i znacze-
cziomer.indb 247 2008-02-29 3:5:02

nia midzynarodowe. W dobie narastajcego kryzysu wewntrznego ZSRR oraz

ogromnych kosztw transformacji postkomunistycznych krajw Europy rodko-
wo-Wschodniej, wzmocnienie pozycji Niemiec miao si dokona przy spenieniu
dwch warunkw:
po pierwsze, zjednoczone Niemcy pozostan czonkiem NATO, gdzie USA za-
chowaj pozycj gwnego mocarstwa,
po drugie, nie dojdzie do ksztatowania si nowych struktur bezpieczestwa eu-
ropejskiego bez udziau RFN.
Generalnie we wszystkich fazach rozmw 2+4 administracja USA popiera-
a zjednoczenie Niemiec, cho czasem wyraaa dezaprobat dla tworzenia przez
RFN faktw dokonanych. Stanowisko USA miao duy wpyw na postpowanie
pozostaych mocarstw, gwnie Wielkiej Brytanii i ZSRR. Nieco odmiennie kszta-
toway si stanowiska Francji i Wielkiej Brytanii, ktre jako pastwa europejskie
oraz czonkowie Wsplnot Europejskich uwaay, e proces jednoci niemieckiej
przebiega zbyt szybko.
W obliczu nieuchronnego zjednoczenia Niemiec w najtrudniejszej sytuacji
znalaz si ZSRR. Ju wiosn i latem 1989 r. eksperci oraz najblisi doradcy Gor-
baczowa zastanawiali si nad konsekwencjami zjednoczenia Niemiec dla ZSRR.
Chodzio o kwestie bezpieczestwa, w tym wycofanie ok. 400.000 wojsk z Nie-
miec, oraz straty ekonomiczne wynikajce z zaamania si i upadku NRD. Z drugiej
strony, zarwno Gorbaczow, jak i Szewardnadze znajdowali si pod cig presj
konserwatywnego skrzyda KPZR, ktre oskarao obu politykw o zdrad intere-
sw pastwowych ZSRR. Zasadnicze znaczenie dla dyplomacji radzieckiej miay
wwczas dwie sprawy:
precyzyjne okrelenie statusu midzynarodowego Niemiec po zjednoczeniu, aby
nowe pastwo niemieckie nie wzmacniao NATO i nie osabiao ZSRR,
uwzgldnienie interesw gospodarczych ZSRR przez zawarcie szeregu ukadw
i porozumie bilateralnych.
Pierwsza sprawa miaa znaczenie strategiczne i prestiowe dla ZSRR i RFN; od-
rzucaa status neutralnoci zjednoczonych Niemiec. Kohl i Genscher nie stwarzali
nawet pozorw, e nie zrezygnuj z przynalenoci do NATO, ale rwnoczenie
wykazywali daleko idce zrozumienie dla interesw gospodarczych ZSRR. Dawa-
o to nadziej na porozumienie, tym bardziej, e RFN bya skonna pomc przy
budowie mieszka dla onierzy i oficerw wojsk radzieckich po ich wycofaniu
zNiemiec. Stanowio to podstaw do zblienia stanowisk w toku konsultacji dwu-
stronnych oraz rozmw 2+4.
Oprcz stanowiska czterech mocarstw, istotne znaczenie miaa postawa po-
zostaych sojusznikw RFN w NATO i jej partnerw we Wsplnotach Europej-
skich. Kraje NATO przyjy jako wan wykadni stanowisko USA oraz zapew-
nienie RFN, e nie ma zamiaru opuci sojuszu atlantyckiego. Natomiast bardziej
skomplikowana bya postawa Komisji Europejskiej w Brukseli i czonkw Wspl-
not Europejskich, ktrzy obawiali si nie tylko spowolnienia tempa integracji eu-
ropejskiej, ale przede wszystkim skali kosztw zjednoczenia Niemiec.
cziomer.indb 248 2008-02-29 3:5:02

Komisja Europejska wraz z Parlamentem Europejskim w Strasburgu popara

prawo Niemcw do samostanowienia, ale bya zdania, e musi si ono wiza
z przestrzeganiem dotychczas zawartych ukadw midzynarodowych. Prze-
omowe znaczenie mia szczyt Wsplnot Europejskich w Dublinie 28 kwietnia
1990 r., na ktrym rzd federalny przyj konkretne zobowizania w sprawie
przyspieszenia tempa tworzenia Wsplnego Rynku Wewntrznego do 1 stycznia
1993 r., oraz przejcia kosztw zjednoczenia Niemiec. Komisja EWG w Brukseli
przystpia wwczas do prac nad cakowitym zespoleniem NRD ze Wsplnotami
Europejskimi, a nastpnie Parlament Europejski przyzna deputowanym z Izby
Ludowej NRD status obserwatorw.
Po Jesieni Ludw (1989) wikszo krajw Europy rodkowo-Wschodniej
opowiedziaa si za zjednoczeniem Niemiec; idea poczenia NRD i RFN popar-
ta zostaa midzy innymi na posiedzeniu ministrw spraw zagranicznych Ukadu
Warszawskiego w Pradze 17 marca 1990 r. Podkrelono jednak, e musi to by po-
wizane z procesem jednoci oglnoeuropejskiej. Polska, Wgry i Czechosowacja
widziay moliwo przynalenoci zjednoczonych Niemiec do NATO, ale ZSRR
by temu zdecydowanie przeciwny, sugerujc konieczno przyjcia przez zjedno-
czone Niemcy statusu pastwa neutralnego.
Stanowisko Polski wobec procesu jednoci niemieckiej 1989/1990 byo czy-
telne. Ju w trakcie wizyty kanclerza Kohla w Polsce, 916 listopada 1989 r.,
pierwszy niekomunistyczny rzd w Polsce bez zastrzee popar prawo Niem-
cw do samostanowienia i zjednoczenia, oczekujc jednak od rzdu federalnego
jednoznacznego zajcia stanowiska w kwestii ostatecznego uznania granicy na
Odrze i Nysie uyckiej. Kanclerz Kohl nie zoy jednak takiej deklaracji ani
wWarszawie, ani te po powrocie, argumentujc i w kwestii powyszej decyzj
moe podj tylko rzd oglnoniemiecki po zjednoczeniu Niemiec. Wywoao to
powane rozczarowanie w Warszawie. Rozczarowanie to przybrao jeszcze wik-
sze rozmiary wlutym i marcu 1990 r., kiedy Kohl pod wpywem rnych grup
nacisku, a zwaszcza lobby dziaajcego na rzecz Zwizku Wypdzonych, uza-
leni jakkolwiek zgod na uznanie granicy zachodniej Polski od wczeniejszej
rezygnacji Polski z roszcze odszkodowawczych dla wasnych obywateli. Stano-
wisko zaprezentowane przez Kohla miao charakter taktyczny, ale rzucio cie
na stosunki polsko-niemieckie. Dyplomacja polska szukaa poparcia u mocarstw
zachodnich, gwnie we Francji iWielkiej Brytanii, domagajc si take udziau
w rozmowach 2+4, gdy bdzie rozstrzygana sprawa granic europejskich. Rw-
nie w tej kwestii Kohl zaj negatywne stanowisko, co jeszcze bardziej skompli-
kowao stosunki Polski z RFN.
Idea rozmw ,,2+4 zrodzia si w toku konsultacji nad sposobem ustano-
wienia suwerennoci zjednoczonych Niemiec oraz wyjcia ich spod praw i obo-
wizkw czterech mocarstw. W 1990 r. odbyy si trzy rundy rozmw ,,2+4
(Bonn 5maja, Berlin 22 czerwca i Pary 17 lipca). Natomiast w Moskwie
12wrzenia 1990 r. podpisano dokument kocowy: Traktat o ostatecznej regu-
lacji w odniesieniu do Niemiec. Midzy poszczeglnymi rundami rozmw do-
cziomer.indb 249 2008-02-29 3:5:02

szo do szeregu konsultacji dwustronnych, gwnie z udziaem RFN, ktre miay

na celu bd przygotowa oficjalne spotkania, bd usun narastajce trudnoci
i niejasnoci merytoryczne.
Gwnym tematem pierwszej rundy rozmw ,,2+4, w ktrej wzili udzia mi-
nistrowie spraw zagranicznych dwch pastw niemieckich i czterech mocarstw,
byy przede wszystkim kwestie granic w Europie oraz przynaleno zjednoczo-
nych Niemiec do NATO. ZSRR domaga si odrbnego rozpatrywania jednoci
wewntrznej i zewntrznej Niemiec, co w praktyce miao oznacza, e po po-
czeniu NRD i RFN utrzymane zostanie zwierzchnictwo mocarstw nad zjedno-
czonymi Niemcami. Byo to trudne do przyjcia przez RFN. Dlatego przed drug
rund Kohl uda si na dwie krtkie wizyty do USA (17 maja i 58 czerwca 1990),
aby przed spotkaniem BushGorbaczow 17 maja 1990 r. uzyska poparcie Stanw
Zjednoczonych dla stanowiska RFN. Kohl zaoferowa ZSRR kredyt w wysokoci
5 mld marek, aby uzyska wiksz swobod w kwestii wyboru sojuszu przez zjed-
noczone Niemcy. Na przeomie maja i czerwca 1990 r. odbya si seria spotka
Genschera z Szewardnadze, miaa ona na celu doprowadzi do dalszego zblienia
stanowisk RFNZSRR.
Drug spraw, rwnie kontrowersyjn, byo ostateczne uznanie przez zjedno-
czone Niemcy polskiej granicy zachodniej. RFN ze wzgldw prawno-midzyna-
rodowych i uporu samego Kohla odmawiaa jej uznania przed formalnym zjedno-
czeniem Niemiec, odrzucajc take propozycj co sugerowa rzd Polski aby
przynajmniej stosowny ukad parafowa, a dopiero w terminie pniejszym podpi-
sa i ratyfikowa przez parlament oglnoniemiecki. Po wielu konsultacjach uzgod-
niono, e 21 czerwca 1990 r. w jednobrzmicych deklaracjach Bundestag oraz Izba
Ludowa NRD nie tylko uznaj ostateczny charakter polskiej granicy zachodniej,
lecz okrel j jako wic dla zjednoczonych Niemiec. Polska miaa uczestniczy
w tej fazie konferencji ,,2+4, w czasie ktrej bd rozpatrywane kwestie graniczne.
Mocarstwa uzgodniy to podczas drugiej rundy obrad ,,2+4 w Berlinie 22 czerwca
1990 r. Polskiego ministra spraw zagranicznych zaproszono na spotkanie ,,2+4
wParyu 17 lipca 1990 r. [zob. szczegowo, J. Barcz 1994].
Rzd RFN rozpocz przed trzeci rund szerokie konsultacje z mocarstwami
zachodnimi, uzyskujc poparcie dla swojego stanowiska odnonie do zjednoczenia
gospodarczego i politycznego oraz przynalenoci do NATO: Rady Europejskiej
wDublinie 25/26 czerwca 1990 r., szczytu NATO w Londynie 5/6 lipca 1990 r. oraz
obradujcego 911 lipca 1990 r. szczytu gospodarczego siedmiu najbogatszych
pastw wiata zachodniego w Houston w USA. Dopiero zapewniony o penym
poparciu Zachodu Kohl, uda si z wizyt do ZSRR, aby uzgodni szczegy poro-
zumienia z Gorbaczowem. Wizyta Kohla w Moskwie na Kaukazie (w rodzinnych
stronach Gorbaczowa) trwaa trzy dni, od 15 do17 lipca 1990 r. Rozmowy, w kt-
rych uczestniczyli wszyscy waniejsi ministrowie rzdu federalnego byy otwarte
i rzeczowe, toczyy si w dobrej atmosferze. Efektem prac caego sztabu eksper-
tw po obu stronach byo ustalenie kompromisu w spornych kwestiach. Jego istota
sprowadzaa si do dziesiciu punktw:
cziomer.indb 250 2008-02-29 3:5:02

l) zjednoczone Niemcy obejmuj RFN, NRD i cay Berlin,

2) z chwil, gdy nastpi zjednoczenie, wygasn cakowicie prawa czterech mo-
carstw i ich odpowiedzialno w odniesieniu do Niemiec i Berlina jako cao-
ci. Zjednoczone Niemcy uzyskaj w tym momencie pen i nieograniczon
suwerenno,
3) zjednoczone Niemcy, korzystajc z penej i nieograniczonej suwerennoci,
mog swobodnie same zdecydowa, czy chc nalee do okrelonego soju-
szu,
4) zjednoczone Niemcy zawr z ZSRR dwustronny ukad regulujcy wycofanie
wojsk z NRD,
5) w okresie obecnoci wojsk radzieckich na terytorium byej NRD, nie bd na
ten obszar rozszerzane adne struktury NATO,
6) nie zintegrowane oddziay Bundeswehry, tzw. oddziay obrony terytorialnej,
mog natychmiast po zjednoczeniu Niemiec by rozmieszczone na obszarze
dzisiejszej NRD i Berlina,
7) na okres obecnoci wojsk radzieckich na terenie byej NRD, mog w Berlinie
pozosta wojska trzech mocarstw zachodnich. W tej sprawie rzd RFN za-
wrze stosowny ukad z mocarstwami zachodnimi,
8) po wycofaniu wojsk radzieckich z obszaru NRD i Berlina, mog by w tej
czci Niemiec rozmieszczone take wojska niemieckie wczone do NATO,
ale bez sprztu sucego do odpalania broni atomowej. Obce wojska i bro
atomowa nie mog by tam przeniesione,
9) rzd federalny zoy jeszcze w toku biecych rokowa wiedeskich zobo-
wizanie redukcji si zbrojnych zjednoczonych Niemiec w cigu trzech do
czterech lat, do stanu osobowego 370.000 onierzy. Redukcja ta ma si roz-
pocz z chwil wejcia w ycie pierwszego porozumienia wiedeskiego.
Oznacza to, e gdyby poczy dotychczasow etatow liczebno Bundes-
wehry (495.000) i Narodowej Armii Ludowej (ok. 135.000), siy zbrojne przy-
szych zjednoczonych Niemiec bd zmniejszone o 45%,
10) zjednoczone Niemcy zrezygnuj z produkcji, posiadania i rozporzdzania
broni ABC i pozostan czonkiem ukadu o nieproliferacji z 1968 r., podpi-
sanego przez RFN w 1979 r.
Uzgodnienia RFNZSRR ze Stawropola przesdziy o pozytywnym przebiegu
trzeciej rundy rozmw ,,2+4 w Paryu 17 lipca 1990 r., w ktrej wzi udzia polski
minister spraw zagranicznych Krzysztof Skubiszewski. Polska wyrazia zgod, aby
sprawa uznania granicy na Odrze i Nysie uyckiej zostaa uzgodniona ze zjed-
noczonymi Niemcami w odrbnym ukadzie. Natomiast traktat o ostatecznej re-
gulacji w odniesieniu do Niemiec nie powinien zawiera adnych dwuznacznych
sformuowa. Byo to o tyle uatwione, e wczeniej parlamenty obu pastw nie-
mieckich wykreliy stosowne akapity artykuu 23 UZ oraz doprowadziy w nim
do wspomnianej wyej modyfikacji, ktra wykluczaa istnienie jakichkolwiek dwu-
znacznoci. Podpisanie traktatu ,,2+4 uzgodniono na 12 wrzenia 1990 r. w Mos-
kwie.
cziomer.indb 25 2008-02-29 3:5:02

Te syntetycznie regulacje niemiecko-radzieckie otworzyy drog do podpisa-

nia 12 wrzenia 1990 r. traktatu o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Nie-
miec, ktry podpisali ministrowie spraw zagranicznych pastw biorcych udzia
w rozmowach ,,2+4. Traktat skada si z obszernej preambuy oraz dziesiciu
artykuw, w ktrych zawarto efekty kilkumiesicznych rozmw i konsultacji,
w tym prawie wszystkie uzgodnienia midzy Kohlem a Gorbaczowem ze Sta-
wropola. RFN uzyskaa pen suwerenno i prawo wyboru sojuszy w zamian za
jednoznaczne zobowizania, tak prawnomidzynarodowe, jak i w zakresie prawa
pastwowego (cznie ze zmian UZ) w odniesieniu do swych granic powojen-
nych, w tym polskiej granicy zachodniej. Traktat precyzowa take zobowizania
Niemiec w dziedzinie rozbrojenia, stacjonowania wojsk sojuszniczych oraz inne
kwestie szczegowe.
1 padziernika 1990 r. podczas obrad ZO ONZ w Nowym Jorku szefowie
dyplomacji czterech mocarstw w stosownym owiadczeniu zrezygnowali ze swoich
praw i odpowiedzialnoci wobec Niemiec. Oznaczao to, e jeszcze przed wejciem
w ycie traktatu zjednoczeniowego NRDRFN, z punktu widzenia zewntrznego
Niemcy odzyskay formalne atrybuty suwerennoci. Mocarstwa zachodnie raty-
fikoway traktat w padzierniku i listopadzie 1990 r., a ZSRR i Niemcy w poowie
marca 1991 r.
Reasumujc, dziki traktatowi ,,2+4 zjednoczone Niemcy znacznie poszerzyy
swoje moliwoci dziaania na arenie midzynarodowej. Tym samym rzd w Bonn
w stosunkach midzynarodowych przej wiksz odpowiedzialno. Postawi to
przed polityk zagraniczn zjednoczonych Niemiec na porzdku dziennym wiele
problemw i wyzwa lat 90.
Na przeomie 1989/1990 mimo wspomnianej koncentracji wadzy w rkach
Gorbaczowa, (sekretarz generalny KC KPZR, prezydent ZSRR), ktra miaa
zapewni z jednej strony przyspieszenie reform, a z drugiej przeciwstawi si
narastajcym tendencjom odrodkowym, jego pozycja, szczeglnie w latach
19901991, stawaa si coraz sabsza. Wynikao to przede wszystkim z pogar-
szajcej si systematycznie sytuacji gospodarczej, co nie przysparzao reformom
szerszego poparcia spoecznego. Ponadto prowadzona przez Gorbaczowa poli-
tyka wewntrzna i zagraniczna budziy coraz wicej zastrzee ze strony czynni-
kw konserwatywno-dogmatycznych w partii, wojsku oraz subach specjalnych.
Z niepokojem obserwowano proces odrywania si republik batyckich, wyrose
tam na fali jawnoci i przebudowy fronty ludowe jeszcze w latach 19881989
wyday owiadczenia suwerennoci, apo brutalnych represjach radzieckich si
bezpieczestwa 1990/1991 i przeprowadzonych referendach zim 1991 r., Rady
Najwysze Litwy, otwy i Estonii podjy formalne kroki w kierunku opuszczenia
ZSRR. Gorbaczowowi i jego wsppracownikom nie udao si w por wynego-
cjowa nowego ukadu zwizkowego, ktry zapobiegby secesji, przeksztacajc
zarazem ZSRR w konfederacj wolnych pastw lub form poredni midzy fe-
deracj a konfederacj. Miao to duy wpyw na usamodzielnianie si poszcze-
glnych republik zwizkowych na czele z RFSRR.
cziomer.indb 252 2008-02-29 3:5:02

Punktem przeomowym w pogbieniu kryzysu polityczno-ustrojowego by

nieudany pucz wiceprezydenta ZSRR Gennadija Janajewa (1921 sierpnia 1991).
Pucz zosta szybko opanowany, poniewa nie mia akceptacji spoecznej ani popar-
cia w armii. Wan rol w jego zdawieniu odegra prezydent RFSRR Borys Jelcyn,
ktry od 1987 r. znajdowa si w opozycji wobec Gorbaczowa. Jelcyn, po zda-
wieniu puczu, wykorzysta sw siln pozycj polityczn jako prezydent RFSSR do
odsunicia Gorbaczowa, doprowadzajc midzy innymi do rozwizania KPZR na
terenie Rosji jako czci skadowej ZSRR. Jesieni 1991 r. umocnio to tendencje
odrodkowe w imperium radzieckim. Po nieudanym puczu Moskwa uznaa nieza-
leno trzech krajw batyckich, ktre 17 wrzenia 1991 r. zostay, jako suwerenne
pastwa, czonkami ONZ.
Pozostae republiki, na wzr krajw batyckich przeprowadziy procedur

ogaszania niepodlegoci. Deklaracje niepodlegoci ogaszay kolejno: Armenia
28sierpnia 1990 r. (wprowadzajc j jednak w ycie dopiero 21 wrzenia 1991),
ogarnita wojn domow Gruzja 9 kwietnia 1991 r., Ukraina 24 sierpnia 1991r.,
Biaoru 26 sierpnia 1991 r., Modowa 27 sierpnia 1991 r., Kirgizja 31 sierpnia
1991 r., Uzbekistan 31 sierpnia 1991 r., Azerbejdan 9 wrzenia 1991r., Ka-
zachstan 16 grudnia 1991 r.
W wikszoci wypadkw nie byo to jednak rwnoznaczne z wystpieniem
zZSRR. Nie uczynia tego Rosja, ktra uchodzia za potencjalnego i faktycznego
sukcesora ZSRR. Od jej postawy zalea pod koniec 1991 r. dalszy los ZSRR. Z by-
ego ZSRR powstao 15 pastw, z ktrych 12 naley obecnie do WNP.
10.3. Nastpstwa przezwycienia konfliktu WschdZachd

Przezwycienie konfliktu WschdZachd miao szereg nastpstw o charakterze
dugofalowym. W ujciu syntetycznym sprowadzay si one do:
rozwizania bloku wschodniego. Formalne rozwizanie UW 1 kwietnia 1991r.
oraz RWPG pod koniec czerwca 1991 r., nastpio z inicjatywy byych sojuszni-
kw ZSRR z Europy rodkowo-Wschodniej. By to wynik zarwno krytycznej
oceny roli i funkcji tych struktur jako instrumentu dominacji ZSRR w krajach
czonkowskich, jak te ich niedostosowania do ksztatujcych si nowych mecha-
nizmw i zasad wsppracy midzynarodowej. Podjciu takiej decyzji nie sprze-
ciwiao si kierownictwo radzieckie, na czele z Gorbaczowem, ktre zmagao si
z rozpadem ZSRR, a przy tym nie widziao realnych korzyci zutrzymywania
powyszych struktur ani w aspekcie gospodarczym, ani polityczno-militarnym,
stopniowego przeksztacenia istniejcego ponad 40 lat bipolarnego ukadu
midzynarodowego w system wielobiegunowy, w ktrym po rozpadzie ZSRR,
USA jako faktyczny zwycizca zimnej wojny, zachoway pozycj unilateralne-
go supermocarstwa globalnego. W nowej roli Stany Zjednoczone stany przed
trudnym wyzwaniem i oczekiwaniem zwizanym z przejciem coraz wikszej
cziomer.indb 253 2008-02-29 3:5:02

odpowiedzialnoci za pokj i bezpieczestwo midzynarodowe. Okazao si to

w praktyce zadaniem bardzo zoonym, wymagajcym ogromnego nakadu si
i rodkw, nie zawsze przekadajcych si na podane efekty,
przeksztacenia, po rozpadzie ZSRR, Federacji Rosyjskiej jako jego sukcesora,
w mocarstwo regionalne o interesach globalnych, stajce przed wieloma zoony-
mi wyzwaniami wewntrznymi i midzynarodowymi. Rosja nie moga w latach
90. jednoznacznie okreli swojej roli ani w skali systemu midzynarodowego,
ani na kryzysogennym, postradzieckim obszarze WNP. Rwnoczenie ze wzgl-
du na swoje euroazjatyckie pooenie geopolityczne oraz potencja gospodarczy
i militarny pozostaa wanym graczem na arenie midzynarodowej,
pokojowego zjednoczenia Niemiec w 1990 r., co stworzyo w Europie now sytu-
acj geopolityczn i strategiczn. Zjednoczone Niemcy nie tylko uzyskay pen
w 1990 r. suwerenno, ale jako gwne pastwo Wsplnot Europejskich i NATO
musiay w latach 90. przejmowa coraz wiksz odpowiedzialno midzynaro-
dow tak w sferze gospodarczej, jak i na paszczynie politycznej. Dowiadcze-
nia historyczne, pooenie geopolityczne, potencja gospodarczy oraz interesy
i cele gospodarczo-polityczne zjednoczonych Niemiec umocniy ich zaangaowa-
nie w proces integracji europejskiej. Stay si one gorcym rzecznikiem reform,
zwaszcza przeksztacenia Wsplnot Europejskich wUni Europejsk, oraz posze-
rzenia Unii o kraje Europy rodkowo-Wschodniej. Ze wzgldu na blisko geogra-
ficzn i tradycje wzajemnych powiza zjednoczone Niemcy stay si pierwszo-
planowym partnerem krajw Europy rodkowo-Wschodniej i Rosji,
do modyfikacji procesu KBWE pod wpywem przemian w Europie rodkowej
jesieni 1989 r., oraz pokojowego zjednoczenia Niemiec w 1990 r. Zaprzestano
konfrontacji i poszukiwano nowych drg wiodcych do przezwycienia po-
dziau Europy, liczc na dalsze ksztatowanie procesu odprenia i rozbrojenia
w ramach KBWE. Ju podczas spotka ekspertw z pastw czonkowskich
KBWE w Bonn (19 marca do 11 kwietnia 1990 r.) dotyczcych wsppracy go-
spodarczej, przyjto dokument kocowy, w ktrym wszyscy uczestnicy, wobli-
czu zaamania gospodarczego realnego socjalizmu, opowiedzieli si za gospo-
dark rynkow oraz wasnoci prywatn jako wanymi elementami nadcho-
dzcej w krajach byego bloku wschodniego transformacji systemowej. Istotne
znaczenie miao take spotkanie ekspertw z pastw KBWE w Kopenhadze
(5 do 29 czerwca 1990 ). Kwintesencj przyjtego tam dokumentu kocowego
byo stwierdzenie, i demokracja i pastwo prawa s wan przesank pokoju
i bezpieczestwa w Europie. Wszystkie kraje czonkowskie KBWE, w tym zwasz-
cza z bloku wschodniego, winny zatem dooy wszelkich stara, aby moliwie
szybko wdroy takie zasady ustrojowe jak: swoboda tworzenia partii politycz-
nych, powszechne, tajne, wolne i regularne wybory, rozdzia midzy pastwem
a partiami, niezalene sdownictwo. Kulminacyjnym punktem nowego stylu
i jakoci dziaania KBWE byo spotkanie w Paryu 1921 listopada 1990 r. 34
szefw pastw i rzdw, zakoczone przyjciem dokumentu Paryska Karta No-
wej Europy.
cziomer.indb 254 2008-02-29 3:5:02

Najistotniejsze postanowienia karty to:

stwierdzenie zakoczenia ery konfrontacji i podziau w Europie,
wskazanie na zapocztkowanie nowej ery demokracji, pokoju i jednoci wEu-
ropie, opartej na takich wsplnie wyznawanych wartociach jak: demokracja
oparta na prawach czowieka i podstawowych wolnociach, dobrobyt przez wol-
no gospodarcz i sprawiedliwo spoeczn oraz jednakowe bezpieczestwdla
wszystkich krajw,
potwierdzenie 10 zasad stosunkw midzy pastwami, zawartych w postanowie-
niach 1. Aktu Kocowego KBWE,
podpisanie w dniu otwarcia konferencji midzy 22 pastwami NATO i UW trak-
tatu siach konwencjonalnych w Europie (CFE 1) oraz deklaracji stwierdzajcej,
e zaprzestay si wzajemnie traktowa jak przeciwnicy,
zapowied rozpoczcia procesu instytucjonalizacji KBWE.
Ostatnia kwestia bya o tyle istotna, e stosowana w latach 70. i 80. zasada orga-
nizowania midzy konferencjami przegldowymi KBWE lunych spotka eksper-
tw, nie przyniosa oczekiwanych rezultatw, poniewa wypracowane tam uzgod-
nienia nie zawsze miay odniesienie w praktyce politycznej. Std te torowaa sobie
drog koncepcja powoania w ramach KBWE staych organw midzyrzdowych.
Jako pierwszy organ ustanowiono Rad Ministrw Spraw Zagranicznych. Pierwsze
spotkanie Rady Ministrw Spraw Zagranicznych odbyo si 1920 czerwca 1991r.
w szybko zmieniajcych si warunkach midzynarodowych (rozwizanie RWPG
iUW, narastajce napicia i konflikty na terenach ZSRR, Jugosawii i wielu innych).
Stawiao to przed KBWE nowe zadania w zakresie modyfikacji rozwiza instytu-
cjonalnych oraz podejmowania decyzji. Na spotkaniu w Berlinie ministrowie spraw
zagranicznych przyjli dokument: Mechanizm konsultacji i wsppracy w sytua-
cjach pilnych, w ktrym po raz pierwszy ograniczono zasad konsensu przy podej-
mowaniu decyzji oraz dopuszczono moliwo wypowiadania si na temat sytuacji
wewntrznej w odniesieniu do konkretnego pastwa czonkowskiego KBWE.
Obie kwestie byy ze sob zwizane, poniewa zmiana dopuszczaa moliwo
podejmowania decyzji zwizanych z sytuacj wewntrzn konkretnego pastwa
czonkowskiego, ktre nie mogo w powyszym procesie uczestniczy. Chodzio tu
oJugosawi. Ministrowie spraw zagranicznych ocenili bowiem krytycznie rozwj
wydarze w tym kraju, zwaszcza bombardowanie przez wojska jugosowiaskie
miejscowoci w Chorwacji i Sowenii, ktre postanowiy uniezaleni si od Bel-
gradu. W tej sytuacji na spotkaniu w Genewie, trwajcym od 1 do 19 lipca 1991 r.,
rwnie eksperci KBWE zajmujcy si mniejszociami narodowymi skonstatowali,
e kwestia powysza w wietle najnowszych wydarze w Jugosawii nie moe by
traktowana jako sprawa wewntrzna. W tym samym duchu wypowiedzieli si na
spotkaniu KBWE w Moskwie (10 wrzenia do 4 padziernika 1991) eksperci od
praw czowieka. Stwierdzono bowiem, i KBWE moe tworzy specjalne grupy
ekspertw, ktre winny zajmowa si analiz naruszania praw czowieka w po-
szczeglnych pastwach czonkowskich bez zgody ich rzdw. Po rozpadzie ZSRR
pod koniec 1991 r. wzroso znaczenie postanowie KBWE dla Europy, cho z dru-
cziomer.indb 255 2008-02-29 3:5:02

giej strony okazay si one bezsilne wobec zaostrzajcego si konfliktu w Jugosa-

wii. Na drugim spotkaniu ministrw spraw zagranicznych w Pradze 3031 stycz-
nia 1992 r., przyjto nowych czonkw wszystkie bye republiki ZSRR, cznie
zpastwami WNP w Azji. Postanowiono take, e przy powanych naruszeniach
praw czowieka, eksperci KBWE mog podj badania bez zgody danego pastwa
czonkowskiego.
Podsumowanie zmian funkcjonowania oraz wytyczenie nowych zada dla
KBWE nastpio podczas kolejnej konferencji przegldowej w Helsinkach (24 mar-
ca do 8 lipca 1992). 910 lipca 1992 r. odbyo si spotkanie szefw pastw i rzdw
powikszonego KBWE. W przyjtym na konferencji dokumencie Wyzwania cza-
su przemian (tzw. Helsinki II) znalazy si midzy innymi: deklaracja polityczna
oraz postanowienie o wzmoeniu instytucjonalizacji procesu KBWE.
Waniejsze postanowienia tej konferencji to przede wszystkim:
wprowadzenie mechanizmu wczesnego ostrzegania, zapobiegania konfliktom i po-
stpowania na wypadek kryzysw,
potwierdzenie zobowiza do pokojowego rozwizywania sporw oraz zapo-
wied wynegocjowania okrelonego zestawu rodkw [zob. R. Ziba 2004, 59:
78].
Uchway Helsinek II istotne przyspieszyy proces instytucjonalizacji KBWE,
ktrej wanymi etapami stay si kolejne spotkania przegldowe KBWE: w Buda-
peszcie (45 grudnia 1994) i Lizbonie (23 grudnia 1996). Po spotkaniu w Buda-
peszcie, od 1 stycznia 1995 r. KBWE przeksztacono w Organizacj Bezpieczestwa
i Wsppracy w Europie (OBWE). W tym czasie nie ustay wprawdzie dyskusje
na temat usytuowania KBWE w mechanizmie bezpieczestwa europejskiego. Nie
przyjto midzy innymi propozycji Rosji z 1994 r., zmierzajcej do przydzielenia
KBWE roli nadrzdnej jako organizacji bezpieczestwa regionalnego w Europie.
Doprowadzioby to do swoistego ustanowienia nad jej dziaalnoci nadrzdnoci
swego rodzaju koncertu mocarstw, gwnie Rosji. Nie zgodziy si na to ani USA,
ani te pastwa czonkowskie UE oraz Europy rodkowej. Stopniowo utrwalay si
jednak w latach 90. instytucje i organy KBWE/OBWE.
Stopniowa instytucjonalizacja procesu KBWE oraz jej przeksztacenie od
1stycznia 1995 r. w OBWE, nie przyczynio si jednak do utrwalenia bezpiecze-
stwa i stabilizacji w Europie. Dowodem bezradnoci KBWE/OBWE bya eskalacja
konfliktw narodowociowo-etnicznych na terenie Jugosawii w latach 19911995,
ktre doprowadziy do jej rozbicia i powstania szeregu pastw postjugosowia-
skich Chorwacji, Sowenii, Nowej Jugosawii, Macedonii oraz Boni i Herce-
gowiny. Nastpstwem powyszych konfliktw byy dodatkowo: ogromne straty
iprzemieszczenia ludnoci, brak stabilizacji oraz powstawanie dodatkowych og-
niskzapalnych [zob. A. Insel von 2000 oraz B. Koszel 1999]. W rezultacie Bonia
iHercegowina staa si po 1995 r. federacj muzumanw, Chorwatw i Serbw
pod midzynarodowym protektoratem ONZ, NATO i UE.
Sytuacja Kosowa jako prowincji serbskiej, w ktrej opr wikszoci ludnoci al-
baskiej wobec wadz jugosowiaskich doprowadzi do wojny domowej, bya jesz-
cziomer.indb 256 2008-02-29 3:5:02

cze bardziej dramatyczna. Jej efektem byy ogromne zniszczenia i amanie praw
czowieka przez obie strony, co przyczynio si w 1999 r. do interwencji zbrojnej
NATO i przeksztacenia Kosowa w protektorat ONZ. Demokratyzacja Federacji
Jugosowiaskiej od 2000 r. nie uchronia jej od kolejnego podziau na Serbi
iCzarnogr (2006),
Dugofalowymi nastpstwami przezwycienia konfliktu WschdZachd
w1989/1990 r. dla krajw Europy rodkowo-Wschodniej i poudniowej byy dwa
procesy:
1) zacienienie wsppracy regionalnej,
2) poszerzenie UE i NATO na wschd.
Pierwszoplanowe znaczenie dla stabilizacji oraz przyspieszenia reform spoecz-
no-gospodarczych miao poszerzenie UE w latach 19982004 o 8 krajw z Europy
rodkowo-Wschodniej (Estonia, otwa, Litwa, Polska, Czechy, Sowacja, Sowenia
i Wgry) oraz Cypr i Malt. Od 2007 r. czonkami UE stay si Bugaria i Rumunia.
Due znaczenia dla utrwalenia bezpieczestwa tych krajw miay take dwie tury
poszerzenia NATO pierwsza w 1999 r. (Polska, Czechy i Wgry), druga w 2004 r.
(kraje batyckie, Sowacja i Sowenia).
Poza powyszymi strukturami, w poudniowej Europie pozostay tylko pastwa
Bakanw Zachodnich. Pomimo tego, e w toku ksztatowania nowych ram i struk-
tur wsppracy, bezpieczestwa i stabilnoci w skali oglnoeuropejskiej, ujawnio
si wiele trudnoci i wyzwa w sprawach szczegowych, stanowi one wany ele-
ment budowy jednoci europejskiej [zob. szerzej: R. Ziba 2004, 345: 370].
cziomer.indb 257 2008-02-29 3:5:02

moje notatki
cziomer.indb 258 2008-02-29 3:5:02

Cz III
Nowy wymiar
midzynarodowego adu politycznego
na przeomie XX i XXI wieku
12
cziomer.indb 259 2008-02-29 3:5:02

cziomer.indb 260 2008-02-29 3:5:02
Marek Czajkowski
Rozdzia 11
Nowy midzynarodowy ad polityczny
doby globalizacji
ad midzynarodowy to wszystkie zjawiska stanowice caoksztat stosunkw

midzy pastwami i innymi podmiotami [zob. rozdziay 4 i 5]. W historii pod-
lega on daleko idcym przemianom wynikajcym z rnorodnych i skomplikowa-
nych procesw zachodzcych w czasie i przestrzeni.
11.1. M
idzynarodowy ad polityczny uwarunkowania i cechy
charakterystyczne
Ksztat wspczesnego adu midzynarodowego jest wynikiem ewolucji, ktrej pod-

lega ukad dwubiegunowy (zostaa ona przedstawiona w rozdz. 610). W latach 90.
XX wieku zanika uwarunkowana ideologicznie konfrontacja dwch supermocarstw,
ktra do tej pory bya gwnym czynnikiem ksztatujcym obraz stosunkw midzy-
narodowych i decydowaa o zrbach ich struktury. wiat wspczesny, pozimnowo-
jenny, jest jednak wci gboko uwarunkowany procesami, ktre zachodziy przed
rokiem 1991, kumulujcymi si z procesami wspczesnymi. Ponadto wiele zjawisk
okresu konfrontacji nie odeszo w przeszo lecz wraz z ni, pomimo zmienionych
warunkw, nadal oddziauje na struktur stosunkw midzynarodowych.
Na ksztat wspczesnego midzynarodowego adu politycznego wpywaj za-
tem rnorodne, wzajemnie powizane zjawiska, ktre mona podzieli na trzy
kategorie:
procesy polityczne zwizane z ewolucj globalnej konfrontacji, szczeglnie
w jej pniejszych fazach, takie jak: rysujce si nowe formy wsppracy mi-
dzynarodowej, dekolonizacja, dekompozycja blokw militarno-politycznych
i emancypacja polityczna wielu pastw wychodzcych spod cisej zalenoci od
wielkich mocarstw,
procesy pozapolityczne, w pewnym tylko zakresie zalene od zjawisk okresu
zimnowojennego, takie jak: przyspieszajca coraz bardziej rewolucja technolo-
cziomer.indb 26 2008-02-29 3:5:03

262 nowy wymiar midzynarodowego adu politycznego
giczna, znaczny wzrost zamonoci wielu spoeczestw, zwikszenie zapotrze-

bowania na surowce (gwnie energetyczne), gwatowny wzrost liczby ludnoci
wiata (wraz z licznymi tego konsekwencjami), rosnce w rnych regionach
wiata zagroenia ekologiczne i gbokie przemiany wiadomociowe (szczegl-
nie gwatowne w pastwach rozwijajcych si, prbujcych wyj spod domina-
cji krajw wysoko uprzemysowionych),
procesy nowe, wzgldnie wyranie zauwaalne po wyganiciu globalnej
konfrontacji, cho czstokro take gboko zakorzenione w przeszoci, takie
jak: przyspieszenie zjawisk globalizacyjnych, narastanie sprzecznoci pomidzy
obszarami bogatymi i biednymi, upowszechnienie gwatownych przejaww fun-
damentalizmu religijnego, globalny terroryzm, liczne napicia wewntrzpa-
stwowe, transgraniczne i regionalne, wynikajce z rnic etnicznych i religij-
nych.
Procesy powysze wymienione s jedynie w formie uproszczonych hase, lecz
naley pamita o ich wielopaszczyznowych i dugofalowych skutkach. Midzyna-
rodowy ad polityczny jest wypadkow tych wszystkich oddziaywa w skali global-
nej, regionalnej i lokalnej, na co nakadaj si wiadome dziaania poszczeglnych
uczestnikw stosunkw midzynarodowych, nakierowane na modyfikacj teje
struktury w okrelony, podany przez nich sposb. Warto przy tym podkreli, e
spomidzy wymienionych czynnikw, podstawowe znaczenie dla ksztatu owego
adu politycznego maj te o charakterze niepolitycznym, bez ktrych uwzgldnie-
nia w adnym wypadku nie mona go analizowa [o-Nowak 2006, 129]. Empi-
ryczny i kompletny opis midzynarodowego adu politycznego, wzwizku z roz-
miarami i stopniem skomplikowania zadania, jest jednak niezwykle trudny [zob.
rozdz. 1 i 2].
Wspczesny ad midzynarodowy ma szereg charakterystycznych cech, ktre
oddziaywaj na struktur stosunkw midzynarodowych i wpywaj na ich ca-
oksztat. Cechy te wynikaj z wczeniej zarysowanych procesw, zarwno tych,
ktre zachodziy w przeszoci, jak te i tych, ktrych dalszy rozwj obserwujemy
wspczenie:
znaczny stopie anarchizacji stosunkw wynikajcy z faktu duego rozproszenia
orodkw decyzyjnych i wadzy midzynarodowej oraz wzrostu znaczenia nie-
pastwowych uczestnikw stosunkw midzynarodowych [zob. rozdz. 4],
due znaczenie procesw pozapolitycznych, takich jak globalizacja ekonomicz-
na, rozwj technologiczny, przemiany wiadomociowe, czy te czynniki cywili-
zacyjne, ktre w istotny sposb rzutuj na przebieg zjawisk politycznych,
relatywne sabnicie zasady suwerennoci pastwowej, ktra jest wrcz otwarcie
kwestionowana w pewnych kwestiach, takich jak interwencja humanitarna (i nie
tylko humanitarna) czy prawa czowieka,
spore znaczenie czynnikw niepastwowych, takich jak organizacje pozarz-
dowe, korporacje ponadnarodowe, wielkie koncerny medialne czy organizacje
terrorystyczne lub przestpcze, coraz bardziej wymykajcych si spod kontroli
pastw,
cziomer.indb 262 2008-02-29 3:5:03

Marek Czajkowski nowy midzynarodowy ad polityczny 263
znaczna pynno midzynarodowych rl wielu uczestnikw, wynikajca zszyb-

ko zachodzcych zmian zarwno o charakterze wewntrznym, jak iwrodowi-
sku midzynarodowym.
Inaczej mwic, wspczesne stosunki midzynarodowe s bardzo dynamiczne
i znacznie sabiej zorganizowane ni w okresie zimnowojennym, s take silniej
ni dawniej uzalenione od czynnikw pozapolitycznych. Analizujc poszczegl-
ne wydarzenia lub zjawiska midzynarodowe, naley bra pod uwag wynikajce
z tego konsekwencje. Jedn z gwnych jest znacznie mniejsza sterowno i prze-
widywalno wspczesnych zjawisk politycznych.
11.2. Istota oraz elementy skadowe systemu midzynarodowego

Midzynarodowy ad polityczny mona opisywa na wiele rnych sposobw
prbujc uchwyci rnorodne jego cechy, stosujc rnorodne perspektywy
iparadygmaty badawcze. Jedn z najpowszechniej spotykanych metod, sucych
do caociowego i syntetycznego ujcia zagadnienia jest podejcie systemowe, kt-
rego teoretyczne podstawy opisano w rozdz. 5. Posugujc si tak metodologi,
stosunki midzynarodowe jako cao mona opisywa jako system stosunkw
midzynarodowych lub te w skrcie jako system midzynarodowy.
System midzynarodowy skada si z uczestnikw stosunkw midzynarodo-
wych [zob. rozdz. 4] i zachodzcych pomidzy nimi relacji. Przebiegaj one wro-
dowisku midzynarodowym skadajcym si z rnorodnych procesw wiato-
wych, niebdcych bezporednim wynikiem wiadomej dziaalnoci oraz z obiek-
tywnych warunkw rodowiskowych. Pastwa, jako gwni uczestnicy, s najwa-
niejszymi elementami systemu, ale naley zwrci uwag rwnie na to, e wsp-
czenie wzrasta rola uczestnikw niepastwowych. Relacje wewntrz systemu to
wszystkie dziaania i powizania pomidzy uczestnikami, majce wspczenie
coraz wyraniejszy charakter wspzalenoci. rodowisko, w ktrym funkcjonuje
system skada si z procesw wiatowych, wpywajcych na dziaanie uczestnikw
tego systemu, czyli przede wszystkim:
globalizacji w jej rnorodnych formach,
emancypacji spoecznej i wiadomociowej narodw, ludw i pastw postkolo-
nialnych,
rozwoju naukowego i technologicznego,
rozwoju w dziedzinie spoecznej,
ewolucji rnorodnych idei politycznych i spoecznych,
tak zwanych problemw globalnych wspczesnoci [Cesarz, Stadtmller 1998,
10 i nast.], takich jak przeludnienie (z wszelkimi konsekwencjami), ubstwo, nie-
rwnoci rozwojowe, wyczerpywanie si surowcw, zanieczyszczenie rodowi-
ska, przestpczo transnarodowa, patologie spoeczne i inne.
Drugim elementem rodowiska s obiektywne elementy, w ktrych funkcjonuje
system. Najwaniejsze z nich to:
cziomer.indb 263 2008-02-29 3:5:03

ukad geograficzny wiata (jako zestaw fizycznych ogranicze dziaalnoci czo-

wieka, zarwno trwaych jak i wystpujcych na danym etapie rozwoju),
przyroda (rozumiana jako rodowisko dziaalnoci czowieka, ktry jako gatunek
homo sapiens rozwija si w ramach tego rodowiska i pozostaje jego nieroze-
rwaln czci),
bogactwa naturalne (ich rozkad, wielko, dostpno w danym czasie oraz na
danym etapie rozwoju),
ludno (przy czym dynamika zjawisk ludnociowych powizana jest take
zczynnikami o charakterze procesw wiatowych).
Tak rozumiany system midzynarodowy syntetycznie ujmuje przede wszystkim funk-
cjonowanie porzdku wiatowego, udzielajc odpowiedzi na pytania, w jaki sposb on
dziaa, jakie s reguy ksztatujce zachowania uczestnikw, wynikajce z ich wzajem-
nego pooenia w systemie i oddziaywania rodowiska. Niewtpliw wad jest nato-
miast duy stopie oglnoci analizy systemowej [o-Nowak 2006, 133].
System midzynarodowy mona podzieli na mniejsze czci w zalenoci
od zastosowania rnorodnych kryteriw, bd to podziay na systemy niszego
rzdu (podsystemy). Kryteria te mog mie rozmaity charakter: od czysto geogra-
ficznych, poprzez polityczne i kulturowe, a do gospodarczych. Klasycznym przy-
kadem podziau systemu midzynarodowego wedug kryterium cywilizacyjnego
jest propozycja Samuela Huntingtona. Wspomnie mona te Saula Cohena czy
Zbigniewa Brzeziskiego, rozwaajcych geograficzne rozkady potencjaw i ich
konsekwencje, oraz wci ywe modele geopolityczne Halforda MacKindera, Ni-
colausa Spykmana czy normatywn propozycj Karla Haushofera [por. Moczulski
1999].
Wspczenie coraz powszechniej stosuje si globalny podzia systemu mi-
dzynarodowego na Pnoc i Poudnie [Haliak, Kuniar 2006, 405 i nast.], co
w pewnym sensie zastpuje dychotomiczny podzia na Wschd i Zachd. Sen-
sowno porwnywania obecnego ukadu z poprzednim wynika midzy innymi
z wyranych sprzecznoci, napi i rnic w interesach obydwch systemw, kt-
re zreszt stay si podstawowym kryterium ich rozrnienia. Nie mona jednak
stosowa tego porwnania dosownie, poniewa oprcz podobiestw, istniej
te znaczne rnice. Wspczenie oba podsystemy maj charakter mocno roz-
proszony, s wnich wewntrzne sprzecznoci i niepena lub saba identyfikacja
wsplnoci celw.
Prbujc wyodrbni poszczeglne podsystemy naley okreli, jakie wsplne
cechy maj uczestnicy do nich nalecy, a zatem co odrnia uczestnikw jed-
nego podsystemu od nalecych do drugiego. Mwimy przy tym o uczestnikach
pastwowych, cho i uczestnikw niepastwowych mona podzieli na lokal-
nych, dziaajcych w ramach jednego z podsystemw, i globalnych, transsyste-
mowych. Stosowa w tym celu mona wiele rnorodnych kryteriw, ktre co
prawda nie s doskonae, ale zastosowane razem mog pokaza syntetyczn lini
podziau wwiatowym systemie stosunkw midzynarodowych. Te zasadnicze
kryteria podzieli mona na:
cziomer.indb 264 2008-02-29 3:5:03

polityczne,
rozwojowe,
cywilizacyjne,
organizacyjne.
Biorc pod uwag kryterium polityczne, podstawowym stwierdzeniem bdzie
istnienie na planie globalnym do wyranej konkurencji politycznej, gospodar-
czej oraz w dziedzinie ideologicznej i spoecznej. Nie jest ona tak wyrana jak
wczasie zimnej wojny, niemniej istnieje. Strategie pastw bogatych sprowadzaj
si bowiem do stara o utrzymanie swej zamo-
noci przez kontrol wiatowych procesw eko- Human Development Report
nomicznych i politycznych oraz modelowanie ich HDR
Coroczne wydawnictwo przy-
wsposb dla nich odpowiedni. Zkolei pastwa gotowywane przez UNDP
rozwijajce si na rne sposoby staraj si tak za- (Program ONZ ds. Rozwoju).
Szczegowo opisuje rno-
adaptowa system midzynarodowy, by sprzyja on rodne aspekty funkcjonowa-
w pierwszym rzdzie ich rozwojowi. W ramach tania poszczeglnych pastw,
kiej strategii powszechnie postrzegaj one polityk przedstawiajc ogromn licz-
b danych dotyczcych szero-
pastw rozwinitych jako przeszkod w jej realiza- ko pojtego rozwoju. Dane te,
cji. Kontrola wiatowego systemu gospodarczego, w caoci, skadaj si na HDI
sprawowana przez czynniki pastwowe i poza- human development index
(wskanik rozwoju ludzkiego),
pastwowe pochodzce z rozwinitej Pnocy jest ktry prbuje mierzy trzy
jednym z gwnych elementw, ktre w percepcji wymiary ludzkiego rozwoju:
y dugo izdrowo, by wy-
pastw Poudnia utrudniaj ich rozwj. Ta wanie edukowanym i mie przyzwoity
percepcja sprzecznoci interesw, w gruncie rzeczy standard ycia
obustronna, jest gwn przyczyn pojawiajcego [Human Development Report
2006, 263].
si napicia pomidzy grupami pastw biednych
ibogatych. Istnieje zatem subiektywne przekona-
nie o rozbienoci interesw, a wic pojawia si pole konfliktu. Ten oglnowiatowy
konflikt nie jest wprawdzie ostro zarysowany, ma take wiele linii frontw iprze-
jaww, niemniej sta si fundamentalnym politycznym zjawiskiem wspczesnego
wiata, wypywajcym gwnie z nierwnoci rozwojowych, ale take zinnych zja-
wisk ekonomicznych i wiadomociowych. Konflikt PnocPoudnie jest zatem
najbardziej powszechnym zjawiskiem politycznym wspczesnego wiata. Miejsce
konkretnego uczestnika w ramach tej wanie konkurencji, czyli jego afiliacja do
bliskiej wsppracy z Pnoc (pastwami wysoko rozwinitymi) lub jej brak, sta-
nowi wanie zasadnicze kryterium podziau systemu midzynarodowego.
Drugim wanym kryterium, wspwystpujcym z politycznym, jest to odno-
szce si do szeroko pojtego rozwoju. Skoro bowiem osi rozrnienia politycz-
nego s nierwnoci rozwojowe, to naley si zastanowi w takim razie, na czym
one polegaj? Czym jest rozwj, ktry urasta do rangi zasadniczego wyrnika
midzynarodowej pozycji pastwa? Mamy tu na myli rozwj pojty w trzech za-
sadniczych paszczyznach: gospodarczej, technologicznej i spoecznej. Mierzony
jest on rnymi wskanikami, poczynajc od PKB per capita i poziomu inwestycji
na gow mieszkaca, poprzez inne syntetyczne wskaniki, takie jak: ilo kompu-
cziomer.indb 265 2008-02-29 3:5:03

terw i uytkownikw Internetu na gow, ilo patentw na gow rocznie, a do

wskanika dugoci ycia, siy nabywczej rednich dochodw mieszkaca czy do-
stpnoci usug medycznych i edukacyjnych. Wskaniki rozwoju, ktre uwzgld-
niaj powysze czynniki tworzone s przez ekspertw i instytucje midzynaro-
dowe, szeregujce kraje wedug rozwoju liniowo lub w grupach. Jednym z takich
rde jest HDR. Oczywicie trzeba pamita o tym, e przyjmowane tu wskaniki
i szczegowe kryteria, czciowo s przynajmniej arbitralne i wyniki takich ran-
kingw nie maj charakteru absolutnego.
Uywajc rnorodnych wskanikw mierzcych poziom rozwoju, moemy
wic podzieli pastwa na rne grupy. Nie byby to jednak podzia zbyt czytelny,
poniewa, na przykad, zdarza si, e kraj znajduje si na wysokim stopniu roz-
woju spoecznego, majc jednoczenie niskie lub rednie wskaniki gospodarcze.
Dlatego charakteryzujc Pnoc i Poudnie ze wzgldu na rozwj, naley osobno
bra pod uwag kryteria rozwoju gospodarczego, technologicznego i spoecznego,
wedug pewnych parametrw.
Pnoc to kraje, ktre ciesz si:
wysokim lub rednim stopniem rozwoju ekonomicznego, wskanik PKB na go-
w mieszkaca redni lub wysoki (wedug kryterium Banku wiatowego),
wysokim poziomem rozwoju spoecznego (dostp do powszechnej edukacji,
suby zdrowia, kultury, etc.),
wysokim poziomem technologicznym (uczestnicy ci nie tylko posuguj si no-
woczesna technologi lub te wytwarzaj nowoczesne produkty, ale te ibezpo-
rednio przyczyniaj si do postpu technicznego i naukowego w rnorodnych
dziedzinach).
Poudnie za to kraje o:
rednim lub niskim stopniu rozwoju ekonomicznego (kryteria B jak wyej),
rednim lub niskim poziomie rozwoju spoecznego,
rednim lub niskim poziomie technologicznym (brak czynnika kreacji techno-
logii).
Do Pnocy zalicza si wic bez wikszej wtpliwoci kraje Ameryki Pnoc-
nej, Europy, Japoni, Kore Poudniow, Tajwan, Australi i Now Zelandi. Pou-
dnie to w zasadzie reszta wiata. atwo jednak zauway, e powysze kryteria nie
s ostre, lecz czciowo maj charakter opisowy. Trudno bowiem bez popadania
wsztuczno i arbitralno sformuowa je bardziej precyzyjnie. Skutkiem tego,
przykadajc te kryteria do konkretnych pastw, nie we wszystkich przypadkach
jestemy w stanie stwierdzi, do jakiej czci systemu midzynarodowego nale-
. Mog one mie progowe wartoci w poszczeglnych segmentach kryterium
rozwojowego, co dotyczy takich krajw, jak Brazylia, Indie, Chiny czy RPA, ktre
pozostajc oglnie biedne, dysponuj pewnym niewielkim zakresem kreacji tech-
nologii i skutecznie podnosz poziom ycia przynajmniej czci spoeczestwa.
Wtych przypadkach moemy odwoa si do kryterium politycznego i spojrze na
miejsce i rol, jak te pastwa same sobie wyznaczaj w systemie midzynarodo-
wym. Zauwaymy wtedy, e mimo szerokiej wsppracy, kraje te stawiaj si w po-
cziomer.indb 266 2008-02-29 3:5:03

zycji konkurencyjnej w stosunku do uprzemysowionych pastw Pnocy. Mamy

tutaj znaczenie i sposb funkcjonowania kryterium politycznego.
Inn wtpliwo bd wzbudza te pastwa, ktre pozostaj biedne i mieszcz
si cakowicie w kryterium rozwojowym pastw Poudnia, lecz politycznie, a cza-
sem i gospodarczo, uzalenione s od pastw Pnocy. Dotyczy to gwnie krajw
lecych w poradzieckiej Azji rodkowej, mocno zwizanych z Rosj, a wic z P-
noc. W tym przypadku mona powiedzie, e jest to swego rodzaju strefa gra-
niczna, w ramach ktrej przynaleno nie jest ostra. Z jednej bowiem strony takie
kraje, jak: Uzbekistan, Tadykistan czy Kazachstan naleaoby zakwalifikowa do
Poudnia ze wzgldu na kryterium rozwojowe, ale jednoczenie wida ich wy-
rane polityczne powizanie z Pnoc. Dodatkowym czynnikiem zaciemniajcym
wtym przypadku obraz sytuacji staa si kwestia przynalenoci cywilizacyjnej,
ktra jest kolejnym kryterium podziau systemu midzynarodowego.
Wspczenie kwestia przynalenoci cywilizacyjnej jako kryterium podziau
jest do eksponowana i wydaje si mie niemae znaczenie, przede wszystkim
dla procesu samookrelenia tosamoci i przynalenoci poszczeglnych pastw,
narodw czy grup etnicznych. Okrelenia cywilizacja europejska, cywilizacja
chrzecijaska, cywilizacja muzumaska, cywilizacja hinduistyczna, cywili-
zacja chiska, konfucjanizm, cywilizacja arabska czy cywilizacja afrykaska,
bardzo czsto s uywane w dyskusjach politycznych, w nauce i w jzyku potocz-
nym. S to okrelenia nieprecyzyjne, czasem wzajemnie si wykluczajce, czsto
te wykorzystywane instrumentalnie, ale jednoczenie funkcjonuj w obiegu spo-
ecznym i politycznym i s bardzo wanymi punktami odniesienia. Mona uzna
pamitajc, e to kryterium jest nieprecyzyjne ipynne, e Pnoc to cywilizacja
chrzecijaska, europejska (nie zapominajc o europejskim pochodzeniu Ameryki
aciskiej i odrbnoci kulturowej Japonii, Korei i Tajwanu). Poudnie to pozostae
rejony wiata.
Dziki kryterium cywilizacyjnemu atwiej nam zrozumie procesy zachodz-
ce na terenach bdcych miejscem zatknicia si Pnocy i Poudnia, takie jak na
przykad w poradzieckiej Azji rodkowej. Kraje tego obszaru cywilizacyjnie nie
nale do Pnocy, a wrcz przeciwnie ci do orodkw cywilizacyjnych znaj-
dujcych si na Poudniu. To dodatkowo destabilizuje ich przynaleno do P-
nocy. W efekcie mona mwi o bardzo pynnej i niepewnej azjatyckiej granicy
pomidzy Pnoc i Poudniem. Podobna pynna granica pomidzy podsystema-
mi istnieje na obszarze turecko-kaukaskim. Szczeglna przy tym jest pozycja Tur-
cji, ktra pod wzgldem rozwojowym jest niewtpliwie krajem progowym, a pod
wzgldem afiliacji politycznej bezdyskusyjnie naley do Pnocy, o czym wiadczy
przynaleno do NATO i aspiracje do czonkostwa w UE.
Dochodzimy do kolejnego kryterium podziau systemu midzynarodowego,
z zaznaczeniem, e ma on charakter pomocniczy i wtrny, a mianowicie do kry-
terium organizacyjnego. W zasadzie wszystkie pastwa wiata nale do organi-
zacji powszechnych (ONZ i organizacje techniczne). S jednak i takie, ktre zrze-
szaj tylko pastwa bogate (OECD) lub euroatlantyckie (np. OBWE 55 pastw,
cziomer.indb 267 2008-02-29 3:5:03

w tym take poradzieckie kraje Azji rodkowej, co wzmacnia ich przynaleno do

Pnocy). Inne twory organizacyjne, takie jak Ruch Pastw Niezaangaowanych
(niebdcy sensu stricto organizacj midzynarodow), czy Grupa 77 (130 pastwa
rozwijajce si) skupiaj pastwa Poudnia.
Stosujc powysze kryteria mona dokona generalnego podziau systemu mi-
dzynarodowego na dwie czci, penice okrelone funkcje wobec caoci. Mimo to,
pozostan podmioty, w stosunku do ktrych nadal istniej wtpliwoci, do jakiego
podsystemu je zaklasyfikowa (luni uczestnicy, niepowizani cile z adnym pod-
systemem). S to niektre kraje surowcowe, posiadajce do zasobw i stabilnoci,
czasem wsppracujce z Pnoc, lecz wistocie majce odmienne interesy. S to tak-
e niewielkie pastewka bdce enklawami turystycznymi czy rajami podatkowymi,
czerpice zyski ze wsppracy zkrajami uprzemysowionymi, ale nie manifestujce
wyranej afiliacji politycznej znimi. Specyficznym podmiotem jest take Singapur,
ktry naley do krajw wysoko rozwinitych, co zmusza go do gbokiej kooperacji
z krajami uprzemysowionymi, prowadzi jednak wywaon polityk zagraniczn
i nie jest cile politycznie powizany z Pnoc.
Inn kwesti s podmioty niepastwowe [zob. rozdz. 4], ktrych przynaleno
do poszczeglnych systemw jest trudniejsza do uchwycenia, poniewa nie maj
tu zastosowania kryteria wyej wymienione. Oceny ich pooenia w systemie mi-
dzynarodowym mona dokona na podstawie kryteriw geograficznych, okrela-
jcych obszar ich dziaania, oraz wedug funkcji wobec innych podmiotw. Wany
bywa tu take ich stosunek do globalnego ukadu PnocPoudnie i samoidenty-
fikacj w jego ramach.
Wielkie korporacje ponadnarodowe s elementami podsystemu pnocnego,
poniewa dziaaj na rzecz podtrzymywania rozwoju pastw rozwinitych, w nich
maj take swoje siedziby i nale w wikszoci do podmiotw tam rezydujcych.
Wikszo midzynarodowych organizacji pozarzdowych take naley zaliczy
do Pnocy, zajmuj si bowiem gwnie kwestiami praw czowieka i ekologiczny-
mi, co jest przedmiotem zainteresowania rzdw i spoeczestw pastw uprzemy-
sowionych.
Z kolei organizacje terrorystyczne wwikszoci s czci Poudnia, ze wzgldu
na stawiane sobie cele oraz obszar, zktrego si wywodz, cho dziaalnoci sw
mog obejmowa cay wiat.
Warto powtrzy, e pomimo rnorodnoci, to kryterium podziaw politycz-
nych staje si podstawowe i to ono pokazuje znaczenie podziau na takie wa-
nie podsystemy (Pnoc i Poudnie). Cay sens wyodrbniania podsystemw tkwi
wtym wanie, e stanowi one pewne caoci z punktu widzenia wsplnoci in-
teresw, wynikajcych z podanych powyej kryteriw, pooenia geograficznego
oraz pewnych przesanek subiektywnych (ideologie, religie, etc.). Pnocy zaley
na utrzymaniu przewagi politycznej i gospodarczej; Poudnie wyrnia ch zni-
welowania teje, kosztem osabienia Pnocy.
Obydwie czci systemu midzynarodowego mona dalej podzieli na podsy-
stemy regionalne, ktre cz kryteria polityczne, gospodarcze, organizacyjne, kul-
cziomer.indb 268 2008-02-29 3:5:03

turowe. Maj one rne znaczenie globalne, rny poziom spjnoci, rne cechy
charakterystyczne, problemy i instrumenty oddziaywania.
W ramach Pnocy wyrniamy system euroatlantycki, system euroazjaty-
cki, system dalekowschodni i system poudniowego Pacyfiku. Poudnie to z kolei:
Ameryka aciska, Czarna Afryka, Bliski Wschd, Azja rodkowa, Azja Poudnio-
wo-Wschodnia i Indie. Czynnikiem wyrniajcym te podsystemy jest nie tylko
geografia, ale take pewna mniej lub bardziej uwiadamiana wsplno warunkw
funkcjonowania uczestnikw, ich celw i interesw (nie zapominajc ornicach i
sprzecznociach pomidzy nimi). Taki jest zreszt sens wyrniania regionw jako
podsystemw w systemie midzynarodowym. Zauway naley tutaj empirycznie
istnienie powiza i podobiestw pomidzy okrelonymi pastwami, nawet jeli
pozostaj one ze sob w konflikcie i nie uwiadamiaj sobie ich istnienia.
11.3. G
lobalizacja
jeden z najwaniejszych elementw systemu midzynarodowego
Dotychczas bya mowa o systemie midzynarodowym, jego charakterystycznych
cechach i podziale na dwa zasadnicze podsystemy. Dalsze rozwaania na temat
poszczeglnych jego elementw znajduj si w kolejnych rozdziaach. Powyej
wspomniano take, e system midzynarodowy funkcjonuje w rodowisku, ktre
wpywa na jego dziaanie, a skada si z wielu rnorodnych czynnikw. Szcze-
gowe opisanie ich wykracza poza ramy niniejszego podrcznika, przedstawione
zostanie tu tylko jedno zjawisko, w sposb szczeglny wpywajce na cao sy-
stemu midzynarodowego, czyli globalizacja (inne elementy rodowiska systemu
midzynarodowego czciowo poruszone s w rozdz. 16.).
Czsto uwaa si, e globalizacja to jedno z gwnych zjawisk wspczesnego
wiata, ktre bdzie nadawa ton przemianom stosunkw midzynarodowych
wXXI wieku. Jest to przy tym pojcie rwnie czste, co nieprecyzyjne. Wielu au-
torw podejmuje prby opisu i definicji zjawiska oraz ideologii za nim stojcych,
powstaa wic trudna do ogarnicia mnogo rnorodnych podej. Niewtpli-
wie chodzi tu o zjawiska o charakterze oglnowiatowym, majce bardzo zoony
charakter, z samej swojej natury niesychanie trudne do opisania, a zatem i do na-
ukowej systematyzacji. Dodatkow trudno sprawia fakt, e globalizacja nie jest
wgruncie rzeczy zjawiskiem nowym.
Powszechnie przyjmuje si, e pierwsza fala globalizacji pojawia si na przeo-
mie XIX i XX wieku, kiedy upowszechniy si wspzalenoci midzy pastwa-
mi, majce przede wszystkim wymiar ekonomiczny. Druga fala rozpocza si
po II wojnie wiatowej i zwizana jest z rozwijaniem wiatowego wolnego rynku,
a gwn rol odegray tutaj USA. Pierwsza fala charakteryzowaa si wic pewn
ywioowoci, podczas gdy druga, szczeglnie wswych pocztkach, wie si ze
staraniami dostosowania gospodarki wiatowej do interesw jednego pastwa. Na-
ley przy tym pamita, e socjalistyczna cz wiata bya wyczona z tego pro-
cziomer.indb 269 2008-02-29 3:5:03

cesu. Wspczenie, czyli od lat 90., mamy do czynienia z przyspieszeniem zmian

zwizanych z wchodzeniem do procesu globalizacji krajw postkomunistycznych
oraz wyzwalaniem si wielu podmiotw (np. Europy Zachodniej) spod wpyww
USA. Charakterystyczn cech globalizacji dzisiaj jest wic i to, e wymyka si ona
spod kontroli pojedynczych podmiotw izaczyna funkcjonowa jako zjawisko sa-
moistne.
Poniej przedstawione zostan zasadnicze zjawiska zwizane z globalizacj uj-
mowan jako proces wielopaszczyznowy. Bdzie to opis daleki od penego obra-
zu, charakteryzujcy jednak gwne elementy. Omwiona zostanie take ideologia
globalizacji, zjawisko antyglobalizmu i skutki globalizacji.
Globalizacja jako proces

Globalizacja jako proces nie tylko oznacza zjawiska o charakterze globalnym,
lecz take to, e jest ona wszechogarniajca, to znaczy dotyczy wszystkich dzie-
dzin ycia i dziaalnoci czowieka. Mona zatem mwi o globalizacji w rnych
aspektach, takich jak:
polityczny (zmiana miejsca i roli pastwa w stosunkach midzynarodowych, po-
lityczne wpywy wielkich korporacji i firm medialnych, terroryzm globalny),
gospodarczy (handel, finanse, produkcja, dystrybucja),
naukowo-techniczny (wymiana naukowa, sieci naukowe, transfer technologii),
spoeczny (przepyw informacji, przepyw idei, migracje, przestpczo transna-
rodowa).
Globalizacja jako proces polityczny oznacza, e wiatowe procesy politycz-
ne oraz polityka poszczeglnych pastw maj charakter coraz bardziej globalny.
Pastwa nie tylko szukaj sojusznikw i prowadz klasyczn polityk w stosunku
do innych uczestnikw. Bardzo wanymi aspektami wspczesnej dziaalnoci
pastw s dziaania nakierowane na promocj podmiotw gospodarczych czy
kultury danego pastwa w wiecie. Waciwie kady kraj (w zalenoci oczywi-
cie od swojego potencjau i moliwoci) podejmuje takie dziaania na planie
globalnym. Pastwa staraj si rozszerza przestrzenny i przedmiotowy zakres
wsppracy i kontaktw politycznych, ktre moe skutkowa rozmaitymi ko-
rzyciami. Przykadem moe tu by rozwj stosunkw politycznych pomidzy
Polsk i Malezj w ostatnich latach. Ich celem byo gwnie wypromowanie pol-
skiego produktu (czog podstawowy PT-91M) na rynku malezyjskim. Zwiksza
si wic przestrzenny zakres zainteresowania polityki zagranicznej i to nie tylko
mocarstw regionalnych, ale nawet i rednich pastw. Ronie wic zakres powi-
za pomidzy pastwami i zakres przedmiotowy spraw, ktre realizowane s
w stosunkach midzypastwowych.
Wanym czynnikiem jest take i to, e w miar rozwoju zjawisk globalizacyj-
nych, pastwo gwny podmiot stosunkw midzynarodowych sukcesywnie
zmniejsza sw kontrol nad rodowiskiem midzynarodowym. Liberalizujc i de-
regulujc stosunki transgraniczne, pastwa odbieraj sobie kolejne narzdzia kon-
troli. Liczne podmioty instytucjonalne i osoby fizyczne dziki temu zyskuj coraz
cziomer.indb 270 2008-02-29 3:5:03

wiksz swobod przemieszczania si i prowadzenia dziaalnoci gospodarczej

(o czym bdzie mowa dalej). Naley jednak podkreli, e jest to wynik politycznej
decyzji pastw, ktre w znoszeniu barier widz moliwoci rozwojowe.
Globalizacja polityczna oznacza take zwikszanie znaczenia szeregu niepastwo-
wych podmiotw stosunkw midzynarodowych, ktre dziaaj wprawdzie selektyw-
nie, w zakresie swoich zainteresowa, ale przedmiotem ich dziaalnoci jest lub moe
by cay wiat. Aby wic zapewni globaln realizacj swoich celw, podejmuj one
dziaania o charakterze politycznym. Roman Kuniar wymienia tu: midzyrzdowe or-
ganizacje midzynarodowe, korporacje transnarodowe, organizacje midzynarodowe
i wielkie imperia medialne [Haliak, Kuniar, Symonides 2004, 157].
Najwaniejszymi z nich s zapewne s korporacje ponadnarodowe. To wielkie
instytucje gospodarcze, dysponujce zasobami finansowymi wikszymi ni wie-
le pastw. Ich struktura wasnoci obejmuje podmioty rezydujce na terytoriach
wielu pastw, w wielu take krajach prowadz dziaalno. Dziaajc globalnie
maj take globalne interesy i czsto podejmuj dziaania o charakterze politycz-
nym skierowane na interakcje z pastwami. S one najwaniejszymi instytucjami
bdcymi wytworami globalizacji, ktre jako pierwsze skorzystay na deregulacji
i liberalizacji. W relacjach z pastwem korporacje s coraz bardziej niezalene,
prowadzc samodzieln polityk i wprowadzajc strategie niekoniecznie spjne ze
strategiami pastwowymi [zob. rozdz. 4].
Wielkie imperia medialne take przyjmuj posta midzynarodowych korpo-
racji, wymykajc si kontroli pastw. Obserwujc, komentujc, a czsto i kreujc
globaln rzeczywisto, maj wielki wpyw na stosunki midzynarodowe. Globalne
sieci medialne s zdolne do prowadzenia wasnej polityki na skal wiatow. Majc
znaczny wpyw na opini publiczn mog jednoczenie w skoordynowany sposb
oddziaywa na decyzje wielu pastw.
Take niektre organizacje terrorystyczne stawiaj przed sob globalne cele po-
lityczne i podejmuj dziaania w celu ich realizacji. Obejmuje to przede wszystkim
akcje polegajce na prbie wymuszenia okrelonych zachowa ze strony pastw;
wykorzystuj te wiele rnorodnych rodkw. Posuguj si ponadto licznymi in-
strumentami globalizacji informatycznej i finansowej, takimi jak: Internet, teleko-
munikacja, system finansowy i swoboda przemieszczania si. Mona zaryzykowa
stwierdzenie, e bez tych nowoczesnych rozwiza terroryzm nie osignby zna-
czenia globalnego.
Reasumujc mona stwierdzi, e w sensie procesu politycznego globalizacja
polega na tym, i, z jednej strony, pastwa podejmuj coraz bardziej rozbudowane
dziaania w coraz szerszym planie globalnym, a z drugiej wzrasta znaczenie, rola
imoliwoci dziaania uczestnikw niepastwowych. Sprzyja to zwikszeniu licz-
by i stopnia skomplikowania powiza pomidzy coraz liczniejszymi uczestnikami
stosunkw midzynarodowych.
Globalizacja jako proces ekonomiczny to przede wszystkim midzynarodowy
handel i finanse. W tej dziedzinie globalizacja, wedug Lubomira Zyblikiewicza,
ma nastpujce aspekty [Cziomer, Zyblikiewicz 2005, 290]:
cziomer.indb 27 2008-02-29 3:5:03

przekraczanie granic,
otwieranie granic,
przezwycianie granic.
Przekraczanie granic oznacza wzrost przez granice ruchu towarw ludzi, usug,
pienidza i inwestycji. Ruch ten ma jednak nie tylko charakter regionalny, ale wa-
nie globalny. Jest obrazowany zarwno przez wielko obrotw w handlu midzy-
narodowym, jak i wielko midzynarodowego przepywu inwestycji.
Tabela 11.1. Napyw inwestycji zagranicznych w latach 19802005

(w mld dolarw)
rdo: Word Investment Report 2006, UNCTAD, New York and Geneva 2006, www.unctad.org.
Otwieranie granic oznacza, e granice pastw i regionw s coraz mniejsz

przeszkod dla podmiotw gospodarczych w optymalizacji ich dziaalnoci mi-
dzynarodowej. Wspomagane jest to wspomnian ju dziaalnoci polityczn tych
pastw, ktre uatwiaj swoim podmiotom gospodarczym przekraczanie granic,
nie tylko wasnych, ale i innych. Temu su rnorodne dziaania, takie jak libera-
lizacja handlu w skali globalnej czy procesy integracyjne w skali regionalnej.
Przezwycianie granic jest skutkiem wymienionych procesw i polega na tym,
e granice midzypastwowe trac swoj funkcj odgradzajc jeden podmiot od
drugiego. W efekcie pojawia si tendencja do ich zanikania, przestaj peni istotne
funkcje gospodarcze. Proces ten jest wynikiem decyzji politycznych pastw, skut-
kujcych znoszeniem barier iogranicze.
Globalizacja handlowo-finansowa skutkuje innymi jeszcze zjawiskami ekono-
micznymi, takimi jak na przykad globalizacja procesw produkcyjnych. Poniewa
granice stanowi coraz mniejsze przeszkody w przepywie towarw, usug i kapita-
u, poszczeglni producenci tworz wiatowe sieci produkcyjne. Ich zalet jest to,
e produkcja z powodu ekonomicznej optymalizacji zarwno samej produkcji, jak
i pniejszej dystrybucji, umieszczana jest w rnych pastwach. Jeli jest to opa-
calne, firma produkuje swoje towary w miejscu dystrybucji lub w innym; tworzy
cziomer.indb 272 2008-02-29 3:5:04

regionalne centra dystrybucyjne powizane z zakadami produkcyjnymi winnym

regionie; koncentruje produkcj podzespow w jednym miejscu, a monta koco-
wy w innym, etc. Globalizacja produkcji wie si wic cile z globalizacj dystry-
bucji. Ju nie tylko najwiksze firmy wiatowe (cho przede wszystkim one) podej-
muj tworzenie wiatowej sieci dystrybucji i globalne dziaania marketingowe.
Skutkiem tego mno si midzynarodowe wspzalenoci o charakterze go-
spodarczym: finansowym, handlowym, produkcyjnym i dystrybucyjnym. Powstaje
coraz bardziej skomplikowana sie powiza ekonomicznych krajw i firm. Ta sie
powiza to wanie globalizacja ekonomiczna.
Globalizacja jako proces naukowo-techniczny oznacza gwatowny wzrost do-
stpnoci nowoczesnych technologii oraz upowszechnienie transnarodowych
dziaa majcych na celu rozwj wiedzy naukowej i nowej technologii. W tym
sensie coraz wikszego znaczenia nabiera wymiana naukowa. Wspczenie jeden
orodek badawczy nie jest zdolny do szybkiego postpu naukowego jeli nie le-
dzi bada innych orodkw. Oglnie dostpna fachowa literatura, Internet i czste
bezporednie kontakty sprzyjaj rozprzestrzenianiu si wiedzy i odkry, dokony-
wanych w skali caego wiata. Ograniczenia w tym zakresie dotycz tylko pewnych,
strategicznie wanych, dziedzin lub ich czci, zwizanych bezporednio z woj-
skowoci. Ale laboratoria i instytuty naukowe pracujce dla potrzeb wojska te
korzystaj z dorobku nauki wiatowej.
Oprcz wymiany informacji naukowej, powstaj globalne sieci wsppracu-
jcych ze sob orodkw, ktre cz swe siy badawcze. Podejmowane s liczne
midzynarodowe projekty, zarwno dotyczce bada podstawowych (np. CERN
irnorodne programy astronomiczne), jak i technologii stosowanej (np. midzy-
narodowa stacja kosmiczna, opracowywanie technologii przez firmy i orodki ba-
dawcze z rnych krajw). Szczeglnym przypadkiem s tutaj projekty rozproszo-
nych oblicze dokonywanych na setkach tysicy domowych komputerw. Jeden
znajwikszych takich programw, SETI@home, prowadzony przez uniwersytet
wBerkeley, obejmuje ponad 600000 prywatnych komputerw.
Globalny transfer gotowych technologii ma ogromne znaczenie dla przemy-
su wszystkich krajw oraz dla jakoci ycia spoeczestw. Opracowane w jednym
miejscu komercyjne odkrycia naukowe byskawicznie rozprzestrzeniaj si po
caym wiecie. Jednoczenie globalna ochrona praw autorskich i patentowych za-
pewnia (przynajmniej w teorii) autorom technologii dochody o charakterze global-
nym, czyli nie tylko we wasnym kraju, ale i z zastosowa danej techniki na caym
wiecie.
Globalizacja jako proces spoeczny ma gboki wpyw na wiele sfer dziaalno-
ci czowieka. Coraz atwiejszy przepyw informacji ma bowiem wielkie znaczenie
nie tylko dla rozwoju naukowo-technicznego, ale i dla spoeczestw. Za pomo-
c Internetu oraz globalnych sieci telekomunikacyjnych i medialnych, obywatele
wikszoci krajw mog swobodnie si ze sob kontaktowa. Rwnie instytucje
pastwowe wikszoci krajw udostpniaj wszystkim zainteresowanym obszerne
dane na temat swojej dziaalnoci.
cziomer.indb 273 2008-02-29 3:5:04

W efekcie istnieje globalna sie przepywu informacji znacznie wpywajca

na procesy spoeczne i polityczne, zarwno w poszczeglnych krajach jak i re-
gionach. Spoeczestwa maj (lub mog mie) obszern wiedz o innych krajach
wiata, ich sytuacji gospodarczej i politycznej. Przykadem skutkw takiej globa-
lizacji informacji jest wiatowa pomoc dla ofiar tsunami, ktre 26 grudnia 2004
r. uderzyo w Sumatr i Cejlon. Miliardy ludzi byskawicznie poznay szczegy
wydarze, co skutkowao gotowoci do pomocy i przekazaniem funduszy. Wo-
bec takiego oddwiku spoecznego, take pastwa podjy szeroko akcj huma-
nitarn.
Skutkiem wolnoci przekazu informacji jest take swobodny przepyw idei
ipogldw politycznych, spoecznych, filozoficznych. Kada idea i pogld wsp-
czenie moe by bardzo atwo rozpropagowana w skali globalnej, ma to jednak
zarwno swoje dobre, jak i ze strony w zalenoci od tej wanie idei.
Szybko obiegu informacji uatwia take, niestety, dziaanie midzynarodowych
grup przestpczych. Posuguj si one najnowoczeniejsz technologi i wykorzy-
stuj otwarte granice dla swoich celw. W dobie globalizacji nastpuje i globalizacja
dziaa przestpczych. Tworz si ponadpastwowe sieci organizacji kryminalnych,
obracajcych ogromnym majtkiem i dysponujcych wielkimi moliwociami. Takie
ponadpastwowe grupy przestpcze mog w pewnych okolicznociach sta si na-
wet uczestnikami stosunkw midzynarodowych.
Innym skutkiem globalizacji s migracje. Otwarte granice, swoboda informa-
cji i poruszania si zachcaj spor liczb ludzi do przemieszczania si do miejsc,
w ktrych widz oni dla siebie lepsze perspektywy. Wspczesne migracje s wa-
nym elementem stosunkw midzynarodowych.
Globalizacja jako ideologia i antyglobalizm

Dla stosunkw midzynarodowych znaczenie ma nie tylko przebieg zjawisk
globalizacyjnych, ale take jej percepcja, czyli z jednej strony ideologia globalizacji,
a z drugiej antyglobalizm jako swego rodzaju antyideologia, postawa kontesta-
cyjna.
Ideologia globalizacji pojawia si wraz z neoliberaln wizj wiata, wedug kt-
rej globalizacja jest wanie tym, co najlepsze dla rozwoju ludzkoci. Wielu uczo-
nych i politykw uwaa bowiem, e procesy globalizacyjne s suszne i dobrze su
rozwojowi ludzkoci. Zauwaaj oni, e globalizacja daje wiksze szanse obywate-
lom na samorealizacj i zaspokojenie swych pragnie. Take rozwj pastw moe
by przyspieszany przez globalizacj. Takie przekonania przyczyniaj si do pro-
pagowania zjawisk globalizacyjnych i traktowania ich jako zestawu normatyww,
do ktrych naley dy. Wedug nich, pastwa, spoeczestwa i inne podmioty
powinny podejmowa dziaania sprzyjajce rozwojowi i przyspieszeniu zjawisk
globalizacyjnych.
Ideologia globalizacji goszona jest przede wszystkim przez ekspertw i polity-
kw z krajw rozwinitych. Kraje te ewidentnie na globalizacji korzystaj, przede
wszystkim w dziedzinie ekonomicznej. Globalizacja faktycznie wspomaga rozwj
cziomer.indb 274 2008-02-29 3:5:04

gospodarczy pastw uprzemysowionych, przyczyniajc si do wzrostu produkcji

ihandlu, a co za tym idzie, zamonoci spoeczestw. Spoeczestwa zamoniejsze
korzystaj take na globalizacyjnych efektach obiegu informacji czy komunikacji.
Zasadniczo wszystkie gwne siy polityczne w wikszoci pastw rozwini-
tych uwaaj globalizacj za zjawisko pozytywne i podejmuj dziaania na rzecz
jej przyspieszania. Wielu naukowcw w tych krajach pracuje nad uzasadnieniem
sprzyjajcym propagowaniu globalizacji. Powstaje take coraz wiksza liczba prac
opisujcych procesy globalizacyjne i sposoby jak najlepszego ich wykorzystania dla
dobra pastw i spoeczestw.
Jako gwne dobrodziejstwa globalizacji wymienia si:
zwikszenie wymiany handlowej,
optymalizacj procesw produkcyjnych,
wiatowy obieg informacji.
Ideolodzy globalizacji wskazuj, e procesy te s korzystne take dla krajw
biedniejszych, mniej uprzemysowionych, gdy stwarza wielkie szanse rozwoju. To
jednak, e cz krajw biedniejszych nie odczuwa pozytywnych skutkw globa-
lizacji wynika z faktu, e z rnych przyczyn nie potrafi one wykorzysta szans
imoliwoci, ktre ona niesie. Per saldo, w perspektywie dugoterminowej globa-
lizacja korzystna byaby dla wszystkich pastw i grup pastw, choby tylko poten-
cjalnie.
Antyglobalizm to postawa negujca przekonanie, e globalizacja jest zjawiskiem
pozytywnym. Podkrela si, e sprzyja krajom i spoeczestwom wysoko rozwini-
tym, a takich jest na wiecie mniejszo. Daleko wicej ludzi yje w krajach mniej
lub sabo rozwinitych, ktre (jak uwaaj antyglobalici) znacznie mniej, o ile
w ogle, skorzystaj na zjawiskach globalizacyjnych. Argumenty z tym zwizane
s istotne i nie naley ich automatycznie utosamia z chuliganami bijcymi si
z policj na ulicach wielkich miast przy okazji wielostronnych midzynarodowych
spotka politycznych powiconych kwestiom gospodarki wiatowej.
Po pierwsze, globalne zwikszenie wymiany handlowej nie musi by korzystne
dla krajw mniej rozwinitych. Przede wszystkim dlatego, e nie zarobi one na
tym tak duo, jak kraje rozwinite. Kraje mniej rozwinite eksportuj relatywnie
tanie surowce, a importuj drogie towary przemysowe i usugi. W efekcie na han-
dlu zyskuj przede wszystkim producenci i porednicy z krajw zamonych. Ten
efekt globalizacji nie sprzyja zatem rozwojowi krajw mniej rozwinitych.
Po drugie, najbiedniejsze kraje nie korzystaj z optymalizacji procesw produk-
cyjnych. W gwnej mierze dlatego, e produkcja jest lokowana w krajach o roz-
winitej infrastrukturze przemysowej, wielkie inwestycje wiatowych koncernw
omijaj biedne kraje i regiony. Jeli ju inwestycje napywaj, to do nielicznych,
nieco lepiej rozwinitych krajw lub do pastw majcych surowce lub znajduj-
cych si w strategicznych punktach wiata, czy wreszcie atrakcyjnych pod wzgl-
dem rozmiarw. Czsto take inwestycje te obejmuj tradycyjne gazi przemysu,
niejednokrotnie usuwane z krajw rozwinitych z przyczyn ekologicznych. Niski
koszt pracy w krajach biednych powoduje ponadto, e mimo trendw globalizacyj-
cziomer.indb 275 2008-02-29 3:5:04

nych, majcych na celu wolny handel, s one karane protekcjonistycznymi barie-

rami, utrudniajcymi eksport tego, co mogoby by ich atutem, czyli na przykad
towarw rolno-spoywczych. Zdaniem antyglobalistw wolny handel jest dobry,
jeli polega na sprzedawaniu biednym produkcji przemysowej pastw bogatych,
ale zy, jeli dziki niemu pastwa biedne mogyby zagrozi rolnikom wpastwach
bogatych.
Po trzecie, globalizacja umoliwiajca powstawanie wiatowego spoeczestwa
informacyjnego zwyczajnie nie jest potrzebna wikszoci wiata. Kilka miliardw
biednych ludzi nie jest zainteresowanych wiatowym obiegiem informacji, ale prze-
trwaniem i zapewnieniem podstawowych potrzeb yciowych. Ponadto biednych
nie sta na upowszechnienie technologii niezbdnej kademu, kto chce korzysta
z byskawicznego obiegu informacji i to nie tylko w wymiarze indywidualnym, ale
take w zakresie niezbdnej infrastruktury.
Skutki globalizacji dla stosunkw midzynarodowych

Wymienione powyej procesy, wraz odpowiednimi ideologiami, maj swoje odbi-
cie w rozwoju stosunkw midzynarodowych. Bardzo trudno jednoznacznie je opisa,
tak jak trudno zdefiniowa sam globalizacj. W powyszych rozwaaniach zostay za-
znaczone pewne konkretne efekty procesw globalizacyjnych, warto jednak spojrze
na cao systemu midzynarodowego i skutki, jakie globalizacja mu przynosi.
Wedug Romana Kuniara, najwaniejsze skutki globalizacji naley rozpatry-
wa w trzech paszczyznach:
uczestnicy stosunkw midzynarodowych,
prawne i polityczne zasady stosunkw midzynarodowych,
wertykalny wymiar stosunkw midzynarodowych.
Analizujc wpyw globalizacji na uczestnikw stosunkw midzynarodowych,
zobaczy mona przede wszystkim zmian pozycji, funkcji i roli pastwa. Grani-
ce midzypastwowe trac sw funkcj ochronn, stajc si coraz bardziej prze-
puszczalne. Rola pastwa w dziedzinie regulacji przepyww midzynarodowych
zmniejsza si zatem systematycznie. W miar zwikszania si zakresu praw i swo-
bd obywatelskich, pastwo zmniejsza take swoje moliwoci oddziaywania na
ludno znajdujc si na jego terytorium. Zwikszaj si jednoczenie moliwo-
ci dziaania na terytorium pastwa podmiotw transnarodowych, ktre znajduj
si faktycznie poza kontrol pastwa. Procesy globalizacji skutkuj wic zmian
roli rzdw pastw w stosunku do wasnego terytorium, ludnoci oraz zmian
zakresu wadzy pastwowej. Jednoczenie uczestnicy niepastwowi, szczeglnie
midzyrzdowe organizacje midzynarodowe, korporacje ponadnarodowe, orga-
nizacje pozarzdowe i wielkie media wzmacniaj sw niezaleno od podmiotw
pastwowych. Globalizacja sprzyja zatem zwikszaniu si pluralizmu podmiotw
dziaajcych na scenie midzynarodowej, przy czym pastwa zajmuj nadal pozy-
cj dominujc, cho ju nie tak jednoznaczn.
Procesy globalizacyjne wpywaj take na powszechne zasady stosunkw mi-
dzynarodowych. W pierwszym rzdzie dotyczy to zasady suwerennoci pastwo-
cziomer.indb 276 2008-02-29 3:5:04

wej, ktra z wielu stron jest osabiana przez globalizacj. Granice i terytorium staj
si coraz mniej istotne, co w okrelonych okolicznociach rodzi tendencj do ich
ignorowania. Rozwijane s nawet doktryny i pogldy, ktre sugeruj, e istniej
wartoci waniejsze ni suwerenno terytorialna uzasadniajce zatem r-
norodne wizje interwencji ograniczajcych suwerenno pastwa. Odnosi si to
szczeglnie do pastw mniejszych i sabszych, ktre swym dziaaniem wystpuj
przeciwko pewnym powszechnie przyjtym normom. Jednoczenie pastwa silne,
mocarstwa, strzeg swojej suwerennoci w sensie ideowym i politycznym, ale s
gotowe z niej dobrowolnie rezygnowa na rzecz procesw integracyjnych, ktre
przesuwaj mechanizm decyzyjny z suwerennego pastwa na rzecz organizacji
midzynarodowej. Take dziaalno podmiotw niepastwowych oznacza two-
rzenie si kanaw wsppracy midzynarodowej niekontrolowanych przez pa-
stwo. Zatem suwerenno z jednej strony atakowana jest przez faktyczne procesy
globalizacyjne, z drugiej za przez koncepcje zakadajce prawo do ingerencji w t
suwerenno, take w zwizku z dziaaniami na rzecz promocji demokracji.
Globalizacja niesie take za sob zmian struktury pionowej wspczesnych
stosunkw midzynarodowych. Z jednej strony wzrasta potga USA ich prze-
waga nad reszt wiata nie maleje. Stany Zjednoczone, bdc jednym z gwnych
motorw globalizacji, jednoczenie najwicej na niej korzystaj. Z drugiej strony
ywioowo powstaj zjawiska global governance. Jest to pewien nieformalny i do
amorficzny orodek, czy raczej mechanizm globalnego zarzdzania, bdcy swoi-
st koalicj najsilniejszych pastw, wpywowych osobistoci, korporacji ponadna-
rodowych i koncernw medialnych. W jego ramach w sposb mniej lub bardziej
formalny zapadaj najistotniejsze rozstrzygnicia dotyczce kwestii midzyna-
rodowych [Haliak, Kuniar, Simonides 2004, 156: 164]. Skutki tego zjawiska s
trudne do uchwycenia, poniewa nie jest ono atwe do opisania i istniej powane
spory co do jego charakteru. Sdzi jednak mona, e umacnianie si global gover-
nance, bdcego reprezentacj najpotniejszych si sprawczych dzisiejszego wia-
ta, moe prowadzi do zmniejszania znaczenia mniejszych i sabszych podmiotw
stosunkw midzynarodowych.
Analizujc skutki globalizacji naley rwnie zwrci uwag, e prbuje si
je take mierzy. Uczeni i instytucje midzynarodowe szukaj wskanikw, kt-
re wzobiektywizowany sposb mwiyby o rnorodnych efektach globalizacji.
Wspomniano powyej o ekonomicznych parametrach zwizanych z globalizacj,
takich jak rozwj handlu czy inwestycji. Podejmowane s prby oceny zakresu do-
stosowania si pastwa do procesw globalizacyjnych, przykadowo suy temu
wskanik globalizacji dorocznie opracowywany przez prestiowe czasopismo Fo-
reign Policy oraz agencj konsultingow A.T. Kearney. W skad tego wskanika
wchodz cztery czynniki:
1) zaangaowanie polityczne, czyli udzia w traktatach, organizacjach midzy-
narodowych, misjach pokojowych,
2) technologiczne czynniki cznoci, czyli liczba uytkownikw Internetu, wi-
tryn i serwerw,
cziomer.indb 277 2008-02-29 3:5:04

3) czynniki kontaktu osobistego, czyli telefonia, podre, przekazy pienine,

4) integracja ekonomiczna, czyli handel midzynarodowy i inwestycje zagra-
niczne.
Ranking wedug wskanika globalizacji dotyczy sumy wymienionych wskani-
kw i przedstawiony jest w tabeli 2.
Tabela 11.2. Ranking pastw wedug wskanika globalizacji (20042006)

Miejsce Miejsce Miejsce
w w w
Pastwo Pastwo Pastwo
rankingu rankingu rankingu
2006 2005 2004
1 Singapur 1 Singapur 1 Irlandia
2 Szwajcaria 2 Irlandia 2 Singapur
3 USA 3 Szwajcaria 3 Szwajcaria
4 Irlandia 4 USA 4 Holandia
5 Dania 5 Holandia 5 Finlandia
6 Kanada 6 Kanada 6 Kanada
7 Holandia 7 Dania 7 USA
Nowa
8 Australia 8 Szwecja 8
Zelandia
9 Austria 9 Austria 9 Austria
10 Szwecja 10 Finlandia 10 Dania
Nowa
11 Nowa Zelandia 11 11 Szwecja
Zelandia
Wielka Wielka
12 Wielka Brytania 12 12
Brytania Brytania
13 Finlandia 13 Australia 13 Australia
14 Norwegia 14 Norwegia 14 Czechy
15 Izrael 15 Czechy 15 Francja
16 Czechy 16 Chorwacja 16 Portugalia
17 Sowenia 17 Izrael 17 Norwegia
18 Niemcy 18 Francja 18 Niemcy
19 Malezja 19 Malezja 19 Sowenia
20 Wgry 20 Sowenia 20 Malezja
21 Panama 21 Niemcy 21 Sowacja
22 Chorwacja 22 Portugalia 22 Izrael
23 Francja 23 Wgry 23 Chorwacja
24 Portugalia 24 Panama 24 Hiszpania
25 Hiszpania 25 Sowacja 25 Wochy
26 Sowacja 26 Hiszpania 26 Wgry
27 Wochy 27 Wochy 27 Panama
28 Japonia 28 Japonia 28 Grecja
cziomer.indb 278 2008-02-29 3:5:04

Korea
29 29 Grecja 29 Japonia
Poudniowa
Korea
30 Wgry 30 30 Bostwana
Poudniowa
31 Filipiny 31 Polska 31 Polska
Korea
32 Grecja 32 Filipiny 32
Poudniowa
33 Polska 33 Uganda 33 Filipiny
34 Chile 34 Chile 34 Argentyna
35 Tajwan 35 Rumunia 35 Tunezja
36 Uganda 36 Tajwan 36 Tajwan
37 Tunezja 37 Tunezja 37 Chile
38 Bostwna 38 Bostwna 38 Uganda
39 Ukraina 39 Ukraina 39 Rumunia
40 Maroko 40 Maroko 40 Senegal
Arabia
41 Senegal 41 Senegal 41
Saudyjska
42 Meksyk 42 Meksyk 42 Nigeria
43 Argentyna 43 Sri Lanka 43 Ukraina
Arabia
44 44 Nigeria 44 Rosja
Saudyjska
Arabia
45 Tajlandia 45 45 Meksyk
Saudyjska
46 Sri Lanka 46 Tajlandia 46 Pakistan
47 Rosja 47 Argentyna 47 Maroko
Afryka
48 Nigeria 48 48 Tajlandia
Poudniowa
Afryka Afryka
49 49 Kenia 49
Poudniowa Poudniowa
50 Peru 50 Pakistan 50 Kolumbia
51 Chiny 51 Kolumbia 51 Sri Lanka
52 Brazylia 52 Rosja 52 Peru
53 Kenia 53 Peru 53 Brazylia
54 Kolumbia 54 Chiny 54 Kenia
55 Egipt 55 Wenezuela 55 Turcja
56 Pakistan 56 Turcja 56 Bangladesz
56 Turcja 56 Brazylia 57 Chiny
58 Bangladesz 58 Bangladesz 58 Wenezuela
59 Wenezuela 59 Egipt 59 Indonezja
60 Indonezja 60 Indonezja 60 Egipt
61 Indie 61 Indie 61 Indie
62 Iran 62 Iran 62 Iran
rdo: Foreign Policy, NovemberDecember 2006, A.T. Kearney, www.atkearney.com.
cziomer.indb 279 2008-02-29 3:5:04

Rozwaajc skutki globalizacji czstokro zadaje si pytanie o to, ktre pa-

stwa lub grupy pastw korzystaj, a ktre nie korzystaj na globalizacji. Wydaje si
niewtpliwe, e globalizacja w jej obecnej fazie suy rozwojowi pastw najbogat-
szych i podmiotw transnarodowych z nimi powizanych, a w przypadku pastw
sabszych i mniej rozwinitych, pojawiaj si znaczne kontrowersje. Odpowied
na pytanie, czy grupom pastw biednych globalizacja suy czy te nie, jest bar-
dzo trudna, z dwch co najmniej powodw. Po pierwsze, globalizacja jest faktem
i nie wiemy, jak potoczyyby si losy poszczeglnych uczestnikw stosunkw mi-
dzynarodowych, gdyby nie miaa miejsca, bardzo trudno bowiem jednoznacznie
okreli jej skutki we wszystkich aspektach i z dugotrwaej perspektywy czasowej.
Po drugie, kwestia korzyci z globalizacji zaley od przyjtej perspektywy; inaczej
postrzega je bd osoby generalnie niezadowolone z rozwoju kapitalizmu, ina-
czej za ci, ktrym ten rozwj odpowiada; w zwizku z tym z tych samych da-
nych iprzesanek wywodzi si bdzie czstokro rnorodne wnioski. Omawiajc
ideologi globalizacji i antyglobalizm zwrcono wanie uwag na tak niejedno-
znaczno ocen, wynikajc z rnych perspektyw.
Nie mona zatem jednoznacznie przyj ani twierdzenia ideologw globaliza-
cji, e jest ona powszechnie poyteczna, ani te ideologw antyglobalizacji, e su-
y ona wycznie bogatym tego wiata i pomija biednych. Mona oczywicie pr-
bowa przytacza rne dane, jak na przykad powyszy wskanik globalizacji, ale
bd one wyrywkowe i nie dadz jednoznacznego obrazu sytuacji. Naley zatem
tutaj przyj stanowisko ostrone, stwierdzajc, e jakkolwiek globalizacja przy-
nosi wiele korzyci i moliwoci wielu krajom biedniejszym, to jednak wiele znich
nie jest nimi objtych, a nawet ponosi pewne koszty negatywne tego procesu, przy
czym nie jest moliwa generalna i caociowa ocena.
11.4. Perspektywy ewolucji systemu midzynarodowego

Wspczenie system midzynarodowy jest daleki od stabilnoci, jego obecny
ksztat jest raczej przejciowy. Wie si to zarwno z przebiegiem tych zjawisk
midzynarodowych, ktrymi nie da si sterowa, jak i deniami gwnych uczest-
nikw stosunkw midzynarodowych. Wielu z nich [zob. rozdz. 1216] w istocie
dy do przemodelowania tego systemu na swoj korzy, tak aby odpowiada on
jak najbardziej ich interesom pyncym z ich racji stanu. Mamy wic do czynienia
z kilkoma gwnymi tendencjami, przejawiajcymi si w strategiach midzynaro-
dowych poszczeglnych pastw:
unilateralizm, czyli w wiecie dominuje jedno gwne mocarstwo i samodzielnie
ksztatuje stosunki midzynarodowe zgodnie ze swym interesem; tak wizj wi-
da wyranie w obecnej polityce USA,
kontrolowana wielobiegunowo, ktra polega na deniu do utworzenia eksklu-
zywnego koncertu mocarstw, obejmujcego kilka najwikszych pastw, wsp-
dziaajcych w oglnowiatowych sprawach na zasadzie konsensusu, przy czym
cziomer.indb 280 2008-02-29 3:5:04

ekskluzywno polega na tym, e sami uczestnicy tego krgu decyduj o tym, kto
jest do niego dopuszczony; tak polityk reprezentuj Rosja, Indie, Chiny, a do
pewnego stopnia take niektre kraje europejskie,
peny multilateralizm, polegajcy na budowaniu konsensusu z udziaem wszyst-
kich zainteresowanych pastw, bez wzgldu na ich status mocarstwowy; tenden-
cja ta zauwaalna jest w strategiach wielu mocarstw regionalnych i pastw red-
nich, ktre mogyby nie znale si w ekskluzywnym koncercie mocarstw, a nie
chc by pomijane w podejmowaniu najistotniejszych decyzji globalnych,
jeszcze inne tendencje reprezentuj niektrzy uczestnicy niepastwowi, np.
szeroko pojty muzumaski ekstremizm pragnie systemu midzynarodowego
o charakterze teokratycznym.
Biorc pod uwag te tendencje, mona prbowa przewidzie kilka wariantw
ewolucji systemu w perspektywie dajcej si przewidzie, w zalenoci od rozwoju
sytuacji globalnej, zwracajc przy tym uwag na to, e jest to tylko jedna z moli-
wych propozycji [por. np. rozwaania T. o-Nowak w: Haliak, Kuniar, Symoni-
des 2003, 38 i nast.].
Wariant hegemoniczny
W latach 90. wydawao si, e hegemoniczna pozycja USA jest niepodwaalna,
lecz bya to hegemonia mikka, czyli nieuywajca nadmiernie siy. USA staray
si raczej unika kryzysw i angaowania si w konflikty, dziki czemu nie peniy
inkryminowanej im roli globalnego policjanta. Hegemonia miaa raczej charak-
ter polityczny i gospodarczy oraz w pewnym sensie kulturowy. Jednak poczucie
niekwestionowanej potgi spowodowao, e ju od 1999 roku USA podjy prby
zacieniania swej kontroli przez wzmocnienie czynnika militarnego w polityce za-
granicznej (Kosowo, a potem Irak). To spowodowao jednak osabienie przywdz-
twa amerykaskiego w sensie politycznym, co jest dzisiaj szczeglnie widoczne.
Obecnie Stany Zjednoczone staraj si wzmocni swoje oddziaywanie globalne,
przez zwikszenie zaangaowania w rnych regionach wiata, cznie z zaangao-
waniem wojskowym, propagujc take jak najgbsz globalizacj.
Skutkiem powyszego procesu moe by wzmocnienie wpyww USA, tym ra-
zem ju jako globalnego policjanta zdolnego do relatywnie skutecznego dyscy-
plinowania stosunkw midzynarodowych w duchu nowego imperium. W takim
ukadzie system midzynarodowy, jakkolwiek zachowa sw dychotomi PnocPo-
udnie, bdzie mia charakter bardziej hegemoniczny ni obecnie. Inaczej mwic
naley zaoy, e USA jako gwny regulator stosunkw midzynarodowych bd
zdolne do ich regulowania. W takim wypadku Pnoc bdzie do mocno zintegro-
wana wok USA (oczywicie ze spor doz samodzielnoci wikszych uczestnikw),
natomiast Poudnie pozostanie rozproszone i poddane oddziaywaniom Pnocy.
Warunkiem spenienia si takiego wariantu jest w miar szybkie uporanie si
przez USA z obecnymi kryzysami (Irak, Afganistan, Bliski Wschd), oraz wiksze
uwzgldnianie interesw gwnych sojusznikw ni to ma miejsce obecnie. Tylko
wtedy amerykaskie przywdztwo zostanie ponownie zaakceptowane, nie tylko na
cziomer.indb 28 2008-02-29 3:5:04

Pnocy, ale take i w rozlegych obszarach Poudnia. Rnorodni uczestnicy sto-

sunkw midzynarodowych twierdz, e Ameryka dziaa skutecznie i e jej opie-
ka jest opacalna. Jeli za kluczowi uczestnicy bd godzi si na pozycj USA,
wtedy USA bd mogy j egzekwowa.
Wariant wielobiegunowy
Wiele pastw stara si osabi amerykaskie przywdztwo tak, aby uzyska
mniej wicej rwnorzdn pozycj, przynajmniej w sensie politycznym. Staraj si
zatem tak przemodelowa stosunki wiatowe, by mie wpyw na wiatowe proce-
sy, tak, aby USA nie decydoway samodzielnie o kwestiach najwaniejszych. Sy-
stem wielobiegunowy, ktry promuj, to wspczesna wersja koncertu mocarstw,
wktrym kilka najwaniejszych pastw w porozumieniu ze sob zaatwia sprawy
wiatowe, a w swoim bezporednim otoczeniu ma woln rk. Do gwnych zwo-
lennikw takiego ukadu nale Chiny i Rosja, a do pewnego stopnia take Francja
i niektre mocarstwa regionalne. Oczywicie kade z mocarstw regionalnych widzi
siebie w takim gronie, cho jednoczenie inni perspektywiczni uczestnicy mog
mie na ten temat odmienne zdanie.
Warunkiem realizacji tego wariantu jest uzyskanie przez tych uczestnikw mo-
liwoci oddziaywania, tak aby byy zdolne nie tylko do udaremniania dziaa USA,
co jest moliwe i obecnie, ale take by mogy same ksztatowa stosunki wiato-
we przez pozytywne dziaania i propozycje, a nie tylko negatywne przeciwstawia-
nie si polityce USA. Do tego celu musz dysponowa kompletem instrumentw
kreacyjnych, a nie destrukcyjnych. Wydawaoby si, e w pewnym sensie tak ju
jest stali czonkowie Rady Bezpieczestwa, czy czonkowie grupy G8 s wanie
takim koncertem mocarstw. Prawo weta to metoda powstrzymywania polityki
partnerw, nie jest to jednak gwny instrument realizacji aktywnych strategii, np.
dotyczcych rozwizywania kryzysw midzynarodowych, co mona przeledzi
szczeglnie na przykadzie polityki Rosji [zob. rozdz. 15]. W perspektywie moli-
we jest jednak zaistnienie takiego ukadu stosunkw midzynarodowych, pytanie
tylko, jakie jeszcze pastwa miayby sta si tymi biegunami stosunkw midzyna-
rodowych (Brazylia, Indie, RPA, Indonezja, Australia?). Trudno take przewidzie,
do jakiego stopnia taki wanie podzia zatarby rnice pomidzy Pnoc a Pou-
dniem, czy wpisaby si w to rozrnienie.
Wariant rozproszony
Istnieje prawdopodobiestwo, e USA nie bd zdolne utrzyma swojej siy
oddziaywania, a jednoczenie inne mocarstwa nie uzyskaj realistycznych mo-
liwoci globalnych. W wariancie tym nie bdzie adnego zdecydowanego lidera,
zdolnego narzuca innym sw wol, tworzy si natomiast bd dorane koalicje
czy lokalne koncerty na rzecz zaatwienia konkretnych spraw.
Taki ukad stosunkw midzynarodowych byby wynikiem imperialnego roz-
cignicia obecnej polityki USA, ktre roztrwaniaj swe siy, nie osigajc jedno-
czenie pozytywnych skutkw. Wan tego konsekwencj jest utrata zaufania mi-
cziomer.indb 282 2008-02-29 3:5:05

dzynarodowego, a co za tym idzie, sabnicie oddziaywania politycznego USA.

Rysuje si obecnie system rozproszony i bdzie coraz bardziej wyrany, w miar
sabnicia Stanw Zjednoczonych. W ramach takiego systemu, podzia na Pnoc
iPoudnie pozostanie jedn z gwnych cech charakterystycznych.
Wariant dwubiegunowy
Istnieje take pewne prawdopodobiestwo zarysowania si nowego ukadu bi-
polarnego, pomidzy USA a Rosj lub, co bardziej prawdopodobne, USA a China-
mi. Warunkiem jest tu znaczne wzmocnienie jednego z tych pastw, na tyle, aby
mogo ono rzuci wyzwanie USA w kadej dziedzinie. Jeli tak si stanie, to naj-
prawdopodobniej nie bdzie to ukad tak cisy, jak w czasie zimnej wojny, gwnie
z powodu wzajemnej zalenoci ekonomicznej obydwch ewentualnych biegunw.
Konfrontacja pomidzy nimi bdzie miaa raczej charakter polityczny oraz walki
o zasoby surowcowe, cho jednoczenie oba bieguny bd od siebie w znacznym
stopniu uzalenione.
Najbardziej prawdopodobny wydaje si wariant trzeci, a w dalszej perspekty-
wie, by moe, drugi lub czwarty. Inaczej mwic, USA szybciej strac si dyscy-
plinowania sytuacji w planie globalnym (i ogranicz si do oddziaywania w stra-
tegicznie wanych regionach), ni Chiny, Indie, Rosja, Europa czy inne mocarstwa
regionalne osign zdolno zastpienia regulacyjnej roli USA. Moliwe jest zresz-
t, e w rnych regionach wiata ta ewolucja bdzie przebiegaa rnymi drogami;
system midzynarodowy stanie si wic mieszank wymienionych wariantw.
cziomer.indb 283 2008-02-29 3:5:05

moje notatki
cziomer.indb 284 2008-02-29 3:5:05

Marek Czajkowski
Rozdzia 12
Nowa pozycja i rola midzynarodowa USA
S tany Zjednoczone s najwaniejszym pastwem uczestnikiem stosunkw

midzynarodowych. Ich polityka, interesy, cele i strategie w ogromnym stopniu
wpywaj na sytuacj we wszystkich zaktkach wiata. Wynika to z faktu, e po za-
koczeniu zimnej wojny i upadku ZSRR, nie istnie-
USA czynniki rodowiskowe
je na wiecie adne inne pastwo majce zbliony
potencja i mogce w zwizku z tym rzuci wyzwa- powierzchnia cakowita
9 631 420 km (nieco wicej ni
2

nie Ameryce [por. Zajc 2005]. aden kraj nie ma poowa powierzchni Rosji, okoo
poowa powierzchni Ameryki Po-
moliwoci globalnego oddziaywania we wszyst- udniowej, nieco wicej ni Chiny,
kich dziedzinach stosunkw midzynarodowych, prawie dwa razy wicej ni Unia
Europejska)
USA dysponuj natomiast wszystkimi atrybutami granice 12 034 km
mocarstwowoci, ktre mog by zastosowane linia brzegowa 19 924 km
klimat w wikszoci umiarkowa-
w planie oglnowiatowym. Oznacza to, e Stany ny, miejscami tropikalny, arktycz-
Zjednoczone, cieszc si statusem jedynego istnie- ny, pustynny i ppustynny
uksztatowanie terenu cen-
jcego mocarstwa uniwersalnego, s w historycznie tralnie pooone rozlege rwniny,
wysokie gry na wschodzie, gry
unikatowej sytuacji. i pogrza na zachodzie, gry na
Alasce, teren wulkaniczny na Ha-
wajach, najwyszy punkt 6194 m
n.p.m. (Mount McKinley na Alasce),
najniszy 86 m n.p.m. (Dolina
12.1. U
SA jako jedyne mocarstwo mierci w Kalifornii)
surowce naturalne wgiel,
o charakterze globalnym mied, ow, molibden, fosfaty,
uran, boksyty, zoto, elazo, rt,
nikiel, potas, srebro, tungsten,
Polityk zagraniczn Stanw Zjednoczonych, ich cynk, ropa naftowa, gaz ziemny,
rol i znaczenie w wiecie wyznaczaj czynniki za- drewno
ziemia uprawna 18% po-
rwno wewntrzne, jak i zewntrzne. Wewntrzne wierzchni kraju
zasoby surowcw energetycz-
stanowi o potdze USA, a zatem o posiadaniu innych
strumentw polityki zagranicznej, szczeglnie go- ropa naftowa 3,6 mld ton, 2,4%
wiatowych zasobw, wspczynnik
spodarczych i militarnych, ale take wynikajcym R/P 11,8 lat
znich znaczeniu politycznym. Zewntrzne czyn- gaz ziemny 5,45 bln m3, 3% wia-
towych zasobw, wspczynnik R/P
niki, determinujce zagroenia i tworzce warunki 10,4 lat
dziaania midzynarodowego, to rnorodne pro- wgiel 246bln ton, 27,1% wia-
towych zasobw, wspczynnik R/P
cesy zachodzce w wiecie, a majce wpyw na re- 240 lata.
rdo: CIA Factbook 2006, www.
alizacj amerykaskich interesw. Poniewa USA cia.org; BP Statistic Review of Word
Energy 2006, www.bp.com.
cziomer.indb 285 2008-02-29 3:5:05

wyznaczaj swoje interesy globalnie, take i w takim planie naley ocenia czynniki
wpywajce na polityk, pozycj i rol USA.
1) Wyznaczniki wewntrzne
Najwikszy wpyw na potg USA i ich instrumenty oddziaywania midzyna-
rodowego maj oczywicie czynniki o charakterze ekonomiczno-technologicznym,
ale naley take wzi pod uwag rodowisko naturalne, czyli pooenie izasoby,
demografi oraz system polityczny oraz czynnik wiadomociowy, a take zdolno-
ci militarne.
Czynniki rodowiskowe
Posiadanie znacznego terytorium wpywa na dostp do olbrzymich zasobw
surowcowych, intensywnie eksploatowanych przez amerykaski przemys od po-
cztku XIX wieku. Mimo tego bogactwa, ju od wielu dziesicioleci USA zmu-
szone s importowa sporo wanych surowcw, szczeglnie paliw, aby pokry
szybko rosnce zapotrzebowanie. Dodatkowym trendem jest wyczerpywanie si
niektrych zasobw rodzimych, co w przyszoci wie si z koniecznoci dalsze-
go wzrostu importu.
Pooenie pomidzy dwoma oceanami daje USA dobry dostp do wiatowych

morskich szlakw komunikacyjnych, a jednoczenie wpywa na relatywn izolacj
strategiczn, korzystn z punktu widzenia bezpieczestwa pastwa. Czynnik ten
dostrzeony zosta ju w drugiej poowie XIX wieku, skutkujc szybk rozbudow
floty wojennej i znacznym rozwojem gospodarki i komunikacji morskiej. Wsp-
czenie jednak ta izolacja, w zwizku z globalnym ujmowaniem celw i interesw
kraju oraz wspczesnymi technologiami wojskowymi czy terrorystycznymi, nie
ma takiego znaczenia strategicznego, jak jeszcze w czasie II wojny wiatowej. Nie-
mniej strategiczne pooenie, w duej odlegoci od wikszoci ognisk zapalnych
wiata, wci pozostaje pewnym atutem.
Demografia
Stany Zjednoczone s jedynym krajem wysoko uprzemysowionym, ktry nie
ma trudnoci z przyrostem naturalnym, jest on wyranie dodatni. Wan cech
potencjau demograficznego jest wysoki poziom wyksztacenia, mobilno i dy-
namizm amerykaskiego spoeczestwa. Rzutuje to na wysok wydajno pracy,
kreatywno i efektywno siy roboczej. Nowoczesne i zamone spoeczestwo
to wany czynnik sprzyjajcy dalszemu rozwojowi USA, cho jednoczenie nie jest
ono wolne od patologii spoecznych i obszarw ndzy, ktre wyranie si powik-
szyy w cigu ostatnich kilku lat. Wedug szacunkowych danych, poniej granicy
ubstwa yje okoo 12% obywateli [CIA World Factbook 2006], przy czym granica
ubstwa, wedug Departamentu Zdrowia i Opieki Spoecznej, to roczny dochd na
rodzin od 9800 dolarw dla rodzin jednoosobowych, do 33 600 dla rodzin omio-
osobowych (nieco wysze wartoci przyjmowane s dla Hawajw i Alaski).
cziomer.indb 286 2008-02-29 3:5:05

Marek Czajkowski Nowa pozycja i rola midzynarodowa USA 287
Wanym elementem sytuacji demograficznej Stanw Zjednoczonych jest znacz-

ny napyw obcokrajowcw, ktrzy chc si w Ameryce osiedli czasowo lub na sta-
e. S to nie tylko przybysze sabo lub niewykwalifikowani, ale take bardzo wiel-
ka liczba wietnie wyksztaconych specjalistw
z Europy, Rosji, Chin, Indii i innych krajw wiata. USA dane demograficzne
Perspektywy indywidualnego rozwoju isamorea- (2006)
lizacji s w USA wiksze ni gdziekolwiek indziej, liczba ludnoci 298 444 215
std ten swoisty drena mzgw, ktry dodatko- struktura ludnoci
przy urodzeniu: 1,05 mczyzny/
wo zwiksza potencja demograficzny USA. Na- kobiet
014 lat: 20,4%, 1,05 mczyzny/
pyw ludnoci do USA ma take swoje negatywne kobiet
efekty w postaci nielegalnej imigracji, gwnie 1564 lat: 67,2%, 1,05 mczyzny/
kobiet
z Meksyku i innych krajw Ameryki aciskiej, ponad 65 lat: 12,5%, 0,72 mczy-
ale take z Karaibw oraz Europy. Przyczynio si zny/kobiet
w sumie w populacji: 0,97 mczy-
to do pojawienia wielu powanych problemw zny/kobiet
wewntrznych, takich jak: bezrobocie, bieda, redni wiek 36,5 lat (35,1 m-
czyni, 37,8 kobiety)
spoeczna izolacja imigrantw czy przestpczo. rednia dugo ycia 77,85 lat
(75,02 mczyzna, 80,82 kobieta)
Z drugiej jednak strony, tania sia robocza czsto przyrost naturalny 0,91%, 2,09
pracujcych na czarno imigrantw, poprawia dziecka na kobiet
miertelno niemowlt
bilans ekonomiczny niektrych obszarw USA. 6,43/1000 urodze ywych
HIV 0,6% populacji, 950000
zakaonych, 14000 ofiar miertel-
Gospodarka i technologia nych (2003)
USA jest najwiksz gospodark wiata, jej grupy etniczne biali 81,7% (cz-
nie z osobami pochodzenia latyno-
PKB przekracza jedn czwart PKB globu, za- skiego), czarni 12,9%, azjaci 4,2%,
Indianie i alaskascy Eskimosi 1%,
pewniajc wysoki redni poziom ycia obywa- Hawajczycy 0,2%. (2003)
telom. Stany Zjednoczone s globaln potg religie protestanckie 52%,
rzymsko-katolicka 24%, mormoni
handlow i najwaniejszym centrum finanso- 2%, ydzi 1%, muzumanie 1%, inni
wym wiata. Inwestycje amerykaskich przed- 10%, adna 10% (2002)
jzyki angielski 82,1%, hiszpa-
sibiorstw na wiecie decyduj w duym stop- ski 10,7%, inne indo-europejskie
niu o sytuacji gospodarczej w wielu krajach 3,8%, azjatyckie 2,7%, inne 0,7%
(2000)
i regionach. Z drugiej strony, ekonomia USA migracje 3,18 migranta/1000
mieszkacw
przez korporacje ponadnarodowe jest uwaa- perspektywa demograficzna
na za najbardziej atrakcyjne miejsce dla inwe- 394 mln w 2050 (wariant redni,
wg ONZ)
stowania [World Investment Report 2006: 35]. rdo: CIA Factbook 2006, www.
Amerykaska gospodarka jest ponadto bardzo cia.org; Departament Spraw Spo-
eczno-Ekonomicznych Sekretaria-
innowacyjna i elastyczna, przoduje szczeglnie tu ONZ, World Population Prospe-
wdziedzinach wymagajcych zastosowania za- cts, www.esa.un.org/wpp.
awansowanej technologii. W USA mieszcz si

take siedziby wielu najwikszych korporacji
ponadnarodowych. Stany Zjednoczone ponadto silnie wpywaj na wiatowe in-
stytucje finansowe przez to, e maj w nich najwiksze prawo gosu, zwizane
z udziaem w finansowaniu tych instytucji. Amerykaska waluta, mimo pewnych
zawirowa wostatnich kilku latach, wci jest podstaw midzynarodowego
rynku finansowego idenominatorem wikszoci wiatowych statystyk. Aktual-
cziomer.indb 287 2008-02-29 3:5:05

USA podstawowe dane na warto poszczeglnych walut wiatowych do

ekonomiczne
dolara amerykaskiego i wahania kursowe maj
PKB 11700 mld dolarw, czy-
li ponad 28% wiatowego, prawie
niemae znaczenie dla ekonomii poszczeglnych
21% w ujciu PPP (2004) krajw. Z drugiej strony USA mog oddziaywa
PKB per capita 39883 dolarw
(2004) na inne kraje przez regulowanie wartoci rynko-
dynamika PKB rednio 1,9% wej dolara, na ktr wpywaj decyzje Banku Re-
rocznie w latach 19902004, 3,2%
w 2005 zerw Federalnych USA, ktry decyduje o stopach
skad PKB rolnictwo 1%, prze- procentowych niezalenie od wadz pastwowych,
mys 20,4%, usugi 78,7% (2005)
inflacja rednio 2,5% w latach modelujc wduym stopniu zachowanie rynkw
19902004 i 2,7% w latach 2003
2004
finansowych caego wiata.
bezrobocie 5,1% (2005) Amerykaski system gospodarczy ma charakter
HDI 0,948 8 pozycja (2004)
inwestycje zagraniczne 122mld wolnorynkowy, cho jednoczenie nie jest on wolny
dolarw w 2004, 99 mld dolarw w od symptomw ingerencji pastwa. Fakt ten ma do-
2005 (18% napywu inwestycji do
krajw rozwinitych) niose znaczenie dla stosunkw midzynarodowych.
dug publiczny 64,7% PKB Stany Zjednoczone s bowiem zainteresowane po-
(2005)
zaduenie zagraniczne 8837mld pieraniem regu wolnego rynku w wiatowych sto-
dolarw (prywatne ipubliczne)
(2005)
sunkach gospodarczych poniewa umoliwiaj one
rezerwy zota i walutowe podtrzymywanie wpywu na wiatowy system eko-
86,94 mld dolarw
handel zagraniczny (mld dola- nomiczny. Protekcjonizm i regulacja gospodarek,
rw, 2005) natomiast, regionalnie lub przez poszczeglne kraje,
towary eksport: 904,4 (8,7%
wiatowego) osabiaby t si oddziaywania, poddajc potne
import: 1732,4 (16,1% amerykaskie i transnarodowe podmioty gospodar-
wiatowego)
usugi eksport: 354 (14,7% wia- cze reguom wynikajcym z decyzji politycznych.
towego)
import: 281,2 (12% wia-
Charakterystyczn cech gospodarki USA jest
towego) jej uzalenienie od importu surowcw energetycz-
produkcja surowcw energe-
tycznych nych. Ponad poowa zuywanej ropy naftowej oraz
ropa naftowa 310 mln ton (2005) znaczna ilo produktw ropopochodnych, a tak-
gaz ziemny 525,7 mld m3 (2005)
zuycie surowcw energetycz- e okoo 1/5 zuywanego gazu ziemnego pochodzi
nych z importu. Dane te naley porwna z poziomem
ropa naftowa 944 mln ton (2005)
gaz ziemny 633,5 mld m3 (2005) zasobw, potwierdzonych zarwno w USA, jak
import surowcw energetycz-
nych
i u gwnych eksporterw aktualnym zuyciem.
ropa naftowa 500 mln ton i 166 Zauwaamy trzeba wyranie, e zasoby wasne
mln ton produktw ropopochod-
nych (2005) Stanw Zjednoczonych wraz z Kanad, Meksy-
gaz ziemny 104,21 mld m3 i 17,87 kiem izasobami europejskimi, bardzo wyranie
mld m3 LNG (2005)
energia nuklearna produkcja si kurcz i nawet w przypadku ich zwikszenia
energii rwnej ekwiwalentowi 185,9 dziki nowym odkryciom lub zmianom technolo-
mln ton ropy naftowej (2005)
cakowite zuycie energii gicznym, najpniej w cigu kilku dekad zostan
2336,6 mln ton ekwiwalentu ropy
naftowej (22,2% produkcji wiato-
wyeksploatowane do poziomu przewyszajcego
wej) (2005) ekonomiczn opacalno wydobycia. Szczeglnie
rdo: CIA Factbook 2006, www.
cia.org; BP Statistic Review of Word wyranie wida to w przypadku gazu ziemnego,
Energy 2006, www.bp.com; World ktrego USA zuywaj bardzo wiele.
Investment Report 2006, Interna-
tional Trade Statistics 2006, www. Z drugiej jednak strony, w najbliszych latach
wto.org. nastpi prawdopodobnie do radykalne zmiany
cziomer.indb 288 2008-02-29 3:5:06

wpolitycznym podejciu do zuycia energii. Praktycznie wszystkie liczce si

siy polityczne USA, zarwno na szczeblu lokalnym jak i federalnym oraz wie-
le potnych korporacji, zdecydowane s doprowadzi do radykalnego oszcz-
dzania energii i znacznego zwikszenia udziau energii odnawialnej w bilansie
energetycznym. Ma to take zwizek z coraz bardziej alarmujcymi prognozami
dotyczcymi rodowiska przyrodniczego. W perspektywie kilkunastu lat moe
to doprowadzi do zmniejszenia zapotrzebowania na tradycyjne noniki ener-
gii. Trudno jednoznacznie stwierdzi, czy zmiany
te zbilansuj spadajce zasoby wasne, wydaje si Import surowcw
energetycznych do USA w 2006
jednak, e Stany Zjednoczone bd w dajcej si
przewidzie przyszoci coraz bardziej uzalenio- ropa naftowa i produkty
ropopochodne
ne od importu ropy naftowej i gazu ziemnego i to Kanada 113,6 mln ton, R/P 14,9
z obszarw potencjalnie niestabilnych lub wro- Meksyk 84,4 mln ton, R/P 9,6
Ameryka Poudniowa i rodkowa
gich. Wywoa to bardzo powane skutki dla poli- 133,1 mln ton, R/P 77,6 (Wene-
tyki amerykaskiej, ktra bdzie musiaa midzy zuela)
Bliski Wschd 113,2 mln ton, R/P
innymi dba o zapewnienie dopywu surowcw w 79,5
Afryka Zachodnia 95,2 mln ton,
potencjalnie coraz trudniejszych warunkach. R/P 40,3 (Nigeria)
Znaczenie USA dla wiatowej gospodarki Europa 54 mln ton, R/P 8,4
(Norwegia) 6,5 (Wielka Brytania)
i ich potencja technologiczny s zatem jednymi Afryka Pnocna 26,7 mln ton,
gwnych czynnikw ksztatujcych polityk za- R/P 16,8 (Algieria), 61,9 (Libia)
Obszar byego ZSRR 19,6 mln
graniczn, take waspekcie metod i rodkw jej ton, R/P 29,3 (Azerbejdan), 22,3
prowadzenia. To gwnie dziki gospodarce i tech- (FR), 76,5 (Kazachstan)
Inne 23,2 mln ton
nologii Ameryka ma tak wielkie moliwoci od- suma 671 mln ton
dziaywania. gaz ziemny
Kanada 99,75 mld m3, R/P 8,9
Trynidad i Tobago 10,85 mld m3,
Czynnik militarny R/P 15,1
Stany Zjednoczone dysponuj si i moliwo- Inne 5,79 mld m3
suma 116,39 mld m3
ciami wojskowymi nieporwnywalnymi zjakim-
kolwiek innym krajem wiata, a stao si tak gwnie rdo: BP Statistic Review of World
Energy 2007, www.bp.com
dziki ogromnym nakadom budetowym. Przyka-
dowo, w2005 roku, USA wyday na cele wojskowe
dwa razy wicej ni kraje Unii Europejskiej [European United States Defence
Expenditure in 2005 2005: 1]. Stopie nasycenia ich si zbrojnych najwysz tech-
nologi jest ogromny, co w duej mierze wpywa na skuteczno dziaania. Armia
USA jest w caoci armi zawodow, uzupenian wmiar potrzeby przez jednost-
ki Gwardii Narodowej, a w dalszej kolejnoci przez rezerwistw. Wspczenie siy
zbrojne USA odznaczaj si zatem bardzo wysok sprawnoci izdolnoci do
dziaania wrnorodnych sytuacjach oraz wysokim morale.
W ostatnich kilkunastu latach zaobserwowa mona transformacj si zbroj-
nych USA, ktre do koca zimnej wojny nastawione byy przede wszystkim na
toczenie wielkiej konwencjonalnej i nuklearnej wojny z Ukadem Warszawskim
oraz, ewentualnie, na ograniczone interwencje zbrojne w krajach trzeciego wiata.
Wspczenie dostrzega si inne zagroenia (o czym bdzie mowa dalej), w zwiz-
cziomer.indb 289 2008-02-29 3:5:06

ku ztym ksztat si zbrojnych take musi pod-

Siy Zbrojne USA lega zmianom. Zmiany te przeprowadzane s
Budet obrony narodowej obejmuje: dzia-
alno wojskow departamentu obrony, w dwch kierunkach: pierwszy to przystoso-
dziaalno departamentu energii jdro-
wej w zakresie jego funkcji obronnych
wanie si zbrojnych do dziaa sieciocentrycz-
oraz dziaalno innych agencji federalnych, adrugi to wzrost znaczenia si specjal-
nych zwizanych z obron narodow.
Ponisze wartoci budetu, do 2006 r.,
nych oraz tych segmentw si zbrojnych, ktre
obejmuj liczb wykonan, wartoci p- przeznaczone s do dziaa nieregularnych,
niejsze nie obejmuj nieprzewidzianych
wzrostw wydatkw w zwizku z wojn interwencyjnych, policyjnych oraz wspdzia-
zterroryzmem i s projekcj zapotrze- ania z ludnoci cywiln na terenach kontro-
bowania Departamentu Obrony.
lowanych (budowa infrastruktury, dziaania
Obecny i planowany budet obronny
USA
humanitarne, etc.). Nakady na transformacj
Procent
si zbrojnych, na przyszociowe systemy cz-
Budet obrony
Rok
narodowej
caoci noci, dowodzenia i uzbrojenia stanowi po-
budetu
2005 505 mld dolarw
kan cz budetu wojskowego USA.
2006 492 mld dolarw 18,5% Wspczenie, na przykadzie Iraku i Af-
2007 463 mld dolarw 16,6% ganistanu, pojawia si pytanie ofaktyczn
2008 485 mld dolarw 16,7% skuteczno si zbrojnych w realizacji poli-
2009 505 mld dolarw 16,9% tyki zagranicznej. Zwraca si uwag, e ce-
2010 513 mld dolarw 16,8%
lem dziaa wojennych wspczenie jest nie
2011 526 mld dolarw 16,6%
tylko pokonanie ewentualnych si zbrojnych
Siy zbrojne USA licz (stan na 31 XII przeciwnika, lecz take uksztatowanie po-
2006) 1412362 onierzy, wtym:
armia ldowa 502466 danego ukadu politycznego lub zabezpie-
marynarka wojenna 345566
piechota morska 178477
czenie pewnego terytorium ijego zasobw.
siy powietrzne 345022 Pojawia si pojcie konfliktu asymetryczne-
stra przybrzena 40829
Personel wojskowy wspieraj take cy- go i pytanie o przydatno klasycznej armii
wile, zatrudnieni zarwno na rzecz po- w takim konflikcie. Te wszystkie wtpliwoci
szczeglnych rodzajw si zbrojnych, jak i
pracujcy w licznych agencjach dziaaj- s jedn zwanych przyczyn perspektywicz-
cych na rzecz obrony narodowej. Ogem nych przemian w siach zbrojnych. Analizu-
w listopadzie 2005 r. Departament Ob-
rony zatrudnia 672085 pracownikw jc biece konflikty zauway naley daleko
cywilnych.
rdo: National Defense Budget Esti-
mniejsz od oczekiwanej skuteczno siy
mates for FY 2007; US Department of De- zbrojnych USA w takich warunkach, w po-
fense, www.defenselink.mil; Office of Man-
agement and Budget, www.whitehouse. rwnaniu z dziaaniami klasycznymi, takimi
gov, DoD Personnel and Procurement jak pierwsza faza wojny wIraku w 2003 roku
Statistics, www.siadapp.dior.whs.mil.
i zajcie Afganistanu w 2002 roku.
Stany Zjednoczone podejmuj take dzia-
ania w celu stworzenia moliwoci global-
nego ataku i obrony za pomoc nowej generacji uzbrojenia, tak ofensywnego
jak i defensywnego. Obejmuj one projektowan konstrukcj naddwikowych
samolotw uderzeniowych dalekiego zasigu, zdolnych w cigu kilku godzin
zaatakowa broni precyzyjn dowolne cele, oraz przezbrajanie niektrych ra-
kiet midzykontynentalnych w konwencjonalne gowice precyzyjnego raenia,
co uczyni je zdolnymi do globalnego uderzenia w cigu kilkudziesiciu minut.
Dziaania te uzupenione s now generacj trudnych do wykrycia i zniszczenia
cziomer.indb 290 2008-02-29 3:5:06

szybkich samolotw zwiadowczych o globalnym zasigu. Globalnym elementem

defensywnym ma by rozbudowany system obrony przeciwrakietowej, ktry do-
celowo skada si bdzie zsystemw niszczcych pociski midzykontynentalne
we wszystkich fazach ich lotu. Nadal tocz si rozmowy o umieszczeniu elemen-
tw tego sytemu w Polsce. Projekt ten budzi jednak znaczne kontrowersje, take
midzynarodowe.
Nie mona obecnie jednoznacznie stwierdzi, czy podjta przed kilkunastu laty
i trwajca do dzisiaj transformacja amerykaskich si zbrojnych, uczyni je zdolny-
mi do rwnie skutecznych dziaa w ramach nowych wyzwa XXI wieku, jak to
miao miejsce dotychczas. Wiele bdzie zaleao od tego, jakie wnioski wycignite
zostan z prowadzonych teraz kampanii, ktre s swego rodzaju poligonami dla
nowych koncepcji i rozwiza. Z punktu widzenia wojskowego, nawet nieudane
politycznie, a wrcz przegrane kampanie, mog sprzyja ksztatowaniu si nowych
koncepcji i moliwoci. Znaczenie, jakie przypisuje si technologicznemu i orga-
nizacyjnemu modyfikowaniu si zbrojnych USA, pozwala twierdzi, e w cigu
kilkunastu lat bd one w stopniu znacznie wyszym ni dzi przygotowane do
wykonywania nowoczesnych zada.
Bez wzgldu na to, kto bdzie sprawowa wadz w USA, siy zbrojne tego kraju
bd miay ogromne znaczenie w jego polityce, nawet jeli w przyszoci zostan
uyte ostroniej ni obecnie. Naley si zatem spodziewa podtrzymania finan-
sowania itransformacji, zarwno w odniesieniu do zdolnoci defensywnych jak
i ofensywnych, oraz utrzymania globalnej obecnoci. W dajcej si przewidzie
przyszoci, zdobywajc cenne dowiadczenie w trakcie obecnie prowadzcych
dziaa, amerykaskie siy zbrojne utrzymaj miadc przewag nad kadym
przeciwnikiem, aponadto zyskaj wiksz zdolno do prowadzenia konfliktw
asymetrycznych.
System polityczny i sytuacja wewntrzna

Stany Zjednoczone s krajem demokratycznym, w ktrym najlepiej urzeczy-
wistniona jest zasada podziau wadz. Poszczeglne jej segmenty s od siebie
wznacznym stopniu niezalene, przy czym istniej instytucje ustrojowe two-
rzce pewne mechanizmy wzajemnej zalenoci wadzy wykonawczej, sdowni-
czej iustawodawczej. W amerykaskim systemie politycznym niemae znacze-
nie maj instrumenty poredniego wpywu rnorodnych grup na dziaalno
pastwa. Zjednej strony s potne grupy nacisku, zwizane z poszczeglnymi
grupami spoecznymi czy branami gospodarczymi, ktre w mniej lub bardziej
sformalizowany sposb staraj si oddziaywa na wadz. Najsilniejszymi takimi
grupami s lobby przemysu wojskowego, paliwowo-energetyczne oraz rno-
rodne emeryckie, ekologiczne, spoeczne i zwizkowe. Istniej take grupy na-
cisku zwizane zposzczeglnymi grupami narodowociowymi yjcymi w USA,
przy czym najbardziej wpywowe jest lobby ydowskie, ale wymieni mona te
i rnorodne grupy afroamerykaskie, kubaskie etc. Z drugiej strony natomiast
dziaaj potne media, ktre zarwno wyraaj pogldy wikszoci obywateli,
cziomer.indb 29 2008-02-29 3:5:06

jak i tworz te pogldy, wpywajc na spoeczestwo. Z tej swoistej interakcji

spoeczno-medialnej rodz si silne naciski, jakim podlega system organw pa-
stwowych, zarwno jeli chodzi o ksztatowanie koncepcji polityki zagranicznej,
jak i jej realizacji.
Z punktu widzenia realizacji polityki zagranicznej, najwiksze znaczenie ma
prezydent Stanw Zjednoczonych. Tylko on ma wadz wykonawcz na szczeb-
lu federalnym i podlegaj mu w zwizku z tym wszystkie departamenty i urz-
dy centralne. Jest wic szefem rzdu, a legitymacj polityczn do sprawowania
tego urzdu s wybory powszechne. Prezydent odpowiada zatem za realizacj
polityki zagranicznej i jest naczelnym dowdc si zbrojnych USA. Parlament
ma bezporedni wpyw na polityk zagraniczn, wyraajc zgod na ratyfikacje
gwnych traktatw midzynarodowych zawieranych przez USA, oraz pored-
nio, uchwalajc budet i egzekwujc pewien wpyw na obsad gwnych stano-
wisk wrzdzie.
Czynnik wiadomociowy
Amerykanie tak elity, jak i spoeczestwo charakteryzuj si wysok oce-
n wasnego potencjau, siy i znaczenia wasnego kraju. Ma to due znaczenie
dla swego rodzaju poczucia misji, ktre funkcjonuje w USA. Kwestia ameryka-
skich wartoci i ich wiatowego eksportu jest istotnym czynnikiem ideologicz-
nym wpywajcym na polityk zagraniczn. Amerykanie generalnie postrzegaj
wiat wsposb odpowiadajcy myleniu imperialnemu [Brzeziski 1998], uwa-
ajc siebie za nosicieli najlepszych wartoci, kultury i wzorcw organizacyj-
nych. Szczeglne znaczenie przywizuj do demokracji i indywidualnej wolnoci
wartoci uznawanych za fundament Ameryki, uwaajc, e dla wszystkich lu-
dw i kontynentw przyjcie tyche wartoci byoby najlepszym rozwizaniem.
Uniwersalistyczne podejcie do praw czowieka i rozwiza demokracji oraz
wolnego rynku nie jest tylko cynicznie wykorzystywanym instrumentem polity-
ki zagranicznej, lecz take gboko zakotwiczone w wiadomoci spoeczestwa
i elit amerykaskich. Zwyciywszy w zimnej wojnie, Amerykanie maj poczucie
misji polegajcej na dalszym szerzeniu wartoci i wzorcw, ktre w czasie zimnej
wojny byy bronione przed agresywn i antydemokratyczn ideologi prezento-
wan przez ZSRR.
Ostatnio wanym elementem wiadomoci amerykaskiej jest poczucie zagro-
enia, kanalizowane i upraszczane w wiadomoci zbiorowej. Pojawia si percep-
cja miertelnego zagroenia i wyranie kreuje si obraz wroga, ktrym jest islam-
ski ekstremizm, przy czym jednoczenie robi si wiele, eby nie utosamia go ze
wiatem islamu w ogle, cho oczywicie nie mona unikn znacznych uprosz-
cze. Amerykanie maj w zwizku z tym gbokie poczucie, e prowadz wojn na
mier i ycie i to istotnie wpywa na ich percepcj polityki zagranicznej. Jeli bo-
wiem administracja Busha bywa krytykowana w niektrych krgach spoecznych
i politycznych, to dua cz tej krytyki nie sprowadza si do samej wojny, lecz do
tego, e nie ma w niej (wedug krytykw) wyranych sukcesw.
cziomer.indb 292 2008-02-29 3:5:06

2) Wyznaczniki zewntrzne
Poniewa USA s potg globaln, na ich polityk wpywa ewolucja sytuacji na
caym wiecie. Naley wic tutaj wzi pod uwag zewntrzne czynniki bezpie-
czestwa, wrogw i sojusznikw Ameryki, oraz czynniki zwizane z napiciami na
osi PnocPoudnie.
Czynniki bezpieczestwa i wrogowie Ameryki

W klasycznych kategoriach bezpieczestwa wojskowo-politycznego, dotycz-
cego podstawowych potrzeb bezpieczestwa, czyli istnienia, integralnoci teryto-
rialnej i niezalenoci, Stany Zjednoczone nie maj wyranie zdefiniowanych za-
groe. Odstraszanie nuklearne i siy zbrojne zapewniaj obron przed kadym
ewentualnym zinstytucjonalizowanym agresorem, natomiast hipotetyczne zagro-
enie atakiem terrorystycznym broni masowego raenia pozostaje wci w sferze
potencjalnej. Nawet jednak gdyby to nastpio, wydaje si mao prawdopodobnym,
by amerykaski potencja mg zosta naruszony na tyle, by zagrozi podstawo-
wym potrzebom bezpieczestwa.
Istniej jednak inne potrzeby bezpieczestwa, takie jak bezpieczestwo ekono-
miczne i pewno rozwoju. Spoeczestwa mog subiektywnie odczuwa zagroe-
nie choby wtedy, kiedy ich cigy rozwj i stae zwikszanie potencjau zostanie
zagroone. Taki wanie przypadek mamy przy ocenie bezpieczestwa USA. Ist-
nieje bowiem wiele czynnikw, ktre mog zagrozi rozwojowi i pozycji midzy-
narodowej oraz potencjaowi kraju bez klasycznej wojny czy inwazji. Zagroenia
ekologiczne, ekonomiczne (w tym niedobr surowcw), migracje i konflikty lo-
kalne destabilizujce sytuacj w wanych z rnych wzgldw regionach, mog
stanowi zagroenie dla tak szeroko rozumianego pojcia.
Wrogami USA s zatem ci uczestnicy stosunkw midzynarodowych, kt-
rzy wystpuj aktywnie przeciwko amerykaskim interesom ekonomicznym
ipolitycznym (oczywicie nie chodzi tu o konkurencj innych pastw uprze-
mysowionych, ktra nie wykracza poza pewne, wsplnie ustanowione ramy
organizacyjne), oraz prbuj destabilizowa wane regiony. Wspczenie
wwikszoci s to uczestnicy niepastwowi, poniewa nie ma wielu pastw
wiadomie dcych do podtrzymywania konfrontacji i napicia, cho wymie-
ni tutaj mona Kore Pnocn, Iran, do pewnego stopnia Syri, a w jeszcze
mniejszym stopniu Rosj i Chiny. Gwnymi wrogami, rwnie dlatego, e
szczeglnie trudnymi w zwalczaniu s amorficzne organizacje niepastwowe,
ktrych celem jest taka ewolucja stosunkw midzynarodowych w planie regio-
nalnym i globalnym, ktra doprowadzi do ograniczenia amerykaskich wpy-
ww i tym sposobem naruszy amerykaskie bezpieczestwo, przede wszystkim
w rozumieniu pewnoci rozwoju.
Sojusznicy i nie-wrogowie
Stany Zjednoczone, podobnie jak i inne imperia wystpujce w dotychczasowej
historii ludzkoci, opieraj swoj polityk na szeregu sojusznikw, w rnym stop-
cziomer.indb 293 2008-02-29 3:5:07

niu z nimi powizanych [Brzeziski 1998: 11 i nast.]. Nie chodzi tu jednak tylko
osojusze w sensie dosownym, ale take i o te pastwa, ktre akceptuj narzucane
przez Amerykanw reguy i warunki ekonomiczne oraz polityczne funkcjonowa-
nie w stosunkach midzynarodowych. W zasadzie mona tu mwi o absolutnej
wikszoci pastw wiata, ktrych relatywna odlego od USA jest rna, rny
te zakres moliwoci wpywania na dziaania Waszyngtonu i rny stopie goto-
woci do wsppracy.
Bliscy sojusznicy to pastwa Europy Zachodniej i czciowo rodkowej, Japonia,
Korea Poudniowa, Tajwan, Izrael, Australia i Nowa Zelandia. Oprcz wsplnoty
wikszoci wartoci politycznych i gospodarczych oraz zasadniczych interesw
(cho s i rnice, ale w istocie marginalne w porwnaniu ze wsplnot gwnych
interesw), s to kraje poczone formalnymi wizami sojuszniczymi. Maj te,
w zalenoci od potencjau, pewien wpyw na USA. Ameryka musi liczy si z ich
zdaniem, a jeli tego nie robi, ryzykuje pogorszenie swej pozycji. Kraje te osob-
no i razem stanowi duy potencja ekonomiczny, technologiczny, demograficzny
istrategiczny, wic USA musz liczy si z ich zdaniem i indywidualnymi interesa-
mi, szczeglnie w pewnych kwestiach regionalnych.
Dalsi sojusznicy to pastwa powizane z USA wsplnot interesw, gwnie
ekonomicznych i w dziedzinie bezpieczestwa, czsto posiadajce formalne bilate-
ralne ukady typu sojuszniczego. S to one bardzo rne, niekoniecznie podzielaj-
ce amerykaskie wartoci w stopniu takim, jak bliscy sojusznicy. Czsto pastwa te
prowadz polityk werbalnie albo nawet praktycznie przeciwstawiajc si w istot-
ny sposb pewnym wanym amerykaskim interesom, nie przestajc jednocze-
nie by istotnymi partnerami. S to kraje surowcowe Zatoki Perskiej, wiele krajw
Ameryki aciskiej, niektre kraje azjatyckie, a w pewnym zakresie spraw nawet
Rosja. Niektre z tych krajw maj nawet pewien zakres moliwoci wpywania na
amerykask polityk.
Kraje wsppracujce to prawie caa reszta wiata, czyli te pastwa, ktre nie
sprzeciwiajc si w praktyce zasadom porzdku midzynarodowego, w rny spo-
sb wsppracuj, gwnie gospodarczo z USA i amerykaskimi firmami. Wiele
z nich przyjmuje postaw werbalnie wrog, nie przestajc jednoczenie handlo-
wa. Przykadem moe by Wenezuela, ktra kontestujc amerykaskie wpywy,
buduje wasn potg regionaln, a prezydent tego kraju wykorzystuje antyamery-
kask retoryk take w swej polityce wewntrznej. Nie przeszkadza to Wenezueli
sprzedawa wikszo swej ropy naftowej do USA i nawet w okresach najwiksze-
go napicia podkrela, e handlowa strona stosunkw jest niezagroona. Do tej
grupy nale take Chiny, w duej mierze uzalenione od amerykaskiego importu
i inwestycji oraz eksportu do USA.
Globalizacja i konflikt PnocPoudnie

Prawie cay wiat dosta si w wikszym lub mniejszym stopniu w orbit wpy-
ww amerykaskich, choby tylko przez to, e funkcjonuje wedug zasad gospo-
darczych w znacznej mierze dyktowanych przez USA [E. Haliak w:Haliak, Ku-
cziomer.indb 294 2008-02-29 3:5:07

niar, Symonides (red.) 2003: 23]. Uwaajc globalizacj i wolny handel (w sensie
korzystnych dla siebie terms of trade) za swoje gwne interesy, Ameryka decyduje
o charakterze midzynarodowej wsppracy gospodarczej, do czego musz dosto-
sowa si nawet kraje jej otwarcie wrogie.
Amerykaska polityka w dziedzinie handlu, inwestycji, etc., sprzyja zatem
globalizacji, uwaanej przez USA za zjawisko bardzo pozytywne. Jednocze-
nie jednak USA odpowiadaj w duej czci za negatywne zjawiska globalizacji
i w zwizku ztym staj si negatywnym symbolem tego zjawiska. To powoduje,
e w rysujcym si coraz ostrzej konflikcie PnocPoudnie, Ameryka jest lide-
rem Pnocy, ale jednoczenie swego rodzaju celem propagandy i dziaa wszyst-
kich przeciwnikw globalizacji i caego Poudnia. To w istotny sposb wpywa na
pozycj midzynarodow USA, pastwa ktre pozostajc liderem, przez wielu
traktowane bywa jak oprawca.
12.2. Nowe zaoenia, interesy i cele strategiczno-polityczne USA

Z powyszych wyznacznikw wypywaj wprost zasadnicze interesy i cele strate-
giczne, jakie musi realizowa polityka amerykaska. S one odzwierciedlane przez
doktryn zagraniczn USA. Jej cech charakterystyczn jest zarwno globalne uj-
cie celw, interesw i strategii dziaania, jak i caociowy charakter doktryny bez-
pieczestwa, obejmujcej wiele rnych aspektw.
Obecna koncepcja polityki zagranicznej USA zwana jest czasem doktryn Bu-
sha, czy si j bowiem z obecnym prezydentem USA i wydarzeniami 11 wrze-
nia 2001 r. [Szymborski 2004]. Jakkolwiek amerykaska polityka zagraniczna po
atakach terrorystycznych na Waszyngton i Nowy Jork faktycznie nabraa ostro-
ci, to jednak nie mona stwierdzi, e narodzia si ona wanie wtedy. Jest ra-
czej efektem dugotrwaej ewolucji percepcji zagroe realizacji gwnych i raczej
niezmiennych celw amerykaskiej polityki globalnej, oraz instrumentw, metod
istrategii obrony przed tymi zagroeniami.
1) Zasadnicze zaoenia i cele polityki zagranicznej USA

Gwnym zaoeniem polityki USA jest globalno interesw, ktre sprowadza-
j si do takiego ksztatowania stosunkw wiatowych, gwnie ekonomicznych,
aby jak najbardziej odpowiadao to rozwojowi Stanw Zjednoczonych. Biorc pod
uwag charakterystyk gospodarki amerykaskiej, istotnym elementem tej polity-
ki jest utrzymanie swobody penetracji handlowo-finansowej wiata, szczeglnie
regionw strategicznie istotnych z punktu widzenia gospodarczego. Chodzi tu za-
rwno o obszary wane surowcowo, ale take o rynki zbytu. Jakiekolwiek zawi-
rowania polityczne, konflikty czy obecno nieprzyjaznych rzdw, jest z punktu
widzenia tych interesw niepodana.
Nie s to jednak zaoenia nowe. Stany Zjednoczone podjy strategiczn decy-
zj przejcia do globalnej polityki ju po II wojnie wiatowej. Wobec rnorodnych
cziomer.indb 295 2008-02-29 3:5:07

zagroe, przede wszystkim zwizanych z polityk ZSRR, Ameryka porzucia dok-

tryn Monroea, sformuowan jeszcze 1823 roku, mwic o koniecznoci po-
wstrzymywania si od zaangaowania politycznego i militarnego poza zachodni
pkul, ktra winna by obszarem amerykaskiej hegemonii. Ju udzia USA w I,
a szczeglnie w II wojnie wiatowej, by wyomem w tej polityce, jednak ostateczna
decyzja o trwaym zaangaowaniu globalnym podjta zostaa po 1945 roku.
Do koca zimnej wojny gwnym zagroeniem tak rozumianych interesw USA
ijednoczenie rdem uzasadniajcym utrzymywanie globalnej obecnoci by
ZSRR, jego doktryna polityczna i ideologia. Stany Zjednoczone utrzymyway swe
wpywy w rnych regionach wiata, starajc si w miar moliwoci je rozszerza
kosztem interesw radzieckich. Najwaniejszymi strategicznymi obszarami byy:
Europa Zachodnia oraz Daleki Wschd z Japoni, Kore i Tajwanem, a take obszar
poudniowego Pacyfiku z Australi i Now Zelandi. USA utrzymyway tu system
trwaych sojuszy, co wraz ze wsplnot rozmaitych interesw gospodarczych utrzy-
mywao amerykaskie pozycje w tych regionach. Bliski i rodkowy Wschd oraz
Azja Poudniowo-Wschodnia byy przez USA postrzegane jako obszary rywalizacji,
gdzie toczya si nieustanna walka o wpywy z ZSRR. Ameryk acisk za trak-
towano jako wasne podwrko, gdzie Ameryka utrzymywaa cis kontrol [zob.
rozdz. 69].
Zakoczenie zimnej wojny nie zmienio zasadniczo hierarchii amerykaskich
celw. Upadek ideologii komunistycznej zwikszy moliwoci penetracji amery-
kaskich wpyww i potencjalnie szans realizacji kontroli nad poszczeglnymi
regionami. W niektrych dotychczas zamknitych dla USA obszarach, takich jak
rodkowa Europa i przestrze byego ZSRR, pojawiy si moliwoci znacznego
rozprzestrzenienia wpyww amerykaskich. Stany Zjednoczone realizoway wic
sprawdzon polityk rozszerzania swych wpyww przez promocj demokracji
iwolnego rynku jako naturalnych obszarw penetracji amerykaskiej polityki.
Naley zatem zauway, e gwne cele i interesy polityki amerykaskiej na
przestrzeni ostatnich szedziesiciu lat charakteryzuj si znaczn cigoci.
Gwne obszary, w ktrych wspczenie Ameryka utrzymuje sta i wyran
obecno oraz bliskie stosunki sojusznicze, to:
Europa, gdzie USA konsekwentnie utrzymuj swe wpywy przez NATO i bli-
skie stosunki z krajami Europy Zachodniej i rodkowej, penetrujc jednoczenie
przestrze poradzieck,
Daleki Wschd, z tradycyjnymi sojusznikami, takimi jak Japonia i Korea Pou-
dniowa oraz Tajwan, borykajcymi si z zagroeniem w postaci Korei Pnocnej
oraz coraz powaniejsz konkurencj ze strony Chin,
Poudniowy Pacyfik, czyli Australia i Nowa Zelandia, penice znaczn rol za-
rwno w zapewnianie strategicznej komunikacji na Pacyfiku, jak te zamykaj-
ce Azj Poudniowo-Wschodni, a zatem uatwiajce kontrolowanie wielkich
przestrzeni wschodnich obrzey Azji.
Zasadniczym celem amerykaskiej polityki w tych regionach jest utrzymanie bez-
pieczestwa i ewentualnie rozszerzenie swego oddziaywania, jak w przypadku Eu-
cziomer.indb 296 2008-02-29 3:5:07

ropy Wschodniej. Utrzymywanie cisych sojuszy i bliskich, partnerskich stosunkw

jest trwaym elementem polityki USA wobec tych regionw, cho oczywicie rni
si one znaczeniem i potencjaem, a wic i polityka amerykaska w szczegach si
tu rni. Charakterystyczn cech tych regionw z amerykaskiego punktu widzenia
jest ich stabilno i trwao wpyww. Przejawia si ona midzy innymi w gbokich
wiziach gospodarczych i politycznych, ktrych nie naruszy znaczna rnica zda
czy to politycznych (kwestia wojny w Iraku), czy handlowych (silna konkurencja
pomidzy firmami USA i innych pastw uprzemysowionych).
Inne regiony wiata nie maj takiej stabilnoci i trwaoci powiza z USA,
azatem zaoenia polityki Waszyngtonu s wobec nich odmienne, polegaj przede
wszystkim na tworzeniu elementw stabilizacji z moliwie znacznym uwzgldnie-
niem amerykaskich wpyww i interesw, gospodarczych i politycznych. Inaczej
mwic, USA staraj si w innych regionach rozszerza i umacnia swoje wpywy
przez wspprac z rnymi pastwami, ktra ma bardzo rnorodny charakter,
zalenie od okolicznoci. W tych konfliktowych obszarach rwnie wida cigo
zasadniczych celw USA, starajcych si utrzyma i rozszerzy sw obecno
iwpywy:
Bliski Wschd jest postrzegany zarwno jako podstawowy dostawca surowcw
energetycznych, jak i strategiczny zwornik pomidzy Europ, Azj i Afryk, ktre-
go stabilno jest kluczem do stabilizacji eurazjatyckiej, szczeglnie w kontekcie
ewolucji politycznej i spoecznej wiata islamu; w regionie tym znajduje si Izrael,
jeden z filarw amerykaskiej globalnej obecnoci, wiele pastw wsppracuj-
cych, oraz Iran i Syria, uwaane przez USA za przeciwnikw,
rodkowy Wschd to obszar, na ktrym przebiega rywalizacja zwizana z po-
lityk Rosji, USA i Chin oraz uczestnikw niepastwowych, takich jak ponad-
narodowe koncerny paliwowe, organizacje terrorystyczne i mniej lub bardziej
amorficzne muzumaskie organizacje religijne i spoeczne; USA staraj si tu
podtrzyma wspprac przyjaznych sobie pastw i ewentualnie rozszerzy
wpywy stabilizujc region pod ekspansj kapitaow i inwestycyjn przedsi-
biorstw amerykaskich,
Indie s przez USA uwaane za coraz waniejszego partnera i rynek zbytu ame-
rykaskich towarw, ich rosnce znaczenie powoduje wzrost uwagi polityki
amerykaskiej,
Azja Poudniowo-Wschodnia to obszar ekspansji chiskiej, w ktrym Pastwo
rodka konsekwentnie buduje swoj pozycj, podczas gdy USA, postrzegajc
rosnce znaczenie Chin jako zagroenie dla swych interesw, prbuj do tego
nie dopuci, jednoczenie jednak konsekwentnie utrzymuj poprawne stosunki
z Pekinem, ktry jest wanym czynnikiem w rozwizywaniu lokalnych proble-
mw oraz wanym partnerem gospodarczym.
Osobne miejsce w polityce amerykaskiej zajmuje Ameryka aciska, przez
prawie dwa stulecia postrzegana jako podwrko USA, co sankcjonowaa ju dok-
tryna Monroea, wspczenie rwnie uwaana jest za stref ywotnych interesw
amerykaskich. Stany Zjednoczone kontynuuj t polityk, starajc si utrzymy-
cziomer.indb 297 2008-02-29 3:5:07

wa wpywy polityczne i ekonomiczne w regionie, cho jednoczenie powicaj

mu znacznie mniej uwagi ni w okresie zimnowojennym. Skutkuje to relatywnym
uwolnieniem si podmiotw politycznych tego obszaru spod oddziaywania Wa-
szyngtonu, najwyraniejszym od czasw dekolonizacji.
Wyranie now kwesti w zestawie celw i interesw polityki USA jest wojna
zterroryzmem. Nie jest to jednak oczywicie cel cakiem nowy, poniewa mie-
ci si w ramach zasadniczego katalogu zamierze majcych na celu zapewnienie
bezpieczestwa krajowi. Wspczenie wadze amerykaskie postrzegaj walk
zterroryzmem jako najwiksze zagroenie dla bezpieczestwa narodowego, std
dziaania z tym zwizane wysuwaj si zdecydowanie na plan pierwszy. Prowadze-
nie dziaa antyterrorystycznych jest take bardzo dobrym instrumentem oddzia-
ywania na wasn opini publiczn, w celu legitymizacji dziaa podejmowanych
zinnych pobudek. Wizja miertelnego zagroenia Ameryki, w tym broni masowe-
go raenia, ktr mog dysponowa wrogowie, jest jedynym obecnie narzdziem,
ktrego mona uy do przekonania obywateli o koniecznoci prowadzenia regu-
larnych dziaa wojennych, ponoszenia ofiar w ludziach i dodatkowych kosztw
finansowych [Szymborski 2004: 155 i nast.].
2) rodki i metody realizacji polityki zagranicznej USA

Wspczenie ewoluuj przede wszystkim te metody i strategie, oraz ideolo-
gia polityki zagranicznej, ktre su realizacji powyszych celw. Uwaa si, e
demokracja jest najlepszym gwarantem pokoju i bezpieczestwa regionalnego.
Wzwizku z tym panuje przekonanie, e kraje demokratyczne ze wzgldu na swj
charakter prowadz polityk otwart gospodarczo i nie gro swym ssiadom, nie
prowadz wojen zaczepnych ani nie s agresywne. Zatem demokracja i idce za ni
wartoci zwizane z indywidualizmem i zachodnim pojciem praw czowieka, to
najbardziej skuteczny instrument polityki zagranicznej. Umocnienie demokracji
tam, gdzie ona jest i zaprowadzenie tam, gdzie jej nie ma, jest najlepsz dugo-
falow gwarancj pokoju i stabilnoci. Takie podejcie nie jest oczywicie nowe,
poniewa od II wojny wiatowej USA przeciwstawiay si ZSRR stosujc tak wa-
nie polityk. Wspczenie jednak te wartoci staj si coraz wyraniej osi i cen-
tralnym punktem doktryny polityki zagranicznej. I to jest wanie wkad obecnej
administracji. Doktryn Busha naleaoby waciwie nazywa nie sam prymat de-
mokracji jako ostatecznego, ale jednak mglistego celu polityki, ale raczej uczynie-
nie z niej faktycznego przedmiotu centralnego codziennych dziaa, opartych na
wierze, e da si j faktycznie zaprowadzi, czyli wyzwoli te narody i ludy, ktre
wci jeszcze nie ciesz si demokracj. Doktryna Busha jest wic swego rodzaju
ideologi polityczn, wskazujc raczej na biece cele i moliwo ich realizacji,
anie na pragmatyczne moliwoci istniejcych instrumentw polityki zagranicz-
nej. Czynnik moralny, wartociujcy w postrzeganiu celw i interesw oraz metod
polityki zagranicznej ma niemae znaczenie w jej koncepcji.
Jeli chodzi o rodki i instrumentarium polityki zagranicznej, naley zwrci
uwag, e obecnie kadzie ona szczeglny nacisk na czynnik militarny. Potne
cziomer.indb 298 2008-02-29 3:5:07

iskuteczne siy zbrojne oraz dziaania o charakterze specjalnym (czyli uycie eli-
tarnych si na niewielk skal) maj due znaczenie w koncepcji polityki zagranicz-
nej USA. Administracja prezydenta Busha, z byym sekretarzem obrony Donaldem
Rumsfeldem na czele, jeszcze do niedawna podkrelaa, e wyzwolenie ludw ucie-
mionych przez rnorodnych wiatowych satrapw jest moliwe wanie dziki
przewadze militarnej. Skoro USA mog zwyciy w kadej wojnie z kadym lokal-
nym dyktatorem, to naley tak wanie czyni zaprowadzajc demokracj na miej-
scu obalonych rzdw. To najlepiej zapewni realizacj zasadniczych celw wymie-
nionych powyej, czyli stworzenie stabilnoci i warunkw do swobodnej penetracji
amerykaskiej gospodarki w skali wiatowej.
W ramach realizacji celw zwizanych bezporednio z bezpieczestwem, rw-
nie sia militarna i jej biece zastosowanie uzyskaa po 2001 roku wiksze zna-
czenie. Stosujc okrelenie wojna z terrorem, USA wskazuj take na gwne in-
strumenty dziaania w tym zakresie. Uycie si zbrojnych, zarwno regularnych jak
ispecjalnych, zarwno przeciwko uczestnikom pastwowym jak i niepastwowym,
jest gwnym instrumentem dziaa w zakresie przeciwdziaania terroryzmowi.
Bardzo wanym elementem tego zestawu rodkw jest tak zwane uderzenie pre-
wencyjne. Polega ono na podejmowaniu dziaa zbrojnych, nim jeszcze ameryka-
skie interesy, obywatele czy samo terytorium USA zostanie zaatakowane, tak, aby
nie dopuci do rozwoju zagroenia.
Takie podejcie jest bardzo krytykowane, wielu politykw i badaczy uwaa, e mi-
litaryzacja amerykaskiej polityki nie przynosi skutecznych rozwiza i e rodzi dal-
sze zagroenia, zamiast rozwizywa problemy. Jest w tym wiele prawdy, poniewa
opisany powyej schemat dziaania (interwencja obalenie dotychczasowych rzdw
wprowadzenie demokratycznych rzdw) zakada, e obywatele wyzwalanych
krajw oczekuj tego wyzwolenia i ycz sobie wprowadzenia demokracji. Tymcza-
sem tak wcale by nie musi, podkrela si, e demokracja przynoszona w komorach
bombowych samolotw bojowych dyskredytuje sama siebie. Gwnym zatem sabym
punktem amerykaskiej wizji rodkw i metod polityki zagranicznej jest to, e nie ma
ona realistycznych i rozbudowanych planw dotyczcych dziaa pointerwencyjnych
w przypuszczalnie niesprzyjajcych okolicznociach, szczeglnie w zoonych i trud-
nych sytuacjach, ktre mog mie miejsce w krajach rzdzonych dotychczas przez
dyktatorw. W takich sytuacjach interwencja i zdecydowane dziaania militarne gene-
ruj nowe problemy potencjalnie groniejsze ni dotychczasowe.
Dodatkowo pojawia si problem podwjnych standardw w polityce zagranicz-
nej USA. Promujc demokracj i stosujc w tym celu nawet bardzo gwatowne
rodki, administracja amerykaska wspiera jednoczenie niektre niedemokratycz-
ne reimy, amice na co dzie prawa czowieka. W pewnym zakresie dyskredytuje
to polityk USA, skoro bowiem ma ona opiera si na podstawowych wartociach
moralnych, to nie powinny by one, zdaniem wielu, relatywizowane. Tymczasem
niedemokratyczne rzdy Arabii Saudyjskiej, Egiptu, Pakistanu i innych krajw cie-
sz si niesabncym amerykaskim wsparciem mimo, e ich stosunek do praw
czowieka i demokracji jest faktycznie negatywny.
cziomer.indb 299 2008-02-29 3:5:07

Jednoczenie jednak nie mona si zgodzi z czsto podnoszon tez, e gwne

zagroenie wspczesnego wiata, czyli muzumaski radykalizm, jest prost reak-
cj na polityk USA. Wielu politykw i komentatorw naiwnie uwaa, e bez za-
angaowania USA w sprawy Bliskiego Wschodu i bez poparcia Izraela przez USA,
Al-Kaidy i terroryzmu by nie byo. To oczywiste nieporozumienie, poniewa, jak
zauwaali amerykascy eksperci i analitycy bezpieczestwa, terroryzm midzyna-
rodowy stanowi rosnce zagroenie ju na pocztku lat 90. i wypywa gwnie ze
zjawisk immanentnych, zachodzcych w wiecie islamu, a polityka USA, moe co
najwyej te zagroenia kanalizowa. Dlatego nie mona stwierdzi, e polityka ak-
centujca uycie siy jest cakowicie bdna, poniewa w pewnym sensie odpowia-
da na rosnce zagroenia, wobec ktrych jedn z niewtpliwie waciwych metod
jest zastosowanie rodkw o charakterze militarnym. Jednoczenie jednak nale-
y w polityce USA zauway nadmierne poleganie na czynniku wojskowym, przy
braku przygotowania doktrynalnego do sytuacji, w ktrych czynnik ten zawodzi.
Przesadne poleganie na sile wojskowej powoduje take i to, e w instrumentarium
polityki amerykaskiej zbyt ma uwag powica si innym rodkom, ktre winny
by stosowane zamiast lub rwnolegle do czynnika militarnego.
Reasumujc mona stwierdzi, e obecna doktryna polityki zagranicznej USA
nie rni si istotnie w oglnych celach i interesach od tego, z czym mielimy do
czynienia od chwili uksztatowania si koncepcji mocarstwa globalnego po II woj-
nie wiatowej. Istotne natomiast zmiany dotycz szczegw realizacji tych celw,
metod i rodkw oraz bilansu zastosowania rnorodnych instrumentw polityki
zagranicznej. Stany Zjednoczone znacznie bardziej skonne s obecnie do zdecy-
dowanej polityki nastawionej na szybkie osignicie celw. Z wiksz take swobo-
d uywaj siy zbrojnej w rnych zadaniach, od uderze prewencyjnych na cele
punktowe, do zmiany rzdw w konkretnych krajach przy pomocy rozbudowanej
operacji. Doktryna amerykaskiej polityki zagranicznej jest obecnie zbyt jedno-
stronna oraz zbyt zideologizowana. W ostatnich miesicach wida jednak poten-
cja sucy tej zmianie, poniewa administracja prezydenta Busha cieszy si coraz
mniejszym poparciem, a w Kongresie USA przewag uzyskaa partia demokratycz-
na. Wida zatem ju pewne symptomy ewolucji polityki USA, gwnie w zakresie
celw i metod jej prowadzenia.
12.3. Trudnoci USA z realizacj polityki wiatowej

Zaoenia polityki zagranicznej USA s bardzo ambitne, wrcz maksymalistyczne.
Istnieje w zwizku z tym wiele trudnoci, zarwno natury wewntrznej jak ize-
wntrznej, ktre zagraaj realizacji tych zaoe. Zaliczy do nic mona nastpu-
jce zjawiska:
imperialne rozcignicie,
nadmierne poleganie na czynniku militarnym,
brak realistycznego rozpoznania sytuacji,
cziomer.indb 300 2008-02-29 3:5:07

niedobr realistycznych strategii,

ideologizacja polityki.
Wikszo ekspertw uwaa obecnie zjawisko imperialnego rozcignicia, za
jedn z najwaniejszych cech realizacji amerykaskiej polityki zagranicznej. Wy-
nika ono z przyjcia do realizacji nadmiernej iloci szczeglnie trudnych celw
i w zwizku z tym, z niemonoci ich osignicia. USA podjy si w krtkim czasie
dziaa na bardzo szerokim planie i to dziaa trudnych, wymagajcych ogromne-
go potencjau. Jest to skutkiem drastycznego braku rozpoznania ich konsekwencji.
Dziaania w Afganistanie i Iraku s przykadem kampanii, ktre absorbuj znacznie
wiksze siy i rodki ni pierwotnie przewidywano, istnieje wic ryzyko, e wrazie
powanego zagroenia w innym jeszcze regionie wiata, USA nie bd wstanie
znale na nie adekwatnej odpowiedzi bez dokonania przynajmniej czciowej wo-
jennej mobilizacji finansowej, materiaowej i w zakresie siy ludzkiej. Taka sytuacja
oznaczaaby znaczne zachwianie pozycji gospodarczej USA i trudne do przewidze-
nia konsekwencje wewntrzne. Imperialne rozcignicie dotyczy take bezpored-
nio si zbrojnych USA, szczeglnie powietrznych, ktre wymagaj coraz wikszych
nakadw na odtworzenie siy bojowej.
Nadmierne poleganie na czynniku militarnym powoduje, e podejmowane s
dziaania wywoujce ostry sprzeciw w wiecie i skutkujce osabieniem ameryka-
skiego przywdztwa. Sprzeciw ten obejmuje nie tylko pastwa tradycyjnie wrogie
USA czy z nimi w mniej lub bardziej ograniczony sposb konkurujce. Take i bliscy
sojusznicy, jak Francja i Niemcy, maj powane wtpliwoci. Wprawdzie nie skut-
kuje to zrywaniem ukadu sojuszniczego oraz fundamentalnych powiza, gwnie
gospodarczych, ale na pewno osabia zwizki USA z Europ. Trzeba take zwrci
uwag, e wikszo problemw ma bardzo wiele rnych paszczyzn i czynnik woj-
skowy bez w peni skutecznej i przemylanej obudowy innymi, nie jest w stanie ich
rozwiza. Ju w pocztku lat 90. mona to byo zaobserwowa na przykadzie Soma-
lii, skd siy midzynarodowe musiay si wycofa nie mogc bez zastosowania bru-
talnego terroru pokona miejscowych przywdcw klanowych, ktrym nie na rk
bya sponsorowana z zewntrz stabilizacja. W amerykaskiej doktrynie politycznej
pojawia si przy tym pewna fascynacja niebywa potg i skutecznoci narzdzi
militarnych oraz tendencja do przeceniania ich skutecznoci, podczas gdy istnieje
bardzo wiele kwestii, ktrych po prostu nie da si zaatwi w ten sposb. Wprawdzie
obecnie w Iraku szeroko stosowane s rnorodne instrumenty polityczne, majce
na celu stabilizacj sytuacji wewntrznej, lecz jak si zdaje, s one raczej improwizo-
wan odpowiedzi na nieprzewidziany przez amerykaskich strategw obrt sytua-
cji. Znacznie bardziej skuteczne byoby planowanie stabilizacji wewntrznej w Iraku
ju wczeniej, przed rozpoczciem dziaa, w oparciu o miejscowe struktury. Nie bez
znaczenia jest i fakt, e rozbudowane wykorzystywanie si zbrojnych jest kosztowne
i moe w pewnych okolicznociach zagrozi rozwojowi i dobrobytowi kraju, czyli
przynie skutki odwrotne do zamierzonych.
W dziaaniach podejmowanych przez USA w ostatnich latach czstokro wi-
da take brak realistycznego rozpoznania sytuacji. Nadmierny popiech i polega-
cziomer.indb 30 2008-02-29 3:5:08

nie na potdze gospodarczej i militarnej oraz atrakcyjnoci politycznej, skutkuje

podejmowaniem dziaa bez zgromadzenia waciwej, wszechstronnej i spraw-
dzonej wiedzy na dany temat. Pojawia si zjawisko swego rodzaju mylenia y-
czeniowego, nie uwzgldniajce realne fakty. Doprowadza to USA do wchodzenia
wbardzo trudne, kosztowne i ryzykowne sytuacje, ktrych mona byoby unikn.
Klasycznym przypadkiem jest tu oczywicie kwestia iracka. Amerykanie liczyli, e
po obaleniu Saddama Husajna i likwidacji ewentualnej partyzantki zwizanej z po-
przednim reimem, uda si wprowadzi system demokratyczny, w ktrym gwn
rol zajm politycy zemigracji, cieszcy si poparciem spoecznym jako ludzie nie-
skaeni systemem idajcy si ponadto atwo kontrolowa. Tymczasem ju po mi-
litarnym, druzgoccym zwycistwie wojsk amerykaskich okazao si, e oprcz
oporu zwolennikw Saddama Husajna, pojawiy si inne siy destabilizujce, za-
rwno wewntrzne, jak i sponsorowane z zewntrz z Syrii i Iranu. Oba te kraje
zdajc sobie spraw, e poIraku to one znajd si na celowniku, zrobi wszystko
by zatrzyma USA w Iraku. Tym sposobem w kraju tym ma miejsce zderzenie inte-
resw USA z irackimi interesami wewntrznymi: szyitw, sunnitw i Kurdw, oraz
zewntrznymi: gwnie Iranu i Syrii. Niezdolno przewidzenia przez ameryka-
skich strategw takiego obrotu sytuacji jest ewidentna i jednoczenie zaskakujca.
Wielu specjalistw dugo nie mogo uwierzy, e Amerykanie tak dalece zawiedli
w rozpoznaniu sytuacji.
Za problem, w pewnym sensie wynikajcy z poprzedniego, mona uzna nie-
dobr realistycznych strategii. Skoro rozpoznanie problemu czsto szwankuje, to
trudno mwi o planach na nich opartych. Amerykaskie dziaania czsto opieraj
si na uproszczonych, czsto yczeniowych strategiach, nie uwzgldniajcych wy-
starczajco specyficznych kwestii. Wyglda to tak, jakby uwaali, e potga i sia
militarna zaatwi kad kwesti, a drobne i szczegowe problemy nie maj znacze-
nia wobec tej przewagi. USA podejmuj wic czsto dziaania bez konstruowania
alternatywnych planw i wielowtkowej strategii. Prowadzi to do sytuacji, w ktrej
Ameryka jest zaskoczona rozwojem sytuacji i z trudem, na bieco, prbuje si do
niej dostosowa. Czsto skutecznie, niewtpliwie jednak lepiej jest posiada z gry
realne, wielowtkowe plany oparte na realnej wiedzy, ni improwizowa w trak-
cie realizacji. Tak sytuacj mona zauway zarwno w kryzysie kosowskim, jak
i w Iraku, w mniejszym stopniu w Afganistanie.
Wiele z tych zjawisk ma swoje rdo w relatywnej ideologizacji polityki wUSA.
Bardziej normatywne traktowanie celw i zaoe politycznych, wynikajce wa-
nie z przyjtej ideologii powoduje zmniejszanie si stopnia pragmatycznoci ame-
rykaskich dziaa. Nadmierny wpyw ideologii na polityk skutkuje tendencj do
pomijania faktw niewygodnych dla tej ideologii oraz stopniowym przechodze-
niem do logiki cel uwica rodki. Taki proces zachodzi obecnie w USA i powo-
duje znaczne zmniejszenie skutecznoci realizacji celw, poniewa generuje wiele
niekorzystnych zjawisk ubocznych. Czynnik ideologiczny wzmacnia take iluzj
skutecznoci siy wojskowej, poniewa oferuje ona pozornie atwe i proste rozwi-
zania.
cziomer.indb 302 2008-02-29 3:5:08

Opisane wyej trudnoci nie stanowi o cakowitym fiasku polityki zagranicz-

nej Stanw Zjednoczonych, lecz raczej o pewnych negatywnych tendencjach w niej
obecnych. Generalnie amerykaska polityka zagraniczna i realizacja celw jest do
skuteczna, cho nie tak, jak mogaby by. Jednak dalsz konsekwencj wymienio-
nych trudnoci, szczeglnie wynikajcych z nadmiernej przewagi czynnika ideolo-
gicznego, jest osabienie i perspektywa osabienia amerykaskiego przywdztwa,
ktre w kocu jest celem zasadniczym, a zatem perspektywiczne sabnicie skutecz-
noci dziaa. USA wygray zimn wojn i w latach 90. byy wzorcem pozytywnym,
sprawujc jednoczenie istotn, regulujc funkcj jedynego mocarstwa globalne-
go. Funkcja ta bya przez wikszo wiata de facto akceptowana. Obecnie Ameryka
chce jeszcze wzmocni swoje oddziaywanie, eksponujc nadmiernie mao popular-
ne instrumenty polityki zagranicznej, ale napotyka coraz wikszy opr, nawet wrd
bliskich sojusznikw. W dalszej perspektywie moe to nawet zagrozi podstawom
potgi i globalnego oddziaywania USA, cho jest to przypuszczenie skrajnie pesy-
mistyczne. Podobnie jak czste porwnanie wspczesnej Ameryki do ZSRR, do-
konywane ze wzgldu na charakter stosowanych metod: niedyskursywna ideologia,
nadmierna rola czynnika militarnego czy skrajna brutalizacja w imi wyszych celw
(np. w wizieniach, w ktrych przetrzymuje si podejrzanych o terroryzm, takich jak
Abu Gharib w Iraku lub Guantanamo na Kubie). Porwnanie to jest mocno przesa-
dzone, aczkolwiek niewtpliwie wida pewne symptomy o tym wiadczce.
12.4. I rak i Afganistan

gwne wyzwania amerykaskiej polityki zagranicznej
Prowadzone obecnie przez Stany Zjednoczone dziaania zbrojne w Iraku i Afga-
nistanie maj wielkie znaczenie dla realizacji caoci polityki zagranicznej. S one
swego rodzaju sztandarowymi przedsiwziciami obecnej administracji amery-
kaskiej, egzemplifikacj jej gwnych celw. Jednoczenie oba kryzysy odbijaj
wszystkie saboci i trudnoci polityki Waszyngtonu, na co wskazywano ju cz-
ciowo powyej. Wydaje si take, e dalszy rozwj sytuacji w obydwch tych kra-
jach bdzie stanowi o przyszej polityce USA, a zatem bdzie mia due znaczenie
dla stosunkw wiatowych, gdy obydwie sytuacje wystawiaj skuteczno dziaa-
nia jedynego pozostaego supermocarstwa na najwysz prb.
1) Afganistan
Rzdzcy w Afganistanie od 1996 roku talibowie udzielili schronienia Osamie
bin Ladenowi, ktry w tym wanie kraju zaoy i utrzymywa obozy szkoleniowe,
gdzie trenowano terrorystw przygotowywanych do akcji Al-Kaidy. Po zamachach
na Nowy Jork i Waszyngton 11 wrzenia 2001 roku, ONZ i USA zaday od Af-
ganistanu wydania osb odpowiedzialnych za zamach, w tym bin Ladena. Afgani-
stan odmwi, w zwizku z czym Rada Bezpieczestwa usankcjonowaa uycie si
zbrojnych w celu schwytania winnych zamachw i przywrcenia bezpieczestwa
cziomer.indb 303 2008-02-29 3:5:08

midzynarodowego, zagroonego przez kraj oficjalnie wspierajcy i popierajcy

terrorystw.
Dziaania zbrojne rozpoczy si w grudniu 2001 roku i w cigu kilku miesi-
cy doprowadziy do pokonania przez USA oddziaw talibw i Al-Kaidy. Znaczny
udzia w akcjach zbrojnych miaa afgaska opozycja, ktra kontrolowaa pnoc
kraju i odpowiednio dozbrojona i wsparta przez Amerykanw, zdolna bya do sku-
tecznych dziaa. Wprawdzie nie udao si w caoci zlikwidowa talibw i Al-Kai-
dy, jednak ich siy zostay zdziesitkowane i wyparte w niedostpne gry. Nie udao
si przy tym schwyta ani bin Ladena, ani gwnych przywdcw talibw. Bardzo
wanym aspektem sytuacji bya bierna postawa wikszoci spoeczestwa, ktre
nawet z pewn przychylnoci traktowao wojska midzynarodowe. Wprawdzie
talibowie zaprowadzili spokj i zlikwidowali produkcj opium, ale z drugiej strony
nie byli zdolni do ulenia ndzy spoeczestwa, ktre przez dwadziecia lat yo
w stanie permanentnej wojny. Nie bez znaczenia byy bardzo twarde rzdy, jakie
sprawowali talibowie, wprowadzajc surowe prawo koraniczne. W zwizku z tym
atak si midzynarodowych, wspomagany przez skuteczne dziaania propagando-
we, nie zosta zrazu uznany za kolejn okupacj.
Od 2002 do 2005 roku trwa proces rekonstrukcji politycznej Afganistanu.
Wpierwszej kolejnoci zwoano lokalny, tradycyjny parlament Loja Dirg, kt-
ry skada si z przedstawicieli plemion afgaskich. Po dugich negocjacjach
zgromadzenie to wybrao Hamida Karzaja na tymczasowego prezydenta kraju.
W2003 roku rozpoczy si przygotowania do uchwalenia nowej konstytucji,
przyjtej przez Loj Dirg w roku nastpnym. W padzierniku 2004 roku odby-
y si demokratyczne wybory prezydenckie (zwyciy Hamid Karzaj), a w2005
parlamentarne. W grudniu 2005 roku zebrao si po raz pierwszy afgaskie
Zgromadzenie Narodowe. Naley tu zwrci uwag na demokratyczny charak-
ter iwysok, osiemdziesicioprocentow frekwencj wyborcz. Po raz pierwszy
w historii Afganistanu spoeczestwo mogo swobodnie ksztatowa swoje wa-
dze, po raz pierwszy take czynne i bierne prawo przysugiwao kobietom, ktre
tumnie z niego skorzystay.
Jednoczenie z sukcesami amerykaskiej polityki, ktra doprowadzia do mili-
tarnego zwycistwa i politycznej stabilizacji, pojawiy si negatywne skutki ame-
rykaskich dziaa. Rzd USA, w pewnym sensie oszoomiony sukcesem, zaj si
kolejnym celem, Irakiem, nie dostrzegajc koniecznoci podjcia dodatkowych,
niezwykle istotnych dziaa na rzecz dugoterminowej stabilizacji w Afganistanie.
Fatalnym w skutkach bdem byo niepodjcie realistycznej i zakrojonej na szerok
skal kampanii. Wprawdzie podjto pewne dziaania w tym zakresie, ale nie do
skuteczne, a spoeczestwo afgaskie oczekiwao od midzynarodowej koalicji nie
tylko zmian o charakterze politycznym, ale przede wszystkim, e zmieni ona na
lepsze codzienne, trudne ycie w zrujnowanym wojn kraju. Aby utrzyma wyso-
kie poparcie spoeczne zarwno dla USA, jak i dla legalnych wadz oraz dla warto-
ci, jakie za nimi stay, naleao jak najszybciej i jak najszerzej finansowo wesprze
rozwj, tak aby Afganistan moliwie jak najszybciej zobaczy skutki odbudowy.
cziomer.indb 304 2008-02-29 3:5:08

Tymczasem USA, zajte ju na innym froncie, potrzeboway rodkw na kolejn

kampani wojenn i co wicej, sdziy, e Afganistan jest ju ustabilizowany, skoro
tylko pojawiy si w nim instytucje demokratyczne.
Tymczasem niezniszczone cakowicie siy talibw i Al-Kaidy odzyskiway siy,
mimo operacji podejmowanych przez oddziay sojusznicze. Amerykaskie zaan-
gaowanie byo jednak zbyt mae, a postpy w odbudowie zbyt nike, by zapobiec
odradzaniu si fundamentalistycznej partyzantki. Tym sposobem, w cigu 2005
i2006 roku nastpio odrodzenie si si antyamerykaskich, ktre zagraaj coraz
bardziej siom koalicji i rzdowym, zdobywaj coraz wiksze poparcie spoecz-
ne, aod lata 2006 roku w Afganistanie tocz si ju regularne walki. Przy okazji
wzrs ponownie handel opium, ktry osign niespotykane dotychczas rozmiary.
W 2007 roku toczyy si nadal walki, a Talibowie utrzymuj znaczne wpywy wrd
ludnoci cywilnej gwnie jednak dziki kampanii zastraszania. To zreszt stanowi
o pewnej saboci antyamerykaskiego podziemia, ktremu nie udao si zdoby
peni zaufania spoecznego. Tym take, oraz zdecydowan postaw si midzyna-
rodowych naley tumaczy fakt, e zapowiadana na 2007 rok ofensywa nie jest
jednak tak skuteczna i grona jak przewidywano jeszcze na pocztku roku.
2) Irak
Wojna w Iraku przygotowywana bya przez USA ju od 2002 roku. Pretekstem
do przeprowadzenia ataku byo rzekome posiadanie przez wadze w Bagdadzie
broni masowego raenia i rodkw jej przenoszenia, czego zabraniay rezolu-
cje ONZ uchwalone po pierwszej wojnie w Zatoce Perskiej w 1991 roku. Dru-
gim przedstawianym przez USA powodem do inwazji bya rzekoma wsppraca
Saddama Husajna z Al-Kaid. aden z tych powodw nie mia penego pokry-
cia wrzeczywistoci, jednak rzeczywista przyczyna wojny, czyli zmiana wadzy
w Iraku, nie byaby wystarczajco dobra z propagandowego punktu widzenia.
Wskazanie na zagroenie, jakie Irak stanowi dla stosunkw midzynarodowych,
bezpieczestwo regionalne i wiatowe, oraz wplecenie w ogln wojn z terro-
ryzmem, wydawao si z punktu widzenia politycznego waciwszym uzasadnie-
niem podjtych dziaa.
Tymczasem w rzeczywistoci administracja prezydenta Busha zamierzaa oba-
li wadz Saddama Husajna, aby tym sposobem przynie stabilizacj w wanym
dla stosunkw midzynarodowych regionie. Jednoczenie miao to by wyranym
sygnaem dla innych niedemokratycznych rzdw bdcych zagroeniem dla po-
koju midzynarodowego, e musz one zmieni sw polityk lub podziel los Ira-
ku. By to wic element globalnej polityki USA, w ktrej oglnym motywem bya
stabilizacja pod skrzydami amerykaskiej dominacji, zapewniajca nie tylko za-
bezpieczenie interesw USA, ale take uatwiajca oglny rozwj poszczeglnych
regionw i caego wiata.
Z takimi motywacjami siy zbrojne USA rozpoczy 20 marca 2003 roku atak na
Irak, ktrego pierwszym etapem bya prba fizycznej eliminacji Saddama Husajna.
Wprawdzie nie udao si tego osign iracki dyktator jednak musia wci si
cziomer.indb 305 2008-02-29 3:5:08

ukrywa i zmienia miejsce pobytu, co znacznie przyczynio si do dezorganizacji

obrony irackiej. Siy zbrojne USA i Wielkiej Brytanii miay nad wojskami irackimi
miadc przewag technologiczn, daleko wiksz ni w czasie pierwszej wojny
w Zatoce Perskiej. W zwizku z tym prawie natychmiast po rozpoczciu dziaa
si powietrznych, uruchomiono take ofensyw wojsk ldowych i si specjalnych.
Ju 9 kwietnia zdobyty zosta Bagdad, a wojska irackie zniszczono lub rozproszono,
stosunkowo niewielkimi siami kilku dywizji amerykaskich i brytyjskich, z nie-
wielkim take udziaem si specjalnych z Australii i Polski. 1 maja prezydent Bush
ogosi zakoczenie wojny w Iraku.
Po tej byskawicznej kampanii Stany Zjednoczone przystpiy do okupacji Ira-
ku, wzorujc si w pewnym zakresie na okupacji Niemiec po II wojnie wiatowej.
Wyczono midzy innymi z ycia politycznego osoby majce dotychczas zwizki
z saddamowsk parti Baas, rozwizano siy zbrojne i inne struktury siowe, liczc
na to, e uda si je szybko odtworzy w oparciu o inne siy polityczne. Jednoczenie
z emigracji wrcili iraccy opozycjonici, ktrzy w zamyle amerykaskim, mieli
stan na czele narodu. Przy pomocy amerykaskiej administracji cywilnej i woj-
skowej mieli oni stworzy nowe instytucje, nowego, demokratycznego pastwa.
Ju 13 lipca 2003 roku stworzono Rad Zarzdzajc, ktra skadaa si
zprzedstawicieli rnych wsplnot etnicznych Iraku: szyitw, sunnitw i Kurdw,
wproporcjach zblionych do stosunkw ludnociowych kraju. Jej celem byo prze-
de wszystkim opracowanie nowej konstytucji, przejmowaa ona ponadto pewne
kompetencje w zakresie zarzdzania. Po dugotrwaych dyskusjach, 1 marca 2004
roku, Rada Zarzdzajca przyja tymczasow konstytucj Iraku, 28 czerwca wa-
dz przej rzd tymczasowy kierowany przez zwizanego z CIA Ijada Alawiego,
koczc tym samym formaln okupacj. 30 stycznia 2005 roku odbyy si demo-
kratyczne wybory parlamentarne, ktre mimo bojkotu wikszoci sunnitw, zgro-
madziy 59% uprawnionych do gosowania.
Rwnolegle do opisanego programu demokratyzacji i restytucji instytucji poli-
tycznych, w Iraku prowadzone byy wci dziaania zbrojne. Okazao si bowiem,
e mimo zwycistwa nad regularnymi wojskami Saddama Husajna, stabilizacja
kraju nie nastpia. W pierwszych miesicach po wyganiciu regularnych walk,
opr stawiali przede wszystkim funkcjonariusze partii Baas, resztki si specjalnych
i elitarnych oddziaw wojskowych. Wkrtce jednak do gosu doszy zupenie nowe
siy, ktrych si amerykascy stratedzy nie spodziewali. Rnorodni dziaacze re-
ligijni i polityczni, szyiccy i sunniccy, rozpoczli organizowa oddziay zbrojne
izachca do walki z USA. By to z ich strony pomys na wejcie do nowej wadzy
w Iraku, do ktrej USA zamierzay dopuci tylko sprzyjajcych sobie dziaaczy
emigracyjnych i niektrych lokalnych. Podjcie oporu i destabilizacja stay si na-
rzdziem walki politycznej samoistnych si popartych miejscow ludnoci. Osa-
bienie wpyww USA i ewentualnie nawet wygnanie ich z Iraku mogo stworzy
szans nowym siom na irackiej scenie politycznej.
Nowe siy wspomagane s dodatkowo przez zagranic: Iran i Syri. Kraje te bo-
wiem doskonale zday sobie spraw, e w razie powodzenia amerykaskiej strategii
cziomer.indb 306 2008-02-29 3:5:08

w Iraku, bd nastpne w kolejnoci do siowej zmiany rzdw. Jedyn moliwoci

niedopuszczenia do takiego stanu rzeczy byo uniemoliwienie USA osignicie
ich celw w Iraku. Waszyngton zupenie nie liczy si z tak sytuacj, nie bra pod
uwag tego, e niedemokratyczne rzdy Iranu i Syrii nie bd bezczynnie patrzyy
na realizacj amerykaskiej strategii i e podejm skuteczne dziaania. Wyranie
wida tutaj brak szczegowej wizji politycznej wrd autorw amerykaskich pla-
nw oraz mylenie typu yczeniowego.
W zwizku z tym, ju w kwietniu 2004 roku wybucho w Faludy, na poudnie
od Bagdadu, powstanie szyitw, pod wodz charyzmatycznego muy Muktady al-
-Sadra. Od tego czasu a do dzisiaj trwaj ze zmienn intensywnoci walki, w kt-
rych opozycja iracka atakuje zarwno wojska amerykaskie jak i przedstawicieli
legalnych wadz. Kraje ocienne, uznajc, e destabilizacja Iraku im sprzyja, przez
wizanie si amerykaskich stale podtrzymuj napicie. Wykorzystuj przy tym
sytuacj etniczn w Iraku, gdzie mniejszo sunnicka, uprzywilejowana w czasach
Saddama Husajna, czuje si obecnie wyalienowana i zagroona przez szyitw fa-
woryzowanych przez USA. Od 2005 roku wyranie wida starania o wywoanie
wojny domowej pomidzy oboma spoecznociami. Wedug aktualnych doniesie,
szczeglnie aktywny w Iraku jest Iran przerzuca agentw, bro i pienidze, a si-
om zmierzajcym do powikszenia chaosu w Iraku suy pomoc logistyczn.
Widocznym w 2007 pozytywnym trendem ewolucji sytuacji w Iraku jest rela-
tywne sabnicie Al-Kaidy i podnoszca si fala krytyki w stosunku do organiza-
torw zamachw samobjczych. Ju nie tylko proamerykaskie wadze, ale take
wielu przywdcw plemiennych i religijnych, nawet tych niechtnych wobec USA,
ostro wystpuje przeciwko masowemu terrorowi od ktrego bardziej cierpi iraccy
obywatele ni dobrze zabezpieczone, wyszkolone i uzbrojone wojska okupacyjne.
Lokalne spoeczno poczyy w wielu miejscach siy z wadzami i wojskami USA,
likwidujc bd zmuszajc do opuszczania Iraku wielu bojownikw Al-Kaidy, co
znalazo nawet odbicie w padziernikowym wystpieniu Osamy bin-Ladena, ktry
wezwa irackich muzumanw do wsppracy z jego organizacj.
cziomer.indb 307 2008-02-29 3:5:08

moje notatki
cziomer.indb 308 2008-02-29 3:5:08

Marek Czajkowski
Rozdzia 13
Polityczne aspekty transformacji NATO
iintegracji europejskiej
I ntegracja europejska i transatlantycka uznawane za jedne z najwaniejszych

procesw powojennego wiata uczyniy z Zachodu potg, przyniosy mu do-
brobyt i bezpieczestwo. Integracja obejmuje wszystkie dziedziny: od militarno-
politycznej, przez polityczno-ekonomiczne do prawnej i spoecznej. Pierwszopla-
nowymi instytucjami s tu NATO i Unia Europejska, ktre w ostatnich kilkunastu
latach podlegay znacznej ewolucji.
13.1. Miejsce i rola NATO po zakoczeniu zimnej wojny

Sojusz Pnocnoatlantycki powsta jako odpowied pastw zachodnich na rosnce
w pierwszych latach powojennych poczucie zagroenia ze strony ZSRR. Przez kil-
ka dziesicioleci by zarwno podstawowym elementem wsplnej obrony Zacho-
du, jak i czynnikiem integracji, tak w wymiarze europejskim, jak i transatlantyckim.
NATO stao si jednym z wanych rde stabilizacji Europy Zachodniej, umoli-
wiao wzgldnie spokojny gospodarczy i spoeczny rozwj krajw czonkowskich
[patrz rozdziay 69].
Pocztek ewolucji stanowiska NATO wobec Wschodu

Przemiany w Europie rodkowej i Wschodniej, ktre zarysoway si w kocu lat
osiemdziesitych nie mogy nie wpyn na polityk NATO, poniewa jego zadaniem
bya obrona przed zagroeniami pochodzcymi z tego regionu. Zmiana sytuacji
strategicznej oznaczaa, e dotychczasowa racja bytu Sojuszu, wyznaczana dok-
tryn powstrzymywania i logik zimnej wojny, powoli odchodzi wprzeszo.
Pakt Pnocnoatlantycki nie mg nadal by stranikiem Europy przed radzieckim
zagroeniem, poniewa wraz kryzysem wewntrznym panujcym w ZSRR i prze-
mianami w polityce zagranicznej Moskwy oraz spadkiem napicia w wiecie, kon-
struktywna polityka wobec starych wrogw stawaa si konieczna.
W takich warunkach ju postanowienia podjte na szczycie NATO, ktry odby
si w 2930 maja 1989 roku w Brukseli oznaczay, e NATO dostrzega zachodzce
cziomer.indb 309 2008-02-29 3:5:08

przemiany, uwaa je za bardzo wane i obiecujce, cho na wczesnym etapie jesz-

cze dalekie od zakoczenia. Uznano, e istniej bardzo sprzyjajce okolicznoci,
aby podj prb przezwycienia podziau Europy i doprowadzi do powstania
nowego, pokojowego i trwaego porzdku na naszym kontynencie. Jednoczenie
Sojusz wci podkrela swoj rol obronn i trwao polityki militarnej, zapewnia-
jcej bezpieczestwo pastw czonkowskich. NATO z jednej strony przypomniao,
e zawsze byo otwarte na konstruktywny dialog, w duchu raportu Hamerla, i e
obecnie widzi dla niego szans, z drugiej za, e z tego samego powodu nie musi
drastycznie zmienia swojej polityki. W Deklaracji brukselskiej znajdujemy bar-
dzo szerok ofert dotyczc wspdziaania, lecz jest to zarazem dokument
bardzo ostrony, w ktrym wci dominuje powojenny podzia Europy.
Najbardziej perspektywiczne postanowienia deklaracji dotycz, po pierwsze,
promocji demokracji NATO uwaa j bowiem za jedno z gwnych zada na
przyszo. Po drugie, mowa jest o wyzwaniach globalnych, takich jak konflik-
ty lokalne, nowe zagroenia, czy kwestie ekologiczne, przy ktrych moliwa jest
wsppraca NATO z jego byymi wrogami. Pojawia si tu, w bardzo wstpnej
formie, pierwsza myl dotyczca koniecznoci przebudowania roli NATO, ze
stricte defensywnej struktury militarnej zajmujcej si doskonaleniem rod-
kw obrony, w form organizacji sigajcej sw aktywnoci poza terytoria
pastw czonkowskich, w kierunku nowych zagroe.
W cigu roku od chwili podjcia ostronych postanowie Deklaracji bruksel-
skiej w Europie rodkowej i ZSRR nastpiy kolejne dramatyczne zmiany. Najpierw
Polska a potem kolejne kraje Ukadu Warszawskiego przechodziy do demokra-
tycznej formy rzdw, w spektakularny sposb upad mur berliski, w Zwizku
Radzieckim umacniaa si gasnost, ale jednoczenie potgoway si zjawiska kry-
zysowe w tym kraju. W tych okolicznociach NATO zareagowao wysuniciem
propozycji znacznie dalej idcych, ktre zawarto w Deklaracji londyskiej, uchwa-
lonej na szczycie Rady Pnocnoatlantyckiej w stolicy Wielkiej Brytanii w lipcu
1990 roku.
W Deklaracji londyskiej po raz pierwszy wyranie stwierdzono, e NATO
wymaga przeprowadzenia zdecydowanych zmian, zarwno doktrynalnych,
jak i dotyczcych szczegowych celw i form dziaalnoci. Wymieniajc prze-
miany, jakim podlega Europa, deklaracja mwi jednoznacznie, e Sojusz musi si
zaadaptowa i uczyni to. Obrona i solidarno polityczna pozostaj kamieniem
wgielnym NATO, ale w nowej sytuacji powinno ono take dy do wzicia
udziau w przemianach zachodzcych w Europie. Gwnym rodkiem miao sta
si wzmocnienie elementu politycznego Sojuszu, zgodnie z zasadami artykuu 2.
Traktatu waszyngtoskiego. W tym wanie duchu NATO wystpio wobec ZSRR
i pastw Ukadu Warszawskiego z szeregiem propozycji dotyczcych zmiany wza-
jemnych stosunkw.
Po pierwsze, zaproponowano wydanie przez pastwa NATO i UW wsplnej de-
klaracji, w ktrej wszystkie strony uroczycie owiadczyyby, e nie s ju wrogami.
Winno si w niej znale take podkrelenie, e strony nie maj zamiaru uywa
cziomer.indb 30 2008-02-29 3:5:08

Marek Czajkowski Polityczne aspekty transformacji NATO iintegracji europejskiej 311
siy lub groby uycia siy wobec integralnoci terytorialnej i politycznej niepodle-
goci ktregokolwiek z pastw, oraz e powstrzymaj si od jakichkolwiek dziaa
niezgodnych z celami i zasadami Karty NZ i Aktu Kocowego KBWE.
Po drugie, zaproszono prezydenta Gorbaczowa i innych przywdcw rod-
kowej i Wschodniej Europy do Brukseli na spotkanie z Rad Pnocnoatlantyck.
Zwrcono si take do rzdw ZSRR, Republiki Czech i Sowacji, Wgier, Pol-
ski, Rumunii i Bugarii z postulatem, by nawizay stae stosunki dyplomatyczne
zNATO.
Po trzecie, NATO zaproponowao oywienie kontaktw pomidzy wojskowy-
mi, aby pomc przezwyciy nieufno dowdcw wojskowych NATO i krajw
bloku wschodniego.
Deklaracja londyska kolejny te raz podkrelia rol KBWE i toczcych si ro-
kowa CFE, zawieraa rwnie wol jak najszybszego zakoczenia tych ostatnich.
Proponowano take jak najszybsze rozpoczcie kolejnej rundy rokowa w spra-
wie zbroje konwencjonalnych zaraz po podpisaniu biecego ukadu. NATO
postanowio take, e przeprowadzi restrukturyzacj swoich si zbrojnych w celu
zmniejszenia liczby jednostek bdcych na subie i obnienia ich gotowoci bojo-
wej, cho silniej ni dotychczas podkrelajc konieczno, w razie takiej potrzeby,
szybkiego wzmocnienia si.
Deklaracja londyska zapowiedziaa rwnie podjcie prac nad ewolucj
doktryny wojskowej Sojuszu, ktra powinna odchodzi od dotychczasowej
koncepcji wysunitych rubiey i elastycznej odpowiedzi.
Wydaje si, e taki kierunek transformacji NATO by absolutnie niezbdny, by
mc utrzyma Sojusz, ktry de facto straci sw dotychczasow racj bytu. Uzna-
no, e Pakt w nowym wiecie moe peni now rol, e niewarto rezygnowa
zjego infrastruktury oraz wojskowego i politycznego znaczenia. Zamiast zacz
likwidowa z takim trudem i nakadem kosztw zbudowan, niezwykle skuteczn,
instytucj, rozpoczto proces adaptowania jej do nowych realiw, tym bardziej, e
na horyzoncie pojawiy si nowe zagroenia bezpieczestwa europejskiego. Wy-
mieni tu mona, przykadowo, rysujc si prni bezpieczestwa na terenach
pomidzy NATO a ZSRR, rosnc niestabilno wewntrzn ZSRR (wzrost napi
etnicznych i zjawisk kryzysowych), coraz silniejsze zagroenie wojn na Bakanach
i szereg innych gronych zjawisk rysujcych si na wszystkich kontynentach, mo-
gcych potencjalnie zagrozi wsplnocie transatlantyckiej i jej interesom.
Instytucjonalizacja stosunkw z Europ rodkow i Wschodni

Zmiany, ktre coraz szybciej nastpoway w Europie umoliwiay ju nie tylko
powoln ewolucj samego NATO i jego percepcji wiata. Lawina wydarze zacho-
dzcych w Europie rodkowej i w samym ZSRR staa si impulsem do rozszerze-
nia planw wobec byych wrogw. Logicznym krokiem staa si instytucjonalizacja
wsppracy, zapowiedziana wstpnie ju na szczycie londyskim. Rozwijajc za-
rysowane wstpnie w Deklaracji brukselskiej i Deklaracji londyskiej myli, Sojusz

W tym okresie wsplne pastwo Czechw i Sowakw jeszcze istniao pod nazw Republika Czech i Sowacji.
cziomer.indb 3 2008-02-29 3:5:08

podj istotne dziaania w celu nawizania konkretnej wsppracy z ZSRR i krajami

Europy rodkowej w dziedzinie bezpieczestwa.
W zmieniajcej si coraz szybciej rzeczywistoci, NATO nie zamierza-
o uzna swego zadania za zakoczone, lecz dostrzegao nowe wyzwania
iwzwizku z tym nowe zadania. Panowao przekonanie, e w nowych okolicz-
nociach, aby zapewni bezpieczestwo czonkom Sojuszu, nie wystarcz ju tylko
jego militarne moliwoci. Pojawia si okazja, aby w sposb pokojowy, promujc
demokracj i wspprac, zapewni dugotrway pokj caej Europie, a w konse-
kwencji pastwom NATO. Pakt Pnocnoatlantycki zdawa si dostrzega nowe
cele i moliwoci i prost drog zmierza do wzmocnienia swojej politycznej roli na
caym kontynencie. Ostatecznym potwierdzeniem tego kierunku transformacji
by szczyt NATO w Rzymie w listopadzie 1991 roku, na ktrym przyjto wiele
wanych postanowie wyznaczajcych na najblisze lata kurs Sojuszu.
Spotkanie w Rzymie odbywao si w zupenie nowych okolicznociach; jesieni
1991 roku wzroso tempo przemian w Europie. Rozpad ZSRR by ju przesdzo-
ny, a republiki zwizkowe, jeszcze formalnie poczone wizami konstytucyjny-
mi, faktycznie prowadziy samodzieln polityk, cznie z polityk zagraniczn
izacztkami polityki obronnej. Niepodlego krajw batyckich zostaa formalnie
uznana przez ZSRR, a Ukraina przygotowywaa si do referendum, ktre miao za-
decydowa o losie Zwizku. Ukad Warszawski ju nie istnia, a wojska radzieckie
wycofyway si ze rodkowej Europy i proces ten by nieodwracalny. Nowa sytu-
acja strategiczna wymuszaa dalsze istotne zmiany w NATO. W Rzymie przyjto
opracowywan od roku now koncepcj strategiczn oraz kilka innych istotnych
postanowie dotyczcych stosunkw z byymi przeciwnikami, w szczeglnoci ich
dalszej instytucjonalizacji.
Szczyt rzymski (78 listopada 1991) przyj dwa gwne dokumenty, byy
to: Deklaracja rzymska o pokoju i wsppracy i Nowa koncepcja strategicz-
na Sojuszu.
Koncepcja strategiczna jest najwaniejszym dokumentem, okrelajcym zasad-
nicze zapatrywania na cele, strategi, taktyk, metody i rodki dziaania Sojuszu.
Wzmieniajcych si okolicznociach podlegaa rewizjom i mniejszym lub wik-
szym zmianom. Koncepcja dotychczas obowizujca , zwana doktryn wysuni-
tych rubiey i elastycznej odpowiedzi, polegaa na zdecydowanej obronie wysu-
nitych punktw w razie zmasowanego ataku, przy jednoczesnym podejmowaniu,
w razie koniecznoci, kontratakw, nawet z uyciem rnorodnej broni jdrowej,
zgodnie z potrzeb. Strategia ta odpowiadaa na zagroenie atakiem na wielk ska-
l ze strony przewaajcych konwencjonalnych si Ukadu Warszawskiego.
W nowych okolicznociach koncepcja wysunitej obrony zostaa zast-
piona strategi wysunitej obecnoci. Polegaa ona na tym, e NATO winno
dy do utrzymania zdrowej rwnowagi militarnej na jak najniszym poziomie,
zmniejszajc ilo i obniajc stan gotowoci swoich si. Ponadto, wobec nowych
irnorodnych zagroe, Sojusz winien by obecny, take politycznie, na zewntrz
swych granic, aby im zapobiega, gwnie przez budowanie bezpieczestwa obej-
cziomer.indb 32 2008-02-29 3:5:08

mujcego wiele aspektw: wojskowo-politycznych, ekonomicznych, spoecznych,

ekologicznych i innych. Wobec moliwych sytuacji naleao reagowa rnorod-
nie, a nie jak dotychczas, w kategoriach czysto militarnych. Nie zrezygnowano jed-
nak z kolektywnej obrony, cho w tym zakresie nowa doktryna zakadaa poleganie
w mniejszym stopniu na broni nuklearnej.
Nowa doktryna zmieniaa rol Sojuszu z czysto wojskowej, defensywnej, na
znacznie bardziej aktywn. Oprcz funkcji obronnej pojawiy si rnorodne dzia-
ania polityczne i inne, zmierzajce do budowania bezpieczestwa take poza gra-
nicami wyznaczanymi przez artyku 6. Traktatu waszyngtoskiego.
Analizujc now architektur bezpieczestwa europejskiego, Deklaracja rzym-
ska o pokoju i wsppracy podkrelia wspomnian w koncepcji strategicznej ko-
nieczno utrzymywania w Europie wielu instytucji bezpieczestwa. Uwaano, e
NATO, UE i OBWE powinny si wzajemnie uzupenia.
Sporo miejsca w omawianym dokumencie powicono stosunkom z ZSRR
i pozostaymi pastwami rodkowej i wschodniej Europy. Jeszcze raz pod-
krelono, e byli przeciwnicy przyjli wycignit do Sojuszu, co skutkowao
wzrostem intensywnoci wzajemnych stosunkw. W zwizku z tym zapropono-
wano rozwinicie bardziej zinstytucjonalizowanych stosunkw w sferze partner-
stwa iwsppracy, zwizanych z kwestiami politycznymi i dotyczcymi bezpie-
czestwa. W 1991 roku NATO zaprosio ministrw spraw zagranicznych Bugarii,
Republiki Czeskiej i Sowackiej, Estonii, Wgier, otwy, Litwy, Polski, Rumunii
iZSRR na grudniowe spotkanie ministerialne w Brukseli. Zaproponowano pod-
pisanie tam wsplnej deklaracji, ktra byaby punktem wyjcia nowej ery partner-
stwa i zdefiniowaaby instrumenty i zawarto tego procesu. Przygotowano szereg
konkretnych propozycji dotyczcych rozszerzenia form wsppracy, obejmujcych
regularne spotkania na rnym szczeblu i dotyczce wielu dziedzin postulowane-
go wspdziaania. Ten system zinstytucjonalizowanych, regularnych konsultacji
na rozmaitych szczeblach, w intencji Sojuszu mia suy poszerzaniu wzajemne-
go zrozumienia i nawizaniu jak najszerszej wsppracy w imi fundamentalnego
przekonania NATO, e jego bezpieczestwo jest nierozerwalnie powizane z bez-
pieczestwem innych krajw europejskich. W ten sposb uksztatowa si nowy
paradygmat polityczny Paktu Pnocnoatlantyckiego: wsplna obrona czonkw
uzupeniona zostaa kooperatywnym podejciem do bezpieczestwa, czyli jak naj-
szersz wspprac z pastwami nieczonkowskimi. Uwaano, e taka wanie po-
lityka najlepiej zapewni realizacj zasadniczego celu NATO, jakim jest zapewnie-
nie bezpieczestwa wasnym czonkom.
Spotkanie zaproszonych ministrw spraw zagranicznych krajw Europy
rodkowej i Wschodniej z Rad Pnocnoatlantyck, ktre zgodnie z propo-
zycj NATO nazwano NACC, odbyo si 20 grudnia 1991 roku. Pierwsze spot-
kanie Pnocnoatlantyckiej Rady Partnerstwa zakoczyo si wydaniem Owiad-
czenia NACC na temat dialogu, partnerstwa i wsppracy. Potwierdzono w nim
wol wsppracy i rozwijania kontaktw pomidzy krajami Sojuszu a zaproszo-
nymi partnerami (liaison partners) w duchu KBWE i Karty paryskiej. Uznano,
cziomer.indb 33 2008-02-29 3:5:09

e wsplnota celw w dziedzinie bezpieczestwa wymaga wsplnego dziaania

uzupeniajcych si instytucji europejskich: NATO, KBWE, UZE, Wsplnot Eu-
ropejskich iRady Europy. Najwaniejszym postanowieniem NACC bya decyzja
orozwiniciu zinstytucjonalizowanych stosunkw na bazie propozycji NATO
wyraonych w Deklaracji rzymskiej. Ustalono regularne spotkania NACC raz
do roku na szczeblu ministrw spraw zagranicznych oraz bezporednie kontakty
przedstawicieli instytucji wojskowych i politycznych.
Kwestia rozszerzenia Sojuszu i Partnerstwo dla Pokoju

Stosunki NATO z pastwami byego Ukadu Warszawskiego rozwijay si
do dynamicznie. Odbywano regularne spotkania polityczne, rozpocza si te
wsppraca wojskowa oraz w dziedzinie naukowej i informacyjnej. Sojusz usilnie
stara si realizowa misj eksportu stabilnoci na wschd.
Od 1993 roku podstawowym problemem stao si ewentualne rozszerzenie
NATO. Kraje Europy rodkowej wyraziy zdecydowane zainteresowanie przyst-
pieniem do Paktu na penych prawach czonkowskich. NATO jednak nie byo przy-
gotowane na tak decyzj, obawiano si take nieprzygotowania aplikantw. Dla-
tego w jesieni 1993 roku podjto przygotowania do rozszerzenia pola wsppracy
inadania jej nowej formy, aby chocia czciowo zaspokoi oczekiwania partne-
rw, a jednoczenie odsun w czasie decyzj o rozszerzeniu. W tym celu powsta
program Partnerstwo dla Pokoju aby poszczeglni partnerzy mogli w spo-
sb indywidualny ukada sw wspprac z Sojuszem. Partnerzy nawizywali
wspprac z NATO w zalenoci od oczekiwa i stopnia determinacji, a take
wasnych celw i interesw.
Stworzono swego rodzaju inkubator dla chtnych do czonkostwa; zaintereso-
wane pastwa mogy wykaza si nie tylko postpami w transformacji politycznej,
gospodarczej i militarnej, ale i stopniem determinacji w zacienianiu stosunkw
zNATO. Oczekiwano od nich, e podejm wysiki na rzecz integracji wasnych si
zbrojnych z Sojuszem.
Partnerstwo dla Pokoju zostao skrytykowane i uznane za unik ze strony So-
juszu, jednoczenie jednak kraje najbardziej zainteresowane postanowiy je mak-
symalnie wykorzysta do zblienia si do NATO. Wkrtce NATO zostao zmuszo-
ne do podjcia wewntrznej dyskusji na temat poszerzenia, aby odpowiedzie na
fundamentalne pytania: czy rozszerzenie ma sens, czy bd z niego korzyci, a jeli
tak, to jakie, i czy nie przyniesie ono negatywnych skutkw. Efektem tej dyskusji by
dokument Studium rozszerzenia NATO z wrzenia 1995 roku. Eksperci NATO
wypowiedzieli si w nim jednoznacznie za rozszerzeniem, argumentujc, e
przyjcie nowych czonkw bdzie miao na Europ wpyw stabilizujcy, a co
za tym idzie, przyczyni si do realizacji zasadniczego celu Sojuszu, jakim po-
zostawao niezmiennie bezpieczestwo jego czonkw.
W dyskusji o poszerzeniu wanym aspektem staa si kwestia rosyjska. Rosja
niechtnie odnosia si do powikszenia Paktu, tym bardziej, e po 1993 roku na-
stpiy zmiany w jej polityce zagranicznej. Moskwa mocno protestowaa przeciw-
cziomer.indb 34 2008-02-29 3:5:09

ko planom NATO, dajc udziau w procesie decyzyjnym dotyczcym gwnych

kwestii bezpieczestwa w Europie. W pierwszej poowie 1997 roku rozpoczy si
negocjacje pomidzy NATO a Rosj, ktre doprowadziy do podpisania tzw. Aktu
stanowicego NATORosja, ktry instytucjonalizowa specjalne stosunki pomi-
dzy Moskw a NATO. Powstaa midzy innymi Staa Rada RosjaNATO, ktra na
regularnych spotkaniach miaa omawia rnorodne kwestie, cho jej ustalenia nie
byy dla nikogo wice.
Do koca lat dziewidziesitych NATO przeewoluowao od wojskowe-
go stranika bezpieczestwa Zachodu, do organizacji promujcej szerok
wspprac w dziedzinie bezpieczestwa, utrzymujcej oywione stosunki
zwieloma pastwami nieczonkowskimi. Specyfik tych stosunkw by ich zin-
dywidualizowany charakter, opierajcy si na osobnych porozumieniach w ramach
Partnerstwa dla Pokoju, oraz poza nim, jak w przypadku Rosji. Kade pastwo
ukadao stosunki z Sojuszem w sposb odpowiadajcy swemu potencjaowi i ce-
lom politycznym.
Nowa doktryna
W 1999 roku uznawano ju powszechnie, e dotychczasowa baza doktrynalna
NATO, jakkolwiek sprawdzia si w okresie transformacji, nie przystaje do nowych
zagroe, ktre stay si dniem powszednim lat dziewidziesitych. Konflikty we-
wntrzne i midzynarodowe, kryzysy polityczne i humanitarne, czystki etniczne,
terroryzm i przestpczo zorganizowana wysuny si na plan pierwszy w zagro-
eniach bezpieczestwa Europy. Postanowiono wic wykorzysta NATO jako in-
strument szerszego ni dotychczas oddziaywania. Zagroenia dla czonkw So-
juszu pochodziy spoza jego terytorium, a nie wchodzia w gr czysto pasyw-
na obrona, dlatego postanowiono dopuci do uycia si zbrojnych Sojuszu
poza jego granicami, w pewnym sensie prewencyjnie. Pojawia si midzy in-
nymi koncepcja interwencji humanitarnej, majcej na celu odwrcenie zagroe
ocharakterze humanitarnym przy pomocy kombinowanych, aktywnych dziaa
polityczno-ekonomicznych skoordynowanych z ewentualnymi akcjami wojskowy-
mi, cznie z bojowymi.
W kwietniu 1999 roku jubileuszowy szczyt NATO przyj now doktryn, ktra
dopuszczaa dziaanie si Sojuszu poza jego terytorium traktatowym. Zaoenie to
bywa krytykowane, poniewa oznacza nasilenie tendencji do naruszania zasady
suwerennoci pastwowej. Z drugiej jednak strony dowodzi, e prawa czowieka s
nadrzdn zasad, ktra winna by podstaw adu midzynarodowego.
Tak logik kierowao si NATO w przypadku kryzysu w Kosowie, wywoane-
go napiciami etnicznymi. Mimo braku akceptacji organw midzynarodowych,
NATO rozpoczo akcj wojskow przeciwko Jugosawii w imi obrony praw lud-
noci albaskiej. Dugotrwaa wojna doprowadzia do wielkich strat materialnych
ifinalnie do przejcia przez NATO kontroli nad Kosowem.
cziomer.indb 35 2008-02-29 3:5:09

13.2. P
roces integracji europejskiej
strategia poszerzenia UE wlatach 19912007
W ewolucji integracji europejskiej od lat dziewidziesitych wida dwa zasadnicze kie-
runki. Pierwszy to przemiany wewntrzne: pogbienie wsppracy przez rozszerzenie
jej dziedzin i zwikszanie zakresu wadzy wsplnych organw, oraz odzwierciedlajca
to ewolucja instytucjonalna. Drugi kierunek to geograficzne poszerzanie UE.
WSPLNOTA EUROPEJSKA
I FILAR II FILAR III FILAR

WSPLNOTA POLITYKA ZAGRANICZNA WYMIAR SPRAWIEDLIWOCI
EUROPEJSKA I BEZPIECZESTWA I SPRAWY WEWNTRZNE
Wsplny Rynek Konsultacje i ustalanie Walka z przemytem

Unia Gospodarcza wsplnych stanowisk: narkotykw
i Walutowa pokj Walka ze zorganizowan
prawa czowieka przestpczoci
Wsplne polityki: demokracja
rolna pomoc krajom trzecim Wsppraca
handlowa wdziedzinie wymiaru
transportowa Wsplne dziaanie: sprawiedliwoci
OBWE
Polityki rozbrojenia Wsppraca policji
solidarnociowe: ekonomiczny Wsppraca celna
regionalna aspekt zbroje
socjalna
Obrona UZE
Polityka azylowa
Utworzenie
Ochrona granic Urzdu Wysokiego
zewntrznych Przedstawiciela UE
Polityka migracyjna do spraw WPZiB
Owiata
Kultura
Sieci transeuropejskie
Ochrona konsumenta
Ochrona zdrowia
rodowisko naturalne
Obywatelstwo UE
Rysunek 13. 1. Struktura Unii Europejskiej

rdo: opracowanie wasne na podstawie dokumentw UE.
Filarem integracji europejskiej jest Unia Europejska, utworzona na mocy traktatu

z Maastricht, ktry wszed w ycie 1 listopada 1993 roku (wynegocjowany w1991,
podpisany 7 lutego 1992). Na mocy jego postanowie UE staa si wsplnym da-
chem, pod ktrym znalazy si dotychczasowe wsplnoty europejskie, lecz nie uzy-
skaa osobowoci prawnomidzynarodowej. Dotychczas obowizujce traktaty po-
cziomer.indb 36 2008-02-29 3:5:09

zostay w mocy, traktat z Maastricht precyzowa natomiast trzy dziedziny wsppra-

cy w ramach istniejcych wsplnot oraz dziedziny nowe, dodane w traktacie:
wspprac gospodarcz i spoeczn (obszar dziaalnoci dotychczasowych
struktur EWG, EWWiS i Euratom),
wsplna polityka zagraniczna i bezpieczestwa,
wsppraca w ramach wymiaru sprawiedliwoci i spraw wewntrznych.
Traktat z Maastricht przewidywa take utworzenie Unii Gospodarczej i Wa-
lutowej, ktrej celem ostatecznym miao by zintegrowanie gospodarek krajw
czonkowskich i utworzenie wsplnej waluty.
Proces ten podzielono na trzy etapy:
1) zakoczenie tworzenia wsplnego rynku wewntrznego oraz osignicie
zbienoci zasadniczych wskanikw makroekonomicznych,
2) utworzenie Europejskiego Instytutu Walutowego, ktry byby zalkiem
przyszego Banku Centralnego, ocena stanu przygotowa, koordynacja poli-
tyki pieninej pastw czonkowskich,
3) nieodwracalne usztywnienie kursw walut i wprowadzenie jednolitego pie-
nidza.
Ostatecznie trzeci etap realizacji EMU rozpocz si 1 stycznia 1999 roku od
usztywnienia kursw, a 1 stycznia 2002 roku wprowadzono do obiegu wspln
walut euro.
Na mocy traktatu z Maastricht stworzono pojcie obywatelstwa europejskiego,
polegajce na tym, e kady obywatel UE ma pewne prawa polityczne niezalenie
od tego, czy przebywa we wasnym kraju, czy te w innym, oraz posiada prawo do
ochrony konsularnej za granic UE ze strony placwki dowolnego pastwa UE,
jeli nie ma w tym miejscu placwki wasnego kraju.
Oprcz realizacji konkretnych zaoe traktatu z Maastricht, w latach 90.
toczya si dyskusja na temat dalszego pogbiania wsppracy w ramach UE.
Rozwaano reform mechanizmu decyzyjnego aby szeszej zastosowa zasad kon-
sensusu, usprawni dziaania w zakresie wsplnej polityki zagranicznej i obronnej
oraz w wymiarze sprawiedliwoci i sprawach wewntrznych. Pojawiy si gosy, e UE
staje si coraz bardziej skomplikowana i oderwana od obywatela, aprzez to dla niego
niezrozumiaa. Tymi kwestiami zajmowaa si Konferencja Midzyrzdowa, ktra
miaa za zadanie dokona przegldu realizacji traktatu z Maastricht. Trwaa przez
ponad rok, od marca 1996 roku i zakoczya podpisaniem Traktatu amsterdamskie-
go, ktry wnosi szereg poprawek do traktatu z Maastricht. Z powodu licznych kon-
trowersji pomidzy pastwami czonkowskimi poprawki te nie byy jednak znaczce
i nie zmieniy w istotny sposb charakteru UE. Traktat, ktry wszed w ycie 1 maja
1999 roku, zawiera wic poprawki kosmetyczne: zwikszy midzy innymi kompe-
tencje wsplnoty w ramach polityki azylowej, wizowej i dotyczcej uchodcw oraz
przyzna pewne uprawnienia wkwestii zwalczania bezrobocia. Traktat nie zawiera
adnych reform instytucjonalnych, ktre w wyrany sposb zmieniayby mechanizm
decyzyjny czy sposb funkcjonowania UE. Struktura organizacyjna UE utrwalona na
jego mocy aktualna jest do dzi.
cziomer.indb 37 2008-02-29 3:5:09

Pod koniec lat 90. struktura organw decyzyjnych UE nie bya w peni do-
stosowana do rozszerzenia Unii o co najmniej kilka nowych pastw. Struktura
pozostawaa praktycznie niezmienna od czasu, kiedy EWG liczyo szeciu czon-
kw. Jej cech charakterystyczn byo relatywnie wiksze, wstosunku do poten-
cjau, znaczenie pastw maych w procesie decyzyjnym. Taki mechanizm zawarto
w Traktacie rzymskim aby unikn ryzyka zdominowania pastw maych przez
due. Wobec rozrastania si Wsplnoty, due pastwa traciy sw pozycj i do-
magay si urealnienia mechanizmu podejmowania decyzji, szczeglnie systemu
gosowania w Radzie Europejskiej. Jednoczenie obawiano si, e przyjcie nowych
czonkw wywoa dalsze osabienie pozycji pastw duych, poniewa wikszo
aplikantw (poza Polsk) naleaa do kategorii pastw maych. Szczeglnie Niem-
cy i Francja byy wyczulone na utrat moliwoci zablokowania niekorzystnych dla
siebie decyzji w tych dziedzinach, ktre wymagaj wikszoci gosw: oznaczao-
by to, e dwa najwaniejsze pastwa, bdce silnikami napdowymi Unii strac
znaczn cz wpywu na jej decyzje. Obawiano si take, e zwikszanie iloci
dziedzin, w ktrych decyzje podejmowane s wikszoci gosw oraz przyjcie
nowych czonkw wywoa parali decyzyjny, ktry znacznie osabi zdolno UE do
skutecznego funkcjonowania.
W zwizku z tym podjto dziaania majce na celu racjonalizacj systemu podej-
mowania decyzji. Dugotrwae i gorce negocjacje doprowadziy do podpisania Trak-
tatu nicejskiego, ktry czciowo zracjonalizowa proces decyzyjny w organach
Unii oraz zwikszy ilo dziedzin, w ktrych decyzje podejmowane s w Radzie
Europejskiej wikszoci gosw. Ustalono, e Parlament Europejski nie bdzie da-
lej powikszany i po dalszych rozszerzeniach bdzie liczy 732 czonkw wybieranych
w systemie proporcjonalnym i w liczbie proporcjonalnej do liczby ludnoci pastw
czonkowskich, z lekk nadreprezentacj pastw maych. Najwaniejsze postanowie-
nia dotyczyy Komisji Europejskiej, w ktrej liczba komisarzy ma by zgodna z liczb
pastw czonkowskich, po jednym dla kadego iRady Europejskiej. Utrzymano w niej
wprawdzie nadreprezentacj krajw maych, ale jednoczenie zwikszono relatywn
liczb gosw pastw duych. Zmiany te dostosowane byy do Unii Europejskiej posze-
rzonej o 10 pastw, co miao nastpi po wejciu w ycie traktatu. Podpisany 26 lutego
2001 roku w Nicei traktat wszed w ycie 1 lutego 2003 roku i tworzy aktualn baz
instytucjonaln dla funkcjonowania organw decyzyjnych UE.
Tabela 13.1. Liczba gosw w Radzie Europejskiej i miejsc w Parlamencie

Europejskim w porwnaniu z liczb ludnoci i PKB krajw czonkowskich UE
w 2004 roku
Liczba ludnoci PKB (PKB PPP) Liczba Liczba posw
Pastwo
w mln w mln dolarw gosw wRE wPE
Niemcy 82,6 2740,6 29 99
Wielka Brytania 59,5 2124,4 (1845,2) 29 72
Francja 60,3 2046,6 (1769,2) 29 72
Wochy 58 1677,8 (1622,4) 29 72
cziomer.indb 38 2008-02-29 3:5:09

Hiszpania 42,6 1039,1 (1069,3) 27 50
Polska 38,6 242,3 (495,4) 27 50
Rumunia 21,8 73,2 (183,9) 14 33
Holandia 16,2 579 (517,6) 13 25
Grecja 11,1 205,2 (245,5) 12 22
Czechy 10,2 107 (198,3) 12 20
Belgia 10,4 352,3 (324,1) 12 22
Wgry 10,1 100,7 (169,9) 12 20
Portugalia 10,4 167,7 (206,1) 12 22
Szwecja 9 346,4 (265,6) 10 18
Bugaria 7,8 24,1 (62,7) 10 17
Austria 8,2 292,3 (263,8) 10 17
Sowacja 5,4 41,1 (78,7) 7 13
Dania 5,4 241,4 (172,5) 7 13
Finlandia 5,2 185,9 (156,6) 7 13
Irlandia 4,1 181,6 (158) 7 12
Litwa 3,4 22,3 (45) 7 12
otwa 2,3 13,6 (27) 4 8
Sowenia 2 32,2 (41,8) 4 7
Estonia 1,3 11,2 (19,6) 4 6
Cypr 0,8 15,4 (18,8) 4 6
Luksemburg 0,5 31,9 (31,7) 4 6
Malta 0,4 5,3 (7,6) 3 5

12900,6
Ogem 487,6 345 732
(12331,8)
rdo: Human Develpment Report 2006; www.undp.org i Unia Europejska, www.europa.eu.
Pogbianie wsppracy i przemiany instytucjonalne odbyway si rwno-

legle do skomplikowanego procesu przygotowania a nastpnie przeprowadze-
nia rozszerzenia UE. Wspzaleno tych procesw wie si ze wspomnianym
ju niedostosowaniem instytucji powstaych na mocy Traktatu rzymskiego i nie-
znacznie pniej zreformowanych do realiw organizacji liczcej 2025 czonkw.
Rwnie kraje kandydujce musiay przeprowadzi daleko idce reformy rynkowe
i instytucjonalne oraz dostosowa swj system prawny do panujcego w UE.
Pierwszym etapem wsppracy byy umowy kooperacyjne zawierane przed
rokiem 1990 przez niektre kraje Europy rodkowej z EWG. W pocztkach lat
dziewidziesitych wykrystalizowaa si praktyka zawierania 10-letnich umw sto-
warzyszeniowych, ktre nazywano traktatami europejskimi. W ich ramach kraje
kandydujce zobowizyway si do stopniowego harmonizowania swoich systemw
prawnych z UE, otwierania swoich rynkw w zamian za takie samo otwarcie ze stro-
ny UE, a do utworzenia strefy wolnego handlu, oraz do zacieniania wsppracy
wdziedzinie swobody przepywu kapitau i w innych obszarach. Celem ukadw sto-
cziomer.indb 39 2008-02-29 3:5:09

warzyszeniowych byo dostosowanie gospodarek pastw kandydujcych do standar-

dw unijnych. UE na posiedzeniu Rady Europejskiej w Kopenhadze (wczerwcu
1993 roku) przedstawia oglne kryteria, ktre winni speni kandydaci, aby
przystpi do wsplnoty. Kryteria te miay charakter polityczno-spoeczny i go-
spodarczy: stabilno instytucjonalna, porzdek demokratyczny i prawny w pa-
stwie, przestrzeganie praw czowieka i ochrona mniejszoci; ustanowienie sprawnie
funkcjonujcej gospodarki wolnorynkowej, zdolnej do stawienia czoa konkurencji
izdolno do przyjcia celw i obowizkw wynikajcych z czonkowstwa w UE.
W tym czasie toczyy si take stosunkowo krtkie rozmowy akcesyjne z Au-
stri, Szwecj, Norwegi i Finlandi; wszystkie te pastwa bowiem pozostaway na
zblionym do UE poziomie i nie miay problemw wynikajcych z transformacji
systemowej. Zostay czonkami UE w 1995 roku, z wyjtkiem Norwegii, ktrej spo-
eczestwo w referendum wypowiedziao si przeciwko czonkostwu.
Negocjacje akcesyjne krajw Europy rodkowej i Wschodniej rozpoczy
si w marcu 1998 roku i dotyczyy w pierwszej kolejnoci Czech, Polski, Estonii,
Sowenii i Wgier oraz Cypru (tzw. grupa luksemburska). W krajach tych transfor-
macja bya najbardziej zaawansowana i najskuteczniej realizoway one postano-
wienia traktatw stowarzyszeniowych.
Kolejna grupa (grupa helsiska) pastw rozpocza negocjacje w 2000 roku
iobejmowaa Malt, Litw, otw, Sowacj, Bugari i Rumuni. Tym sposobem
negocjacje, ktre prowadzono indywidualnie, objy ju 12 pastw. W ramach ne-
gocjacji pastwa kandydujce przyjmoway na siebie zobowizania dokoczenia
dostosowywania do standardw UE kolejnych dziedzin gospodarki i prawa. Tam,
gdzie byo to niemoliwe, negocjowano okresy przejciowe, polegaj one na czaso-
wym wyczeniu stosowania niektrych standardw, na przykad sanitarnych czy
w ochronie rodowiska, aby da nowym czonkom czas na inwestycje w tym za-
kresie. Rwnie pastwa UE, obawiajc si zalewu tanich pracownikw z nowych
pastw, narzuciy korzystne dla siebie okresy przejciowe w niektrych wraliwych
spoecznie i gospodarczo dziedzinach, takich jak np. swobodny przepyw siy ro-
boczej. Z tego prawa nie skorzystay zaledwie niektre kraje UE.
W efekcie skomplikowanych negocjacji, w grudniu 2002 roku Litwa, otwa,
Estonia, Polska, Sowacja, Czechy, Sowenia, Wgry, Malta i Cypr, zakoczyy roz-
mowy na szczycie w Kopenhadze. 16 kwietnia 2003 roku kraje te podpisay w Ate-
nach Traktat akcesyjny. Po jego ratyfikacji, 1 maja 2004 roku, przystpiy do Unii
Europejskiej. Bugaria i Rumunia zakoczyy negocjacje pniej i ostatecznie po-
zostay czonkami UE 1 stycznia 2007 roku.
Poszerzenie UE przejawia si w wielu paszczyznach, od korzyci w dziedzinie
bezpieczestwa, handlu, zwikszenia znaczenia i roli nowych czonkw oraz caej
wsplnoty, a do przyspieszenia rozwoju gospodarczego i spoecznego caej wspl-
noty. Rozszerzenie skutkuje generalnie pozytywn dla UE ewolucj ekonomiczn,
spoeczn i polityczn, mimo e czstokro recepcja tej ewolucji w poszczeglnych
krajach jest inna. W wielu pastwach (np. Francja) jest silnie obecne przekonanie
o zych skutkach rozszerzenia, najczciej w wyniku politycznych uwarunkowa
cziomer.indb 320 2008-02-29 3:5:09

w rozgrywkach wewntrznych. Oczywicie istniej negatywne skutki poszerzenia,

takie jak zawirowania na rynkach pracy poszczeglnych krajw, biorc jednak pod
uwag ca wsplnot, poszerzenie ma skutki jednoznacznie pozytywne.
13.3. Midzynarodowa rola UE i NATO

NATO i UE uksztatoway w znacznej mierze obraz powojennej Europy. Obie in-
stytucje przeszy dug ewolucj, zmieniay swoj rol i znaczenie zarwno dla
pastw czonkowskich, jak i caej Europy. Przyszo obydwch struktur, ich wza-
jemne relacje, w poczeniu ze stosunkami z USA, bdzie miaa istotne znaczenie
nie tylko dla rozwoju kontynentu europejskiego, ale i globalnie.
Perspektywy integracji europejskiej

Integracja europejska, jak ju wspomniano, przebiega w dwch kierunkach:
1) pogbienie wsppracy wyznaczone przez traktat z Maastricht, ktre wedug
rnych pogldw powinno by kontynuowane w mniejszym lub wikszym
tempie. Wyjtek stanowi brytyjscy eurosceptycy, ktrym obecny poziom in-
tegracji w zupenoci wystarczy,
2) poszerzenie Unii, ktrym zainteresowane s niektre kraje ssiadujce zUni,
oraz niektre kraje UE.
Zasadnicza kontrowersja jest zwizana z gbokim problemem, czyli gene-
raln perspektyw Unii Europejskiej. Wspczenie, 50 lat po traktatach rzym-
skich, wikszo ich postulatw zostaa zrealizowana albo nawet przekroczona,
nie ma wic dugoterminowej perspektywy, uzgodnionego celu, do ktrego naley
dy. W tym zakresie wida wiele rnych pogldw na temat tego, czym UE
miaaby si sta na przestrzeni najbliszych kilkudziesiciu lat:
zwizek, bd konfederacja pastw, ze wsplnym rzdem, wsplnymi politykami
gospodarczymi, wspln polityk makroekonomiczn, wspln polityk zagra-
niczn i bezpieczestwa swego rodzaju supermocarstwo o ogromnych moli-
wociach dziaania, bez trudu rwnowace potg USA i zdolne do globalnego
realizowania swych interesw,
pogbianie integracji gospodarczej i spoecznej w celu stworzenia cakowicie
jednolitej przestrzeni ekonomicznej i w wymiarze ludzkim, ale bez likwidacji
pastw narodowych, ktre winny zwikszy stopie koordynacji swojej polityki
zagranicznej i bezpieczestwa, aby umoliwi Unii osignicie lepszej pozycji
wstosunkach midzynarodowych, tak, by unijna Europa moga wykorzysta in-
tegracj do szerszego globalnego realizowania swych interesw,
utrzymanie integracji na mniej wicej dotychczasowym poziomie, przy uspraw-
nieniu jej funkcjonowania i skutecznoci instytucji,
rozlunienie wizw nakadanych przez integracj na gospodarki poszczegl-
nych krajw, renacjonalizacja polityki gospodarczej, z utrzymaniem strefy wol-
nego handlu, odrzucenie wsplnej polityki zagranicznej i obronnej.
cziomer.indb 32 2008-02-29 3:5:09

Nawet pobiena analiza powyszych pogldw dowodzi, e ewentualne

dalsze przemiany w UE maj kontekst globalny. W dobie globalizacji, zagroe
oglnowiatowych, wzmagajcej si konkurencji i nowych problemw bezpiecze-
stwa, na plan pierwszy wysuwa si pytanie, czy i w jaki sposb Unia bdzie instru-
mentem determinujcym koordynacj midzynarodowych dziaa Europy. Czy
iw jaki sposb Europa zechce sta si globalnym czynnikiem politycznym iwzi
udzia w wiatowej grze, ktra ma charakter konkurencji w walce o surowce oraz
dotyczy realizacji fundamentalnych postulatw dotyczcych bezpieczestwa naro-
dowego i midzynarodowego.
Zwolennikom pogbienia integracji wydaje si, e jednolita Unia bdzie zdol-
na do wikszej skutecznoci w ramach nowego ukadu stosunkw midzynarodo-
wych, jaki ksztatuje si w XXI wieku. Sceptycy akcentuj, e tylko pastwo naro-
dowe ewentualnie w rwnoprawnej wsppracy z innym pastwem narodowym
jest w stanie najskuteczniej zadba o interesy wasnych obywateli. Istnieje take
wyrana rnica pogldw co do tego, czy Europie potrzebna jest globalna polity-
ka. Oprcz gosw za jej prowadzeniem i wzmocnieniem moliwoci w tym zakre-
sie, pojawiaj si take pogldy neoizolacjonistyczne, sugerujce, e Europa ma si
dobrze i nie musi prowadzi aktywnej polityki wiatowej.
Ta wielowtkowa debata nie zostaa rozstrzygnita: Unia nadal nie ma
spjnej perspektywy rozwoju w najbliszej przyszoci. Grozi to wytraceniem
dynamizmu i zwycistwem partykularyzmw, ktre mogyby osabi rno-
rodne aspekty funkcjonowania UE. Wydaje si, e bez wzgldu na to, jaka mia-
aby by wizja przyszej Europy, powinna si ona jednak pojawi i by przedmio-
tem konsensusu, tak jak bya nim generalna wizja zawarta w traktatach rzymskich.
Prawdopodobnie jednak nieprdko taka koncepcja si pojawi, poniewa w coraz
wikszej organizacji coraz trudniej o kompromis, choby w sprawie pryncypiw.
Drug przeszkod jest brak przywdcw o odpowiedniej charyzmie, ktrzy mogli-
by stworzy pewne wizje i przekona do nich wikszo.
Przykadem braku zdecydowania i braku wizji s losy Traktatu konstytu-
cyjnego. Dokument ten przygotowaa komisja pod przewodnictwem Valrego
Giscarda dEstaing, byego prezydenta Francji. Traktat ten w zamyle mia zast-
pi traktaty ju istniejce i w nowej, jasnej formie precyzowa ksztat instytucji
i tryb funkcjonowania UE, racjonalizujc j i pogbiajc wspprac w takich
dziedzinach, jak polityka zagraniczna oraz rozszerzajc zakres decyzji podejmo-
wanych wikszoci gosw. Sprzeczne interesy rnych pastw doprowadziy
jednak do tego, e powsta twr sankcjonujcy nieprzejrzyste struktury, bdcy
w istocie niewielkim krokiem naprzd w stosunku do istniejcych uregulowa.
Mimo tego kompromisu, traktat (podpisany 1 listopada 2004 roku) zosta odrzu-
cony w referendum przez Holandi i Francj, a kilka innych krajw, w tym Polska,
wstrzymao si z poddaniem go procedurom ratyfikacyjnym. W zwizku z tym
traktat konstytucyjny nie wszed w ycie, a debata nad jego reanimacj i ewentu-
aln rewizj rozpocza si dopiero wiosn 2007 roku. Punktem kulminacyjnym
byo spotkanie na szczycie w Brukseli, (24 i 25 czerwca 2007). Wynegocjowano
cziomer.indb 322 2008-02-29 3:5:09

kompromis, ktry okaza si mniejszym krokiem w stron pogbiania integracji

ni pierwotny Traktat konstytucyjny, poniewa sabszy bdzie teraz mechanizm
decyzyjny a pastwom zezwala na stosowanie wikszej liczby wyjtkw (zob.
szerzej w kontekcie Polski rozdzia 17).
Na ewentualne dalsze rozszerzenie wsplnoty rzutuj take kwestie wewntrz-
ne. Oficjaln perspektyw czonkostwa, potwierdzon rozpocztymi procedura-
mi negocjacyjnymi maj Macedonia, Chorwacja, Turcja i Ukraina, akces zgaszaj
Modawia, Serbia, Albania, Bonia i Hercegowina oraz Czarnogra. Jednake ne-
gocjacje s tu bardzo trudne, gwnie z powodu braku wizji przyszoci w samej
Unii. Jeli ma ona si dalej rozszerza i przyjmowa coraz biedniejsze, coraz bar-
dziej odmienne kulturowo kraje, takie jak Ukraina i Turcja, to musi podj strate-
giczn decyzj, ktra wyznaczy jej rozwj na dziesiciolecia. Takiej decyzji nie ma,
Unia wci nie odpowiedziaa sobie na pytanie, jakie s jej ostateczne granice i czy
jest sens takie granice wyznacza. Ponadto problemy o charakterze gospodarczym
i spoecznym oraz politycznym zwizane z ewentualn akcesj tych dwch krajw,
zarwno w samej Unii, jak i dotyczce kandydatw, s tak wielkie, e ewentualne
rozmowy potrwaj dziesiciolecia.
Najwaniejszym problemem UE jest zdefiniowanie pojcia tosamoci, ce-
lw i interesw. W wiecie globalnej konkurencji chaos w koncepcji i reali-
zacji polityki oraz brak optymalizacji procesw gospodarczych doprowadzi
moe do katastrofalnych dugoterminowych skutkw (czego zapowiedzi jest
na przykad fiasko tak zwanej Strategii lizboskiej, ktrej deklarowanym celem
byo zwikszenie globalnej konkurencyjnoci i innowacyjnoci Europy).
Wspczesno i perspektywy NATO

Wspczenie NATO widzi swoj misj w wielokierunkowym i wielopasz-
czyznowym oddziaywaniu na otoczenie; stajc si bardziej aktywn organi-
zacj, o coraz bardziej politycznym charakterze, wyposaon w komponent
wojskowy. W ramach tak rozumianych zda podjto w ostatnich latach wiele dzia-
a, ktrych skutki bd ksztatoway przyszo Sojuszu.
Po pierwsze, zgodnie z now doktryn kontynuowano poszerzanie strefy sta-
bilnoci i bezpieczestwa za spraw polityki poszerzenia skadu czonkowskiego
Sojuszu. Oznaczao to dziaania na rzecz zacieniania stosunkw z pastwami s-
siednimi i nie wykluczao dalszego poszerzenia NATO. W 2004 roku do Sojuszu
przystpiy kolejne pastwa, zwikszajc liczb czonkw do 27 (zob. szczegy
na temat poszerzenia NATO). Przewidywane imoliwe jest dalsze rozszerza-
nie NATO, ktre dziki temu stanie si organizacj skupiajc wicej coraz bar-
dziej rnorodnych pastw. Wrd chtnych s tacy potencjalni czonkowie jak
Ukraina, Gruzja, Modawia, Azerbejdan, Chorwacja, Albania pastwa, ktre
w mniej lub bardziej jednoznaczny sposb wyraaj swoje aspiracje. Poszerzanie
skadu Sojuszu niewtpliwie osabia jego spjno, utrudnia proces decyzyjny
i wzmaga sprzecznoci interesw. Nie zosta znacznie wzmocniony cile militarny
komponent oparty na zintegrowanej strukturze wojskowej, a w sferze politycznej
cziomer.indb 323 2008-02-29 3:5:09

pojawia si coraz wicej partykularnych interesw coraz wikszej liczby krajw.

Dla NATO rozszerzenie (i jego kontynuacja) oznacza zarwno ryzyko osabia-
nia spjnoci i skutecznoci Sojuszu, jak i wzmocnienie nowym, perspekty-
wicznym potencjaem, szczeglnie z uwagi na strategiczne pooenie ewentu-
alnych nowych czonkw.
Po drugie, wraz z rozpoczciem przez USA tzw. wojny z terroryzmem pojawia
si tendencja do wykorzystania struktury i si NATO w tej wojnie. USA odwoay si
do art. 5. Traktatu waszyngtoskiego, wzywajc sojusznikw do wsppracy wataku
na Afganistan, ktry odmwi wydania Osamy bin Ladena i jego zwolennikw po
wydarzeniach z 11 wrzenia 2001 roku. Tym sposobem NATO uwikane zostao
wprzewleke dziaania w Azji rodkowej, za ktre w 2006 roku dowdztwo Sojuszu
przejo cakowit odpowiedzialno. Nadal jednak gwny ciar walki spoczywa
na wojskach amerykaskich, poniewa pozostali sojusznicy (z wyjtkiem Polski) na-
oyli znaczne ograniczenia na uycie swoich si zbrojnych. Losy operacji afgaskiej,
jej powodzenie lub poraka bd w znacznej mierze ksztatowa przyszo Sojuszu.
Jeli uda si utrzyma wzgldn stabilizacj w Afganistanie, co zapewni temu kra-
jowi w miar jasn perspektyw rozwoju, mona si spodziewa wzrostu znaczenia
NATO i aktywnej polityki zewntrznej Sojuszu [patrz rozdzia 12]. Jeli jednak Afga-
nistan stanie si puapk, z ktrej NATO bdzie musiao si wycofa, wtedy dojdzie
do kryzysu tosamoci Sojuszu, ktry po raz pierwszy nie zrealizuje zada, jakie na
siebie przyj. Trudno przewidzie konsekwencje takiego stanu rzeczy dla samego
NATO, na pewno jednak rola i znaczenie Sojuszu ulegn ograniczeniu.
Po trzecie, wanym problemem NATO jest coraz wyraniejszy podzia na USA
z Wielk Brytani oraz kraje kontynentalne Europy. Sprzecznoci agodzone przez
zimn wojn, wspczenie coraz bardziej wychodz na wiato dzienne. Kraje euro-
pejskie maj wtpliwoci co do polityki USA, szczeglnie po dojciu neokonserwaty-
stw w USA do wadzy [patrz rozdzia 12]. Sprawa interwencji w Iraku ujawnia rni-
ce, polegajce na rnym podejciu do czynnika militarnego jako instrumentu polityki
zagranicznej oraz do kwestii zasad partnerstwa transatlantyckiego. Kraje Europy kon-
tynentalnej uwaaj zasadniczo uycie si zbrojnych i interwencje o charakterze
prewencyjnym za absolutn ostateczno i domagaj si wikszego uwzgldnie-
nia ich opinii przy podejmowaniu przez USA decyzji w tym zakresie.
Tymczasem USA opieraj si na sile wojskowej, podejmuj coraz groniejsze
z punktu widzenia Europy dziaania, oczekujc od sojusznikw wsparcia, ale nie
dajc im moliwoci wpywania na podejmowane decyzje. Innym elementem kon-
trowersji w onie NATO jest budowa przez USA systemu obrony przeciwrakieto-
wej, do ktrego USA wcigaj tylko niektre pastwa czonkowskie, a jednoczenie
kraje europejskie prowadz prace nad wasnymi systemami tego rodzaju. Sprzecz-
noci w ramach NATO s pochodn oglnych sprzecznoci transatlantyckich,
ktre co prawda nie maj charakteru fundamentalnego, ale osabiaj dotych-
czasowe relacje, a w szczeglnoci amerykaskie przywdztwo, ktre do tej
pory byo filarem NATO. W perspektywie, nasilanie si kontrowersji moe dalej
osabia spjno NATO, zagraajc znaczeniu Sojuszu.
cziomer.indb 324 2008-02-29 3:5:0

Po czwarte, istotnym elementem zwizanym z funkcjonowaniem NATO s jego

stosunki z Rosj. Kraj ten oczekuje znacznie wikszego ni w latach dziewidzie-
sitych wpywu na problematyk europejsk, prbujc wrci na pozycj jednego
zgwnych mocarstw wiatowych. W ramach tego procesu nastpio pewne zblie-
nie NATO i Rosji, kiedy w maju 2002 roku powstaa nowa Rada RosjaNATO or-
gan, ktry w zaoeniu mia realizowa zasad rwnoprawnego partnerstwa, wjej
skad bowiem wchodz Rosja i pastwa NATO, a nie Rosja i NATO jako cao, co
zakada Akt stanowicy z maja 1997 roku. Rozwizanie to nie spenio nadziei Rosji
na rwnoprawne partnerstwo, poniewa pastwa NATO nie akceptuj Rosji w takiej
roli. W zwizku z tym, oraz w zwizku z przemianami zachodzcymi w samej Rosji
i jej polityce zagranicznej [patrz rozdzia 15], obserwujemy ograniczanie wzajem-
nych stosunkw i zastj wsppracy. W perspektywie zaostrzajcy si antagonizm
RosjaNATO przeradza si moe w rnorodne sytuacje konfliktowe.
NATO ma potencja, by aktywnie dba o bezpieczestwo midzynarodo-
we, jednoczenie jednak istnieje wiele zagroe dla skutecznoci jego polity-
ki. S nimi rnorodne sprzecznoci wewntrzne oraz perspektywa fiaska operacji
afgaskiej. NATO moe w przyszoci sta si struktur, ktra organizuje stosunki
w dziedzinie bezpieczestwa w przestrzeni wok siebie, o ile wymienione zagro-
enia nie przyczyni si do umniejszenia jego statusu.
Poszukiwanie nowej roli i funkcji wsppracy transatlantyckiej

Problem ewolucji UE i jej miejsca w wiecie oraz perspektywy rozwoju NATO
s powizane z kwesti oddziaywa pomidzy Europ a USA. W okresie zimnej
wojny USA jako hegemon Zachodu, pozostaway jego najwaniejszym czynnikiem
zarwno gospodarczym, jak i w dziedzinie bezpieczestwa. USA czyo wiele insty-
tucjonalnych, politycznych i ekonomicznych powiza z Europ Zachodni, ktre
byy instrumentami podtrzymywania amerykaskiej dominacji. Pastwa europej-
skie, zagroone przez ZSRR, godziy si na tak dominacj, wycigajc z niej korzy-
ci zarwno w sferze bezpieczestwa, jak i natury gospodarczej, cho wizao si to
zwysokim stopniem wzajemnych zalenoci handlowych i finansowych.
Wspczenie rysuj si procesy, ktre stawiaj pod znakiem zapytania dotych-
czasowy ukad stosunkw transatlantyckich, takie jak np.:
ewolucja i wzrost znaczenia UE jako instytucji midzynarodowej, ktra staje si
coraz silniejszym i coraz bardziej zintegrowanym organizmem gospodarczym, co
powoduje, e asymetria gospodarcza pomidzy ni u USA zmniejsza si,
zmiana sytuacji strategicznej w latach dziewidziesitych, czyli spadek zagro-
enia wojn na wielk skal, wymagajc zaangaowania w celu obrony Europy
caego potencjau amerykaskiego,
przemiany w polityce USA, ktre w ostatnich kilku latach realizuj coraz bardziej jed-
nostronn polityk, osabiajc tym samym swoje przywdztwo [patrz rozdzia 12],
procesy globalizacyjne, zarwno ekonomiczne, jak i spoeczne, ktre nios nowe
wyzwania i problemy, w pewnym sensie wzmacniajc rnice interesw i konku-
rencj pomidzy krajami europejskimi a USA,
cziomer.indb 325 2008-02-29 3:5:0

stanowisko USA i wielu krajw UE zarwno w sprawie przeciwdziaania zagroe-

niom, jak i wyboru rodkw do tego celu uytych, jest czsto bardzo odmienne.
Z drugiej strony aktualne pozostaj czynniki, ktre wi ze sob Europ iAmery-
k; mona nawet powiedzie, e w pewnym zakresie si one wzmocniy:
wobec zagroe wspczesnego wiata, zwizanych na przykad z terroryzmem,
bied i amaniem praw czowieka wsplnota wartoci ulega uwypukleniu,
gwne problemy bezpieczestwa wspczesnego wiata zdaj si na rwni doty-
czy caego obszaru euroatlantyckiego,
ekonomiczne, czyli handlowe i finansowe zwizki wewntrz wiata zachodniego
wydaj si by coraz silniejsze, mimo postpujcego wzrostu konkurencji.
Dotychczasowy ukad hegemoniczny jest w zwizku z powyszym nie do
zaakceptowania i utrzymania. Jednoczenie Europa bezwzgldnie potrzebuje
Ameryki, a Ameryka Europy. Poziom wzajemnych zalenoci jest bardzo znacz-
ny i wymusza wspprac, szczeglnie ekonomiczn, ktra musi by uzupeniona
bardziej realistycznym ukadem zalenoci politycznych. Jednoczenie tak jak nie
do przyjcia jest utrzymywanie hegemonii amerykaskiej w Europie i unilateral-
nego podejcia do problemw wiatowych, tak niebezpieczne s prby zrobienia
z Ameryki wroga Europy, w duej mierze bowiem s one wynikiem nadmiernych
ambicji niektrych politykw europejskich, zapotrzebowania wewntrzpolitycz-
nego czy kalkulacji wyborczych.
Z problemem wzajemnych stosunkw USAEuropa Zachodniej, s take zwi-
zane gwne instytucje wiata zachodniego NATO i Unia Europejska. Stay si
take przedmiotem kontrowersji. Pola tego sporu s w tym zakresie dwa:
czy NATO ma pozosta instrumentem polityki USA, w ramach ktrego jego eu-
ropejski komponent bdzie realizowa interesy Waszyngtonu,
czy Unia Europejska ma by instrumentem niezalenej od USA polityki zagra-
nicznej i obronnej Unii Europejskiej.
Pytania te wywouj dyskusj o nowej roli NATO i UE oraz ich wzajemnych
stosunkach. Jedni uwaaj, e kwestie bezpieczestwa powinny pozosta w gestii
sprawdzonego instrumentu, jakim jest NATO pod amerykaskim przywdztwem.
Drudzy, zauwaajc e Ameryka nie liczy si z Europ, daj jak najszybszego
przejcia przez UE uprawnie w dziedzinie obronnej i bezpieczestwa. Oba sta-
nowiska s nierealistyczne, poniewa z jednej strony nie ma zgody na unilatera-
lizm USA, z drugiej UE nie istnieje realistyczna perspektywa wygenerowania
wsplnych mechanizmw obronnych zastpujcych NATO, zarwno z przyczyn
finansowych, jak i organizacyjno-instytucjonalnych.
Warianty perspektywicznej ewolucji stosunkw transatlantyckich
wnajbliszych dziesicioleciach, zalene s w znacznej mierze od tego, jak Euro-
pa i Ameryka odpowiedz sobie na powysze pytania. Spord moliwych warian-
tw, jako najbardziej prawdopodobne, wymieni mona nastpujce:
jeeli USA utrzymaj swj unilateralistyczny kurs, to najprawdopodobniej
bdzie postpowaa erozja wsppracy politycznej, cznie z moliw degradacj
NATO, przy jednoczesnym utrzymaniu wizi handlowych i wybirczej wsp-
cziomer.indb 326 2008-02-29 3:5:0

pracy; jeli w ramach tego wariantu Europa nie uzyska moliwoci prowadzenia
dziaa globalnych, jej znaczenie w wiecie bdzie male, jeli jednak stanie si
globaln si polityczn, to moe sta si rwnorzdn, w pewnym zakresie na-
wet skonfliktowan z USA potg,
jeli USA bd w wikszym stopniu liczy si ze zdaniem Europy, prawdopo-
dobnie ukad stosunkw transatlantyckich przeksztaci si w bardziej partnerski
i dojdzie do zblienia stanowisk w rnych kwestiach, szczeglnie jeli UE wy-
tworzy realistyczne instrumenty oddziaywania midzynarodowego istanie si
bardziej rwnorzdnym partnerem dla USA,
jeli UE stworzy now wizj swojej przyszoci, ktra obejmowa bdzie zbu-
dowanie na jej bazie wiatowego mocarstwa, wwczas, bez wzgldu na polityk
USA, stosunki transatlantyckie nabior bardziej rwnorzdnego charakteru; od
USA zalee wtedy bdzie, czy bdzie to konkurencja czy wsppraca,
jeli UE pogra si bdzie w biernoci i partykularyzmie, wtedy asymetria
pomidzy ni a USA bdzie rosa, a amerykaska globalna hegemonia wstosun-
ku do Europy utrwali si, cho stosunki mog by mniej lub bardziej partnerskie,
w zalenoci od polityki Stanw Zjednoczonych.
cziomer.indb 327 2008-02-29 3:5:0

moje notatki
cziomer.indb 328 2008-02-29 3:5:0

Marcin Laso
Rozdzia 14
Ewolucja
Europy rodkowej i Poudniowo-Wschodniej
P o zaamaniu si podziau wiata na dwa bloki i zakoczeniu konfliktu Wschd

Zachd, kraje regionu Europy rodkowo-Wschodniej i Poudniowej (EiP-
W) weszy na drog transformacji ustrojowej i zyskay nowe pozycje w stosun-
kach midzynarodowych. Podejmowane przez nie dziaania byy cile zwizane
z prozachodnim dominujcym kierunkiem polityki zagranicznej. Mimo przej-
ciowych trudnoci i pewnych komplikacji, zalenych od sytuacji wewntrznej
i midzynarodowej, kierunek ten zosta utrzymany i realizowany by z sukcesem,
czego dowodzi przyjcie wikszoci kandydatw do UE i NATO. Najtrudniejsz do
pokonania drog miay pastwa bakaskie ze wzgldu na skomplikowan sytuacj
w regionie.
14.1. F ormy i problemy wsppracy regionalnej neoregionalizm

Kraje Europy rodkowej i Poudniowo-Wschodniej czy nie tylko pooenie geo-
graficzne pomidzy ab a Bugiem i Morzem Batyckim i Adriatykiem. Jeden re-
gion czyni z nich rwnie wsplna historia, tradycje spoeczno-gospodarcze, sy-
stem polityczny, blisko kulturowa, jzykowa i religia. O bliskoci i sposobie po-
strzegania regionu zadecydowa okres zimnej wojny, kiedy to obszar tych pastw
znalaz si pod kontrol ZSRR i funkcjonowa w ramach bloku wschodniego.
Po zakoczeniu zimnej wojny kraje regionu znalazy si w zupenie nowym pooe-
niu geopolitycznym. Zostao ono uksztatowane przez [zob. E. Cziomer 2004, 282]:
Jesie ludw, ktra doprowadzia do upadku realnego socjalizmu i w czci z tych

krajw zapocztkowaa transformacje ustrojow i gospodarcz, ktrej celem byo
wprowadzenie pluralizmu politycznego i gospodarki rynkowej,
pokojowe zjednoczenie Niemiec w 1990 r., rozpad ZSRR i rozwizanie RWPG
i UW jako wydarzenia tworzce w regionie poczucie deficytu bezpiecze-
stwa,
cziomer.indb 329 2008-02-29 3:5:0

Mapa 14.1. Europa rodkowa i PoudniowoWschodnia w czasie zimnej

wojny
rdo: P. Calvocoressi, Polityka midzynarodowa 1945-2000, Warszawa 2002, s. 308.
cziomer.indb 330 2008-02-29 3:5:0

Marcin Laso Ewolucja Europy rodkowej i Poudniowo-Wschodniej 331
ujawnienie si napi i konfliktw etnicznych tumionych w czasie zimnej woj-

ny, a eksplodujcych po jej zakoczeniu, szczeglnie na obszarze byej Jugo-
sawii, co przekonao politykw zachodnich do koniecznoci podjcia dziaa
na rzecz ustabilizowania regionu przez wczenie zainteresowanych pastw do
struktur euroatlantyckich.
Jeszcze nim mogo doj do integracji euroatlantyckiej kraje EiP-W rozpoczy

dziaania na rzecz wsppracy regionalnej. Tworzone organizacje miay suy posze-
rzeniu obszaru stabilnoci na skal regionaln i subregionaln do czasu, a zostanie
ona rozszerzona do wymiaru europejskiego przez otwarcie na organizacje zachodnie.
Kolejnymi powodami ich powstawania byy problemy z transformacj i poszukiwa-
nie nowej roli w stosunkach midzynarodowych, odywanie tradycji historycznych,
zerwanie dotychczasowych powiza oraz koncepcje i postulaty zachodnich polity-
kw i przywdcw pastw regionu. W ten sposb doszo do uksztatowania si tzw.
nowego regionalizmu, umoliwiajcego rozwijanie wsppracy przede wszystkim
w ramach Grupy Wyszechradzkiej, Inicjatywy rodkowoeuropejskiej i Rady Pastw
Morza Batyckiego. Obecnie bowiem wikszo pastw nie jest w stanie rozwija
si pod wzgldem ekonomicznym samodzielnie. Niezbdna do realizacji wasnych
interesw jest rwnie wsplnota polityczna. Odpowiednie warunki do zaspokaja-
nia wasnych potrzeb i interesw tworzy wsppraca pastw oparta na uznawanej
wiadomoci i wsplnocie regionalnej. Kraje regionu EiP-W stosunkowo szybko
przystpiy do tworzenia odpowiednich struktur sucych wsppracy.
Grupa Wyszechradzka zrzeszajca Czechosowacj, Polsk i Wgry (ze wzgl-
du na liczb uczestniczcych pastw zwana rwnie Trjktem Wyszechradzkim)
bya pierwszym forum wsppracy midzy tymi krajami, ktrego tworzenie roz-
poczo si ju w 1990 r. Na kwietniowym spotkaniu w Bratysawie przywdcy
trzech pastw nie doszli jeszcze do porozumienia w sprawia utworzenia organiza-
cji. Dopiero na drugim spotkaniu prezydentw w Wyszechradzie (Wgry 12 15
II 1991) podpisano wspln deklaracj, w ktrej popierano: rozwizanie RWPG
i UW, denie do uzgadniania polityki zagranicznej i wzajemnych konsultacji
w ramach 13 zespow i komisji problemowych. Uznaje si ni za pocztek wsp-
pracy w ramach Trjkta Wyszechradzkiego. Na kolejnym szczycie w Krakowie
(5 6 X 1991) przywdcy trzech pastw w Deklaracji Krakowskiej ogosili: denie
do wspksztatowania nowego porzdku w Europie, przyspieszenia integracji ze
Wsplnot Europejsk i wypracowanie konkretnych form wsppracy regionalnej.
W licie do NATO ministrowie sprawa zagranicznych zwracali uwag na potrzeb
bezporedniej wsppracy z Sojuszem i rwnych szans bezpieczestwa dla wszyst-
kich pastw europejskich. Na szczycie w Pradze (6 V 1992) koncentrowano si na
rodkach potrzebnych do dalszego rozwoju kontaktw z organizacjami Europy Za-
chodniej. W tym te roku odbyway si spotkania z przedstawicielami wsplnot na
temat kryteriw czonkostwa i poszerzania wzajemnej wsppracy. To byo gw-
nym celem Grupy Wyszechradzkiej, w ktrej od 1 stycznia 1993 r. znajdoway si
ju oddzielnie Czechy i Sowacja. Jednak przywdcy czescy i wgierscy podkrelali,
cziomer.indb 33 2008-02-29 3:5:

e jest to tylko forum konsultacji, a nie nowa organizacja. Obawiali si bowiem

dominacji Polski w ramach Grupie i mieli nadziej, e bez niej uda im si szybciej
doczy do UE i NATO. Jednak rozszerzenie tych organizacji bez udziau Polski
nie byo moliwe.
Wybory parlamentarne w 1998 r. na Wgrzech, w Czechach i na Sowacji sprzy-

jay podjciu kolejnej prby bliszej wsppracy. Z inicjatywy premiera Sowacji
zorganizowano szczyt pastw Grupy Wyszechradzkiej w Bratysawie, pierwszy
od 8 lat. W przyjtym dokumencie Tre wsppracy Wyszechradzkiej przenie-
siono jej ciar na zagadnienia spoeczne i wspprac przygraniczn. Doszo do
zintensyfikowania wsppracy, o czym wiadczyy rwnie kolejne spotkania np.
w XII 1999 r. w Gerlachowie na Sowacji, gdzie pastwa Grupy popary jej aspiracje
na rzecz przystpienia do NATO i UE, w Pszczynie w Polsce w 2000 r. i astolovi-
cach w Czechach w 2002 r. Omawiano wspdziaanie pastw na rzecz integracji
z UE, pomoc Sowacji w przystpieniu do NATO oraz ksztat przyszej wsppracy
w onie UE. Jednak nie udao si wypracowa wsplnego stanowiska w sprawie pro-
jektu traktatu konstytucyjnego, co dobitnie udowodnio, e wsppraca polityczna
pastw Grupy Wyszechradzkiej nie powioda si. Utrudniay j rwnie relacje
pomidzy poszczeglnymi pastwami np. konflikt midzy Wgrami, a Czechami
i Sowacj spowodowany daniem strony wgierskiej, by oba kraje uchyliy de-
krety, na mocy ktrych po II wojnie wiatowej wysiedlono z terytorium Czecho-
sowacji Niemcw i cz Wgrw. Ju po przystpieniu do UE pastwa Grupy
Wyszechradzkiej przyjy na spotkaniu premierw w Kromierzyu w Czechach
deklaracj, w ktrej zapowiaday dziaania na rzecz promocji regionu jako obszaru
stabilizacji i demokracji, wsparcie dla pastw kandydujcych do UE oraz koniecz-
no dostosowania si do wymogw zwizanych z przyjciem umowy z Schengen.
Nie udao im si jednak wypracowa wsplnego stanowiska w sprawie najwaniej-
szych problemw zwizanych z czonkostwem np. budetem na lata 2007 2013.
Faktyczna wsppraca skoncentrowaa si na zagadnieniach spoecznych. We
wrzeniu 2000 r. utworzono na jej potrzeby Midzynarodowy Fundusz Wyszech-
radzki, ktry jest formaln struktur Grupy posiadajc osobowo prawn. Jego
celem jest rozwj m.in. wsppracy kulturalnej, edukacji, wymiana modziey, pra-
cownikw naukowych i wsppracy transgranicznej. Projekty s finansowane z bu-
detu Funduszu pochodzcego ze skadek czonkowskich i w roku 2001 wynosi
1 mln Euro, a w roku 2006 ju 3 340 000 Euro [zob. Midzynarodowy Fundusz
Wyszechradzki, www.visegradfund.org].
Kraje Grupy podjy rwnie wspprac gospodarcz zmierzajc do libera-
lizacji handlu. Ju 21 XII 1992 r. w Krakowie podpisano Porozumienie rodko-
woeuropejskie o Wolnym Handlu (CEFTA), ktrego celem byo stworzenie strefy
wolnego handlu w cigu 5 do 8 lat. Porozumienie weszo w ycie 1 marca 1993 r.
Deklaracj prask o trzystopniowej redukcji stawek celnych do 2001 r. na towary
przemysowe i surowe oraz pfabrykaty przyjto 4 lutego 1994 r. Nie udao si
jednak znale porozumienia w sprawie rolnictwa i towarw wraliwych, np. stali,
co w znaczny sposb utrudniao wspprac, tym bardziej, e kraje czonkowskie
cziomer.indb 332 2008-02-29 3:5:

koncentroway si na dziaaniach zbliajcych je do przystpienia do UE. Kolejne

pastwa regionu doczyy do wsppracy w ramach CEFTA w 1996 r. Sowenia,
w 1997 r. Rumunia, w 1998 r. Bugaria, w 2002 r. Chorwacja i w 2006 r. Macedonia.
Po przystpieniu wikszoci pastw CEFTY do UE umowa ta stracia na znaczeniu
i w ramach niej pozostay jedynie Bugaria, Rumunia, Chorwacja i Macedonia.
Pocztki Inicjatywy rodkowoeuropejskiej (CEI) sigaj wsppracy przygra-
nicznej podjtej w latach 70. XX wieku przez Austri, Wgry, Jugosawi
i Wochy. Jednak dopiero w efekcie zmian okresu Jesieni ludw na spotka-
niu przywdcw pastw w Budapeszcie (1011 XI 1989) podjto decyzj
o formalizacji wsppracy i powoania ugrupowania o charakterze czworo-
kta (Quadragonale), ktrego celem bdzie wszechstronna wsppraca na
rzecz uatwienia zbliania si krajw posocjalistycznych do wiata zachod-
niego (pomoc w przystpieniu do organizacji integracyjnych i wsparcie dla
przemian demokratycznych i rozwoju gospodarki rynkowej). W 1990 r. do
grupy docza Czechosowacja, w 1991 r. Polska, tworzc tym samym Hek-
sagonale.
W lipcu 1992 r. po wczeniu kolejnych pastw, wynikajcym z rozpadu
Jugosawii, grupa przybiera nazw Inicjatywy rodkowoeuropejskiej. Zakres
jej wsppracy okrelono na szczycie w Warszawie. Przyjte 7 padziernika
1995 r. Wytyczne dziaania i zasady proceduralne stwierdzay, e na wzr
UE spotkania na szczycie odbywa si bd jesieni kadego roku (najwa-
niejszy organ CEI). Wiosn odbywa si miay spotkania ministrw spraw
zagranicznych. Przewodnictwo w CEI co rok sprawowa miao inne pa-
stwo, zgodnie z porzdkiem alfabetycznym. Rozwizywaniu konkretnych
problemw suy maj spotkania cia koordynacyjnych i grup roboczych
(obecnie jest ich 17), regularne spotkania parlamentarzystw i powoany
w Triecie Orodek ds. Informacji i Dokumentacji jako zalek obecnie ko-
ordynujcego dziaalno CEI Sekretariatu Wykonawczego. Wsppraca
miaa obejmowa cele polityczne, gospodarcze i spoeczne. Za szczeglnie
wane w toku dziaalnoci CEI uznano intensyfikacj kontaktw midzy
uczestnikami, przygotowanie ich integracji z UE i pomoc w transformacji,
szczeglnie na paszczynie gospodarczej, socjalnej i prawnej.
Przyjty na szczycie w Warszawie (21 XI 2003) Plan dziaa na lata 2004
2006 zakada realizowanie projektw w zakresie dwch gwnych dzie-
dzin wsppracy (1) ekonomicznej i (2) spoecznej (ludzkiej). W ich ramach
finansowanie przedsiwzi z zakresu: (1) rolnictwa, energetyki, ochrony
rodowiska, rozwoju maych i rednich firm, turystyki, transportu, instytu-
cji finansowych oraz (2) rozwoju kultury, edukacji, szkole, nauki i techno-
logii i aktywizacji modziey. Przewidywano rwnie dziaania w zakresie
rozwoju wsppracy instytucjonalnej np. w walce z przestpczoci zorga-
cziomer.indb 333 2008-02-29 3:5:

nizowan oraz kooperacj przygraniczn. Jednak ze wzgldu na brak cia

wykonawczych i wasnych rodkw finansowych CEI pozostaje forum wza-
jemnych konsultacji 17 nalecych do niej pastw.
Rada Pastw Morza Batyckiego (RPMB) powstaa z inicjatywy Polski i Szwe-
cji, ktrych premierzy spotkali si 23 wrzenia 1990 r., by rozmawia na temat
ochrony rodowiska naturalnego. Stao si ono rdem inicjatywy majcej na celu
szersz wspprac pastw basenu Morza Batyckiego. 56 marca 1992 r. w Ko-
penhadze odbyo si spotkanie szefw 10 pastw regionu: Danii Estonii, Finlandii,
Litwy, otwy, Niemiec, Norwegii, Polski, Rosji i Szwecji, na ktrym powoano do
ycia RPMB. Okrelono jej struktur i cele. Zaplanowano i z biegiem czasu utwo-
rzone m.in. nastpujce instytucje [Pena struktura, Structures & Working Bodies,
www.cbss.st]:
okresowe spotkania szefw rzdw,
doroczne spotkania ministrw spraw zagranicznych jako najwysze forum kon-
sultacyjne i decyzyjne,
powoanie Komitetu Wyszych Urzdnikw celem koordynacji dziaalnoci mi-
dzy spotkaniami ministrw spraw zagranicznych,
powoanie Komisarza ds. Instytucji Demokratycznych i Praw Czowieka oraz
Osb Nalecych do Mniejszoci z siedzib w Kopenhadze, ktry przygotowuje
raporty o stanie ochrony praw czowieka w pastwach RPMB,
Konferencje Parlamentarne odbywajce si raz do roku i majce charakter do-
radczy,
Zesp Zadaniowy ds. Zwalczania Zorganizowanej przestpczoci powoany na
spotkaniu szefw rzdw w Visby w 1996 r.,
utworzenie Staego Sekretariatu z siedzib w Sztokholmie na szczycie w Rydze
w 1998 r.
Przewodnictwo w RPMB sprawowane jest rotacyjnie, a decyzje podejmowane
na zasadzie consensusu. Polska prezydencja przypada na okres czerwiec 2004
czerwiec 2005. Obecnie sprawuje j Szwecja. Cele wsppracy obejmuj wiele za-
gadnie zwizanych m.in. z: ochron rodowiska, energetyk, transportem, ochro-
n praw mniejszoci narodowych, eglug, telekomunikacj, kultur, turystyk,
polityk na rynku pracy, wspprac modziey, miast, a nawet sprawami podat-
kowymi. Jednak gwne zainteresowanie pastw regionu koncentruje si przede
wszystkim na problematyce bezpieczestwa cywilnego, zwalczaniu przestpczoci
zorganizowanej (np. powoano do tego celu The Task Force on Organised Crime in
the Baltic Sea Region), zapobieganiu nielegalnej imigracji, bezpieczestwie ener-
getycznym i zwalczaniu terroryzmu midzynarodowego. Realizacj konkretnych
projektw zajmuj si grupy robocze zoone z ekspertw. S one finansowane
przez pastwa czonkowskie i UE. Do 2007 r. odbyo si 6 spotka na szczeblu
szefw rzdw RPMB (ostatnie w Rejkiawiku 8 VI 2006). Obecnie w skad Rady
wchodzi 11 pastw, jednak obok czonkw wyrnia si rwnie Obserwatorw,
ktrymi od 2006 r. s m.in.: Francja, Wochy, Ukraina, Wielka Brytania i USA.
Obok wymienionych organizacji w regionie EiP-W W funkcjonuje Rada
cziomer.indb 334 2008-02-29 3:5:

Batycka powstaa w 1990 r. i zrzeszajca Litw, otw Estoni. Posiada wasne

organy i koncentruje si na wsppracy w paszczynie politycznej, gospodarczej,
spoecznej i kulturowej. Dziaa rwnie Wsppraca Gospodarcza Morza Czar-
nego zrzeszajca 11 pastw: Albani, Armeni, Azerbejdan, Bugari, Gruzj,
Grecj, Modawi, Rumuni, Rosj, Turcj i Ukrain. Polska ma status obserwato-
ra. Celem wsplnym jest rozwijanie wsppracy w regionie, integracja europejska,
wsppraca naukowa i kulturalna, ochrona rodowiska i troska o stabilno i pokj
w regionie. Sposb organizacji wzorowany jest na UE.
Polityka zagraniczna pastw regionu od pocztku lat 90. XX w. koncentrowa-
a si na: eksponowaniu suwerennoci, niezawisoci i integralnoci terytorialnej,
orientacji prozachodniej i proeuropejskiej, wsppracy dobrossiedzkiej i chci
rozwizywania pojawiajcych si problemw, szczeglnie w odniesieniu do sytu-
acji w byej Jugosawii, ktra rzutowaa na stan bezpieczestwa Europy. Funkcj
nowego regionalizmu byo osignicie zakadanych przez pastwa celw. Przede
wszystkim przyblienie do integracji ze strukturami euroatlantyckimi. Z jednej
strony tworzone organizacje byy wynikiem inicjatyw politykw pastw EiP-W,
z drugiej efektem zacht i naciskw przedstawicieli zachodu oczekujcych na
przygotowanie si regionu do integracji przez samodzielne rozwizywanie powsta-
ych problemw. Dawao to rwnie czas na podjcie ostatecznej decyzji i przygo-
towanie struktur europejskich do rozszerzenia na wschd.
14.2. Poszukiwanie bezpieczestwa rola NATO

Po upadku systemu dwublokowego kraje Europy rodkowej i Poudniowo-
-Wschodniej znalazy si w prni bezpieczestwa pomidzy Niemcami a Rosj.
Deficyt bezpieczestwa wynika przede wszystkim z rozpadu dotychczasowych
struktur politycznych i militarnych, w jakich funkcjonoway, pooenia geopoli-
tycznego, problemw transformacji ustrojowej i gospodarczej oraz eksplozji spo-
rw i konfliktw o charakterze etnicznym i granicznym. Gwnym impulsem do
silnych stara o przyjcie do NATO by kryzys jugosowiaski i jego nastpstwa
(patrz punkt 4). Wstpienie do Sojuszu miao wprowadzi pastwa byego bloku
wschodniego w stref bezpieczestwa i stabilizacji gwarantujc trway rozwj, np.
przez poprawienie warunkw dla inwestycji zagranicznych. W ten sposb stayby
si czci obszaru bezpieczestwa euroatlantyckiego. Jednak droga do NATO dla
pierwszych trzech pastw Europy rodkowo-Wschodniej nie bya ani atwa, ani
szybka.
Deniu do integracji z instytucjami polityczno-militarnymi i ekonomiczny-
mi Zachodu (NATO, Uni Europejsk i Uni Zachodnioeuropejsk) towarzyszyo
zawieranie ukadw politycznych, ktre deklaroway przyja i wspprac, trwa-
o granic i dobre ssiedztwo. Taki charakter miay traktaty Czechosowacji, Pol-
ski i Wgier z Francj i Niemcami oraz ukady bilateralne midzy krajami bloku
wschodniego. W ten sposb powstaa sie umw, ktre miay stabilizowa sytua-
cziomer.indb 335 2008-02-29 3:5:

cj polityczn w Europie. Jednak pene poczucie bezpieczestwa zapewni mogo

dopiero ich rozszerzenie i podjcie wsppracy wielostronnej. Deklaracja londy-
ska, podjta na spotkaniu szefw pastw i rzdw NATO w 56 lipca 1990 r. daa
szans na nawizanie wsppracy z NATO. Zaproponowano w niej budowanie
partnerskich stosunkw z byymi pastwami bloku wschodniego przez nawiza-
nie bezporednich kontraktw oraz dialog polityczny i rozwj wsppracy wojsko-
wej zorientowanej na umacnianie stabilnoci w skali oglnoeuropejskiej. W efek-
cie na szczycie w Rzymie (78 XI 1991) zdecydowano o instytucjonalizacji wsp-
pracy i powoaniu do tego celu Pnocnoatlantyckiej Rady Wsppracy (NACC).
W jej skad weszy pastwa NATO, 9 z Europy rodkowo-Wschodniej. Po upadku
ZSRR zaproszono 11 krajw czonkowskich WNP. Jednak na spotkaniu w Rzymie
nie pady ze strony NATO adne zobowizania co do rozszerzenia na Wschd.
Wywoao to naciski ze strony pastw aspirujcych do NATO, szczeglnie Polski
i Czechosowacji. Podkrelano wsplnot wartoci demokratycznych z pastwa-
mi NATO i brak formalnych przeszkd traktatowych do czonkostwa w Sojuszu.
Pierwszy politykiem zachodnim, ktry otwarcie nawoywa do rozszerzenia NATO
i by jego propagatorem by niemiecki minister obrony Volker Rhe. Da temu wy-
raz w marcu 1993 r. podczas wizyty w Londynie. Proponowa otwarcie NATO na
Europ rodkowo-Wschodni i szybkie przyjcie nowych pastw. Jednak w USA
w administracji Clintona polityka wobec wschodniej Europy podporzdkowa-
na bya hasu Russia first (najpierw Rosja) i linii tej trzyma musiao si rwnie
NATO.
Dopiero refleksja nad koniecznoci dostosowania Sojuszu do nowych wyzwa
po zakoczeniu zimnej wojny spowodowana wydarzeniami na Bakanach oraz
popieranie idei rozszerzenia przez coraz wiksz liczb politykw (np. Richarda
Holbrookea, czy Sekretarza Generalnego NATO Manfreda Wrnera) zacza two-
rzy rodowisko przychylne dla poszerzenia Paktu.
USA w kocu 1993 r. przedstawiy dla pastw aspirujcych program Partner-
stwo dla Pokoju (PdP). Mia on z jednej strony by odpowiedzi na proby krajw
Europy rodkowo Wschodniej, a z drugiej pozwoli NATO na odoenie podjcia
ostatecznej decyzji odnonie moliwoci poszerzenia na Wschd. Dlatego PdP nie
zawierao wojskowych gwarancji bezpieczestwa ze strony Sojuszu i nie zapewnia,
e udzia w PdP bdzie prowadzi do czonkostwa. Oznaczao to porak zwolen-
nikw poszerzenia Sojuszu. Udao si jednak wprowadzi do tekstu porozumienia
kryteria, ktrych spenienie moe prowadzi do zostania czonkiem NATO oraz
zapis o moliwoci perspektywicznego czonkostwa dla tych pastw, ktre wyra
tak wol i bd si wyrniay w realizacji PdP.
Program PdP zosta przyjty w styczniu 1994 r. na posiedzeniu Rady Pnoc-
noatlantyckiej w Brukseli. Za podstawowe cele uznano: zaprowadzenie demokra-
tycznej kontroli nad siami zbrojnymi, rozwj wsppracy wojskowej w zakresie
wsplnego planowania i osignicia zdolnoci do wsplnego dziaania z wojskami
pastw NATO (interoperacyjno), przeprowadzanie wicze wojskowych w celu
poszerzenia zdolnoci si zbrojnych do realizacji misji pokojowych, operacji poszu-
cziomer.indb 336 2008-02-29 3:5:

kiwawczo-ratowniczych i humanitarnych, zapewnienie przejrzystoci finansowa-

nia obrony narodowej. Kade pastwo podpisywao z Sojuszem tzw. Indywidualny
Program Partnerstwa (IPP), ktry by corocznie negocjowany i zatwierdzany do
wykonania na dany rok kalendarzowy. W 1995 r. w PdP uczestniczyo 26 pastw,
w tym 9 z Europy rodkowo-Wschodniej ubiegajcych si o czonkostwo.
Do zmiany stanowiska pastw NATO doszo w efekcie wydarze w Rosji
W rosyjskiej doktrynie obronnej pojawio si bowiem rozrnienie midzy blisk
i dalek zagranic, a w wyborach do Dumy zwycistwo odniosa ultraprawicowa
partia Wadimira yrynowskiego.
Po podpisaniu PdP rozpocza si aktywna wsppraca wojskowo-polityczna,
szczeglnie intensywna midzy Niemcami a Polsk, Wgrami i Czechami. Niem-
cy byy bowiem ywotnie zainteresowane rozszerzeniem NATO i przesuniciem
granic Sojuszu na wschd. Na pocztku lipca 1994 r. now polityk zagraniczn
ogosi prezydent Clinton, ktry stwierdzi w Warszawie, e rozszerzenie nie jest
kwesti czy, lecz tylko jak i kiedy. W grudniu tego roku szefowie dyplomacji
pastw NATO uznali poszerzenie za konieczne i podjli decyzj o przygotowaniu
odpowiedniej strategii. Wraz z dalsz realizacj PdP oraz przekonaniem Rosji, kt-
ry bya przeciwna rozszerzeniu, miaa by podstaw do dalszych dziaa. Przyjta
(we IX 1995) jako Studium rozszerzenia NATO okrelaa wymogi, jakie powinny
spenia pastwa ubiegajce si czonkostwo. Zaliczono do nich m.in. [zob. Polska
droga do NATO, www.kprm.gov.pl]:
ustanowienie trwaego, demokratycznego systemu politycznego z wolnymi wy-
borami, stabilnymi instytucjami wadzy ustawodawczej i wykonawczej, poszano-
waniem praw i swobd obywatelskich oraz demokratyczn kontrol nad siami
zbrojnymi,
gotowo do bezwarunkowego zaakceptowania zasady wsplnej obrony oraz w razie
potrzeby przyjcia na swoim terytorium wojsk i instalacji NATO,
gotowo do uczestniczenia w zintegrowanej strukturze obronnej NATO,
gotowo do dalszej aktywnej wsppracy w ramach PdP, w tym do uczestnictwa
w operacjach pokojowych,
przyjcie natowskich zasad planowania obronnego,
gotowo do uznania podstawowych zasad polityki NATO i zaoe Koncepcji
Strategicznej Sojuszu,
wola osignicia minimalnej, niezbdnej zdolnoci do wspdziaania si zbroj-
nych (interoperacyjnoci), a w dalszej perspektywie ich kompatybilnoci, zgod-
nie z wymogami okrelonymi przez NATO.
Rosyjski sprzeciw wobec poszerzenia by wyraany od 1993 r. Nie zmieni tego
faktu wsplny komunikat przyjty na zakoczenie wizyty prezydenta Rosji Borysa
Jelcyna w Warszawie (w VIII 1993), ktry wyraa brak sprzeciwu wobec de
Polski do czonkostwa w NATO. Zosta on bowiem szybko odwoany przez dyplo-
matw rosyjskich. Dlatego PdP potraktowano w Moskwie jako ch NATO uspo-
kojenia niecierpliwych kandydatw do czonkostwa i alternatyw dla rozszerzenia
Paktu. Kiedy w grudniu 1994 r. na spotkaniu w Brukseli postanowiono rozpocz
cziomer.indb 337 2008-02-29 3:5:2

studia nad sposobem i zasadami rozszerzenia NATO, Rosja od razu zaprotesto-

waa. Jednak jej sprzeciw nie by ostateczny, bowiem nie widzc szans na niedo-
puszczenie do rozszerzenia, Rosja rozpocza zabieganie o jak najkorzystniejsze
warunki udzielenia swej zgody. Wrd nich znalaz si postulat stworzenia staego
organu konsultacyjnego pomidzy Rosj i NATO oraz uregulowania stosunkw
wzajemnych w formie traktatowej. W efekcie 27 maja 1997 r. w Paryu podpisano
Akt Stanowicy o Podstawach Stosunkw Wzajemnych, Wsppracy i Bezpiecze-
stwie pomidzy NATO i Federacj Rosyjsk. Zawiera on m.in. zasady wsppracy
obu podmiotw, powoywa do ycia Sta Wspln Rad Rosja-NATO, jako organ
regularnych konsultacji, okrela tematyczny zakres jej dziaa (bezpieczestwo
i stabilno obszaru euroatlantyckiego oraz zapewnienie o nie umieszczaniu broni
jdrowej na terenie nowo przyjmowanych pastw. Akt nie jest umow w rozumie-
niu prawa midzynarodowego, a jedynie wyraeniem woli stron go podpisujcych
o charakterze deklaracji politycznej.
Wraz z rozwojem wsppracy w ramach PdP, pogodzeniem si Rosji z rozsze-
rzeniem NATO oraz spenianiem kryteriw czonkostwa droga do poszerzenia So-
juszu stana otworem. NACC zastaa przeksztacona w Rad Partnerstwa Euroat-
lantyckiego (EAPC) 30 maja 1997 r. i postawiono przed ni dalszy rozwj wsp-
pracy Sojuszu z pastwami partnerskimi. Natomiast 8 9 lipca 1997 r. w Madry-
cie zaproszono do rozmw akcesyjnych Czechy, Polsk i Wgry. Rozmowy Polski
rozpoczy si w Brukseli we wrzeniu i zakoczyy tzw. Protokoem Akcesyjnym
podpisanym 16 grudnia 1997 r. Tego samego dnia dokumenty akcesyjne zoyy
Czechy i Wgry. Zawieray one zobowizania tych pastw wobec NATO, w zamian
za gwarancje, jakie oferowa Sojusz. W wypadku kandydatw nie zaproszonych
do rozmw decyzj odoono do 1999 r. zachcajc je do aktywnego uczestnictwa
w PdP i pracach EAPC.
W Madrycie przyjto rwnie Kart o szczeglnym partnerstwie pomidzy
NATO i Ukrain, ktra zawieraa zasady cisej wsppracy midzy ni a Sojuszem.
Proces ratyfikacyjny przez kraje NATO trwa przez cay 1998 rok. Zaproszone
pastwa stay si czonkami Sojuszu z dniem 12 marca 1999 r., kiedy to dokumen-
ty ratyfikowane przez nie przekazano rzdowi USA, bdcemu depozytariuszem
traktatu. Do uroczystego powitania nowych sojusznikw doszo 16 marca na spe-
cjalnej ceremonii w Brukseli. Pastwa Europy rodkowo-Wschodniej szybko miay
okazj sprawdzi si w nowej roli podczas interwencji NATO w Kosowie.
Kolejne rozszerzenie pozostawao kwesti czasu potrzebnego na spenienie
stawianych przez NATO warunkw. Nowa Koncepcja Strategiczna (NKS) przy-
jta przez Sojusz na jubileuszowym szczycie w Waszyngtonie (2325 IV 1999)
potwierdzaa kontynuacj polityki otwartych drzwi i zapowiadaa szersze PdP.
Jego celem miao by: wsplne prowadzenie operacji pokojowych, zblianie stan-
dardw planowania i dowodzenia, konsultowanie decyzji Sojuszu z partnerami
oraz nowe warunki dla kandydatw. Pord nich przestrzeganie prawa midzyna-
rodowego, wol pokojowego rozstrzygania sporw, demokratyczn kontrol nad
wojskiem, aktywne uczestnictwo w PdP i EACD, wol i zdolno do sprostania
cziomer.indb 338 2008-02-29 3:5:2

wymaganiom czonkostwa i akceptacj NKS. 9Dziewiciu kolejnym kandydatom

zaoferowano program pomocy, uatwiajcy przygotowanie do czonkostwa. Jest to
tzw. Plan Dziaa na rzecz Czonkostwa (MAP). W jego ramach kady kandydat
przekazywa mia rokrocznie Narodowy Program Integracji, w ktrym wyznacza
cele integracyjne i terminy ich realizacji. Kandydatw podzielono na trzy grupy.
W pierwszej znalaza si Rumunia i Sowenia, w drugiej Estonia, Litwa i otwa,
a w trzeciej Bugaria i Sowacja. Wymieniano rwnie Albani i Macedoni. Spo-
rd pastw aspirujcych do NATO od 1997 r. najwikszy problem stanowio przy-
jcie pastw batyckich Litwy, otwy i Estonii, poniewa byy one byymi repub-
likami ZSRR i Moskwa zdecydowanie si temu sprzeciwiaa.
Mapa 14.2. Etapy poszerzenia NATO
rdo: http://pl.wikipedia.org/wiki/Grafika:RozszerzanieNATO.PNG
cziomer.indb 339 2008-02-29 3:5:3

Ju w styczniu 1998 r. podpisano Kart Partnerstwa midzy Stanami Zjed-

noczonymi Ameryki, a Republik Estonii, Republik Litwy i Republik otwy,
w ktrej strony stwierdzay, e ich wsplnym celem jest pena integracja pastw
batyckich z instytucjami bezpieczestwa euroatlantyckiego, szczeglnie z NATO
i UE. Nowy etap rozszerzenia zapowiedziano w grudniu 2001 r., a w zwizku
z wojn ze wiatowym terroryzmem, Rosja jedynie potwierdzia swj sprzeciw
nie podejmujc adnych zdecydowanych krokw, koncentrujc si na wsppra-
cy z USA na tym polu.
W Waszyngtonie zapowiedziano, e na szczycie w 2002 r. NATO dokona prze-
gldu postpw poczynionych przez formalnych kandydatw do czonkostwa.
Zgodnie z tym po spenieniu postawionych warunkw 21 listopada 2002 r. na
szczycie w Pradze, Sojusz zaprosi do rozpoczcia negocjacji akcesyjnych kolejnych
siedem pastw. Kade z nich byo czonkiem PdP od 1994 r. i realizowao MAP
od 1999 r. Negocjacje toczyy si w Brukseli w dwch rundach, podczas ktrych
zajmowano si kwestiami politycznymi, militarnymi i technicznymi zwizanymi
z przyszym czonkostwem. Kandydaci musieli przyj rwnie szereg dokumen-
tw niezbdnych do czonkostwa np. o ochronie informacji niejawnych czy statu-
sie wojsk sojuszniczych operujcych na terenie pastw NATO. Protokoy akcesyj-
ne podpisano 26 marca 2003 r., po czym rozpocza si ich ratyfikacja. W efekcie
tych procedur do NATO 29 marca 2004 r. Przystpiy: Bugaria, Estonia, Litwa,
otwa, Rumunia, Sowacja i Sowenia. Na drodze do przyjcia znajduje si Alba-
nia, Chorwacja i Macedonia. Tym samym kolejne 45 mln ludzi znalazo si pod
parasolem ochronnym Sojuszu. Strefa stabilnoci i bezpieczestwa poszerzya si
na niespotykan w historii NATO skal, bowiem Sojusz przyj tak wiele pastw,
jak podczas wszystkich wczeniejszych poszerze.
14.3. Postpy procesu transformacji oraz charakter czonkostwa wUE

Proces transformacji ustrojowej moemy rozumie jako zmiany zachodzce w sy-
stemie politycznym, gospodarczym i spoecznym danego kraju, ktre prowadz do
zmiany sposobu rzdzenia, funkcjonowania gospodarki i spoeczestwa oraz wy-
miany i ksztatowania si nowych elit. W wypadku pastw EiP-W zmierzaa ona
do wprowadzenia demokracji parlamentarnej, gospodarki rynkowa i spoecze-
stwa obywatelskiego. Ze wzgldu na stan jaki osigny pastwa pod tymi wzglda-
mi mona podzieli je na nastpujce grupy [zob. E Cziomer, 2004, 282]:
grupa przodujcych krajw reformatorskich (Czechy, Polska, Wgry, Sowenia),
kraje batyckie (mae i zaawansowane w reformach polityczno-gospodarczych),
kraje mniej zaawansowane, ale przyspieszajce reformy, ktre w rezultacie umo-
liwiy wejcie do UE (Bugaria i Rumunia, ktre weszy na drog reform po wybo-
rach w latach 1996 i 1997),
pozostae kraje postjugosowiaskie oraz Albania, ktre cigle borykaj si ze
skutkami konfliktw lat 90.
cziomer.indb 340 2008-02-29 3:5:3

Ciekaw analiz procesu transformacji ustrojowej w krajach postkomunistycz-

nych przedstawia A. Pradetto w artykule, Postkommunistische Transformation Eu-
ropas und deutsche Europapolitik [zob. A. Pradetto, 2006, 133149]. Stwierdza on,
e upadek bloku wschodniego i rozpoczcie transformacji ustrojowej przez kraje
Europy rodkowo-Wschodniej i Poudniowej spowodowany by przede wszystkim
przez krach systemu i ideologii komunistycznej, zarwno na gruncie politycznym,
gospodarczym, jak i kulturalnym. Rodzce si alternatywne idee i elity je gosz-
ce, stay si wyzwaniem dla rzdzcych przedstawicieli partii komunistycznych,
ktrzy nie byli w stanie im sprosta. W wikszoci krajw wadze komunistyczne
dostrzegay bezskuteczno zbrojnego oporu wobec zachodzcych przemian oraz
moliwo wsppracy reformatorsko nastawionych dziaaczy z opozycj antyko-
munistyczn. By to wany element tworzenia si nowego systemu politycznego,
partyjnego i spoeczno-gospodarczego. Nie byoby to moliwe, bez zmian w ZSRR,
ktre dokonay si za rzdw M. Gorbaczowa. Ponadto, transformacja przebie-
gaa atwiej w krajach, ktrych gospodarki byy mniej uzalenione od radzieckiej.
Posiadajc wyszy poziom rozwoju ekonomicznego lepiej radziy sobie z transfor-
macj polityczn i z dylematem rwnoczesnoci, czyli koniecznoci dokonywa-
na szybkich i gbokich reform ekonomicznych, politycznych, administracyjnych
i w polityce midzynarodowej. Wiksze trudnoci wystpoway w pastwach, kt-
re musiay budowa now tosamo narodow, tak jak np. kraje byej Jugosawii
i ZSRR.
Proces transformacji w Europie naraony by przede wszystkim na negatywne
oddziaywania spoeczne wywoywane przez zrnicowanie regionalne, widoczne
w aspekcie ekonomicznym i kulturowym, powodujce problem migracji, napi
spoecznych, czy przemocy. Ich oddziaywanie na pastwa regionu widoczne byo
szczeglnie w czasie wojen w byej Jugosawii, w procesie oligarchizacji gospoda-
rek, rabunkowej prywatyzacji, czy drenau mzgw. Tego typu problemy s nieod-
cznym elementem towarzyszcym procesom transformacyjnym. By ogranicza
ich negatywne skutki, naleao w miar szybko podejmowa daleko idce prze-
miany ekonomiczne, aby w jak najkrtszym czasie odczuwalne byy efekty reform
w postaci podnoszenia si standardu ycia obywateli. Jeeli tak si nie stao, to
ciar reform i przemian powodowa, e reformatorskie rzdy traciy zaufanie spo-
eczne. Tak stao si w wikszoci krajw EiP-W, gdzie wadz w wolnych wy-
borach, przejmoway w toku procesu transformacji postkomunistyczne formacje.
Jednak zmiana ekip rzdzcych nie doprowadzaa do zaniechania reform; a jak
wiadomo reformy ekonomiczne wymagaj demokratyzacji i rozwoju spoecze-
stwa obywatelskiego. Tylko wtedy mona unikn rodzenia si warstwy oligar-
chii i narastania korupcji, czyli elementw towarzyszcych procesowi prywatyza-
cji. Nie udao si tego unikn czci pastw omawianego regionu.
Niezwykle istotnym dla ostatecznego, generalnego sukcesu procesu transfor-
macji byo przekonanie rzdw wszystkich krajw postkomunistycznych, e do
poprawy sytuacji ekonomicznej i polepszenia standardu ycia niezbdna jest szyb-
ka integracja w ramach UE. By to jeden z priorytetw ich polityki zagranicznej.
cziomer.indb 34 2008-02-29 3:5:3

Dziki temu udao si ograniczy skal szkodliwych zjawisk i patologii, bowiem

wymusza to proces integracji. Szybko utworzono instytucje stanowice baz dla
pluralizmu i demokracji np. podzia wadz, dominacj systemu parlamentarnego,
czy zasad niezawisoci sdw. Brak jest jeszcze stabilnoci systemw partyjnych.
Partie s niewielkie, czsto powstaj wok konkretnej osoby i czsto mamy do czy-
nienie ze zjawiskiem zmieniania partii i powstawania nowych, tworzonych przez
tych samych politykw. Ugrupowania antydemokratyczne s sabe i maj znikome
poparcie. Znaczne wpywy posiadaj umiarkowani populici, ktrzy podkrelaj
niesprawiedliwo procesu transformacji i kosztw z niego wynikajcych, pono-
szonych tylko przez cz spoeczestwa, zyskujc tym poparcie teje czci spo-
eczestwa i udzia w sprawowaniu wadzy. Zazwyczaj nie oznacza to jedynie spo-
wolnienie reform. Dlatego mimo wszystko kraje postkomunistyczne kontynuuj
je ze znacznymi osigniciami, m.in.: ustabilizowano waluty, stworzono podstawy
wzrostu gospodarczego, stworzono warunki do wzrostu poziomu inwestycji za-
granicznych. Nadal jednak problemem jest wysoka stopa bezrobocia, duy poziom
wydatkw socjalnych i niedofinansowanie edukacji i bada naukowych.
Oceniajc proces transformacji krajw postkomunistycznych trzeba podkreli,
e wicej byo tu sukcesw ni poraek. Wystarczajcym dowodem tej tezy jest fakt,
e wszystkie kraje, w ktrych w latach 19891990 dokona si przeom, s ju pa-
stwami w peni demokratycznymi i czonkami UE. Co wicej, proces integracji euro-
pejskiej oraz osignicie kolejnego etapu poszerzenia w 2007 r. uwidocznio korzyci
pynce z niej zarwno dla byych krajw postkomunistycznych, jak i caej Europy.
Charakter czonkostwa w UE
1 maja 2004 r. zlikwidowano ostatecznie pozostaoci porzdku jataskiego
w Europie. Stao si tak dziki rozszerzeniu UE na wschd i przyjciu omiu by-
ych pastw komunistycznych z obszaru Europy rodkowo-Wschodniej oraz Cypru
i Malty (patrz rozdzia 13). Tym samym proces integracji zachodnioeuropejskiej
przybra wymiar oglnoeuropejski. Dziki temu uleg poszerzeniu obszar demokra-
cji i bezpieczestwa oraz wsplnego, wolnego rynku. Co wicej, historia integracji
pokazuje, e prowadzi ona do ograniczania i przezwyciania konfliktw, co udo-
wodniy np. Niemcy i Francja. Rozszerzenie na wschd stworzyo szans do powik-
szenia sfery stabilnoci i wsppracy w Europie. Zagwarantowao ono nieodwracal-
no procesu transformacji ustrojowej przez gwarantowanie wartoci wsplnych dla
caej UE, a mianowicie demokracji, praw czowieka, wolnego rynku i przynaleno
do euroatlantyckich struktur obronnych. Pastwa regionu EiP-W wniosy do UE
swj znaczcy potencja demograficzny (ludno UE zwikszya si o 75 mln) i zajy
pozycje najbiedniejszych pastw UE.
Taki stan rzeczy oznacza, e nowo przyjmowane kraje korzysta bd z pomo-
cy finansowej ze strony Unii, sucej przede wszystkim likwidacji rnic rozwo-
jowych pomidzy nimi, a dotychczasowymi czonkami i przyspieszeniu rozwoju
gospodarczego cywilizacyjnego. Jednak ju na szczycie w Laeken (14 i 15 XII 2001)
stwierdzono, e w pierwszym okresie czonkostwa pomoc bdzie udzielana w ra-
cziomer.indb 342 2008-02-29 3:5:3

mach istniejcego budetu. Zosta on przyjty w 1999 r. na szczycie w Berlinie

i mia obowizywa do 2006 r. Warto zauway, e przewidywa on rodki na roz-
szerzenie o sze, a nie dziesi pastw, do czego ostatecznie doszo. Wobec takie-
go stanu rzeczy oczekiwania finansowe nowych czonkw nie mogy by w peni
realizowane.
cznie w latach 20042006 nowi czonkowie otrzyma mieli 40,8 mld euro
pomocy z budetu UE, z czego prawie poowa przypa miaa Polsce. Mimo
e dla krajw czonkowskich UE nie bya to wielka suma, bowiem zdecydo-
way si wyda na rozszerzenie UE ledwie 0,15% PKB, to by to istotny wkad
w rozwj biednych pastw EiP-W [S. Parzymies, 2004, 249]. Nie oznaczao
to jednak zwolnienia z wnoszenia penych skadek czonkowskich do budetu
UE przez nowo przyjte pastwa. Kraje czonkowskie zapewniy rwnie sobie
zapisanie w traktacie akcesyjnym odpowiednich klauzul ochronnych w dzie-
dzinie ekonomii (np. wysokoci dopat bezporednich i funduszy struktural-
nych), funkcjonowania rynku wewntrznego, wymiaru sprawiedliwoci i spraw
wewntrznych.
Nowa perspektywa finansowa UE na lata 20072013 uzgodniona w Brukseli
(17 XII 2005), zaakceptowana (z pewnymi poprawkami) przez przedstawicieli
Parlamentu Europejskiego i krajw czonkowskich w Strasburgu 4 kwietnia i osta-
tecznie przyjta przez Parlament Europejski 17 maja 2006 r. zakada skierowanie
na polityk spjnoci, a wic rozwj najbiedniejszych pastw i regionw, jednej
trzeciej budetu wsplnoty, co stanowi 382 mld euro. Wida zatem, jak znaczce
miejsce w wydatkach UE zajy koszty pomocy dla nowoprzyjtych pastw, a tym
samym skal korzyci z czonkostwa we Wsplnocie. Przy ustalaniu budetu bra-
no ju pod uwag poszerzenie o Bugari i Rumuni, ktre stay si czonkiem UE
1 stycznia 2007 r. Trzeba podkreli, e fundusze te nie s przeznaczone tylko
dla krajw EiP-W, bowiem z inicjatywy Hiszpanii (od XI 2004) odbyway si
spotkania przedstawicieli 13 pastw Hiszpanii, Grecji i Portugalii oraz 10 no-
wych czonkw, na ktrych omawiano wsplne dziaania na rzecz zapewnienia
takiej wielkoci pomocy. Ostatecznie do tzw. grupy przyjaci polityki spjno-
ci doczyy do czasu szczytu w Brukseli rwnie inne pastwa UE np. Wochy
i Finlandia. Przyjte w Brukseli zaoenia wydatkw UE w latach 20072013
wielkoci 862,363 mld euro, podniesiono do 864,316 mld euro. [podaj za:
A new Financial Framework for the enlarged Union (20072013), www.ec.europa.
eu]. Polska otrzyma z nich 60 mld euro na lata 20072013 w ramach funduszy
strukturalnych i spjnoci.
Ponadto zapewniono blisko 27 mld euro na polskie rolnictwo (w tym na
dopaty bezporednie). Oprcz tego przyznano 3,9 mld euro na inwestycje
zwizane z realizacj Strategii Lizboskiej i 581 mln euro na cele zwizane
z polityk sprawiedliwoci i spraw wewntrznych (np. ochron granic). Po
uwzgldnieniu polskiej skadki do wsplnego budetu UE (okoo 3 mld euro
rocznie) cznie Polska powinna otrzyma okoo 70 mld euro [zob. Budet UE
2007-2013, www.old.euro.pap.pl].
cziomer.indb 343 2008-02-29 3:5:4

Nie tylko wielko pomocy gospodarczej okrela miejsce nowych czonkw

w UE. Niezwykle wane byy rwnie kwestie instytucjonalne. Uregulowa je
tzw. Traktat Nicejski (Traktat z Nicei zmieniajcy Traktat o Unii Europejskiej,
Traktat ustanawiajcy Wsplnot Europejsk oraz niektre zwizane z nimi akty
prawne) przyjty 26 lutego 2001 r., ktry wszed w ycie 1 lutego 2003 r. (patrz
rozdzia 13).
W kluczowej instytucji, jak jest Rada Unii Europejskiej, obowizuje zasada, e
liczba gosw zaley od liczby mieszkacw danego kraju z zastrzeeniem, e jest
ona waona na korzy pastw liczcych mniej mieszkacw. Najwaniejsze decy-
zje wymagaj jednomylnoci Rady (np. polityka rolna, zagraniczna i bezpiecze-
stwa), jednak wikszo podejmowana jest tzw. wikszoci kwalifikowan. Do jej
uzyskania konieczna jest zgoda wikszoci pastw czonkowskich oraz co najmniej
232 gosy za. Decyzja moe nie zosta podjta, jeli okae si po sprawdzeniu na
wniosek ktregokolwiek z czonkw, e pastwa gosujce za nie reprezentuj
przynajmniej 62% ludnoci Wsplnoty. Takie rozwizanie pozwolio zaj nowym
czonkom Unii, szczeglnie Polsce, wane miejsce w tej instytucji decyzyjnej UE.
Wraz ze zwikszaniem kompetencji Parlamentu Europejskiego staje si on

coraz waniejsz instytucj Wsplnoty. Obok przyjmowania aktw prawa euro-
pejskiego i nadzoru nad organami UE, podkrelajcego jego przedstawicielski
charakter (parlamentarzyci wybierani s w wyborach bezporednich przez oby-
wateli Unii), organ ten bierze rwnie udzia w pracach nad budetem UE. Nie
moe on wej w ycie bez akceptacji Parlamentu i podpisu jego przewodnicz-
cego. Pamita jednak naley, e parlamentarzyci nie zajmuj miejsc wedug
kraju pochodzenia, lecz zgodnie z przynalenoci do ktrego z siedmiu ogl-
noeuropejskich ugrupowa politycznych.
Komisja Europejska skada si z 25 komisarzy, po jednym z kadego kra-

ju czonkowskiego. Liczba ta nie ulega zmianie po przyjciu 1 stycznia 2007 r.
Bugarii i Rumunii. Nowe rozwizanie, umoliwiajce funkcjonowanie Komisji
w skadzie mniejszym ni 27 komisarzy ma zosta przyjte jednomylnie przez
Rad UE. Wraz z ostatnim rozszerzeniem ludno UE powikszya si okoo 30 mln
osb. Przy czym zarwno Rumunia, jak i Bugaria znalazy na kocu listy pastw
pod wzgldem dochodu na jednego mieszkaca wedug standardu siy nabywczej
(SSN). Odpowiednio 34,8% i 32,1% redniej unijnej (dane na 2005 r., za Eurostat).
W instytucjach europejskich Bugaria i Rumunia uzyskay odpowiednio: 10 i 14
gosw w Radzie UE i 17 i 33 miejsca w Parlamencie Europejskim.
cziomer.indb 344 2008-02-29 3:5:4

14.4. P
rzesanki i nastpstwa kryzysu jugosowiaskiego oraz
wsppracy regionalnej na Bakanach
. Trudno o rda, w ktrych

nie wystpowayby wiadome lub niewiadome znieksztacenia faktw. Biorc to
pod uwag naley stwierdzi, e wielu badaczy za gwn przyczyn tragicznych
wydarze w tym regionie uwaa du liczb pastw znajdujcych si na tym ob-
szarze i jego zrnicowanie narodowociowe. By Socjalistyczn Federaln Re-
publik Jugosawii (SFRJ) zamieszkiwali m.in.: Serbowie, Chorwaci, Muzumanie,
Albaczycy, Sowecy, Macedoczycy, Czarnogrcy, Wgrzy, Turcy i Cyganie. Na
przeomie lat 80. i 90. XX wieku rozpoczy si procesy demokratyczne, ktre ce-
choway si wzrostem nastrojw separatystycznych w republikach oraz kryzysem
gospodarczym w wczesnej Jugosawii po mierci przywdcy jugosowiaskiego
J.Broz-Tito w 1980 r., kiedy to powstrzymywane przez lata nacjonalizmy i denia
do samodzielnoci poszczeglnych republik zaczy by coraz silniejsze. Sowenia
i Chorwacja wystpiy z daniem uniezalenienia lub powoania lunej struktury
konfederacyjnej jako pierwsze, poniewa byy republikami najbogatszymi i mogy
funkcjonowa samodzielnie.
Te powody uznaje si za gwn przyczyn rozpadu federacji [zob. L. Podho-
recki 2000, 195: 213, por. M. Waldenberg 2003]. Sowenia ogosia niepodlego
25 czerwca 1991 r. a Chorwacja 7 padziernika 1991 r. Armia serbska, doskona-
le uzbrojona, gdy przeja sprzt po armii federalnej, podja dziaania zbrojne
w obronie jednoci federacji. W Sowenii, ze wzgldu na silny opr miejscowej mi-
licji i caego spoeczestwa, wadze w Belgradzie ustpiy. Wanym tego powodem
bya te jednolita struktura etniczna Sowenii (ponad 87% mieszkacw to Sowe-
cy). Natomiast na terenie Chorwacji doszo do otwartej wojny, gdy znajdoway si
tam enklawy terytorialne (Slawonia, Kraina) zamieszkae przez ludno serbsk.
Dodatkowym powodem bya pami historyczna obu narodw, a szczeglnie wy-
darzenia z II wojny wiatowej. Prby mediacji podejmowane przez przedstawicieli
spoecznoci midzynarodowej nie daway rezultatw, tak jak i naoenie na Serbi
blokady ekonomicznej. Na pocztku 1992 r. pastwa zachodniej Europy uznay
niezaleno Chorwacji (Niemcy ju 23 XII 1991) oraz Sowenii. W ten sposb
konflikt w Jugosawii sta si problemem midzynarodowym. 27 kwietnia 1992 r.
powstaa Federalna Republika Jugosawii skadajca si ju tylko z Serbii i Czar-
nogry, bowiem Macedonia ogosia niepodlego 18 wrzenia 1991 r., a Bonia
i Hercegowina (BiH) 3 marca 1992 r. Rozpad Jugosawii sta si faktem. Macedonia
przygotowywaa si do odczenia od 1989 r. Wojska jugosowiaskie wycofay si
i respektowano wytyczon granic. Jednak problemem pozostaa nazwa pastwa.
Protest zoya Grecja, ktra uznaje si za spadkobierc staroytnej Macedonii
cziomer.indb 345 2008-02-29 3:5:4

i obawiaa si roszcze wobec czci swojego terytorium ze strony nowo powsta-

ego pastwa. Dopiero jej zmiana na: Bya Jugosowiaska Republika Macedonii
(FYROM) i wprowadzenie nowego herbu zakoczyo konflikt i umoliwia uzna-
nie midzynarodowe. Pod tak nazw figuruje jako czonek ONZ od 8 kwietnia
1992r.
W wypadku BiH powtrzy si taki sam scenariusz, jak w wypadku Chorwacji,
jednak doprowadzi tam do prawdziwej tragedii. Przede wszystkim ze wzgldu na
zoon struktur narodowociow (Muzumanie 44%, Serbowie 31%, Chorwaci
17% ludnoci). Serbowie proklamowali tam Serbsk Republik Boni i Hercegowi-
ny, do ktrej chcieli wczy serbskie enklawy by obj jak najwiksze terytorium
dla swego pastwa. Po ogoszeniu niepodlegoci przez BiH parlament serbski
w Boni zadecydowa o przyczeniu wasnego pastwa do trzeciej Jugosawii.
Wasne pastwo na terenie Boni proklamowali te Chorwaci (republika Herceg
Bonia). Jednak zarwno ono, jak i Republika Serbska nie zostay uznane przez
aden kraj.
6 kwietnia USA i pastwa Wsplnoty Europejskiej uznay niepodlego BiH,
ktra wraz ze Soweni i Chorwacj 22 maja 1992 r. zostaa przyjta do ONZ. Tym
samym niezwykle okrutna wojna nieustanne czystki etniczne dokonywane przez
Serbw i (w mniejszym stopniu) Chorwatw oraz obozy internowania staa si
problemem midzynarodowym: za agresora uznana zostaa przez ONZ Jugosa-
wia.
Od 1991 do 1995 r. wydarzenia w Jugosawii mona podzieli na pi faz [P.Pit-
kowski, A. Daca 1996, 5:6]:
pierwsza to prby dyplomacji prewencyjnej podejmowane przez Wsplnot Eu-
ropejsk, KBWE czy USA, ktrej celem byo zaagodzenie konfliktu pomidzy
poszczeglnymi republikami z zachowaniem integralnoci terytorialnej Jugo-
sawii. Prby takie podejmowano sporadycznie bez zastosowania odpowiednich
instrumentw oraz koordynacji dziaa,
druga rozpocza si od wojny w Sowenii w czerwcu 1991 r., a zakoczya nie-
powodzeniem konferencji na temat Boni i Hercegowiny w Lizbonie w marcu
1992 r. Midzynarodowe mediacje w sprawie konfliktu prowadzono gwnie pod
auspicjami WE. Od grudnia 1991 r. wiksz aktywno zaczy wykazywa USA
i ONZ,
trzecia zacza si na przeomie marca i kwietnia 1992 r. a zakoczya w kwietniu
1993 r. niepowodzeniem amerykaskiej dyplomacji, ktra nie przekonaa swych
sojusznikw z NATO do uderzenia lotniczego na pozycje boniackich Serbw po
odrzuceniu przez nich planu Vancea Owena. W tym okresie wszelkie wysiki
pokojowe podejmowaa ONZ w ramach konferencji pokojowej w Genewie,
Wsplnota Europejska przeja starania, aby zakoczy wojn w Boni i Hercego-
winie, jednak jej prba nie powioda si na skutek oporu boniackich muzuma-
nw, ktrzy odrzucili w listopadzie 1993 r. plan pokojowy OwenaStoltenberga,
ostatnia faza rozpocza si w lutym 1994 r. wraz z wojskowym zaangaowaniem
NATO w BiH. Na rzecz pokoju na Bakanach aktywnie zacza dziaa Rosja,
cziomer.indb 346 2008-02-29 3:5:4

ktra razem z USA oraz Wielk Brytani, Francj, Niemcami i Wochami two-
rzya tzw. Grup Kontaktow, ktra od koca kwietnia rozpocza koordynacj
midzynarodowych dziaa mediacyjnych na terytorium byej Jugosawii w efek-
cie ktrych podpisano pokj w Dayton z 21 listopada 1995 r.
Gwnymi uczestnikami konferencji byli prezydenci Serbii Slobodan Milo-
szewicz, Chorwacji Franjo Tudjman, BiH Alija Izetbegovic i amerykascy ne-
gocjatorzy Richard Holbrooke i genera Wesley Clark. Wedug porozumienia BiH
podzielona zostaa na Federacj ChorwackoMuzumask obejmujc 51% tery-
torium i Republik Serbsk 49% powierzchni. Obie czci posiada miay was-
ne parlamenty, rzdy i pen autonomi w sprawach wewntrznych. Kompetencje
w zakresie spraw zagranicznych czy polityki monetarnej i celnej nalee miay do
rzdu centralnego (faktycznie oba czony maj niezalene siy zbrojne, polityk go-
spodarcz i utrzymuj ze sob stosunki dyplomatyczne). Nad jego przestrzeganiem
czuwa miay siy midzynarodowe NATO IFOR (Implementation Force), prze-
ksztacone rok pniej w siy stabilizacyjne SFOR (Stabilization Force) zoone z 60
tys. onierzy. Zbrodniarze wojenni mieli zosta osdzeni i ukarani, uchodcy po-
wrci, mniejszoci narodowym zagwarantowano odpowiednie prawa. Wojna, po-
chona okoo 300 tys. zabitych i zrujnowaa gospodark, i tak biednemu pastwu.
Nie bya to ostatnia wojna na terenie byej Jugosawii. Mimo znacznej wielkoci
spoeczno albaska nie posiadaa wasnej republiki, tak jak mniej liczni Mace-
doczycy czy Czarnogrcy. Wynikao to m.in. z faktu zakadania przez doktryn
pastwow Jugosawii, e jest ona pastwem Sowian poudniowych.
Rosnca przewaga ludnoci albaskiej bya jedn z przyczyn zaostrzania si

konfliktu midzy ludnoci albask i serbsk na terenie Kosowa i przyczynia-
a si do ewolucji da kierowanych przez Albaczykw do wadz federalnych.
Obok niej, do gwnych przyczyn konfliktu a w konsekwencji interwencji zbrojnej
NATO naley zaliczy:
pami historyczn, jej interpretacja jest jedn z przyczyn konfliktu i z niej na-
rodziy si kolejne szowinizm, stereotypy i uprzedzenia wystpujce midzy Ser-
bami a Albaczykami, ktre wywouj agresj, nietolerancj, dyskryminacj oraz
wzmacnianiaj tendencje nacjonalistyczne. Te z kolei powoduj starcie dwch
ideologicznych koncepcji: Wielkiej Albanii i Wielkiej Serbii. Katalizatorem
konfliktu s rnice religijno-kulturowe zderzajce si na terytorium Kosowa,
zacofanie gospodarcze regionu oraz rozpad Jugosawii, ktry zdestabilizowa sy-
tuacj w regionie i otworzy drog do powstawania nowych pastw,
radykalizacj da spoecznoci albaskiej i towarzyszcy jej brak gotowoci do
znalezienia kompromisu satysfakcjonujcego obie strony,
cziomer.indb 347 2008-02-29 3:5:4

polityk Slobodana Miloszewicza, ktry za wszelk cen usiowa utrzyma si

przy wadzy i dla tego celu podj ryzyko zbrojnego konfliktu, do ktrego musiay
doprowadzi przeladowania ludnoci albaskiej,
uczynienie ze Slobodana Miloszewicza gwaranta stabilnoci i pokoju na Ba-
kanach, co sankcjonowao porozumienie podpisane w Dayton w listopadzie
1995r.,
bdn postaw spoecznoci midzynarodowej, reprezentowanej przez pastwa
zachodnie, ktra zbyt dugo nie interesowaa si sytuacj w Kosowie i dlatego
w por nie potrafia powstrzyma rozwoju konfliktu, stawiajc si w kocu
w sytuacji, w ktrej musiaa uy siy.
Punktem kulminacyjnym dalszego rozwoju wydarze na terenie Kosowa bya
rozpoczta 6 lutego 1999 r. w Rambouillet pod Paryem konferencja w sprawie
przyszoci tej serbskiej prowincji. Rozpoczcie kolejnej rundy negocjacji zapo-
wiedziano na 15 marca w Paryu. W jej efekcie strona albaska zaakceptowaa
projekt tymczasowej autonomii dla Kosowa, a 18 marca 1999 r, podpisaa ukad
pokojowy, zwany ukadem z Rambouillet. Serbowie go odrzucili i caa odpowie-
dzialno za fiasko konferencji spocza na nich. Tym samym nie udao si za-
koczy trwajcej od 1998 r. wojny midzy siami federalnymi, a partyzantami
z Wyzwoleczej Armii Kosowa (UCK) dajcymi niepodlegoci dla prowincji.
Ukazywane przez Albaczykw obrazy zniszcze i ofiar powodowanych przez
czystki etniczne symbolizowane przez masakr w Raczaku ze stycznia 1999 r.
(jak si okazao bya ona mistyfikacj UCK) nie pozostawiay innej moliwoci,
jak interwencja zbrojna celem obrony praw czowieka, przeprowadzona przez
zaangaowane prestiowo w konflikt NATO. Planowana jako krtka operacja
z pomoc lotnictwa trwaa a od 24 marca do 10 czerwca 1999 r. Dopiero zwik-
szenie liczby samolotw oraz rozszerzenie listy celw wraz z zaangaowaniem si
w mediacj Rosji i ustpstwa ze strony Sojuszu pozwoliy zakoczy interwencj.
NATO uyo siy bez zgody RB ONZ, a zatem niezgodnie z zasadami prawa mi-
dzynarodowego.
Decyzja o wstrzymaniu nalotw zapada 10 czerwca po potwierdzeniu rozpo-
czcia ewakuacji si jugosowiaskich z Kosowa. Projekt rezolucji w sprawie Koso-
wa, zaakceptowany przez ministrw spraw zagranicznych G-7 i Rosji, a uchwalony
10 czerwca przez Rad Bezpieczestwa ONZ zakada, e Rada Bezpieczestwa
[Security Council resolution 1244 (1999) [on the deployment of international civil
and security presences in Kosovo], www.un.org/]]:
potwierdza integralno terytorialn Jugosawii,
wzywa do przyznania Kosowu szerokiej autonomii,
powouje si na rozdzia 7 Karty ONZ, ktry przewiduje moliwo uycia siy
w razie potrzeby,
da od Belgradu natychmiastowego zaprzestania przemocy i represji w Koso-
wie, a take rozpoczcia wycofywania wszystkich serbskich si wojskowych, poli-
cyjnych i paramilitarnych, ktremu ma towarzyszy rozmieszczanie w prowincji
midzynarodowych si bezpieczestwa,
cziomer.indb 348 2008-02-29 3:5:4

powierza patronat ONZ nad rozmieszczeniem si cywilnych i bezpiecze-

stwa. (Nie wymienia NATO, ale upowania kraje czonkowskie i kompetentne
organizacje midzynarodowe do utworzenia si midzynarodowych zgodnie
z planem pokojowym opracowanym przez Zachd i Rosj, zaakceptowanym
przez Belgrad. Tekst tego porozumienia, doczony do projektu jako aneks, prze-
widuje rozmieszczenie w Kosowie si ze znacznym udziaem NATO i pod jedno-
litym dowdztwem),
stwierdza, e zadaniem tych si jest: utrzymanie, a w razie potrzeby narzuce-
nie zawieszenia broni, upewnienie si, e siy serbskie i jugosowiaskie opuci-
y Kosowo, i uniemoliwienie im powrotu, demilitaryzacja Armii Wyzwolenia
Kosowa, nadzorowanie operacji usuwania min, zapewnienie ochrony granic,
stworzenie warunkw do bezpiecznego powrotu do domw uchodcw i osb
przeladowanych,
przewiduje wprowadzenie tymczasowej administracji ONZ, wspomaganej przez
kompetentne organizacje midzynarodowe. Ma ona uatwi przejcie po wybo-
rach do autonomii prowincji,
da od Jugosawii umoliwienia dostpu do Kosowa organizacjom humanitarnym;
wzywa wszystkie strony, w tym rwnie midzynarodowe siy bezpieczestwa,
do wsppracy z midzynarodowym trybunaem w Hadze,
ustala na rok mandat midzynarodowych si cywilnych i bezpieczestwa w Kosowie.
Tak przygotowany dokument by do zaakceptowania przez Serbw, bo zawiera
ustpstwa, na ktre nie wyraono zgody w Rambouillet:
NATO dao by jego wojska okupoway Kosowo i przejy nad nim rzdy, a osta-
tecznie odpowiedzialno za prowincj otrzymaa ONZ,
uznano Kosowo za integraln cz Jugosawii i zrezygnowano z referendum,
ktre za 3 lata miao rozstrzygn o statusie prowincji, w praktyce byoby to od-
oenie niepodlegoci o 3 lata,
siy okupacyjne mogy swobodnie porusza si jedynie po Kosowie, a wczeniej
dano tego w stosunku do caego terytorium Jugosawii.
Na mocy rezolucji RB 1244 ustanowiono Tymczasow Administracj ONZ
w Kosowie (UNMIK; do jej zadania m.in. naleao: penienie podstawowych cy-
wilnych funkcji administracyjnych, denie do ustanowienia w Kosowie instytu-
cji wadzy lokalnej, praca nad uzyskaniem porozumienia co do przyszego statusu
prowincji, koordynacja i udzielanie pomocy humanitarnej mieszkacom Kosowa,
zaprowadzenie rzdw prawa i porzdku publicznego, zapewnienie moliwoci
powrotu i bezpiecznego ycia w Kosowie wszystkim uchodcom i osobom prze-
siedlonym. Na czele UNMIK stoi Specjalny Przedstawiciel Sekretarza Generalnego
(SRSG). Organizacyjnie UNMIK skada si z 4 filarw:
I Policja i Wymiar Sprawiedliwoci (Police and Justice) pod bezporednim wa-
dz UNMIK (w tej formie w maju 2001 r., wczeniej funkcjonowa w jego miejsc,
do czerwca 2000, filar powicony pomocy humanitarnej pod przewodnictwem
UNHCR); II Administracja Cywilna (Civil Administration) pod bezporedni
wadz UNMIK; III Demokratyzacja i Budowa Instytucji Demokratycznych (De-
cziomer.indb 349 2008-02-29 3:5:5

mocratization and Instytution Building) pod przewodnictwem OBWE; IV Odbu-

dowa i Rozwj Gospodarczy (Reconstruction and Economic Development) pod
przewodnictwem Unii Europejskiej.
Midzynarodowe siy wojskowe stacjonujce w prowincji przyjy nazw KFOR
(Kosovo Force). cznie midzynarodowe siy miay liczy 50 tys. onierzy, z cze-
go 44 tys. pochodzcych z krajw NATO. Amerykanie (7 tys. onierzy) przejli
odpowiedzialno za wschd Kosowa, Niemcy (8 tys.) za poudnie, Wosi (5 tys.)
za zachd, Francuzi (7 tys.) za pnoc, a Brytyjczycy (13 tys.) za rodek prowincji.
Za ich gwne zadania uznano:
zapewnienie bezpieczestwa i porzdku w prowincji. Suy temu miay patrole
wojskowe, przeszukiwania, kontrola graniczna, ledztwa wobec osb podejrza-
nych o przestpstwa i ich aresztowania oraz dziaanie tzw. checkpointw. Szcze-
glna uwaga powicona jest ochronie pozostaych jeszcze w Kosowie mniejszo-
ci etnicznych,
monitorowanie, weryfikacja i o jeeli to konieczne, wymuszanie przestrzegania
warunkw Wojskowego Porozumienia Technicznego oraz uzgodnie z UCK do-
tyczcych demilitaryzacji formacji przez zoenie broni przez jej czonkw oraz
wcielenie ich do tworzonego specjalnie do tego celu Korpusu Ochrony Kosowa,
pomoc w skutecznym wykonywaniu zada przez UNMIK, wczajc w to pe-
nienie przez KFOR okrelonych zada cywilnych do czasu przejcia ich przez
administracj ONZ.
Fina wojny nastpi 20 czerwca 1999 r., kiedy to z Kosowa wycofay si ostatnie
oddziay serbskie, a sekretarz generalny NATO J. Solana ogosi zakoczenie kam-
panii powietrznej. Pen kontrole nad prowincj przejy siy pokojowe KFOR. Tak
zakoczya si interwencja NATO w Kosowie; jej koniec oznacza pocztek nowe-
go, jeszcze trudniejszego zadania dla wiata przywrcenia pokoju i stabilizacji
prowincji i caemu regionowi.
Gwne wnioski z konfliktu w Kosowie oraz kryzysu jugosowiaskiego:

operacja lotnicza, nawet prowadzona na wielk skal, ktrej celem jest jedy-
nie zniszczenie wojsk przeciwnika nie wystarczy do osignicia zwycistwa we
wspczesnej wojnie,
wojna w biaych rkawiczkach, czyli bez niepotrzebnych ofiar cywilnych oraz
z wysok skutecznoci przeprowadzanych operacji nie jest realna,
bez naciskw politycznych i dyplomatycznej presji wywieranej przez gwnych
uczestnikw stosunkw midzynarodowych nie da si ostatecznie rozwiza
tego typu konfliktw,
potwierdzenie nieumiejtno prowadzenia polityki bezpieczestwa przez kraje
Europy Zachodniej na wasnym terenie bez udziau dyplomacji Stanw Zjedno-
czonych oraz znaczenia NATO i obecnoci si USA w Europie,
funkcjonowanie w Kosowie protektoratu i dziaalno si KFOR, ktre musz
czuwa nad realizacj porozumienia pokojowego, a w zwizku z tym zapewni
bezpieczestwo wszystkim spoecznociom je zamieszkujcym,
cziomer.indb 350 2008-02-29 3:5:5

sukces interwencji NATO i dziaalnoci wielu organizacji midzynarodowych na

terenie Kosowa bdzie mierzony zdolnoci i skutecznoci unormowania na-
pi i konfliktw cigle utrzymujcych si w prowincji,
powstanie swego rodzaju precedensu prawnomidzynarodowego ze wzgldu na
podjcie interwencja zbrojnej z powodw humanitarnych, przy braku zgody Rady
Bezpieczestwa, co niesie za sob konieczno cisego okrelenia roli organizacji
regionalnych w utrzymywaniu pokoju i bezpieczestwa midzynarodowego,
unaocznienie potrzeby szybkichi skutecznych mechanizmw zapobiegania kon-
fliktom o charakterze etnicznym, religijnym czy politycznym (crisis management)
oraz budowy nowej europejskiej struktury bezpieczestwa,
konieczno realizacji PSEPW, ktry ma pomc w odbudowie regionu, na co po-
trzeba wedle rnych szacunkw nawet ponad 100 mld dolarw. Umoliwi to po-
kojowy rozwj regionu i blisz integracj z Uni Europejsk, zwikszajc w ten
sposb prawdopodobiestwo stabilizacji na Bakanach,
problem okrelenia przyszego statusu Kosowa kluczowym zagadnieniem za-
pewnienia pokoju na Bakanach. Nie zosta on zdefiniowany w 1999 r., co rzutuje
w sposb decydujcy na niemono faktycznego zakoczenia konfliktu i wy-
cofania si si midzynarodowych z prowincji. Opracowany przez specjalnego
wysannika ONZ Marttiego Ahtisaariego i przedstawiony 2 lutego 2007 r. plan
majcy rozstrzygn problem statusu Kosowa zawiera m.in. postulaty dotycz-
ce posiadania przez Kosowo wasnej konstytucji, symboli narodowych (hymn
i flaga), si bezpieczestwa wyposaonych w bro lekk i z prawem do kon-
troli granic oraz do negocjowania i podpisywania umw midzynarodowych,
w tym przystpowania do organizacji midzynarodowych, takich jak ONZ,
Bank wiatowy i Midzynarodowy Fundusz Walutowy [zobacz szerzej: Ga-
zeta Wyborcza, 2 II 2007, Gwne punkty ONZ-owskiego planu dla Kosowa].
Przyjcie tych i reszty rozwiza oznaczaoby, e Kosowo bdzie niepodlegym
pastwem, mimo e takie sformuowanie w planie si nie pojawia. W praktyce
prowincja miaaby jednak taki status, niepodlego byaby jedynie ograniczona
i w pocztkowej fazie kontrolowan przez wsplnot midzynarodow. Wadze
Serbii nie zgodziy si na jego przyjcie, Albaczycy domagaj si bezwzgld-
nie niepodlegoci. Plan Ahtisaariego trafi (26 III) pod obrady Rady Bezpie-
czestwa ONZ. Popieraj go USA i UE (Grecja, Sowacja, Cypr i Hiszpania s
przeciwne), natomiast Rosja grozi wetem ze wzgldu na nieuwzgldnienie po-
stulatw Serbii oraz konsekwencje, jakie przyniosoby przyznanie niepodle-
goci kosowskim Albaczykom. Podobne stanowisko zajmuj Chiny. Przy ta-
kim stanie rzeczy przyjcie Planu w RB ONZ wydaje si mao prawdopodob-
ne. Wedug zapowiedzi decyzja w sprawie Kosowa miaa by podjta do ko-
ca VI 2007 roku. Tak si jednak nie stao ze wzgldu na sygnalizowane spory
i niemono ich rozwizania. W zwizku z tym sytuacja Kosowa pozostaje nie-
uregulowana, a przed przyznaniem mu niepodlegoci przestrzega bardzo wy-
ranie W. Putin podczas szczytu UE-Rosja w padzierniku 2007 r.
cziomer.indb 35 2008-02-29 3:5:5

Region bakaski nie poradzi sobie z odbudow zniszcze i powrotem do nor-

malnoci. NATO odnioso sukces w wojnie z Jugosawi, ale pozostao pytanie, czy
wygra rwnie pokj? Trway sukces wojny moe dopiero zapewni integracja Ba-
kan z demokratyczn i rozwinit Europ. To natomiast wymaga politycznego za-
angaowania i napywu ogromnych rodkw na odbudow i zapewnienie rozwoju
caemu regionowi. Takie mia zapewni Pakt Stabilnoci dla Europy Poudniowo-
-Wschodniej (PSEPW). Konferencja inaugurujca PSEPW odbya si (10 VI 1999)
w Kolonii, opublikowano wwczas jego postanowienia i zaznaczono znaczenie dla
bezpieczestwa i wsppracy w Europie. Na spotkaniu szefw 56 pastw i rzdw
oraz organizacji midzynarodowych na szczycie w Sarajewie (30 VII 1999) za pod-
stawowe cele Paktu uznawano midzy innymi [zob. E. Cziomer 2000, 19:20]:
stworzenie warunkw niezbdnych dla demokratyzacji Bakan,
ustanowienie dobrossiedzkich stosunkw przy przestrzeganiu zasad OBWE,
ochron praw mniejszoci narodowych przy zachowaniu rnorodnoci etnicz-
nej regionu,
zakoczenie polityki czystek etnicznych oraz powrt uchodcw,
rozbudow wsppracy gospodarczej opartej na zasadach rynkowych,
potwierdzenie integralnoci terytorialnej Jugosawii oraz zaproszeniu jej do Pak-
tu po spenieniu warunkw rozejmu oraz przemianach demokratycznych,
zawarcie wzajemnych porozumie w celu rozadowania rde napi i konflik-
tw na Bakanach.
Ustanowiono funkcj Koordynatora Paktu (wraz z aparatem wykonawczym),
powoanego przez UE po konsultacjach z przewodniczcym OBWE. Jego podsta-
wowym obowizkiem miaa by koordynacja dziaa wszystkich pastw na rzecz
realizacji celw Paktu. Dziaalno miaa koncentrowa si przede wszystkim na
polu demokratyzacji i prawa czowieka, odbudowie gospodarczej i zapewnieniu
bezpieczestwa.
Jednak uczestnictwo w nich nie nakadao automatycznie na pastwa i orga-
nizacje adnych obowizkw, co jest jednym z powodw dysproporcji midzy
deklaracjami, a oczekiwaniami wobec PSEPW. Pakt Stabilizacyjny nie jest now
organizacj midzynarodow, nie posiada niezalenego rda finansowania ani
struktur. Koordynator Paktu zarzdza jednoczenie prac Biura Koordynacyjne-
go w Brukseli oraz Europejsk Agencj Odbudowy, ktrej zarzd administracyjny
znajduje si w Salonikach, a Biuro Wykonawcze w Prisztinie, co komplikuje dzia-
alno Paktu. Na szczycie w Salonikach (21 VI 2003) podkrelano, e przyszo
Bakan jest zwizana z Uni Europejsk, a przyjcie do jej struktur moe nastpi
dopiero po wprowadzeniu na tym terenie zachodnich standardw. Podsumowanie
dorobku Paktu Stabilizacyjnego zawiera wykad wygoszony przez Koordynatora
Paktu Erharda Buska w London School of Economics 8 III 2004 [Five Years of Sta-
bility Pact for South Eastern Europe: Achievements and Challenges Ahead, www.
stabilitypact.org]. Autor przedstawia w nim sposb organizacji, dziaania oraz do-
robek i wyzwania dla Paktu.
cziomer.indb 352 2008-02-29 3:5:6

Mapa 14.3. Rozpad Jugosawii
rdo: opracowanie wasne na podstawie: www.wps.ablongman.com/wps/media/obje-

cts/31/32716/figures/DIVI725.jpg
cziomer.indb 353 2008-02-29 3:5:6

Podkrela, e na atrakcyjno Paktu niezwykle silny wpyw ma udzia w nim UE

i NATO oraz denia pastw regionu do tych organizacji. Aby to osign obejmu-
jc funkcj Koordynatora, Busek za najwaniejsze cele Paktu na rok 2002 uzna:
zakoczenie podpisywania umw o wolnym handlu pomidzy krajami regionu,
dziki czemu powinna powsta szansa powoania strefy wolnego handlu obej-
mujcej blisko 55 mln. konsumentw,
odbudow infrastruktury, szczeglnie drg oraz systemw energetycznych, wo-
docigw oraz szeroko pojtej telekomunikacji jako niezbdnych dla budowy no-
woczesnej gospodarki,
powrt uchodcw i osb przesiedlonych oraz zabezpieczenie im waciwych
warunkw ycia,
ograniczenie posiadania przez ludno cywiln broni lekkiej,
walk z zorganizowan przestpczoci, bazujc na szerokiej wsppracy pastw
regionu,
intensyfikacj wsppracy pomidzy pastwami regionu dotyczc rozwizywa-
nia konkretnych problemw przygranicznych.
Stan realizacji PSEPW jest skromniejszy od oczekiwa i deklaracji towarzysz-
cych jego powstawaniu. W wielu wypadkach pozosta w sferze planw ze wzgldu
na skal problemw, z jakimi przyszo mu si zmaga. Potrzebne s wielkie nakady
finansowe, a takie mog by czynione jedynie po spenieniu okrelonych wymaga
politycznych, spoeczno-gospodarczych oraz organizacyjno-technicznych. Jest
to podstawa do wcielania w ycie konkretnych rozwiza i projektw. rodki na
nie pochodz tylko z dobrowolnych skadek uczestnikw Paktu i wynosz cznie
okoo 6 mld Euro [About the Stability Pact, www.stabilitypact.org]. Autorzy Paktu
uznaj za jego sukces integracj pastw regionu z UE i NATO (o czym bya ju
mowa w tym rozdziale).
cziomer.indb 354 2008-02-29 3:5:6

Marek Czajkowski
Rozdzia 15
Pozycja Rosji
i Wsplnoty Niepodlegych Pastw
O bszar Wsplnoty Niepodlegych Pastw (WNP) obejmuje z wyjtkiem re-

publik batyckich ca przestrze zajmowan do 1991 roku przez ZSRR. Two-
rzy j 12 pastw, ktre powstay jako kontynuacja prawnomidzynarodowa republik
radzieckich. Wspczenie zachodz tam skomplikowane procesy midzynarodowe,
wane z punktu widzenia stabilnoci i bezpieczestwa kontynentu eurazjatyckiego.
Take potencja surowcowy tego obszaru jest bardzo duy, co wsumie czyni ze
szczegln stref oddziaywa, zarwno mocarstw azjatyckich, jak i Europy oraz
USA i czynnikw niepastwowych, takich jak organizacje terrorystyczne i koncer-
ny wielonarodowe. Najwaniejszym pastwem WNP jest Federacja Rosyjska,
spadkobierczyni polityczna i prawnomidzynarodowa Zwizku Radzieckiego,
a tym samym i wielowiekowej tradycji rozwoju pastwowoci rosyjskiej. Poten-
cja ekonomiczny, ludnociowy, intelektualny, wielko i zasoby sprawiaj, e jest ona
jednym z najwaniejszych uczestnikw stosunkw midzynarodowych.
15.1. Geneza i ewolucja WNP

Od lat trzydziestych, przez czterdzieste, pidziesite, a do szedziesitych,
ZSRR dokona ogromnego skoku cywilizacyjnego, rozwijajc wzgldnie nowoczes-
ny przemys i dajc wzgldny dobrobyt milionom swych obywateli. W pniejszym
okresie sztywny gorset ideologii uniemoliwi wprowadzenie zmian organizacyj-
nych, spoecznych i ekonomicznych, ktre dostosowayby kraj do zmieniajcego
si wiata. ZSRR w znacznej mierze przegapi rewolucj naukow i technologiczn
drugiej poowy XX wieku, a ponadto ju od schyku lat szedziesitych zaczy
nawarstwia si negatywne skutki braku odpowiednich przemian. W latach osiem-
dziesitych Zwizkowi Radzieckiemu narzucony zosta nowy wycig zbroje, ktry
potgowa zjawiska skutkujce sabniciem kraju.
W poowie lat osiemdziesitych do wadzy w ZSRR doszy te grupy w KPZR, kt-
re zdaway sobie spraw z pogarszajcej si sytuacji i podjy prb jej poprawienia.
cziomer.indb 355 2008-02-29 3:5:6

Reformy Michaia Gorbaczowa nie miay jednak charakteru fundamentalnych

zmian; polegay raczej na kosmetyce i prbach reanimacji systemu bez naruszania
jego podstaw. Jako takie, nie mogy wic by skuteczne. Jedynie zainicjowana przez
Gorbaczowa gasnost, czyli zadekretowana jawno ycia politycznego, pocign-
a za sob daleko idce skutki, odwrotne jednak od zamierzonych. Wintencji pre-
zydenta miaa ona zaktywizowa ludno do poprawy funkcjonowania ustroju, co
zamierzano osign przez likwidacj cenzury i ustanowienie swobody wypowie-
dzi. W efekcie w byskawicznym tempie nasta pluralizm polityczny, ktry umo-
liwi mieszkacom republik zwizkowych, szczeglnie ludom nierosyjskim (52%
ludnoci ZSRR), wyartykuowanie wasnych oczekiwa, niekoniecznie zgodnych
z zaoeniami partyjnymi. Dlatego wystpi nieprzewidziany efekt w postaci gwa-
townego wzrostu tendencji odrodkowych.
Take w RFSRR powstaa i umocnia si opozycja pragnca pozbawi wadzy
radzieckie centrum, zgrupowana midzy innymi wok Borysa Jelcyna.
Przyczyn upadku ZSRR bya sabo wewntrzna i nieudolne prby rea-
nimacji systemu, ktre doprowadziy do takiej ewolucji stosunkw wewntrz-
nych, e w ich wyniku doszo do likwidacji jednoci pastwa i powstania
wjego miejsce 15 niepodlegych pastw w ramach dawnych granic republik
zwizkowych.
Nowe pastwa postanowiy utrzyma pewien zakres wzajemnych wizi i w tym
celu utworzyy 8 grudnia 1991 roku Wsplnot Niepodlegych Pastw (WNP). Jest
to luna organizacja midzynarodowa, stawiajca sobie za cel promowanie we-
wntrznej wsppracy jej czonkw w rnorodnych dziedzinach. Od samego po-
cztku pastwa czonkowskie rnie wyobraay sobie jej funkcj. Ukraina sdzia,
e WNP winna zajmowa si gwnie zaatwianiem spraw rozwodowych, inni
(Rosja) aby staa si jdrem integracji obszaru poradzieckiego. Te rozbienoci
narastay, z czasem dochodziy do nich nowe, co sprawio, e WNP jako orga-
nizacja midzynarodowa miaa i ma znaczenie symboliczne. Wiele dokumen-
tw i porozumie pozostao na papierze w wyniku trudnoci z zawarciem realnego
kompromisu pomidzy pastwami czonkowskimi. Wspczenie nasilaj si we-
wntrzne kontrowersje co do roli i znaczenia WNP.
O saboci WNP wiadczy midzy innymi tworzenie przez jej pastwa czon-
kowskie wielu innych organizacji, w rnorodnych konfiguracjach, ktrych cele
pokrywaj si z zadaniami WNP. Zamiast powszechnej organizacji integracyjnej,
ktra mogaby peni rol swego rodzaju drugiej UE, istnieje wiele mniejszych or-
ganizacji lub grup pastw, skupiajcych cz czonkw WNP lub zajmujcych
si przedmiotowo wszym zakresem spraw. Do takich organizacji nale: ZBiR,
SOW (wraz z Chinami), Eurazjatycka Przestrze Ekonomiczna, GUAM. Ta ostat-
nia ma specyficzny ksztat i rol alternatywnego dla Rosji krgu integracyjnego.
WNP symbolizuje jedno pozorn pastw proradzieckich, ktrej
wistocie rzeczy nie ma. Pastwa te maj odrbne interesy i cele, do realizacji
ktrych WNP nie jest im potrzebna. Najbardziej na podtrzymaniu istnienia i roli
WNP zaley Rosji, ktra postrzega siebie jako lidera integracji; integracja ta ma do-
cziomer.indb 356 2008-02-29 3:5:6

Marek Czajkowski Pozycja Rosji i Wsplnoty Niepodlegych Pastw 357
prowadzi do powstania silnej eurazjatyckiej grupy pastw, pod przewodem Rosji

jednego znajwaniejszych podmiotw stosunkw midzynarodowych. Wsp-
czenie wydaje si, e taki cel bdzie bardzo trudny do osignicia.
15.2. Gwne problemy obszaru WNP

Obszar WNP jest rejonem szczeglnego zainteresowania Rosji, ktra stara si
utrzyma swoje wpywy polityczne i ekonomiczne na tym terenie na zasadzie wy-
cznoci (o czym szerzej w dalszej czci rozdziau). Polityka rosyjska nakada si
tu na szereg problemw wewntrznych, midzynarodowych i oddziaywa spoza
WNP [por. A. Wodkowska 2006].
1) Niestabilno wewntrzna pastw WNP

Wszystkie pastwa nalece do WNP charakteryzuje dua niestabilno. Ist-
nieje kilka zasadniczych czynnikw sprzyjajcych destabilizacji, ktre w rnym
stopniu oddziaywuj na rne pastwa, ale w sumie ksztatuj obraz zagroe we-
wntrznego porzdku w kadym z nich.
Sytuacja polityczno-spoeczna. adne pastwo WNP nie cieszy si demokra-
cj w rozumieniu zachodnim, mogc by czynnikiem stabilnoci wewntrznej.
Wwikszoci z nich trwa ostra walka polityczna, mocno wykraczajca poza stan-
dardy demokracji; w niektrych krajach o demokracji w ogle nie mona mwi.
Ta sytuacja tworzy napicia wewntrzne, bdce wanym czynnikiem destabili-
zacji, cho niektre z tych krajw pozornie s stabilne, to znaczy nie wystpuj
w nich otwarte konflikty wewntrzne. Relatywnie najbardziej demokratyczne
s Ukraina, Gruzja i Modawia, ale systemy polityczne i praktyka polityczna
pozostawia wci wiele do yczenia, co nie sprzyja dugoterminowej stabilizacji
i jest zarzewiem konfliktw, ktre mog by nota bene wykorzystane przez siy
zewntrzne. Innymi pozornie stabilnymi pastwami s Biaoru, Kazachstan,
Azerbejdan, Tadykistan i Armenia. S to jednak kraje mao lub wcale demo-
kratyczne, w ktrych pod warstw spokoju kryj si gbokie napicia polityczne
i spoeczne. Z kolei Kirgistan, Uzbekistan i Tadykistan stay si aren gbokich
konfliktw, przeradzajcych si okresowo w walki wewntrzne, zamieszki, czy
skutkujcych atakami terrorystycznymi.
Sytuacja gospodarcza. Wszystkie kraje WNP cierpi na rnorodne niedogod-
noci okresu transformacji. Mona stwierdzi, e ich transformacja od komu-
nizmu czasw radzieckich do nowego uoenia stosunkw gospodarczych, ma
charakter mao funkcjonalny. aden z tych krajw nie zbudowa gospodarki
rynkowej, anieliczne uzyskay wzrost redniego poziomu ycia w stosunku
do czasw radzieckich. Plag gospodarek stay si korupcja, nepotyzm, zawasz-
czenie pastwa, powizania kryminalne i eksploatatorska postawa uwaszczo-
nych elit postkomunistycznych. Tylko cz krajw Ukraina, Kazachstan, Bia-
oru, Azerbejdan i Turkmenistan ma w miar stabilne systemy ekonomiczne
cziomer.indb 357 2008-02-29 3:5:6

i moe mwi o rozwoju. Jednak ich sytuacja daleka jest od dugoterminowej

stabilnoci. Biaorusi i Ukrainie zagraa ekonomiczna presja ze strony Rosji, za
Kazachstan, Turkmenistan i Azerbejdan wzrost swojej ekonomii zawdziczaj
eksportowi wglowodorw, co nie przynosi pewnoci rozwoju. Pozostae pa-
stwa s w bardzo sabej kondycji gospodarczej i pozostaj w duej mierze, w tym
zakresie, uzalenione od Rosji.
Oddziaywanie Rosji. Federacja Rosyjska w staraniach o umocnienie swych wpy-
ww w poszczeglnych pastwach nie waha si wykorzystywa problemw po-
litycznych, etnicznych i gospodarczych w celu osabiania wewntrznej spjnoci
pastw WNP. Oddziaywanie Moskwy na sytuacj wewntrzn kadego kraju
jest widoczne, cho bardzo zrnicowane w rodkach. Gruzja, Ukraina, Azer-
bejdan i Biaoru, prbujce prowadzi polityk niezalen w wielu aspektach od
Rosji, poddane s agresywnej presji w postaci szantau energetycznego, polegajce-
go na takim ksztatowaniu warunkw dostaw gazu zimnego, ropy naftowej i prdu
elektrycznego z Rosji, by zmuszone byy akceptowa rosyjskie interesy polityczne
i gospodarcze. Armenia, Tadykistan, Kirgistan s w znacznej mierze gospodarczo
kontrolowane przez Rosj, ktra wpywajc na ich wewntrzn polityk, utrzymu-
je w nich przyjazne sobie rzdy. Uzbekistan, ktry po krwawym stumieniu zamie-
szek w Abidanie w 2005 roku poddany zosta midzynarodowej krytyce, nie ma
moliwoci manewru, jedynie Rosja jest w stanie zapewni mu polityczne poparcie
w zamian za prowadzenie polityki zgodnej z oczekiwaniami Moskwy. Stosunkowo
najmniejsze moliwoci oddziaywania ma na Kazachstan, poniewa kraj ten
jest relatywnie najbardziej stabilny politycznie, a jednoczenie skutecznie wyko-
rzystuje swj gwny atut, jakim s znaczne zoa gazu ziemnego i ropy naftowej.
Dodatkowo na terytorium Gruzji i Modowy znajduj si separatystyczne, samo-
zwacze pastwa, ktre s utrzymywane w duej mierze sztucznie przez Rosj,
blokujc jakiekolwiek pokojowe rozwizania konfliktw wewntrznych, w celu
podtrzymania niestabilnoci wewntrznej.
Nadmieni naley, e w co najmniej dwch przypadkach nacisk Rosji jest mao
skuteczny. Gruzja, mimo blokady gospodarczej, otworzya alternatywne rda
surowcw energetycznych i zdobya nowe, bardziej lukratywne rynki dla swoich
towarw. Podobnie Azerbejdan, ktry skutecznie uniezaleni si od rosyjskich
dostaw gazu.
Oddziaywanie innych si zewntrznych. W wielu krajach WNP dziaaj siy
bezporednio lub porednio przyczyniajce si do ich destabilizacji. S to koncer-
ny naftowe, majce poparcie pastw zachodnich, na czele z USA, ktre penetruj
obszar nadkaspijski. Tam te cieraj si z wpywami rosyjskimi i polityk Rosji,
co czyni ten teren przedmiotem konkurencji, ktra wpywa na wzrost niestabil-
noci w regionie. Niektre kraje, takie jak Gruzja, Modowa i Azerbejdan, sta-
raj si opuci rosyjsk stref wpyww, co Moskwa uwaa za niedopuszczalne.
Z drugiej strony na obszar kaukaski i rodkowo-azjatycki napywa radykalny is-
lam, ktry za spraw rnorodnych struktur stara si opanowa te tereny, za-
mieszkae przez ludno muzumask.
cziomer.indb 358 2008-02-29 3:5:6

Reasumujc, wszystkie pastwa WNP s niestabilne, zmagaj si z rno-

rodnymi i skomplikowanymi problemami. Procesy w nich zachodzce wyni-
kaj zarwno z uwarunkowa wewntrznych, jak i z oddziaywania potnych
si zewntrznych. Kraje WNP poza Rosj s w wikszoci bardziej przedmio-
tem ni podmiotem polityki midzynarodowej.
2) Napicia midzypastwowe na obszarze WNP

Na obszarze WNP wida powane napicia midzynarodowe, w postaci otwar-
tych lub tumionych konfliktw i drastycznych sprzecznoci interesw. Mona je
podzieli na dwie zasadnicze kategorie: konflikty pomidzy Rosj, a innymi pa-
stwami WNP oraz konflikty pomidzy poszczeglnymi krajami.
Konflikty pomidzy Rosj a krajami WNP. Wiele pastw Wsplnoty, mimo
przynalenoci do niej i czasem poprawnych stosunkw wzajemnych, posiada
znaczne pole konfliktu z Rosj. S to zarwno pastwa bardzo od Rosji uzale-
nione, jak i te, ktre staraj si od niej wyzwoli. Czciowo ju o tym wspomnia-
no, teraz wymione zostan pola napi w stosunkach Rosji z poszczeglnymi
krajami:
Biaoru jest krajem silnie od Rosji zalenym, zarwno politycznie, jak i go-
spodarczo; kraj ten w istocie rzeczy prowadzi jednak do niezalen polityk
sabotujc starania Rosji o zwikszenie jej wpyww gospodarczych i wzmoc-
nienie integracji; taki stan rzeczy wytwarza znaczne napicie, poniewa w per-
cepcji Rosji, Biaoru nie realizujc zaoe polityki rosyjskiej, nie odwdzicza
si za ekonomiczne wsparcie i polityczn ochron; z kolei z punktu widzenia
Biaorusi Rosja dy do niedopuszczalnego celu, jakim de facto jest aneksja Bia-
orusi,
Ukraina jest z przyczyn wiadomociowych szczeglnie wraliwym dla Rosji
obszarem, jej niezaleno, zwaszcza ewentualna integracja z Zachodem, jest
przedmiotem niepokoju Moskwy; z kolei Ukraina, bez wzgldu na to, kto rz-
dzi wKijowie stara si utrzyma maksimum atrybutw niezalenoci i nie jest
w gruncie rzeczy zainteresowana gbok integracj z Rosj,
Moodowa jest krajem, w ktrym Rosja utrzymuje pod swym parasolem militar-
nym i politycznym samozwacz, separatystyczn Republik Naddniestrzask,
godzc tym samym w integralno terytorialn pastwa; Kiszyniw nie akceptuje
torpedowania przez Rosj jakichkolwiek prb reintegracji kraju, z kolei Moskwa
szermuje hasem ochrony rosyjskojzycznej ludnoci Naddniestrza,
Gruzja znajduje si w podobnej sytuacji, tu Rosja utrzymuje dwa samozwacze
twory pastwowe: Abchazj i Poudniow Oseti, koci niezgody s take wy-
suwane przez Tbilisi aspiracje do czonkostwa w NATO i UE oraz bliska wsp-
praca tego kraju z USA; Gruzja wiedzc o swoim znaczeniu jako korytarza trans-
portowego kaspijskiej ropy i gazu na Zachd, wykorzystuje to do wzmocnienia
wsppracy politycznej i gospodarczej z Zachodem. Natomiast Rosja, aby nie-
dopuci do trwaego wyjcia Gruzji ze swej orbity wpyww, stosuje drastyczne
rodki wpostaci blokady gospodarczej i komunikacyjnej,
cziomer.indb 359 2008-02-29 3:5:7

Azerbejdan, ktry ma znaczne zasoby ropy naftowej i gazu ziemnego prbu-

je zdywersyfikowa drogi dostaw swoich surowcw na Zachd pomijajc Rosj;
tymczasem Rosja pragnc zachowa monopol na eksport i tranzyt surowcw
z Azji rodkowej na Zachd, zdecydowanie przeciwstawia si takiej polityce;
Azerbejdan poddany zosta szantaowi gazowemu polegajcemu na drastycznej
zmianie warunkw pozyskiwania gazu ziemnego z Rosji.
Pozostae kraje WNP utrzymuj bardzo dobre stosunki z Rosj i akceptuj jej
przywdztwo. Nie oznacza to jednak, e nie ma tu adnych sprzecznoci. Zarw-
no w Uzbekistanie, Tadykistanie, Kirgistanie, jak te i w Armenii, Kazachstanie
czy Turkmenistanie istniej mniejsze lub wiksze siy opozycyjne, ktre kontestuj
bd mog kontestowa zaleno tych krajw od Rosji. W razie wzrostu znacze-
nia tych si, mog zosta otwarte pola konfliktw pomidzy tymi krajami a Rosj
[por. A. Wodkowska 2006].
Konflikty pomidzy krajami WNP. Gwnym konfliktem jest spr pomidzy Ar-
meni i Azerbejdanem o Grski Karabach, cz Azerbejdanu zamieszka przez
Ormian. Na pocztku lat dziewidziesitych doszo tu do wojny pomidzy obu
krajami, wygranej przez Armeni przy wydatnej pomocy Rosji. Konflikt nie zosta
jednak do dzi uregulowany. Drugi powany spr to kontrowersje wok granic mi-
dzynarodowych w Kotlinie Fergaskiej i dookoa niej. Szereg sporw granicznych
pomidzy Uzbekistanem, Kirgistanem i Tadykistanem nie przeradza si na razie
w otwart wrogo, ale pozostaje potencjalnie gronym rdem konfliktw.
3) Oddziaywanie si zewntrznych na obszar WNP

Ta kwestia zostaa ju czciowo poruszona, poniej zaprezentowane zostan
gwne struktury spoza WNP i ich cele i interesy [por. E. Cziomer, M. Czajkowski
(red.) 2006, 175:222].
USA. Stany Zjednoczone penetruj proradziecki Kaukaz od pocztku lat dzie-
widziesitych, starajc si wypracowa parasol polityczny dla gazowo-nafto-
wych inwestycji firm amerykaskich w tym rejonie. Od 2001 roku w zwizku
z tzw. wojn z terroryzmem, USA rozszerzyy swe wpywy polityczne i mili-
tarne na obszar proradzieckiej Azji rodkowej. S sygnay o penetracji amery-
kaskiej na Ukrainie, gdzie istnieje wyrana proamerykaska opcja polityczna.
Generalne zaoenia icele amerykaskiej polityki w WNP wynikaj z interesw
USA opisanych w rozdziale 12. Obejmuj one polityczn i militarn obecno
w celu zapewnienia realizacji zada zwizanych z bezpieczestwem (z wojn
z terroryzmem) oraz podtrzymania i wzmocnienia gospodarczej penetracji
amerykaskich firm energetycznych, ktre maj nadziej uczyni z obszaru ka-
spijskiego alternatywne rdo wglowodorw.
Europa Zachodnia. Pastwa europejskie nie maj a tak dalekosinych celw
jak USA, ale dbajc o rozwijanie stosunkw z krajami posiadajcymi te surowce,
staraj si zwikszy dywersyfikacj dostaw gazu i ropy naftowej. Polityka euro-
pejska ma mniejszy zakres ni amerykaska, bowiem w Europie silna jest obawa
przed zadranieniem relacji z Rosj.
cziomer.indb 360 2008-02-29 3:5:7

Chiny. Rozwijajce si w wielkim tempie Chiny prowadz aktywn polityk wAzji

rodkowej z tych samych powodw co Zachd. Gospodarka chiska potrzebuje
coraz wicej surowcw energetycznych, dlatego Pastwo rodka postrzega ten
rejon jako swego perspektywicznego dostawc.
Iran. Jest zainteresowany otwarciem drogi eksportu swych surowcw do Europy
przez Kaukaz, oraz kontrol surowcowych obszarw nad Morzem Kaspijskim.
Iran jest przy tym stron sporu o status midzynarodowy Morza Kaspijskiego.
Zachodnie korporacje energetyczne. Transna-
rodowe firmy poszukujce iwydobywajce rop Rosja
i gaz dookoa Morza Kaspijskiego, d do ta- podstawowe dane
ekonomiczne
kiego uoenia stosunkw w regionie, aby mogy
szybko i skutecznie zawiera korzystne dla siebie PKB Produkt krajowy brutto Ro-
sji wynis w 2004 roku 581,4 mld
kontrakty na wydobycie i transport surowcw. S dolarw (1424,4 mld dolarw przy
zainteresowane utrzymaniem stabilnoci na tych uwzgldnieniu parytetu siy nabyw-
czej PPP), 4042 dolarw per capi-
terenach, poniewa wszelkie zaburzenia i konflik- ta (9902 PPP). PKB w Rosji ronie
ty negatywnie odbijaj si na ich dziaalnoci. w tempie 68 % rocznie od 2000
roku. Skad PKB: produkcja prze-
Muzumaskie organizacje terrorystyczne. Sze- mysowa 36%, rolnictwo 5%,
usugi 59%.
roko pojty radykalizm islamski zabiega o poudnie
WNP ze wzgldu na wielkie skupiska muzumanw Budet Wedug ustawy budeto-
wej na 2007 rok, wydatki maj wy-
na tym obszarze. Jest to jeden z frontw ich walki nie 5 463 479900 000 rubli, czyli
zdominacj krajw uprzemysowionych, reprezen- 208 153 184000 dolarw (wedug
oficjalnego kursu rubla do dolara
towanych midzy innymi przez wieckie rzdy po- z 23 lutego 2007 roku), a docho-
szczeglnych krajw oraz wpywy Zachodu i Rosji. dy 6 965 317200000 rubli, czyli
265371701000, przy prognozo-
Muzumaskie organizacje spoeczne i religij- wanym PKB 31220 mld rubli, czyli
1189 mld dolarw. Inflacja ma przy
ne. Na poudniu WNP organizacje religijne stara- tym wynie 6,58%, a nadwy-
j si rozwija i umacnia rne, nie tylko skrajne ka budetowa 1501837300000
rubli, czyli 57218516 000 dolarw
wersje islamu. Obszar ten, mocno zewiecczony (21% dochodw).
wczasach radzieckich, postrzegany bywa jako te-
Zasoby naturalne ropa naftowa,
ren misyjny. Bieda i ubstwo tam panujce ska- gaz ziemny, wgiel kamienny ibru-
niaj do dziaania take muzumaskie organiza- natny, elazo, boksyty, nikiel, zoto,
platyna, diamenty i inne surowce
cje charytatywne. kopalne.
Organizacje przestpcze. Poudnie WNP jest Handel zagraniczny Eksport
wanym terenem przerzutowym narkotykw i nie- w2005 roku ocenia si na 245 mld
dolarw, a import 125 mld dolarw.
legalnych imigrantw w stron Europy Zachodniej Rosja eksportuje gwnie rop naf-
i dalej, do USA. Wykorzystywane s tu tradycyjne tow i gaz ziemny, drewno, meta-
le, bro i w relatywnie niewielkim
klanowo-plemienne struktury regionu. zakresie wyroby przemysowe.
Reasumujc, WNP jest przedmiotem zaintere- Importuje maszyny, samochody,
artykuy gospodarstwa domowego,
sowania wielu zewntrznych czynnikw midzy- ywno.
narodowych, terenem penetracji jest szczeglnie
poudniowa cz WNP, zasobna w surowce, ale
borykajca si zproblemami.
cziomer.indb 36 2008-02-29 3:5:7

15.3. Uwarunkowania polityki zagranicznej i bezpieczestwa FR

1) Uwarunkowania wewntrzne
Gwna teza, jak naley postawi zakada, e Rosja jest krajem w stanie po-
wszechnego, lecz tylko czciowo widocznego kryzysu. Ma on rne objawy, nie-
ktre jaskrawo wrcz widoczne, inne utajone, jeszcze inne maj charakter perspek-
tywiczny. Jednoczenie istnieje szereg przesanek przezwycienia tego kryzysu,
lecz nie ma pewnoci, w jaki sposb pozytywne trendy zostan wykorzystane.
W warstwie ekonomicznej brak jest istotnych impulsw modernizacyjnych,
dochody z ropy bowiem zapewniaj biece funkcjonowanie pastwa, ale nie czyni
si powanych wysikw na rzecz tworzenia zdrowych podstaw gospodarki. Prze-
ciwnie, obserwujemy umacnianie si zjawisk niekorzystnych, takich jak korupcja
izawaszczenie pastwa przez niekontrolowany aparat biurokratyczny, wypyw ka-
pitau, nienajlepszy klimat inwestycyjny. Ponadto, krgi sprawujce obecnie wa-
dz z rnych powodw nie s zainteresowane przeprowadzeniem zmian syste-
mowych.
Krtkoterminowo sytuacja ekonomiczna jest jednak korzystna, poniewa:
przeprowadzone w latach 20002003 czciowe reformy rynkowe sprzyjaj roz-
wojowi gospodarczemu,
utrzymuje si do wysokie tempo wzrostu PKB,
obowiazuje realistyczny budet z pokan nadwyk,
znaczna jest nadwyka handlu zagranicznego,
wysokie s rezerwy walutowe (ok. 150 mld dolarw),
powsta Fundusz Stabilizacyjny gromadzcy nadwyk dochodw z eksportu
wglowodorw (ok. 25 mld dolarw).
Jednak w perspektywie rednio- i dugoterminowej wida powane zagro-

enia, a do najwaniejszych naley:
umocnienie rubla spowodowane potokiem petrodolarw,
stagnacja produkcji przemysowej wzrost importu dbr przemysowych,
chaos w systemie podatkowym,
groba przejedzenia nadwyek w ramach umacniania wadzy rzdzcych kr-
gw,
znaczny odpyw kapitau,
relatywnie niski poziom inwestycji bezporednich,
powstrzymanie reform strukturalnych,
podtrzymywanie surowcowego charakteru gospodarki Rosji,
brak realistycznych bodcw inwestycyjnych w sektorze wydobywczym,
rozbudowana i niezreformowana sfera budetowa,
brutalna walka k przestpczo-polityczno-gospodarczych o wpywy w kluczo-
wych sektorach, gwnie w przemyle wydobywczym, rabunkowa gospodarka
surowcami, z jednoczesnym cakowitym brakiem poszanowania dla rodowiska
naturalnego,
cziomer.indb 362 2008-02-29 3:5:7

utrzymywanie obcienia gospodarki przez nieefektywne przedsibiorstwa,

dekapitalizacja i starzenie moralne przemysu, spowodowane drastycznie niskim
poziomem inwestycji.
Rosja ma obecnie jedyn szans na przeprowadzenie modernizacji swej
ekonomii w bardzo dobrych warunkach zewntrznych i wewntrznych. Jednak
wiele przyczyn, gwnie immanentnych dla rosyjskiej struktury wadzy i systemu
politycznego, czyni tak modernizacj bardzo trudn, a nawet wedug niektrych
niemoliw [J. Afanasjew 2005].
Kiedy korzystne warunki zewntrzne, od ktrych gospodarka rosyjska jest uza-
leniona, pogorsz si, natychmiast pojawi si wszystkie symptomy ostrego kry-
zysu. Grony wydaje si by wiatowy kryzys gospodarczy, ktry moe zarysowa
si w najbliszym czasie; z wielu powodw na Rosji odbije si on silniej ni na
krajach wysokorozwinitych.
Gospodarcze zaamanie Rosji moe by wywoane politycznie uwarunkowany-
mi dziaaniami wadzy. Ryzykiem jest ewentualne wpompowanie do gospodarki
w latach 20072008 kilkunastu miliardw dolarw z Funduszu Stabilizacyjnego
jako kiebasy wyborczej. Taka decyzja moe w krtkim czasie wywaa znaczn
inflacj i naruszenie rezerw stabilizacyjnych (i tak ju wykorzystywanych na spat
dugw). Nawet, jeli takie pienidze znajd si na rynku w formie tanich kredytw
nastawionych na aktywizacj gospodarki, to albo wywoaj inflacj (nadmierna po-
da pienidza), albo w duej czci wypyn za granic.
Oczywicie moliwe, e obecnej wadzy uda si zapanowa nad negatywnymi
zjawiskami i wykorzysta szanse rozwojowe. wiadczyaby o tym obecna stabili-
zacja polityczna oraz szereg dokonanych wczeniej zmian o charakterze liberali-
zacyjnym.
Jeli uda si zniwelowa gwne hamulce rozwoju, takie jak: samowola biu-
rokracji, polityczne manipulacje w gospodarce, niepewno prawa, szczegl-
nie podatkowego i wci nienajlepszy klimat inwestycyjny, to Rosja opanuje
gwne symptomy kryzysu i wejdzie na drog trwaego rozwoju.
W warstwie spoecznej rwnie mamy do czynienia z wieloma bardzo niebez-
piecznymi zjawiskami, skutkujcymi drastycznym spadkiem liczby ludnoci oraz
postpujc degradacj tkanki spoecznej.
Najbardziej widocznym zjawiskiem jest depopulacja, w wyniku ktrej liczba
ludnoci Rosji spada rocznie o rednio 700800 tysicy mimo dodatniego salda
migracji i wynosi obecnie okoo 143 mln [L. Szerepka 2006, 8]. Szczegowe wy-
niki spisu powszechnego, ktry zosta przeprowadzony w grudniu 2002 roku ska-
niaj do postawienia tezy o kryzysie populacyjnym na skal wiksz ni mogaby
spowodowa wojna, wiksz ni np. spadek liczby ludnoci wywoany przez II woj-
n wiatow. O gbokoci tego kryzysu wiadczy przede wszystkim dugotrway
spadek liczby urodze w stosunku do zgonw, ktry zaznacza si wyranie od po-
cztku lat dziewidziesitych, a zatem trwa ju ponad pitnacie lat. Wykresy po-
kazujce liczb ludzi w poszczeglnych grupach wiekowych s bardzo wymowne.
cziomer.indb 363 2008-02-29 3:5:7

Rysunek 15.1. Ludno Rosji wedug wieku i pci w 1989 i 2002 roku
Dane wiadcz, e kryzys trwa, w 2005 roku zmaro o 840 000 ludzi wicej ni si
urodzio. Minimalnie agodzi sytuacj wci dodatnie saldo migracji. rednio wRosji
umiera 1,7 raza wicej ludzi ni si rodzi, ale rozkad nie jest tu rwnomierny. Wedug
danych statystycznych w 27 regionach Rosji miertelno przekracza liczb urodze
dwu-, trzykrotnie. W 2004 roku zarejestrowano w Rosji 1,5 mln porodw i 1,6 mln
aborcji (tylko legalnych), co skutkuje midzy innymi wzrostem liczby osb bezpod-
nych. Okoo 10 mln osb wwieku rozrodczym jest w Rosji bezpodnych, przy czym
liczba ta ronie o 250300 tys. rocznie.
Zjawiska powysze dotycz zwaszcza europejskiej czci Rosji i Syberii, bo-
wiem na pnocnym np. Kaukazie, populacja zdecydowanie ronie. Wedug da-
nych spisowych liczba nie-Rosjan przekroczya ju 20% (wzrost dwuprocentowy w
cigu 15 lat) ogu ludnoci, przy czym proporcjonalnie najszybciej rosn popula-
cje spoecznoci islamskich. Obecnie okoo 13% populacji Rosji wyznaje islam.
Perspektywa demograficzna dla Rosji jest za, poniewa depopulacja
wchodzi na rwni pochy, w wiek rozrodczy wchodz coraz mniej liczne
grupy wiekowe. W cigu wierwiecza liczba ludnoci Rosji moe spa nawet
do 100milionw (wedug wielu autorw nawet bardziej), z czego 2025 milionw
bd stanowi muzumanie [por. P. Eberhardt 2002, 280: 291]. Ponadto znacznie
spadnie liczba osb zawodowo czynnych w stosunku do emerytw powodujc dra-
styczne napicia systemu emerytalnego.
Przyczyny powyszego zjawiska s liczne, zwizane gwnie ze zmianami
wobyczajowoci, spowodowanymi sytuacj gospodarcz i spoeczn (bieda, brak
perspektyw, kariera, etc). Nie bez znaczenia s patologie spoeczne, wrd ktrych
cziomer.indb 364 2008-02-29 3:5:7

naley wymieni AIDS i choroby weneryczne, alkoholizm, nikotynizm, grulic,

choroby spowodowane zanieczyszczeniem rodowiska i powszechnie akceptowa-
ny niezdrowy tryb ycia.
Wrd wymienionych patologii spoecznych jako przykad mona wymieni
AIDS najbardziej perspektywiczn przyczyn zgonw. W Rosji doszo do bar-
dzo szybkiego wzrostu iloci zakae z powodu tzw. drugiej fali epidemii, czyli
pokonania przez chorob bariery tzw. grup ryzyka. W Rosji jest podobna liczba
nosicieli HIV (okoo miliona), co w dwakro bardziej ludnych Stanach Zjedno-
czonych, lecz podczas gdy w USA liczba chorych jest mniej wicej staa, w Rosji
ronie w tempie kilkudziesiciu procent rocznie, a liczba zgonw spowodowanych
AIDS jest w Rosji dwukrotnie wiksza ni w USA [2006 Report on Global AIDS
Epidemic]. Jednoczenie pastwo nie podejmuje zdecydowanych krokw, aby
zwalczy epidemi. Dopiero niedawno nieliczne rosyjskie placwki, gwne dziki
funduszom zagranicznym wraz z organizacjami midzynarodowymi rozpoczy
powaniejsze badania problemu.
Oprcz depopulacji wanym problemem jest postpujcy rozpad struktury
spoecznej. Alienacja, niepewno jutra, powszechna bieda, brak autorytetw, brak
zaufania do instytucji pastwa, problemy z tosamoci, chaos w dziedzinie war-
toci wraz z powszechnie znanymi tradycyjnie rosyjskimi cechami spoeczestwa
[J.Afanasjew 2005] prowadz midzy innymi do wzrostu przestpczoci, wymie-
nionych wyej patologii, czy drastycznej fali samobjstw.
System polityczny Rosji transformuje si systematycznie w stron autory-
taryzmu. Ale najwaniejsz kwesti wydaje si wspomniany ju charakter wa-
dzy wRosji, ktra nastawiona jest na realizowanie gwnie wasnych interesw.
Zmniejszanie i tak nikego wpywu spoeczestwa na procesy polityczne powoduje
umocnienie tego zjawiska i jest to gwny negatywny skutek likwidowania elemen-
tw partycypacji politycznej spoeczestwa (wolne media, wolne partie politycz-
ne, demokratyczny system wyborczy, organizacje spoeczne, etc.). Skutkiem tego
procesu jest degeneracja struktur pastwa, ktre staj si coraz bardziej ekspozy-
turami grup oligarchicznych, a polityka skupia si gwnie na walkach pomidzy
nimi. Celem dziaa politycznych staje si zawaszczanie kolejnych rde docho-
dw przez wskie grupy ludzi, poniewa system wadzy, wbrew deklaracjom, nie
usun oligarchii, lecz tylko je sobie podporzdkowa. Jednoczenie zanika wszelka
niezalena od wadzy aktywno polityczna i spoeczna.
Ewolucja w stron systemu autorytarnego, czynica demokracj fasadow,
wbrew pokutujcemu przekonaniu, nie jest rednio- i dugoterminowo korzystna
dla Rosji. Taka ewolucja systemu politycznego utrudnia bowiem prawidowy roz-
wj wspczesnej gospodarki i nowoczesnego spoeczestwa zdolnego do prawid-
owego wykorzystania szans i do konkurencji we wspczesnym wiecie. Napicia
wewntrzne systemu autorytarnego wywouj midzy innymi dysfunkcje systemu
ekonomicznego, sprzyjaj opisanym wyej negatywnym zmianom spoecznym.
Nadchodzce w grudniu 2007 roku wybory parlamentarne i w marcu 2008
roku prezydenckie, stan si probieem ewolucji systemu politycznego w Rosji. Ju
cziomer.indb 365 2008-02-29 3:5:7

wida przygotowania polityczne, ustrojowe i propagandowe do takiego ukszta-

towania ich wynikw, ktry zapewniby kontynuowanie obecnego stanu rzeczy.
Prawdopodobne wydaje si dalsze ograniczanie swobd politycznych, kontynuacja
jednostronnej propagandy w oglnodostpnych mediach pastwowych i wzmoc-
niona kontrola procesw wyborczych przez wadz.
Powszechny kryzys sta si gwn determinant sytuacji wewntrznej wRosji,
lecz w znacznej mierze nie jest on uwzgldniany przez wadze. Dziaania Kremla
i zwizanych z nim si politycznych nie tylko nie przyczyniaj si do walki zkry-
zysem, lecz wrcz umacniaj wiele negatywnych zjawisk. Z rnych powodw
niekorzystne elementy rozwoju sytuacji s czsto przedstawiane jako waciwe
ipoyteczne, co przyczynia si do trwania kryzysu. Swoboda dziaania wadz pod-
trzymywana jest przez powierzchowny na razie sukces gospodarczy, skutkujcy
wzrostem poziomu ycia wielu grup spoecznych.
Tabela 15.1. Rosja zasoby, wydobycie i eksport ropy naftowej i gazu ziemnego
Dane
2001 2002 2003 2004 2005
Rok
Ropa naftowa, zasoby
6,7 8,2 9,5 9,9 10,2
potwierdzone, mld ton
(4,6%) (5,7%) (6%) (6,1%) (6,2%)
(% wiatowych zasobw)
wspczynnik R/P dla ropy 19,1 21,7 22,2 21,3 21,4
wydobycie ropy
348,1 379,6 421,4 458,7 470
(mln ton)
(9,7%) (9,1%) (11,4%) (11,9%) (12,1%)
(% wiatowego)
Eksport ropy (mln ton) 188

162 228
(% wiatowego) (9,8%)
Gaz ziemny, zasoby

45,57 45,57 47 48 47,82
potwierdzone w bln m3
(30,7%) (30,5%) (26,7%) (26,7%) (26,6%)
(% wiatowego)
wspczynnik R/P dla gazu 83,1 81,2 81,2 81,5 80
wydobycie gazu mld m3 542,4 554,9 578,6 589,1 598

(% wiatowego) (22%) (22%) (22,1%) (21,9%) (21,6%)
Eksport gazu 186

190 186 195
(% wiatowego) (24%)
rdo: BP Statistic Review of World Energy, June 2006; British Petroleum 2006; www.
bp.com, Midzynarodowa Agencja Energetyczna, www.iea.org.
Rosja jest krajem o bardzo niepewnej przyszoci. Dalszy rozwj zjawisk poli-
tycznych, spoecznych i gospodarczych stanowi ogromne zagroenie, jeli nie dla
samego bytu kraju jako jednolitego podmiotu politycznego, to dla jego pomylne-
cziomer.indb 366 2008-02-29 3:5:7

go, dugofalowego rozwoju. Tendencje pozytywne s mniej widoczne, poniewa

maj charakter gbszy ni powierzchowne sukcesy gospodarcze.
Innym uwarunkowaniem wewntrznym polityki Rosji, szczeglnie wanym
w kontekcie stosunkw z Europ, jest ogromny potencja surowcowy. Szczegl-
ne znaczenie maj rosyjskie zasoby paliw kopalnych. Problemem jednak staje si
wspomniany brak inwestycji i nadmierne obcienie fiskalne firm paliwowych,
atake fakt, e s one przedmiotem brutalnej gry politycznej. W takich warunkach
trudno o racjonalne i w peni efektywne wykorzystanie istniejcego potencjau.
Wnadchodzcych dekadach realny potencja eksportowy Rosji prawdopodobnie
nie bdzie tak wielki, jak Europa tego oczekuje, take z powodu konkurencji Chin
iAmeryki Pnocnej, ktre staraj si zapewni sobie dostawy ropy naftowej i gazu
ziemnego z Rosji.
Innym czynnikiem wewntrznym ksztatujcym polityk rosyjsk jest ideolo-
gia i splecione z ni normatywne podejcie do kwestii struktury stosunkw mi-
dzynarodowych. Ideologia mocarstwowa jest silnie obecna w elitach i spoe-
czestwie. Kae ona postrzega wiat w znacznej mierze przez pryzmat postulo-
wanego miejsca Rosji w wiecie [por. A. Szemrzalska, K. Szrek 2006]. To miejsce
za znacznie odbiega od realnych moliwoci, co atwo wykaza przytaczajc dane
statystyczne. Rosja pozostaje wielkim mocarstwem tylko w kategoriach obszaru,
zasobw naturalnych oraz strategicznej broni masowego raenia. Biorc jednak
pod uwag inne, wspczenie uznawane za najwaniejsze, atrybuty mocarstwo-
woci, takie jak ekonomia, technologia, rozwj spoeczny etc., Rosja zalicza si do
krajw redniej wielkoci. Take pod wzgldem moliwoci militarnych (poza bro-
ni masowego raenia) Rosja nie moe by uwaana za mocarstwo.
Uwarunkowania zewntrzne
Czynniki zewntrzne determinujce polityk Rosji maj zarwno charakter glo-
balny, jak i regionalny. W planie oglnowiatowym istotne uwarunkowania to:
polityka USA, jej cele, strategia i taktyka,
globalizacja spoeczna, informacyjna i ekonomiczna,
rysujcy si konflikt PnocPoudnie,
rosnce zapotrzebowanie na surowce,
terroryzm midzynarodowy,
dugofalowe aspiracje Chin i Europy do zajcia pozycji mocarstw wiatowych.
Regionalne uwarunkowania polityki Rosji to:
transformacja Unii Europejskiej, zwizana zarwno z postpujc instytucjona-
lizacj, jak te i z jej poszerzeniem [por. M. Bodio 2005],
transformacja NATO,
niepewna sytuacja na Bakanach,
europejskie aspiracje Ukrainy,
napicia w stosunkach z krajami batyckimi,
sytuacja na Zakaukaziu, aspiracje Gruzji i Azerbejdanu,
problemy Bliskiego Wschodu,
cziomer.indb 367 2008-02-29 3:5:7

problemy Azji rodkowej,

problem ekspansji ekonomicznej i demograficznej Chin.
Wszystkie te uwarunkowania wpywaj na rosyjsk polityk na rwni z uwarun-
kowaniami wewntrznymi.
15.4. Zaoenia polityki zagranicznej i bezpieczestwa FR

Polityka bezpieczestwa Rosji wspczenie realizowana jest w oparciu o Kon-
cepcj Bezpieczestwa Narodowego FR, wprowadzon dekretem prezydenta
z10stycznia 2000 roku. Ten obszerny dokument zawiera definicje zagroe, jakie
stoj przed Rosj, oraz rodkw sucych ich odwrceniu, czyli dotyczy wanie
polityki bezpieczestwa narodowego. Jest to zatem, jak czytamy w Koncepcji, sy-
stem [...] pogldw dotyczcych zapewnienia w Federacji Rosyjskiej bezpiecze-
stwa jednostek, spoeczestwa i pastwa wobec zewntrznych i wewntrznych
zagroe we wszystkich sferach dziaalnoci [Koncepcja bezpieczestwa naro-
dowego Federacji Rosyjskiej].
W pierwszej kolejnoci Koncepcja ocenia miejsce Rosji w wiecie i jej stosunek do
zasadniczych procesw w nim zachodzcych. Stwierdza, e wspczenie dominuj
dwie gwne tendencje. Jedna to szybki rozwj i wzmacnianie si wielu pastw oraz
ich organizacji integracyjnych, przy czym gwn rol tutaj odgrywaj czynniki ekono-
miczne, polityczne, naukowo-techniczne, ekologiczne i informacyjne. Druga to pr-
by stworzenia struktury stosunkw midzynarodowych wok jednego dominujce-
go mocarstwa USA ktre w sposb jednostronny prbuj rozwizywa wiatowe
problemy, stosujc rodki siowo-wojskowe i obchodzc prawo midzynarodowe.
W tak opisanym wiecie, Rosja jest jednym z najwikszych mocarstw i mimo
niekorzystnych warunkw midzynarodowych i trudnoci wewntrznych, li-
czcym si w stosunkach midzynarodowych. Powinna mie powany wpyw
na gwne procesy i zjawiska wystpujce w skali globalnej oraz rwny innym
gwnym mocarstwom gos w rozwizywaniu problemw oglnowiatowych.
Jednoczenie chce zachowa silny wpyw na swoje najblisze otoczenie i kszta-
towa w nim stosunki zgodnie ze swymi uzasadnionymi i susznymi interesami
bezpieczestwa.
Z bardziej szczegowych definicji zagroe, ktre stoj przed Federacj Ro-
syjsk, Koncepcja definiuje interesy narodowe pastwa, czyli [...] zrwnowaon
cao interesw jednostek, spoeczestwa i pastwa w ekonomicznej, wewntrz-
politycznej, socjalnej, midzynarodowej, informacyjnej, wojskowej, granicznej,
ekologicznej i innych sferach [Koncepcja bezpieczestwa narodowego Federacji
Rosyjskiej]. Zwraca tu uwag nacisk na rozwj ekonomiczny, ktry moe dopro-
wadzi zarwno do poprawy bezpieczestwa socjalnego i osobistego obywateli, jak
i do umocnienia pozycji Rosji jako wielkiego mocarstwa.
Gwne zagroenia dla narodowego bezpieczestwa Rosji, wedug cytowanej
Koncepcji, to:
cziomer.indb 368 2008-02-29 3:5:8

kryzys ekonomiczny o charakterze powszechnym, odznaczajcy si gwnie

spadkiem produktu narodowego, a take wzrostem separatyzmu ekonomiczne-
go podmiotw Federacji,
osabienie naukowo-technologicznego potencjau kraju,
dyferencjacja spoeczestwa, etnoegoizm, polityczny i religijny ekstremizm, de-
waluacja wartoci duchowych, niekontrolowana migracja,
rozmycie jednolitoci prawnej i prawno-konstytucyjnej kraju,
kryminalizacja stosunkw spoecznych, terroryzm i zorganizowana przestp-
czo,
kryzys systemu ochrony zdrowia, patologie spoeczne,
rozwarstwienie spoeczestwa na wski krg bogatych i mas biednych, zwik-
szanie liczby ludnoci yjcej poniej progu ubstwa,
starania niektrych krajw, by utrudni Rosji umocnienie si jako jednego zcen-
trw wpyww w wielobiegunowym wiecie i osabi jej pozycj w Europie, na
Dalekim Wschodzie, Zaukaukaziu, Azji rodkowej oraz regionie azjatycko-pa-
cyficznym,
terroryzm midzynarodowy,
starania wielu pastw prbujcych osign dominacj w dziedzinie informacyj-
nej i pojawiajce si koncepcje wojny informacyjnej,
przejcie NATO do promowania rozwiza siowych poza stref jego odpowie-
dzialnoci i bez zgody Rady Bezpieczestwa ONZ,
moliwo zainicjowania nowego wycigu zbroje dziki staraniom wielu mo-
carstw na rzecz przyspieszania technologicznego rozwoju w dziedzinie wojsko-
wej,
aktywizacja dziaalnoci zagranicznych sub wywiadowczych,
religijna, polityczna i ekonomiczna ekspansja niektrych pastw na terytorium
Rosji,
aktywizacja transgranicznej przestpczoci zorganizowanej,
moliwo pogorszenia si ekologicznej sytuacji kraju [Koncepcja bezpiecze-
stwa narodowego Federacji Rosyjskiej].
Koncepcja zawiera opis sposobw, rodkw i instrumentw polityki bezpie-

czestwa, ktre maj przeciwdziaa powyszym zagroeniom. Charakteryzuj
si one ujciem kompleksowym, obejmujc dug list dziaa wewntrznych ize-
wntrznych. Znamienne jest, e nacisk pooono na problematyk ekonomiczn
oraz umocnienie wewntrzne pastwa, czyli modernizacj instytucji gospodar-
czych oraz ustrojowych w celu zwikszenia ich skutecznoci.
Powysze pogldy odzwierciedlaj subiektywn ocen sytuacji dominujc
obecnie w Rosji. Aby analiza doktryny narodowego bezpieczestwa i polityki bez-
pieczestwa bya kompletna, naley dokona oceny tych deklaracji pod ktem pra-
widowoci oceny zagroe.
Przede wszystkim istotna jest obiektywna ocena wewntrznych rde obec-
nej saboci Rosji, ktra skutkuje jej niewielk odpornoci na wiele zagroe bez-
cziomer.indb 369 2008-02-29 3:5:8

pieczestwa narodowego. Sabo ta jest spowodowana rozmaitymi czynnikami,

gwnie natury ekonomiczno-technologicznej, ale take spoecznej i politycznej.
Brak efektywnej modernizacji w gospodarce w ostatnich kilkudziesiciu latach
spowodowa ogromne zacofanie rosyjskiego przemysu i jego niedostosowanie do
wspczesnych standardw oraz do trudnej konkurencji midzynarodowej. W cza-
sach radzieckich wikszo rodkw alokowano w przemyle cikim i energety-
ce, co byo spowodowane wymogami pojmowanego ilociowo wycigu zbroje.
Jednak wiat poszed innymi drogami rozwojowymi, nonikiem postpu take
w wojskowoci stay si komputery, lasery, telekomunikacja i biotechnologie.
W ZSRR z rnych przyczyn skpiono nakadw na te dziedziny, zauwaajc ich
rozwj na wiecie dopiero wtedy, kiedy nie mona ju byo nadrobi opnienia.
W ostatnim dziesicioleciu burzliwego rozwoju nowych technologii coraz bardziej
zwiksza si dystans pomidzy krajami przodujcymi w rozwoju nauki i techniki
a Rosj. Sabo ekonomiczna i technologiczna ma wpyw na rodki i instrumenty
polityki bezpieczestwa.
Koncepcja podkrela konieczno wewntrznej sanacji kraju jako pierwszego
kroku do poprawienia stanu jego bezpieczestwa. Take wypowiedzi politykw
itre innych dokumentw wiadcz o ogromnej wadze problematyki wewntrz-
nej. Kraj saby nie moe bowiem wypenia swoich funkcji, a jedn z nich, jak ju
wspomniano, jest wanie funkcja ochronna. Taka logika w procesie definiowania
polityki bezpieczestwa wydaje si jak najbardziej prawidowa.
Definiujc zagroenia o charakterze zewntrznym, Rosja popenia bdy w oce-
nie sytuacji, wynikajce zapewne z wci funkcjonujcych paradygmatw impe-
rialnej myli politycznej. Wydaje si, e niezbyt susznie ocenia si konieczno
posiadania jak najwikszych wpyww politycznych na wiecie, dokonujc swego
rodzaju poczenia statusu supermocarstwa z bezpieczestwem. Cytowana Kon-
cepcja mwi, e bez mocarstwowego statusu nie ma mowy o bezpieczestwie Ro-
sji. Jest to pewna niekonsekwencja, poniewa jednoczenie akcentuje si, e we
wspczesnym wiecie najwiksze znaczenie przy kreowaniu polityki bezpiecze-
stwa maj aspekty ekonomiczne, technologiczne i informacyjne.
Mamy zatem do czynienia z dwoistoci podejcia, ktra moe prowadzi do
decyzji bdnych i niebezpiecznych. Z jednej strony stosuje si nowoczesny pa-
radygmat rozwoju wewntrznego w celu zwikszenia siy ekonomicznej kraju,
rozwoju technologii i bogacenia si spoeczestwa, co prowadzi ma do takiego
wzmocnienia pastwa, e jego bezpieczestwo jest zapewnione, a znaczenie po-
lityczne wypywa z siy gospodarki i technologii oraz zamonoci obywateli. Taki
typ rozwoju zakada w dziedzinie midzynarodowej harmonijn wspprac, na-
kierowan na optymalizowanie wielostronnych korzyci gospodarczych. Z drugiej
za mamy do czynienia z imperialnym paradygmatem wpyww politycznych
iwojskowych oraz deniem do politycznego kontrolowania zasadniczych proce-
sw zachodzcych w wiecie. Wiza si to musi z ofensywn polityk zagraniczn
i konfliktogennym przeciwstawianiem si wpywom innych pastw, zgodnie z lo-
gik gry o sumie zerowej.
cziomer.indb 370 2008-02-29 3:5:8

Obydwa te typy mylenia, skutecznie wpywajce na formuowanie polityki bez-

pieczestwa, s jednoczenie obecne w rosyjskiej polityce zagranicznej, znacznie
wpywajc na polityk bezpieczestwa [por. M. Czajkowski 2003].
Dwoisty stosunek Rosji do najwaniejszych problemw z dziedziny bezpie-
czestwa w aspekcie zewntrznym, skutkuje zarazem niedostrzeganiem pewnych
istotnych zagroe. Za przeciwnika uznaje si gwnie NATO i USA, poniewa
Zachd przez swoje oddziaywanie ekonomiczne, technologiczne i kulturowe sta-
nowi najwiksz si w wiecie. Samo jej istnienie nie odpowiada imperialnemu pa-
radygmatowi w polityce bezpieczestwa. Jednoczenie jednak zachodzi koniecz-
no cisej wsppracy z Zachodem w rozwizywaniu problemw wiatowych
iwewntrznych trudnoci procesu modernizacyjnego Rosji.
Federacja Rosyjska stara si o zblienie do Zachodu, jednoczenie przeciwsta-
wiajc si mu w wielu istotnych sprawach. Kreujc gwnego przeciwnika na Za-
chodzie, Rosja pomija, e po raz pierwszy od kilkuset lat to wanie zachod-
nia granica jest jedyn stabiln i bezpieczn; tu Rosja graniczy z pastwami,
w ktrych ywotnym interesie ley dobrossiedzka i wzajemnie korzystna
wsppraca, mogca skutkowa dugofalow popraw kondycji ekonomicznej
i spoecznej. Jeli najwaniejszym interesem w dziedzinie bezpieczestwa Rosji
jest modernizacja i wzmocnienie wewntrzne, to jak si zdaje, nie jest to moliwe
w opozycji do Zachodu, ktry jest i moe by w przyszoci istotnym rdem po-
mocy technologicznej, kapitaowej i organizacyjnej.
Jednoczenie Rosja rozszerza wspdziaanie w dziedzinie wojskowej i nukle-
arnej z krajami mniej lub bardziej otwarcie wrogimi wobec Zachodu. Nie zauwa-
a, e s one rdem realnych zagroe take dla bezpieczestwa samej Federacji
Rosyjskiej. Przykadowo, zacieniajca si wsppraca wojskowa z Chinami jest
motywowana jednoczenie chci wykorzystania karty chiskiej w grze przeciw-
ko interesom USA oraz staraniem o zwikszenie dochodw z eksportu broni. Ale
wduszej perspektywie Chiny mog sta si bardzo gronym przeciwnikiem Ro-
sji, a przynajmniej gwnym konkurentem na Dalekim Wschodzie. Ju trwa szyb-
ka kolonizacja rosyjskich sabo zaludnionych obszarw dalekowschodnich przez
znaczn, nielegaln migracj Chiczykw. Jeli w przyszoci stan si oni wik-
szoci, spychajc etnicznych Rosjan, to taka sytuacja zmieniaby znacznie ukad
si nad Pacyfikiem i otworzya drog do roszcze ze strony chiskiej. Rosja zdaje si
nie dostrzega tego niebezpieczestwa, podobnie jak nie widzi zagroenia wprzy-
padku wsppracy z Iranem, ktry moe by eksporterem wojujcego islamu do
obszarw lecych tu przy granicach Federacji, a nawet w samej Rosji.
Przy ocenie zagroe dla bezpieczestwa Federacji Rosyjskiej diagnoza proble-
matyki wewntrznej jest prawidowa, dalekowzroczna i nowoczesna w swym cha-
rakterze, ale sfera zewntrzna jest oceniana bdnie. Rosja le interpretuje niektre
zagroenia, co jest efektem cigej obecnoci wspomnianego wyej imperialnego
paradygmatu w jej polityce zagranicznej. Prowadzi to do rozdwojenia rosyjskiej
polityki bezpieczestwa w aspekcie midzynarodowym. Z jednej strony szuka
wsppracy i porozumienia z Zachodem, traktowanym jako partner i rdo wa-
cziomer.indb 37 2008-02-29 3:5:8

nej pomocy, a z drugiej uwaa go wci za gwnego przeciwnika czy konkurenta

w sferze polityczno-wojskowej. Prowadzi to take do niedostrzegania wielu innych
zagroe [por. S. Biele 2006].
Polityka zagraniczna Rosji podporzdkowana zostaa kampanii wyborczej
2007/2008. Zwikszanie przez Kreml napicia midzynarodowego i kreowanie po-
czucia zagroenia zewntrznego z jednoczesnym silnym akcentowaniem odrb-
noci celw i interesw Rosji oraz jej prestiu midzynarodowego, su midzy
innymi zwracaniu uwagi zaniepokojonych obywateli na jedyn si, ktra moe
zapewni im bezpieczestwo i rozwj.
15.5. G
wne kierunki i perspektywy realizacji polityki zagranicznej
ibezpieczestwa Rosji w XXI w.
Rosja konstruuje swoj polityk bezpieczestwa w aspekcie zewntrznym zgod-
nie z wasnym postrzeganiem wiata i gwnymi deklarowanymi celami oraz
interesami. Osi tych dziaa jest koncepcja wiata wielobiegunowego, ktrej
powstanie czy si z osob Jewgienija Primakowa w drugiej poowie lat dzie-
widziesitych ministra spraw zagranicznych, a nastpnie premiera ktry
uporzdkowa polityk zagraniczn. Sformuowa take i rozpocz realizacj
polityki realistycznego ipragmatycznego w rodkach wzmacniania midzynaro-
dowej pozycji Rosji.
W myl koncepcji Primakowa, postulowany system midzynarodowy winien
skada si z wielu rwnorzdnych mocarstw, z ktrych kade miaoby prawo do
wspkreowania wiatowego porzdku i wsplnego zaatwiania problemw global-
nych na zasadzie konsensusu i jednoczenie wyczno decyzji w strefie swojego
oddziaywania. Ta koncepcja, znajdujca gbokie zakorzenienie w dokumentach
programowych i wypowiedziach politykw, jest oficjalnie realizowan racj stanu
w polityce zagranicznej, ma take istotne znaczenie dla polityki bezpieczestwa,
postuluje bowiem relatywn popraw pozycji Rosji na arenie midzynarodowej w
planie globalnym i regionalnym, zwikszajc jej zdolnoci oddziaywania, a zatem
skuteczno polityki bezpieczestwa.
W celu realizacji tej koncepcji, Rosja podejmuje dwa zasadnicze rodzaje dzia-
a. Pierwszym z nich jest przeciwdziaanie przewaajcej pozycji USA w wiecie.
Istnienie jednego globalnego mocarstwa zgaszajcego ch realizacji swoich inte-
resw we wszystkich regionach jest sprzeczne z wizj wiata wielobiegunowego;
zatem podwaanie jego pozycji wydaje si naturalnym i pierwszoplanowym za-
daniem rosyjskiej polityki bezpieczestwa. Dlatego Rosja, kiedy tylko moe, wy-
stpuje przeciwko USA w rnych regionach wiata, czasem nawet wspomagajc
kraje nieprzyjazne Stanom Zjednoczonym. Dyplomacja rosyjska kontestuje ame-
rykaskie propozycje rozwizywania wanych problemw regionalnych oraz ame-
rykask optyk widzenia tych problemw. Dzieje si tak w przypadku Iraku, Korei
Pnocnej, czy pastw uznawanych za popierajce terroryzm, a take w kwestii
cziomer.indb 372 2008-02-29 3:5:8

wzmocnienia, rozszerzenia i transformacji NATO w instrument bardziej ofensyw-

ny, nastawiony na zarzdzanie kryzysami poza obszarem traktatowym. Mimo tych
sprzecznoci polityka Rosji wobec USA ma charakter wielotorowy, gdy jedno-
czenie wspdziaa w wielu dziedzinach, takich jak zwalczanie terroryzmu mi-
dzynarodowego czy wsppraca gospodarcza. Rosja unika otwartej konfrontacji ze
Stanami Zjednoczonymi, poniewa kosztowaoby j to zbyt wiele, przede wszyst-
kim w aspekcie gospodarczym, ale i w dziedzinie polityki i prestiu midzynaro-
dowego [por. A. Bryc 2004].
Drugim planem realizacji koncepcji wielobiegunowej jest polityka zblienia do
innych postulowanych biegunw gwnie Chin i Indii i wzmacniania ich po-
tencjaw wojskowych oraz pozycji midzynarodowej. Rosja eksportuje znaczne
iloci broni do tych pastw, z jednej strony chcc podreperowa stan swego prze-
mysu zbrojeniowego, a z drugiej starajc si wytworzy lokalne przeciwwagi poli-
tyczno-wojskowe dla USA. Tym sposobem Stany Zjednoczone musiayby bardziej
liczy si z interesami wielkich partnerw regionalnych.
Wedug Rosji, w wiecie powinien powsta nowy porzdek, ktry zastpiby
obecny z dominujc pozycj jednego mocarstwa. Wszystkie bieguny siy win-
ny by rwnorzdnymi partnerami w planie globalnym, zachowujc pierwsze-
stwo wzakresie ukadania stosunkw w swojej strefie wpyww. Rosja uzyskaaby
znaczny wpyw na rozwizywanie globalnych kwestii bezpieczestwa, takich jak
terroryzm, bezpieczestwo ekonomiczne, negatywne skutki globalizacji. Jedno-
czenie w swoim bezporednim ssiedztwie, obejmujcym wane z punktu widze-
nia bezpieczestwa obszary, miaaby woln rk w realizacji swych interesw. To
oznaczaoby realizacj gwnych celw, ktre Rosja stawia sobie w paszczynie
midzynarodowej
Po wydarzeniach 11 wrzenia 2001 roku w Nowym Jorku i Waszyngtonie za-
przestano na jaki czas deklaracji dotyczcych realizacji koncepcji wielobieguno-
wej. Rosja liczya, e po wstrzsie, jakim dla wiata i USA byy zamachy na WTC
iPentagon, kraje zachodnie zgodz si na powaniejsz rol Rosji w ksztatowaniu
wiatowych procesw i nie bd prboway ingerowa w jej stref wpyww w za-
mian za wsparcie dziaa antyterrorystycznych. Mwiono nawet o prozachodnim
zwrocie w polityce zagranicznej Rosji.
Jednoczenie Rosja nie zaprzestaa opisanych powyej dziaa dla osabiania Sta-
nw Zjednoczonych i wzmacniania niektrych regionalnych centrw oddziaywa-
nia. Wida to na przykad w Europie, ktra tradycyjnie jest jednym z gwnych ob-
szarw realizacji polityki bezpieczestwa Rosji. Moskwa stara si pozyskiwa kraje
zachodnie jako partnerw w ekonomicznej i technologicznej modernizacji, przeciw-
stawiajc si rwnoczenie zdecydowanie istnieniu tak wanej europejskiej struk-
tury bezpieczestwa jak jest NATO. Zdaniem Rosji, NATO naley zlikwidowa
lub przeksztaci w organizacj polityczn bezpieczestwa zbiorowego bez struktur
militarnych. Ma to na celu osabienie pozycji USA. Europa usamodzielniaby si od
USA w zakresie bezpieczestwa. Rosja jako kraj europejski zgasza ch przyjcia na
siebie duej czci odpowiedzialnoci za bezpieczestwo europejskie.
cziomer.indb 373 2008-02-29 3:5:8

W ostatnich latach ksztatuje si coraz wyraniej nowe instrumentarium ro-

syjskiej polityki zagranicznej. Obecne wadze Rosji z waciwym sobie pragmaty-
zmem wykorzystuj istniejce atuty, ktre mimo braku kompletnych atrybutw
mocarstwowoci, daj nadziej na skuteczn realizacj zaoonych celw. Konsta-
tujc, e Rosja jest wielkim i perspektywicznym mocarstwem energetycznym, de-
cydenci rosyjscy uznali, e wydobycie, eksport i tranzyt tych surowcw moe by
skutecznym rodkiem dziaania w realizacji celw politycznych.
W zwizku z tym pojawi si nowy instrument polityczny ksztatowanie wa-
runkw dostaw i tranzytu ropy naftowej i gazu ziemnego do odbiorcw, w celu
uzyskania od nich zgody na rosyjskie postulaty polityczne i ekonomiczne. Jest on
potencjalnie bardzo skuteczny, poniewa wiele pastw, szczeglnie w WNP i by-
ych krajw socjalistycznych zostao uzalenionych od rosyjskich dostaw. Konkret-
ne dziaania z wykorzystaniem tego instrumentu obejmuj jak na razie:
podwyszanie dotychczas preferencyjnych cen surowcw dla krajw nie uwzgld-
niajcych interesw rosyjskiej polityki zagranicznej (Gruzja, Azerbejdan,
w pewnym zakresie Ukraina i Biaoru),
okresowe wstrzymywanie dostaw surowcw w chwilach kryzysu politycznego
lub w ramach negocjacji cenowych, wzgldnie jako swego rodzaju kary za nie-
uwzgldnianie rosyjskich interesw (Litwa, Gruzja, Ukraina, Biaoru),
przejmowanie infrastruktury przesyowej i przetwrczej w krajach ssiednich
w celu utrwalenia monopolu przesyowego na surowce z rejonu Morza Kaspij-
skiego,
przeciwdziaanie budowie magistrali przesyowych ze rodkowego Wschodu,
bdcych poza kontrol rosyjsk w celu utrzymania wymienionego monopolu.
Rosja wykorzystuje take sw pozycj jako rynek zbytu dla towarw importo-
wanych od ssiadw. W razie potrzeby wprowadza pod rnymi pozorami ogra-
niczenia w imporcie wanych dla ssiadw produktw, co dotkno na przykad
Polsk i Gruzj, ale take i USA, ktre miay kopoty z eksportem drobiu do Rosji.
Takie instrumenty s teoretycznie potnymi rodkami nacisku i mog sprzyja
realizacji interesw rosyjskich. Jednoczenie jednak wskazuj na konfrontacyjny
charakter rosyjskiej polityki zagranicznej, stawiajc j w negatywnym wietle. Ro-
sja dodaje do zasad tradycyjnego wspycia midzynarodowego polegajcych
gwnie na rnych formach wsppracy element nacisku, co nie sprzyja budo-
waniu jej prestiu jako pokojowego i przyjaznego mocarstwa. Ponadto, w wielu
sytuacjach instrumenty te s nieskuteczne lub przynosz skutek odwrotny do za-
mierzonego.
cziomer.indb 374 2008-02-29 3:5:8

Marcin Laso
Rozdzia 16
Ksztatowanie si nowego adu
midzynarodowego w XXI wieku
P ocztek XXI wieku przynis nowe problemy i wyzwania uczestnikom stosun-

kw midzynarodowych nie eliminujc jednak wielu z ju istniejcych. Nadal
wiele mamy zagroe dla bezpieczestwa midzynarodowego, a usunicie lub ogra-
niczenie ich jest i pozostanie, podstawowym zadaniem pastwa jako gwnego pod-
miotu w stosunkach midzynarodowych Celem rozdziau 16 jest zwrcenie uwagi
na gwne zagroenia, konsekwencje, jakie powoduj dla midzynarodowych sto-
sunkw politycznych oraz dziaania pastw i organizacji midzynarodowych suce
ich eliminacji [ze wzgldu na charakter opracowania konieczne jest odesanie czytel-
nika do bogatej literatury przedmiotu znajdujcej si w bibliografii].
16.1. Z
rnicowanie uczestnikw pastwowych
w midzynarodowych stosunkach politycznych
Gwnym uczestnikiem stosunkw midzynarodowych pozostaje pastwo [sze-
rzej patrz rozdz. 5.].. Od strony formalnoprawnej pastwa s sobie rwne, jednak
rzeczywiste rnice pozwalaj nadawa im okrelone statusy, ktrych odzwier-
ciedlenie znajduje swj wyraz w miejscach w organizacjach midzynarodowych
i posiadanych atrybutach siy. Przykadowy podzia wyglda nastpujco:
mocarstwa uniwersalne (posiadaja bro jdrow i rodki jej przenoszenia, wyso-
ki poziom rozwoju gospodarczego, technicznego i zarzdzania, obecnie jedynym
tego typu pastwem s Stany Zjednoczone AP),
regionalne (maj wpywy w danym regionie np. Francja, Indie),
sektorowe (o silnej pozycji w danej dziedzinie np. ekonomicznej w wypadku Ja-
ponii i Niemiec),
pastwa redniej wielkoci (oddziaywujce na stosunki w skali lokalnej np. Pol-
ska),
mini pastwa (reprezentowane w polityce midzynarodowej przez inne podmio-
ty np. Monako, Andora),
cziomer.indb 375 2008-02-29 3:5:8

pastwa upadajce (cechuje je rozkad systemu wadzy, utrata monopolu na uy-

cie siy np. Somalia),
Wspczenie gwnym wyznacznikiem roli (statusu) midzynarodowej pastw,
odzwierciedlajcej istniejce midzy nimi rnice, jest potencja gospodarczy
i poziom technologiczny oraz sprawne zarzdzanie. W dalszej kolejnoci znajdu-
j si wyznaczniki polityczne i militarne, w znacznym stopniu zalene od wyej
wymienionych. Klasyfikacje pastw wedug kryterium ekonomicznego sporzdza-
ne s przez rne instytucje np. ONZ, wiatow Organizacj Handlu czy Bank
wiatowy (dokonuje podziau wedug dochodu narodowego brutto GNI - gross
national income na jednego mieszkaca). Wedug danych z 2005 roku dokona-
no podziau 184 pastw nalecych do Banku wiatowego i majcych wicej ni
30 tys. mieszkacw:
1) kraje o niskim dochodzie (875 $ lub mniej 54),
2) kraje o mniej ni rednim dochodzie (midzy 876 a 3465 $ 58),
3) kraje o wyej ni redni dochd (midzy 3466 a 10725 $ 40) i
4) kraje o wysokim dochodzie (wicej ni 10726 $ 56).
Tylko pastwa o wysokim PKB mog aspirowa do roli mocarstwowa wiato-
wego czy regionalnego. Nie zawsze jednak dochd przekada si na poziom ycia
spoeczestwa. Omawiane wczeniej kraje Europy rodkowo-Wschodniej, miesz-
cz si w tym wypadku w 3 grupie. Na przeomie XX i XXI wieku pogbia si dys-
proporcja rozwoju gospodarczego midzy krajami najbogatszymi a najbiedniejszy-
mi. Niektre z nich nie s w stanie wypenia podstawowych funkcji spoecznych
ani pastwowych. Analiza Carnegie Endowment for Internationale Peace z 2005
roku okoo 60 pastw uznaa za pastwa upade (failing states), bd rozpadaj-
cych si (failed lub collapsedd states). Ich istnienie niesie ryzyko przeniesienia si
destabilizacji ze sfery wewntrznej do midzynarodowej a nawet na skal wiato-
w, czemu sprzyja proces globalizacji. Szczeglnie zagroenie stanowi zaangao-
wanie i powizania pastw upadych z terroryzmem midzynarodowym, konflik-
tami zbrojnymi, przestpczoci midzynarodow i przenoszenie procesu upadku
na ssiednie kraje.
Podzia wedug wg kryterium rzeczywistoci pastwa jako organizacji poli-
tyczno-gospodarczej dzieli kraje na 5 grup [R. Jackson, G. Srensen, 2006, 25].
Przez rzeczywisto jego autorzy rozumiej poziom, w jakim pastwa wykszta-
ciy skuteczne instytucje polityczne, gospodarcze i osigny jedno narodow
(solidarno narodowa i poparcie dla pastwa). Mamy tu nastpujcy podzia
globalnego systemu pastw: 1) 5 mocarstw: USA, Rosja, Chiny, Wielka Brytania,
Francja; 2) okoo 30 pastw w wysokim stopniu rzeczywistych: pastwa w Euro-
pie, Kanada, Japonia; 3) okoo 75 pastw umiarkowanie rzeczywistych: kraje Azji
i Ameryki Poudniowej; 4) okoo 90 quasi-pastw bez pastwowoci rzeczywistej:
pooone w Afryce, Azji, na Karaibach i Pacyfiku; 5) Liczne nieuznane systemy
polityczne w ramach istniejcych pastw.
Ciekawy podzia pastw dokonywany jest na podstawie kryterium nowoczes-
noci. Autorzy wyrniaj trzy grupy krajw, dzielc wiat na:
cziomer.indb 376 2008-02-29 3:5:8

Marcin Laso Ksztatowanie si nowego adu midzynarodowego w XXI wieku 377
przednowoczesny obejmujcy obszar konfliktw i wojen, a skadajcy si prze-

de wszystkich z pastw upadych stanowicych zagroenie i grob chaosu dla
otoczenia midzynarodowego, std moliwe interwencje zbrojne w tym obsza-
rze,
nowoczesny obejmujcy obszar pokoju zagroonego wojn, na ktry skadaj
si pastwa narodowe, a porzdek midzynarodowy oparty jest na rwnowadze
si lub pastwach hegemonach,
ponowoczesny obejmujcy obszar pokoju naraonego na potencjalne zagroe-
nia, w ktrych bezpieczestwo oparte jest na prawie midzynarodowym i sieci
wzajemnych wspzalenoci, prawdopodobiestwo wojny jest znikome, przy-
kadem moe by UE.
Wzrostowi liczebnemu pastw towarzyszy gwatowny przyrost innych uczest-
nikw stosunkw midzynarodowych takich jak midzyrzdowe i pozarzdowe
organizacje midzynarodowe czy przedsibiorstwa transnarodowe. Jednak pa-
stwo narodowe zachowuje pozycj pierwszoplanowego podmiotu stosunkw
midzynarodowych, mimo e proces zmiany systemu midzynarodowego i glo-
balizacji doprowadzi do znacznego zrnicowania jego roli i pozycji midzynaro-
dowej oraz korekty funkcji wewntrznych, take czym zwizana jest konieczno
nowego podejcia do kwestii suwerennoci pastwowej. Pastwa narodowe musz
si dostosowa do nowych zjawisk, ktre wykraczaj poza zasig jego instytucji,
takich jak: rozwijajcy si handel midzynarodowy i przepyw kapitaw i inwesty-
cji, rosnca aktywno organizacji pozarzdowych, rozwj internetu i komunikacji
w skali globalnej, migracje midzynarodowe, zanieczyszczenie rodowiska natu-
ralnego, wzrost tendencji integracyjnych i inicjatyw, ktrych celem jest ograni-
czanie administracji pastwowej i liczby dziedzin ycia, w ktre pastwo byoby
zaangaowane.
16.2. Regionalne tendencje integracyjne i dezitegracyjne

Integracja oznacza formalny, wiadomy proces majcy na celu pogbienie wza-
jemnych powiza midzy grup krajw. Dotyczy ona obecnie przede wszyst-
kim aspektu ekonomicznego i politycznego. W ramach integracji ekonomicznej
teoretycy wyodrbniaj kilka stopni: stref wolnego handlu, uni celn, wsplny
rynek, uni ekonomiczn i pen uni ekonomiczn. W wypadku integracji po-
litycznej mamy na myli tworzenie instytucjonalnych mechanizmw i procedur
podejmowania decyzji, rozwijanie podzielanych wartoci i oczekiwa, pokojo-
we rozwizywanie sporw i denie spjnoci do spoeczno-politycznej. Proce-
sy integracyjne, przede wszystkim w wymiarze regionalnym, doprowadzi maj
w sferze ekonomicznej do lepszego funkcjonowania gospodarek np. poprzez ich
specjalizacj, wolnego przepywu siy roboczej, kapitau, usug i towarw. W sfe-
rze politycznej za przede wszystkim do koordynowania polityki zagranicznej.
W wypadku procesw dezintegracyjnych mamy do czynienia z rozpadem istniej-
cych struktur, zarwno pastwowych, jak i innych uczestnikw stosunkw np. na
cziomer.indb 377 2008-02-29 3:5:8

skutek nacjonalizmw, trendw autonomicznych i separatystycznych, nie osiga-

nie przez ugrupowania integracyjne zakadanych przez ich zaoycieli celw czy
konfliktw i podziaw w ramach narodu.
Tendencje integracyjne i dezintegracyjne widoczne s w wikszoci regionw
wiata, [zob. B. Bojarczyk, A. Czarnocki, H. Dumaa, K. Krywicka, C. Maj, I. Topol-
ski, A. Zitek, 2006, 238:273]. W Europie proces integracyjny zwizany jest przede
wszystkim z rozszerzaniem si Unii Europejskiej, ktra jest najbardziej zaawanso-
wanym ugrupowaniem integracyjnym na wiecie. Pozostaje jednak na poziomie
unii ekonomicznej i walutowej, bowiem w maym stopniu udao si doprowadzi
do pogbienia integracji w obszarze politycznym. Proces ten zasta zatrzymany
przez odrzucenie projektu Konstytucji Europejskiej w referendach przez spoe-
czestwa Holandii i Francji, co jest przykadem pewnych tendencji dezintegracyj-
nych w procesie integracji europejskiej. Std marzeniem pozostaje np. faktycznie
wsplna polityka zagraniczna i bezpieczestwa mimo formalnie funkcjonujcego
II filaru UE i kierujcego nim Wysokiego Przedstawiciela. Na terenie Europy dzia-
aj rwnie inne organizacje regionalne,m.in. takie jak: Rada Europy (1949), Pakt
Pnocnoatlantycki (NATO, 1949) czy Organizacja Bezpieczestwa i Wsppracy
w Europie (OBWE, 1995). Tendencje dezintegracyjne przejawiay si najwyraniej
podczas rozpadu ZSRR i Jugosawii, szczeglnie w latach 19912001 i pniej,
o czym wiadcz wydarzenia w Kosowie, Macedonii, czy podzia Serbii i Czarno-
gry.
W regionie Azji i Pacyfiku koncepcje integracyjne realizowano tworzc strefy
wolnego handlu, co przekadao si na niski poziom instytucjonalizacji stosunkw
midzynarodowych. Funkcjonuj nastpujce organizacje: Rada Wsppracy Go-
spodarczej Azji i Pacyfiku (APEC, 1989) w skali oglnoregionalnej; Stowarzysze-
nie Narodw Azji Poudniowo-Wschodniej (ASEAN, 1967, zajmuje si rwnie
problemami bezpieczestwa regionu, np. w ramach stworzonego w 1993 Regio-
nalnego Forum ASEAN), Pnocnoamerykaski Ukad Wolnego Handlu (NAF-
TA, 1994), Strefa Wolnego Handlu Australia Nowa Zelandia (CER, 1983) w skali
subregionalnej i Chiski Obszar Gospodarczy majcy charakter transgraniczny.
Obok wymienionych organizacji, dziaa rwnie Pakt Bezpieczestwa Pacyfiku
(1951) zawarty midzy Australi, Now Zelandi i USA, ktry jest odpowiedni-
kiem NATO na tamtym obszarze. Gwne tendencje dezintegracyjne wynikaj
z podziau Pwyspu Koreaskiego i prac nad broni atomow prowadzon przez
Koreask Republik Ludowo Demokratyczn. Cigle nierozwizane pozostaj
spory terytorialne np. midzy Rosj, a Japoni o Wyspy Kurylskie (oba kraje od
zakoczenia drugiej wojny wiatowej nie zawary traktatu pokojowego). Nie udao
si rwnie rozwiza problemu istnienia Tajwanu i de CHRL do przycze-
nia go do wasnego pastwa (Tajwan traktowany jest jako zbuntowana prowincja
Chin). Problem stanowi rwnie proces rozkadu pastwowoci w Azji Poudnio-
wo-Wschodniej np. w Birmie, czy Laosie i jego konsekwencje.
W strategicznie wanym regionie, jaki jest Bliski Wschd od lat trwaj procesy
dezintegracyjne (konflikty pomidzy Arabami a ydami w kontekcie powstania
cziomer.indb 378 2008-02-29 3:5:8

pastwa Izrael i walki o utworzenie niepodlegej Palestyny, rywalizacja o wpywy

w pastwach posiadajcych zasoby ropy naftowej np. Arabia Saudyjska, Kuwejt,
Irak i Iran). W regionie tym stale tocz si wojny, np. trwajca od 2003 roku w Ira-
ku, mimo e oficjalnie zostao ju ogoszone jej zakoczenie. Zaangaowanie mili-
tarne USA w regionie przyczynio si do powstania organizacji terrorystycznych,
stawiajcych sobie za cel walk nie tylko z tym pastwem, ale i destabilizacj adu
midzynarodowego. Due zagroenie stanowi take prace nad broni atomow
prowadzone w Iranie. Rywalizacja mocarstw o wpywy na Bliskim Wschodzie nie
daje szans, aby w bliskiej perspektywie doszo tam do stabilizacji.
Obszar Afryki, mimo duego potencjau, jest obecnie marginalizowany na are-
nie midzynarodowej. W pustk powsta po okresie zimnowojennego zaintere-
sowania mocarstw wkracza CHRL, poszukujca tak potrzebnych dla jej dalszego
rozwoju surowcw naturalnych. Procesy integracyjne na terenie Afryki zwizane
s z powstaniem Organizacji Jednoci Afrykaskiej (OJA, 1963), ktrej czonkowie
w 2000 roku powoali na jej miejsce Uni Afrykask (UA) uznajc, e podstawowe
zadanie poprzedniczki, a mianowicie dekolonizacja kontynentu, zostao wykona-
ne. Traktat powoujcy UA wszed w ycie w 2001 roku, a za gwny cel uznawa
wspprac czonkw na rzecz rozwoju gospodarczego. Jednak organizacje inte-
gracyjne, postulujce tworzenie powiza gospodarczych pomidzy pastwami
Afryki, takie jak m.in.: Wsplnota Gospodarcza Pastw Afryki Zachodniej (ECO-
WAS, 1975), Wsplny Rynek Afryki Wschodniej i Poudniowej (COMESA, 1993)
i Unia Arabskiego Maghrebu (UMA, 1989) pozostaj raczej w sferze deklaracji
i formalnego funkcjonowania, ni wsppracy i tworzenia wizi ekonomicznych.
Niskiemu poziomowi powiza pomidzy pastwami regionu sprzyja jego niesta-
bilno spowodowana du iloci sporw i konfliktw o wymiarze wewntrznym
i midzynarodowym (kwestie terytorialne, etniczne i religijne oraz ekonomiczne
i polityczne, walka o wadz nad okrelonymi obszarami np. bogatymi w surowce
mineralne). Najwiksze konflikty ostatnich lat rozgryway si na obszarze Afry-
ki rodkowej (Rwanda i Burundi, Demokratyczna Republika Konga) i Zachodniej
(Liberia, Nigeria, Sierra Leone).
W regionie Ameryki aciskiej i Karaibw poziom wsppracy pastw za-
rwno w paszczynie politycznej, jak i gospodarczej uznawany jest za wysoki. Do
najwaniejszych organizacji wsppracy politycznej nale: Organizacja Pastw
Amerykaskich (OPA, 1948), Organizacja Pastw Ameryki rodkowej (ODECA,
1951) i Organizacja Pastw Wschodnich Karaibw (OECS, 1981). Pastwa tego
obszaru wykraczaj swoimi dziaaniami poza region Ameryki aciskiej i Karai-
bw (organizowanie tzw. Szczytw Pastw Amerykaskich jako forum dialogu obu
Ameryk i prace tzw. Grupy z Rio, ktra wsppracuje m.in. z pastwami Unii Euro-
pejskiej, Australi, Chinami, Japoni czy Indiami). Do najwaniejszych ugrupowa
integracyjnych o charakterze gospodarczym zaliczamy tu: Wsplny Rynek Ameryki
rodkowej (MCCA, 1960), Wsplnota Andyjska (CA, 1969), Wsplnot Karaibsk
(CARICOM, 1973), Wsplny Rynek Poudnia (Mercosur, 1991), Pnocnoamery-
kaskie Porozumienie o Wolnym Handlu (NAFTA, 1994) oraz Wsppraca Gospo-
cziomer.indb 379 2008-02-29 3:5:8

darcza Azji i Pacyfiku (APEC, 1989). Gwnymi problemami, ktre utrudniaj two-
rzenie powiza midzy pastwami w sferze bezpieczestwa pozostaje produkcja
i handel narkotykami i utrzymujce si z tego procederu organizacje przestpcze
i terrorystyczne. Wraz z zakoczeniem zimnej wojny i transformacj ustrojow
pastw regionu zagroenia o charakterze militarnym ulegy marginalizacji.
Wsplnot Niepodlegych Pastw oraz tendencje integracyjne i dezintegra-
cyjne zwizanych z rozpadem ZSRR omwiono w rozdz. 15.
16.3. G
wne zagroenia
dla pokoju i bezpieczestwa midzynarodowego
Wspczenie wymienia si szereg zagroe dla pokoju, bezpieczestwa i stabili-
zacji midzynarodowej zarwno w aspekcie militarnym, jak i niemilitarnym. Std
funkcjonujce w literaturze przedmiotu rozrnienie na bezpieczestwo twar-
de i mikkie. W katalogu zagroe znajduje si m.in.: terroryzm (szczeglnie
grony jako sposb dziaania wszelkich organizacji fundamentalistycznych, rozwj
zorganizowanej przestpczoci midzynarodowej, produkcja i proliferacja broni
masowego raenia, konflikty o charakterze etnicznym i religijnym przybierajce
charakter lokalny, regionalny i midzynarodowy, eksplozja demograficzna, migra-
cje transgraniczne i towarzyszce im problemy ekonomicznospoeczne, choroby
cywilizacyjne [AIDS, SARS], problemy ekologiczne [efekt cieplarniany, dziura ozo-
nowa, klski ywioowe] czy mniej prawdopodobny wybuch wojny wiatowej.
Zarwno terroryzm, rozwj midzynarodowej przestpczoci zorganizowanej,
jak i produkcj i proliferacj broni masowego raenia (biorc pod uwag moliwo
jej uycia przez podmioty pozapastwowe) mona zaliczy do kategorii zagroe
asymetrycznych. Nie wnikajc w rozwaania teoretyczne prezentowane przez
literatur przedmiotu przyjmijmy, e s to tylko te zagroenia bezpieczestwa
pastwa, ktre pochodz od podmiotw niepastwowych [zob. M. Madej 2005,
487:517]. Posugujemy si zatem wyrnikiem podmiotowym, pozwalajcym na
odrnienie zagroe asymetrycznych bezpieczestwa pastwa od form tradycyj-
nych. Wan cech podmiotw pozapastwowych jest ich transnarodowo. Tego
typu organizacje maj rozmieszczone struktury w rnych pastwach i rozwija-
j si niezalenie od ich granic. Dziaaj na obszarze wielu pastw, a powizania
midzy poszczeglnymi elementami skadowymi s stosunkowo lune, co umo-
liwia du elastyczno i dostosowywanie si (zdolno adaptacyjna) do wyzwa
i zagroe. Jedno pastwo nie jest w stanie przeciwdziaa samodzielnie atakom
tego typu podmiotw. Nie ma bowiem cile okrelonego obszaru dziaa fron-
tu. Dlatego potrzebna jest szeroka wsppraca midzynarodowa, ktra pozwoli na
rozbicie zarwno struktur wykonawczych, jak i kierowniczych i poszczeglnych
elementw (moduw) systemu (sieci), w jakie zorganizowane s te przestpcze
podmioty pozapastwowe o charakterze transnarodowym. Tego typu organizacje
za swj cel uznaj cao struktur wybranego pastwa (pastw); atakuj ludno
cziomer.indb 380 2008-02-29 3:5:9

i obiekty cywilne, ktre jako cele atwiejsze do dosignicia obiecuj spektakularny

wymiar przedsiwzicia. Powysze cechy czyni omawiane tu zagroenia asyme-
tryczne nieprzewidywalnymi co do miejsca i czasu wystpienia oraz form, jakie
przybior i sposobu ich realizacji.
Terroryzm definiowany jest w rnoraki sposb. Amerykaski Departament
Stanu w latach 80. XX wieku okrela terroryzm jako wymierzony w cele niewalcz-
ce, przygotowany i przeprowadzony z premedytacj, przez grupy ludzi lub ukrytych
agentw, akt przemocy o motywacji politycznej. Zazwyczaj ma za zadanie wywoa
szeroki oddwik w mediach. Aby tego dokona zamach musi by przeprowadzony
w sposb spektakularny i pochon jak najwiksz liczb ofiar. Departament Obro-
ny USA uznaje terroryzm za bezprawne uycie lub grob uycia siy, czy prze-
mocy wobec osb lub mienia, by wymusza lub zastrasza rzdy czy spoeczestwa,
czsto dla osignicia celw politycznych, religijnych czy ideologicznych.
W literaturze polskiej, M. Madej stwierdza, e terroryzm jest to: suca reali-
zacji okrelonego programu politycznego przemoc lub groba jej uycia, ktra ma
wzbudzi strach w grupie (spoeczestwie) szerszej ni bezporednio zaatakowani
i w ten sposb nakoni rzdzcych do spenienia da terrorystw lub te doprowa-
dzi do zniszczenia dotychczasowego porzdku politycznego. [M. Madej 2001, 7].
Do tej pory ONZ nie udao si przyj definicji pojcia terroryzm. W uchwa-
lanych konwencjach organizacja posuguje si zamiennie takimi terminami jak np.
bezprawny akt czy przestpstwo. Mamy rwnie odwoania, np. w rezolucji
Rady Bezpieczestwa 1269 z 1999 r.: Stanowczo potpiamy wszelkie akty, meto-
dy ipraktyki terrorystyczne jako nieusprawiedliwione, niezalenie od tego kiedy
iprzeciwko komu zostay popenione, zwaszcza te, ktre zagraaj midzynaro-
dowemu pokojowi ibezpieczestwu.
Dla NATO Terroryzm, to bezprawne uycie lub zagroenie uycia siy lub
przemocy przeciwko jednostce lub wasnoci w zamiarze wymuszenia lub zastra-
szenia rzdw lub spoeczestw dla osignicia celw politycznych, religijnych lub
ideologicznych [zob. NATO and the fight against terrorism, www.nato.int/issues/
terrorism/index.html].
Kilka cech terroryzmu powtarza si w istniejcych definicjach. Nale do nich: sto-
sowanie przemocy, bd groby jej uycia, polityczny cel podejmowanych dziaa oraz
ch zyskania jak najwikszego rozgosu (spektakularno operacji, wzbudzenie stra-
chu i wynikajce z tego efekty spoeczne i psychologiczne). Wielo definicji (w litera-
turze ju ponad 200) i ocena dziaa okrelonych grup w kategorii terroryzmu lub nie
oraz brak jednego, powszechnie obowizujcego sformuowania, ma kilka przyczyn.
Po pierwsze, poszczeglne pastwa w inny sposb postrzegaj aktywno okre-
lonych organizacji; dla pastw arabskich Palestyczycy i Czeczeni pozostaj bo-
jownikami o wolno, podczas gdy dla pastw, na ktrych terenie dokonuj zama-
chw (Izrael i Rosja) oraz zachodu s terrorystami.
Drugi problem to finansowanie przez niektre kraje dziaalnoci organizacji
terrorystycznych. Dla Iranu i Syrii Hezbollah (Partia Boga dokonujca zamachw
na terenie Izraela, majca bazy w Libanie) nie jest struktur terrorystyczn.
cziomer.indb 38 2008-02-29 3:5:9

Po trzecie, wyrnia si wiele rodzajw terroryzmu [zob. B. Bolechow 2002,

43:46; M. Nizio-Celewicz 2006, 535:537]. Wedug kryterium podmiotowego dzie-
li si go na terroryzm niepastwowy, sponsorowany przez pastwa i pastwowy.
Kryterium przedmiotowe pozwala wyrni terroryzm selektywny (indywidualny),
nieselektywny (zbiorowy) i ekonomiczny. Wedle zasigu przestrzennego wskaza
mona na terroryzm wewntrzny, midzynarodowy i wewntrzny sponsorowany
midzynarodowo. Z kolei kryterium motywacji dziaa pozwala wyrni terro-
ryzm: nacjonalistyczny, religijny, lewacki, skrajnie prawicowy i ekoterroryzm. Mo-
na dokonywa podziaw posugujc si metodami walki, jakie stosuj terroryci,
np. cyberterroryzm czy bioterroryzm. Katalog ten jest wci otwarty, ze wzgldu
na olbrzymi dynamik rozwoju tego zjawiska. Do najczciej wymienianych ro-
dzajw terroryzmu nale m.in:
bioterroryzm, ktry cechuje uycie rodkw pochodzenia biologicznego np. wi-
rusy i bakterie (np. listy z wglikiem po zamachu z 11 IX 2001),
narkoterroryzm, ktry stosuj kartele narkotykowe w krajach Ameryki aciskiej
(np. synne kolumbijskie kartele z pocztku lat 90. z Medelin i Cali) przeciwko
pastwu celem ochrony swych interesw,
cyberterroryzm, polegajcy na atakowaniu systemw komputerowych celem ich
zablokowania, zniszczenia, zdobycia informacji, dezinformacji itp.,
terroryzm kryminalny stosowany przez zorganizowane grupy przestpcze ma-
fie, szczeglnie we Woszech np. neapolitaska Camorra,
terroryzm lewacki, szczeglnie aktywny w latach 70. XX wieku, kiedy to organi-
zacje prokomunistyczne, takie jak Frakcja Czerwonej Armii (RAF) w Niemczech
czy Czerwone Brygady we Woszech, dokonyway zamachw na politykw i in-
stytucje pastwowe,
terroryzm krajowy o charakterze nacjonalistycznym prowadzony przez takie
ugrupowania jak Irlandzka Armia Republikaska (IRA) i Kraj Baskw i Wolno
(ETA Eriba Tasuna) majcych za cel uzyskanie samodzielnoci dla okrelonego
terytorium danego pastwa,
terroryzm pastwowy polegajcy na uywaniu przez aparat wadzy (pastwo-
wej) metod terrorystycznych, przy pomocy ktrych walczyy one z organizacja-
mi terrorystycznymi, czy wywrotowymi np. dziaania tzw. Szwadronw mierci
w pastwach Ameryki aciskiej,
terroryzm religijny wyrosy na podou fundamentalizmu, szczeglnie islamskie-
go, ktry obok motywacji religijnej i wynikajcej z niej walki z niewiernymi ma
w swej ideologii walk narodowowyzwolecz (np. ugrupowanie palestyskie
o nazwie Brygady Mczennikw Al Aksy czy Hamas, ktrego przedstawiciele
sprawuj obecnie wadz wadz w Strefie Gazy). Ten rodzaj terroryzmu uzna-
je si obecnie za najniebezpieczniejszy. Pojawienie si terroryzmu fundamen-
talistw islamskich zwizane jest z kryzysem tosamoci czci spoeczestw
muzumaskich. Z jednej strony nie mog sobie poradzi z unowoczenieniem
stosunkw spoecznych, z drugiej zaamaniu ulegaj funkcjonujce doktryny
np. socjalizmu arabskiego. Tradycyjne organizacje i przywdcy duchowi wiata
cziomer.indb 382 2008-02-29 3:5:9

arabskiego uznaj, e w tworzone miejsce chce wkroczy Zachd, by dokona

westernizacji pastw arabskich i przej wadz nad zasobami surowcw znaj-
dujcymi si w ich posiadaniu. Co wicej, wieloletni konflikt izraelsko-palesty-
ski, a szerzej izraelsko-arabski sprawia, e poszczeglne kraje oceniane s przez
pryzmat stosunku do niego. We wskazywaniu celw potencjalnych zamachw li-
czy si, czy dane pastwo popiera Izrael, czy Palestyczykw. Dodatkowo udzia
danego kraju w wojnie ze wiatowym terroryzmem i obecno w Afganistanie
i Iraku stwarza kolejne potencjalne ofiary zamachw. Wedle ideologw ruchu
fundamentalistycznego celem ich jest powrt do kultury i wiary przodkw
przez podporzdkowanie wszystkich sfer ycia religii i zniszczenie zachodnich
systemw politycznych i wzorcw kulturowych ingerujcych w wiat islamski.
Pastwa zachodnie, bdce celem terrorystw, ze wzgldu na demokratyczny
porzdek prawny s szczeglnie wraliwe na ich ataki. Przedstawicielski system
rzdw pozwala mie nadziej, e w wyniku udanego zamachu, spoeczestwo
wpynie na wadze w drodze wyborw zgodnie z oczekiwaniem terrorystw. Do-
skonaym przykadem susznoci tej tezy jest zamach w Madrycie (11 III 2004),
w wyniku ktrego doszo do zmiany rzdu i wycofania wojsk hiszpaskich z Iraku.
Czonkowie organizacji fundamentalnych i przyszli bojownicy samobjcy rekruto-
wani s przede wszystkim obietnica oddania ycia za wiar i wynikajcych z tego
pomiertnych korzyci, ktrych nie maj szans osign za ycia. Przez stosowanie
terroru fundamentalici, walczcy o suszn wedug siebie spraw, chc osign
m.in. nastpujce cele:
zjednoczenie Muzumanw i wspieranie ich w walce z niewiernymi na caym
wiecie,
zbudowanie wiatowego pastwa Boga, do czego rodkiem jest wita wojna
dzihad,
zniszczenie gwnych wrogw islamu, w szczeglnoci Izraela i wspierajcych
go USA,
obalenie wieckich i prozachodnich rzdw w krajach muzumaskich np.
w Egipcie, Indonezji i Turcji,
utworzenie nowego midzynarodowego adu ekonomicznego korzystnego dla
pastw arabskich, ale i szerzej, krajw Trzeciego wiata.
Najbardziej znan organizacj terrorystyczn jest Al-Kaida (w tumacze-
niu baza) skadajca si z wielu ugrupowa tworzcych sie dziaajc na ca-
ym wiecie [zob. R. Olszewski 2005, 41:43]. Pierwszy raz nazwa ta pojawia si
w 1988 roku, kiedy to milioner pochodzcy z Arabii Saudyjskiej Osama bin Laden
w pakistaskim miecie Peszawar zaoy baz komputerow ochotnikw udaj-
cych si na wojn do Afganistanu. Lider organizacji dziaa na terenie Afganistanu
od 1979 roku, tworzc orodki rekrutacyjne dla bojownikw.
Al-Kaida postawia sobie za cel prowadzenie witej wojny na caym wie-
cie. W tym celu utworzya wraz z innymi organizacjami wiatowy Front na rzecz
Walki z ydami i Krzyowcami. W pierwszej kolejnoci stawiaa sobie za cel oba-
lenie wieckich wadz w pastwach muzumaskich. Organizacja przeprowadza-
cziomer.indb 383 2008-02-29 3:5:9

a zamachy m.in. w Algierii i Egipcie oraz na onierzy amerykaskich na terenie

Arabii Saudyjskiej, Jemenu i Rogu Afryki. Siedziba Al-Kaidy zostaa przeniesiona
do Chartumu w Sudanie. Przygotowania do najbardziej spektakularnego ataku
na Dwie wiee WTC (pierwszy, nieudany w 1993) trway od 1996 do 2001. Baz
Al Kaidy sta si w tym czasie Afganistan rzdzony przez fundamentalistycznych
Talibw, na ktrych czele sta mua Omar. Po zamachu na WTC (11 IX 2001) or-
ganizacja zostaa stron wojny ze wiatowym terroryzmem wypowiedzianej przez
prezydenta USA J. Busha. Jej pierwszym polem bitwy sta si Afganistan. Wojskom
USA i wspierajcym je sojusznikom udao si obali Talibw i Al Kaide osabi (X
2001I 2002). Kolejnym polem bitwy by Irak, ktrego przywdc Saddama Hu-
sajna wadze USA i sojusznikw oskaryy m. in. o wspieranie terroryzmu. Wojna
trwaa trzy miesice (IIIV 2003). Na terenie Iraku nadal dokonuje si wikszo
zamachw, gwnie na obywateli amerykaskich i pastw wspierajcych USA. Sy-
tuacji nie zmieniaj sukcesy wojsk amerykaskich np. zabicie przywdcy Al Kaidy
w Iraku Abu Musaby Al-Zarkawiego.
Za rwnie niebezpiecznych terrorystw (w tym wielu ochotnikw arabskich
i organizacji powizanych z Al-Kaid) uznawani s ludzie walczcy o wolno Cze-
czenii. Przeprowadzaj one zamachy na siy rosyjskie w Czeczenii i ssiadujcych
z ni republikach i na obszarze Rosji. Mimo brutalnych metod stosowanych przez
Rosjan i likwidowaniu liderw czeczeskich, takich jak Emir al.- Hattab i Szamil
Basajew walka trwa.
Do najwikszych zamachw terrorystycznych przeprowadzonych w XXI wie-
ku zaliczy moemy ataki na: WTC i Pentagon 11 IX 2001, Centrum Teatralne
na Dubrowce 2326 X 2002, pocigi w Madrycie 11 III 2003, szko w Biesanie
1 IX 2004 i londyskie metro (oraz autobus) 7 VII 2005 roku.
Walka z midzynarodowym terroryzmem prowadzona jest w formie wojny
ze wiatowym terroryzmem. Terroryzm jest sposobem prowadzenia walki przez
podejmujce go organizacje, zatem wojna toczona jest przeciw nim, a nie tech-
nice przez nie uytkowanej, na co zwrci uwag Zbigniew Brzeziski. Zwalcza-
nie tego zjawiska reguluj rwnie akty prawa midzynarodowego: konwencje:
O zwalczaniu bezprawnych czynw skierowanych przeciw bezpieczestwu lot-
nictwa cywilnego, O zwalczaniu terroryzmu, O zwalczaniu bezprawnego za-
wadnicia statkami powietrznymi, O znakowaniu plastikowych substancji wy-
buchowych w celach ich detekcji, O zwalczaniu terrorystycznych zamachw
bombowych i O zwalczaniu finansowania terroryzmu. Bezporedni walk
z terrorystami prowadz stworzone do tego celu jednostki kontr- i antyterrory-
styczne wojskowe i policyjne. W Polsce w ramach Si Zbrojnych tego typu jed-
nostk jest Wojskowa Formacja Specjalna GROM im. Cichociemnych Spadochro-
niarzy Armii Krajowej powstaa 13 lipca 1990 roku (GROM Grupa Reagowania
Operacyjno Manewrowego).
Poniewa terroryzm jest zjawiskiem globalnym, do skutecznej z nim walki po-
trzebna jest midzynarodowa struktura, odpowiednie zaplanowanie dziaa, sku-
teczne siy, rodki i formy walki oraz perspektywa jej prowadzenia, uwzgldniajca
cziomer.indb 384 2008-02-29 3:5:9

dotychczasowe pola walki, szczeglnie w Afganistanie i Iraku. Po 5 latach wojny

ze wiatowym terroryzmem nadal przygotowywane s zamachy na wielk skal;
mimo olbrzymich si i rodkw nie udao si zlikwidowa jego struktur. Ponadto,
gotowi do walki w imi hase goszonych przez Al-Kaid yj w spoeczestwach
zachodnich pastw.
Zorganizowana przestpczo o skali midzynarodowej (przestpczo trans-
narodowa) rozwija si dziki moliwociom szybkiej komunikacji i dostpie do
midzynarodowych rynkw, gwnie uzbrojenia. Przestpczo transnarodowa,
zgodnie z Konwencj Przeciwko Transnarodowej Przestpczoci Zorganizowanej
z 2000 roku [United Nations Convention against Transnational Organized Crime,
www.undoc.org] obejmuje przestpstwo popeniane na terytorium:
1) wicej ni jednego pastwa,
2) jednego pastwa, ale wane jego elementy, zwizane z przygotowaniem, za-
planowaniem, kierowaniem i kontrol maj miejsce w innym pastwie,
3) jednego pastwa, ale zamieszana w nie jest grupa przestpcza zaangaowana
w dziaalno przestpcz na terytorium wicej ni jednego pastwa,
4) jednego pastwa, ale powodujce istotne skutki w innym.
Konwencja do przestpstw ponadnarodowych, ktre na jej mocy poddane bd
przeciwdziaaniu, badaniu i ciganiu zalicza: uczestnictwo w zorganizowanych
grupach przestpczych, pranie brudnych pienidzy (dochodw z przestpstwa),
korupcje, matactwo.
Grupy przestpcze nie prowadz otwartej walki z pastwem w celu jego znisz-
czenia. Dlatego nie stosuj one szeroko rodkw o charakterze militarnym, a kon-
centruj si na paszczynie ekonomicznej i administracyjnej. Grupy te d do
takiego osabienia pastwa, ktre umoliwi im swobodne prowadzenie wasnej
dziaalnoci. Prba otwartej konfrontacji (siowej) mogaby si bowiem zakoczy
dla nich porak i likwidacj Zorganizowana przestpczo midzynarodowa sta-
nowi zagroenie dla stabilnoci i bezpieczestwa poszczeglnych pastw i caego
systemu midzynarodowego.
Pojcie przestpczoci transnarodowej pojawio si na pocztku lat 90. XX
wieku. W zwizku z zasigiem midzynarodowym i stale zwikszajcym si za-
kresem dziaalnoci przestpczej, pastwa i organizacje midzynarodowe podj-
y dziaania na rzecz wsplnej walki z tym zjawiskiem. W 1995 roku w ramach
prac na forum ONZ wyodrbniono 17 kategorii przestpstw transnarodowych np.
pranie brudnych pienidzy, przestpstwa ekologiczne, nielegalny handel broni,
narkotykami czy korupcja i przekupstwo osb sprawujcych funkcje partyjne lub
publiczne. Wspdziaanie pastw w walce z tego typu przestpstwami, ktrych
katalog jest stale rozwijany, polega ma przede wszystkim na utworzeniu ram orga-
nizacyjnych szerokiej wsppracy organw cigania i wymiaru sprawiedliwoci. Do
midzynarodowych dziaa tego typu zaliczy moemy przygotowanie i przyjcie
[zob. K. Marzda 2006, 519: 529; J. Sandorski 2006, 589:621] :
Jednolitej Konwencji Narkotykowej z 1961 r. wraz z poprawkami z 1972 r., ktra
scalaa wszystkie dotychczasowe instrumenty walki z przestpczoci narkoty-
cziomer.indb 385 2008-02-29 3:5:9

kow i ustanawiaa rodki na rzecz midzynarodowej kontroli narkotykw. Pod-

dano jej np. obrt surowcami do produkcji tego typu substancji. Ustanowiono
rwnie Midzynarodow Rad Kontroli Narkotykw.
Konwencji dotyczcej Substancji Psychotropowych z 1971 r., ktra poszerza-
a liczb substancji narkotykowych o nowo pojawiajce si np. amfetamin czy
LSD.
Konwencji Dotyczcej Nielegalnego Handlu Narkotykami i Substancjami Psy-
chotropowymi z 1988 r., ktra uznaa go za midzynarodow dziaalno prze-
stpcz i pozwolia na tworzenie midzynarodowego prawa karnego opierajce-
go si na kryminalizacji i penalizacji tego procederu.
Programu Narodw Zjednoczonych ds. Kontroli Narkotykw powstaego
z poczenia dziaajcego Wydziau ds. Narkotykw i Funduszu Narodw Zjed-
noczonych ds. Kontroli Naduywania Narkotykw.
Deklaracji Politycznej i Oglnowiatowego Planu Zwalczania Midzynarodowej
Przestpczoci Zorganizowanej na wiatowej Konferencji Ministrw sprawied-
liwoci w Neapolu w 1994 r., ktra powicona bya przestpczoci zorganizo-
wanej i uznaa za celowe przygotowanie wsplnych instrumentw prawnych na
rzecz walki z ni.
Globalnego Programu przeciwko Przestpczoci Zorganizowanej oraz Globalne-
go Programu na rzecz Zwalczania Handlu Ludmi. Zainicjowane one zostay przez
Biuro NZ ds. Narkotykw i Przestpczoci w 1999 r. Celem pierwszego byo prze-
de wszystkim szkolenie pracownikw organw cigania i wymiaru sprawiedliwoci
oraz wymiana informacji i wsppraca prawna i techniczna w wymienionym zakresie.
W wypadku drugiego programu, oprcz szkole, zapowiadano rwnie m.in. wsp-
prac na rzecz wzmocnienia, jaki i tworzenia jednostek zajmujcych si zwalczaniem
tego typu przestpstw oraz dziaania na rzecz zwikszenia wiadomoci spoecznej
wok tego typu przestpstw. W tym samym roku przyjto Globalny Program Prze-
ciwko Korupacji. Za jego cel przyjto m.in. podnoszenie zdolnoci pastw do wal-
ki z tym procederem np. przez zmiany instytucjonalne i upowszechnianie wiedzy
dotyczcej potrzeby i sposobw walki z korupcj. Autorem programu jest Midzy-
narodowa Antykorupcyjna Grupa Koordynacyjna, w ktrej skad wchodz rwnie
przedstawiciele organizacji pozarzdowych np. Transparency International (najbar-
dziej znana zajmujc si problemem walki z korupcj).
Plan dziaania w zakresie Midzynarodowej Wsppracy na rzecz Eliminacji Nie-
legalnych Upraw Narkotykw i Alternatywnego Rozwoju z 1999 r., ktry stanowi
podstaw dla prowadzonej wspczenie polityki walki z szeroko pojmowanym
problemem narkotykw. Jej zasady ogosio w 2004 r. Biuro NZ ds. Narkotykw
i Przestpczoci. Podkrelono konieczno uwzgldniania w midzynarodowych
dziaaniach szerszego kontekstu spoecznego i rozwojowego, z czego wynika
zapewnienie alternatywnych rde utrzymania dla ludnoci yjcych z uprawy
narkotykw oraz wzmoenia walki z przestpczoci transnarodow i organi-
zacjami terrorystycznymi, ktre czerpi zyski z handlu tymi substancjami. Za
wany uznano rwnie midzynarodowy monitoring rynku narkotykw.
cziomer.indb 386 2008-02-29 3:5:9

Konwencji Przeciwko Transnarodowej Przestpczoci Zorganizowanej przez

ZO ONZ w 2000 r. wraz z protokoami dodatkowymi. Jej powstanie inicjowa
prezydenta RP Aleksandra Kwaniewskiego na forum ZO w 1996. Konwencja
podaje definicj zorganizowanej grupy przestpczej, przestpczoci transnaro-
dowej, reguluje zakres jurysdykcji pastwa oraz zasady wsppracy w wymiarze
pomocy prawnej. Proces ratyfikacji rozpocz si w 1998 r.
Decyzji o powoaniu Midzynarodowej Grupy Kontaktowej ds. Walki z Handlem
i Przemytem Osb przez Komisj Praw Czowieka ONZ w 2002 r.
Konwencji Przeciwko Korupcji przez ZO ONZ w 2003 r. jako efekt realizacji Glo-
balnego Programu Przeciwko Korupcji.
Wsppraca midzynarodowa na rzecz walki z przestpczoci zorganizowan
dziaajc ponad granicami pastw jest tym waniejsza, e wiele z krajw upad-
ych (upadajcych) znalazo si w takiej sytuacji z powodu braku moliwoci po-
radzenia sobie z tym problemem w sposb samodzielny. Za przykad posuy
mog kraje bdce potentatami w wiatowej produkcji opium: Afganistan, Birma
i Laos. Z kontrol nad wasnym terytorium borykaj si te pastwa, z ktrych
pochodzi wikszo produkcji kokainy: Peru, Kolumbia i Boliwia. Na terenie Eu-
ropy wikszo handlu ludmi i wane szlaki przemytu narkotykw prowadz
przez Kosowo. Skala problemu, jego globalny charakter, wymusza na pastwach
wspprac w walce z wynikajcymi z niego zagroeniami, do ktrej zaprasza-
ne s rwnie organizacje pozarzdowe. Towarzyszy temu rwnie praca nad
rozwizywaniem problemu dysproporcji rozwojowych pomidzy pastwami.
W wypadku braku wystarczajcych wysikw na rzecz powstrzymania rozwo-
ju transnarodowej przestpczoci zorganizowanej bdzie ona stanowia coraz
wiksze zagroenie dla bezpieczestwa midzynarodowego. Stanie si tak po-
przez podanie jej w nastpujcych kierunkach [za: P. Williams 1997, 403:404]:
a) konsolidacji grup przestpczych, b) stosowania na szerok skal groby uycia
przemocy dla osignicia zysku, c) bezporedniego kontrolowania wadzy poli-
tycznej, d) kontrolowania legalnie funkcjonujcych firm i sektorw gospodarki.
Produkcja i proliferacje broni masowego raenia i co niezwykle istotne
rodkw jej przenoszenia jest jednym z gwnych zagroe wspczesnego
wiata [Z. Lachowski 2006, 117:142]. W tym wypadku rwnie proces globalizacji
powiksza jego rang. Zgodnie z jego logik zagroenia o charakterze regional-
nym staj si problemem globalnym (wybuch wojny nuklearnej midzy Indiami
a Pakistanem zagraaby bezpieczestwu caego wiata). Coraz szersza dostpno
do tego rodzaju broni sprawia, e w zasig ataku przy jej uyciu wchodz kolejne
pastwa, w tym europejskie, a nawet USA. Mimo obowizujcego od 1968 r. Trak-
tatu o Nieproliferacji Broni Jdrowej (NPT) wymieniajcego pastwa tzw. Klubu
atomowego, ktre mog posiada bro atomow (USA 1945, ZSRR 1949, Wielka
Brytania 1952, Francja 1960 i Chiny Ludowe 1964) potencjaem jdrowym dys-
ponuje obecnie rwnie Pakistan, Indie (udane prby przeprowadzono w 1998)
i Izrael, ktry oficjalnie nie potwierdza tego faktu. Pastwa te nie przystpiy do
ukadu NPT i wobec tego nie musz bra udziau w konferencjach przegldowych
cziomer.indb 387 2008-02-29 3:5:9

NPT. Na spotkaniu przedstawicieli 188 pastw stron konwencji w V 2005 roku nie
osignito porozumienia wobec stojcych przed uczestnikami wyzwa zwizanych
z grob proliferacji broni jdrowej. Brak zgody dotyczy m.in.: ukadu o cakowi-
tym zakazie prb z broni jdrow, zakazie produkcji materiaw rozszczepial-
nych w celach wojskowych, utworzenia strefy wolnej od broni jdrowej na Bliskim
Wschodzie, zawarcia traktatu w sprawie negatywnych gwarancji bezpieczestwa
(pastwa NPT posiadajce bro nuklearn gwarantuj, e nie bd groziy jej uy-
ciem, ani jej nie uyj przeciwko jej nie posiadajcym pastwom stronom NPT)
i braku postpw w rozbrojeniu nuklearnym, szczeglnie ze strony USA. Dlatego
zakoczya si ona przyjciem Dokumentu Kocowego, ktry dotyczy tylko kwe-
stii proceduralnych. Obok KRLD (patrz rozdz. 9.1) problemem pozostaje rwnie
polityka Iranu, ktry ju w poowie 2005 r. zama porozumienie o zawieszeniu
programu nuklearnego zawarte w 2003 r. z Francj, Niemcami i Wielk Brytani
(UE 3), a na pocztku 2006 r. wznowi prace nad wzbogacaniem uranu. Ze wzgl-
du na brak poparcia Rosji i Chin nie podejmowane s zdecydowane dziaania mi-
dzynarodowe w tej sprawie.
Po dwch miesicach negocjacji (23 XII 2006) RB ONZ zdecydowaa si na
naoenie sankcji na Iran. Zgodnie z rezolucj wszyscy czonkowie ONZ otrzyma-
li zakaz sprzeday Iranowi materiaw lub technologii, ktre mona wykorzysta
w programie jdrowym i rakietowym. Jedynie Rosja zostaa wyczona z tego zaka-
zu, poniewa buduje pierwsz irask elektrowni jdrow. By to warunek Mos-
kwy, od ktrego spenienia uzaleniaa swoj zgod na naoenie sankcji. Ponadto
zamroono zagraniczne aktywa dziesiciu iraskich firm zwizanych z przemy-
sem jdrowym. RB zadaa rwnie natychmiastowego zakoczenia (pod gro-
b sankcji) eksperymentw nad wzbogacaniem uranu ze wzgldu na potencjaln
moliwo uycia go do produkcji bomby atomowe. Na podporzdkowanie si
decyzji RB Iran otrzyma 60 dni. Prezydent Iranu Mahmud Ahmadinead odrzu-
ci dania RB i zapowiedzia, e jego pastwo bdzie kontynuowao prace nad
rozwojem technologii atomowej w celu wybudowania 20 elektrowni atomowych,
czym podkreli pokojowy charakter wykorzystania energii atomu.
W marcu 2007 r. stali czonkowie RB i Niemcy wypracowali projekt kolejnej
rezolucji, ktra ma naoy na Iran silniejsze sankcje, takie jak zakaz eksportu
broni, zamroenie zagranicznych aktyww firm i osb zwizanych z programem
atomowym i rakietowym (rozszerzono list w porwnaniu do rezolucji z 23 XII),
niektrzy urzdnicy i biznesmeni nie bd mogli podrowa po wiecie a pastwa
i instytucje nie powinny udziela Iranowi poyczek i pomocy finansowej (sugestia,
nie nakaz) [Nowe sankcje na Iran, www.serwisy.gazeta.pl]. Mona przypuszcza, e
i te sankcje nie powstrzymaj prac Iranu nad wzbogaceniem uranu.
Gwnymi powodami, jakimi kieruj si pastwa, by uzyska bro jdrow s
[J. Spanier 1990, 525:533]: a) ch zagwarantowania bezpieczestwa narodowego,
b) zwikszenia prestiu midzynarodowego, c) wzgldy polityki wewntrznej.
Mimo regulacji midzynarodowych w sprawie broni biologicznej i chemicznej,
takich jak: Konwencja o zakazie bada, produkcji i magazynowania broni bakte-
cziomer.indb 388 2008-02-29 3:5:9

riologicznych i toksyn oraz ich niszczeniu (z 1972) i Konwencja o powszechnym

i cakowitym zakazie badania, produkcji, skadowania i uywania broni chemicznej
oraz jej niszczeniu (z 1993). Prowadzone s prace nad jej doskonaleniem i two-
rzeniem nowych rodkw przenoszenia, w pastwach Bliskiego Wschodu (Iran,
Syria), w Wietnamie, Chinach, a take Rosji i USA. Wynika to ze stosunkowo ni-
skich kosztw wytworzenia skutecznego rodka odstraszania w wymiarze strate-
gicznym.
Podstawowe zagroenie zwizane z uyciem broni masowego raenia zwizane
jest ze zdobyciem jej przez terrorystw. Nie wydaje si prawdopodobne, by kraje
tzw. osi za zdecydoway si na jej uycie nie bdc przedmiotem agresji, z uwa-
gi na odwetowe zniszczenie. Al-Kaida lub inne ugrupowanie terrorystyczne moe
prbowa wykra, kupi lub skonstruowa bro jdrow, np. z Pakistanu, jeli
dojd tam do wadzy fundamentalici islamscy. Dlatego najpowaniejsz grob
pozostaje uycie przez nich broni biologicznej i chemicznej i tzw. brudnej bomby
czyli konwencjonalnego adunku wybuchowego zawierajcego materia radioak-
tywny np. cez. Dostp do niego jest stosunkowo atwy i rynek tego typu rodkw
prowadzony przez organizacje przestpcze znacznie si rozwin (w latach 1998
2002 w USA dokonano 1300 kradziey materiaw radioaktywnych). Zdaniem
wielu specjalistw prdzej czy pniej dojdzie do zamachu terrorystycznego z uy-
ciem brudnej bomby. Wobec tego podejmowane s midzynarodowe dziaania na
rzecz zapobiegania proliferacji broni masowego raenia. Pastwa Grupy G8 zobo-
wizay si wydawa na ten cel rocznie okoo 1 mld $.
Ponadto w 2005 r. strony Konwencji o fizycznej ochronie materiaw nukle-
arnych (z 1980) przyjy zmiany uwzgldniajce szersze wspdziaanie pastw
w lokalizacji i odzyskiwaniu skradzionych bd przemycanych materiaw nuklear-
nych. Podkrelono wicy prawnie charakter zobowizania do ochrony tego typu
materiaw i instalacji. Jednomyln decyzj ZO ONZ przyjto w kwietniu 2005 r.
Midzynarodow konwencj na rzecz zdawienia aktw terroryzmu nuklearnego.
Daje ona podstawy do wsppracy midzynarodowej podczas prowadzenia ledztw,
poszukiwa i ekstradycji osb prowadzcych dziaalno terrorystyczn z uyciem
materiaw radioaktywnych lub urzdze nuklearnych. Wzrasta liczba uczestnikw
Inicjatywy Bezpieczestwa w sprawie Proliferacji podjtej w Krakowie w 2003r.
Liczy ona obecnie ponad 60 pastw, ktrych celem jest likwidacja zagroe, jakie
niesie z sob rozprzestrzenianie broni masowej zagady. Obok zagroenia ze strony
organizacji terrorystycznych, do gwnych zaliczy moemy m.in.: a) zagroenie
militarne ze strony pastw posiadajcych bro jdrow i rodki jej przenoszenia, b)
atak przy uyciu tego typu broni na siy interweniujce w rejonach konfliktu oraz
przeprowadzajce operacje pokojowe, c) erozje norm prawa midzynarodowego
i dezorganizacje systemu midzynarodowego, szczeglnie poprzez zmiany rwno-
wagi si w skali regionu, d) moliwo wypadkw, katastrof zwizanych z pracami
nad broni masowego raenia.
cziomer.indb 389 2008-02-29 3:5:9

16.4. K
ontrowersje wok reformy ONZ oraz interwencji zbrojnej
jako metody rozwizywania konfliktw midzynarodowych
System midzynarodowy okresu zimnej wojny przyjmujcy w jej fazie pocztkowej
form dwubiegunowego, by w jej trakcie przeksztaci si w dwublokowy, opiera
si na dwch filarach: formalnoprawnym, ktrym bya ONZ i politycznym USA
i ZSRR.
Z chwil likwidacji bloku wschodniego i zakoczenia funkcjonowania dotych-
czasowego systemu midzynarodowego poszczeglne pastwa i organizacje mi-
dzynarodowe stany przed koniecznoci zmian i dostosowania si do nowych
warunkw. Niestety, ONZ nie udao si przeprowadzi koniecznych reform, co
w znacznym stopniu przyczynio si do spadku jej prestiu. Szczeglne kopoty
zwizane s z uywaniem siy w stosunkach midzynarodowych bez zgody RB
i uywanie interwencji zbrojnej jako metody rozwizywania konfliktw. W tym
kontekcie sprbujemy omwi kontrowersje wok postulowanej reformy ONZ.
Zapisy Karty NZ nie budz wtpliwoci co do faktu, e kade pastwo zobowi-
zane jest do wspdziaania na rzecz midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa.
Zobowizania te potwierdzone s w pniej wydawanych dokumentach, statutach
innych organizacji midzynarodowych, jak i w zwieranych przez pastwa umowach
dwustronnych. Aby obowizek ten by realizowany konieczne jest przestrzeganie
przez pastwa pewnych regu postpowania, ktre mona okreli mianem ogl-
nych zasad przyjtych przez narody cywilizowane. Zalicza si do nich m.in.: zakaz
stosowania siy, nienaruszalno integralnoci terytorialnej, pokojowego rozstrzyga-
nia sporw czy nieingerencj w sprawy wewntrzne pastw. Normy te maj cha-
rakter imperatywny i s swego rodzaju drogowskazem: pastwa, powinny si nimi
kierowa w ksztatowaniu swych relacji w stosunkach midzynarodowych. Zasady te
zostay przyjte i ogoszone przez Zgromadzenie Oglne ONZ (24 X 1970) w formie
Deklaracji zasad prawa midzynarodowego dotyczcych przyjaznych stosunkw
i wsppracy midzy pastwami zgodnie z Kart Narodw Zjednoczonych.
Gwna odpowiedzialno za utrzymanie midzynarodowego pokoju i bezpie-
czestwa spoczywa na Radzie Bezpieczestwa ONZ, ktra w razie zaistnienia jego
zagroenia moe podj kroki przewidziane w rozdziale VII Karty. Mona je po-
dzieli na dwie grupy:
sankcje, czyli rodki nie wymagajce uycia siy ani groby jej uycia, ktre su
wymuszeniu zakoczenie okrelonych dziaa przez stron konfliktu np. przez
utrudnianie lub uniemoliwienie zaspokajania okrelonych potrzeb ekonomicz-
nych, czy politycznych danego pastwa. Tego typu dziaania podjto np. wobec
RPA,
wymuszanie pokoju wice si z grob uycia siy lub jej uyciem w wypad-
ku pogwacenia zasad midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa przykad
wojna w Zatoce Perskiej w 1991 r. Jednak rodkw takich uywano rwnie
w wypadku zaamania si podstaw systemowych jakiego pastwa celem realiza-
cji okrelonych potrzeb humanitarnych, np. w Somalii.
cziomer.indb 390 2008-02-29 3:5:9

Rada Bezpieczestwa dysponuje zatem rodkami tak o charakterze prewencyj-

nym, jak i represyjnym; ma bowiem moliwo:
badania kadego sporu i oceny zagroenia, jakie niesie on dla pokoju i bezpie-
czestwa,
potpienia stron konfliktu (strony),
wezwania do przerwania dziaa,
wysania misji wojskowej.
By przeprowadzana operacja pokojowa moga by skuteczna, musi spenia kil-
ka warunkw, ktre w sposb syntetyczny tak uj Gareth Evans:
jasne i osigalne cele, ktre pozwol unikn nierealistycznych oczekiwa wobec
misji i nie czyni jej niemoliw do zrealizowania. Ma to rwnie istotny wpyw
na wiarygodno caej organizacji,
odpowiednie zasoby, czyli zdolno od rozmieszczenia wystarczajcych si,
szczeglnie wojskowych, do realizowania celw operacji,
cisa koordynacja dziaania w dziedzinie utrzymania pokoju i jego tworzenia,
bezstronno, ktr siy pokojowe nie tylko zachowuj, ale i ich dziaania tak s
odbierane,
poparcie lokalne jako decydujce dla utrzymania pokoju wewntrz danego kraju
i sukcesu misji,
poparcie zewntrzne, szczeglnie si, ktre przeszoci mogy by zaangaowane
w popieranie ktrej ze stron konfliktu,
okrelenie terminu i sposobu zakoczenia operacji uczynione wyrane w jej
mandacie.
Rzadko jednak udaje si speni te warunki, co powoduje ograniczon skutecz-

no operacji pokojowych ONZ. Gwnym powodem takiego stanu rzeczy jest
niemoc decyzyjna RB, ktrej 5 czonkw posiadajcych prawo weta ze wzgldw
politycznych korzysta z niego w obronie interesw wasnych lub sojusznikw.
W takiej sytuacji w ostatnich latach zwikszya si rola organizacji regionalnych
w przeprowadzaniu operacji pokojowych. Wspdziaaj one z ONZ w nastpuj-
cych formach: wsparcia inicjatywami dyplomatycznymi lub pomoc techniczn,
wsparcia operacyjnego, wsplnego rozmieszczenia i prowadzenia operacji, przej-
cia dowdztwa i zada majcych na celu zorganizowanie i wyposaenie operacji.
NATO ju w 1994 r. uznao, e gotowe jest wspiera operacje pokojowe pro-
wadzone przez ONZ oraz podkrelao potrzeb przygotowania wasnych struk-
tur do misji wykraczajcych poza swoje pierwotne zadanie, czyli obron czon-
kw. Jeszcze w 1995 r. Sojusz przej na mocy decyzji Rady Bezpieczestwa ONZ
uprawnienia do przeprowadzenia operacji pokojowej w Boni i Hercegowinie
i wprowadzenia tam w ycie zawartego porozumienia pokojowego. Do tego celu
powoano Wojskowe Siy Implementacyjne IFOR, ktre potem zastpione zo-
stay przez Siy Stabilizacyjne (SFOR). Jednak ju w 1999 r. NATO przeprowa-
dzio bezprecedensow bez mandatu ONZ interwencj zbrojn w Jugosawii,
w zwizku z wydarzeniami w Kosowie. Interwencja NATO uzasadniana bya po-
cziomer.indb 39 2008-02-29 3:5:9

wodami humanitarnymi koniecznoci zakoczenia czystek etnicznych doko-

nywanych przez Serbw na Albaczykach. Takie postawienie rzeczy wiadczyo
o wzrocie znaczenia przestrzegania praw czowieka w stosunkach midzynaro-
dowych.
Jednak naley pamita o swoistym relatywizmie w dostrzeganiu amania tych
praw, bowiem w niektrych przypadkach waniejsze od praw czowieka s realne
interesy pastw i wsppraca w innych dziedzinach. Po 11 wrzenia 2001 r. pra-
wa czowieka przestay by dominujcym powodem uzasadniajcym interwen-
cj zbrojn, a zastpione zostay walk z midzynarodowym terroryzmem oraz
przeciwko zagroeniu ze strony bandyckich pastw posiadajcych bro masowej
zagady. Stworzyo to moliwo rozpoczynania operacji wojskowych na o wiele
szersz skal ni dotychczas i uywania si zbrojnych jako kluczowego argumentu
przy prbach rozwizania konfliktw midzynarodowych przez USA, ktre dyspo-
nuj olbrzymi przewag militarn nad innymi pastwami.
W Ordziu o stanie pastwa (2002) prezydent J.W. Bush wypowiedzia wojn
wiatowemu terroryzmowi i wskaza pastwa, jakie mog by przedmiotem in-
terwencji zbrojnej ze strony USA, kiedy uznaj za zagroone swoje bezpieczestwo.
Do osi za zaliczy Irak, Iran i Kore Pnocn. Co wicej administracja amery-
kaska przyznaa sobie prawo uycia si zbrojnych celem odsunicia od wadzy
reimw wrogo nastawionych do USA. W myl Narodowej Strategii Bezpiecze-
stwa (wydanej w IX 2002) przewidziane s nastpujce formy interwencji zbroj-
nej: atak wyprzedzajcy, kiedy zagroenie ze strony przeciwnika jest nieuchronne
i dziaania prewencyjne np. w celu pozbawienia przeciwnika zdolnoci do produkcji
i uycia broni masowej zagady. Dokument nie zakada przy tym koniecznoci zgo-
dy RB ONZ. W ten sposb doszo bez zgody ONZ do ataku USA i sojusznikw
(w ramach stworzonej przez Amerykanw koalicji ad hoc, inaczej koalicji cht-
nych) na Irak celem obalenia Saddama Husajna, likwidacji jego arsenaw broni
masowego raenia (zatem dziaania prewencyjne) i zaprzestania wspierania przez
niego wiatowego terroryzmu. Rwnie w tym wypadku RB nie potrafia podj
adnych krokw. Tak samo jak w przypadku Kosowa, ONZ potrafia tylko sankcjo-
nowa sytuacj powojenn. Jednak za serbsk prowincj ONZ przeja odpowie-
dzialno, natomiast w Iraku pozostawia j na siach okupacyjnych.
Profesor Marek Waldenberg okreli wojn w Iraku jako drugi akt tego samego
dramatu [zob. M. Waldenberg 2005, 492:499]. Uzasadniajc t tez autor stwier-
dza m.in.: Wojna Clintona i Albright bya w nie mniejszym stopniu ni wojna Bus-
ha syna podyktowana logik denia do wiata jednobiegunowego, do dominacji
USA nad wiatem. rodkiem pozwalajcym na t dominacj s w przewiadczeniu
administracji amerykaskiej siy zbrojne. Przeprowadzana w USA tzw. Rewolucja
w sprawach wojskowoci (RMA) miaa zapewni w wyniku prowadzonych opera-
cji zbrojnych brak strat wasnych, gwarancj pokonania przeciwnika i osignicia
ostatecznego zwycistwa. Administracja amerykaska moga doj do przeko-
nania, e siy zbrojne USA s zdolne wygra wojn przy minimalnych kosztach,
zatem moe by ona preferowanym rodkiem dyplomacji, a nie jej ostateczno-
cziomer.indb 392 2008-02-29 3:5:9

ci. Doprowadzio to do militaryzacji amerykaskiej polityki zagranicznej. Woj-

na w Iraku potwierdzia suszno tego przekonania, jednoczenie dowiadczenia
z niej pynce mog da nadziej na rozwaniejsze siganie po argument ostatecz-
ny przez amerykask administracj.
Pomijajc napicia w stosunkach transatlantyckich zwizane z wojn w Ira-
ku w 2003 r. i procesem okupacji tego pastwa przez wojska koalicji, inne kraje
w sposb wyrany dostrzegaj, e w sytuacji bezsilnoci ONZ, bez silnej armii
mog by podatne na naciski zewntrze, przede wszystkim ze strony USA. Wida
to wyranie w przemwieniu do narodu wygoszonym przez Wadymira Putina
(V 2006). Niezwykle wane miejsce zaja w nim tematyka si zbrojnych. Mwi on
o koniecznoci wzmocnienia armii, ktra ma by gotowa do dziaa w wypadku
konfliktw tak regionalnych, jak i globalnych. Podkrela, e dziki jej zdecydowa-
nemu wzmocnieniu bdzie mona odpiera zewntrzne naciski na Rosj.
Jednak interwencje zbrojne, ktre prowadz do militarnego pokonania prze-
ciwnika nie owocuj zakoczeniem konfliktu, przywrceniem pokoju i powstrzy-
maniem terrorystw. Pastwo lub pastwa prowadzce tego typu operacj s
w stanie wygra wojn, ale nie potrafi osign pokoju. Przykad Kosowa i Ira-
ku oraz organizowania kolejnych zamachw terrorystycznych na wielk skal
w sposb nie budzcy wtpliwoci dowodz tej tezy. Wynika to przede wszystkim
z braku wsppracy midzynarodowej i strategii politycznej na okres powojen-
ny, nie ze saboci si zbrojnych, chocia nie s one jeszcze w sposb dostateczny
przygotowywane do operacji tak specyficznych jak przywracanie pokoju. Z tego
powodu do chwili obecnej nie udao si ustabilizowa sytuacji ani w Kosowie, ani
w Iraku.
Nieskuteczno mechanizmw pokojowego zaatwienia sporw przez systemu
NZ nie poparty odpowiednimi instrumentami egzekwowania przyjtych zobo-
wiza, jak i artykuowania da spoecznoci midzynarodowej potwierdza ko-
nieczno reformy systemu NZ i prawa midzynarodowego. Do jej przeprowadze-
nia konieczna jest zgoda wszystkich mocarstw zasiadajcych w RB, a ta wydaje si
mao prawdopodobna do uzyskania. W 2003 r. powoano Panel Wysokiego Szczeb-
la, ktrego zadaniem byo przygotowanie projektu zmian w ONZ w kontekcie
wspczesnych zagroe bezpieczestwa. Jego prace prowadzone byy w bardzo
szerokim zakresie i ich celem byo ujcie caociowe omawianej problematyki.
Wizj zmian systemu NZ zaprezentowa take Sekretarz Generalny ONZ
Kofi Annan (III 2005), ktry uwaa, e u podstaw wszelkich dziaa i struktur
Narodw Zjednoczonych winien lee rozwj, bezpieczestwo i prawa czowieka.
Przyjty przez pastwa czonkowskie dokument kocowy jubileuszowego szczy-
tu ONZ (IX 2005), potwierdzi suszno propozycji Annana, jednak ze wzgldu
na interesy poszczeglnych pastw, czyni to w sposb oglny. Ustanowiono Rad
Praw Czowieka, potwierdzono istniejce zapisy KNZ w kwestii stosowania siy
w stosunkach midzynarodowych, przyjto odpowiedzialno za ochron lud-
noci przed ludobjstwem, czystkami etnicznymi, zbrodniami wojennymi i prze-
ciwko ludzkoci naoon na RB.
cziomer.indb 393 2008-02-29 3:5:20

Zestawienie reform, przed ktrymi nadal stoi ONZ obejmuje cztery grupy, do-
tyczce:
zmian strukturalno-funkcjonalnych w zakresie kompetencji i struktury orga-
nw, np. zwikszenie znaczenia ZO, likwidacja Rady Powierniczej, obowizkowe
wdraanie orzecze MTS, zwikszenie liczby staych (o Brazyli, Indie, Japoni
i Niemcy, tzw. grupa pastw G4, czemu sprzeciwia si pastwa grupy tzw. zjed-
noczeni dla concensusu np. Hiszpania, Meksyk, Pakistan, Wochy) i niestaych
czonkw RB (przede wszystkim o kraje Trzeciego wiata), rezygnacja z pra-
wa weta bd moliwo jego uchylenia przez ZO i uczynienie z niej organu,
w ktrym nie dominowayby kontrowersje polityczne midzy jego uczestnikami,
a problemy do ktrych zostaa powoana, utworzenie staych si szybkiego reago-
wania (powoano sztab i poproszone kraje czonkowskie o wskazanie jednostek,
ktre mogyby wej w ich skad),
przezwycienia kryzysu finansowego, ktry powodowany jest przez wydatki na
liczne operacje pokojowe, przeronit biurokracj i korupcj oraz zaleganie ze
skadkami przez pastwa czonkowskie, jednak nie przez podnoszenie skadek,
a zwikszenie skutecznoci ich przekazywania,
wypracowania lepszego rozwizywania problemw wynikajcych z nowych wy-
zwa epoki, szczeglnie w zakresie rodkw rozwizywania sporw i misji poko-
jowych i moliwoci ingerencji w sprawy wewntrzne pastwa amicego prawo
midzynarodowe i prawa swoich obywateli np. inicjatywa z 1995 r. dotyczca si
pokojowych ONZ, powoano Grup Planistyczn Shirbrig (Stand by Forces
High Readiness Brigade) majc stworzy midzynarodow brygad zdoln do
natychmiastowej akcji na terenach konfliktowych w ramach operacji pokojowej
z mandatu RB, przyjcie statutu Midzynarodowego Trybunau Karnego (ICC)
w 1998 r.,
podjcia wsplnych dziaa na rzecz zwalczania proliferacji broni masowego ra-
enia.
Brak powyszych zmian wpywa na obnienie autorytetu i prestiu ONZ. Do

ich przeprowadzenia konieczna jest zmiana Karty NZ, co wymaga zwoania spe-
cjalnej konferencji Narodw Zjednoczonych i zgody i ratyfikacji zmian przez 2/3
jej uczestnikw, w tym czonkw RB. To w obecnej sytuacji midzynarodowej
nie jest moliwe. Naley pamita, e Organizacja jest tylko instrumentem uy-
wanym przez pastwa. To one ponosz odpowiedzialno za jej niepowodzenia,
sama ONZ nie moe narzuca realizacji swoich decyzji adnemu rzdowi. Wa-
dze pastw pozostaj w przekonaniu, e ich suwerenne decyzje podejmowane
w imi interesw narodowych s ostateczne i wobec takiego stanu rzeczy ONZ
nie moe gwarantowa utrzymania pokoju midzynarodowego.
cziomer.indb 394 2008-02-29 3:5:20

16.5. I nstytucjonalizacja bezpieczestwa i wsppracy w Europie

na przykadzie OBWE i Rady Europy
Zakoczenie zimnej wojny postawio pastwa europejskie w nowej sytuacji. Nie
przystawaa ju do niej koncepcja spotka weryfikacyjnych w ramach KBWE;
konieczne stao si zinstytucjonalizowanie wsppracy. Do odpowiednich zmian
zaczo dochodzi w latach 19901992 nastpio, kiedy to stworzono podstawy
struktury midzynarodowej, ktra dziki posiadanym organom miaa wczy si
w zapobieganie i rozwizywanie konfliktw na obszarze KBWE, po czym prze-
ksztacona w organizacj miaa przyj form systemu bezpieczestwa koopera-
tywnego [Teksty omawianych dokumentw: Charter of Paris for a New Europe,
The Challenges of Change, Towards a Genuine Partnership in a New Era, Lisbon
Document Lisbon Declaration on a Common and Comprehensive Security Mo-
del for Europe for the Twenty First Century, Charter for European Security Istan-
bul Summit Declaration, www.osce.org].
Kluczow na tej drodze bya konferencja w Paryu w 1990 r. Uczestniczce
w niej pastwa, nalece do NATO i UW, podpisay Traktat o siach konwencjo-
nalnych w Europie CFE oraz deklaracj, e o nietraktowaniu si ju jako przeciw-
nikw. Natomiast wszystkie kraje KBWE ogosiy 21 XI tzw. Parysk kart nowej
Europy, ktra mwia o kocu ery konfrontacji i podziau Europy oraz deklarowa-
a pocztek epoki demokracji, pokoju i jednoci starego kontynentu. Zapowiada-
a rozszerzenie wsppracy wojskowej i poszukiwanie nowych form pokojowego
rozwizywania sporw i konfliktw midzynarodowych. Potwierdzaa 10 zasad
KBWE i ustanawiaa 5 organw KBWE:
1) Rada, w skadzie ministrw spraw zagranicznych jako gwny organ konsul-
tacji politycznych zbierajcy si raz w roku,
2) Komitet Wysokich Przedstawicieli z zadaniem przygotowywania prac Rady
i wykonywania jej decyzji,
3) Sekretariat mieszczcy si w Pradze zapewniajcy cigo i odpowiednie
warunki prac powyszych organw,
4) Centrum Zapobiegania Konfliktom z siedzib w Wiedniu majcy za cel wy-
mian informacji wojskowych i organizowanie konsultacji w sytuacjach kryzyso-
wych,
5) Biuro Wolnych Wyborw z siedzib w Warszawie z zadaniem wymiany in-
formacji na temat przeprowadzania wolnych wyborw w krajach KBWE.
W 1991 r. w tak skonstruowanej KBWE uczestniczyo ju 50 pastw. Zwiksze-
nie liczby czonkw byo efektem rozpadu ZSRR i Jugosawii. Powikszenie skadu
KBWE zaowocowao decyzjami o utworzeniu kolejnych organw i innymi zmia-
nami organizacyjnymi.
Kolejnym wanym etapem instytucjonalizacji i rozwoju KBWE byo przyj-
cie (VII 1992) w Helsinkach dokumentu Wyzwanie czasu przemian. Okrela on
bowiem KBWE jako porozumienie regionalne w rozumieniu VIII rozdziau Kar-
ty NZ. Upowania on KBWE do przeprowadzania operacji pokojowych w celu
cziomer.indb 395 2008-02-29 3:5:20

utrzymania pokoju i bezpieczestwa w wypadku zaistnienia konfliktw wewntrz

lub midzy pastwami. Pozwala na skorzystanie w tym celu z pomocy NATO,
WE i UZE. Operacje te miay nadzorowa i utrzymywa zawieszenie broni, kon-
trolowa wycofywanie wojsk, zapewnia dostarczanie pomocy humanitarnej i po-
moc uchodcom. Utworzono rwnie nowe organy takie jak: Wysoki Komisarz
do spraw mniejszoci narodowych czy Forum Ekonomiczne w ramach Komitetu
Staych Przedstawicieli. Wedug niej KBWE powinna take zacienia stosunki
z organizacjami midzynarodowymi, w tym pozarzdowymi oraz pastwami
w niej nie uczestniczcymi. Celem tak ukierunkowanej KBWE miao by skuteczne
reagowanie na sytuacje konfliktowe, dziki dodaniu do instrumentw antykryzy-
sowych mechanizmu wczesnego ostrzegania, zapobieganie konfliktom i rozwizy-
wania kryzysw. Na tej podstawie KBWE wysaa pierwsze misje w rejony konflik-
tw np. do Gruzji, Macedonii i Modawii.
Jednak dziaania (decyzje) podejmowane przez KBWE nie byy prawnie wi-
ce dla jej czonkw, miay jedynie wymiar polityczny, dlatego stosowane przez ni
instrumenty nie byy skuteczne.
W efekcie decyzji z Helsinek (13 X 1993) rezolucj ZO ONZ, KBWE otrzyma-
a status obserwatora ONZ; kolejna rezolucja (z 15 XI 1994) upowaniaa j do
dziaa w dziedzinie utrzymywania midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa
w Europie, zgodnie z postanowieniami VIII rozdziau Karty NZ. Za daleko idcym
wzmocnieniem kompetencji KBWE opowiadaa si Rosja (szczeglnie w 1994, kie-
dy to staraa si zapobiec rozszerzeniu NATO przez nadanie KBWE statusu re-
gionalnej organizacji bezpieczestwa o centralnym miejscu w systemie instytucji
bezpieczestwa w Europie). Chciano w ten sposb podporzdkowa je KBWE,
w ktrej Rosja uczestniczya. Pastwa NATO nie zgodziy si na takie zmiany
i doprowadziy na Konferencji Przegldowej w Budapeszcie (10 X4 XII 1994) do
wypracowania rozwizania kompromisowego zgodziy si na zwikszenie jej
kompetencji, lecz bez podporzdkowania struktur Sojuszu i UZE.
Znalazo to wyraz w ukoronowaniu procesu instytucjonalizacji, ktry nastpi
na konferencji szefw pastw i rzdw w Budapeszcie (56 XII 1994). Przedsta-
wiciele 52 pastw podjli decyzj o przeksztaceniu KBWE w Organizacj Bezpie-
czestwa i Wsppracy w Europie (OBWE) od 1 stycznia 1995 r. Oprcz gwnego
dokumentu Ku prawdziwemu partnerstwu w nowej erze, przyjto take Dekla-
racj Polityczn i Kodeks Postpowania pastw OBWE w dziedzinie polityczno
wojskowych aspektw bezpieczestwa. Czonkowie deklarowali potrzeb dalsze-
go umacniania wsppracy w tym zakresie oraz przestrzeganie zasad przyjtych
w Akcie Kocowym KBWE. W razie wybuchu konfliktu zbrojnego pastw czon-
kowskie zareagowa powinny solidarnie w celu doprowadzenia do jego zakocze-
nia i znalezienia politycznego rozwizania. Za cel OBWE przyjto opracowanie
modelu wsplnego i kompleksowego bezpieczestwa Europy XXI wieku. Nowo
powoana organizacja powinna zajmowa si przede wszystkim: wczesnym ostrze-
ganiem, zapobieganiem konfliktom i rozwizywaniem kryzysw na swoim obsza-
rze.
cziomer.indb 396 2008-02-29 3:5:20

23 XII 1996 r. w Lizbonie przyjto Deklaracj o Wsplnym i Komplekso-

wym Modelu Bezpieczestwa dla Europy XXI wieku, w ktrym opowiedziano si
za kontynuowaniem prac nad tytuowym zagadnieniem. Przyjto katalog zasad
i zada OBWE, do ktrych zaliczono m.in.: przestrzeganie zasady kooperatyw-
nego systemu bezpieczestwa w Europie opartego na demokracji, przestrzeganie
praw czowieka, praworzdnoci, zasad gospodarki rynkowej, zapewnienie braku
dominacji jednego pastwa na kontynencie, pen realizacj i przestrzeganie zobo-
wiza wynikajcych z czonkostwa w OBWE, uzupenianie si systemw bezpie-
czestwa tworzonych przez poszczeglne organizacje, rozwj stosunkw dobro-
ssiedzkich, przestrzeganie praw mniejszoci narodowych, kontynuowanie proce-
su rozbrojenia i kontroli zbroje i rozwijanie wsppracy z innymi organizacjami
i regionami przylegymi.
W omawianym okresie OBWE koncentrowao si na pokojowym regulowaniu
sporw i konfliktw midzynarodowych. Organizacja stawiaa sobie za cel cis
wspprac z ONZ, NATO i Rad Europy. Zapobieganie i likwidacja konfliktw
miaa nastpowa przez [W. Malendowski 2004, 426: 431]:
wczesne ostrzeganie i dziaania prewencyjne z zastosowaniem pogbionych
konsultacji politycznych w ramach struktur i instytucji KBWE/OBWE,
popieranie przedsiwzi pozwalajcych unika dziaa pogarszajcych sytuacj
bd zalecenie innych procedur i mechanizmw pokojowego zaatwiania sporw
(dobre usugi, mediacje, koncyliacje),
wysyanie na teren konfliktu misji wyjaniajcych i sprawozdawczych,
przeprowadzanie operacji pokojowych (misje kontrolne, obserwacyjne) oraz
rozmieszczanie wojsk w celach nadzorowania i utrzymania zawieszenia broni,
kontroli wycofywania wojsk, pomocy humanitarnej, uchodcom.
Operacje pokojowe dopuszczalne s za zgod bezporednio zainteresowanych
stron oraz nie mog by prowadzone przy uyciu siy. Pomoc na rzecz OBWE
wiadczy moe w takich wypadkach NATO, UE, UZE i WNP. Rnego rodza-
ju misje OBWE wysyano do: Albanii, Armenii, Azerbejdanu, Biaorusi, Boni,
Czeczeni, Estonii, Gruzji, krajw byej Jugosawii, Litwy, otwy, Modawii, Nad-
niestrza, poudniowej Osetii, Tadykistanu i Ukrainy [peny wykaz realizowanych
misji, Field operations na www.osce.org]. Informacje na ich temat musz by prze-
kazywane RB ONZ.
Kolejnym wanym dokumentem bya przyjta (XI 1999) w Stambule Karta Bez-
pieczestwa Europejskiego, ktra potwierdzaa kooperatywny charakter OBWE
i wol dalszego stosowania wymienionych mechanizmw bezpieczestwa. Uznano
w niej, e kade pastwo OBWE ma jednakowe prawo do bezpieczestwa. aden
kraj czy organizacja na terenie OBWE nie moe uwaa okrelonego obszaru za
swoj wyczn stref wpyww i aspirowa do wikszej odpowiedzialnoci za jego
bezpieczestwo. Stabilno gwarantowa powinno przestrzeganie zasad demo-
kracji, praw czowieka i praworzdnoci. Powoano do ycia Zespoy Ekspertw
Szybkiego Wspierania i Pomocy (REACT) z zadaniem natychmiastowego podjcia
dziaa w wypadku konfliktw.
cziomer.indb 397 2008-02-29 3:5:20

W Stambule przyjto take dokumenty zmieniajce traktat CFE, ktry od tego

momentu porzuci struktur blokow (NATO UW) dopuszczalnej wielkoci si
zbrojnych, wprowadzajc puapy narodowe i terytorialne.
Pocztek XXI wieku to czas zaangaowania si OBWE w koordynacj dziaal-
noci rozbrojeniowej i wysyanie rnego rodzaju misji. Mimo braku wasnych si
zbrojnych i wewntrznych sporw np. co do charakteru konfliktw na obszarze
byego ZSRR wpywajcych na stopniow marginalizacj organizacji, OBWE nadal
[zob. R. Ziba 2004, 326:342]:
1) podnosi standardy norm i zachowa w stosunkach midzynarodowych,
2) wzmacnia (wprowadza) wartoci demokratyczne, prawa czowieka i zasady
pastwa prawa,
3) podejmuje si prowadzenia dyplomacji prewencyjnej i rozwizywania kry-
zysw,
4) dziaa na rzecz budowy i stabilizacji adu wojskowego. Nie s one jednak
satysfakcjonujce, o czym wiadczy mog efekty sesji Rady Ministerialnej OBWE
(45 XII 2006) w Brukseli. Zajmowano si tam i przyjto jedynie decyzje dotyczce
wsplnych dziaa na rzecz zwalczania terroryzmu (np. przeciwdziaanie wykorzy-
staniu internetu w celach terrorystycznych), nielegalnego obrotu broni strzeleck
i lekk, przeciwdziaania handlu ludmi i zwalczania nietolerancji i dyskryminacji
oraz w ramach wsppracy ekonomicznej w sprawach wsppracy transportowej
i w kwestiach bezpieczestwa energetycznego. Uczestnikom nie udao si przyj
deklaracji politycznej, w ktrej znalazaby si ocena stanu wsppracy na forum
OBWE i wypeniania jej postanowie przez pastwa czonkowskie. Nie sprecy-
zowano rwnie kierunkw przyszego zaangaowania Organizacji w umacnianie
bezpieczestwa europejskiego.
Obecnie na obszar OBWE skada si 56 pastw, a organizacji przewodniczy
hiszpaski minister spraw zagranicznych Miguel Angel Moratinos (Urzdujcy
Przewodniczcy zmienia si co rok i jest nim zawsze minister spraw zagranicznych
kraju stojcego na czele Organizacji). Organizacja utrzymywana jest przez pastwa
czonkowskie. Jej budet w 2006 roku wynosi 167 935 800 Euro. Peny system or-
ganw OBWE przedstawia poniszy schemat [Na podstawie, Institutions, www.
osce.org].
cziomer.indb 398 2008-02-29 3:5:20

cziomer.indb 399
Tabela 16.1. System organw OBWE
Organy
Organy ds. Negocjacji
Struktury i instytucje operacyjne i instytucje
i podejmowania decyzji
niezalene
Forum Ekonomiczne Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Czowieka Komisja

Konsultacyjna
Forum Wsppracy na Grupa Planowania Wysokiego Szczebla ds. Otwartych
rzecz Bezpieczestwa Przestworzy
Osobici Przedstawiciele Urzdujcego Przewodniczcego
Spotkania na szczycie Trybuna
i Rada Ministerialna Pomoc OBWE we Wdraaniu Umw Dwustronnych Koncyliacji
i Arbitrau
Staa Rada Przedstawiciel ds. Wolnoci Mediw
Wsplna Grupa
Sekretariat, w ramach ktrego funkcjonuj: Konsultacyjna
Biuro Koordynatora Dziaalnoci Ekonomicznej i Ekologicznej (Office ds. realizacji
of the Co-ordinator of OSCE Economic and Environmental Activities) traktatu CFE
Centrum Zapobiegania Konfliktom (Conflict Prevention Centre (CPC))
Sekcja Szkole (Training Section)
Wydzia do spraw Zwalczania Terroryzmu (Action
against Terrorism Unit (ATU) )
Wydzia Dziaa Strategicznych w Zakresie Wsppracy
Policyjnej (Strategic Police Matters Unit)
Wydzia Kontroli Wewntrznej (Office of Internal Oversight)
Wydzia na rzecz Rwnoci Pci (Gender mainstreaming)
Wydzia Pomocy w Walce z Handlem Ludmi (Anti-
Trafficking Assistance Unit)
Wydzia Wsppracy Zewntrznej (External Co-operation)
Trjka
Marcin Laso Ksztatowanie si nowego adu midzynarodowego w XXI wieku
Urzdujcy Przewodniczcy
Wysoki Komisarz ds. Mniejszoci Narodowych
Zgromadzenie Parlamentarne
rdo: opracowanie wasne na podstawie www.osce.org.

399
2008-02-29 3:5:20
Dziaalno Rady Europy [zob. Biuro Informacji Rady Europy, www.coe.org.pl]

na polu zapewnienia stabilizacji i pokoju w Europie po zakoczeniu zimnej wojny
widoczna jest przede wszystkim w pomocy krajom Europy rodkowo-Wschodniej
i Poudniowej oraz byego ZSRR w procesie przemian demokratycznych i ochro-
nie praw czowieka. W 1989 roku skupiaa 22 kraje Europy Zachodniej, a w 2004
roku liczya ju 46 czonkw (tylu te jest obecnie) z obszaru caej Europy. Do tego
grona nie przystpia Biaoru. Koniecznym warunkiem czonkostwa jest bowiem
zaakceptowanie caego systemu prawnego stworzonego w ramach organizacji, czy-
li ponad 190 konwencji i 1000 rekomendacji skierowanych do rzdw. Na szczegl-
ne uwzgldnienie zasuguj: Europejska Konwencja o Ochronie Praw Czowieka
i Podstawowych Wolnoci z 1950 roku (np. zakazujca stosowania kary mierci
niezalenie od okolicznoci), ktra ma stosowny mechanizm kontrolny oparty na
orzecznictwie Europejskiego Trybunau Praw Czowieka, Europejska Karta Socjal-
na z 1961 roku, Kodeks Ubezpiecze z 1964 roku oraz Umowa w sprawie osb
uczestniczcych w postpowaniu przed Europejsk Komisj Praw Czowieka i Eu-
ropejskim Trybunaem Praw Czowieka z 1969 roku i Europejska Konwencja o Za-
pobieganiu torturom oraz Nieludzkiemu, Poniajcemu Traktowaniu lub Karaniu
z 1987 roku i wreszcie Ramowa Konwencja o Ochronie Mniejszoci Narodowych
z 1995 roku.
Schemat 16.1. Struktura organizacyjna Rady Europy
rdo: opracowanie wasne na podstawie www.coe.org.pl.
cziomer.indb 400 2008-02-29 3:5:20

Kade pastwo aspirujce do czonkostwa w Radzie Europy musi przestrzega

zasady praworzdnoci, praw czowieka i podstawowych wolnoci. By nalee do
Rady konieczne jest rwnie zaproszenie zainteresowanego pastwa europejskie-
go przez minimum 2/3 pastw Komitetu Ministrw (najwyszy organ organiza-
cji) oraz przystpienie do Konwencji o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych
Wolnoci. Rada Europy jako pierwsza organizacja zachodnioeuropejska otworzya
si na bye kraje komunistyczne. Na konferencji w Wiedniu (w 1993) i w Strasbur-
gu (w 1997) goszono konieczno wspierania budowy demokracji i zapewnienia
przestrzegania praw czowieka w transformujcych si pastwach, rozwizywania
problemw spoecznych i rodowiska naturalnego i ochrony dziedzictwa kultu-
rowego. W ten sposb Rada Europy rozpocza proces jednoczenia starego kon-
tynentu przyjmujc jako pierwsza do swego grona pastwa leca na wschd od
elaznej kurtyny. Wgry znalazy si w Radzie (w 1990), Czechosowacja i Polska
(w 1991), Estonia i Litwa (w1993), a otwa, Modawia i Ukraina (w 1995). W 1996
roku mimo szeregu zastrzee i nie spenienia kryteriw czonkostwa do grona
uczestnikw doczya Rosja. Bya to decyzja polityczna, ktrej celem byo wcze-
nie Rosji do europejskiego systemu ochrony praw czowieka i istniejcej w tym za-
kresie przestrzeni prawnej. W ten sposb sign on a do Wadywostoku, jednak
tylko formalnie, poniewa Rosja nadal nie spenia kryteriw Rady w tym zakresie.
Organizacja oddziauje take poza Europ przez nastpujce formy uczestni-
ctwa: czonkostwo stowarzyszone (RFN w latach 19501951), status obserwatora
(np. Izrael, Japonia, USA) i gocia specjalnego przyznawany byym pastwom ko-
munistycznym do czasu ich penego przyjcia (Polsce w 1989). W zakresie swojej
przestrzeni dziaania stanowi wany komponent europejskiego systemu bezpie-
czestwa i mimo istniejcych niedocigni wzr do naladowania dla organizacji
wsppracy dla innych regionw wiata. Podstawowymi obszarami jej aktywnoci
s [A. Florczak 2004, 280:292]:
ochrona praw czowieka oparta przede wszystkim na Europejskiej Konwencji
o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci z 1950 roku, wraz z do-
datkowymi protokoami, zapewniajcej gwarancje podstawowych praw i wol-
noci politycznych i obywatelskich. System ochrony gwarantowany jest przez
poprzez moliwo skadania skarg indywidualnych i pastwowych. Organem
kontrolnym jest Europejski Trybuna Praw Czowieka,
ochrona zdrowia oparta na szeregu konwencji podejmujcych zagadnienia zwi-
zane z lecznictwem specjalistycznym, ksztaceniem kadry czy ograniczaniem
uycia rodkw szkodliwych dla zdrowia czowieka. Przykadem instytucji Rady
Europy zajmujcej si t tematyk jest Europejska Komisja Farmakopei, ktra od
1964 roku zajmuje si ustalaniem norm rolin leczniczych i innych substancji
sucych do produkcji lekw,
z 1961 roku gwarantujca np. prawo do pracy, odpowiednich jej warunkw,
sprawiedliwego wynagrodzenia, ochrony zdrowia czy pomocy spoecznej i me-
dycznej. Kade pastwo czonkowskie musi przyj cele wyznaczone przez Kart
w tym zakresie i zobowiza si do denia do ich realizacji,
cziomer.indb 40 2008-02-29 3:5:20

rozwj kultury, edukacji i sportu oparty na Europejskiej Konwencji Kulturalnej

z 1954 roku i szeregu kolejno przyjmowanych konwencji dotyczcych np. ochrony
zabytkw czy dziedzictwa architektonicznego. Rada Europy podejmuje dziaania
na rzecz rwnowanoci wiadectw szkolnych i dyplomw wyszych uczelni oraz
okresw studiw w szkoach wyszych oraz wspierania aktywnoci modziey.
W 1975 roku przyja Europejsk Kart Sportu dla Wszystkich, ktrej celem jest
aktywizacja sportowa osb niepenosprawnych. Przykadem na dziaalno Rady
Europy w tej sferze sportowej jest rwnie Konwencja Antydopingowa,
migracje ze wzgldu na nasilenie si tego zjawiska w latach 90. XX wieku.
W ramach Rady Europy dziaa m.in. Komisja ds. Migracji, Uchodcw i Demo-
grafii Zgromadzenia Parlamentarnego i Europejski Komitet ds. Migracji. Orga-
nizowane s spotkania na temat sytuacji uchodcw i azylantw, integracji tych
spoecznoci z ludnoci pastwa, na terenie ktrego si znajduj i stosunkami
midzy nimi, ktrych celem jest wypracowanie wsplnych rozwiza i przedsta-
wienie ich w formie zalece i rezolucji,
wsppraca transgraniczna i ochrona rodowiska naturalnego organizowana w opar-
ciu o Europejsk Konwencj Ramow o Wsppracy Transgranicznej z 1980 roku
i Europejsk Kart Samorzdu Terytorialnego z 1985 roku. Dokumenty te mwi
o wspieraniu inicjatyw regionalnych celujcych w rozwj infrastruktury, ochron ro-
dowiska i pomoc w wypadku klsk ywioowych, zasadach funkcjonowania i pojciu
samorzdu terytorialnego. W dziedzinie ochrony rodowiska Rada Europy przyja
m.in. dokumenty dotyczce zasad kontroli zanieczyszcze powietrza, ochrony fauny
i flory, zwierzt w czasie transportu midzynarodowego czy o odpowiedzialnoci
cywilnej za dziaania szkodliwe dla rodowiska,
pomoc krajom w okresie transformacji ustrojowej np. w zakresie wprowadzania
i przestrzegania praw czowieka. Doradztwem w tym zakresie, jak i w procesie
budowania instytucji demokratycznych zajmuje si Europejska Komisja na rzecz
Demokracji przez Prawo powstaa w 1990 roku. Rada Europy przyja rwnie
szereg programw wsparcia dla przemian ustrojowych oraz jej przedstawiciele
nadzoruj wybory w krajach przeprowadzajcych transformacj,
wsppraca prawna polegajca na harmonizacji prawa pastw czonkowskich
poprzez przyjmowanie konwencji dotyczcych problematyki prawnej oraz kody-
fikacji prawa midzynarodowego np. przyjcie Europejskiej Konwencji o Zwal-
czaniu Terroryzmu w 1977 roku.
Ostatni, III Szczyt Szefw Pastw i Rzdw Rady Europy odby si w Warszawie
(16-17 maja 2005). W przyjtych na nim dokumentach Deklaracja Warszawska
i Plan Dziaania pastw Rady Europy [Dostpne na www.coe.org.pl] za najwa-
niejsze obszary dziaa na nadchodzce lata uznano:
promowanie wsplnych wartoci podstawowych: Praw czowieka, rzdw prawa
i demokracji,
popraw bezpieczestwa obywateli europejskich,
budowanie Europy bliszej ludziom, Europy wczenia spoecznego,
cziomer.indb 402 2008-02-29 3:5:20

rozwj wsppracy z innymi organizacjami i instytucjami europejskimi, za naj-

waniejsze uznano przyjcie wytycznych dotyczcych stosunkw pomidzy Rad
Europy a Uni Europejsk oraz Deklaracji o Wsppracy pomidzy Rad Europy
a Organizacj Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie.
wdraanie planu dziaa: Przejrzysta i skutecznie dziaajca Rada Europy.
Rada Europy utrzymywana jest przez pastwa czonkowskie (budet w 2000

wynosi 262 mln euro). Sekretarz Generalny Terry Davis, zosta wybrany w 2004 r.
przez Zgromadzenie Parlamentarne na 5-letni kadencj.
cziomer.indb 403 2008-02-29 3:5:20

moje notatki
cziomer.indb 404 2008-02-29 3:5:20

Erhard Cziomer
Rozdzia 17
Pozycja Polski w midzynarodowych
stosunkach politycznych
M idzynarodowa pozycja i rola Polski jako redniej wielkoci pastwa eu-

ropejskiego zaley od wielu czynnikw. Zgodnie z zaoeniami teoretycz-
nymi nauki o stosunkach midzynarodowych (zob. szerzej rozdzia 1.2.), s one
pochodn okrelonych uwarunkowa (wyznacznikw) wewntrznych i zewntrz-
nych, ktre z kolei wpywaj zarwno na ksztatowanie jej interesw i celw oraz
zaoe programowych, jak i zasadniczych kierunkw i priorytetw w polityce
zagranicznej. W realizacji polityki zagranicznej decydujce znaczenie ma ocena
stopnia osigania celw zaoonych przez kad kolejn ekip rzdzc, w kontek-
cie stosowanych instrumentw, metod i rodkw.
17.1. Uwarunkowania pozycji midzynarodowej Polski po 1989 roku

Przy analizie wyznacznikw pozycji midzynarodowej i polityki zagranicznej Polski
po 1989 r. nie mona zapomnie o jej dowiadczeniach historycznych. Szczeglne
znaczenie dla elit politycznych i narodu polskiego miay takie wydarzenia jak:
utrata niepodlegoci przez I Rzeczpospolit szlacheck na skutek rozbiorw Polski
(17721795) przez Rosj, Prusy i Austri. Niepodlego Polacy odzyskali w wyni-
ku opartego na tradycjach walki narodowo-wyzwoleczej (powstania 18301831
oraz 18631864) czynu zbrojnego, oraz przy sprzyjajcym midzynarodowym
ukadzie si po klsce w I wojny wiatowej wszystkich trzech zaborcw w 1918 r.,
II Rzeczpospolita Polska (RP) powstaa w 1918 r.; mimo zdecydowanie proza-
chodniej orientacji politycznej, na Francj i Wielk Brytani, miaa niekorzystne
pooenie geopolityczne midzy dwoma potnymi i wrogimi ssiadami Niem-
cami i Rosj Radzieck (od 1922 Zwizek Socjalistycznych Republik Radzieckich
ZSRR), ktre zdecydowanie przeciwstawiay si ustanowionemu po 1919 r.
porzdkowi wersalskiemu w Europie. W okresie kryzysu midzynarodowego
w przededniu II wojny wiatowej doprowadzio to do rozbioru Polski pomidzy
III Rzesz i ZSRR (tzw. Pakt RibbentropMootow z 23 sierpnia 1939), a w jego
konsekwencji do okupacji hitlerowskiej 19391944/1945,
cziomer.indb 405 2008-02-29 3:5:2

POLSKA utworzenie Wielkiej Koalicji antyhitlerowskiej

rodowisko iziemia
z udziaem USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR w la-
Polska ley w Europie rodkowej.
Jej powierzchnia obejmuje
tach 19431945 przyczynio si do zwycistwa nad
322,575 km2, wtym obszar IIIRzesz, ale jednoczenie znacznie skomplikowao
ldowy: 311,889 km2, morskie
wody terytorialne: 2004 km2, sytuacj wewntrzn i midzynarodowe pooenie
morze terytorialne 8,682km2. Polski. Polska w wyniku uzgodnie Wielkiej Trjki
Dugogranic Polski wynosi
3511km, w tym 440 km przypada (konferencje w Teheranie: listopadgrudzie 1943,
na granic morsk (linia wybrzea Jacie: luty 1945 i Poczdamie: lipiecsierpie 1945)
Morza Batyckiego, ktra nie jest
granic pastwa, wynosi 788 km). znalaza si w strefie wpyww ZSRR, tracc dawne
Graniczy znastpujcymi
pastwami:
ziemie wschodnie i w zamian za nie tytuem re-
od zachodu zNiemcami (467km), kompensaty zyskaa ziemie niemieckie nad Odr
odpoudnia z Czechami (796 km)
iSowacj (541 km), iNys uyck oraz Batykiem,
od wschodu zUkrain (535 km) utworzony 28 czerwca 1945 r. ze stronnictw pro-
iBiaorusi (418 km),
od pnocy zLitw (104 km) radzieckich w Polsce i czci politykw polskie-
iRosj (obwd go rzdu emigracyjnego w Londynie Tymcza-
kaliningradzki 210 km).
sowy Rzd Rzeczpospolitej Polskiej (od 1952 r.
Struktura uytkowania ziemi
grunty orne: 50,9%, ki
obowizywaa formalnie nowa nazwa Polska
i pastwiska: 25,2%, Rzeczpospolita Ludowa PRL) zosta podpo-
sady: 0,2%,
lasy i grunty lene: 5,3%, rzdkowany ZSRR. PRL przeja radziecki model
pozostae: 18, 4% ustrojowy i zostaa powizana ukadami sojusz-
Demografia niczymi dwu- iwielostronnymi (RWPG, 1949
Liczba ludnoci: 38 635 144 i Ukad Warszawski, 1955) z ZSRR i pozostaymi
Ludno wedug wieku:
014 lat: 16,7% pastwami bloku wschodniego. Do 1989 r. PRL
(mczyzn 3319 176;
kobiet 3 150 859)
stanowia wane ogniwo bloku wschodniego oraz
1564 lat: 70,3% ukadu stosunkw WschdZachd. Wswojej
(mczyzn 13506153;
kobiet 13638265) polityce zagranicznej PRL koncentrowaa si na
ponad 64 lata: 13% gwnie problemach europejskich [zob. szerzej
(mczyzn 1912431;
kobiet 3 108 260) Zajc, Ziba 2005].
Przyrost naturalny 0,03% Uwarunkowania i dowiadczenia historyczne,
W Narodowym Spisie zwaszcza z lat 19181989, nie pozostaway wic
Powszechnym w2002r. ponad
96% ankietowanych zadeklarowao
bez wpywu na zmian granic Polski w 1945 r. i jej
narodowo polsk, pooenie midzynarodowe w latach 19451989,
1,23% (471,5 tys. osb)
przynaleno do innej czy na uksztatowanie si nowych zaoe i praktyc-
narodowoci, natomiast 2,03% znej polityki zagranicznej Polski po1989 r.
ludnoci (774 900 osb) nie
okrelio swej przynalenoci Wyznacznikami nowego pooenia midzy-
narodowociowej. narodowego i polityki zagranicznej Polski po 1989r.
Najbardziej liczne mniejszoci
narodowe ietniczne to: byy przede wszystkim dwie kwestie:
lzacy (173,2 tys.),
Niemcy (152,9tys.),
1) przezwycienie konfliktu WschdZachd,
Biaorusini (48,7tys.), oraz upadek realnego socjalizmu w Europie rod-
Ukraicy (31,0 tys.),
Romowie (12,9tys.), kowej i Wschodniej (zob. szerzej rozdzia 10),
Rosjanie (6,1 tys.), 2) towarzyszcy im przeom polityczny w 1989 r.
emkowie (5,9 tys.) oraz
Litwini (5,8 tys.). iprzeksztacenie si drog pokojow PRL w III RP.
cziomer.indb 406 2008-02-29 3:5:2

Erhard Cziomer Pozycja Polski w midzynarodowych stosunkach politycznych 407
Mapa 17.1. Polska w Unii Europejskiej (2007)
Opracowanie: Adam Bielaski na podstawie materiaw UE.
Czynniki te okrelay gwne tendencje rozwoju Polski po 1989 r., wskazujc na

cis wspzaleno uwarunkowa wewntrznych i zewntrznych. Biorc pod
uwag wyznaczniki wewntrzne, Polska jako pastwo o sporej powierzchni (312 tys.
km2 0,24% powierzchni wszystkich pastw wiata), zamieszkae przez ok. 38,2 mln
mieszkacw (0,61% ludnoci wiata oraz 9 miejsce w Europie), zajmuje na naszym
kontynencie pozycj kraju redniej wielkoci, ktry wszed od pocztku lat 90. na dro-
g przyspieszonej transformacji politycznej i spoeczno-gospodarczej. W cigu 17 lat
procesu transformacji systemowej, Polska odniosa sporo sukcesw, zachowujc przy
tym pozycj wanego w Europie rodkowej kraju kraju o ustroju demokratycznym,
przestrzegajcego prawa oraz z dobrze funkcjonujc gospodark rynkow.
Analizujc sytuacj gospodarczo-spoeczn, za najwaniejsze wskaniki zmie-

niajcej si pozycji midzynarodowej Polski mona uzna: w 2004 r., zwartoci
241,8 mld dolarw PKB,
cziomer.indb 407 2008-02-29 3:5:2

Polska zajmowaa 26 miejsce w wiecie (0,59%

Podstawowe wskaniki produktu globalnego), a uwzgldniajc si na-
gospodarczo-spoeczne za lata
20022006 bywcz byo to 22 miejsce wwiecie (491,5 mld
Struktura zatrudnienia:
dolarw, 0,88% produktu globalnego), natomiast
rolnictwo 16,1%, przemys 29%, w2006r. PKB Polski wynis 552,4 mld dolarw, co
usugi 54,9%
dao jej 25 miejsce w skali wiata,
Produkt Krajowy Brutto (PKB): Bank wiatowy zaliczy Polsk do grupy 40 kra-
1046,6 mld z 344,3 mld dolarw);
wzrost PKB: 5,8% jw na wiecie o dochodzie wyszym rednim.
PKB na jednego mieszkaca: W 2004 r., wskali wiatowej, dawao to Polsce 72
27400 z (9 000 dolarw)
PKB na jednego mieszkaca wedug miejsce, z dochodem Produktu Krajowego Brut-
PPP: 42 620 z (14 400 dolarw)
Udzia w strukturze PKB: rolnictwo
to (PKB) per capita 6090 dolarw, auwzgldnia-
2,8%; przemys 31,7%; usugi jc si nabywcz 64 miejsce (12640 dolarw).
65,5%
budet: dochody: 52,73mld dolarw,
W 2006 r. PKB per capita wzrs do 14400 dola-
wydatki: 63,22 mld dolarw rw, co dawao jej 48 miejsce. WEuropie rod-
inflacja: 2,1%; dug publiczny:
47,3% PKB; dug zewntrzny: kowej iWschodniej Polsk wyprzedzay Sowe-
123,4mld dolarw; rezerwy zota nia, Czechy, Wgry, Sowacja iEstonia. Zdrugiej
idewizy: 41,63 mld dolarw
jednak strony naley pamita, i PKB per capita
Sia Robocza:
18,3 mln ludzi; ludno yjca po-
wPolsce od wielu lat utrzymuje si na poziomie
niej progu ubstwa: 17%; bezro- ok. 39% redniej starej pitnastki,
bocie: 15,0%; wynagrodzenie brut-
to: 2 687,48 z
powanym wyzwaniem dla przyszoci Polski sta-
o si ograniczanie nakadw na rozwj nauki
Inwestycje: 18,5% PKB
itechniki oraz wzrost zaduenia wewntrznego
Tempo wzrostu produkcji przemy- izewntrznego. Moe to by przezwycione jedy-
sowej: 8,5%
nie przez zachowanie dynamiki wzrostu PKB, in-
Energia elektryczna:
produkcja: 150,8 mld kWh, kon-
tensyfikacj handlu zagranicznego i systematyczne
sumpcja: 121,3 mld kWh ograniczanie deficytu budetowego,
Zasoby surowcowe:
wprowadzenie w Polsce na pocztku lat 90. gospo-
ropa naftowa: produkcja: 24530 darki rynkowej doprowadzio do reorientacji jej
bar, konsumpcja: 476200 bar; gaz
ziemny: produkcja: 2,1 mld m, handlu zagranicznego oraz napywu bezporednich
konsumpcja: 11,5 mld m, wgiel inwestycji zagranicznych (ZIB). W cigu lat 90. a
kamienny: 105 mln ton, wgiel bru-
natny: 59 mln ton 80% handlu zagranicznego przypadao na wysoko
Handel zagraniczny:
uprzemysowione kraje zachodnie (dwie trzecie to
import: 95,67 mld dolarw, eks- pastwa UE, a z tego prawie jedna trzecia to Niem-
port: 92,72 mld dolarw
eksport (najwaniejsi partnerzy):
cy). Niewtpliwie zym polityczno-gospodarczym
Niemcy 30% Wochy 6,1%, Francja posuniciem okazao si midzy innymi:
6%, Wielka Brytania 5,4%, Czechy
4,3%, Holandia 4,3% uzalenienie a w 80% Polski od importu rosyj-
import (najwaniejsi partnerzy): skich surowcw energetycznych. W 2004 r. ujem-
Niemcy 24,4%, Wochy 7,9%, Rosja
7,3%, Francja 6,7%, Chiny 4,6% ny dla Polski bilans handlowy przekroczy 23 mld
rdo: May Rocznik Statystyczny
dolarw. Rwnoczenie systematycznie od 1993r.
GUS 2005, Warszawa 2006 (GUS wzrastaa warto ZIB w Polsce, ktra w2003r.
2005).
wyniosa ok. 23 mld dolarw (0,63% wartoci wia-
towej ZIB). Najwiksze zainteresowanie rynkiem
polskim wykazay kapitay Francji, Woch, USA,
cziomer.indb 408 2008-02-29 3:5:2

Holandii i Niemiec [zob. szerzej Zyblikiewicz 2005, 423: 434; May Rocznik Sta-
tystyczny 2006].
szybkie starzenie si spoeczestwa polskiego w2004r. ludno do 15 roku y-
cia to zaledwie 17,5% spoeczestwa (dla porw-
nania: w 1960 r. 33,5%), apowyej 64 lat 12,9% POLSKA W RANKINGACH
(w1960 5,8%), Wskanik Rozwoju Spoecznego

2006 (Human Development In-
tendencja ta stwarza powane zagroenie dla dex, HDI)
polskiego rynku pracy, gdy od pocztku XXIw. wskanik stosowany przez Pro-
gram Rozwoju Narodw Zjedno-
bezrobocie w niektrych latach przekraczao na- czonych: Polska zaja 37 miejsce,
wet 18%. Spadek bezrobocia wlatach 20052006 spord 177, w grupie krajw wy-
soko rozwinitych. Lokaty naszych
nastpi w wyniku ponownego oywienia i wzro- ssiadw: Niemcy 21, Czechy 30,
stu gospodarczego, ale take masowej migracji Sowacja 42, Ukraina 77, Biaoru
67, Litwa 41, Rosja 65.
Polakw do krajw UE, zwaszcza ludzi modych Wskanik Jakoci ycia 2005 (Qua-
lity of Life Index, The Economist):
ze wzgldu na zbyt niskie pace. Poza granicami 48 miejsce na 111, za Panam
kraju mieszka obecnie ok. 20 milionw Polakw, iUrugwajem, tu przed Chorwacj
i Turcj.
z tej grupy ponad 1 mln wyjecha po 2004 r. [por. Wskanik Wolnoci Gospodarczej
Iglicka 2007, 1]. 2005 (Index of Economic Free-
dom, Heritage Foundation i The
Po 1989 r. Polska odzyskaa pen niezaleno Wall Street Journal): podobnie jak
isuwerenno pastwow. Wwymiarze midzy- wikszo starej UE, Polska zosta-
a zakwalifikowana do grupy pastw
narodowym symbolicznym wyrazem tego faktu o wzasadzie wolnej gospodarce
izaja 41 miejsce, za Japoni (39),
stao si midzy innymi ostateczne wycofanie wojsk przed Francj (44) i Kore Pd. (45).
radzieckich z Polski w sierpniu 1993 r. Wramach Wskanik Konkurencyjnoci Go-
spodarki: 51 miejsce spord 117
wprowadzonej po obradach okrgego stou, pod- pastw (wiatowe Forum Eko-
czas kontraktowych wyborw do Sejmu i Senatu nomiczne): wzrost o9 pozycji
wstosunku do 2004; 57 miejsce
(1989), zasady pluralizmu politycznego, anastpnie wrankingu 60 gospodarek (pastw
wolnych wyborw parlamentarnych w1991 r., i regionw; wiatowy Rocznik Kon-
kurencyjnoci 2005, IMD).
naczeln dewiz polityki zagranicznej RP sta si Wskanik Percepcji Korupcji 2005
(Corruption Perceptions Index
powrt do Europy, rozumiany jako jednoznaczna 2005, Transparency International):
reorientacja wkierunku zachodnim. Orientacja pro- 70 miejsce na 158, razem z Burki-
na Faso, Chorwacj, Egiptem, Le-
zachodnia uzyskaa poparcie wszystkich opcji poli- sotho, Arabi Saudyjsk i Syri.
tycznych i zdecydowanej wikszoci spoeczestwa. Wskanik Zaufania Inwestorw
Zagranicznych 2005 (Foreign Di-
Z drugiej strony, saboci nowego systemu polityc- rect Investment Confidence In-
znego okazao si przede wszystkim: dex, wedug firmy konsultingowej
A.T.Kearney): 5 miejsce.
rozproszenie systemu partyjnego i brak stabilno- Wskanik Globalizacji, obrazujcy
stopie integracji pastw ispoe-
ci politycznej, czestw ze wiatem (Globalization
czste zmiany rzdu (przykadowo, w latach Index 2005, A.T. Kearney i Foreign
Policy Magazine): 31 miejsce na
19911997 premier zmienia si prawie co 12 62.
miesicy), wiatowy Wskanik Rozwoju Han-
dlu Detalicznego, okrelajcy per-
ostre kontrowersje w onie koalicji rzdzcej oraz spektywy rozwoju handlu (Glo-
polaryzacja partii, take opozycyjnych, w okresie bal Retail Development Index,
A.T.Kearney),
rzdw AWS/UW (19972001) oraz SLD/PSL/ 27 miejsce na wiecie, za Meksy-
kiem, tu przed Indonezj.
UP (20012005), co w konsekwencji doprowadzi-
o bd do stworzenia rzdw mniejszociowych, rdo: GUS 2005.
cziomer.indb 409 2008-02-29 3:5:2

bd do zaniku gwnych partii rzdzcych (AWS w 2001) lub ich powanego

osabienia i marginalizacji po upywie kadencji (SLD w 2005).
Wyniki wyborw parlamentarnych i prezydenckich w2005 r. mona uzna za
now cezur w polityce wewntrznej i zagranicznej RP. Rzd mniejszociowy PIS
2005/2006, apotem od wiosny 2006 r. koalicja
Siy zbrojne PIS/LPR/Samoobrona, zakwestionoway znaczn
cz dorobku III RP, zarwno w odniesieniu do po-
Stan liczbowy kadry zawodowej na
dzie 31.08.2006 lityki wewntrznej, jak i zagranicznej.
Liczba onierzy zawodowych
77553
Wrd wyznacznikw zewntrznych, dla Polski
wedug rodzaju suby wojsko- pierwszoplanowe znaczenie miay:
wej: generaowie 145, oficerowie
starsi 11008, oficerowie modsi cakowita zmiana otoczenia zewntrznego. Oile do
14 490, podoficerowie zawodo- 1989 r. Polska ssiadowaa z trzema pastwami blo-
wi 43 332, szeregowi zawodowi
8578, limit CFE 234 000 ku wschodniego ZSRR, CSRS i NRD, to w latach
Misje zagraniczne 19901993 liczba ssiadw zwikszya do szeciu:
Irak: operacja Iracka wolno,
1700 onierzy; Afganistan: NATO, od zachodu zjednoczone Niemcy (1990), Czechy
200 onierzy + 1000 onierzy do
czerwca 2007 r.; Kosowo: KOFR,
iSowacja (po podziale Czechosowacji w 1993), a po
800 onierzy; Liban: PNTSIL, 632 rozpadzie ZSRR w 1991 r. Ukraina, Biaoru i Fe-
onierzy; Wzgrza Golan, Syria:
NATO, 355 onierzy; Bakany: siy deracja Rosyjska (obwd kaliningradzki) (zob. map
stabilizacyjne, 300 onierzy; Alba- 17.1.). Konsekwencj tych zmian byo wspomniane
nia: SMWA, 142 onierzy; Demo-
kratyczna Republika Konga: siy ju wyej rozwizanie RWPG (1990) i Ukadu War-
stabilizacyjne, 172 onierzy. szawskiego (1991), co dla Polski stworzyo cakowicie
rdo: www.mon.gov.pl.
now sytuacj geopolityczn, uatwiajc reorientacj
Wydatki zbrojeniowe Polski na tle
innych pastw w 2003
jej polityki zagranicznej w kierunku zachodnim,
nowe pooeniu geopolityczne w Europie rodkowej,
wiatowych
wydatkw
dziki ktremu Polska staa si krajem tranzytowym,

dolarw
wydatki
wmld
Kraj
lecym na strategicznej osi, czcej Wielk Brytani,

%
Francj i Niemcy z Ukrain, Rosj i Biaorusi. Stwar-

za to jednak szereg wyzwa i zagroe, zwizanych
USA 417,4 47
midzy innymi z koniecznoci rozbudowy i modern-
Japonia 46,9 5
Wielka
izacji infrastruktury transportowej oraz zwalczania
37,1 4
Brytania nielegalnej migracji i zorganizowanej przestpczoci,
Francja 35,0 4 zmieniajcej obszar swojej dziaalnoci z terenw
Chiny 32,8 4 WNP w stron Europy Zachodniej,
Niemcy 27,2 3 nowe pooenie midzynarodowe wymaga dodat-
Wochy 20,8 2 kowo od Polski takiego pogbienia iprzyspieszenia
Iran 19,2 2 procesu transformacji systemowej, aby doprowadzia
Arabia
19,1 2
ona do osignicia stabilizacji i bezpieczestwa
Saudyjska
wewntrznego. Spenienie tych zaoe miao istotne
Korea Pd. 13,9 2
znaczenie dla uzyskania przez Polsk czonkostwa
Polska 4,5 0,65
wNATO (1999) oraz UE (2004). W ten sposb staa
rdo: The major spenders in 2003, si ona czci Zachodu, przejmujc zarazem take
Stockholm International Peace Re-
search Institute (SIPRI), Yearbook wiksz odpowiedzialno za rozwizywanie prob-
2004, Armaments, Disarmaments lemw oglnoeuropejskich,
and International Security, Oxford
2004.
cziomer.indb 40 2008-02-29 3:5:2

ograniczony potencja ekonomiczno-technologiczny, uniemoliwiajcy Polsce

prowadzenie samodzielnej imocarstwowej polityki midzynarodowej. Musi ona ze
wzgldw geopolitycznych uwzgldnia zarwno interesy swoich bezporednich
ssiadw, jak i partnerw wUE oraz sojusznikw w NATO (zob. map 17.2).
Wtym kontekcie istotne znaczenie dla powodzenia polskiej polityki zagranicznej
ma przestrzeganie takich zasad, jak: wiarygodno, odpowiedzialno isprawno
w dziaaniu, presti pastwa i elit politycznych oraz elastyczno w poszukiwaniu
rozwiza kompromisowych.
Mapa 17.2. Pooenie geostrategiczne Polski
rdo: E. Buchofer, B. Kortus, Deutschland und Polen. Geographie einer Nachbarschaft im

neuen Europa, Frankfurt am Main 1994, s. 82.
cziomer.indb 4 2008-02-29 3:5:2

17.2. R
amy instytucjonalno-prawne, zaoenia i gwne kierunki
polityki zagranicznej
1) Ramy instytucjonalno-prawne
Po przeomie politycznym w 1989 r., zasady ustrojowe i kompetencje poszcze-
glnych organw pastwowych w dziedzinie ksztatowania polityki zagranicz-
nej ibezpieczestwa zewntrznego III RP, zawarte byy kolejno w nastpujcych
aktach prawnych: przejciowo w kilkakrotnie nowelizowanej Konstytucji PRL
z22lipca 1952 r., Ustawie Konstytucyjnej (Maej Konstytucji) z17 marca 1992 r.
oraz aktualnie obowizujcej Konstytucji RP z 6 kwietnia 1997 r. [zob. szczego-
wo: Stemplowski 2006, 125 i n.]. Zgodnie z tradycj sigajca 1935 r., najwaniejsze
uprawnienia i kompetencje w tym zakresie ma prezydent RP, ktry jako gowa pa-
stwa jest gwarantem suwerennoci i bezpieczestwa pastwa i niepodzielnoci
jego terytorium (art. 126 Konstytucji). Ponadto reprezentuje on Polsk w sto-
sunkach zewntrznych, a jego waniejsze uprawnienia obejmuj: ratyfikacj i wy-
powiadanie umw midzynarodowych, mianowanie i odwoywanie ambasadorw,
przyjmowanie listw uwierzytelniajcych przedstawicieli innych pastw (zob. ar-
tykuy 134136). Zgodnie z Konstytucj z 1997 r., prezydent w prowadzeniu poli-
tyki zagranicznej zobowizany jest do wspdziaania z prezesem Rady Ministrw
i waciwym ministrem (art. 133). W praktyce oznacza to powane ograniczenie
kompetencji prezydenta w realizacji polityki zagranicznej. Mimo i ma on w swej
Kancelarii odpowiedni komrk ds. polityki zagranicznej i specjalne Biuro Bez-
pieczestwa Narodowego, musi cile uzgadnia swoje decyzje z Rad Ministrw,
dysponujc wszelkimi instrumentami i rodkami oraz wyspecjalizowanymi struk-
turami i kadrami, niezbdnymi do realizacji polityki zagranicznej i bezpieczestwa
zewntrznego RP.
Jako nadrzdny organ administracyjno-wykonawczy, Rada Ministrw zgodnie
z art. 4 Konstytucji z 1997 r., sprawuje nadzr nad stosunkami zewntrznymi, za-
wiera umowy midzynarodowe. Pozycja premiera jest silna w tym zakresie, gdy
na bieco kieruje on pracami rzdu, dobiera ministrw oraz kontroluje ich prac,
sprawuje te nadzr nad ustalaniem budetu. Nie bez znaczenia jest take jego
pierwszoplanowa rola w zakresie kontroli prac sub specjalnych. Premier za rea-
lizacj polityki zagranicznej odpowiada przed parlamentem. Do chwili wejcia w
ycie Konstytucji z 1997 r., nominacja tzw. szefw resortw siowych, w tym spraw
zagranicznych i obrony narodowej, naleaa do kompetencji prezydenta RP. Nie
bez znaczenia jest take opcja polityczna, do ktrej przynaley prezydent ipremier.
Nabierao to szczeglnie znaczenia w momencie, gdy wywodzili si oni z rnych
partii, np. w latach 19931995, kiedy prezydent Lech Wasa musia wsppraco-
wa z rzdem SLD/PSL, a w latach 19972001 prezydent Aleksander Kwaniew-
ski z AWS/UW. Od 2005 r. prezydent i premier RP Lech i Jarosaw Kaczyscy
wywodz si co prawda z jednej opcji politycznej PiS, ale rwnie wpywa to na
praktyczn realizacj polityki zagranicznej.
cziomer.indb 42 2008-02-29 3:5:22

Zachodzcy proces integracji europejskiej wzmacnia dodatkowo rol Rady

Ministrw w ksztatowaniu polityki zagranicznej, poniewa poza MSZ, dysponu-
jcym rozbudowanym zespoem dyplomatw i specjalistw w kraju i na placw-
kach zagranicznych, coraz wicej resortw branowych uczestniczy bezporednio
w przygotowaniu i realizacji polityki zagranicznej.
W kontekcie zasygnalizowanych wyej uprawnie i kompetencji prezydenta,
premiera i Rady Ministrw, ograniczony wpyw na ksztatowanie i kontrol polityki
zagranicznej maj Sejm i Senat. Porednio oddziaywaj one na polityk zagranicz-
n przez zatwierdzanie skadu rzdu, jego programu i budetu oraz udzia wraty-
fikacji umw midzynarodowych. Natomiast Sejm co roku wysuchuje expos mi-
nistra spraw zagranicznych, kierujc potem do niego lub jego przedstawicieli wiele
dezyderatw i pyta. Istotne znaczenie ma tu jednak spjna postawa wikszoci
parlamentarnej, ktrej poparcie dla rzdu powanie ogranicza moliwoci dziaa-
nia opozycji parlamentarnej. Opozycja z reguy swoj dziaalno sprowadza prze-
de wszystkim do krytyki niektrych posuni i szczegowych decyzji rzdu tak
dziaaa od poowy lat 90., kiedy starania Polski w sprawie czonkostwa wNATO
i UE wymagay wikszego stopnia wspdziaania rzdu i opozycji. Od pocztku
XXI w., gwnie po wyborach parlamentarnych i prezydenckich w2005r., stano-
wiska rzdu i opozycji na temat polityki zagranicznej coraz bardziej si rnicowa-
y, zwaszcza w odniesieniu do rnych aspektw integracji europejskiej i polityki
zachodniej.
Wan rol w przygotowaniu wielu decyzji dotyczcych polityki zagranicznej
ibezpieczestwa zewntrznego peni parlamentarne komisje spraw zagranicz-
nych. Komisja Spraw Zagranicznych Sejmu zajmuje si midzy innymi opiniowa-
niem budetu MSZ i przesuchaniem kandydatw na ambasadorw, ktrych musz
potem zaakceptowa premier i prezydent. Ponadto jej posowie uczestnicz wlicz-
nych posiedzeniach gremiw midzynarodowych (w tym Rady Europy, NATO
iOBWE). Natomiast Komisja Spraw Zagranicznych Senatu tradycyjnie utrzymuje
kontakty z organizacjami Polonii na caym wiecie. Po 1989 r., zwaszcza za po
okresie intensyfikacji procesu integracji Polski z UE w latach 19972004, na forum
rzdu i parlamentu utworzono szereg instytucji, urzdw, komisji, podkomisji lub
zespow, ktre zarwno doranie, jak i dugofalowo suyy realizacji polityki za-
granicznej RP. Najwaniejsz z nich by Urzd Komitetu Integracji Europejskiej,
placwka w rnych okresach podporzdkowana bd bezporednio premierowi,
bd MSZ [por. szerzej Stemplowski 2006, 125: 212].
2) Gwne fazy i kierunki ksztatowania strategii polityki zagranicznej RP

Ksztatowanie strategii w polityce zagranicznej Polski po 1989 r. naley rozpatry-
wa w cisym zwizku z czynnikami wewntrznymi i zewntrznymi. Naley mie
rwnie na uwadze sposb pojmowania interesu narodowo-pastwowego przez
elity, azwaszcza ekipy rzdzce RP. Przy rozpatrywaniu powyszego zagadnie-
nia trzeba take pamita o wzajemnej wspzalenoci pomidzy rozwojem we-
wntrznym a midzynarodowym pooeniem Polski w ostatnich 17 latach. Cho-
cziomer.indb 43 2008-02-29 3:5:22

cia przyjte poniej cezury czasowe maj jedynie znaczenie umowne i nie mog
odzwierciedla zoonoci wszystkich kryteriw i tendencji rozwoju, polityk za-
graniczn Polski w latach 19892006 mona rozpatrywa generalnie w trzech fa-
zach rozwojowych:
pierwsza, 19891995, w ktrej ustalono nowe podstawy traktatowe oraz cele
i priorytety polityki zagranicznej. Zostay one sformuowane przez rzdy ugru-
powa solidarnociowych w latach 19891993, a nastpnie przejte przez now
koalicj lewicowo-centrow SLD/PSL w 1993 r. Decydujce znaczenie miao
wwczas sprawowanie urzdu prezydenta przez L. Was oraz kierowanie tzw.
resortami prezydenckimi (sprawy zagraniczne, wewntrzne iobrona) przez oso-
by blisko z nim zwizane.
druga, 19962005, zwizana z dwoma kadencjami prezydenta A. Kwaniewskie-
go, wywodzcego si z SLD. By on kontynuatorem polityki zagranicznej ibez-
pieczestwa RP w okresie rzdw SLD/PSL/UP (19961997 i 20012005) oraz
AWS/UW (19972001), odegra take istotn rol w przyjciu Polski do NATO
(1999) i UE (2004),
trzecia, po 2005 r., po zwycistwie PiS w wyborach prezydenckich i parlamen-
tarnych, ktra to partia pocztkowo utworzya rzd mniejszociowy, na poczt-
ku maja 2006 r. przeksztacony w rzd koalicyjny PiS/LPR/Samoobrona. Faza ta
charakteryzuje si przede wszystkim zakwestionowaniem osigni i sukcesw
III RP i postulowaniem istotnych modyfikacji w polityce wewntrznej. Rwno-
czenie przedmiotem ostrej krytyki stay si niektre aspekty polityki zagranicz-
nej, zwaszcza w odniesieniu do ustpstw i stylu polityki integracji europejskiej
oraz pamici historycznej, zwaszcza jeli chodzi o stosunki dwustronne z Niem-
cami jako bliskimi ssiadami, partnerami isojusznikami [por. szerzej Kondrakie-
wicz 2006, 622: 627].
W kadej z tych trzech faz wykrystalizoway si okrelone kierunki i priory-
tety polityki zagranicznej RP, ale ich geneza i ewolucja nie zawsze pokryway si
z podziaem na te fazy. Decydujce znaczenie miaa faza pierwsza, 19891995,
w ktrej doszo zarwno do sformuowania nowych celw i zasad, jak i stworze-
nia form prawnych w midzynarodowej wsppracy Polski. Gwnym architektem
polityki zagranicznej III RP w latach 19891993 by minister spraw zagranicznych
Krzysztof Skubiszewski. W pierwszym, obszernym expos sejmowym z 26 kwietnia
1990r., sformuowa a 11 priorytetw polityki zagranicznej, ktre w nastpnych
latach ulegay coraz wikszemu sprecyzowaniu, biorc pod uwag kryteria geogra-
ficzne, polityczne i gospodarczo-spoeczne. Koncentroway si one generalnie na
nastpujcych krgach wsppracy: ssiedzi Polski i kraje Europy rodkowej, kraje
strefy euroatlantyckiej i uprzemysowione Zachodu, kraje postradzieckie i poza-
uropejskie, oraz organizacje midzynarodowe o charakterze globalnym i regional-
nym [zob. Skubiszewski 1997]. W tym czasie stworzono nowe podstawy trakta-
towe idoprowadzono do wykrystalizowania kierunkw polityki zagranicznej RP:
nowe podstawy traktatowe ustalono z wikszoci pastw wiata w formie okrelo-
nych ukadw lub deklaracji dwustronnych. Szczeglnego znaczenia nabray nowe
cziomer.indb 44 2008-02-29 3:5:22

regulacje prawne zwizane z najbliszymi ssiadami, czyli podpisanie ukadw

i traktatw: ukadu granicznego (14 listopada 1990) oraz traktatu o dobrym s-
siedztwie, partnerstwie i przyjaznej wsppracy w 1991 r. z Niemcami, traktatw
z Wgrami oraz z Czechosowack Republik Federaln (CSRF) o dobrym s-
siedztwie, solidarnoci i przyjacielskiej wsppracy (6 padziernika 1991), uzna-
nie niepodlegoci Ukrainy 2 grudnia 1991 r., oraz podpisanie z ni traktatu o do-
brym ssiedztwie, przyjaznych stosunkach i wsppracy (18 maja 1992), deklaracji
o przyjani i wsppracy z ZSRR (16 padziernika 1990) oraz traktatu z Federa-
cj Rosyjsk oprzyjaznej i dobrossiedzkiej wsppracy jako jego sukcesorem (22
maja 1992 r.), deklaracji (13 stycznia 1992) oraz traktatu o przyjaznych stosunkach
i dobrossiedzkiej wsppracy z Litw (26 kwietnia 1994).
Traktaty i ukady te stanowiy podstaw do zawarcia szeregu dodatkowych poro-
zumie i umw dwustronnych. Podobne porozumienia i regulacje prawne zostay
zawarte z pozostaymi partnerami Polski. W ten sposb Polska miaa uregulowane
i pokojowe stosunki ze wszystkimi najbliszymi i dalszymi ssiadami, pozostaymi
pastwami europejskimi oraz w skali caego wiata [zob. Kukuka 1998, 75: 95].
du wag Polska przywizywaa do zainicjowania wsppracy midzyregional-
nej i transgranicznej. Po rozpadzie bloku wschodniego i powstaniu nowego oto-
czenia zewntrznego, Polska znalaza si w pewnego rodzaju szarej strefie po-
midzy jednoczcymi si Niemcami a rozpadajcym ZSRR. W tej sytuacji wan
rol odegraa inicjatywa zacienienia wsppracy z Czechosowacj i Wgrami,
uwieczona utworzeniem Trjkta Wyszehradzkiego (6 padziernika 1991) oraz
przystpieniem do Pentagonale, przeksztaconego w wyniku tego w Heksagonale
(27 lipca 1991), a od pocztku 1992 r. w Inicjatyw rodkowoeuropejsk, oraz
do Rady Pastw Wsppracy Morza Batyckiego (5 marca 1992). Wizao si to
z zaangaowaniem si Polski w dziaanie na rzecz tzw. wsppracy neoregional-
nej w Europie rodkowej, nowego kierunku polityki zagranicznej,
z oglnymi celami i kierunkami polityki zagranicznej RP wizaa si take spra-
wa jej bezpieczestwa zewntrznego. W dokumencie Podstawy polityki bezpie-
czestwa z 2 listopada 1992 r. sprecyzowano jej zasady: 1) rezygnacja zroszcze
terytorialnych wobec innych pastw, 2) denie do politycznej iwojskowej inte-
gracji ze strukturami euroatlantyckimi (NATO i UE), 3) ustanowienie trwaego
bezpieczestwa w skali oglnoeuropejskiej, 4) konieczno stacjonowania wojsk
USA w Europie jako gwarancji stabilnoci i pokoju na starym kontynencie, 5)
prowadzenie staego dialogu na temat bezpieczestwa ze wszystkimi pastwami,
zwaszcza ssiadami, aby ustanowi atmosfer porozumienia i zaufania [zob. Ra-
port 1993, 40: 55],
od pocztku lat 90. Polska nawizaa blisk wspprac ze strukturami euroatlan-
tyckimi. Obejmowaa ona rne formy kontaktw z NATO, UZE iWsplnotami
Europejskimi (WE). W kontekcie wsparcia transformacji gospodarczej w Polsce
istotne znaczenie miao podpisanie 16 listopada 1991 r. przez Polsk wraz z Cze-
chosowacj i Wgrami Ukadu Europejskiego, ustanawiajcego stowarzyszenie
tych krajw ze Wsplnotami Europejskimi (WE) i Pastwami Czonkowskimi.
cziomer.indb 45 2008-02-29 3:5:22

Wszed on w ycie 1 lutego 1994 r., sprzyjajc stopniowej liberalizacji handlu, co

doprowadzio do wzrostu obrotw towarw z obszarem WE,
due znaczenie w deniach Polski do zblienia i wsppracy z NATO miao jej
czonkostwo w Pnocnoatlantyckiej Radzie Wsppracy NACC (20 grudnia
1991), prowadzcej konsultacje z dawnymi pastwami bloku wschodniego, ana-
stpnie przystpienie do programu NATO Partnerstwo dla Pokoju PdP (Pra-
ga, 1011 stycznia 1994) [zob. Kuniar, Szczepanik 2002, 99 i nast.].
Lata 19891995 miay decydujce znaczenie dla wypracowania zasadniczych
kierunkw i priorytetw polityki zagranicznej RP, ktre zostay potem utrwalone
i rozbudowane w drugiej fazie (19962005) ksztatowania polityki zagranicznej
Polski. Jej gwne kierunki i priorytety strategiczne w ujciu syntetycznym mona
przedstawi nastpujco:
utrzymywanie przyjaznych stosunkw ze wszystkimi ssiadami przy rwnoczes-
nej preferencji dla cakowitej integracji ze strukturami euroatlantyckimi, co mo-
na okreli jako kierunek prozachodni. Mona w nim wyrni dwa zaoenia:
1) umocnienie bezpieczestwa za spraw czonkostwa Polski w NATO i bli-
skiego sojuszu z USA oraz ich obecnoci w Europie (1999),
2) wsparcie procesu transformacji spoeczno-gospodarczej dziki czonko-
stwu w UE (2004).
po rozpadzie ZSRR i powstaniu WNP, bardziej skomplikowany okaza si kieru-
nek wschodni polskiej polityki zagranicznej. Ze wzgldu na bezpieczestwo oraz
interesy strategiczne, priorytetowego znaczenia nabraa wsppraca zUkrain
jako partnerem strategicznym. Najwiksze wyzwania i trudnoci pojawiy si
w drugiej poowie lat 90. w stosunkach z Rosj i Biaorusi,
mniejsz rol w polityce zagranicznej Polski odgryway natomiast regiony ikraje
pozaeuropejskie. Ze wzgldw gospodarczych przywizywano wag do wsp-
pracy z Kore Poudniow i Japoni, z Chinami Ludowymi i Indiami jako naj-
wikszymi pastwami azjatyckimi. Ze wzgldu na powizania i tradycj histo-
ryczn, nawizano ponownie stosunki dyplomatyczne z Izraelem i kontynuowa-
no wspprac gospodarcz z wybranymi krajami arabskimi na Bliskim Wscho-
dzie,
wanym elementem aktywnoci midzynarodowej RP bya take dziaalno
w licznych organizacjach midzynarodowych w Europie, a w skali globalnej
gwnie w ONZ.
cziomer.indb 46 2008-02-29 3:5:22

17.3. W
ybrane problemy realizacji polityki zagranicznej
ibezpieczestwa RP na pocztku XXI w.
Na pocztku XXI w. Polska, jako aktywny uczestnik ukadw midzynarodowych,
osigna swoje gwne cele strategiczne w polityce zagranicznej, stajc si czon-
kiem NATO (1999) i UE (2004). Ze wzgldu na ograniczon objto podrcznika,
temat zostanie ograniczony do zasygnalizowania gwnych wyzwa i wybranych
problemw polityki zagranicznej i bezpieczestwa RP uwzgldniajc zarwno
przedstawione w innych rozdziaach tendencje rozwoju i elementy skadowe no-
wego porzdku midzynarodowego (zob. rozdziay 11 i 16 ), jak i ewolucj roli
midzynarodowej Polski do pocztku XXI w. Uwaga zostanie skoncentrowana na
syntetycznym przedstawieniu kluczowych wspzalenoci i zagadnie politycz-
nych midzynarodowej pozycji Polski.
1) Gwne problemy powiza i aktywnoci midzynarodowej

Polska od pocztku XXI w. prowadzia aktywn dziaalno midzynarodow,
utrzymujc rozbudowane stosunki z innymi pastwami i podmiotami, czynnie
uczestniczc w rozwizywaniu wanych problemw globalnych i regionalnych.
Polska jest czonkiem wszystkich waniejszych organizacji midzynarodowych
ozasigu globalnym, w tym ONZ i jej 16 wyspecjalizowanych agend oraz 2 auto-
nomicznych wiatowej Organizacji Handlu (WTO), Midzynarodowej Agencji
Energii Atomowej (IAEA), a take Organizacji Gospodarczej Wsppracy i Rozwo-
ju (OECD). Naley take do wspomnianych wyej organizacji regionalnych eu-
ropejskich i transatlantyckich takich jak: Rada Europy, OBWE, CEFTA, Grupa
Wyszehradzka, Trjkt Weimarski, a przede wszystkim NATO i UE.
Wedug danych z 2004 r., Polska utrzymuje stosunki dyplomatyczne z 180 pa-
stwami (na 191 pastw czonkowskich ONZ). Jest reprezentowana przez 96 amba-
sad, 7 staych przedstawicieli: w Brukseli przy NATO i UE, w Genewie przy Biurze
NZ, w Nowym Jorku przy ONZ, w Paryu przy OECD, w Strasburgu przy Radzie
Europy, w Wiedniu przy Biurze NZ i innych organizacji midzynarodowych. Po-
nadto w skali caego wiata ma 296 urzdw konsularnych, w tym 136 urzdw
zawodowych i 160 kierowanych przez konsulw honorowych. Dodatkowo w struk-
turze placwek zawodowych znajduje si 50 konsulw generalnych, 37 wydzia-
w konsularnych w ambasadach oraz 49 stanowisk konsularnych w mniejszych
placwkach dyplomatycznych. Promocj jzyka i kultury polskiej zajmuje si 19
instytutw, z czego wikszo w Europie [zob. Kondratiewicz 2006, 626].
Pomimo ograniczonych rodkw finansowych (0,38% skadki czonkowskiej
w2000 r. oraz 0,02% w pomocy rozwojowej ONZ do 2012 r. udzia winien wzros-
n do 1,17%), Polska, pod auspicjami ONZ aktywnie uczestniczya w rozwizy-
waniu takich problemw globalnych, jak: ochrona rodowiska naturalnego, pra-
wa czowieka, ochrona zdrowia, rozbrojenie, rozwj prawa midzynarodowego,
wtym ustanowienie Midzynarodowego Trybunau Prawa Karnego i przygotowa-
nie zwizanych z tym szczegowych i specjalistycznych projektw aktw uchwa-
cziomer.indb 47 2008-02-29 3:5:22

lanych w komisjach i na innych forach ONZ. Od pocztku istnienia ONZ w jej

misjach i operacjach pokojowych wzio udzia ok. 54 tys. onierzy oraz 1,2tys.
policjantw. Polska aktywnie wczya si w reform ONZ postulujc od kilku lat
modyfikacj postanowie artykuw 53 i 107 KNZ w odniesieniu do pastw nie-
przyjacielskich oraz popierajc midzy innymi zgoszon 16 maja 2005 r. przez
Niemcy, Japoni, Indie i Brazyli rezolucj dotyczc zasad powikszenia Rady
Bezpieczestwa ONZ [zob. Parzymies 2006, 450: 463].
2) Pierwszoplanowe znaczenie czonkostwa w NATO i UE

Dla utrwalenia bezpieczestwa Polski niezwykle istotne byo uzyskanie, w wyniku
rozmw akcesyjnych i procesu ratyfikacyjnego 19971998, czonkostwa w NATO
(12 marca 1999). Czonkostwo przynosi od pocztku XXI w. okrelone korzyci,
stawiajc jednak rwnoczenie kolejne zadania i wyzwania. Do najwaniejszych
zalet mona zaliczy:
popraw pooenia geopolitycznego i strategicznego Polski, ktra po przezwy-
cieniu konfliktu WschdZachd staa si integraln czci Sojuszu imoe
wpywa na ksztatowanie jego strategii oraz taktyki polityczno-militarnej,
zwaszcza na jego wschodnich rubieach,
moliwo uzyskania w myl artykuu 5 Traktatu Waszyngtoskiego z 4 kwietnia
1949 r., warunkowej pomocy wojskowej na wypadek agresji, jeli w wyniku prze-
prowadzonej konsultacji midzy stronami, zostanie ona uznana za konieczn,
moliwo zacienienia wielo- i dwustronnej wsppracy wojskowej z wszystkimi
sojusznikami, a zwaszcza z USA, w rozwizywaniu wszelkich spraw istotnych
dla bezpieczestwa Polski.
Stosownie do rangi i znaczenia Polska ma swych przedstawicieli we wszyst-
kich strukturach politycznych i wojskowych NATO [zob. Kupiecki 2002, 122: 125].
Rwnoczenie jednak przez czonkostwo przyja na siebie szereg nowych zada
iobowizkw, z ktrych najwaniejsze po 1999 r. okazay si:
dugofalowe dziaania majce na celu dostosowanie si zbrojnych RP do standar-
dw obowizujcych w NATO, przeznaczanie ogromnych rodkw finansowych
na rzecz integracji Polski zNATO. Wedug oficjalnych danych MON, w latach
19982012 wynios one ok. 10,2 mld dolarw. Procentowo, koszty na poszcze-
glne kategorie przedstawiaj si nastpujco:
- osignicie interoperatywnoci z siami NATO 55,2%,
- koszty osobowe 11,8%,
- skadki do budetu NATO 6,9%,
- koszty uzyskania praw do obiektw NATO 21,1%.
konieczno ponoszenia dodatkowych wydatkw finansowych, zwizanych
z zaangaowaniem si Polski w podejmowane przez NATO liczne operacje
zbrojne i stabilizacyjne [zob. Mickiewicz 2003, 269 i n.].
Polska od chwili wejcia do NATO zdecydowanie opowiadaa si za jego dalszym
rozszerzeniem. Wynikao to gwnie z chci zmiany swojego pooenia strategicz-
nego na obrzeu Sojuszu, oraz denia, by zaj w nim moliwie najkorzystniej-
cziomer.indb 48 2008-02-29 3:5:22

sz pozycj. Konsekwencj tego stanowiska byo na szczycie w Pradze w listopa-

dzie 2002 r., zdecydowanie poparcie Polski dla przyjcia do NATO krajw baty-
ckich Litwy, otwy, Estonii, oraz Sowacji, Bugarii, Rumunii i Sowenii (2004).
Nie zwaajc na krytyk i opory Rosji, Polska zabiegaa take usilnie oczonkostwo
Ukrainy. Okazao si to jednak trudne w realizacji ze wzgldu brak szerszego po-
parcia dla takiej inicjatywy na terenie samej Ukrainy, zwaszcza jej wschodniej i po-
udniowej czci, zamieszkaej przez ludno rosyjskojzyczn. Rozwizanie takie
nie uzyskao rwnie wikszego poparcia czonkw zachodnioeuropejskich Soju-
szu, ktrzy spotkali si na szczycie w Rydze pod koniec 2006 r. [zob. Kamp 2006].
Politycy polscy jednak optymistycznie opowiadaj si za dalszym poszerzeniem
NATO o pastwa bakaskie, zwaszcza Chorwacj i Macedoni, i nie wykluczaj
w dalszej perspektywie rwnie przyjcia Gruzji, znajdujcej si na kryzysogennym
Kaukazie. Uzasadniaj taki krok potrzeb dalszego poszerzenia strefy stabilnoci
i demokracji w Europie, ale powysza argumentacja nie znajduje poparcia NATO.
Po 1999 r. Polska regularnie wspieraa oddziaami wojskowymi rne operacje
wielonarodowe i stabilizacyjne Sojuszu, w tym gwnie w ramach si IFOR iSFOR
na terenie Boni-Hercegowiny, Macedonii i w Kosowie. W latach 20072008 Pol-
ska zapowiedziaa, na wyranie yczenie USA, ale zgodnie z uchwa NATO, wy-
sanie ok. 1000 onierzy do Afganistanu. Niektrzy polscy autorzy krytycznie oce-
niaj wybitnie proamerykask postaw elit politycznych oraz ich konsekwentne
denie do umocnienia pozycji USA w NATO i w ramach obecnoci w Europie.
W postawie takiej dopatruj si nawet nadmiernego serwilizmu elit polskich, wi-
dzcych w cisym sojuszu USA korzyci dla umocnienia pozycji Polski nie tylko
w NATO i UE, ale i w caym systemie midzynarodowym. Najdalej idc konse-
kwencj takiego postpowania polskiego rzdu bya akceptacja listu 8 pastw eu-
ropejskich z koca stycznia 2003 r., wyraajcego poparcie dla interwencji zbrojnej
USA w Iraku. Do interwencji doszo 20 marca 2003 r. bez zgody Rady Bezpiecze-
stwa ONZ. Polska przyczya si do tzw. koalicji chtnych pod kierunkiem USA
iwysaa blisko 2 700 onierzy. Po zmianach politycznych w 2005 r., rzd PiS/LPR
i Samoobrony nie tylko podtrzyma powysz decyzj, ale zapowiedzia pozosta-
wienie blisko tysicosobowego kontyngentu wojskowego w Iraku do koca 2007 r.
[por. Ziba 2006, 391: 408].
Nadal trwa dyskusja wok ewentualnego rozmieszczenia w Polsce jednej
ztrzech baz wyrzutni antyrakietowych, integralnej czci amerykaskiego syste-
mu obrony przed rakietami balistycznymi (Ballistic Missile Demence BMD). Pla-
ny te maj wrd ekspertw polskich tylu zwolennikw, co przeciwnikw. Baza
taka moe mie charakter eksterytorialny i by wyprzedzajco uyta w sytuacji za-
groenia bezpieczestwa USA ze strony tzw. pastw zbjeckich. Jednak zagroenie
ze strony Iranu czy Korei Pnocnej jest hipotetyczne, gdy kraje te do tej pory nie
maj rakiet dalekiego zasigu.
Dyskusyjna jest take sprawa, na ile baza taka, poczona z radarem w Cze-
chach, bdzie suya bezpieczestwu Polski? Wizaoby si to z koniecznoci
dostarczenia przez USA Polsce dodatkowych rakiet typu Patriot lub bardziej no-
cziomer.indb 49 2008-02-29 3:5:22

woczesnych, w celu lepszej obrony terytorium przed zagroeniem zewntrznym.

Pomijajc kwestie szczegowe, ktre s elementami toczcej si dyskusji, naley
pamita o tym, e pozytywna decyzja Polski strategicznie zwie j na dziesicio-
lecia z USA. Std te powinna ona zosta staranie przemylana, uwzgldniajc za-
rwno bezpieczestwo, jak i korzyci gospodarcze Polski [zob. szerzej Wgrowska
2007: 1].
Silne sympatie dla USA i NATO polskich elit politycznych oraz wszystkich ekip
rzdzcych po 1989 r. uwarunkowane s tak historycznie, jak i wspczenie. Wi-
si take ze sceptycznym podejciem do zdolnoci obronnych oraz realnoci
gwarancji bezpieczestwa zewntrznego dla Polski ze strony UE.
Przystpienie do UE w wyniku rozmw akcesyjnych w latach 19982002 miao
istotne znaczenie dla pogbienia stabilizacji wewntrznej oraz umocnienia pozycji
midzynarodowej Polski. Polska musiaa si dostosowa do wymogw istandardw
obowizujcych w UE, ale uzyskaa take dostp do rynkw i funduszy unijnych.
Wlatach 19902003 w ramach programu Phare, fundusz przedakcesyjny wynosi
3,9 mld euro, a w pierwszych dwch latach czonkostwa (20042006), ze wszystkich
programw pomocowych 12,8 mld euro. W budecie na lata 20072013 warto
rodkw pomocowych UE przyznanych Polsce wynosi 59,7 mld euro. Jest to a 19%
cznej kwoty 307,9 mld euro wszystkich funduszy strukturalnych przyznanych przez
UE 27 pastwom czonkowskim [zob. FAZ (27.07.2006) oraz UKIE (24.03.2006)].
Polska od 2004 r. bya zwolennikiem oywienia polityki wschodniej UE, zabie-
gajc zwaszcza o cilejsze powizanie, a w dalszej perspektywie czonkostwo,
Ukrainy. Natomiast ze wzgldu na silne uzalenienie od rosyjskich surowcw ener-
getycznych, zwaszcza ropy naftowej i gazu ziemnego, oczekiwaa od UE pomocy
na wypadek trudnoci w ich dostawach. Po wsparciu przez Polsk pomaraczo-
wej rewolucji na Ukrainie w 2004 r. doszo do dalszego pogorszenia stosunkw
polsko-rosyjskich, doprowadzajc midzy innymi do ogoszenia przez Moskw
zakazu dostaw polskiego misa. W grudniu 2006 r. Polska jako jedyne pastwo
czonkowskie zablokowaa w Radzie UE moliwo zawarcia przez Uni nowego
traktatu z Rosj o partnerstwie i wsppracy, ktry winien zastpi wygasy ukad
z 1994 r. Stanowisko Polski na szczycie UERosja w Samarze (1718 maja 2007)
popary Niemcy, sprawujce przewodnictwo w Radzie Europejskiej, oraz przewod-
niczcy Komisji Europejskiej [zob. wywiad A. Fatyga, 17.05.2007]. By to z jednej
wyraz solidarnoci UE wobec Polski, a z drugiej oczekiwanie pod jej adresem, aby
w wikszym stopniu zaangaowaa si w proces pogbienia reformy UE.
Po podpisaniu 16 kwietnia 2003 r. traktatu akcesyjnego i jego ratyfikacji przez
15 pastw czonkowskich oraz 10 krajw kandydackich (w referendum w Polsce
za przystpieniem do UE z 78 czerwca 2003 r., przy frekwencji 59%, za goso-
wao 77%, a przeciw 23%), 1 maja 2004. Polska staa si formalnie czonkiem UE.
Jednak ju w okresie od przyjcia traktatu akcesyjnego, 13 grudnia 2002 r. przez
Rad Europejsk, do chwili jego wejcia w ycie 1 maja 2004 r., staa wobec szeregu
wyzwa polityczno-prawnych jako potencjalny czonek UE. Do najwaniejszych
znich naleay:
cziomer.indb 420 2008-02-29 3:5:22

Tabela 17.1. Podzia gosw waonych w Radzie UE przy rnej liczbie

pastw czonkowskich
25 pastw UE 25 pastw UE,

Pastwa 27 pastw UE
czonkowskich, XI 2004XII
czonkowskie od I 2007
VXI 2004 2006
Belgia 5 12 12
Francja 10 29 29
Holandia 5 13 13
Luksemburg 2 4 4
Niemcy 10 29 29
Wochy 10 29 29
Dania 3 7 7
Irlandia 3 7 7
Wielka Brytania 10 10 29
Grecja 5 12 12
Hiszpania 8 27 27
Portugalia 5 12 12
Austria 4 10 10
Finlandia 3 7 7
Szwecja 4 10 10
Cypr 2 4 4
Czechy 5 12 12
Estonia 3 4 4
Litwa 3 7 7
otwa 3 4 4
Malta 2 3 3
Polska 8 27 27
Sowacja 3 7 7
Sowenia 3 4 4
Wgry 5 12 12
Bugaria 10
Rumunia 14
Razem 124 321
Wikszo
88/124 232/321 345
kwalifikowana
Prg wikszoci
70,9% 72,3% 73,91%
kwalifikowanej w %
rdo: J.J. Wc 2006, 505.
cziomer.indb 42 2008-02-29 3:5:22

zajcie stanowiska wobec wypracowanego w latach 20022003 przez Kon-

went Traktatu ustanawiajcego Konstytucj dla Europy (TRUE), ktry mia
zastpi korzystny dla Polski Traktat nicejski, obowizujcy w latach 2003
2009, przyznajcy jej, wraz z Hiszpani, po 27 gosw w Radzie UE (wobec 29
posiadanych przez najwiksze pastwa czonkowskie Niemcy, Francj, Wielk
Brytani i Wochy),
poparcie przez Polsk w tzw. licie 8 z koca stycznia 2003 r. wspomnianej wy-
ej interwencji USA w Iraku, ktra nastpia 20 marca bez legitymizacji Rady
Bezpieczestwa ONZ, co doprowadzio do podziaw i kryzysu w onie pastw
czonkowskich, zwaszcza w dziedzinie Wsplnej Polityki Zagranicznej i Bezpie-
czestwa UE (WPZiB) oraz wsppracy transatlantyckiej.
Polska jako jedyne pastwo czonkowskie zawetowaa na posiedzeniu Rady Eu-
ropejskiej 13 grudnia 2003 r., projekt TRUE, krytykujc przede wszystkim:
1) potrjny system gosowania w Radzie UE,
2) propozycj usprawnienia systemu gosowania (przez podejmowanie decyzji
wikszoci gosw i ograniczenie zasady jednomylnoci),
3) zapisy w preambule o wartociach chrzecijaskich,
4) funkcjonowanie WPZiB, cznie z postulatem zapisu roli NATO i euroatlan-
tyckim systemie bezpieczestwa.
Odrzucenie TRUE przez prawie ca polsk elit polityczn oznaczao uzna-
nie nicejskiego systemu gosowania za optymalny dla interesw Polski std po-
pularne wmediach i wrd politykw haso Nicea albo mier. Przyznawa on
Polsce stosunkowo duo gosw w Radzie UE. Stanowisko Polski nie znalazo
jednak zrozumienia u wikszoci pastw czonkowskich, dlatego te mniejszo-
ciowy rzd SLD premiera Marka Belki, mimo ostrej krytyki opozycji parlamen-
tarnej, zgodzi si za cen nieznacznych modyfikacji, 1718 czerwca 2004 r., na
podpisanie TRUE, co nastpio w Rzymie 29 padziernika 2004 r. (zob. szczeg-
owo tabel nr 17.1).
Traktat nie wszed jednak w ycie ze wzgldu na odrzucenie go wreferendum
przez Francj (29 maja 2005 r.) oraz Holandi (1 czerwca 2005). Od drugiej poo-
wy 2005 r. Polska przerwaa prace nad TRUE, wykorzystujc zainicjowan przez
Wielk Brytani tzw. przerw refleksyjn, ktra trwaa do koca 2006 r. W tym
czasie liczba pastw ratyfikujcych wzrosa do 18, a Niemcy jednoznacznie forso-
way potrzeb podjcia prac nad modyfikacj TRUE i przyjcia ostatecznej wersji
pod koniec 2008r. [zob. Stolarczyk 2006, 344: 369].
Z chwil przejcia przez Niemcy przewodnictwa w Radzie Europejskiej w pierw-
szej poowie 2007 r., konsekwentnie zaczy one zabiega o zakoczenie trwajcej
od poowy 2005 r. przerwy refleksyjnej oraz przyspieszenie prac nad modyfikacj
TRUE.
Wanym elementem powodzenia powyszej strategii, polegajcej gwnie na
usprawnieniu mechanizmu instytucjonalno-decyzyjnego UE, czyli okrelonej mo-
dyfikacji I i II czci TRUE, okazaa si zgoda nowego polskiego rzdu (PiS/LPR/
Samoobrona), ktry od jesieni 2005 r. cakowicie odrzuci potrzeb dyskusji na
cziomer.indb 422 2008-02-29 3:5:22

temat reformy UE. Po konsultacjach kanclerz Angeli Merkel zpremierem i pre-

zydentem RP, 1617marca 2007 r., Polska zdecydowaa si na podpisanie, cznie
z pozostaymi 26 pastwami UE czonkowskimi, deklaracji berliskiej (27 marca
2007) z okazji rocznicy 50-lecia podpisania Traktatw rzymskich [zob. Die Berliner
Erklaerung, 2007].
W deklaracji powyszej pastwa UE wyraziy zgod na przygotowanie przez
Niemcy do koca swojej prezydencji, czyli do czerwca 2007 r., wytycznych na kon-
ferencj midzyrzdow, aby wypracowa wice zaoenia traktatu lub doku-
mentu dotyczce reformy UE. Miay one zosta ratyfikowane, po przyjciu przez
konferencj midzyrzdow w czasie trwania prezydencji Francji w 2008 r., aby
wej w ycie w 2009 r., kiedy to straci wano faworyzowany i korzystny dla Pol-
ski w zakresie posiadanej liczby gosw w Radzie UE Traktat nicejski z 2004 r. (zob.
tabela nr 17.1).
Przed oraz w trakcie posiedzenia Rady Europejskiej, koczcego prezydencj
Niemiec, w Brukseli 2223 czerwca 2007 r., Polska zdecydowanie odrzucaa zasad
podwjnej wikszoci pastw i ludnoci, faworyzowaa natomiast tzw. pierwiastek
jagielloski, czyli liczenie gosw w Radzie UE nie uwzgldniajc kryterium liczby
ludnoci, lecz jej pierwiastek. Dawao to Polsce korzystn si gosu, zarwno wsto-
sunku do Niemiec, jak i najwikszych pastw czonkowskich: Francji, Wielkiej Bry-
tanii i Woch (zob. tabela nr 17.2).
Powyszy rozkad gosw Polska uwaaa ponadto za bardziej sprawiedli-

wy, gdy wzmacnia znaczenie w procesie decyzyjnym rednich i maych pastw
czonkowskich. Propozycj Polski warunkowo popary jedynie Czechy i dlatego
prezydent RP wraz z doradcami w kocowej fazie obrad brukselskich zrezygnowa-
li z forsowania pierwiastka i groenia uycia weta podczas planowanej konferen-
cji midzyrzdowej. Zdecydowano si natomiast zawrze kompromis wzakresie
funkcjonowania najwaniejszych elementw mechanizmu decyzyjnego w UE, kt-
rego istot mona sprowadzi do nastpujcych punktw:
do 1 listopada 2014 r. obowizywa bdzie w UE system nicejski, pozwalajcy
Polsce na zachowanie 27 gosw w Radzie UE,
od 1 listopada 2014 r. wejdzie w ycie postulowany w Traktacie Reformujcym
(dalej skrt true) system podwjnej wikszoci, czyli liczba kadego pastwa
rwna si bdzie liczbie ludnoci, zachowujc progi przy podejmowaniu decy-
zji: 55% pastw (nie mniej ni 15 pastw) oraz 65% ludnoci UE,
przez okres trzech lat, poczwszy od 2014 r., czyli do 31 marca 2017 r., kade
pastwo czonkowskie moe da, by gosowanie odbyo si zgodnie z zasadami
nicejskimi. Ponadto, dodatkowo w latach 20142017, kilka pastw reprezentuj-
cych co najmniej 2526% ludnoci, moe opnia wejcie w ycie decyzje przez
rozsdny czas (tzw. kompromis z Joaniny),
po 1 kwietnia 2017 r. obowizywa bdzie, forsowany przez Niemcy i przyjty
w 2004 r. w ramach true, system podwjnej wikszoci [zob. Niklewicz, Paw-
licki, Pszczkowska, 25.06.2007].
cziomer.indb 423 2008-02-29 3:5:22

Tabela 17.2. Propozycje Polski podziau gosw w Radzie UE w 2007 r.
Gosy w Radzie UE Gosy w Radzie UE

wedug projektu wedug propozycji
Kraje/projekt Konstytucji dla Polski z wiosny 2007r.
ipropozycja Europy z2004 r. (proporcjonalnie do
(proporcjonalnie do pierwiastka z liczby
liczby ludnoci) ludnoci)
Niemcy 82 9
Francja 61 8
Wielka Brytania 60 8
Wochy 59 8
Hiszpania 43 7
Polska 38 6
Rumunia 22 5
Holandia 16 4
Grecja 11 3
Portugalia 11 3
Czechy 10 3
Wgry 10 3
Szwecja 9 3
Austria 8 3
Bugaria 8 3
Dania 5 2
Sowacja 5 2
Finlandia 5 2
Irlandia 4 2
Litwa 3 2
otwa 2 2
Estonia 1 1
Cypr 1 1
Luksemburg 1 1
Malta 1 1
Wikszo
319 60
kwalifikowana
rdo: Dwa pomysy na podzia gosw w Unii, Gazeta Wyborcza, z 16 kwietnia 2006.
cziomer.indb 424 2008-02-29 3:5:22

Rzd polski uzna powyszy wynik szczytu brukselskiego za ogromny sukces

[zob. Kaczyski 2007], mimo i do ostatniej chwili zdecydowanie forsowa wpro-
wadzenie pierwiastka w miejsce zasady podwjnej wikszoci. Uzyska poparcie
wszystkich frakcji Sejmu RP, poza SLD, w formie stosownej rezolucji parlamentarnej
(15 czerwca 2007) [zob. Wjcik, Nisztor 2007]. Niebawem jednak doszo do kontro-
wersji midzy Polsk a Komisj Europejsk i Portugali, sprawujc po Niemcach
w drugim proczu 2007 r. przewodnictwo w Radzie Europejskiej. Odrzuciy one
bowiem interpretacj Polski dotyczc kompromisu Joaniny w latach 20142017. O
ile Polska przyja moliwo automatycznego zastosowania blokady w ramach roz-
sdnego kompromisu na okres 3 lat, to zarwno Komisja Europejska, jak i Portuga-
lia dopuszczay jego obowizywanie najwyej od 3 do 6 miesicy. Spowodowao to
szereg napi na linii WarszawaBrukselaLizbona. MSZ nie wykluczy moliwoci
ponownego zastosowania weta na konferencji midzyrzdowej (od koca lipca do
koca padziernika 2007 r.) [zob. Pawlicki 2007]. Napicia powysze spowodoway
krytyczn ocen efektw uzgodnie brukselskich, nie tylko przez partie opozycyjne:
PO, SLD i PSL, lecz take koalicjanta PiS LPR, ktry ze wzgldw taktycznych
nawoywa po szczycie do obalenia nowych uzgodnie przez ogoszenie referendum
w Polsce [zob. Tumacz si ze szczytu, 7/8.07.2007]. Na wspomnianym szczycie
w Brukseli, rzd RP wnis rwnie zastrzeenie dotyczce przyszego obowizywa-
nia w polskim sdownictwie postanowie Karty Praw Podstawowych UE, co wzbu-
dza szereg dodatkowych uwag i kontrowersji, zarwno w mediach, jak i wrd spe-
cjalistw [zob. Nowicki 2007].
Nie wnikajc w tym miejscu w kwestie szczegowe, naley wskaza na nast-
pujce dylematy i wyzwania charakteryzujce postaw Polski od wiosny/lata do
jesieni 2007:
Polska, a zwaszcza jej elity polityczne, przywizyway z jednej strony nadmiern
uwag do siy swego gosu w Radzie UE, nie potrafic z drugiej strony uzyska
wikszego poparcia wrd pastw czonkowskich dla swoich postulatw,
silne zainteresowanie Polski tworzeniem mechanizmw blokujcych oraz czste
groenie uyciem weta w procesie decyzyjnym, przy rwnoczesnym podkrela-
niu pierwszorzdnego znaczenia obrony interesu narodowego, nie szo wparze
zdziaaniem na rzecz wypracowania wsplnotowego charakteru UE oraz umoc-
nieniem pozycji midzynarodowej. Przysparza to sporo krytyki wBrukseli oraz
w wielu pastwach czonkowskich UE [por. Kaczyski 2007, 76].
Sytuacja powysza wynika w duej mierze z eurosceptycznego stanowiska
znacznej czci elit polskich, ktre ostro kontrastuje z proeropejskim nastawieniem
wikszoci spoeczestwa. Z reprezentatywnych danych bada opinii publicznej
w Polsce, przeprowadzonych w kwietniu 2007 r. wynika, i w pierwszych trzech
latach czonkostwa Polski w UE (20042007), liczba zwolennikw wzrosa z69%
do 86%, a przeciwnikw zmalaa z 22% do 7%. Za najbardziej pozytywne skutki
czonkostwa uznano: otwarte granice, korzyci dla rolnikw, moliwo uzyskania
pracy za granic i napyw unijnych pienidzy, w tym zwaszcza na modernizacj
drg [zob. Uhlig 2007].
cziomer.indb 425 2008-02-29 3:5:22

Po zakoczeniu obrad konferencji midzynarodowej na szczycie UE w Brukseli

18-19 padziernika 2007 r. w Brukseli zosta osignity kompromis odnonie osta-
tecznego ksztatu TRUE, ktry nie rni si zasadniczo od postanowie szczytu
27 pastw czonkowskich (w czerwcu 2007). W kwestii zastrzee podnoszonych
tam przez Polsk w odniesieniu do postanowie z Joaniny kompromis przedstawia
si nastpujco:
uzgodniony tekst TRUE zabezpiecza niewygasalno i cigo mechanizmu
z Joaniny, co zostao umieszczone w stosownym protokole [a nie - jak chciaa
Polska w tekcie zasadniczym E.C, potwierdzajcym i wszelkie zmiany mog
by w przyszoci wprowadzone do powyszego mechanizmu tylko jednomyln
decyzj wszystkich pastw czonkowskich UE, a wic rwnie Polski,
natomiast sam mechanizm Joaniny, umoliwiajcy krajom czonkowskim odwle-
kanie podjcia decyzji w UE przez rozsdny czas, pozostanie nadal w deklaracji
przyjtej na szczycie, nawet jeli nie maj one wystarczajcej mniejszoci bloku-
jcej.
Polska zachowaa 51 deputowanych w Parlamencie Europejskim, mimo prze-
prowadzonych zmian stanu posiadania poszczeglnych pastw po wyborach.
Dodatkowo Polska uzyskaa rwnie prawo obsady rzecznika Europejskiego Try-
bunau Sprawiedliwoci. Polska podtrzymaa take sformuowane ju wczeniej
zastrzeenia odnonie nieobowizywania w polskim sdownictwie Karty Praw
Podstawowych UE [zob. pena dokumentacja prac nad TRUE od czerwca do pa-
dziernika 2007r. [w] Traktat Reformujcy UE (2007-10-18/19).]
TRUE winien zosta podpisany 13 grudnia 2007 r., a jego ratyfikacja przez 27
pastw czonkowskich nastpi prawdopodobnie w 2008. Po zdecydowanym zwy-
cistwie w przedterminowych wyborach parlamentarnych w Polsce 22 padzier-
nika 2007 r. PO oraz utworzeniu rzdu koalicyjnego PO/PSL naley si liczy z
bardziej wywaon, aktywn polityk Polski w kwestii reformy UE. Rwnoczenie
na tym tle moe doj do powanych kontrowersji nie tylko z siln parti opozy-
cyjn PiS, lecz take prezydentem RP, ktry ma ogromny wpyw na praktyczne
ksztatowanie polityki integracji europejskiej RP.
Wyzwania i wybrane problemy wsppracy dwustronnej

na przykadzie Niemiec
Wan rol w pooeniu midzynarodowym oraz polityce zagranicznej Polski od-
grywa wsppraca dwustronna. Ze wzgldu na ograniczone ramy podrcznika, zo-
stan nakrelone jedynie te wyzwania i problemy wsppracy dwustronnej z Niem-
cami, ktre posiadaj ywotne znaczenie dla interesw Polski na pocztku XXI w.
Mimo utrzymujcej si, na korzy Niemiec, asymetrii i dysproporcji wrozwoju
[zob. szczegowe dane w tabeli nr 1 w zaczniku], wsppraca polsko-niemie-
cka wykracza wyranie poza charakter stosunkw dwustronnych, rzutujc w du-
ym stopniu zarwno na miejsce oraz rol Polski w UE i NATO, jak i jej polityk
wschodni, w tym take na relacje z Rosj. Analiza ponisza opiera si w duym
stopniu o najnowsze publikacje autora, co zwalnia go z szerszego powoywania si
cziomer.indb 426 2008-02-29 3:5:23

w przypisach zarwno na materiay rdowe, jak i obszern literatur przedmiotu

[zob. Cziomer 2005; 2006; (red.) 2006, 4].
Wspomniano ju, e nowymi podstawami prawnymi wsppracy polsko-nie-
mieckiej po 1989 r. byy dwa traktaty, ktre obowizuj do dzi:
traktat o potwierdzeniu istniejcej granicy polsko-niemieckiej z 14 listopada
1990 r.,
traktat o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy z 17 czerwca 1991 r.
Obydwa weszy w ycie po ratyfikacji 16 stycznia 1992 r. Pierwszy stanowi
oostatecznym uznaniu granicy na Odrze i Nysie uyckiej, a drugi okrela szcze-
gowo nowe zasady i formy wsppracy w aspekcie dwu- i wielostronnym. Naley
tu podkreli, e w jednobrzmicych listach ministrw spraw zagranicznych za-
pisane zostay kontrowersyjne lub bolesne sprawy, w ktrych obydwie strony nie
doszy do porozumienia, bd te miay odmienne interesy i pogldy. Obejmoway
one:
1) owiadczenie rzdu federalnego o moliwoci rozwoju i dziaalnoci osb
pochodzenia polskiego, yjcych w Niemczech,
2) owiadczenie rzdu RP o uatwieniach osiedlania si Niemcw w Polsce
wperspektywie przystpienia Polski do Wsplnot Europejskich,
3) owiadczenie rzdu RP o powoaniu do ycia i dziaalnoci Komisji ds. mniej-
szoci narodowych i etnicznych, ktra bdzie si zajmowaa mniejszociami
narodowymi, w tym take niemieckiej,
4) odmowa Polski dotyczca wprowadzenia oficjalnych nazw topograficznych
w jzyku niemieckim na obszarach tradycyjnego osiedlania si mniejszoci
niemieckiej,
5) wyczenie spod regulacji traktatowych spraw obywatelstwa i majtkowych.
Traktat by w wielu punktach wynikiem kompromisu, a w innych odzwierciedla
cakowit rozbieno stanowisk (np. punkt 5 wymienionych listw), a kontrowersje
wok niego istniej do dzi. Zosta podpisany na 10 lat i podlega automatycznemu
przedueniu na kolejne piciolecia, jeli nie zostanie wypowiedziany na rok wcze-
niej przez jedn ze stron w formie notyfikacji. Jego pierwsze przeduenie nastpio
automatycznie w 2002 r. Natomiast drugie winno nastpi w2007r., co wzbudza
zastrzeenia, zwaszcza w Polsce. Generalnie traktat powyszy doprowadzi do po-
prawy stosunkw polsko-niemieckich, nie eliminujc wyzwa i trudnoci.
Syntetyczna ocena wsppracy polsko-niemieckiej do 2005 r.
w okresie rzdw CDU/CSU/FDP na czele z Helmutem Kohlem, w latach 90.
doszo do oywienia dialogu politycznego, wzajemnych wizyt politykw na r-
nych szczeblach, w tym federalnym i krajowym. Od 1997 r. wprowadzono zwy-
czaj regularnych, co dwa lata, konsultacji midzyrzdowych, w ktrych uczestni-
cz ministrowie najwaniejszych resortw. Mechanizm powyszy obowizywa
w okresie koalicji SPD/S90/Z, na czele z kanclerzem Gerhardem Schrderem
w latach 19982005,
w latach 19912006 nastpia systematyczna rozbudowa wsppracy gospodar-
czej midzy obu krajami. Polska wraz z Czechami staa si najwaniejszym part-
cziomer.indb 427 2008-02-29 3:5:23

nerem handlowym oraz wanym rynkiem dla inwestorw niemieckich. Ogl-

na warto wymiany handlowej midzy obu krajami wzrosa z 7,2 w1991r. do
40 mld euro w 2006 r. czna warto skumulowanych inwestycji niemieckich
w Polsce za 2006 r. wynosia ok. 10 mld dolarw. Wedug oficjalnych danych
niemieckich, rne formy pomocy finansowej Niemiec dla Polski wlatach 1990
1998 wynosiy ok. 22 mld marek, czyli ok. 11 mld euro,
wrd kontrowersyjnych kwestii prawno-politycznych o charakterze dugofalo-
wym, naley wymieni jeszcze dwie, s to: 1) sprawa rozgraniczenia wd teryto-
rialnych w Zatoce Pomorskiej, 2) zwrot niemieckich dbr kulturalnych przecho-
wywanych od koca wojny w Polsce (w Bibliotece Jagielloskiej),
bardziej zoonym problemem staa si kwestia realizacji postanowie traktatu
z 17 czerwca 1991 r. w odniesieniu do mniejszoci niemieckiej w Polsce oraz
Polakw zamieszkaych w Niemczech (art. 2022). Mniejszo niemiecka, ktrej
najwiksze skupiska zamieszkuj przede wszystkim wojewdztwo opolskie i l-
skie, uzyskaa szereg przywilejw, cznie z obnieniem progu klauzuli zaporo-
wej w wyborach do Sejmu. Odmawiano jej natomiast nadania praw mniejszoci
narodowej, uzasadniajc to moliwoci pojawienia si tendencji separatystycz-
nych oraz faktem, i ustawodawstwo polskie wystarczajco gwarantuje indywi-
dualne prawa mniejszoci. Dotyczyo to take braku zgody na podwjne nazwy
miejscowoci w jej wikszych skupiskach, wprowadzenia jzyka niemieckiego
jako urzdowego, roszcze odszkodowawczych wramach repatriacji itp. Od-
rbnym zagadnieniem okazay si cise powizania kierownictwa mniejszoci
z funkcjonariuszami Zwizku Wypdzonych (BdV), ktry mia due moliwoci
oddziaywania na postawy i zachowania przedstawicieli mniejszoci niemieckiej
w Polsce. Sytuacja staa si kopotliwa pod koniec lat 90., kiedy BdV i zwizane
z nim ziomkostwa, z jednej strony nawoyway do zblienia i porozumienia
z Polakami, azdrugiej popieray akcj wysyania do polskich wadz petycji wy-
pdzonych, dajcych potwierdzenia izwrotu pozostawionego w Polsce mienia.
Z kolei mieszkajcy wNiemczech Polacy majcy obywatelstwo niemieckie, nie
mieli praw mniejszociowych, ajedynie status grupy etnicznej. Byli oni rozpro-
szeni pod wzgldem terytorialnym izrzeszeni w kilkudziesiciu organizacjach
lokalnych i branowych, mieli kopoty finansowe oraz trudnoci w praktycznej
nauce jzyka polskiego swoich dzieci. Dodatkowym problemem byy konflikty
i spory midzy poszczeglnymi organizacjami Polakw, ktrych nie przezwyci-
ono po utworzeniu w1996 r. ciaa koordynacyjnego Polskiej Rady w Niem-
czech.
Ju pod koniec rzdw koalicji CDU/CSU/FDP doszo ostrej polemiki midzy
parlamentami obu pastw. Bya ona spowodowana przyjciem 28 maja 1998 r. re-
zolucji Bundestagu gosami CDU/CSU/FDP, mimo sprzeciwu kierowanego przez
liberaw MSZ. W tej oglnej rezolucji apelowano do rzdu federalnego, aby wroz-
mowach z krajami Europy rodkowej, w tym z Polsk, zabiega o rozwizanie ot-
wartych kwestii bilateralnych wypdzonych. Pozwolioby to bowiem na przezwy-
cienie skutkw wojny i bezprawia w odniesieniu do wypdzonych. Rezolucja
cziomer.indb 428 2008-02-29 3:5:23

powysza zbiega si z nasilajcymi si pismami indywidualnymi wypdzonych,

kierowanymi do urzdw w Polsce z daniem potwierdzania pozostawionego
wPolsce mienia. W odpowiedzi, 3 lipca 1998 r., Sejm w swojej uchwale podkreli
nienaruszalno polskich granic oraz wszelkich tytuw wasnoci inieruchomoci
polskich. Wskazano na niebezpieczne tendencje dwuznacznoci wpolityce Nie-
miec wobec Polski, ktre nie su dobrze rozwijajcej si wsppracy polsko-nie-
mieckiej.
Utworzenie koalicji SPD/S90/Z po wyborach 27 wrzenia 1998 r., nasilio jesz-
cze nieporozumienia we wsppracy polsko-niemieckiej. Obejmoway one nie tyl-
ko wspomniane wyej kwestie dwustronne, ale rwnie problemy bezpieczestwa
i wsppracy transatlantyckiej oraz zasad funkcjonowania i przyszy ksztat UE.
Istotne rnice pomidzy Niemcami a Polsk wystpiy na tle stanowiska wo-
bec polityki bezpieczestwa europejskiego oraz wsppracy transatlantyckiej.
Wokresie przygotowa do wojny przeciwko reimowi Saddama Husajna w Ira-
ku (2002/2003), Polska popara jednoznacznie stanowisko USA i Wielkiej Brytanii
(tzw. list 8 z pocztku lutego 2003), uczestniczya take bezporednio wdzia-
aniach zbrojnych na terenie Iraku po 20 marca 2003 r. Natomiast Niemcy, wraz
zFrancj i Rosj naleay do gwnych przeciwnikw wojny, doprowadzajc mi-
dzy innymi do zablokowania decyzji Rady Bezpieczestwa ONZ, majcej na celu
zalegalizowanie interwencji zbrojnej. W tej sytuacji proamerykaska postawa Pol-
ski spotkaa si z negatywnym przyjciem w Paryu i Berlinie.
Powoany do ycia w 1991 r. z inicjatywy wczesnego ministra spraw zagranicz-
nych Niemiec, Hansa Dietricha Genschera, Trjkt Weimarski stanowi w latach
90. forum spotka i konsultacji niemiecko-polsko-francuskich. W momencie ujaw-
nienia si zasadniczych rnic w podejciu do interwencji zbrojnej USA iWielkiej
Brytanii w Iraku 2002/2003 Francji i Niemiec z jednej strony, a Polski z drugiej
wydawao si, i wsppraca w ramach Trjkta Weimarskiego ulegnie zawie-
szeniu lub nawet przerwaniu. Francja i Niemcy podtrzymay jednak powysz for-
m konsultacji z Polsk, cho na szczycie Trjkta we Wrocawiu 10 maja 2003r.,
jednoznacznie odrzuciy moliwo udzielenia Polsce bezporedniego wsparcia
wojskowego w Iraku w formie oddania pod jej dowdztwo wasnych oddziaw
zbrojnych. Oba pastwa nie oponoway jednak przeciwko udzieleniu okrelonego
wsparcia logistycznego i wywiadowczego ze strony NATO. Jednak uzyskanie przez
Polsk pozycji bliskiego sojusznika USA w stabilizacji Iraku, mimo pocztkowych
animozji ze strony Parya i Berlina, nie osabio cakowicie wsppracy polsko-nie-
mieckiej. Std te Francja i Niemcy nie tylko podtrzymay konsultacje w ramach
Trjkta Weimarskiego, ale uzgodniy na wspomnianym szczycie we Wrocawiu
ich dalsz intensyfikacj [por. szerzej Koszel 2006].
Nowy wymiar osigny napicia i polemiki polsko-niemieckie w latach 2003
2004, toczce si wok dwch zasadniczych problemw, ktre odzwierciedlay
odmienne podejcie pastw do ich aspiracji i roli w Europie. Mowa tu o:
kontrowersjach wok uchwalenia Traktatu Konstytucyjnego dla Europy,
nasileniu si fali roszcze odszkodowawczo-restytucyjnych ze strony BdV,
cziomer.indb 429 2008-02-29 3:5:23

zwaszcza tzw. Powiernictwa Pruskiego w 2004 r., co spowodowao kontrrosz-

czenia reparacyjne Polski.
W pierwszej kwestii stanowiska obu pastw zdecydowanie si rniy. Niem-
cy wraz Francj przeforsoway w Konwencie wikszo swoich postulatw doty-
czcych Traktatu konstytucyjnego, w tym zasad tzw. podwjnej wikszoci, czyli
liczenia gosw nie tylko pastw, ale take wedug kryterium demograficznego.
Dawao to Niemcom wicej gosw ni pozostaym wielkim krajom UE Francji,
Wielkiej Brytanii i Wochom. Natomiast Polska, popierana do wiosny 2004 r. przez
Hiszpani, zaciekle bronia postanowie Traktatu nicejskiego, ktry dawa jej, wraz
z Hiszpani, 27 gosw, a wic tylko o dwa mniej ni Niemcom i pozostaym trzem
wielkim krajom. Mniejszociowy rzd SLD/UP znajdowa si pod siln presj par-
tii opozycyjnych i mediw, kwestionujc nie tylko zasadno podwjnej wikszoci
w projekcie Traktatu konstytucyjnego, ale w ogle prawa Konwentu do forsowania
uprzywilejowanego stanowiska Niemiec, ktre sprzyjao nadmiernemu wzrostowi
ich pozycji w onie UE. W wypowiedziach wielu politykw polskich byo to rw-
noznaczne z tendencj Niemiec do marginalizacji Polski. Polska uwaaa ponadto,
i odrzucajc na Konferencji Midzyrzdowej w Brukseli 13 grudnia 2003 r., pro-
jekt Traktatu konstytucyjnego, wystpuje nie tylko w imieniu wasnym i Hiszpanii,
ale take innych maych pastw. Jednak po zmianie rzdu w Hiszpanii w wyniku
zamachu terrorystycznego w marcu 2004 r. i przejciu nowego socjalistycznego
rzdu Hiszpanii do grupy pastw popierajcych Traktat konstytucyjny, Polska zo-
staa osamotniona w dziaaniach na rzecz jego cakowitego odrzucenia. Niemcy
popieray postanowienia Traktatu konstytucyjnego jako najlepsze rozwizanie dla
podejmowania decyzji w poszerzonej do 25 czonkw coraz bardziej spjnej UE.
W odrnieniu od Polski, Niemcy popieray take wzmocnienie Europejskiej Poli-
tyki Zagranicznej i Bezpieczestwa.
Kontrowersje polsko-niemieckie wok przyjcia Traktatu Konstytucyjnego
20032004 naley rozpatrywa w kontekcie wspomnianych ju wyej listu8 oraz
poparcia przez Polsk interwencji USA w Iraku. Bya to w istocie walka Niemiec
oumocnienie swej pozycji w UE, co, zdaniem Polski, doprowadzio do zachwiania
rwnowagi w Unii. Niemcy i Francja nie tylko dyy do dominacji wUE, ale przez
zawetowanie w Radzie Bezpieczestwa ONZ interwencji USA w Iraku, podwayy
jednoznacznie popierane przez Polsk pierwszoplanowe znaczenie USA w Europie.
Osamotniony rzd mniejszociowy premiera Marka Belki nie mg kontynuowa
polityki obstrukcji wobec Traktatu konstytucyjnego i zdecydowa si 18 czerwca
2004 r. na jego poparcie na szczycie UE w Brukseli za cen nieznacznej modyfika-
cji w stron wzmocnienia mechanizmu blokujcego przewag silniejszych pastw,
zwaszcza Niemiec. Z punktu widzenia Niemiec przyjcie Traktatu konstytucyj-
nego byo wanym, cho niewystarczajcym krokiem w kierunku pogbienia i re-
formy UE.
Perspektywa rychego czonkostwa Polski w UE na pocztku XXI w. spowodo-
waa nasilenie si roszcze restytucyjno-odszkodowawczych ze strony BdV oraz
zwizanych z nim ziomkostw. W tym kontekcie naley podkreli, i SPD/S90/
cziomer.indb 430 2008-02-29 3:5:23

Z, jako partie opozycyjne, nie popary wspomnianej wyej rezolucji Bundestagu

z 28 maja 1998 r. Na zlocie BdV w Berlinie, na pocztku wrzenia 2000 r., kan-
clerz Schrder jednoznacznie odrzuci zarwno roszczenia odszkodowawcze, jak
i projekt nowej przewodniczcej, Eriki Steinach, dotyczcy utworzenia w Berlinie
Centrum przeciwko Wypdzeniu (CPW). Nieznaczna wikszo parlamentarna
w Bundestagu zablokowaa w 2002 r. stosown rezolucj frakcji CDU/CSU, popie-
rajc budow. Rzd SPD/S90/Z postulowa nadanie powyszej inicjatywie ram
europejskich, nie wykluczajc moliwo jego utworzenia (w uzgodnieniu zin-
nymi pastwami europejskimi) take na terenie Polski, we Wrocawiu. Chodzio
o przedstawienie wypdze i przymusowych wysiedle w szerszym kontekcie
midzynarodowym. W Polsce natomiast projekt powyszy od pocztku oceniano
negatywnie, zarzucajc nie tylko BdV, ale take elitom politycznym, prb denia
do kolejnej modyfikacji pamici historycznej.
Roszczenia odszkodowawcze BdV, a nastpnie Powiernictwa Pruskiego, wpro-
wadziy dezorientacj w spoeczestwie polskim. Do kontrataku ruszyy zarzdy
niektrych miast polskich, na czele z Warszaw, ktre byy zdominowane przez
partie wyranie antyniemieckie Prawo i Sprawiedliwo czy Lig Polskich Ro-
dzin, i przygotoway bilans polskich strat wojennych. O ile Biuro Odszkodowa
Wojennych ocenio w 1947 r. wysoko strat Polski w latach 19391945 na ok.
258mld zotych przedwojennych, czyli wedug kursu z 1939 r. (5,26 dol/z), daoby
to kwot ok. 2,5 bln zotych a wic ok. 637 mld dolarw. Same straty Warszawy
ijej mieszkacw ocenia si szacunkowo na ok. 40 mld wspczesnych dolarw,
czyli ok. 160 mld z. Kanclerz Schrder, przemawiajc w Warszawie z okazji 60.
rocznicy Powstania Warszawskiego, 1 sierpnia 2004 r., odrzuci roszczenia i pozwy
niemieckie wobec Polski, owiadczajc zarazem, i rzd federalny zajmie w takiej
sytuacji rwnie negatywne stanowisko przed trybunaami midzynarodowymi.
Wedug obowizujcych w Niemczech przepisw, rzd federalny nie moe zrezyg-
nowa z roszcze indywidualnych wypdzonych, czy te pnych przesiedle-
cw, gdy opieraj si one na Ustawie o Wyrwnaniu Szkd (Lastenausgleichgesetz)
z1952r. oraz znowelizowanej Ustawie o Wypdzonych (Vertriebenenzuwendugs-
gesetz) dla byej NRD z 1994 r., ktre zostay dodatkowo potwierdzone w orze-
czeniach FTK z 5 czerwca 1994 r. w odniesieniu do traktatu granicznego Niemiec
zPolsk z14listopada 1990 r., oraz z 8 wrzenia 1993 r. w odniesieniu do traktatu
o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy z 17 czerwca 1991 r. Wyczay one
bowiem decyzje nacjonalizacyjne i przejmowanie mienia poniemieckiego w Polsce
przez wadze polskie po 1945 r. Owiadczenie Schrdera byo sprzeczne z postpo-
waniem Federalnego Ministerstwa Finansw, ktre domagao si, przykadowo, od
pnych przesiedlecw zwrotu uzyskanej w dawnej RFN w ramach Federalnego
Urzdu Wyrwnawczego rekompensaty finansowej, jeli nie dysponuj odpowied-
nimi zawiadczeniami o jego przekazaniu wadzom lub osobom prywatnym w Pol-
sce. Winni oni dochodzi swych spraw majtkowych przed sdami w Polsce, cho
efekty ich odzyskania s znikome. Wydarzenia i kontrowersje powysze przyspie-
szyy uchwalenie 10 wrzenia 2004 r. odraczanej przeszo rok uchway Sejmu RP
cziomer.indb 43 2008-02-29 3:5:23

W sprawie praw Polski do niemieckich reparacji wojennych oraz w sprawie bez-

prawnych roszcze wobec Polski i obywateli polskich wysuwanych w Niemczech.
Istota powyszej uchway sprowadza si do nastpujcych punktw:
domaganie si od RFN stosownej kompensaty finansowej i reparacji wojennych
za olbrzymie straty materialne i niematerialne z tytuu agresji, okupacji iludo-
bjstwa i utraty niepodlegoci,
stwierdzenie, i Polska nie ma adnych zobowiza finansowych wobec obywa-
teli RFN, wynikajcych z II wojny wiatowej,
wezwanie rzdu do podjcia okrelonych krokw wobec RFN, aby uzyska sto-
sowne odszkodowania i przedstawi polskiej opinii publicznej wysoko ponie-
sionych strat,
apel do wadz RFN o uznanie bezzasadnoci i bezprawnoci niemieckich
roszcze odszkodowawczych wobec Polski w kadej postaci [zob. Sejm,
10.09.2004].
Rzd polski odci si jednak od roszcze niemieckich i nadmiernej reakcji
Sejmu, stwierdzajc w owiadczeniu prasowym midzy innymi: Rzd RP od-
notowujc obawy spoeczne wywoane przez rzecznikw polityki roszcze i nie-
odpowiedzialnych da w Niemczech opowiada si za znalezieniem rozwi-
zania tej kwestii w dialogu i we wsppracy partnerami niemieckimi. Nie jest
to atwe, mamy bowiem do czynienia z rnymi stanowiskami prawnymi. Nie-
mniej Rzd RP stoi na stanowisku, e znalezienie rozwizania kwestii roszcze
rewindykacyjno-odszkodowawczych ley nie tylko we wsplnym polsko-niemie-
ckim interesie, ale i w interesie jednoczcej si Europy, ktrej nie suy utrzy-
mywanie niepewnoci i zarzewi konfliktw [zob. Rzecznik Prasowy MSZ RP,
10.09.2004].
Gwne wyzwania wsppracy polsko-niemieckiej po 2005 r.

Z chwil powstania rzdu mniejszociowego PiS w jesieni 2005 r., a nastpnie
utworzenia wiosn 2006 r. rzdu PiS/LPR/Samoobrona, w stosunkach polsko-nie-
mieckich zaczy dominowa cztery problemy sporne, ktrych przezwycienie
mogoby wpyn na stopniow popraw wzajemnych relacji. Chodzio o:
ocen i ewentualn modyfikacj dotychczasowych podstaw traktatowych wsp-
pracy wzajemnej,
polityk pamici historycznej i kontrowersji wok dziaalnoci Powiernictwa
Pruskiego oraz ziomkostw i Federalnego Zwizku Wypdzonych (BdV), azwasz-
cza projektu utworzenia w Berlinie CPW,
polityk bezpieczestwa energetycznego, gwnie budowy gazocigu z Rosji do
Greifswaldu przez dno Batyku, w szerszym kontekcie relacji polsko-niemiecko-
rosyjskich,
ogln wizj charakteru wsppracy wielostronnej Polski z Niemcami, zwaszcza
w ramach NATO, UE i Trjkta Weimarskiego.
cziomer.indb 432 2008-02-29 3:5:23

Tabela 17.3. Porwnanie podstawowych wskanikw rozwoju Niemiec i Polski
Niemcy Polska
Wskanik
82,5 mln 2003 38,6 mln 2003
Powierzchnia 357023 km2 2003 312685 km2 2003
Gsto 231 osb 2003 123 osoby 2003

zaludnienia na km2 na km2
Stopa
8,6 2002 19,9 % 2002
bezrobocia
8,4 2005 14,0% 2005
w
1984000 2002 183031 2001
PKB
mln USD mln USD
Roczny realny 0,2 % 2002 0,9 % 2001

przyrost PKB 2,7% 2006 4,7% 2005
32855 USD 2002 4758 USD 2001

PKB per capita
27, 200 Euro 2006 9 000 USD 2006
1,3 % 2002 1,9 % 2002

Stopa inflacji
1,8% 2006 2,1% 2006
491306 2002 50378 2001

mln USD mln USD
Import
735,100 2006 96.670 2006
mln Euro mln USD
610113 2002 36159 2001

mln USD mln USD
Eksport
896,000 2006 92 720 2006
mln Euro mln USD
+118807 - 14219 2001

Bilans handlu mln USD 2002 mln USD
zagranicznego + 160 900 2006 - 23.950 2006
mln Euro mln USD
538 2001 272 2001

Liczba 546 2004 314 2004
samochodw na 1000 na 1000
mieszkacw mieszkacw
Liczba
436 na 1000 86 na 1000
komputerw 2002 2001
mieszkacw mieszkacw
osobistych
rdo: E. Cziomer [2006, 521]; May Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa 2007; Institut der
deutschen Wirtschaft, Zahlen, Koln 2007.
cziomer.indb 433 2008-02-29 3:5:23

W pierwszej kwestii gwni politycy nowej ekipy rzdzcej czsto krytykowali ule-
go poprzednich rzdw wobec Niemiec. Obecnie chodzi oto, aby z wiksz stanow-
czoci reprezentowa polskie interesy narodowe. W tym kontekcie istotne znaczenie
ma sprawa dalszego przeduenia w2007r. Traktatu o dobrym ssiedztwie i przyjaznej
wsppracy z17czerwca 1991 r., ktry wszed w ycie na pocztku 1992 r. i zgodnie
zart. 38 ust. 2, podlega automatycznemu przedueniu na okresy picioletnie (jeli
adna z Umawiajcych si stron nie wypowie go w drodze notyfikacji na rok przed
upywem danego okresu obowizywania). Do postanowie podlegajcych z punktu
widzenia stanowiska nowej ekipy rzdzcej modyfikacji nale midzy innymi:
sprawa rwnorzdnego traktowania mniejszoci niemieckiej w Polsce i Polakw
w Niemczech,
kwestia niektrych pozycji prawnych RFN, wyraonych midzy innymi wza-
czonych do Traktatu listach, wyraajcych rwnie odrbne punkty widzenia
obu stron,
sprawa bezpieczestwa energetycznego Polski, zagroonego midzy innymi in-
tensyfikacj wsppracy energetycznej Niemiec z Rosj.
W drugiej kwestii polska ekipa rzdzca oskara Niemcy o stopniowe isyste-
matyczne denie do relatywizacji pamici historycznej w tym sensie, i na jed-
nej paszczynie stawia si oprawcw i ofiary II wojny wiatowej, doprowadzajc
do relatywizacji zbrodni III Rzeszy oraz nadmiernego eksponowania zbrodni wy-
pdzenia Niemcw [por. wypowiedzi publicystw i politykw polskich; Kosiew-
ski (red.) 2006]. W tym kontekcie odrzuca si take roszczenia odszkodowawcze
Powiernictwa Pruskiego, obarczajc rzd federalny i system prawny RFN, win za
brak polityki, ktra nie eliminuje je w dostatecznym stopniu. Nie przekrelia tego
zapowied byego kanclerza Schrdera, i RFN nie bdzie tych roszcze popiera
przed Trybunaem Praw Czowieka w Strassburgu. Wymaga to jednak w okrelo-
nych sytuacjach zmiany ustawodawstwa niemieckiego. Budowa Centrum przeciw-
ko Wypdzeniu w Berlinie moe pogbi proces relatywizacji zbrodni hitlerow-
skich, stawiajc je w tej samej paszczynie, co liczne zbrodnie wspczesne. Na
marginesie naley podkreli, i w 2006 r. w Polsce wdroono program bada nad
stratami materialnymi i ludzkimi Polski w latach 19391945; podobny program
wRFN w odniesieniu do strat niemieckich zrealizowano ju w 1974 r.
W trzeciej sprawie, ze wzgldu na jednostronne uzalenienie Polski od dostaw
gazu rosyjskiego (gazocig Jamal II 1999) oraz denie do ich dywersyfikacji, nowa
ekipa rzdzca przy szerszym poparciu opozycji iekspertw bardzo krytycznie od-
niosa si do zainicjowanego przez byego kanclerza Schrdera i prezydenta Rosji
Putina, pomysu przeprowadzenia gazocigu z okolic Wyborga przez dno Batyku
do Greifswaldu. Od nowej kanclerz Angeli Merkel oczekiwano zarwno anulowa-
nia powyszej inwestycji jako skierowanej przeciwko Polsce, jak i uwzgldnienia
wrelacjach niemiecko-rosyjskich interesu Polski. Z drugiej strony, nowa ekipa rz-
dzca znalaza si o tyle w gorszej sytuacji, e nowy rzd niemiecki nie tylko utrzy-
mywa dobre stosunki z Rosj, lecz dokona znacznej poprawy oraz zacienienia
wsppracy z USA. Zaproponowane przez Merkel rozmowy polsko-niemieckie na
cziomer.indb 434 2008-02-29 3:5:23

temat ewentualnego przyczenia si Polski do budowy gazocigu pnocnego nie

wyszy poza form czysto informacyjn inie doprowadziy do zmiany negatywne-
go stanowiska Polski w tym zakresie.
Odwoanie w ostatniej chwili przez prezydenta RP konsultacji w ramach Trj-
kta Weimarskiego w lipcu 2006 r., zostao krytycznie ocenione przez wszystkich
byych ministrw spraw zagranicznych Polski (z lat 19892006). W stosownym
owiadczeniu podkrelali oni, i Polska pozbawia si tym samym moliwoci akty-
wizacji swej polityki europejskiej, chociaby w formie lunych dyskusji i wymiany
pogldw, ktre s niezbdne do wypracowania wsplnych stanowisk w kwestiach
istotnych dla wszystkich stron. Konsultacje w ramach Trjkta Weimarskiego od-
bd si na pocztku grudnia 2006 r. Na pocztku kadencji prezydent RP Lech
Kaczyski i dyplomacja polska ostentacyjnie pomniejszay znaczenie Niemiec
jako partnera i ssiada Polski. Wyrazem tego byo preferowanie oficjalnych wizyt
inauguracyjnych prezydenta RP, poza Bruksel i USA, winnych stolicach pastw
europejskich. Do Berlina uda si on dopiero na pocztku marca 2006 r. Wydaje
si jednak, i w rzdzie polskim, od jesieni 2006 r. pojawia si refleksja dotyczca
potrzeby zmiany polityki wobec Niemiec. wiadczy o tym wywiad prezydenta RP
Lecha Kaczyskiego zpoowy padziernika 2006 r., ktrym stwierdzi:
Problemy w stosunkach polsko-niemieckich te nie zaczy si podczas mojej
kadencji. Ale przyznaj, jest zasadnicza rnica midzy Niemcami sprzed roku
iNiemcami dzisiejszymi. Pani kanclerz doprowadzia do wzmocnienia pozycji
swojego kraju na arenie midzynarodowej: zacienia wizy ze Stanami Zjed-
noczonymi nie psujc jednoczenie stosunkw z Moskw. To bardzo umocnio
pozycj Niemiec take w Unii Europejskiej. Ten fakt musimy bra pod uwag,
uwzgldniajc wszystkie jego skutki. Unia Europejska nie moe by zdomino-
wana prze jedno pastwo. Nie moemy zapomina, e Polska jest szstym pod
wzgldem wielkoci krajem UE. [...] Nie zamierzam udawa, e Polska jest mo-
carstwem, jednak musimy twardo broni naszych interesw. Poza tym midzy
naszymi krajami powinny obowizywa stosunki partnerskie, a Niemcy dziaaj
niestety na zasadzie: kto silniejszy, ten lepszy. Tutaj jest pewna asymetria [zob.
Kaczyski 2006].
Jako typow asymetri, prezydent wymieni przywileje wyborcze dla mniejszoci
niemieckiej w Polsce, ktra nie musi przestrzega bariery progu wyborczego, wpro-
wadzajc dziki temu regularnie w ostatnich latach 2 posw do Sejmu. Przywileju
takiego nie posiadaj Polacy mieszkajcy w Niemczech. Politycy z partii koalicyj-
nej LPR, wnieli nawet postulat zniesienia powyszego przywileju wyborczego dla
mniejszoci niemieckiej, co wywoao poruszenie w Niemczech. Podczas spotkania
na szczycie UE w Helsinkach w poowie wrzenia 2006 r., premier Jarosaw Kaczy-
ski zapewni kanclerz Merkel, e Polska nie zamierza uszczupli praw mniejszoci
niemieckiej w Polsce, cho rwnoczenie zwrci uwag na fakt, i Polacy w Niem-
czech nie s uznawani za mniejszo. Na marginesie powyszej kontrowersji doda
naley, e wystpuje ona w stosunkach polsko-niemieckich od chwili podpisania
iratyfikacji przez oba kraje traktatu o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy
cziomer.indb 435 2008-02-29 3:5:23

z 17 czerwca 1991 r. Istota problemu tkwi w tym, i w odrnieniu od Niemcw

w Polsce, Polacy w Niemczech stanowi jedn z wielu zamieszkaych grup etnicz-
nych i s traktowani jako cudzoziemcy.
RFN odrzuca wliczanie do mniejszoci polskiej tzw. pnych przesiedlecw
na podstawie kryterium jzykowego, chodzi tu o tych, ktrzy ubiegali si za-
rwno o wyjazd na pobyt stay do RFN, jak te o niemieck przynaleno pa-
stwow. Polacy nie mieszkaj w zwartych skupiskach, s rozproszeni po caych
Niemieczech. Ponadto ich organizacje s skcone i rozbite, i nie mog, zgodnie
z prawem wyborczym, uzyska poparcia politycznego, zwaszcza podczas wy-
borw, mimo e mogliby prawnie zorganizowa si wycznie na szczeblu krajo-
wym (landw).
Problemy powysze zostay omwione podczas konsultacji polsko-niemieckich
30padziernika 2006 r., prowadzonych przez Angel Merkel i Jarosawa Kaczy-
skiego. Nie doprowadziy one jednak do rozwiza. Obie strony utrzymay od-
mienne stanowisko we wszystkich istotnych sprawach:
po pierwsze kanclerz Merkel odrzucia zasygnalizowan ju we wspomnia-
nym wywiadzie premiera polskiego propozycj zawarcia przez Niemcy i Polsk
ukadu midzynarodowego dotyczcego rezygnacji ze wzajemnych roszcze fi-
nansowych,
po drugie premier Kaczyski odrzuci propozycj zaagodzenia negatywnego
stanowiska Polski wobec budowy przez Niemcy i Rosj wspomnianego gazoci-
gu batyckiego za cen uzyskania ze strony Berlina gwarancji pynnoci dostaw
gazu z innych rde, na wypadek zakce lub przerwania dostaw rosyjskich,
po trzecie Polska ocenia wstpnie pozytywnie propozycje Niemiec w sprawie
reformy Polityki Ssiedztwa (EPS), umoliwiajcej midzy innymi zblienie Ukra-
iny do UE oraz zacienienie midzy nimi rnych form wsppracy wzajemnej.
W oficjalnym stanowisku rzdu federalnego w Berlinie po zakoczeniu wizyty
premiera RP wyeksponowano:
potrzeb uzyskania przez Polsk gwarancji dostaw gazu ziemnego w przyszoci,
uzupenion deklaracj podjcia si przez Niemcy w ramach prezydencji wUE
w pierwszym proczu 2007 r. wypracowania zasad funkcjonowania wsplnego
rynku energetycznego dla wszystkich pastw czonkowskich UE, w tym rwnie
dla Polski i krajw batyckich,
rzd federalny potwierdzi odmow udzielenia jakiegokolwiek poparcia dla indy-
widualnych roszcze obywateli niemieckich wobec Polski, take w ramach tzw.
Powiernictwa Pruskiego. Odrzuci jednak propozycj Kaczyskiego dotyczc
podpisania stosownej umowy midzynarodowej w sprawie wzajemnych rezyg-
nacji przez oba rzdy: 1) z reparacji wojennych, 2) wszelkich roszcze odszko-
dowawczych Niemcw wobec Polski i Polakw. Zaznaczono przy tym, e takie
porozumienie skomplikowaoby jeszcze bardziej powysz kwesti.
W pierwszej kwestii Niemcy chc przenie kwestie bezpieczestwa dostaw su-
rowcw energetycznych w 2007 r. na forum UE, co nie wry jednak przeomu. Nie
chc jednak zrezygnowa z budowy gazocigu batyckiego ze wzgldu na ogromny
wzrost, w perspektywie rednio- i dugofalowej, zapotrzebowania na gaz ziemny.
cziomer.indb 436 2008-02-29 3:5:23

Natomiast odnowa dyskusji nad spraw reparacji i odszkodowa zostaa sprowo-

kowana stanowiskiem Niemiec, w ktrym nie wyraono potrzeby konkretnych
dziaa, poza wycofaniem wsparcia dla Powiernictwa Pruskiego. Rwnoczenie
Niemcy nie s skonne do podjcia odpowiedzialnoci za indywidualne roszczenia
obywateli niemieckich, zwaszcza tzw. pnych przesiedlecw (Spaetaussiedler)
z Polski do RFN w latach 70. i 80., ani wobec Polakw i wadz polskich, ktrzy
w sprawie pozostawionego mienia w Polsce przedstawiaj odpowiednie podstawy
prawne. Chodzi wycznie o pojedyncze spory majtkowe odnonie nieruchomo-
ci w Polsce, o ktrych mog rozstrzyga wycznie sdy polskie.
W przededniu posiedzenia Rady Europejskiej (2223 czerwca 2007) doszo do
kolejnego wzrostu napi w relacjach polsko-niemieckich, zarwno w sprawach
europejskich, jak i dwustronnych. Jak ju wyej wspomniano, prezydent i rzd RP
nie chcieli zaakceptowa wypracowanego przez Niemcy w pierwszym proczu
2007 r. kompromisu dotyczcego dalszej reformy UE. Rwnoczenie polski MSZ
krytycznie odnosi si do postpowania niektrych urzdw niemieckich wobec
Polakw zamieszkaych w Niemczech, zwaszcza w sprawie utrudniania dostpu
do dzieci z rozbitych maestw polsko-niemieckich. Zaostrzya si take spra-
wa przejmowania ziemi i nieruchomoci w Polsce przez obywateli niemieckich
polskiego pochodzenia (tzw. pnych przesiedlecw) na mocy orzecze sdw
polskich (zoono 170 wnioskw) [zob. szerzej Buras 2007: 3]. Powysze napicia
i kontrowersje nie wykluczaj jednak potrzeby poszukiwa kompromisu oraz po-
wrotu do korzystnej wsppracy obu stron.
cziomer.indb 437 2008-02-29 3:5:23

moje notatki
cziomer.indb 438 2008-02-29 3:5:23

Literatura cytowana
12
cziomer.indb 439 2008-02-29 3:5:23

cziomer.indb 440 2008-02-29 3:5:23
Abraszewski A. (1976), Encyklopedia prawa midzynarodowego i stosunkw mi-
dzynarodowych, Warszawa.
Afanasjew J. (2005), Grona Rosja, Warszawa.
Arbatow G. (1984), Der sowjetische Standpunkt ber die Westpolitik der UdSSR,
Mnchen.
Balcerowicz B. (2002), Pokj i nie-pokj na progu XXI wieku, Warszawa.
Balcerowicz B. (2006), Siy zbrojne w pastwie i stosunkach midzynarodowych,
Warszawa.
Barcz J. (1994), Udzia Polski w konferencji 2 + 4. Aspekty prawne i proceduralne,
Warszawa.
Benz W., Graml H., red. (1983), Europa nach dem Zweiten Wewltkrieg, Frankfurt
am Main.
Biele S. (2006), Tosamo midzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa.
Bierzanek R. (1972), Wspczesne stosunki midzynarodowe, Warszawa.
Bierzanek R., Symonides J. (1995), Prawo midzynarodowe publiczne, Warszawa.
Biziewski J. (1993), Irak Iran 8088, Warszawa.
Biziewski J. (1994), Pustynna burza, cz. 2, Warszawa.
Bodio M. (2005), Stosunki midzy Uni Europejsk a Federacj Rosyjsk, Warszawa.
Bojarczyk B., Czarnocki A., Dumaa H., Krywicka K., Maj C., Topolski I., Zitek A.
(2006), Region i regionalizm w stosunkach midzynarodowych, [w:] Midzyna-
rodowe stosunki polityczne, red. M. Pietra, Lublin.
Bolechow B. (2002), Terroryzm w wiecie dwubiegunowym, Toru.
Brahm H., Brumer G., Hoehmann H. (1991), Sowjetpolitik. Die Innen- und Auen-
politik der UdSSR, Berlin.
Brinkley D. (1992), Dean Acheson. The Cold War Yers 19531971, New Haven.
Bryc A. (2004), Cele polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Toru.
Brzeziski Z. (1998), Wielka szachownica, Warszawa.
Calvocoressi P. (1998), Polityka midzynarodowa 19452000, Warszawa.
Cesarz Z., Stadtmller E. (1996), Problemy polityczne wspczesnego wiata, Wrocaw.
Choronicki M. (2002), Terroryzm. Analizy i fakty, Krakw.
cziomer.indb 44 2008-02-29 3:5:23

442 Literatura cytowana
Ciupiski A., Malak K., red. (2004), Bezpieczestwo polityczne i wojskowe, Warsza-
wa.
Czajkowski M. (2003), Rosja w Europie, Krakw.
Czarnotta Z., Moszumaski Z. (1995), Chiny Wietnam, Warszawa.
Cziomer E. (2007), Historyczne aspekty w polityce jednoci niemieckiej RFN 1949
1989, [w:] Zamknicie kwestii niemieckiej 19891991, cz. 2, red. J. Sawczuk,
Opole.
Cziomer E. (2007), Zimna wojna a kwestia podziau i jednoci Niemiec, [w:] Zim-
na wojna 19461989 i jej konsekwencje dla adu midzynarodowego, cz. 1, red.
B. Koszel i S. Wojciechowski, Pozna.
Cziomer E. (1992), Historia Niemiec 19451991. Zarys rozwoju problemu niemiec-
kiego od podziau do jednoci, Krakw.
Cziomer E. (2000), Pakt Stabilnoci dla Europy Poudniowo-Wschodniej, [w:] Ogni-
ska konfliktw: Bakany, Kaukaz, red. B. Klich, Krakw.
Cziomer E. (2004), Europa rodkowo-Wschodnia, [w:] E. Cziomer, L. W. Zyblikie-
wicz, Zarys wspczesnych stosunkw midzynarodowych, Krakw.
Cziomer E. (2005), Bezpieczestwo i wsppraca w Europie, [w:] E. Cziomer, L. W.
Zyblikiewicz, Zarys wspczesnych stosunkw midzynarodowych, wyd. 2 roz-
szerzone i uaktualnione, Warszawa.
Cziomer E. (2005, 2006), Historia Niemiec wspczesnych 19452005, Warszawa.
Cziomer E. (2005), Polityka zagraniczna Niemiec. Kontynuacja i zmiana po zjedno-
czeniu ze szczeglnym uwzgldnieniem polityki europejskiej i transatlantyckiej,
Warszawa.
Cziomer E. (2006), Nowa rola midzynarodowa Niemiec, Krakowskie Studia Mi-
dzynarodowe, nr 4, Krakw.
Cziomer E., Czajkowski M., red. (2006), Polityka Federacji Rosyjskiej wobec pastw
czonkowskich WNP, Krakw.
Cziomer E., Zyblikiewicz L. W. (2005), Zarys wspczesnych stosunkw midzyna-
rodowych, Warszawa.
Dmochowski A. (1991), Wietnam, wojna bez zwycizcw, Krakw.
Dobrzycki W. (2006), Historia stosunkw midzynarodowych w czasach nowoyt-
nych 18151945, Warszawa.
Dziak W. J. (2003), Korea, pokj czy wojna?, Warszawa.
Eberhardt P. (2002), Geografia ludnoci Rosji, Warszawa.
Fierla I., red. (2005), Geografia gospodarcza wiata, Warszawa.
Florczak A. (2004), Rada Europy, [w:] Organizacje w stosunkach midzynarodo-
wych. Istota mechanizmy dziaania zasig, red. T. o-Nowak, Wrocaw.
Fotyga A. (2007), Sojusze zawieramy wedle naszych interesw, wywiad przeprowa-
dzili J. Olechowski i W. Lorenz, Rzeczpospolita, nr 115 (7712).
cziomer.indb 442 2008-02-29 3:5:24

Literatura cytowana 443
Friedrich Ebert Stiftung Hrsg. (1989), Die Dialektik von Entspannung und indi-
viduellen wie kollektiven Menschenrechten in der zweiten Phase der Entspan-
nungspolitik, Bonn.
Gadis J. L. (1987), The Long Peace: Inguires into the History of the Cold War, London.
Gadis J. L. (1997), Teraz ju wiemy. Nowa historia zimnej wojny, Warszawa.
Gas P., Unge W., red. (2006), Wymiar wschodni NATO, Krakw.
Gelberg L., (1960), Prawo midzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybr doku-
mentw, t. 3, Warszawa.
Genscher H. D. (1995), Erinnerungen, Berlin.
Gowacki A., Stpie-Kuczyska A., red. (2004), Rosja Putina. Leksykon, d.
Grtemaker M. (1979), Die unheiliege Allianz. Die Geschichte der Entspannungs-
politik, Mnchen.
Gralczyk W., Sawicki S. (2006), Prawo midzynarodowe publiczne w zarysie, War-
szawa.
Gorbatschow M. S. (1989 a), Reden und Aufsaetze zur Glasnost und Perestrojka,
Amazon.
Gorbatschow M. S. (1989 b), Das gemeinsame Haus und die Zukunft der Perestrojka,
Berlin.
Gorbatschow M. S. (1989 c), Die Uno-Rede 1988, sowie Beitrag der Prawda vom
27. September 1987, Kln.
Gorbatschow M. S. (1993), Gipfelgesprche und geheime Protokolle aus meiner
Amtszeit, Berlin.
Grss A. (1992), Wandel der Sowjetischen Osteuropa-Politik in der ra Gor-
batschow, Frankfurt am Main New York.
Haliak E., Kuniar R., Symonides J., red. (2003), Globalizacja a stosunki midzy-
narodowe, BydgoszczWarszawa.
Haliak E., Kuniar R., red. (2006), Stosunki midzynarodowe. Geneza, struktura,
dynamika, Warszawa.
Haliak E., Popiuk-Rysiska I., red. (1995), Pastwo we wspczesnych stosunkach
midzynarodowych, Warszawa.
Huber M. (2002), Moskau 11. Mrz 1985. Die Aufloesung des sowjetischen Imperi-
ums, Mnchen.
Huntington S. (1997), Zderzenie cywilizacji i nowy ksztat adu wiatowego, War-
szawa.
Hyland W. G. (1991), The Cold War: Fifty Years of Conflict, New York.
Iglicka K. (2007), Kierunki rozwoju polskiej polityki migracyjnej, [w:] Raporty i ana-
lizy Centrum Stosunkw Midzynarodowych, Warszawa.
Insel A. von (2000), Der Gorbatschow-Faktor-Wandel einer Weltmacht, Frankfurt
am Main.
cziomer.indb 443 2008-02-29 3:5:24

Jackson R., Srensen G. (2006), Wprowadzenie do stosunkw midzynarodowych.

Teorie i kierunki badawcze, Krakw.
Jacobsen L. K. (2000), Deutsche und amerikanische Entspannungspolitik im Ver-
gleich 19691989, Berlin.
Jakubczak R., Flis J., red. (2006), Bezpieczestwo narodowe Polski w XXI wieku,
Warszawa.
Jastrzbski P. (2003), Wojna w Afganistanie, [w:] Zbrojne konflikty i spory midzy-
narodowe u progu XXI wieku, red. W. Malendowski, Wrocaw.
Jawasreh M. (2003), Proces pokojowy na Bliskim Wschodzie, [w:] Zbrojne konflikty
i spory midzynarodowe u progu XXI wieku, red. W. Malendowski, Wrocaw.
Jean C. (2003), Geopolityka, Wrocaw.
Kaczyski L. (2006), Zbrodnia na demokracji, Rzeczpospolita, 13 padziernika.
Kaczyski J. (2007), Uzyskalimy wszystko, co zamierzalimy, Dziennik, 25 czerwca.
Kaczyski M. P. (2007), Polskie dylematy wobec traktatu Unii Europejskiej, Instytut
Spraw Publicznych, Analizy i Materiay nr 76, Warszawa.
Kamp K. H. (2006), NATO-Erweiterung nach dem Gipfel von Riga, Analysen und
Argumente der Konrad Adenauer Stiftung, nr 32, Sankt Augustin.
Kasprzyk L. (2006), Rozwj ekonomiczny nadziej na wyrwnanie szans, [w:]
Organizacja Narodw Zjednoczonych, bilans i perspektywy, red. J. Symonides,
Warszawa.
Kcki C. (2002), Izrael. Jego wpyw na rozwj sytuacji w regionie Bliskiego Wschodu,
Warszawa.
Kissinger H. (1996), Dyplomacja, Warszawa.
Klafkowski A., red. (1976), Encyklopedia prawa midzynarodowego i stosunkw
midzynarodowych, Warszawa.
Klich B., red. (2000), Ogniska konfliktw: Bakany, Kaukaz, Krakw.
Kondrakiewicz D. (2006), Realizacja polityki zagranicznej Polski, [w:] Midzynaro-
dowe stosunki polityczne, red. M. Pietra, Lublin.
Kosiewski P., red. (2006), Pami i polityka zagraniczna, Fundacja im. Stefana Ba-
torego, Warszawa.
Koszel B. (2006), Trjkt Weimarski. Geneza, dziaalno, perspektywy wsppracy,
Pozna.
Koszel B. (1999), Europa Revidiva. Europa rodkowa w polityce Niemiec, Pozna.
Kowalczyk A. (1996), Kamboda 19751995, Warszawa.
Kubiak K. (1996), Kuba od rewolucji do kryzysu rakietowego, Warszawa.
Kuhn E. (1993), Gorbatschow und die deutsche Einheit. Die Aussagen der wichtig-
sten russischen und deutschen Beteiliegten, Bonn.
Kukuka J. (1978), Problemy teorii stosunkw midzynarodowych, Warszawa.
cziomer.indb 444 2008-02-29 3:5:24

Kukuka J. (1984), Midzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa.

Kukuka J. (1998 a) Historia wspczesna stosunkw midzynarodowych 1945
1996, Warszawa.
Kukuka J. (1998 b), Traktaty ssiedzkie Polski odrodzonej, Warszawa.
Kukuka J. (2000), Teoria stosunkw midzynarodowych, Warszawa.
Kukuka J. (2003 a), Historia wspczesna stosunkw midzynarodowych 1945
2000, Warszawa.
Kukuka J. (2003 b), Wstp do nauki o stosunkach midzynarodowych, Warszawa.
Kupiecki R. (2000), NATO u progu XXI wieku, Warszawa.
Kuniar R. (2006), Polityka i sia. Studia strategiczne zarys problematyki, War-
szawa.
Kuniar R., Szczepanik K. (2002), Polityka zagraniczna RP 19892002, Warszawa.
Lachowski Z. (2006), Terroryzm, rozbrojenie i nieproliferacja. Wyzwania i dylema-
ty nuklearne spoecznoci midzynarodowej, Rocznik Strategiczny 2005/2006,
Warszawa.
Link W. (1980), Der Ost-West-Konflikt. Die Organisation der internationalen Be-
ziehungen im 20. Jahrhundert, Stuttgart.
Lizak W. (2004), Bliski i rodkowy Wschd. Fiasko drogi do pokoju midzy Izraelem
a Palestyczykami via Bagdad, Rocznik Strategiczny 2003/2004, Warszawa.
Lizak W. (2006), Bliski i rodkowy Wschd. Geopolityczne przemiany Izrael Pale-
styna. Wycofanie ze Strefy Gazy, Rocznik Strategiczny 2005/2006, Warszawa.
Loth W. (2004), Der Ost-West-Konflikt, [w:] Handwrterbuch der internationalen
Beziehungen, Hrsg. W. Woycke, Bonn.
Lotk W. (1983), Europa nach 1945. Die Formation der Bloecke, [w:] Europa nach
dem Zweiten Wewltkrieg, Hrsg. W. Benz, H. Graml, Frankfurt am Main.
o-Nowak T. (2006), Stosunki midzynarodowe. Teorie systemy uczestnicy,
Wrocaw.
o-Nowak T., red. (1995, 1997), Wspczesne stosunki midzynarodowe, Wrocaw.
o-Nowak T., red. (2004), Organizacje w stosunkach midzynarodowych. Istota
mechanizmy dziaania zasig, Wrocaw.
Madej M. (2001), Midzynarodowy terroryzm polityczny, Warszawa.
Madej M. (2005), Terroryzm i inne zagroenia asymetryczne w wietle wspczes-
nego pojmowania bezpieczestwa narodowego i midzynarodowego prba te-
oretycznej konceptualizacji, [w:] Porzdek midzynarodowy u progu XXI wieku,
red. R. Kuniar, Warszawa.
Maj Cz. (1992), Wartoci polityczne w stosunkach midzynarodowych, Lublin.
Malendowski W. (2004 a), Organizacja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie,
[w:] Stosunki midzynarodowe, red. W. Malendowski i C. Mojsiewicz, Wroc-
aw.
cziomer.indb 445 2008-02-29 3:5:24

Malendowski W. (2004 b), Ruch Pastw Niezaangaowanych, [w:] Stosunki mi-

dzynarodowe, red. W. Malendowski i C. Mojsiewicz, Wrocaw.
Malendowski W. (2004 c), System kolonialny, dekolonizacja, neokolonializm, [w:]
Stosunki midzynarodowe, red. W. Malendowski i C. Mojsiewicz, Wrocaw.
Malendowski W. (2004 d), Zimna wojna, [w:] Leksykon wspczesnych midzynaro-
dowych stosunkw politycznych, red. C. Mojsiewicz, Wrocaw.
Malendowski W., Mojsiewicz C., red. (1996), Midzynarodowe stosunki polityczne,
Pozna.
Malendowski W., Mojsiewicz C., red. (2004), Stosunki midzynarodowe, Wrocaw.
May Rocznik Statystyczny (2006), Warszawa.
Marszaek A., red. (2004), Integracja europejska, Warszawa.
Marzda K. (2006), Midzynarodowe problemy spoeczne, [w:] Midzynarodowe
stosunki polityczne, red. M. Pietra, Lublin.
Merkel chce Euroarmii (2007), Gazeta Wyborcza, 2425 marca.
Mickiewicz P. (2003), Polska NATO 19902001, Gdynia.
Miedunarodnyje otnoszenija posle wtorogoj mirowoj wojny (1965), t. 1: 19451949,
red. A. G. Milejkowski, t. 2: 19501955, red. A. A. awriszew, t. 3: 19561964,
red. D. G. Tomaszewskij, Moskwa.
Mingst K. (2006), Podstawy stosunkw midzynarodowych, Warszawa.
Moczulski L. (1999), Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, Warszawa.
Mojsiewicz C., red. (2000, 2004), Leksykon wspczesnych midzynarodowych sto-
sunkw politycznych, Wrocaw.
Morawiecki W. (1995), Organizacje midzynarodowe, Warszawa.
Much-Leszko B., red. (2005), Wspczesna gospodarka wiatowa. Gwne centra
gospodarze, Lublin.
Niemcy chc przyspieszenia (2007), Dziennik, 2425 marca.
Niklewicz K., Pawlicki J., Pszczkowska D. (2007), Szczyt napicia dokumenta-
cja, Gazeta Wyborcza, 25 czerwca.
Nizio-Celewicz M. (2006), Terroryzm, [w:] Midzynarodowe stosunki polityczne,
red. M. Pietra, Lublin.
Nowicki M. A. (2007), Po co nam to prawo wywiad, Gazeta Wyborcza, 2 lipca.
Olszewski R. (2005), Bezpieczestwo wspczesnego wiata, Toru.
Otok S. (2006), Geografia polityczna, Warszawa.
Parzymies S. (2004), Stosunki midzynarodowe w Europie 19452004, Warszawa.
Patek A., Rydel J., Wc J. J., red. (2000), Najnowsza historia wiata 19451995,
Krakw.
Pawlicki J. (2007), Nad Joanin moe jeszcze zagrzmie, Gazeta Wyborcza, 28
czerwca.
cziomer.indb 446 2008-02-29 3:5:24

Pawlikowska I. (2003), Wsppraca subregionalna na rzecz bezpieczestwa w kon-

cepcjach polityki bezpieczestwa pastw Europy rodkowej, Toru.
Pawlikowska I. (2004), Europejska polityka bezpieczestwa i obrony w koncepcjach
bezpieczestwa pastw Europy rodkowej, Warszawa.
Pawlikowska I. (2006), Koncepcje bezpieczestwa pastw Europy rodkowej po 1989
roku, Toru.
Pawowski J. (2004), Bro masowego raenia orem terroryzmu, Warszawa.
Pawowski J., red. (2001), Terroryzm we wspczesnym wiecie, Warszawa.
Pitkowski P., Daca A., (1996), Konflikty zbrojne w otoczeniu Polski. Bya Jugosa-
wia, Warszawa.
Pietra M. (2006), Midzynarodowe stosunki polityczne, Lublin.
Pietra Z. J. (1986), Podstawy teorii stosunkw midzynarodowych, Lublin.
Pachtaski P. (2000), ZSRR i Rosja wobec Kuby, [w:] Kuba widziana z Europy rod-
kowo-Wschodniej, red. M. Kula, Warszawa.
Podhorecki L. (2000), Jugosawia. Dzieje narodw, pastw i rozpad Federacji, War-
szawa.
Poleskij P. T. (1985), SSSR i SSA. 50 liet dipomaticzeskich otnoszenij, Moskwa.
Polska droga do NATO. Opracowanie Biura Prasy i Informacji Ministerstwa Obro-
ny Narodowej (1999), Przegld Rzdowy, nr 4 (94).
Pothoff H. (1999), Im Schatten der Mauer. Die Deutschlandpolitik 19611990, Berlin.
Pradetto A. (2006), Postkommunistische Transformation Europas und deutsche Eu-
ropapolitik, Krakowskie Studia Midzynarodowe, nr 4, Krakw.
Przyborowska-Klimczak A. (1996), Prawo midzynarodowe publiczne. Wybr do-
kumentw, Lublin.
Raport (1993), Raport bezpieczestwa o stanie pastwa. Aspekty zewntrzne,
Warszawa.
Reynolds D., red. (1994), The Origins on the Cold War in Europe: Internatinal Per-
spective, New Haven.
Rotfeld A. D. (2002), Bezpieczestwo midzynarodowe po wydarzeniach 11 IX 2001
roku, [w:] Polska wobec terroryzmu, Krakw.
Rotfeld A. D. (1990), Europejski system bezpieczestwa in statu nascendi, Warszawa.
Sandorski J. (2006), Patologie midzynarodowe. Korupcja i przestpczo zorgani-
zowana, [w:] Organizacja Narodw Zjednoczonych, bilans i perspektywy, red.
J. Symonides, Warszawa.
Schmidt G. (1993), Ost-West-Beziehungen: Konfrontation und Dtente 19451989,
t. 12, Bochum.
Skrzypek A. (2004), Druga smuta. Zarys dziejw Rosji 19852004, Warszawa.
Skubiszewski K. (1997), Polityka zagraniczna i odzyskanie niepodlegoci. Przem-
wienia, owiadczenia, wywiady 19891993, Warszawa.
cziomer.indb 447 2008-02-29 3:5:24

Sobczyski M. (2006), Pastwa i terytoria zalene. Ujcie geograficzno-polityczne,

Toru.
Soutou G. H. (2001), La guerre de Cinquante Ans. Les relations Est-Ost 19431990,
Paris.
Spanier J. (1990), Games Nations Play, Washington.
Stadtmller E. (1996), Polityczne aspekty wspczesnych tendencji w gospodarce
wiatowej, [w:] Z. Cesarz, E. Stadtmller, Problemy polityczne wspczesnego
wiata, Wrocaw.
Staczyk J. (1996), Wspczesne pojmowanie bezpieczestwa, Warszawa.
Stefanowicz J. (1996), ad midzynarodowy. Dowiadczenie i przyszo, Warszawa.
Stemplowski R. (2006), Wprowadzenie do analizy polityki zagranicznej RP, War-
szawa.
Stolarczyk M. (2006), Charakter polskiej debaty nad przyszoci Unii Europejskiej,
[w:] Unia Europejska i Polska wobec dylematw integracyjnych na pocztku XXI
wieku, red. naukowa M. Stolarczyk, Toru.
Stolarczyk M., red. (2004), Bezpieczestwo Polski i bezpieczestwo europejskie na
pocztku XXI wieku: wybrane aspekty, Katowice.
Suek M. (2004), Metody i techniki bada stosunkw midzynarodowych, Warsza-
wa.
Sutor J. (1996), Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa.
wiat w liczbach 2005/2006, (2005), Warszawa.
Szemrzalska A., Szrek K. (2006), Imperium i prawo, Krakw.
Szerepka L. (2006), Sytuacja demograficzna w Rosji, Prace Orodka Studiw
Wschodnich, nr 24, Warszawa.
Szymborski W. (2004), Doktryna Busha, Bydgoszcz.
Szymborski W. (2006), Midzynarodowe stosunki polityczne, Bydgoszcz.
Tabor M. (2006), Dziaalno ONZ na rzecz dekolonizacji, [w:] Organizacja Naro-
dw Zjednoczonych, bilans i perspektywy, red. J. Symonides, Warszawa.
Tumacz si ze szczytu. Informacja wiceministra Kowala na temat szczytu UE 22
23 czerwca 2007 r. w Brukseli (2007), Gazeta Wyborcza, 78 lipca.
Uhlig D. (2007), Polacy o czonkostwie w Unii Europejskiej. Omwienie raportu
CBOS, Gazeta Wyborcza, 23 maja.
Waldenberg M. (2003), Rozbicie Jugosawii: od separacji Sowenii do wojny kosow-
skiej, Warszawa.
Waldenberg M. (2005), Rozbicie Jugosawii. Jugosowiaskie lustro midzynarodo-
wej polityki, Warszawa.
Wgrowska M. (2007), Polska za amerykask tarcz? Ewentualna dyslokacja sy-
stemu MD a interes narodowy, Raporty i Analizy CSM, nr 1, Warszawa.
cziomer.indb 448 2008-02-29 3:5:24

Wc J. J. (2006), Spr o ksztat instytucjonalny Wsplnot Europejskich i Unii Euro-

pejskiej 19502007, Krakw.
Weimar A. (2005), Polityka migracyjna Polski w latach 19902004, Raporty i Ana-
lizy CSM, nr 10, Warszawa.
Williams P. (1997), Grony nowy wiat. Transnarodowa przestpczo zorganizo-
wana w przededniu dwudziestego pierwszego wieku, [w:] Bezpieczestwo naro-
dowe i midzynarodowe u schyku XX wieku, red. B. Davies Bobrow, E. Haliak,
R. Ziba, Warszawa.
Wodkowska A. (2006), Polityka Federacji Rosyjskiej na obszarze WNP, Toru.
Wrmann C. (1986), Osthandel als Problem der Atlantischen Allianz, Bonn.
Wollf-Powska A. (1998), Oswojona rewolucja. Europa rodkowa w procesie demo-
kratyzacji, Pozna.
World Investment Report 2006. FDI from Developing and Transition Economies:
Implications for Development, UNCTAD 2006, New York.
Woycke W., Hrsg. (2004), Handwrterbuch der internationalen Beziehungen,
Bonn.
Wjcik M., Nisztor P. (2007), Pierwiastek poczy wszystkich poza SLD, Dzien-
nik, 1617 czerwca.
Zajc J. (2004), rodki i metody oddziaywania USA w bliskowschodnim procesie
pokojowym (19912000), Warszawa.
Zajc J. (2005), Polityka zagraniczna USA po zimnej wojnie, Toru.
Zajc J., Ziba R. (2005), Polska w stosunkach midzynarodowych 19451989, To-
ru.
Zenderowski R. (2006), Stosunki midzynarodowe. Vademecum, Wrocaw.
Ziba R. (1999, 2004 rozsz., 2005), Instytucjonalizacja bezpieczestwa europejskie-
go. Koncepcje struktury funkcjonowanie, Warszawa.
Ziba R. (2005), Wsplna polityka zagraniczna i bezpieczestwa Unii Europejskiej,
Warszawa.
Ziba R. (2006), Z Waszyngtonem czy Bruksel dylematy polskiej polityki bez-
pieczestwa, [w:] Unia Europejska i Polska wobec dylematw integracyjnych na
pocztku XXI wieku, red. M. Stolarczyk, Toru.
Ziba R., red. (2004), Wstp do teorii polityki zagranicznej pastwa, Toru.
Zieliski E. (2006), Nauka o pastwie i polityce, Warszawa.
Zorska A. (2000), Ku globalizacji. Przemiany w korporacjach transnarodowych i w go-
spodarce wiatowej, Warszawa.
ukrowska K., Grcik M., red. (2006), Bezpieczestwo midzynarodowe. Teoria
i praktyka, Warszawa.
Zyblikiewicz L. W. (2005), Miejsce i rola Polski, [w:] E. Cziomer, L. W. Zyblikiewicz,
Zarys wspczesnych stosunkw midzynarodowych, Warszawa.
cziomer.indb 449 2008-02-29 3:5:24

rda internetowe
2006 Report on Global AIDS Epidemic, UNAIDS 2006, www.unaids.org.

A Performance-Based Roadmap to a Permanent Two-State Solution to the Israeli
Palestinian Conflict, www.state.gov.
About the Stability Pact, www.stabilitypact.org.
Agencja EFE: Kuba przechodzi do ery po Fidelu, www.serwisy.gazeta.pl.
Biuro Informacji Rady Europy, www.coe.org.pl.
BP Statistic Review of World Energy, June 2006, British Petroleum 2006, www.bp.com.
Budet UE 20072013, www.old.euro.pap.pl.
Buras P. (2007), Die IV Republik und Deutschland. Eine Anatomie des Misstrauens,
Polen-Analysen, nr 3, www.polen-analysen.de.
Bury J., Izraelska operacja wojskowa w Libanie, Biuletyn PISM, nr 42 (382), 19
lipca 2006, www.pism.pl.
Bury J., Kryzys w stosunkach palestysko-izraelskich, Biuletyn PISM, nr 40 (380),
7 lipca 2006, www.pism.pl.
Charter of Paris for a New Europe, The Challenges of Change, Towards a Genuine
Partnership in a New Era, Lisbon Document Lisbon Declaration on a Common
and Comprehensive Security Model for Europe for the Twenty-First Century,
Charter for European Security Istanbul Summit Declaration, www.osce.org.
CIA World Factbook, Central Intelligence Agency 2006, www.cia.gov.
Country Classification, www.worldbank.org.
Die Berliner Erklrung. Wortlaut, 25 Mrz 2007, faz.net.
European United States Defence Expenditure in 2005, European Defence Agency
2006, www.eda.europa.eu.
Field Operations, www.osce.org.
Five Years of Stability Pact for South Eastern Europe: Achievements and Challenges
Ahead, www.stabilitypact.org.
Gwne punkty ONZ-owskiego planu dla Kosowa, www.gazeta.pl.
Human Development Report 2006, UNDP 2006, www.undp.org.
Institutions, www.osce.org.
International Trade Statistics 2006, WTO 2006, www.wto.org.
Koncepcja bezpieczestwa narodowego Federacji Rosyjskiej dekret prezydenta FR
z 10 stycznia 2000, www.mid.ru.
Lang K. O. (2006), Mit Sicherheit Polens Energiepolitik zwischen europischen
Solidaritt und russischer Abhngikeit, Polen-Analysen, nr 2, www.polen-ana-
lysen.de.
cziomer.indb 450 2008-02-29 3:5:24

List of Least Developed Countries, www.un.org.

Midzynarodowy Fundusz Wyszehradzki, www.visegradfund.org.
NATO and the Fight against Terrorism, www.nato.int/issues/terrorism/index.
html.
Nowe sankcje na Iran, www.serwisy.gazeta.pl.
ONZ i dekolonizacja, www.un.org/depts/dpi/decolonization.
Rada Pastw Morza Batyckiego, www.cbss.st.
Rezolucja RB ONZ nr 1244, Security Council Resolution 1244 (1999) [on the de-
ployment of international civil and security presences in Kosovo], www.un.org.
Ruch Pastw Niezaangaowanych, www.nam.gov.za.
Rzecznik Prasowy MSZ RP (2004), Owiadczenie MSZ w sprawie uchway Sejmu
RP, 10 padziernika, www.msz.gov.pl.
Sejm (2004), Uchwaa Sejmu RP z 10 wrzenia 2004 r., www.sejm.gov.pl/proc.4/
uchway/21430_htm.
Traktat Reformujcy UE (1819.10.2007), Reformy instytucjonalne Unii Europej-
skiej, www.europa.eureform_treaty/index_pl.htm
UKiE (2006), Programy pomocowe, www.2ukie.gov.pl/www.serce.nsf/OCD.
United Nations Convention against Transnational Organized Crime, www.undoc.
org.
United Nations Millennium Declaration, www.un.org.
Wojna B. (2006), Sytuacja polityczna na Kubie perspektywy zmian, Biuletyn
PISM, nr 49 (389), 22 sierpnia, www.pism.pl.
Word Investment Report 2006, UNCTAD 2006, www.unctad.org.
Wsplnota Narodw, www.thecommonwealth.org.
cziomer.indb 45 2008-02-29 3:5:24

cziomer.indb 452 2008-02-29 3:5:24
453
Wykaz map, rysunkw, schematw,

tabel i wykresw
Mapy
7.1. Plan podziau Palestyny wedug ONZ................................................................. 159
9.1. Podzia Pwyspu Koreaskiego........................................................................... 208
9.2. Obszar kryzysu kubaskiego................................................................................. 212
9.3. Obszar wojen toczonych w Indochinach............................................................ 217
9.4. Obecny podzia Palestyny . ................................................................................... 224
9.5. Wojna iracko-iraska.............................................................................................. 228
9.6. Interwencja ZSRR w Afganistanie ...................................................................... 232
14.1. rodkowa i PoudniowoWschodnia w czasie zimnej wojny....................... 330
14.2. Etapy poszerzenia NATO.................................................................................... 339
14.3. Rozpad Jugosawii.................................................................................................. 353
17.1. Polska w Unii Europejskiej (2007)...................................................................... 407
17.2. Pooenie geostrategiczne Polski ...................................................................... 411
Rysunki
13. 1. Struktura Unii Europejskiej . ............................................................................. 316
15.1. Ludno Rosji wedug wieku i pci w 1989 i 2002 roku................................. 364
Schematy
1.1. Relacje midzy stosunkami midzynarodowymi
i polityk midzynarodow................................................................................. 24
1.2. Uwarunkowania polityki zagranicznej pastwa................................................. 28
4.1. Klasyfikacja organizacji midzynarodowych...................................................... 88
5.1. Oznaczenie systemu.............................................................................................. 103
5.2. System jednobiegunowy........................................................................................ 105
5.3. System dwubiegunowy.......................................................................................... 106
5.4. System wielobiegunowy........................................................................................ 106
5.5. rda prawa midzynarodowego...................................................................... 112
5.6. Organy pastwa w stosunkach midzynarodowych....................................... 117
5.7. Ewolucja form stosunkw midzynarodowych . ............................................. 121
cziomer.indb 453 2008-02-29 3:5:24

454 Wykaz map, rysunkw, schematw, tabel i wykresw
8.1. Proces KBWE 19721989..................................................................................... 190

8.2. Proces KBWE spotkania wiedeskie 19861989.......................................... 192
16.1. Struktura organizacyjna Rady Europy.............................................................. 400
Tabele
2.1. Rozmieszczenie ludnoci wiata wedug kontynentw
w latach 1650-2025 (w %)........................................................................................ 44
2.2. Gwne religie wedug liczby wyznawcw (2001).............................................. 49
3.1. Wielkie debaty w nauce o stosunkach midzynarodowych............................. 62
4.1. Mocarstwa w latach 1700-2020............................................................................ 82
4.2. Podzia midzynarodowych organizacji rzdowych......................................... 89
4.3. Podzia midzynarodowych organizacji pozarzdowych................................ 90
4.4. 20 najwikszych KTN o charakterze niefinansowym
wedug zagranicznych aktyww (2004).............................................................. 97
4.5. Skutki dziaalnoci korporacji transnarodowych
dla krajw przyjmujcych....................................................................................... 99
6.1. Zestawienie umw w sprawie kontroli zbroje i rozbrojenia........................ 133
6.2. Szacunkowa liczba gowic atomowych oraz
wydatkw zbrojeniowych USA i ZSRR/Federacji Rosyjskiej
w latach 19402000................................................................................................ 146
7.1. Zestawienie skolonizowanych terytoriw w 1900 r.
wedug kontynentw (w %)................................................................................... 150
7.2. Gwne mocarstwa kolonialne w 1939 r............................................................ 150
7.3. Mocarstwa kolonialne i ich najwaniejsze kolonie,
ktre uzyskay niepodlego .............................................................................. 152
7.4. Terytoria niesamodzielne stan na 2002 rok.................................................. 155
9.1. Pastwa sabo rozwinite wedug ONZ............................................................. 234
9.2. Suma pomocy Wsplnoty Europejskiej i krajw
czonkowskich (wmld dolarw).......................................................................... 236
11.1. Napyw inwestycji zagranicznych w latach 19802005
(w mld dolarw).................................................................................................... 272
11.2. Ranking pastw wedug wskanika globalizacji (20042006) ................... 278
13.1. Liczba gosw w Radzie Europejskiej i miejsc
w Parlamencie Europejskim w porwnaniu z liczb ludnoci
i PKB krajw czonkowskich UE w 2004 roku................................................ 318
15.1. Rosja zasoby, wydobycie i eksport ropy naftowej i gazu zimnego.......... 366
16.1. System organw OBWE . .................................................................................. 399
17.1. Podzia gosw waonych w Radzie UE przy rnej liczbie
pastw czonkowskich . ...................................................................................... 421
17.2. Propozycje Polski podziau gosw w Radzie UE w 2007 r.......................... 424
17.3. Porwnanie podstawowych wskanikw rozwoju Niemiec
i Polski ................................................................................................................... 432
cziomer.indb 454 2008-02-29 3:5:24

Wykaz map, rysunkw, schematw, tabel i wykresw 455
Wykresy
9.1. Wielko Oficjalnej Pomocy Rozwojowej w 2004 roku
(w mld dolarw)....................................................................................................... 236
9.2. Wielko Oficjalnej Pomocy Rozwojowej w 2004 roku
jako % dochodu narodowego brutto.................................................................... 237
cziomer.indb 455 2008-02-29 3:5:25

456 Noty o autorach
Noty o autorach
Marek Czajkowski, dr, adiunkt w Katedrze Stosunkw Midzynarodowych

i Polityki Zagranicznej Instytutu Nauk Politycznych i Stosunkw
Midzynarodowych Uniwersytetu Jagielloskiego Autor publikacji z zakresu
stosunkw midzynarodowych, dotyczcych gwnie problematyki rosyjskiej
oraz bezpieczestwa midzynarodowego, wyda midzy innymi: Rosja w Europie
(Krakw 2003), wspautor podrcznika Rosjoznawstwo (Krakw 2004).
Erhard Cziomer, prof. zw. dr hab. kierownik Katedry Stosunkw

Midzynarodowych Krakowskiej Szkoy Wyszej im. Andrzeja Frycza
Modrzewskiego, autor wielu publikacji z zakresu wspczesnych stosunkw
midzynarodowych i najnowszej historii Niemiec. Najnowsze publikacje:
Zarys wspczesnych stosunkw midzynarodowych, (wspautor z Lubomirem
W. Zyblikiewiczem), II wydanie rozszerzone i uaktualnione, (Warszawa
2005), Historia wspczesna Niemiec 1945-2005, (Warszawa 2006).
Marcin Laso, dr, wykadowca w Krakowskiej Szkole Wyszej im. Andrzeja

Frycza Modrzewskiego, autor publikacji z zakresu wspczesnych stosunkw
midzynarodowych. Wybrane artykuy: Wojskowa Formacja Specjalna GROM
im. Cichociemnych Spadochroniarzy AK jako instrument polityki zagranicznej i
bezpieczestwa Rzeczypospolitej Polskiej (Krakw 2005), Wybrane aspekty miejsca
si zbrojnych
w stosunkach midzynarodowych pocztku XXI wieku (Krakw 2006).
Beata Molo, dr, wykadowca w Krakowskiej Szkole Wyszej im. A. Frycza

Modrzewskiego, autorka publikacji z zakresu wspczesnych stosunkw
midzynarodowych. Przykadowe artykuy: Wybrane zagadnienia niemieckiej
polityki bezpieczestwa ze szczeglnym uwzgldnieniem udziau Bundeswehry
w operacjach out of area (wspautorka z Ann Paterek) (Krakw 2003),
Znaczenie Rosji dla bezpieczestwa energetycznego Niemiec (Krakw 2006).
cziomer.indb 456 2008-02-29 3:5:25

Międzynarodowe Stosunki Polityczne

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Międzynarodowe Stosunki Polityczne

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Midzynarodowe

cziomer.indb 2008-02-29 3:50:35

cziomer.indb 3 2008-02-29 3:50:35

Publikacja dotowana z bada dofinansowanych ze rodkw przeznaczonych na dziaalno

Copyright by Krakowska Szkoa Wysza im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,

adna cz tej publikacji nie moe by powielana ani magazynowana

Sprzeda prowadzi Ksigarnia Krakowskiego Towarzystwa Edukacyjnego sp. z o.o.

Projekt typograficzny, amanie:

cziomer.indb 4 2008-02-29 3:50:35

Wykaz czciej uywanych skrtw..............................................................................13

cziomer.indb 5 2008-02-29 3:50:35

cziomer.indb 6 2008-02-29 3:50:35

cziomer.indb 7 2008-02-29 3:50:36

cziomer.indb 8 2008-02-29 3:50:36

17.1. Uwarunkowania pozycji midzynarodowej Polski po 1989 roku....................... 405

Literatura cytowana............................................................................................................... 439

rda internetowe................................................................................................................ 449

Noty o autorach...................................................................................................................... 456

cziomer.indb 9 2008-02-29 3:50:36

wiat wspczesny na pocztku XXI wieku wyrnia szereg zoonych tendencji

cziomer.indb 2008-02-29 3:50:36

W drugiej czci skoncentrowano si na analizie genezy i ewolucji systemu

cziomer.indb 2 2008-02-29 3:50:36

Wykaz czciej uywanych skrtw

cziomer.indb 3 2008-02-29 3:50:36

cziomer.indb 4 2008-02-29 3:50:36

cziomer.indb 5 2008-02-29 3:50:36

cziomer.indb 6 2008-02-29 3:50:36

cziomer.indb 7 2008-02-29 3:50:36

cziomer.indb 9 2008-02-29 3:50:36

M idzynarodowe stosunki polityczne s dziedzin stosunkw midzynaro-

1.1. Stosunki midzynarodowe a midzynarodowe stosunki polityczne

cziomer.indb 2 2008-02-29 3:50:36

narodowych stosunkw politycznych jest elementem ewolucji stosunkw mi-

cziomer.indb 22 2008-02-29 3:50:36

koju westfalskiego uksztatoway grup pastw, ktre dominoway w wiecie do

cziomer.indb 23 2008-02-29 3:50:36

3) rodowisko polityczne, w ktrych dochodzi do interakcji jest zdecentrali-

Schemat 1.1. Relacje midzy stosunkami midzynarodowymi i polityk

Nurt liberalny (holistyczny) Nurt realistyczny

cziomer.indb 24 2008-02-29 3:50:37

Stosunki midzynarodowe nie s monolitem, biorc pod uwag kryterium

cziomer.indb 25 2008-02-29 3:50:37

Pierwotno i nadrzdno midzynarodowych stosunkw politycznych wyni-

cziomer.indb 26 2008-02-29 3:50:37

porzdkowanie sobie jednosteki wszelkich ich grup na danym terytorium. Pod-

cziomer.indb 27 2008-02-29 3:50:37

obiektywne czyli zmienne niezalene od wartociowania dokonywanego przez

Schemat 1.2. Uwarunkowania polityki zagranicznej pastwa

Interesy pastwa s podstaw jego polityki zagranicznej. W klasyfikacji inte-

cziomer.indb 28 2008-02-29 3:50:37

Cele polityki zagranicznej klasyfikuje si na podstawie nastpujcych

cziomer.indb 29 2008-02-29 3:50:37

minacji i propago-wania nienawici negatywnego obrazu innych pastw oraz ich

cziomer.indb 30 2008-02-29 3:50:37

dowych. Niemniej jednak to oparcie jest sabe. W sytuacji braku scentralizowanej

cziomer.indb 3 2008-02-29 3:50:37

Spory polityczne dochodzi do nich w sytuacji, gdy brakuje regu prawnych, na

Spory midzynarodowe mog przyj najostrzejsz form: grob uycia siy

cziomer.indb 32 2008-02-29 3:50:37

przedmiot. Do konfliktu dochodzi wtedy, gdy podejmowane s dziaania politycz-

nia zbrojne, kierowane przez centrum dowodzenia.

cziomer.indb 33 2008-02-29 3:50:37

3) celu dziaania stron konfliktu wojna napastnicza (okrelon mianem wojny

1.1. Stosunki midzynarodowe a midzynarodowe stosunki polityczne

3) rodowisko polityczne, w ktrych dochodzi do interakcji jest zdecentrali-

3) celu dziaania stron konfliktu wojna napastnicza (okrelon mianem wojny