Vous êtes sur la page 1sur 145

Kemok aatin

Reheb aj kab naaj


ut aj rox naaj
Qeqchi

Tercer grado
primaria

Catalogacin de la fuente
Proyecto de Desarrollo Santiago - PRODESSA.
Kemok aatin (qeqchi) - Tercer grado primaria
Programa de lectoescritura ecaz con enfoque de valores. Primera edicin.
Guatemala, 2012.
144 p.
ISBN en trmite.
Temas: Comprensin lectora, equidad de gnero, paz y derechos humanos, bilingismo e
interculturalidad, pensamiento lgico, comunicacin y lenguaje.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 1


Autoridades Ministeriales
Licenciada Cynthia Carolina del guila Mendizbal
Ministra de Educacin
Licenciada Evelyn Amado de Segura
Viceministra Tcnica de Educacin
Licenciado Alfredo Gustavo Garca Archila
Viceministro Administrativo de Educacin
Doctor Gutberto Nicols Leiva Alvarez
Viceministro de Educacin Bilinge e Intercultural
Licenciado Eligio Sic Ixpancoc
Viceministro de Diseo y Verificacin de la Calidad Educativa
M.Sc. Claudia Ruiz Casasola de Estrada
Directora General de Gestin de Calidad Educativa DIGECADE-
M.Cs. Oscar Ren Saquil Bol
Director General de Educacin Bilinge Intercultural DIGEBI-

Federico Roncal Martnez y Edgar Garca Tax -


Codireccin Proyecto de Desarrollo Santiago -PRODESSA
Erwin Salazar De Len - Coordinador del rea de Proyectos Educativos

Equipo de produccin y coordinacin Equipo Tcnico de DIGEBI


Federico Roncal Martnez Edgar Daniel Morales Luis Fernando Paredes Pereira
Erwin Salazar De Len Hctor de Len Alonzo Subdirector de desarrollo
Coordinacin de la produccin Paula Veliz educativo bilinge intercultural
Ilustracin
Federico Roncal Martnez
Kajbe Cayetano Rosales
Asesor Pedaggico Diana Zepeda Gaitn Coordinador del departamento
Silvia M. Montepeque Peralta Gustavo Xoyn de materiales educativos bilinges
Mediadora Pedaggica Diseo grfico interculturales
Claudia Gonzlez y Daniel Caci
Escritores
Lisbeth Etelvina Son Simn
Celso Natalio Cuc Paau Revisin y adaptacin de artes finales
contextualizacin al Qeqchi

Este libro fue elaborado por PRODESSA con el apoyo financiero de la Generalitat Valenciana, PROYDE y Educacin sin
Fronteras.
Guatemala, mayo de 2012.

Queridas nias y queridos nios:

Es un gusto para el Ministerio de Educacin, poner en sus manos los textos de


Comunicacin y Lenguaje en diferentes idiomas que se hablan en nuestro pas.

En los textos podrn encontrar temas sobre la comunicacin en la vida


familiar, comunitaria y en los pueblos, la forma de comunicarse con el universo, los
animales, las plantas y otros seres, que espero despierte su curiosidad, creatividad e
inters por investigar. Asimismo puedan entender, interpretar y sobre todo vivenciar
todo el conocimiento de las abuelas y los abuelos en las diferentes comunidades e
idiomas de los cuatro pueblos de Guatemala.

De igual forma, ofrece la oportunidad de conocer y desarrollar diferentes


discursos, as como las normas de cortesa, consejos, agradecimiento y otros,
como elemento importante en las culturas. Adems conocern otros documentos
importantes como el Popol Wuj, el Chilam Balam y otros presentados en forma de
historias.

Todos los contenidos estn presentados para que ustedes nias y nios
puedan comunicarse en sus idiomas y puedan realizar diferentes actividades que
ayuden a desarrollar los procesos de la escucha, el habla as como de lectura y
escritura, porque estas habilidades formarn parte esencial del aprendizaje.

Estoy segura que estos textos les ayudar a desarrollar sus idiomas maternos,
ya que comprende temas y contenidos contextualizados segn el idioma y la cultura
del rea al cual va dirigido. Por eso, es importante que le dediquen tiempo e inters
para leerlo, que desarrollen las actividades que les sugiere, que compartan con
los dems lo que encuentren en l, que lo tengan como el mejor amigo que los
acompaa siempre.

Con aprecio para ustedes nias y nios; Mayas, Garfunas, Xinkas y Mestizos.

3
Stxolilal
Rajlil Naleb Xpaayil Perelil

1. Rochochil xkanjelobaal linna Seeraq 10

2. Li xchaqalil ru wajb Seeraq 14

3. Li xjosqinkileb rib lix Tol ut lix Kat Seeraq 20

4. Eb li poyanam kexik chi sikok ixim Seeraq 35

Selebaal
5. Li winq kixtzol yaabak seeraq 45

Selebaal
6. Xwinqil li xaml seeraq 53

Selebaal
7. Laj uch seeraq 61

8. Li xchaajkilal laj Pi, li ajaj ru aj xul Seeraq 69

9. Jun chik komon toj xok chaq sa li tzolebaal Seeraq 77

10. El zancudito Pica Pica Fbula 85

11. Li xtzi kiche kiwotzok Seeraq 95

12. Me voy por aqu , me voy por all, el problema resuelto ser Relato 105

13. El pas de los sueos Cuento 115

Xseeraqinkil
14. Laj Tin sa li be nake xibenk wi kulbil naleb 123
4
Rajlil Naleb Xpaayil Perelil

Uutzuujinbil
15. Li mesuul aj moy u aatin
133

Xnimqal ru patzom.
16. Sachbachoolejil wi tzaqal rabinkil xsumenkil Nawom 139

17. El espejo mgico Cuento 149

Xseeraqinkil
18. Li ajlebaal kutan re li yuam nawom
159

19. El mulo y el zanate ladrn Fbula 169

20. Juguemos a la matemtica Instructivo 175

21. El caballito de mar, un pap muy especial Cientfica 183

22. Xjo maajokil kauxl laj Sen Seeraq 193

23. Castigar con golpes a los nios y las nias no es bueno Cientfica 203

24. Xkanjelankil li ajl sa li tzolebaal Seeraq 209

25 Li max nabichank, jun batz aj xoronel Seeraq 219

26. Li baalam, saqe wi xbonol Nawom 227

27. El animal que no saba a qu grupo perteneca Seeraq 237

28. Francisco el mentiroso Fbula 247


Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 5
Conoce cmo son las lecturas y cmo leerlas
Las lecturas han sido escritas de manera especial para que al
leerlas aprendas cosas interesantes y adems te diviertas.
Por lo tanto cada lectura est organizada para que:

Antes de leer

Realiza dos acciones.

1. Activa tus conocimientos

Con la ayuda de tu maestra realiza el


ejercicio Antes de leer en tu Cuaderno
para pensar y resolver.

2. Explora la lectura

Esto significa que en cada lectura debes identificar lo siguiente:

Tipo de lectura:
puede ser cuento,
leyenda, relato,
poema u otro.

Ttulo:
lelo y piensa
en lo que significa.

Autor o autora:
conoce el nombre de la
persona que escribe.

Ilustraciones:
obsrvalas, te ayudar
a imaginar de qu
se trata la lectura.

6 6
Durante la lectura
Lee activamente:
Esto significa que mientras leas debes poner
atencin al momento de encontrar lo siguiente: Duda: no
estar seguro
de hacer
Vocabulario: algo.
te explican las palabras difciles.

Monitoreo: Ests entendiendo


son como llamadas de atencin. la lectura?

Informacin:
te dan a conocer datos importantes. Joyabaj es un
municipio del
departamento
Preguntas: las debes contestar en de El Quich.

tu Cuaderno para pensar y resolver


segn el nmero que corresponda.
1 Quin es el narrador
Recuerda que debes cuidar este de esta lectura?
libro de lectura, no debes escribir en
l, ni rayarlo, pues le servir a otros
nios y nias.

Despus de leer

Realiza dos acciones:

1. Resumen mental:
imagina lo que acabas de leer y
exprsalo con tus propias palabras.

2. Ejercicios para pensar y resolver:


los encuentras en tu Cuaderno para
pensar y resolver.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 7


Li qaloqal chi bonbil
Jo nakake reetal, li junjunq chi seeraq wan sa li tasal hu ain,
wan jun li xbonol nakutbesink re. Kaahib chi bon wank, li junjunq
wan jun xyaalalil ut jun li naleb naxye. Ain naraj xyeebal naq
rikin li junjunq chi seeraq tqatzol junjunq li naleb ut baanuhom.

Juntaqeetilal wank, jo ixq ut winq:

Naqatzol xkeebal xloqal li ixqaal ut li teelom, ut xtawbal xyaalal


li xjuntaqeetilal li kulub ut li loqal.

Rajbal li qaatinobaal ut li qabanuhom:


Tqataw xyaalal li rajbal ru, li xloqal li qaatinobaal ut li jalanjalanq
chi baanuheem re toowanq sa tuqtuukilal.

Xkulub li poyanam ut wank sa tuqtuukil usilal:


Nim xloqal li xyuam li junjunq chi kokal teelom ut ixqaal. Tento
naq tqayal xsahil li qakulub jo poyanam. Naq namuxek li
kulubej tento xjitbal chi ru li chaqrab. Kaaj wi chi jokain
toowanq sa tuqtuukil usilal.

Jorok kauxl ut naleb:


Tqatzol xchamombresinkil li qakauxl re xtuqubankil sa junpaat li
qakanjel.

Naraj xyeebal naq sa li junjunq chi yaabasihom ttawmanq junaq


ak naleb chi rix li juntaqeetilal wank sa komonil, sa tuqtuukilal ut
kauxlak chi yaal. Li junjunq chi seeraq ain tatexke chi kauxlak.
Jokan aj wi wank hoonal texpatz laakauxl chi rix li kok naleb.
Taake reetal naq jwal aajel ru ut jwal sa xbaanunkileb.

Anajwan qatikibaq rikin li xbeen li seeraq.


8
Ninte lintasal hu....
Ninte li wu...
Ninte linchool...

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 9


Seeraq

Rochochil xkanjelobaal linna


Re qawa Mario Enrique Caxaj

Chi qajunilo laao li poyanam yal naqatenqa qib


chi wank sa xbeen a ruuchi choch ain rikineb
li qechpoyanamil; jokan ut naq li junjunq tento sa
xbeen xtzolbal xbaanunkil junqaq xkanjel.

Wank jun rochochil xkanjelobaal linna aran Qanwinik.


Nayiibank poenaq kok beelebaal chiich ut nimqi kaxon
chiich re beelank poyanam.

Kixtzol li xiitink poenaq chiich rikin linwachin.

10
Tik naqanumsi kutan sa rochochil li kanjelobaal wechbeen
li wanab. Li wanab xMar, nahulak chi ru naq aanaq aj
kuubanel poenaq beelebaal chiich, kama linna, xbaan
naq xiikil naq nahulak chi ru.

Ma yookat chi xtawbal ru


li yookat chi xyaabasinkil.

Wankeb li qechkabal aj Qanwinik nakewechok re li kanjel


naxbaanu linna. Nakexkauxla naq li kanjel ain moko
reheb ta ixq. Abanan, nahulak chi qu li naxbaanu, xbaan
naq nakeqil chi elk li poenaq beelebaal chiich sa li
rochochil li xkanjelobaal, ak yiibanbileb chik ut saheb aj
wi chik rilbal.
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
11
Sa jun kutan, ak yooko raj chi xik aran Koban wechbeeneb
linjunkabal, sa jun nimla kaxon chiich re beelank poyanam.
Kipoek chi qubel aran Sonte. Kechinaak xchooleb chi
xjunileb li poyanam yookeb chi xik chi sa. Linna aan inka
kichinaak xchool. Aan, kiril li raam li beelebaal chiich
ut kixyiib. Kesahok xchooleb chi xjunileb. Kexpoqpoqi
li ruqmeb chi us. Ma kachin ta naq kisahok sa qachool
wechbeen li wanab xMar, xbaan li kanjel kixbaanu linna.

Kechinaak xchooleb:
keok xkauxl chi rix ka
ru texbaanu rikin li
chaajkilal.

12
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
13
Seeraq

Li xchaqalil ru wajb
Re qawa Mario Enrique Caxaj

Kuulanbileb chaq li wajbaal sa


jun xraqalil li tzolebaal. Toj ak
chi us xloqbaleb. Wank jun li
xolb, chirimiiy, moor, tun, kitaar,
tusbilche wajb ut li rix kok.

Ak chi qeq chikan. Naok Ain jun china


sa rokebaal saqenk seebal cho
re li tzolebaal li xkutum jwal sa naril
li xxoronik li po. Najulnak wajbak.
chaq jun li china cho
aran.

Kixchap jun li xolb ut kikoklaak chi Abihin


rapunkil xsa. wan at china cho,
Xiikil xsahil nakat- chirimiiy nakexye we.
eekank. Apu xtzuumal we ut
aran taawabi naq
xiikil wi chik xsahil
nineekank
Qeeeq laain.
eeeqeeeq
Tururuuturuu eee
Jalan kachin
chan ru aawilbal at china
naeekank.
cho, laain li xolb. Pe yaal naq
Nahulak aj wi
sa naxye linyaab sa xyanqeb
chi wu.
li kiila wajb.

14
Jun chik
li wajb Hahaha
kieekank yal ban wi
chaq chi inka
nakineekank, Naxnimobresi rib: aan
tnimahatq maaka nakeok xkutbal chi ru junaq chik
rib ut wi. Toj rikin naq aan li jwal chaabil
xiikil chi linyaab nakeelk chi ruheb chi xjunil.
kaqseenk. chi xjunileb li Burlesca: que se dice
chinausil en tono de burla o
bich. desprecio. Kaqseenk:
naleb nayeemank
rikin xchuchinkil maraj
xtzeqtaanankil junaq chik.

Laain li china
Ut laaat anihat. moor.
Chap lintenbal,
toch lintzuumal
ut aran taawabi
a hoon.

Tenten-tentenxiwajel
ta wi naxye aayaab.
Nahulak aj wi chi wu.

Naq kirabi li yook chi kulmank, li rix kok, kixye:

Xbaan naq laao


Anihex put
kuubanbilo xbaaneb
laaex a oxibex.
xchaabil uqmeb
Ka ut naq xiikil
xtenamiteb aj Maay.
naq teenimahatq
eerib naq
laaex li jwal sa
nakexeekank
sa xyanqeb li
kiila wajb naq
teereeka
eerib.
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 15
Jokan tana, Anaqwan
aban laain maani kikuubank we. xintaw ru ka ut naq
Ut laain li wajb xiikil naq nakeraj li nakehulak chi ru li kokal
kokal sa xqehil li ralankil. Maajun chik
laayaab. Sa naxye ut
naeekank kama nakineekank , ut
chinaus.
laain li jwal chaabil.

Kopkopkop-kopkop

Sa li hoonal aan ak t-eekanq chaq li nimla moor:

Ani xyehok eere naq laaex li


jwal sa naxye eeyaab. Laain
li jwal sa nakineekank ut
jwal kaw nakinyaabak. Laain
kuubanbilin xbaaneb laj
benkil winq.

Kipiskok li china cho sa xbeen


li nimla moor re rabinkil chi
chaabil li xyaab.

Jwal kaaaw
naeekank.
Nahulak aj wi chi
wu.

Pumpum-pum

16
Ut jokain kiaatinak li rinwajb

Chineekuyaq Chininchin-chininchin
abanan linwaqib chi kaam ut
linkaxonil ma kajo xsahil naxye naq
nakexsume li xbicheb chi ru.
Eb laj kaxlanwinq, li wankeb sa
releb saqe ut li wankeb chi re li
palaw saatqeb li junjunq chi tenamit
tik nakinexke choq tzaqal xchaabil
wajbeb. Jokan naq linyaab aan li
jwal chinaus.

Seebal bich:
xpaayil li bich
jwal abinbil chi
Jokan aj wi li tusbilche wajb
Jokan tana us sa eb li naajej
ex komon abanan maajun naketawlimank
Plem-plem
junaq naeekank chi kajo sa relebaal
ta xchinausal chi wu laain. saqe ut rokebaal
Linjunxaaqalil kuubanbil iq re li tenamit
Guatemala.
rikin sankil che. Sa chi xjunil li
xtenamitul laj Guatemala, eb laj
Maay, Xink ut kaxlanwinq, xiikil
naq nakineraj. A tzaqal linyaab
nakehulak chi ru rabinkil,
aan li jwal chinaus.

Ma ta raj chik li tun tkanaaq chi ixbej:

Jokan aj wi
laain kinexyiib rikin sankil che
ut ak najter chi us nakinyolaak sa
xtenamitul Guatemala. Nawochbeeni li
xajok nakexbaanu li xtenamiteb
Laj Maay. Jokan naq maajun ttawoq
xsahil naxye linyaab.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 17


Li xyaalalil
aan: chi xjunil li yaab xwabi
chinaus nakexye. Sa nakexye chi
xjunileb li wajb wankeb
arin

Meeye
eememil. Moko yaal ta. A li we
sa naxye. Inka, a linyaab li
jwal chinaus rabinkil.

Sa jun kutan
texke reetal naq jalanjalnqeb
abanan junqnaqikeb
xchinausal
ut xloqaleb.

Yook li choqink chalen naq kiok li


qoqyin toj re naq kelubk.
Naq kisaqewk, kitehonk li okebaal sa li
tzolebaal. Keok chi xjunileb li kokal, aj
Maay, Xink, Kaxlanwinq ut eb laj Kariip.
Jalanjalanq li naajej nakechalk wi
chaq ut jalanjalanq aj wi li xyehomeb
xbaanuheemeb. Li junjunq kixchap li
xwajbaal ak kutbil chaq xtochbal
chi ru xbaan li xna xyuwa.
18
Chi rix aan ketaqek li kokal sa xbeen li xtibaleb roq.
Kexkuub jun li xnimla chuuteb aj wajb ut kextoch chi
anchaleb xchool li xwajbeb. Ma kachin xsahil naxye li bich
kielk chi ruheb naq kixkuli rib li xyaabeb li wajb. Maajun
naeekank xjunes, sa ban rabinkileb chi xjunileb, kaw
nakeeekank, ut sa nakexye.

Chi
xjunileb li wajb
kextaw ru naq maajun
nim ut maajun kok sa
xyanqeb. Jokain aj wi
qilbal laao li poyanam
arin Guatemala: chanchan
jun xnimla chuuteb aj
wajb naq wanko, bar
naketawmank laj Maay,
Xink, Kariip ut eb laj
Kaxlanwinq, nakexbicha
li xbicheb ut nakextoch
li xwajbeb. Laao ralal
xkajol jun nimla tenamit ut
junqnaqik li qaloqal.
Ma tqatzol ta wi
roxloqinkil qib.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 19


Seeraq

Li xjosqinkileb rib lix Tol ut lix Kat


Por Mario Enrique Caxaj
Lix Tol ut lix Kat, aan xchaqnaeb rib naq wankeb,
nakeuxmank xtawbal aran Purul Ha. Lix Tol nahulak chi ru
naq junelik aan yaalaq re. Maajoqe naxkul ru naq jalan
t-uxmanq xkauxlankil chi ru li naxkauxla

Sa jun kutan, li nachinbej, kixye reheb:

-Ex wi, baanumaq usilal we. Anaqwan xqehil li okox. Ayuqex


chaq sa li qanaaj, sikomaq ut kamomaq chaq kachinaq li
okox re qatzakahemq. Laaex ak nakenaw chikan ru li teekam
chaq.

Okox natzakamank:
Aaneb li qeen jwal
numtajenaq xloqal
xbaan li xkihal li kawilal
natawmank chi sa, sa
xbeen li ruuchi choch.
Guatemala aan jun
reheb li tenamit bar
wi jwal nauxmank
xtzakankil li okox.

20
Jokan ut kexbaanu. Kehulak sa li naajej, xiikil tzaqal li che
chi ru. Ma kachin ta chi yolaak li okox chi ruhatqeb li xxe ut li
xtoon, jalanjalanq wi rilbaleb li okox. Lix Tol, naq kiril li xnimqal
li okox ut li xchinausal li xbonol tikto kiok chi xsikbal re ut sa
junpaat kinujak chaq li xchakach.

-Tol, moko aan ta li naxsik linnachin naq nakulunk rubel li


kiche, xatsachk bi naq twil chan lix Kat.

Xbaan naq tik chi maajun naraj nakehok re xnaleb lix Tol, tik
kichap xjosqil ut kixsume:
-Aan ain li jwal chinaus ut aan ain li tqakam.

-inka a Tol chan wi chik lix Kat moko us ta naq tqakam li


okox aan.

-Aan ain li jwal chinaus ut aan ain li tqakam re linnachin


chan wi chik naq kixkasuti li raatin, ut kixkam li okox chinaus
xbonol.

Chalen chi ru li xqajikeb sa li ochoch, tik inka kiraatina


kachinaq li xchaqna.
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
21
Naq kehulak, kixye:

- Nachin, xqakam chaq li tzaqal xchaqalil ru okox. Ma kajo


xchinausal xbonoleb. Lix Kat xrataw raj naq a li yotox nailok
xqakam chaq ut jun raj aj wi li xbonol naq xyehatq. Abanan
laain xinye re naq ain jwal chinaus nakeilok.

- At inraarookil i chan li nachinbej -, a li yotox nailok li


ninkam chaq rajlal laain. Tik xatxbalaqi chaq rilbal li xbonol
ut li xchinausal nailok, tik a chik li nakamsink xakam chaq
sa li qochoch. Wi ta raj tqatzaka, tooyajerq raj ut mare anchal
nim li rahilal tchalq sa li qabeen

- Xinye aj wi li naleb aan re laain a nachin, abanan tik


maaka xinok wi re naq xinrabi. Chan lix Kat.

Lix Tol, sa xkaba naq kirabi li xxiwxiwil li rahilal kixkam raj sa


xbeen li xjunkabal, kixke reetal li xmajelal rusilal li xnaleb.
Ut aran kixtzol naq inka pe us xkeebal qib chi xkam li
xchinausal nailok li kaaq re ru. Kixtzol aj wi naq moko chi
xjunil ta pe li naxye maraj li naxkauxla aan junes us ut us pe
rabinkil li raatineb ut xkauxleb li komon.

Okox inka us
xtzakankil: Sa
xbeen li ruuchi
choch, yal
junjunq aj wi
xpaayil li okox naru
naketzakamank, li
kihal chik aan inka
useb xtzakankil,
xbaan naq naru
nakexyoob xrahilal
saej maraj naru
nakamsink.

22
Chi rix aan, lix Tol kiaatinak rikin lix Kat. Kixpatz xkuybal chi ru
naq inka kirabi li raatin. Ut kixye re naq sa li hoonal aj wi ain
tinjal linkauxl ut linwanjik.

Li nachinbej, kixke reetal chi xjunil li kikulmank, kixboqeb chi


xkabichal, kixqaluheb ut kixye reheb:

-Xinke reetal naq lix Kat xcholob chaq naq inka us


xkambal chaq li okox jalanjalanq xbonol. Us aj wi xkeebal
reetal li chaabil okox. Abanan jwal us wi chik xkeebal reetal
naq joqe inka us li qabaanuheem re naq chi jokain tqajal
ut tchaabiloq li qawanjik rajlal kutan.
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
23
Seeraq

Eb li poyanam kexik chi sikok ixim


Xxokbil chaq xbaan qawa Daniel Caci
yeebil xbaaneb aj Chorti
Kokal aj tzakanel ixim UNESCO 1995

Ma kajo xaq naq nahulak chi ru li


wikana qana Rux, xseeraqinkil qe li
naleb kexsseraqi chaq li qamama
qixaan. Chi kama ain naabal tzaqal
li naleb naqatzol chi rix li qayehom
qabaanuhem. Abanan, manakenaw
ka ru naxbaanu qe, naxsiki tzaqal
xyaalal chan ru naq teetooq chi us li
qaxik chi rabinkil, wan naq nasachk chi
xyeebal li seeraq naq naxbaanu rib.

Wan naq jalan chik li naleb naxyehatq moko xkomon ta rib


rikin li seeraq. Sa xkaba ut ain kixpatz qe naq wi ani
junaq tkehoq reetal naq moko aan ta chik li seeraq yook chi
xyeebal chi xyeehukuuq:

Xaqab wan aran, ak taawaj anchal qasachbesinkil.

Jokan ut naq nakatinboq chi tzaqonk sa li batzunk ain.


Yaabasi sa xyaalallil li seeraq tjultika sa qaxik. Ut seebaq
aj wi xsa leexik chi abink, naq joqe taawabi naq moko aan
ta chik naxye maraj taake reetal naq xsachk tento naq
taayehuku li aatin ak xinye chaq aawe. Qilaq ma xbeen tana
laaat tatkehoq reetal joqe inka naxket rib li naleb, chi qu
laao. Qabihaq bi li wikanna qana Rux.

Kiqehink junsut jun nimla weej ut chaqieel, tik chi


Chaqieel: Naq inka yal ta ka ta chik nakataw chatzeka. Jwal kinajtok
chik natanek li loqlaj
hab chi ru naabal chi us li weej toj re naq kiosok li loqlaj ixim. Jokan
kutan, chi xjunil li ut, naq jun li cheekel winq ut junsuumaleb chik li
yolebaal maraj roqi ha cheekal poyanam rochbeeneb, jwal nebaeb
nakechaqik. Xbaan
ut ain naq maabar
chi us, kexik chi xsikbal toj bar ta textaw chaq
chik naru chaq xtawbal kachinaq li xwa rukaeb. Naabal xamaan tzaqal
li li ha re ukek ut kexyal xqeheb chi xsikbal li loqlaj ixim ut tik
nakechaqik aj wi li chi maabar nakextaw. Kaaj wi xaq ru li che
loqlaj awimq.
nakextaw rubel kiche yookeb chaq chi xtzakankil
chalen, xtzakahemq kiche chankeb re.
24
Ma kachin ta xnajtil ak kebeek chaq, kehulak ut sa ruuj jun
li nimla tzuul nujenaq chi che ru abanan tik maabar nakextaw
junaq xyolebaal li nima, yal kachinq aj wi li ha nakextaw chi
kok pumpuuk. Sa aj wi li naajej aan kextaw jun nimla toon li
loqlaj kal. Sachsookeb xchool chi rilbal li loqlaj kal kexpatz
rib chi ribileb rib: Bar ta wi wan laj eechal re li kal ain. Ut chi
rix aan kexpatz reheb li kar wankeb sa li nima.

-Xaqab wan aran, ak taawaj anchal qasachbesinkil -ak chan


linloy xKat . Aran inka naru wanqeb li kar. Eb li xul aan
nakewan saeb li nima ut palaw. Ut laaat ak xaye naq sa li
nimla tzuul aan maaka nima chi ru.
-Jokan tzaqal a china Kat chan li wikanna qana Rux-
Nahulak chi wu naq ajaj tzaqal aawu. Qabihaq bi wan
xkomon li seeraq.

Ak cholcho
xqabi naq jun
toon aj wi li
kal kextaw
sa li tzuul.
Jun reheb li
cheekal winq,
li numtajenaq
tzaqal
xtzokajik, kiraj
raj relqankil
jun xkux.
Abanan aka
kikulmankan,
naq kirataw
xqolbal li hal,
keeekank li
xtzutujil li kal.
- Tzojjj, tzojjj,
tzojjj Keok chi
jitok chi ru laj
eechal re li kal.
Aaneb pe laj
ilol rehan.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


25
Moko kaaj ta wi aan kixbaanu, li cheekal winq ain, xmaak
xtzokajik kiok sa jun li china polem ochoch wan chi nach
aran wank wi li kal. Aran kixtaw jun li china amoch, ut chi
maji wi naeekank kachinaq naq ak tkamsiki sa junpaat.
Chi rix aan, li winq kixtaw jun li china tambor chi tuytuuk ut
kikoklaak chi xtochbal rikin li xchebal.

Sa hoonal aan kimoqk chaq li loqlaj tzuul. Ut ka ut.


Xbaan naq li china tambor re pe laj eechal re li tzuul ut li
kal. Ut naq kirabi li xyaab, kihulak ut kipatzok:
- Ani xbaanunk li rahilal ain, ut xkamsi li walal inkajol, li
koopopo. Tik kajo tzaqal xrahil nakebaanuuu

-Xaqab wan aran, ak taawaj anchal qasachbesinkil -chan


linloy laj Tuk . amoch li kixkamsi li cheekel winq moko
koopopo ta.
- Ma kajo xqesnal xsa laaxik chi abink a Ko, tik jo li
chanchan naq nakake reetal chi xjunil li ninye naq nawil
chan li wikanna. Ut tzaqal yaal, li kixpatz laj eechal re
aan ka ut naq kexkamsi li china amoch. Ut kiok chi
xyeebal xkomon li seeraq:
26
Jokan ut naq, laj eechal re li tzuul kirapu sa xxik li china xul
ut sa junpaat kiyolaak junsut chik. Chi rix aan kixye reheb
naq moko us ta kachinaq li kexbaanu. Yal xbaan naq
numtajenaq xchaabilal, tkuyeb xmaak ut tkanabeb chi
wank sa li tzuul re naq textaw li yookeb chi xsikbal. Abanan
xbeen waak, kixke junq china joom li ruquneb ut kachinq li
riximeb, xbaan naq numtajenaqeb chaq xtzokajik.

Li china josq aj cheekal winq kiok chi xyeebal naq tik xiikil
chi aj pix laj eechal re li tzuul ut maajoqe sa sa xchool. Ut
eb li jun suumal chik chi cheekal poyanam tik maaka xaq
nakexye. Kewaak ut keukak chi sa sa xchooleb toj re naq
kikojlaak ru li xsaeb. A ut, li xchina joom li josq aj cheekal
winq tik sa xnaajil xaq nujenaq xaq chi uqun ut wank xaq li
rixim chi ru. Chi rix aan kiwaak ut kiukak toj re naq kipukek
raj xbaan xnujenaqil.

Chi rix aan ketaqlaak chi butuk xtoon kal ut chi siibk.

Butuk xtoon kal: Xkeebal li


choch sa xtoon li kal choq
xkawubl.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


27
Jo xtojbaleb rikin li kanjel kexbaanu, kekehek junq toon
xkaleb ut keyehek reheb:
Teekam, abanan meetzaka. kuubamaq junqaq rochochil
leehal ut kanabamaq aran.

- Ut li cheekal winq li tik chi maajoqe nakojlaak sa xchool,


inka kixkul ru ut kixye:
- Hilomaq ut ma ki taxaq li ok re chi xkeebal qe. ka ru
tinbaanu chi ru li jun chi hal. At inyuwaaa, chi ru ain tik
maaka tzaqal tinbaanuuu.
28
A uteb li junsuumal chi cheekal poyanam makajo naq
kexbanyoxi chaq. Toj maji aj wi najt nakebeek chaq naq
kiok chi aalok chi us li riiq li josq aj cheekal winq. Kiaalok chi
us li riiq toj re naq tik inka chik naxkuy li beek chi rubel li riiq.
Kitenqaak chaq xbaaneb li junsuumal chi cheekal poyanam.

Naq kehulak sa li rochocheb li junjunq chi cheekal poyanam


kixyiib li rochochil li xhal ut kexkanab li xnimqi qooqeb chi
sa

-Xaqab wan aran, ak taawaj anchal qasachbesinkil -chan


linloy laj Liiw . Inka kekehek nimqi qooq reheb,
kekehek ban xhaleb.

- Pe tik chi maaka raj bi naxye a laj Liiw chanchan chik


li yal sachsook xnaleb. Yaal, kexyiib li xchixbeb ut
kextuyuxi li hal kekehek chaq reheb. Ut abimaq wan li
xraqik chan chi sa sa xchool.

Kama li ak xinye chaq, naq kehulak sa li rochocheb


kexyiib li rochochil li xhaleb, ut aran kexkanab. Naq
kisaqewk li kutan jun chik, nakeril nujenaq chi hal li naajej
kexkanab wi. Aban li josq aj cheekal winq, tik maaka
xaq li xhal.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


29
Selebaal seeraq

Li winq kixtzol yaabak


Re qawa Mario Enrique Caxaj

Sa li kalebaal Balbaatzuul kiwank jun li kabal aj Chok.


Yookeb chi kanjelak sa li rawimqeb, toj maji najt kutan chi
us.

-Eb li winq inka nakeyaabak chan qawa Max, li


yuwabej-. Yal kixkuy xaq xrahilal
laj Tin ut inka kiyaabak.

30
Jun chik kutan, kixik chi kanjelak qawa Max sa li rawimq.
Kitiqwok chi us li saqe naq kixke li waleb. Ut sa xhoonalil
li waak, kixkuj rib sa jun li ochoch pek re xkolbal rib chi ru li
tiqwal saqe.

Sa li ochoch pek aan kixtaw jun li cheekal ixq ut jun li cheekal


winq yookeb chi rukbaleb ruqun.

-Joqe eerokik arin- chan naq kixpatz reheb.

-Juntaqeet xoook chaq qechbeenat, lajeeb roxkaal


chihab chikan chankeb naq kechaqok.

-Aan moko yaal ta. Laain toja tinok


chaq chan qawa Max.
-Sa li naajej ain, sa mutz
u nanumek li hoonal chankeb wi chik.

Maajoqe kixtaw kachinaq ru


li kiyehek re. Kielk chaq sa li
Maajun naru nakojobank
ochoch pek ut kixkam raanil xchool: Maaka chik
sa li rochoch. Naq kihulak, ak xkuybal li xyaab ut
jalan chik rilbaleb li kaaq re maajun chik naru nayehok
re ma tyaabak.
ru. Numtajenaq chik ochoch
ut xiikileb chik li poyanam.
Kipatzok rikin jun li qanachin:

-Ma nakanaw bar kewank


injunkabal.

-Kamenaqeb chikan xbaan


xrahileb sa xchool chan li
qanachin naq kichaqok.

Maajoqe naxpaab. Ak kutbil


chi ru naq eb li winq inka
nakeyaabak, abanan tik
inka chik kixkuy rib, kiok chi
yaabak chi maajun chik naru
chi kojobank xchool.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


31
Kisutqiik wi chik li qawa Max sa li ochoch pek. Kixtzaama
chaq reheb li cheekal ixq ut li cheekal winq naq ttenqaaq
chi xsutqisinkil li xhoonal sa xnaaj. Jokan ut naq kiyehek re:

-Naru nabaanumank abanan wi taawuk li ha re li yuam


natawmank rikin laj saqi seel xul. Li xul ain natawlimank sa
li po.

Kielk chaq chi junpaat sa li ochoch pek. Kiril jun li saqi kuch.
Kixchunub rib sa xbeen ut kixik toj bar wan li po. Aran kixtaw
laj saqi seel xul. Kixseeraqi re li kixkul ut chi rix aan kixpatz li
ha re.

Kikamek toj sa ruuj jun li nimla tzuul sa li po ut kiyehek wi


chik re:
-Ilon toj taqa. Chi rubeetal, laatenamit aan chaq jun china
kalebaal. Moko jo ta anaqwan, aan chik jun xnimal ru
tenamit, xnimqaleb chik ru li be chi sa. Ma tzaqal yaal aawe
naq taawaj wi chik sutqiik sa li hoonal junxil.

Li qawa Max, tik inka kixkauxla kasut oxsutaq:


-Sa li china naajej aan kewank chaq linjunkabal. Kaaj
wi ninkauxla sutqiik rikineb ut tsahoq sa linchool.

32
Kikehek li ha re xbaan laj seel xul ut kiruk. Ut sa mutz u ak
wank wi chik sa li xkalebaal. Kamkok raanil naq kixik sa
li rochoch, kixqaluheb ut kirutz ruheb chi junqaleb, li rixaqil
ut li ralal xkajol. Maaka chik xkuybal naq kixchap yaabak
xbaan xsahil xchool rikin li xsutqijik.

-Wa, eb li winq inka nakeyaabak chan laj Tin.

-Tin, at walal, xintzol chikan naq laao li winq naru aj wi


nakooyaabak. Jo winq ut ixq wan qakulub re yaabak
ut rahok naq joqe naraj li qaam. Aan inka naraj naxye
naq maawaaqat ta chik winq. Tatxtenqa ban chi wank
jo jun chaabil poyanam.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


33
Selebaal seeraq

Xwinqil li xaml Re qawa Mario Enrique Caxaj

Sa xnaajeb laj xokol xkikel che, li natawlimank sa xyi


xkicheil li Peten, xiikil tzaqal li xkanjeleb chi ru li qoqyin
aan.

Kitiwek jun reheb laj xokol xkikel che, xbaan kanti.

Aj xokol xkikel che: Poyanam


naxokok chaq re xyaal maraj xkikel
li che nakeyeemank re uul maraj
chiikl.

Linloy ut laain, kiqake tzaqal qachool chi rilbal naq inka


tchupq li xaml chi ru li qoqyin.

Kiqabut chikche ut li xchaqihal ru li sipres chi rubel, re


naq kanaq xaq ru.
34
Ak ok raj we chi
xxokbal jun xchaqi
uqm li che, naq
kiwabi jun xyaab
kuxej kiyehok we:
-A waran inkaaa
wan jun aj xook
chi ru.

Sa junpaat kinkoq, ut
kinok chi xsikbal ani
yook chi aatinank we.

-Bar wankat. Inka nakatwil.


-Arin wankiiin. Nach rikin li xaml chan jun
xyaab kuxej.
Xaml: Xaml nauxmank
xkuubankil re naq tiqwaq
Toj re naq kinsik chi us ut kiwil jun china winq, xaq ru. Nakanjelak re qixiil,
wank xmach ut lanlook xjolom, chunchuuk xtiqwankil li tzakahemq maraj
sa xbeen jun xtoonal li che. kaaq chik re ru.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 35


-Anihat chankin re.
-Laain xwinqil li xaml, nakootawlimank
sa xyi kiche wechbeen eb li was ut li
wiitzin. Naabalo ut li junjunq ak xkanjel
xkanjel naxbaanu.

Wanko nakookanjelak re rilbaleb li


kokal jo laaat, wankeb ut chik
nakekanjelak re xkeebaleb chi
yalbek li uutzuuj re naq chinqi us li ru
texke chanchanaqeb rilbal xbonol li
kaqlaaq.

Wankeb nakekanjelak re xmolbal li


kiila ban re xkirtasinkileb li yaj, wanko
junes awk naqabaajun chi ru li chaabil
choch.

-Ma yaaal chankin tzaqal re naq kiwabi.


Maajunsut inkauxlahom naq ak
wankeb ta chaq kok winq re
xbaanunkil li usilal ain xbaan li choxaal
choch.

Ma yookat chi xtawbal ru


li yookat chi xyaabasinkil.

36
-Jo yookat chi xkeebal reetal, chi xjunil naru xbaanunkil,
wi tqatenqa qib chi qibil qib sa komonil chan li china
winq.

-Ut xbaan naq laaat tzaqal inloy, tinke kiib oxibaq


aaqeen. Chiq ut ke chi ruk li yaj, tzaqal us choq re
xbanol xtiwom kanti. -Ut toj yook aj wi chi xyeebal ain,
naq ak maaka chik naq kiwil.

Kinke chi ruk li yaj ut kikiraak.


Chalen ut aran junelik chik aj ilonel nakexye we.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 37


Selebaal seeraq

Laj uch Re qawa Mario Enrique Caxaj

Sa jun li nimla tzuul, nujenaq chi chaj, oqob ut ji, kiwank len
jun laj uch li xiikil naq nasahok sa xchool rikin yalaq ka re
ru. Naxyuhi ru chi xjunil ut naxkaya li kaaq re ru chalen sa
xjolom toj chi roq maraj chalen sa ruuj toj sa xtoon. Maajoqe
nakojlaak xchool, xiikil raj li naraj xnawbal.

Maajoqe nakojlaak Sa jun kutan kixtaw jun li tusbil che wajb.


xchool: Maajoqe Kihulak chi ru ut kiok chi wajbanki son chi ru.
nakojlaak xchool: Inka Tik junpaat tzaqal kixtaw li wajbak. Naxnumsi
natzaqlok re li naril. Toj xiikil
raj naraj rilbal ut xnawbal. kutan ut qoqyin chi xchaabilobresinkil li
wajbak ut inka nalubk. Xbaan naq ajbil chi
us xbaaneb li xloy tik nakexkuy rabinkil chi
anchaleb xchool.
38
Abanan kihulak xqehil li qolok. Ut aajel ru naq chi xjunileb laj
uch tetenqanq sa li kanjel ain.

-Yoo, kanab wan li wajbak ut kanjelan chaq sa qayanq;


xhulak xqehil li qolok. Chi rix aan maabar chik taataw
aawa chankeb len li rechi uchil.

Abanan, laj uch tik maajoqe kiraj chi rabi ut yalyok xaq xqe
chi wajbak. Yook chi xyalbal xqe re usaak ut chi seebok li
ruqm chi wajbak.

Naraj naxye naq aan li


xbeen tento xbaanunkil.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


39
Kiraqek li qolok ut laj uch li sa naril wajbak tik kikanaak chi yal
ta ka xwa. Toj re naq kixchap xbe re xtzaamankil kachinaq
re chi rehatqeb li kabal.

Jwal ajbil chi us xbaaneb li rechi kabal. Chi xjunileb li


rechkalebaalil laj uch nakextaw ru naq tzaqal naxkul ru
li tochok tusbil che wajb. Nakexke aj wi reetal naq ma
kajo ta naq nakesahok xchooleb chi rabinkil li xson. Jokan
ut naq kexke li jokihaal traj re xnumsinkil li xtzokajik.

Xnumsinkil li xtzokajik: Aan


xsachbal li xrahil li tzokaak
sa li saej.

40
Chalen sa li hoonal aan rajlal chik naxik chi wajbak chi re
kablal, ma ta chik naq nahulak xqehil li awk maraj ut li qolok,
ut chi jokain oxloq naq ilbil li xkanjel xbaaneb li xkalebaal
laj uch. Nahulak aj wi chaq chi wajbak saatqeb li sahil
choolejil chi re kablal naq naboqek. Kajo xsahil naxye
nawajbak.

Ma kajo xsahil naq oxloq ilbilo xbaaneb


li poyanam, aban jwal chinaus raj wi chik Oxloq: Aan xkeebal sa
naq t-uxq xkulbaleb rikin roxloqinkileb chi uhej li junjunq chi poyanam,
xjunileb li nakeoxloqink. ut xbaanunkil junelik li us ut li
chaabilal.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


41
Seeraq

Li xchaajkilal laj Pi,


li ajaj ru aj xul
Re qawa Daniel Caci

Sa xkalebaaleb li xul wan jun li chinausil tzolebaal, tik


maaka taajuntaqeeta wi. Aran wan jun laj kutunel tik jwal
kachin, chanchan chik li jun torol chi o. Aan laj Pi, li seebil
pich. Aan aj kutunel reheb aj rox naaj.

Aniheb put li xtzolom. Abi chawabi, aran wan li


china qeqi mes; laj china Xep, li china tzo kaxlan;
Maaka taajuntaqeeta
wi: maabar chik ut laj Baloon, li china wakax; laj kaqi oq, li china
taataw junaq kamaan. muukuy; laj Suyu, li china tzi; ut laj Tzajn, a li
china aaq. Seeb tzaqal chi us li xkauxleb chi
xjunileb.

-Abihomaq, abihomaq chan laj kutunel, laj Pi.

Maji aj wi nasaqenok nakerabi, naq ak chunchuukeb chi


xjunileb li kok xul sa li xnaajeb.

-Anaqwan tookanjelaq rikineb li ajl chan naq kixke jun


kopok chi anchal xchool laj kutunel.

Ut sa junpaat, naaw, naaw, naaw; chiw, chiw, chiw, chiw;


muuu, muuu, muuu; wuq, wuq, wuq; how, how how; qur,
qur, qur chankeb chi junxikik xyaab xkuxeb. Reetalil pe
naq tik chi xiikil naq nakehulak chi ru kanjelank ajl.
42
-Yaabasimaq li tziibanbil chi ru li perel hu ain chan laj kutunel.

Yookin chi xkauxlankil kiib li ajl. wi tinjunaji ru, t-elq oxlaju


xkakaal. Wi tinjeb, jun aj chik tkanaaq. Ka ruheb chi ajalil
chi jokanan.

-Chiw, chiw, chiw, chiw chan laj china Xep chi


xpatzbal xhoonal re aatinak. Jwal chinaus li chaajkilal
ain ut sa junpaat tintuqub ru laain chan.
-Qur, qur, qur chan laj Tzajn li kok chaajkilal ain tik sa
naxbalqusi rib sa injolom chan.

-How, how how chan laj china Suyu eb li kok


chaajkilal ain kaaj wi inwotzokinkil nakexbaanu chan
wi chik aan.

Ut jokaneb chi xjunileb li kok xul xiikileb tzaqal xsahileb sa


xchool ut kekoklaak chi xsikbal xyaalal li chaajkilal. Xbaan
naq jwal nakehulak chi ru xtenqankileb rib, kexke rib
sa kakabil ut wankeb chik kexke rib sa oxoxil. Li kauxl
aan naq junajeb ut sa komonil textenqa rib chi xsikbal li
xsumenkil li chaajkilal.

Li qawa kutunel, laj Pi, narupupnakje wi sa xbeeneb chi


xiikil xsahil sa xchool ut nakoplokje wi chi kobok che yalaq
bar. Naxtochkoheb chaq sa xyaalal rikin li xxik li xjunjunq
chi tzolom. Yookeb aj wi tzaqal chi xyalbal xqeheb chi
kanjelak ut inka nakeraj nakesachek kachinaq.

Ma yookat chi xtawbal


ru li yookat chi
xyaabasinkil.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


43
-Muuu, muuu, muuu, Li kiib chi ajl aaneb li junmay ut
li oxlaju chan laj Baloon, a li china wakax. Xqakanjela
wechbeeneb laj Suyu ut laj china Xep.
-Qilaq, qilaq chan naq kixke junkopok laj kutunel . Ut
kixtziiba sa junpaat chi ru pere tziibleb, chi jokain:

20
+ 13
33

Yaal tzaqal, naq xuxmank xjunajinkil ru li junmay


rikin li oxlaju naxke oxlaju xkakaal.
Abanan li chaajkilal naxye naq wi tjebmanq chi ribil rib li
ajl ain tento tkanaaq jun aj chik. Numen chaq laaat a Suyu
re naq taayal, chan.
20
- 13
7

How, how how; xoosachk chan laj Suyu abanan jo li nach


tzaqal wanko rikin naq tweeka, chan wi chik. Chanchan bi
naq eb li ajl ain tento naq kokaqeb ru.

-Wuq, wuq, wuq ak chan naq kiabimank li china


muukuy-. Xqakauxla wechbeen li china mes naq
chanchan bi naq aan li ajl lajeeb xkakaal rechbeen
li oxib. Ut kenumek chi xbaanunkil li kanjel ain chi ru li
pere tziibleb:

30 30
+ 3 - 3
33 27

44
-Naaw, naaw, naaw: jo li xiikil anchal xnajtil wanko rikin ex
komon chan li china mes.
-IQur, qur, qur: Ak chan laj tzajn naq kiabimank-. Banyox
reheb li komon ut eb li qaloy xinruhank chi xtawbal li
xsumenkil li chaajkilal ut chi moko xintawasi ta baayaq
wib chan.

Ut kamkok wi raanil naq kikoklaak chi xkanjelankil chi ru li


pere tziibleb, chi jokain.

17 17
+ 16 - 16
33 1

Anaqwan us chik, tzaqal chanchan li naxye li chaajkilal, wi


taajunajiheb ru li ajl naxke oxlaju xkakaal ut wi taajeb jun aj
chik nakanaak.

Tzerebak, woobak, yaabak ut chi xjunil xkiila yaab li xul


kiabimank sa li tzolebaal. Jo reetalil naq saheb sa xchool
xbaan naq sa komonil keruhank chi xtawbal xsumenkil li
chaajkilal.

-Sahil choolejil choq eere xbaan naq xetaw xsumenkil ut


xtuqubankil ru li chaajkilal chan naq kikoklaak kopkotq
li qawa kutunel-. Xqake reetal naq moko junelik ta yal
jun taqake re xtuqubankil junaq li chaajkilal. Ut jultikaq
eere naq li kanjelak rikin li ajl aan aajel ru xbaanunkil sa
xyaalal ut hoonal aj wi naraj.

Fin
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
45
Seeraq

Jun chik komon toj xok


chaq sa li tzolebaal
Xokbil chaq xbaan qawa Mario Enrique Caxaj
jun seeraq inka nanawman ani kitziibank re.

Xxikal nakexchoqi li kokal sa li tzolebaal ewer.


-Ka ru teekul chan naq kipatzok li qana kutunel.
-Qana kutunel, jun chik qakomon toj xok chaq sa li
tzolebaal chankeb chi xjunileb li kokal.

-Bar wank chan wi chik li qana kutunel. Toja narabi


naqaamil sa xxik xyaab jun li china mis, nawww, nawww,
nawww.
-Chi neeroybeniiq wan chan li qana kutunel-. Yookin chi
xkauxlankil, naq li komon toj xok chaq sa li tzolebaal, aan
isbi rix, ut kaahib roq
-Ani ta wi xkulunk chi kanabank re sa li tzolebaal, ain naraj
junaq aj ilol re- chan laj Lu.

-Ninkauxla naq yal xsachk li xna chi ru chan wi chik lix Biin.
-Ut anaqwan bar tqake chan laj Xiwan.
46
-Wanq sa qayanq sa li tzolebaal ut qakiiiresihaq sa komonil-
chan lix Rux naq kiaatinak.
-Yaalaaaq, tzaqal us aan chankeb chi xjunileb li kokal, jun
xikikeb xyaab xkux naq kechaqok.
-Maaka naxye, naru nakanaak li china xul eerikin,
wi teeye leeraatin naq teekiiresi chi anchal eechool.
Ain naraj naxye naq li china mis saabesinbilaq
chi junelik ut keebilaq li xtzakahemq chan li qana Unxikik xyaab:
kutunel. Aatinak maraj
eekank chi jun xikik.

Xiikil raj tzaqal xsahileb sa xchool chi xjunileb li kokal.


Abanan ka ta chik naok wi li sahil choolejil naq kichalk
xjosqileb.

-Aj Tup tqake choq xkaba chan laj Bex.


-Inka, ma inka nakeril naq tzuktzuuk li rismal, aj Tzuk tqaye re
chan lix Rux.
-Ak xinye chikan li xkaba laain chan naq kikawuuk raatin laj
Bex.
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
47
-Maaka reek aan. Wank aj wi inkulub laain re xyeebal li
ninkauxla chan lix Rux.

-Moko yaal ta aan chan wi chik laj Bex-. Chi xjunileb li


ixqaal tento nakexkuluban li naqaye laao li teelom. Xbaan
naq junelik li winq nakulubank ut nataqlank yalaq bar.

-Aan, moko jokan ta chan naq kiaatinak li qana kutunel-,


xbaan naq chejunilex wank eekulub re xyeebal leekauxl
ut xkulubankil li ka ru us choq eere. Eb li teelom ut eb li
ixqaal wankeb xkulub re okenk ut tzaqonk sa xkulubankil
li us choq reheb li xjunkabal, tzolebaal ut li xkalebaal. Eb
li kokal, teelom ut ixqaal nakextaw ru chi ribileb rib rikin li
kehok ib sa aatin ut maawa xminbaleb li naleb chi ruheb
chi ribileb rib.

Ma yookat chi xtawbal


ru li yookat chi
xyaabasinkil.

48
-Qanqan tzaqal li rismal ut nalemtzunk wi chan laj Kalich.

-Wi nalemtzunk, ka raj reek naq tqake choq Aj Saqe


chan lix Kari.

-Kajo rusilal chankeb chi xjunileb.

-Ma xeril, ex teelom ut ixqaal, moko chaajk ta ut tzaqal us


kehok ib sa aatin rikineb xkauxleb li ixq ut eb li winq chi
maaka li tzeqtaanank chan li qana kutunel.

Chi ru li kutan jun chik, kexkam li china mis sa li banlebaal


re naq tkeheq chaq xban ut kajo rusil li kexbaanu, xbaan
naq...

-Ex kokal chan laj banonel-, moko truuq ta naq Aj Saqe


teeye re. Tento ban naq xPo teeke choq xkaba, xbaan
naq moko teelom ta, china ixqi mis ban.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


49
Fbula

El zancudito Pica Pica


Por Mario Enrique Caxaj

Es poca de lluvia. Se han formado muchos charcos en los


caminos y en los patios de las casas.

En un charco ha nacido Zancudito Pica Pica. Revolotea


estrenando sus alas junto a otros zancudos recin nacidos.
Afilan su pico para picar a las personas. Estn con muchas
ganas de chupar sangre fresquita y caliente.

Festn: La luminosa ventana de una casa los atrae durante la noche.


Es lo mismo Zancudito Pica Pica y sus compaeros se meten y empiezan a
que una
fiesta donde picar a la familia habitante.
se come lo
suficiente y se Los palmazos de las manos humanas
divierte. no pudieron espantar a los zancuditos.
Despus del festn y con la barriga llena,
Zancudito Pica Pica, sus amigos y amigas
se pusieron a descansar y a platicar:
50
Me gustara recorrer el mundo y probar sangre humana de
otros sabores deca zancudito.

Nuestros abuelos y abuelas dicen que todas las personas


tienen sangre del mismo color y sabor decan sus amigas y
amigos.

Eso no es cierto insista zancudito, he escuchado a


unas personas decir que son mejores que otras. Que su sangre
es diferente. Por ejemplo dicen

Mi sangre es ms pura, porque el color Sabes porqu los reyes,


de mi piel es ms bonito. reinas, prncipes y princesas,
decan que eran de sangre
Mi sangre es mejor, porque el idioma azul?
que hablo es superior.
Mi sangre no es igual que la tuya Estas personas no realizaban
porque yo soy de otra raza. tareas en el campo. Como
no se asoleaban, su piel se
Mi sangre es ms fina porque tengo un pona muy plida y blanca.
buen apellido Las venas a travs de su
Mis costumbres son mejores porque el blanqusima piel parecan
estilo se lleva en la sangre. llevar sangre azul. Hasta
que alguien se cortaba o
Yo vengo de una familia de sangre se pinchaba por accidente
fina. se daban cuenta de que su
sangre era roja.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 51


Los amigos y amigas de Zancudito Pica Pica decan una y otra
vez que lo mejor era creerles a los abuelos y abuelas. Pero l
estaba dispuesto a tener aventuras para probar algo diferente.

Y as lo hizo. Se despidi y se fue a otras regiones del mundo.


Lleg hasta la orilla del mar. Encontr un lugar llamado
Livingston donde vive el pueblo garfuna. Prob la sangre de
muchas personas. Se dio cuenta que tena el mismo color y
sabor que ya haba probado.

Otra vez inici el vuelo. Lleg a las montaas de los


Cuchumatanes. All viven muchos pueblos mayas: kanjobal,
chuj, mam, popt, aguacateco y algunas comunidades
ladinas. Esquivando las palmas de las manos que lo queran
aniquilar, logr probar la sangre de muchas personas. Toda
probadita era igual y del mismo color. Para l, todas eran rojas
y sabrosas.

Esquivando:
Movindose
para evitar
algo o a alguien.

52
Sabes que la sangre de las
personas es tan parecida que
puede mezclarse?

Si una persona est enferma y


necesita sangre, otra persona
que tenga su mismo tipo y est
sana puede donar un poco.
No importa que esta persona
sea rica, pobre, del norte o
del sur, ladina o indgena, de
piel clara u oscura. As puede
salvarle la vida.

Con el empeo de siempre, nuevamente alz sus alas. Lleg


a un lugar llamado Jumaytepeque, en Santa Rosa. All viven
personas del pueblo xinca. Ahora s probar sangre diferente!
Se deca as mismo. Pero nuevamente la sinti igual.

Visit las grandes ciudades como Guatemala, Xela,


Chiquimula y otras. Pero todo era lo mismo. Ningn color ni
sabor era nuevo. A zancudito Pica Pica todas le gustaban!

Zancudito Pica Pica comprendi entonces que todas las


personas tenan la misma calidad de sangre. Ninguna era ms
fina ni mejor. Todas tenan el mismo sabor y el mismo color. Se
dio cuenta que no haba razn para que alguna persona se
considerara superior a la otra.
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 53
Ests entendiendo
la lectura?

Lo que s descubri y le pareci divertido es que las


personas eran diferentes en el idioma que hablan,
sus costumbres, su religin, el color de la piel, su
apellidos, sus nombres, las comidas que les gustan
y otras cosas ms. Por eso su aventura no fue
aburrida.

Zancudito Pica Pica pens tambin que las


personas que dicen que son mejores que otras y
discriminan, estn totalmente equivocadas.

54
Pero nuestro amigo aventurero se senta
solo. Por eso decidi regresar a su tierra para
disfrutar de la amistad y los juegos con sus
amigos y amigas.
Tu sangre le puede salvar la
vida a otra persona!
Los zancuditos y las zancuditas tambin
disfrutaron de los relatos sobre las Aproximadamente 1 de
maravillosas e interesantes culturas de los cada 5 personas que estn
pueblos visitados por Zancudito Pica Pica. internadas en un hospital,
necesitar una transfusin o
inyeccin de sangre.
Tres es el nmero de vidas que
se salvan con cada donacin
de sangre.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 55


Seeraq

Li xtzi kiche kiwotzok


Re qawa Mario Enrique Caxaj

Saatqeb li kok kiche ut eb li xnimqal ru kiche, nauxmank


xtawbaleb li kanti, li tzuqtzun, laj paqmaal, li kaqkoj, li xtzi
kiche, li warom, li kuk, li kej, li batz, laj ow ut wankeb chik
xkomon li xul.

Kiuxmank xnumsinkil jun li chihab, bar


wi tik maajaruj kitanek li loqlaj hab.
Kichaqik chi xjunil li kaaq re ru. Kechaqik
je aj wi li roqeb li loqlaj ha. Chi xjunil
kechaqik re ut kexyal xqe chi xsikbal
xhaeb.

Kaaj wi li xtzi kiche


jwal us kielk sa
xyanqeb. Kixtaw jun
li chinausil kaqnaab
rax tenetok wi ru.
Abanan tik maajun
kixseeraqi wi li sahil
eechej kixtaw.

-Li ha ain aan yal


we injunes chan sa
xchool.

Kichaqik chi xjunil li


kaaq re ru:
Naru nachaqik chi
xjunil li kaaq re
ru wi tmajeloq li
loqlaj ha.

56
Uy ta ak xnumek chik
naabal kutan, abanan
yal kiabimank aj wi resil li
ha sa chi xjunil li kiche

-Baanu junaq usilal qe at


xloqlaj tzi kiche, xajek
ta xaq kachinaq qaha
re xkotzbal kachinaq li
qachaqieel
chan laj paqmaal.

- Aka ta xkun kakab


maraj oxox yobolaq. Ma
tik xiikilat ta wi chi pix
chan li warom.

-Tookamq wi tik inka


tqayal junq yobolaq li ha
chankeb naq yookeb
chi relajinkil ru li xtzi
kiche.

-Inka, inka kaaj wi naq


inka. laain xintawok re li
kaqnaab ut we injunes.
chan naq kichaqok li xtzi
kiche elenqex arin,
elenqex chankin eere.

Yobolaq: Yal jun


nuquk aj wi chi
ha.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


57
Jaljok wi chi nimank
li xrahilaleb li xul. Sa
xyalbal xqe li kaqkoj tik
kixkauxla yalok rikin li
xtzi kiche. Abanan tik
numtajenaq naq lubluuk
li roq ruqm xbaan
xmajelal li ha. Tik aan
chik kiketek xbaan li
xtzi kiche, xbaan naq
li xul ain kaw rib.

Kexyal aj wi ru chi yalok


li batz, li kej ut laj ow.
Abanan tik maajun
kiruhank chi ketok re li
xtzi kiche, xbaan naq aan moko tchaqiq ta kachinaq re.

-Wan raj jun inkauxl chan laj paqmaal . Qatzaamahaq


junaq usilal chi ru li mo xtkutaq chi qu xbichankil junaq
reheb li xchinausil bich ut tqabicha chi ru li xtzi kiche.

-Chaabil tzaqal li kauxl aan chan naq kichaqok li


tzuqtzun . Wi tqatenq qib rikin xyaab li qakux naru
nahulak chi ru li xtzi kiche re naq t-elq kachinaq li xkaqal
xchool sa qabeen.

Ma yookat chi xtawbal ru


li yookat chi xyaabasinkil.

58
Kamaan kexbaanu. Li mo kixtikib jun li bich. Kixkut chi
ruheb chi xjunil li wankeb aran. Sa jun chik kutan kexik rikin li
xtzi kiche ut kexbicha chi jokain:

Xtzi kiche, at qas,


Li ha aan chanchan li iq, li saqe ut li ruuchi choch.
Aan re li nim ut re li chin.
Moko jun ta, ut chi moko kiib ta aj eere.
Qe ban chi qajunilo
Li xchool li ruuchi choch
Ut li xchool li choxaal
Kixke chaq qe li loqlaj ha.
Jokan naq chajunaji ru laabich, rikin li qabich.

Ma kajo ta xchaqalil ru naq kebichank ut tzaqal naxjultika


li xyaalalil, xmaak rabinkil xchinausal li bich, tik kikanaak chi
leelook re li xtzi kiche. Kiok chi xjultikankil li xyaab li kiila
kaaq re ru naeekank rubel kiche. Inka chik rabihomeb
xbaan li wank sa junesal. Kixjunaji li xbich rikineb li re li
xkiiresihom li Qaawa.

-Kimqeeex, kimqeeex chan


chi numtajenaq xsahil sa
xchool li xtzi kiche.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


59
Chi xjunileb li xul keukak ut keukak chi anchaleb
xchool toj re naq kikojlaak xchooleb. Eb li loy ut
eb li maawaeb loy texqalbe wi ribeb xbaan
xsahileb sa xchool.

-Xookolek tzaqaaal chan chi japjok re li kuk.

-Anaqwan wan qaha chankeb aj wi li


kanti ut laj ow chi japjokeb re chi kaw xyaab
xkuxeb.

Kikojlaak Abanan li bich kexbicha


xchooleb: sa komonil kihulak junpakal
kielk li xnajtil xteram li choql ut
xchaqieeleb.
kixqax xchamal naxik wi
Texqalbe xxeeb li che. Kisahok
wi ribeb: xchool li ruuchi choch ut
Xchapbaleb li choxaal. Kexke reetal li
rib chi ruqmeb
chi kaw ut
xjunajil ut li xtenqankileb
chi anchalil rib li ralal xkajol re xqaxbal
xchooleb. ru li kaqalink ut li numtaak.

Kitanek chaq kawil hab


chi ru li choxaal ut chi
ruhatqeb li tzuul sa li ruuchi
choch ma kachin ta li
nima keyolaak.

Chalen ut sa li kutan aan


toj anaqwan yalaq bar
natawmank li loqlaj ha
re chi xjunil li ralal xkajol li
ruuchi choch. Kixke reetal
li xkaqal xchool li xtzi
kiche ut kixpatz xkuybal
xmaak chi anchal xchool.

60
Li tenqaj ib naxbaanu chaabil kanjel ut na najtok
xyuam li rusilal.
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
61
Relato

Me voy por aqu, me voy por all,


el problema resuelto ser!
Por Daniel Caci

Mi abuelo se llama Nicols y mi abuela Concepcin. Ellos viven


en la cabecera de Huehuetenango. Mi abuelo es comerciante
y mi abuela tiene una tienda.

Cuando tenemos vacaciones, las primas y los primos vamos


a pasar unos das al terreno de ellos. La pasamos muy bien
jugando, caminando en la montaa, bandonos en el ro y
reunindonos para escuchar sus historias.

A mi abuela y a mi abuelo les gusta compartir con nosotros sus


nietas y nietos. Nos narran cuentos, leyendas y muchas historias.
Tambin nos dan consejos para que seamos buenas personas.

Pero, saben algo? Disfrutan dicindonos problemas para que


los resolvamos! Dicen que es para ejercitar nuestra mente y
acostumbrarnos a buscarle solucin a todo.
62
Un da nos presentaron el siguiente problema:

A una reunin del Comit de Mejoramiento de la comunidad


llegan siete personas.

Cada uno se saluda con otra persona dndole un apretn de


manos. Si no hay repeticiones, cuntos saludos ocurren en la
reunin?

Puchis! grit mi primo Csar. Ese no es problema!


Ya tengo la respuesta en la cabeza pero se la dir slo a mi
abuelo.

Momento zancudo que la noche es larga! le dijo mi


abuelo. Recordate que es peligroso contestar sin pensar
despacio. No es bueno hacer eso porque podemos
equivocarnos al no darnos suficiente tiempo para pensar.
Todos tmense su tiempo y dentro de tres das nos reunimos
para saber cmo lo resolvieron y dar la respuesta.

Y as lo hicimos. Ese da nos fuimos platicando y adelantando


respuestas. Hasta que lleg el da de estar con mi abuela y mi
abuelo.

Ests entendiendo
la lectura?

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


63
A ver, a ver, cmo trabajaron
estos ayotes?, dijo
la abuela tocando la cabeza
de cada uno y una. Y
es que ese nombre le
daba a nuestras
cabezas. Deca
que lo haca
con cario. Nos
acostumbramos
tanto, que a veces
decamos: No me
da el ayote!

Y uno por uno, pareja


por pareja o tro por
tro pasamos a contar
lo que hicimos.

Bueno abuela y
abuelo dijo Csar.
Desde que nos dijo el problema,
tena la respuesta en mi cabeza. Como eran siete
personas y cada uno salud, slo multipliqu siete por siete
y la respuesta es cuarenta y nueve!

Quiero escuchar a los dems dijo el abuelo. Csar


parece que no se complic la vida. A l ya me lo conozco
porque todo lo quiere rpido y como saben: Hazte fama y
chate a dormir.

Cierto dijeron al mismo tiempo Carla y Hugo.


Nosotros trabajamos en pareja porque como usted dice;
A dos puyas no hay buey que aguante. Y entonces nos
mostraron dibujos para explicar lo que haban hecho.

64
Imaginen que estas son las siete personas, dijeron.
1 2 3 4 5 6 7

Si la primera saluda a las otras, pasara algo como lo siguiente:


2 3 4 5 6 7

Como ven, aqu se cuentan seis saludos. Y as era porque


todos lo pudimos comprobar con los dibujos!

Bueno, continuaron. Quitamos al uno porque los saludos ya


no se repiten. Miren:
3 4 5 6 7

Cuntos saludos hace el dos? Nos preguntaron.


Pan comido! grit Csar. Pues fueron cinco.
Y cuntos llevbamos contados? Volvieron a preguntar.
Seis saludos que hizo el uno ms cinco que hizo el dos, ya
llevamos once saludos.
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
65
As es dijo Carla. Pues sigamos con los dibujos y
contemos para llegar a la solucin. Y entonces vimos todo
esto:

1 2

Seis saludos que hace el uno. Cinco saludos que hace el dos.

3 4

Cuatro saludos que hace el tres. Tres saludos que hace el cuatro.

5 6

Dos saludos que hace el cinco. Y un saludo del seis.

Cmo les qued el ojo? dijeron Carla y Hugo.


Cuntos saludos hubo?
Pues tengo el ojo morado! dijo Csar. Parece que
hubo slo veintin saludos.
Iguanas ranas! dijeron por all mis primos Andrs, Luca
y Felipe.
Nosotros tambin llegamos a veintiuno pero lo hicimos
con piedrecitas y zaz! que nos muestran lo siguiente:

66
Movieron la primera piedra y la hicieron chocar con cada una
de las siguientes para mostrar como que se saludaban. Algo
as como esto:

Ests entendiendo
la lectura?

Despus de utilizar una piedra la iban sacando porque decan


a cada rato: Los saludos no se repiten. Y cabal que tambin
llegaron a veintin saludos!

El que busca encuentra! dijeron Renata y Jos.


Tambin nosotros llegamos a ese nmero pero le pedimos a
otros amigos o amigas que nos ayudaran dramatizando el
problema.

Qu fcil! -dije. As quin no!


Qu les parece si lo dramatizamos? respondi Renata.
En un dos por tres ya estbamos siete primos y primas al frente.
Hicimos los saludos sin repetir y adivinen!... pues volvi a dar
veintiuno!

La abuela y el abuelo nos felicitaron a todas y todos. Y nos


dijeron:
Al final hemos aprendido mucho. Lo importante es
recordar que hay muchas formas de resolver un problema
y, con paciencia, todos tienen solucin.

Adelante mis ayotios! Y sigan trabajando


ese cerebro porque Camarn que
se duerme, se lo lleva la corriente.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


67
El pas de
Cuento

los sueos
Por Claudia Gonzlez

Muy lejos, en el cielo, entre las nubes, se encuentra


el pas de los sueos. En este lugar brilla el sol todos
Los nios y nias los das. Los colores del arcoris adornan las flores.
de esta lectura Los campos son verdes y estn llenos de vida. Los
estn soando
despiertos o rboles siempre estn cargados de flores y frutos. Es
sea que estn un lugar maravilloso.
imaginando algo
que desearan
que sucediera. En el pas de los sueos todo es posible. Podemos
visitarlo cada vez que imaginamos. La imaginacin
no tiene lmites. Todo lo que ustedes quieran puede
pasar.

68
Al pas de los sueos llegan muchas nias y nios. Un da lleg
Jacinto, un nio muy simptico. l se haba quedado soando
bajo un rbol. Jacinto soaba con ser cocinero.

Cuando lleg al pas de los sueos vio muchos platos de


comida. Conforme caminaba encontraba muchas frutas y
verduras. Haba ollas que cantaban y sartenes que bailaban.
La cocina era una fiesta. Lo mejor de todo era que nadie
le deca que l no poda cocinar, por ser un nio. Mientras
soaba, Jacinto cocin todo lo que se le ocurri.

Ests entendiendo
la lectura?

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


69
Muy cerca de la cocina de Jacinto, estaba una gran
construccin. Los blocks, el cemento y el piedrn se
combinaban solos. Ellos seguan las instrucciones de Manuela,
una nia que soaba ser arquitecta.

Ella estaba construyendo una casa muy grande. Manuela


quera hacerla muy alta. Tan alta que tocara el cielo. Lo que
ms disfrutaba era ayudar a hacer la mezcla, no haba nadie
que le dijera que no se ensuciara. Nadie le dijo: esas cosas son
de nios!

70
Como estos dos nios, haba muchos ms. Viviendo sus sueos
en un mundo lleno de felicidad. Cuando es de noche en la
Tierra, en el pas de los sueos es de da. Es el tiempo para
crear y recrear nuevas ideas. Nuevas formas de ser y hacer.

Lo importante es no dejar de soar. Porque algn da, tu sueo


dejar de estar en el pas de los sueos y se convertir en una
hermosa realidad.

Fin 71
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
Xseeraqinkil kulbil naleb

Qawa Daniel Caci

Eb linnachin ut linyuwachin, rajalal naq nakooraqek chi


waak re ewu toj nakeseeraqik qikin laao li ri xmameb. Wan
naq nakexke qachaabil naleb, wan naq resil junaq xibenk
ut ma ta chik resil li kulbil naleb. Nakexye qe naq li kulbil
naleb aan tzaqal yaal, li naraj naxye naq relik chi yaal naq
kulbil. Us, anaqwan nawaj xseeraqinkil aawe jun li kikehok qe
chi seek chi us ut jokan aj wi kooxke chi kauxlak. Yaabasi
biii ut qilaq ma tkul tana aawu kama laao.

Il bi, chankeb naq toj kokaqeb chaq linnachin ut


linyuwachin, nakeseeraqiik chaq reheb resil jun li be
bar nakexibenk. Nakexye naq wan naq naxkutrib jun li
poyanam jutjuuk sa jun nimla saqi tikr chanchan li nabeek
chi ru choch. Wan naq nakerabi chanchan naq ani naxjap
chaq re: aaay, aaay, aaay abanan maajun natawok re bar
wan.

Wankeb aj wi li poyanam nakeilok re chi numek xmu jun


li junkabal. Sa xhoonalil naq li loqlaj iq naxke jun li yaab
chanchan ain: huuuuuuu.huuuuuhuuuuuu, li xyaalalil
aan xiikileb len li poyanam nakeaatinak chi rix li be ain li
nakexkabain chi jokain Li be nakexibenk wi.
72
Aban wankeb aj wi li poyanam inka nakepaabank re
ut nakexye naq yal ta junsutaq rilomeb kaaq re ru aran.
Naabal xyaalal wan chankeb: li poyanam jutjuuk sa nimla
saqi tikr aan xmu li qana Po. Ut li natzuynak chi xjapbal re
aan jun li echkabal wank chi re li be jwal sa naril chuchibk
ut sa junpaat naxmuq rib. Yal ak re naq li loqlaj iq
naeekank naq naxket rib chi ruheb li xxaq li che. Ut jokain
raj yooqin xyeebal aawe, aban li xyaalalil aan wankeb jun
chuut inka nakepaabank re naq wan ka ru naxibenk.
Ayaal ka ru traj rilbal ut rabinkil li junjunq, chankeb.

Yal ban sa li naajej aan kiwank len jun li chinaal jwal seeb,
nachuchibk, abanan aj xiw aj wi. Li xkaba aan aj Tin.

Laj Tin narabi li nayeeliik chi rix li be abanan wan naq naraj
raj xpaabankil ut wan naq inka raj naraj xpaabankil. Naq
joqe rochbeeneb li xloy nanumek chi sa sa xchool ut
wan naq naok chi chuchibk naeekanjek chi yib ru yal re
xxibenkileb. Aban il wan naq xjunes, tzaqal xiwajel bi naq
naok chenchotqan. Toj aran bi nanumek chi kamkok
raanilan, yal ta ka ta bi naraj chi rilan. Naxqax bi raanil
junaq li kej naq naxikan.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 73


Jun reheb li kutan aan, xiikil tzaqal li kawil iq, hab
ut kaaq. Ak xaye bian li kiila yaab ma kachin ta
naxye huuuuuuu.huuuuuhuuuuuu. Natuuyanjek
Ma yookat chi xtawbal ru
li yookat chi xyaabasinkil.
li ruqmeb li che. Li xrepok li kaaq jo toj le ta wi li
xyaab uy ta najt naeekank chaq. Us kama yookat
chi xkauxlankil chi xjunil ain naxtam rib re naq Li be
nakexibenk wi tik xiwajel wi chik xnumsinkil.

Li xyibal ru aan naq sa li hoonal aan tento txik sa


Akab: naraj
tzolebaal laj Tin. Usaq bi, laj Tin aan seebaq, xulaq, aj
naxye qoqyin chuchinel, aj xiw ut chi xjunil li ka ru taawaj, abanan
xsa ut xiwxiw li ok. maajunsut tkol ta hulak sa li tzolebaal. Ak xtaw chik
Tatkauxlaq chi ok ru naq aajel ru li xik chi tzolok. Jun chik anchal wan
chi sa, pe tatkamq
chaq chi sa naq
jun xqana kutunel jwal chaabil, chan aan. Ut
taayehatq. kixkawubresi xchool re numek sa Li be nakexibenk
wi uy ta xiikil li iq ut hab.

Li juuuuub naq
kixke raanil.
Waran bi laj
Tin chanchan
li tpuriq. Yalaq
ka ru narabi,
yalaq ka ru
yook chi rilinkil,
nachaljek ke
chi rix. Maaka
sa xchool naq
kireeka naq
tchaapuuq chi
rix xkux li raq,
tojaq narabil
li huuuuuuu.
huuuuu
huuuuuu,
toqob ru laj Tin
numtajenaq naq
kichalk xxiw ut tik kilubk.

74
Eb li xkomon chi tzolok, ut sa xyanqeb wank chaq linnachin,
ma kachin ta naq kechalk xkauxleb naq keril naq yal ta
nahulak laj Tin sa li tzolebaal. Aan tzaqal xhoonalil naxke
ut ak xnumek chik lajeeb kasal. Keril chi jokain kexpatz
xhoonaleb re li qana kutunel re xik chi xsikbal. Ut maajun
kixkanab rib ut kexik chi xjunileb.

Toj re naq kehulak sa Li be nakexibenk wi chi xjunileb


keeelelik chi maaka chik raameb rikin. Li xyaalalil aan
naq kextaw jun li chinaal tiltook chaq sa ruqm li che, ut
chanchan wi li kamenaq tik sachba choolejil wi rilbal ut
kexkauxla naq aan jun ka re ru re xibenk. Ma ta chik naq
sa li kutan aan laj Tin kixkam jun li xsaqi wex ut xsaqi aq chi
rix.

Jokan yaaal. Li chinaal tiltook chaq sa li ruqm li che


aan laj Tin. Lubluuk. Naq kejultikok re li xkomon, kexke reetal
naq aan li xloyeb. Chi jokan kerisi chaq ut kexkaakale toj
re naq kiajk ru.
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 75
Ka ru yookin chi ru choxaal chan sa xbeen ratin laj Tin naq
kijultikok re. Ma kachin ta naq kiseeek xbaaneb li xloy, toj re
naq kexkojob xchool chi xseenkil. Kexpatz re ka ru kixkul.
Naq kixcholob li xxiw ut li raanil laj Tin toj aran kextaw ru chi
xjunil: tzaqal sa hoonal chik aan naq yook chi eekasiik jun li
ruqm li che xbaan li iq, ut tzaqal kikeeluuk laj Tin. Toqob ru
kixkauxla naq aan li naxibenk kichapok re. Ut xmaak li xxiw
tik kilubk.

Us, chi rix ain chi xjunileb kekojlaak xchooleb ut kextenqa


laj Tin chi xik sa li tzolebaal. Kexseeraqi chi xjunil re li qana
kutunel ut aan kixkeheb xsahil sa xchool rikin xtenqankil
laj Tin. Chi rix aan kixpatz reheb junjunq li naleb kextzol sa li
hoonal aan.

Kixtaqsi li ruqm laj Tin ut kixye: laain xintzol naq li junjunq naril ut
nareeka li ka ru traj. Laain xinkauxla naq li ka ru naxibenk
xchapok we ut chi rix aan xinlubk. Wi ta raj inka xinxibe
wib, xinke raj reetal naq aan pe ruqm li che.

Tenqank:
Okenk sa
xbaanunkil
junaq kanjel.
Tenqank sa li
komonil kanjel
re li kalebaal.
Tenqank re
xqaxbal ru
junaq majelal.

76
Li qana kutunel kixraq li aatinak rikin jun li aatin li tik maajoqe
nasachk sa xchooleb linnachin ut linwachin: tento tqataw
ru naq eb li poyanam naru nakeril maraj nakereeka li kaaq
re ru chi yalaq chan re ru. Ut aan li aajel ru naq tqanaw ut
tqoxloqi uy ta moko jokan choqi qe. Jultikaq ban aj wi qe
naq li aajel ru aan rabinkil maraj xcholobankil ka ut naq
jalan choq qe li kaaq re ru.

-Ut inkamaq bi linchina champa re xsikbal chaq junaq


chik kulbil naleb chan linwachin naq kiraqek, ma re
inka taapaab aj Tin aj wi xkaba. Ma raj maaka reek
choq aawe naq aj Tin aj wi xkaba. kaaj wi nawaj
xyeebal aawe naq linnachin kixye: tik laaat a Tin, moko us
ta naq nakachot chi ru li seeraq.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 77


Uutzuujinbil aatin

Li mesuul aj moy u
Por Mario Enrique Caxaj
Wi ta raj wank junaq inmesuul aj
moy u,
Jokihaal raj tinmesu chi ru
Li xbeen, li tzaqal xbeen, been,
Tinmesu raj li nebail,
Re naq chi qajunilo wanq
qatzakahemq.

Ma yookat chi xtawbal ru


li yookat chi xyaabasinkil. Li xkab tinmesu,
Aan raj li kiila rahobtesink,
Re naq laao li kokal inka
chik rahobtesinbilaqo.

Li rox
Tinmesu raj sa chi xjunil li
ruuchichoch
Li xkiila jalanil ru rilbal li wank
ut li rahobtesink.
Re naq winq ut ixq
Ilbilaqeb chi junqnaqik
xloqaleb.

78
Wi ta raj wank junaq inmesuul aj moy u,
Tinmesu sa lintenamit
Chi xjunil li inka nakehok chi wank sa
tuqtuukilal:
Majewank poyanam:
Jo qayehaq li tzeqtaanank ut li Xtzeqtaanankil ut inka
majewank poyanam, rajbal junaq li poyanam
Li tzokaak ut li kaqalik. yal xbaan xbonol li xtibel,
rismal, xtorolal xse ru ut
Saq raj ru tkanaaq chi xjunil maraj wan chik xkomon.
Junes sa tuqtuukilal raj chik t-uxq li wank.
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
79
Nawom

Xnimqal ru patzom. Sachbachoolejil


wi tzaqal rabinkil xsumenkil
Re qawa Armstrong A.J.
Xxokbil chaq xbaan qawa Dianiel Caci

Ka ru junaq chi yoyookil kaaq re ru naxkuy xpiskonkil


lajeeb xwuqkaal sut xnatil li xteram.

Yalaq kam xkauxlankil naq nakakuy


xpiskonkil jun nimla tzuul lajeeb xwuqkaal
meetr xnatil li xteram. Choq re li poyanam
aan tik chi maajoqe bi truuqan, abanan
wi ta raj numtajenaq qaseebal kama
xseebal junaq li kaq, tik chi xiikil raj bi ta
xsahilan.

Li kaq, tik chi numtajenaq xseebal, naxkuy xpiskonkil ayaal


jo najtil, wi taajuntaqeeta raj rikin li xchina nimal, li xul
ain naxkuy xpiskonkil junmay sentiim naraj naxye lajeeb
xwuqkaal sut chi jo xnatil li xchina teram maraj oxkaal sut chi
jo li xnimal roq li china xul ain. Ka ru reek naq taawabi. Ma
taawaj raj xsutqisinkil aawib jo china kaq.

Ka ru junaq chi yoyookil kaaq re ru nakiik kachin chik ma


junq meetr rajlal kutan.

Yalaq chap xkauxlankil naq yook


raj chi kiik junq meetr laateram rajlal
kutan. Jarub meetr raj put wanq aawe
chi ru jun xamaan.

Wi ta raj laaat li simb tzaqal yaal


raj bian naq tatkiiq jo xqabi chaq.
Wankeb jun paay li simb tik junlaju
rokaal sentiim nakiik chi ru li jun kutan.
Maji wi oxib po ak xhulak lajeeb
xkakaal meetr xnajtil xteram. Ka ru
nakaye. Ma tik taasutqisi aawib jo simb. Ka raj ru rusilal ut
ka raj ru inka rusilal li kiik sa junpaat.
80
Bar re xchaalil li xjunxaaqalil li poyanam jwal kaw
nakiik. Ma yookat chi xtawbal ru
li yookat chi xyaabasinkil.
Junli nimla yalok u nakexbaanu chi
ribileb rib li ismal ut li ixiij. Qehi ani
naelk chi uubej. Wi ta raj tkeemanq
reetal chi us naru raj nayeemank naq
moko juntaqeeteb ta xkawilaleb rib.
Xbaan naq li ismal aan li naelk chi
uubej. Li rismal li jolom nakiik, kachin chik
ma kablaju sentiim chi ru li junq hab. A
ut li ixiij yal oxib sentiim aj wi nakiik chi ru
li jun hab. Ka ru nakaye chi rix li naleb
ain. Ma taawaj raj xyalbal rix.

Jarub sut ta wi naxpumya rib li qaam chi


ru jun hab.

Junaq kuulaal naxpumya rib li raam


mare kaakal maraj ut okaal sut chi ru jun
kasal. Ain naraj naxye
naq kablaju roxkaal
miyon sut naxpumya Pumyank: Aan
rib chi ru jun hab. naq naeekank
Li raam junaq nimla maraj naq
naxtoryarib li
poyanam naxpumya
aamej.
rib oxkaal maraj ut
kaakaal sut chi ru
jun minuut. Ain naraj
naxye naq kakaal
miyon sut naxpumya
rib chi ru jun hab.

Ka ru nakaye chi rix


ain. Ma tik chi naabal
sut maraj inka. Ka
ut naq naabal sut
naxpumya rib li raam li
poyanam.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


81
Ka ru chi xulil naruuk chi xbalqusinkil chi junajwa li xjolom.

Kajeb wi li warom nakeruhank


chi baanunk re li naleb ain. Eb li
warom qaxal qes nakeilok ut inka
jwal naeekank sa rix ruheb. Re
xtenqankileb rib chi ru chaajkilal
ain, rikin li ilok, tik nakexbalqusi li
xjolomeb, re naq sa nakeril li ka
re ru wank chaq chi rixeb. Ka raj
ru tkulmanq wi ta raj tatruhanq
chi xbalqusinkil laajolom jo kama
naxbaanu li warom. Ma tkul raj aawu.
Ka ut.

Ka ru junaq kaaq re ru jwal kaw


xyaab naq kimoqk sa xbeen li ruuchi choch.

Li jwal kaw kieekank aan li moqk kixbaanu li ku Krakatoo.


Li ku ain wanjenaq sa xyi jun retel li choch sa xyi ha aran
Intonees. Sa xkaba naq tik numtajenaq wi chik xkawil naq
kimoqk tik kixjach sa xyi li china pumpuukil ha. Kixwaklesi
jun nimla choql naq kimoqk, numenaq ta olaju roxkaal
kiloom xteram chi ru choxaal naq kiwakliik, aka kixbaanuhan
tikkixtzap tzaqal xsa ru qawa Saqe ut olaju kaal kiloom ta
xsutam kekanaak sa qoqyin.

Kanaak sa qoqyin:
Naru nauxk kanaak sa
akaba sa xkaba
xmajelal li saqenk,
sa xkaba xkihal li
poqs maraj wank chik
xkomon.

82
Moko kaaj ta ain li kikulmank, kixhetetle ban aj wi ru li palaw
ut xbaan aan kixbololi chaq rib ru li ha ut kitaqek numenaq
ta lajeeb xkakaal meetr xteram chi ru choxaal, ma kachin ta
xnajtil koxrepoq xbaan li xmetzew, toj re kixsach ru chi
xjunil li kixtaw sa li xbe. Sa xkaba xkawil raanil li ha,
kixsach waqxaqib kaal chi tenamit ut kixkamsi
numenaq ta waqlaju xkakaal mil chi poyanam.

Kiabiik li xyaab li nimla moqk ain xbaaneb chi xjunil li


poyanam naketawmank toj sa oob mil kiloom rikin li Beek: Numek
naxbaanu
naajej aan. Aawilomaq ta xnimal li rahilal kikulmank.
junaq li
kaaq re ru
nareekasi rib.

Ma yookat chi xtawbal ru


li yookat chi xyaabasinkil.

Ka ru chi xamil jwal nim chi ru li ruqm li poyanam.

Li xxiwankil ru li xam aan jwal naabimank chi us sa li


qayanqil. Abanan mare us raj aj wi xnawbal kachinaq chik
naleb chi rixeb li xul ain.

Tinseeraqi kachinaq aawe naq li xam jwal nim xchapomeb


aan aj Kolyaat nakexye re ut junes kok tzik naxchapeb
choq xwa.

Wuqub xkakaal sentiim xnimal rix, ut lajeeb sentiim tzaqal


xnimal roq. Yalaq chap xkauxlankil ain. Ka raj ru reek
naq taajuntaqeeta raj rikin xnimal laawuqm. Ma tzaqal raj
taamocho.
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
83
Ka ru junaq chi yoyookil
kaaq re ru kachin chik ma
kiib sut chi xnimal junaq
bolotz xsa li ru.

Kauxla junaq xnaq uhej


kama tzaqal ain xnimal.
Li xnaq uhej yooko chi
xyeebal taawil raj chi kiib
sut chi xnimal junaq li bolotz.
Aban mare tik maajoqe taapaab, li xnaq ru li xtzi ha
tzaqal chanchan chik xbiisul li yooko chi xyeebal arin.
Ninkauxla naq inka nachalk aaxiw chi rabinkil naq ma
kachin ta xnimal li xnaq uhej ain.
Ka ru nakaye. Kauxla naq yal juuun naq naxchap xkayankil
xsa laawu li xul ain.

Ka ru chi cheil jwal najt xteram nakiik, sa ruuchi choch.

Li nanawmank ru toj anaqwan aan jun li che nayeemank


re Abeet natawlimank
sa xteepal jun retel
li choch sa xyi ha
aran Kanara. kixtaw
waqxaqib xwuqkaal
meetr xteram. Chi
qeqook raj tqax bi
ta xnimal roq junaq nimla
batzunlebaal bolotz
oq. Jarub sut raj t-ok
li xnimal aawoq sa chi
xjunil li xnimal roq li che
ain. Jo nimal ta wi
tzaqal xnimal roq li che
jwal najt xteram nakiik
sa laakalebaal. Jo
kihaal ta wi chik ma
naxtaw kama xnimal
roq li che yooko chi
xseeraqinkil aawe.

84
Chan ru li xbeen beelebaal chiich kexkuub sa li
ruuchi choch.

Eb li xbeen beelebaal chiich kekuubaak


chaq aan li eekasinbileb yal rikin woqxha. Li
xbeen beelebaal chiich ain kikuubaak chaq
xbaan jun li poyanam aj Prans. Li xnajtil naxkuy
raanilankil li chiich ain aan oob kiloom aj wi
chi ru jun hoonal.
Ma yookat chi xtawbal ru
li yookat chi xyaabasinkil.
Li yaal aan, naq li xtiklajik chaq li kuubank beelebaal
chiich kiwank chaq chi ru li hab 1885, naq qawa
karl Bens kiruhank chi xkuubankil jun li raam li
beelebaal chiich nakatok kasoliin. Sa xtiklajik chaq
tik chi chanchan li yal napiskok naq taawil ut tik chi yal
nasalsotjek wi naq naxik, toj re naq kixtiikobresi li xbe Kuubanki
ut sa xyaalal aj wi chik kiok chi beek. chiich: Xkulinkil
rib chi ribil rib li
Eb li kiila puktasibaal esil chi tziibanbil keok chaq xchaalil.
chi xyeebal tik maajun chik junaq xtenqank ut Behek chi
anaqwan xbeek li beelebaal chiich ut naxik chik chi oqej: Behek
ru; kixtawatq li qoot sa li xbe, kixtawatqeb poyanam. naxbaanu li
poyanam chi
Kitaaqiik xbaaneb jun tuub chi saaj poyanam,
roq.
kamkokeb raanil chi rix ut chi yal nakexeeyank aj chik
naq koxeraqeq.
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
85
Cuento

El espejo mgico Por Claudia Gonzlez

Encantado:
que tiene
un poder
especial. Haba una vez un espejo encantado. El espejo
tena la cualidad de mostrar solamente la
verdad. Muchas personas que lo haban tenido
en su poder haban descubierto en l un gran
tesoro.
Joyabaj es un
municipio del
departamento de El espejo pas por muchas manos. Un da lleg
El Quich. Su
nombre deriva de
a las manos de Huracn, un nio que viva en la
la palabra Xol abaj, comunidad de Santa Mara Joyabaj.
que en idioma
Kiche significa
entre piedras. Huracn pensaba que l no era lo
suficientemente listo para hacer muchas cosas.
No estaba contento con su nombre, porque
en la escuela le hacan bromas. Cuando l se
acercaba, decan:
Cuidado, porque viene el Huracn!... Los
huracanes slo sirven para destruir... Jajaja.

Huracn slo los escuchaba. Agachaba su


cabeza y se iba por otro lado. Se senta triste.
86
Un da que estaba jugando con su hermano, lanzaron lejos la
pelota. Huracn fue a buscarla y encontr el espejo mgico.
El espejo estaba sucio, pero tena un marco de madera que lo
haca ver muy bonito. Lo guard y se lo llev en su morral.

En su casa lo limpi muy bien y lo coloc en su cuarto. Al da


siguiente, se levant temprano para ayudar en la casa.
Se alist para ir a la escuela. Al peinarse se acerc al espejo y
vio algo muy curioso.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


87
Vio a un nio fuerte que se pareca a l. Era como ver una
pelcula. Tena muchos amigos y amigas y lo respetaban. Le
decan que su nombre era muy especial y que les hubiera
gustado llamarse as.

Huracn se restreg los ojos y pens que todava estaba


soando. Su mam le dijo que se apurara. Volvi a ver el
espejo y pareca muy normal.

En la escuela no dejaba de pensar en lo que haba visto en el


espejo. Se preguntaba si estara soando o de verdad lo haba
visto.
88
Volvi a casa con esa curiosidad. Al entrar al cuarto lo primero
que hizo fue ver el espejo. Al acercarse empez a notar que
volva a ver al nio fuerte. Su cara se pareca a l, pero algo en
l era diferente. El nio estaba contento y pareca que tena
mucha confianza en s mismo.

Vio que el nio estaba ayudando a otros nios y nias a


resolver problemas de matemtica. En un pizarrn les haca
dibujos y les explicaba.

Estoy entendiendo
lo que leo?

Nuevamente se frot los ojos para estar seguro de lo que


vea. Al abrirlos not que segua viendo al nio fuerte. El nio
caminaba recto, con sus hombros derechos.
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
89
No puedo ser yo se dijo. Le voy a contar a mi mam.

As lo hizo. Ella lleg al cuarto y observ el espejo de cerca,


se vio reflejada sonri y le dijo a su hijo:
No veo nada raro.
Espera dijo Huracn. Qudate y vers lo que yo veo.

Su mam se qued a su lado.


Al acercarse Huracn se vio como un nio fuerte.
Ves mam, me veo fuerte.

Su mam le dijo:
Yo siempre te he visto como un patojo fuerte. En el espejo
solamente veo lo que veo al verte a los ojos.

90
Pero mam, en el espejo vi que mi nombre era especial.

Su mam le respondi:

Tu nombre es especial. Huracn en idioma Kiche significa


El Corazn del Cielo. Te lo pusimos porque desde que
naciste siempre supimos que ibas a ser una gran persona.

Su mam sali del cuarto y l se qued sentado en su cama.


Pensaba en lo que haba visto y en lo que su mam le haba
dicho. Luego agarr el espejo y lo empez a revisar. Pens que
tendra algn truco.

Al darle vuelta ley lo siguiente:

e s p ej o vers
En este almente
lo que re i miras algo
S
eres t. es porque
diferente scubierto
e
no has d que llevas
el tesoro
dentro.

Entonces entendi que lo que vea en el espejo era lo


que realmente era: fuerte y listo. Tena un nombre con un
significado muy especial. Pero no se haba dado cuenta de
todas sus cualidades.

Abraz el espejo y dijo: Gracias! De ahora en adelante ser


como soy. No tomare en cuenta lo que los y las dems digan
de m.
Fin
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
91
Xseeraqinkil nawom

Li ajlebaal
kutan re li yuam Re qawa Daniel Caci
l kutan
Ajlebaa

Jo kahinaqin chi xbaanunkil, rajlal


ninchinachunub wib chi re xaml. Nahulak chi
wu rutzbal xbook li kok poch, li qeqi kenq, li
riskiiji pur ut li kape. Abanan, manakenaw ka
ut. Li xyaalalil aan naq rajlal naaatinak linnachin
qikin re xcholobankil chi chaabil li qayehom
Ajlebaal kutan
qabaanuheem laao Laj Maay.
reheb aj
Kaxlanwinq: Aan Jun kutan kixpatz we:
li ajlebaal kutan
yook roksinkil -Xal, ka ru kutankil wanko anaqwan.
yalaq ta bar, re -Luuns chankin naq kinchaqok.
rajlankileb li
kutan, xamaan,
-Wi yookat xkauxlankil li rajlebaaleb kutan laj
po ut li chihab. kaxlanwinq yaal bian. Abanan nawaj xyeebal
aawe naq laao Laj Maay jalan wi li ajlebaal
kutan naqoksi.
-Ma yaal, ma aan li ajlebaal kutan tuytuuk chi
ru li kacham. Aban toj maji ninnaw ru chi us
chankin naq kinsume.
92
-Abanan xhulak xhoonalil naq li wi inmam chan wi chik
linnachin. Ut kixchap li ajlebaal kutan Maay toj re naq
kixcholob chi us chi wu.

Aan ain li ajlebaal kutan Maay Cholqij nayeemank re sa


li aatinobaal kiche. Nayeemank aj wi re oxloqil ajlebaal
kutan. Aan jun ajlebaal kutan jwal jalan chi ru li nakeroksi laj
kaxlanwinq.

al kutan
Ajleba

Nauxmank xraqbal ru sa oxlaju numik ut junqmay kutan ru li


junq numik. Chanchan ta raj wi naq nauxmank xtusubankil
chi oxlaju po ut junqmay kutan raj ru li junq po, abanan
cholchook chi qu naq moko raqbil ta chi po chi junq numik
ban, sa xkaba ain nayeemank re junq winaq.
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 93
Li ajlebaal kutan maay, naoksimank re xsumenkileb li patzom
chi rix: anihin. Ka ru lintaqlankil sa xbeen a ruuchi choch
ain.

Naraj naxye naq maawa aan junaq ajlebaal kutan yal


re ta xnawbal xbe li po. Nim ban chi us xkanjel. Aan jun
aj tenqanel re xtawbal xbehil li yuam. Li kutan junjunq
kutbesinbil rikin jun li eetalil, ut wank xyaalalil li junjuq.

Ma yookat chi
xtawbal ru li yookat
chi xyaabasinkil.

Jo qayehaq, anaqwan wanko chi ru li kutan Oxib Iq,


naxkutbesi li loqlaj Iq nasaabesink re li ochoch ut li
junxaaqalil. Aan jun chaabil kutan re kauxlak chi rix li rusilal
li xsaqobresinkil ru li qakauxl ut kauxlak chi rix li chaabil
baanuheem li ttenqanq qe maraj li ttenqanq reheb li komon
chi wank sa xyaalal.
94
Ajlebaal kutan

Eb li poyanam nakeyolaak chi ru li kutan Iq, aan


chaabileb, quneb xchool ut jwal nakextenqa li ras riitzin.

Wi tzaqal cholobanbil chi ruheb li xbe li xyuameb


naru naq jwal chaabilaqeb re li yakok, re banok maraj
xjolominkileb li poyanam, maraj xjolominkil junaq molam.

Wi ut inka us naq nacholobamank chi ruheb li xyaalalil li


xyuameb, sa naketanek sa li inka us, nakekawuuk raatin
sa xbeeneb li komon maraj nakexkutbe raatineb ut yal
sachokeb li xtumineb.

Jo chan ru li kutan Iq, jokaneb li xkomon beelelaju chik, ak


wankeb xyaalalil li junjunq. Naq nayolaak junaq li kuulaal, toj
nauxmank rilbal li ajlebaal kutan re naq nauxk kauxlak chi
rix chan ru t-uxmanq xtenqankil ut xcholbal xbehel li xyuam
sa li chaabilal ut xyeebal aj wi re ka ru li inka tbaanu.
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 95
Chinaus tzaqal xnawbal chi xjunil li kixcholob chi wu
linnachin naq twabi. Toja bi naq kinpatz rehan:

-Ut ka ru xyaalalil li xkutankil inyolajik.

Toj aran ut kixcholob chi wu naq, sa li ajlebaal kutan maay,


kinyolaak chi ru li kutan Kiib AjPu.

Li kutan ain nauxmank xchapbal rikin Qawa Saqe. Naq


nahulak li kutan ain sa li ajlebaal kutan tento xpatzbal li
naleb re laj eechal re li choxaal choch re naq tooruuq chi
xtawbal ru li xnawomeb li qamama qixaan. Jun chik anchal,
chaabil li kutan ain re xtikibankil junaq chaabil kauxl,
xkawubresinkil li qachool, xnujobresinkil qib chi metzew re
naq sa tqaqax ru li kiila chaajkilal.
96
Eb li poyanam nakeyolaak chi ru li kutan Ajpu naru
xtenqankileb re naq aanaqeb aj tziib maraj aj aatinanel
chi ruheb li kiila poyanam. Naru naq aanaqeb aj peech, aj
tenol chiich, aj pakonel.

-Nachin chankin wi chik re-. Jokan pe naq naxke li kok


perel tzalamche we linwachinan, re pe naq tinyiib kok
kaaq re ru chi ruhan.

Ut jokan chalen naq yooko chi aatinak chi rix li junjunq chi
kutan. Aran ut kintaw ru naq chaabileb chi xjunileb li kutan.
Jokan aj wi li junjunq tento naq tnaw li xkawilal ut li xmajelal re
naq ttenqa rib chi ru li xyuam ut xyalbal xqe re xkeebal chi
kanjelak chi ruheb li xkomonil li xmaatan keebil chaq re.

Ajlebaal kutan

Ma yookat chi
xtawbal ru li yookat
chi xyaabasinkil.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 97


Fbula

El mulo y el zanate ladrn


Original de El Mulo y el ladrn
de Mara Antonia Lacape.
En la rama de un rbol, Adaptado por Mario Enrique Caxaj
Muy contento, estaba
el seor zanate.

Atado a un tronco,
y con una carga de quesos de Taxisco,
sobre su lomo,
permaneca un mulo.

Al verle, el zanate pens:


Atado: Estar amarrado a algo. Me llevar un poco de ese queso.
Disimulo: hacer para que los dems
Y acercndose con disimulo
no se den cuenta.
de aquella carga cogi.

98
El mulo asustado
le dio tales patadas, Ests entendiendo
la lectura?
que lo mand a parar al hospital.

El mulo le dijo:
Seor zanate, no olvide
que del ladrn sta es la suerte:
O se encuentra con un golpe fuerte
o termina en la prisin.

Moraleja: Al que roba siempre le va mal.


Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
99
Instructivo

Juguemos a la Matemtica
Por Daniel Caci

Organzate y realiza cada uno de los siguientes juegos. Lee


despacio las instrucciones y prepara lo que se necesita para jugar.

El juego de los trece objetos

Qu materiales necesitas para jugar?


Trece tapitas u otros objetos pequeos (piedras, botones, etc.)

Cuntos juegan? Dos personas.

Cmo se juega?

1. Coloquen trece tapitas en una mesa.

2. Por turnos, cada quien quita una, dos o tres tapitas.

3. En cada turno, cada quien puede variar lo que quita. A


veces puede ser una, otras veces dos y otras tres tapitas.
4. No se puede dejar de quitar en cada turno ni se pueden
quitar ms de tres.
5. Gana quien quite la ltima o las ltimas tapitas (una, dos o
tres tapitas).
100
Sumar a la meta

Qu materiales necesitas para jugar?


Veinticinco piedrecitas u otros objetos pequeos (botones,
tapitas, etc.) y hoja Sumar a la meta (est en la siguiente
pgina).

Cuntos juegan? Dos a cuatro personas.

Cmo se juega?

1. El grupo escoge un nmero entre 20 y 60. Ese ser el


nmero meta y debe ser el mismo para todo el grupo.
2. Por turnos, cada quien coloca una piedrecita en uno de los
nmeros de la hoja Sumar a la meta.
3. En cada turno se suman los nmeros que se van ocupando.
4. Gana quien llegue primero al nmero meta.

Ests entendiendo
la lectura?

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


101
Hoja Sumar a la meta

5 5 5 5 5

4 4 4 4 4

3 3 3 3 3

2 2 2 2 2

1 1 1 1 1

102
Atrapados

Qu materiales necesitas para jugar?


Cuatro objetos pequeos de un color y cuatro de otro color
(tapitas, semillas, botones), cuadriculado en hoja de papel.

Cuntos juegan? Dos personas.

Cmo se juega?

1. Cada quien escoge un color de objetos y los coloca en los


cuadritos que estn en uno de los lados del cuadriculado.
Deben quedar en lados opuestos.

2. Por turnos, cada quien mueve uno de sus objetos


hacia adelante o hacia atrs. Toma en cuenta que sus
movimientos no pueden ser a la izquierda ni a la derecha.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


103
3. El movimiento puede ser de cualquier nmero de cuadritos
siempre que sea hacia adelante o hacia atrs.

4. Ningn objeto puede saltar sobre otro.

5. Pierde quien se quede sin poder mover sus objetos. Es decir


que sus objetos quedan. atrapados!

104
Basta numrico
Qu materiales necesitas para jugar?
Hojas de papel y lpiz.

Cuntos juegan? Dos a cuatro personas.

Cmo se juega?

1. Cada quien copia y escribe lo siguiente:

Nmero x 4 x 2 x 8 x 9 x 7 Correctas

2. Por turnos, alguien dice un nmero entre


dos y nueve. Los dems lo copian en la
primera fila e inmediatamente comienzan
a multiplicarlo por cada nmero de las
Juguemos
columnas.
con siete!
3. Quien termine primero de multiplicar dice:
Basta! Todas y todos se detienen en ese
momento.

4. Con participacin del grupo comienzan


a revisar las respuestas. En la columna
Correctas cada quien anota el nmero
de respuestas acertadas.

5. Despus de llenar la hoja, sacan el punteo


total. Gana quien tenga ms puntos.
Ejemplo:
Marcos
Nmero x 4 x 2 x 8 x 9 x 7 Correctas
7 28 14 52 2
Luca
Nmero x 4 x 2 x 8 x 9 x 7 Correctas
7 28 14 56 64 49 4
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
105
Cientca

El caballito de mar,
un pap muy especial
Por Yessenia Jurez Schaad

Son las 12:30 del medio da. Suena la campana de la escuela y


Marcela sale corriendo. En la puerta se encuentra un grupo de
mams y algunos paps esperando a sus hijos e hijas. Dentro
de ellos sobresale don Jacinto el pap de Marcela.

Todos los das don Jacinto va a traer a Marcela a la escuela.


A veces va en bicicleta pero generalmente va a pie. La toma
de la mano, la ayuda con su morral y la escucha con atencin
y entusiasmo.

Cuando llegan a la casa, ponen la mesa y se sientan para


almorzar.

Un da Marcela le dijo:
Pap hoy pens en usted todo el da. Bueno, todos los das
pienso en usted. Pero hoy fue mejor!
Por qu Marcela? pregunta el padre.
Es que hoy, la maestra nos ley la vida de un animalito que
se parece a usted.
106
Yo me parezco a un animal! exclama el padre
asombrado. Pero por qu? Acaso no te cuido con
cario?
Pues por eso pap! Por eso usted se parece al caballito
de mar!

Marcela sac la lectura que le di la maestra. Se sent Ests entendiendo


junto a su padre y entre los dos leyeron: la lectura?

El caballito de mar, un pap muy especial

El caballito de mar es un pequeo pez marino muy especial.


Es diferente a la mayora de los dems peces.

Recibe su nombre porque su cabeza se parece a la de los


caballos terrestres.

Las diferencias entre los caballitos de mar y los dems peces


son las siguientes:

Tienen la cabeza
en ngulo recto
con el cuerpo, es En torno:
alrededor de
decir, como una algo.
escuadra.
Su cola es prensil.
Esto quiere decir
que se pueden
enroscar en torno
a los tallos marinos
para sujetarse.
Nadan muy
lentamente.
Se deslizan hacia
adelante con su
aleta trasera o
dorsal porque al
moverse produce
vibraciones.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


107
Los caballitos de mar nadan muy despacio. Se calcula que un
caballito tardara dos das y medio en recorrer un kilmetro.

Sus ojos se mueven independientemente uno del otro.

Se alimentan de pequeos organismos que succionan con sus


largos hocicos. Tambin comen algunas cras de peces, como
los guppies, platys y otros.

Los caballitos de mar viven entre las plantas marinas y algas de


los mares templados y tropicales del lejano oriente y la costa
del pacfico.

Succionar:
absorber
algn lquido
por la boca.

Par Marcela, no sigs leyendo dijo el padre. Pero, en


qu me parezco al caballito de mar? Tengo cabeza de
caballo, o cola prensil?
108
Marcela solt una carcajada y dijo:
No pap, ahorita voy a leer la parte en la que usted se parece
al caballito de mar.

Entonces Marcela con mucho entusiasmo continu:

Reproduccin de los caballitos de mar

Entre los caballitos de mar ocurre algo muy especial. La


hembra no realiza ninguna de las tareas maternas como
otras especies. Ella coloca los huevos en la bolsa incubatriz
del macho para que l los cuide, hasta que nazcan las
cras.

Hembra Macho

Aleta dorsal

Bolsa incubatriz

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


109
Quien tiene y cuida a los bebs es el macho. Tiene
contracciones. Su parto puede durar hasta dos das.
Esto hace que el padre se canse mucho. Nacen
aproximadamente 400 diminutos caballitos de mar.

Contracciones:
Otra de las curiosidades de los caballitos de mar es
movimientos que durante toda su vida solo tienen una pareja.
involuntarios del Si un miembro de la pareja muere, puede ser que
vientre necesarios el que sobrevivi nunca ms busque un nuevo
para hacer que una
cra nazca. compaero o compaera.
Generalmente
producen mucho
dolor a la mam
y en este caso al
pap.

Ests entendiendo
la lectura?

110
Cuando Marcela termin, le dijo a su padre:

Entendi pap, por qu usted se parece al caballito de


mar?

El padre muy emocionado contest:


S, Marcela, s lo entend. En que yo te cuido y te protejo igual
que el caballito de mar hace con sus cras.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


111
Seeraq

Xjo maajokil kauxl laj Sen


Tzaqal xkauxl: Pedro Pablo Sacristn
Xokbil xbaan: Brenda Oliva

Laj Sen aan laj qasxtesinel re li kaaq re ru naxkam


chaq li beelebaal chiich chi aben ut naxkanab naq
nanumek sa xbeen li tzuul. Ma kachin naq kixriila rix
Abenaak: li chaabil kanjel ain xbaan naq kielk chaq sa jalanil
xtaqlankil junaq li naajej. Sa xchool aan, kikehek li kanjel ain re sa
kaaq re ru chi rix
junaq li poyanam.
xkaba naq naxnaw qehibk.
Mare tasal hu,
tzakahemq ut Sa xbeen li xkutan chi kanjelak, kixkul li kaaq re ru
wank chik xkomon. abenanbil: jun xjibal ixiij, jun soqsoqil ru waribaal, lem
Arin Guatemala
nauxmank li
re ilok sa saqe ut jun li nimla tasal hu.
xbaanunkil li
abenak chi rixeb Naq kiril li kaaq re ru sa junpaat kixye:
li beelebaal
chiich.
Pe jokan, ak xinnaw chikan ani chalkeb re chi xokok re
ain.

Sa li hoonal aan ak tehulaq chi re li okebaal laj bitonkot,


li qana xam, eb li saajil xbaqel kamenaq ut li chili. Laj sen,
tik inka kixkeheb kachinaq chi aatinak. Sa junpaat kixye
112
reheb:
-Meeye wan we, meeye wan chan naq kixseebaka rib chi
aatinak laj Sen. Ak xinqehi chikan ka ru eerajom.

Chi rix aan kirisiheb chaq li tasal hu, li ru waribaal, li jileb ixiij
ut li lem re ilok sa saqe.

Ut kixye xkomon li raatin:


Soqsoq: Junaq
-Li jileb ixiij aan re qana xam. Xbaan naq najter naok kaaq re ru
lochochnaq ut tento naq tsaabesi kachinaq li rixiij. Li ru potzpotz maraj
waribaal, inka kixkauxla kasut oxsutaq naq kixqaxtesi re li qun xsa ut
chili, xbaan naq tento tkaaytesi rib chi piskok chi kaw. Jun nasobek naq
taayab chi kaw.
chik anchal aajel ru naq wanq junaq xsoqsoqil ruhil naajej re
piskok. Li lem aan re laj bitonkot, xbaan naq aajel ru junaq
li xlem re xkolbal xsa li ru chi ru li xkutum li saqe. Ut anaqwan
li nimla tasal hu, ninkauxla naq aan jun santil hu; aan tento
naq tinqaxtesi re li saajil xbaqel sibyaan xbaan naq aan
aj tij, ut nintzaama chi ru naq chi tijoq ta chi wix rajlal. Jo
nakeke reetal tzaqal chaabilin chi qehibk.

Nawek naraj
Xbaqel sibyaan,
xbaqel kamenaq maraj
xooton aamaak.
Jokain nayeemank
re jun li xul chanchan
rilbal li chili, saxkaba
li naxbaanu, chanchan
chik li natijok, jokan naq
nayeemank re xooton
aamaak. Abanan, li
tzaqal yaal chi rix li
naxbaanu, aan naq re
xkaakalenkil
li xtzak.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 113


aj bitonkot ut eb li rechbeen,
tik inka kexkanab chi xraqbal
li raatin. Li yookat chi xyeebal chi
rix laj xooton aamaak, ak nawbil
chikan sa li tzuultaqa, aan inka
chik naraj tyeheq re naq aan aj
tij. Maapatz chikan.

-Hahahahaha -chankeb
naq kexjap re chi seek

-Pe tik xnimalat chik ru aj qe


naq taayehatq aawib. chan
li chili-. Qilaq ut, li xbeen tqaye
aaw, aan naq li xam xchalk chi
xxokbal li nimla tasal hu, aan
wank sa xyaalal, ut toj maajun
raj aj wi naxjoch. Li soqsoqil ru
waribaal aan re laj bitonkot,
xbaan naq sa naril xtolobankil
rib chi war chi ru xkutum qawa
Saqe chi reheb li pumpuukil ha
ut yal junelik pakpook chi wark
li qaloy xbaqel sibyaan, traj li
jileb ixiij ut li xaye chaq laaat
naq aan aj tij, aan moko yaal
ta xbaan naq tik inka xpatzom
kachinaq tijok ut moko jo ta li
xam. Ut li lem re ilok sa saqe
aan we laain, xbaan naq inka
chik saqen nakinilok tik xiikil naq
ninteni wib saatqeb li xiik naq
nakinpiskok sa li pim.

-Tzaqalaq xaye, chan laj Sen naq


kixtoq chi ru li raatin, ak yook aj wi
kachinaq chi elk li xxutaan
-naraj naxye naq laaat yaal naq
nakatpiskok.

114
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 115
-Laain, yaal tzaqal, chan li chili-, abanan jo yookat chi
xkeebal reetal, naq nakakauxlaka li jo maajo re xqehinkil li
traj li junjunq tik naxsachbesi ru li kauxl

-Inka nintaw ru li nakaye chan laj Sen-. Ka ru li xkauxlankil li


jo maajo, maraj li xqehinkil li traj li junjunq jo nakaye

Ma yookat chi
xtawbal ru li yookat
chi xyaabasinkil.

116
Yook chi xkujbal xlem li chili naq kixsume:

-Aan naraj naxye naq xayeebeke laakauxl chi qix chi


toj maji wi nakanaw qu. Ut xatsachk rikin li xyeebal ka
ru xchalk chi xxokbal li junjunq. Naraj naxye naq , rikin
xseebankil aawib chi xkauxlankil li tqaj tik xatsachk.

Yaal pe tzaqal li kiyehek rehan. Ak kiib oxibaq kutan ta chik


chi rix xnawbaleb ru li xul, laj Sen, yal naxjap aj chik re chi
xseenkil rib naq naxseeraqi li qehibk naxbaanu. Ut kixtaw
ru naq li xkauxlankil maraj li xyeebal chi jo maajo junaq
naleb chi rix junaq chi maji natzilmank rix chi us, aan memil.

Arin xraqek
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 117
Cientca

Castigar con golpes


a los nios y a las nias
no es bueno Adaptada por Mario Enrique Caxaj

Estados Unidos es
un pas del norte de
Amrica, al que viajan
muchos guatemaltecos
y guatemaltecas. La
mayora viaja por
necesidad. Buscan
un trabajo para
mejorar la vida de
sus familias.

En Estados Unidos hicieron una investigacin muy interesante.


Unas mujeres cientficas queran saber qu les pasaba a
los nios y las nias que eran castigados con golpes por sus
padres o madres.

Para hacer la investigacin, seleccionaron a 705 nios y nias


de diferentes edades: cinco, seis, siete, ocho y nueve aos.

Durante cuatro aos observaron a los nios y nias. Con


mucha paciencia e inters, se dieron cuenta de quines eran
castigados con golpes y quines eran corregidos de otra
manera.
118
Ests entendiendo
la lectura?

Despus, las cientficas pusieron a los nios y las nias a


resolver unas tareas. Luego compararon las calificaciones
de los nios y nias que eran corregidos con golpes, con
las calificaciones de los nios y nias que eran corregidos
de otra manera. Con esto, descubrieron que los nios y
nias que sufrieron castigos con golpes obtuvieron menores
calificaciones que los nios y las nias que no los sufrieron.

Las cientficas que hicieron


ese gran descubrimiento,
recomiendan a los padres
y madres no castigar con
golpes a sus hijos e hijas.

Si tu padre y tu madre
evitan los golpes y te
corrigen de otra manera,
ayudarn a que seas ms
inteligente y rindas mejor
en los estudios.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


119
Seeraq

Xkanjelankil li ajl sa li tzolebaal


Xxokbil chaq xbaan qawa Daniel Caci

Sa jun len chinausil tzolebaal taawabi. Xiikil len xsahil sa


xchooleb chi xjunil li kokal aj rox naaj naq naketzolok chi rix
ajl. Ka ut ta wi naq taaye. Il ut wan, hoon nakataw xyaalal a
hoon.

Yal re xtikibankil, qana Rux, laj kutunel sa li tzolebaal, ma


kajo naq naxke xchool chi kutuk. Chi xjunileb li kokal toj
re naq nakextuqub ru li yalaq ka ru chi chaajkilalil. Ut li
tzolebaal makajo naq saabesinbil ru ut chi xjunil natusbak
wi li rilbal, yaalaq bian, pe tik xiikil raj xsahil xbaanunkil
naabalaq li kanjel naq taawil.

Yal ban naq li qana Rux tik sa naril xyalbal qix chi rix
xtuqubankil yalaq ka chi chaajkilalil ut maaka tzaqal
sa qachool naq ak ttziibaka jun li chaajkilal, kama ain:
120
Laj Ton aan najt xteram chi ru laj Kax, aban kachin xteram chi ru lix Suyu.
Lix Suyu najt xteram chi us chi ru laj Ton ut kachin xteram chi ru laj Lix. Ani
put li kachin xteram chi jokanan.
Yalyok wi qaqe naq koook chi xyalbenkil qaqe re xsikbal
xsumenkil.
-Oybenimaq wan ex inkokal ak chan li qana Kutunel naq
kiqabil. Ka ru aajel ru teebanu xbeen wa.
-Xyaabasinkil ut xtawbal ru chankeb chi xjunil li komon.
Ak tooookinq chi xyaabasinkil sa xyaalal, chi qajunilo.-Ma
xetaw ru chan li qana kutunel-. Bar wan li chaajkilal.-Li
chaajkilal aan chi rixeb li kokal jalanjalanqeb xteram chan
naq kichaqok lix Pet.

-Jokan tzaqal a Pet. Rikin ain xatenqaheb chikan chi us


laakomon chan chi sa sa xchool li qana kutunel. Ut naq
ak xqanaw chikan ain, ka chik ru tqabaanu chi rix, chan wi
chik naq kipatzok.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


121
-Xtusubankil
ru li naleb
chanchan ta
wi ka ru txibenq
chaq re naq kiaatinak
chaq laj Yok.

-Ut naq tik tqakutbesi chi eetalil


chan linloy lix Yaan.
-Xqemal tzaqal li kauxl, naru
naqabaanu kixke wi chik xsahil
qachool li qana kutunel. Chi jokan,
sa kakabil maraj chi oxoxil texkanjelaq,
chan.

Ut chi xiikil xsahil sa qachool kookoklaak


chi xsikbal li xsumenkil. Li junjunq chi chuut
nachoqink wi chi xyalbal xtawbal lixsumenkil.
Ma yookat chi xtawbal ru Li qana kutunel yook aj wi chi qilbal ut chi
li yookat chi xyaabasinkil. xkeebal xkawil qachool re naq tqataw li xsumenkil.
Naq kooraqek chi qajunilo, kiqawotz li qanaleb re
naq chi jokain tqatzol qe rikineb li komon.

Ma taawaj raj qochbeeninkil re rilbal chan ru naq


kiqataw li xsumenkil li chaajkilal.

122
Yalban, nawaj aj wi xyeebal aawe naq li xsumenkil kiqataw
sa komonil xbaan naq li qana kutunel yook chi xyeebal qe:
Maajun chi kanaaq chi rixeb li komon. Naxcholob chi qu
naq naraj xyeebal naq toj chi qatawaq ru chi qajunilo ut chi
qatenqahaq qib, naq ani junaq inka natawok ru li naleb toj
napatzok.

Koook chi xyiibankil li eetalil chi ru choch. Il chawil:

Chi rix li xyaabasinil li xbeen raqal li chaajkilal:


Laj Ton aan najt xteram chi ru laj Kax,

Ton Kax

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


123
Kiqatiq roq li qakanjel:
Laj Ton aan najt xteram chi ru laj Kax, aban kachin xteram
chi ru lix Suyu.

Kiqayiib wi chik reetalil lix Suyu chi najt xteram chi ru laj Ton.
Ma us yooko naq taaye, yaabasi chi junsutaq li naleb ut
taayal rix.

Ma yookat chi xtawbal ru


li yookat chi xyaabasinkil.

Suyu Ton Kax

Naxye naq: Laj Ton aan najt xteram chi ru laj Kax, aban
kachin xteram chi ru lix Suyu. Lix Suyu najt xteram chi us chi
ru laj Ton naraj naxyeee, us yooko chi xik.

Ut toj sa rosojik kiqakuub reetalil laj Lix, jo chan ru naxye li


chaajkilal:

Laj Ton aan najt xteram chi ru laj Kax, aban kachin xteram
chi ru lix Suyu.
Lix Suyu najt xteram chi us chi ru laj Ton ut kachin xteram chi ru
laj Lix.
124
Kiqakuub li reetalil laj Lix chi najt xteram chi ru lix Suyu.

Lix Suyu Ton Kax

Waran bi li xsumenkilan, li kachin xteram aan laj Kax.

-Junsut wi chik xineeke sa kas, chi xjunilex xextawok re li


xsumenkil chan li qana kutunel. Abanan ma kaaj ta wi li
xsumenkil xqataw, ka chik ru junaq naleb xqatzol.

-Naq chi rubeetal xsumenkil tento tqataw ru chan naq


kichaqok laj Neet.

-Ut qaxal us xtusubankil ru li naleb chan wi chik junsut chik


laj Yok.

Ut chi jokain toj arin kiraqek li loqlaj kanjel ain.


Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
125
Seleb seeraq

Li max nabichank,
jun batz aj xoronel
Sa xkaba qawa Mario Enrique Caxaj

Aran sa li xkalebaaleb li batz, chanchan chik li xiikil xsahil


li wank ut chanchan chik li wankeb sa tuqtuukilal. Abanan
wan jun li chaajkilal. Eb li teelom batz kaaj wi li kalek
Tuqtuukilal: nakexbaanu. Eb li ixqi batz nakebaanunk re chi xjunil li
Wank sa kanjel sa li ochoch: li mesunk, chajok sek ut xsaabesinkileb
xyaalal li kokal. Jokan aj wi tento sa xbeeneb li kuubank ut li
rikineb
xxorbal li xwaheb.
chi xjunil li
komon.
Sa li kalebaal aan kiwank jun li max
nabichank. Naxtenqa li xyuwa chi rawbal
Eb li batz nakeuxmank
xtawbaleb sa li xkicheil li kal. Jokan aj wi nahulak chi ru tzolok ut
li Peten. Nakewank chi xtenqankil li xna chi re li xaml. Junpaat kixtaw
suumalil maraj sa oob li kuubank tzakahemq ut li xorok, tzaqal us
roxkaalil chi xul. Jwal
sa rabinkileb, chi ru naelk chi ru chanchan chik naxorok li xna naq
li rilbaleb, xbaan naq naxke. Rajlal naq yook chi xorok yook aj wi chi
najt tzaqal naabimank
xyaabeb xkux, bichank.
chanchan naq nakexjap
chaq reheb. Naru Naq nailek chi xorok xbaaneb li xloy ixq ut
rabinkileb sa naabal
hiil xnajtil. winq, ma kachin naq naseeek. Nakexye naq
li kanjel naxbaanu, aan moko reheb ta li
teelom max. Wank ut aj wi naq narahok sa
xchool. Abanan jwal nahulak chi ru li xorok
jokan naq maaka naraj re naq naseeek
xbaaneb li xloy.
126
Kinumek li hab junjunq ut kinimank li max nabichank.
Kisumlaak ut kixtikib xjunkabal. Rajlal naq nasutqiik chaq chi
kanjelak sa li pim, naok chi xxorbal xwa. Jo kahinaq chi
xbaanunkil, nabichank chi sa sa xchool naq naxpotzle li
ruqm chi xorok.

Eb li rechmaxil tik maajoqe nakexkanab xseenkil ut xhobal.


Li naleb ain tik maajoqe nakexkul ruheb li ixqi max.
Nakexye chi ribileb rib:

- Ma kachin naq nakexsee li max nabichank, eb li kiila


teelom max, yal sa xkaba naq naxorok ut naxbaanu
li kanjel nauxk sa li ochoch. Ain naxmux li xloqal
li qakanjel laao li ixq. Jun chik anchal tik maajoqe
nakohexkanab chi kanjelak sa pim. Ain mako us ta.

Sa jun kutan kexkawresi xchooleb chi eelelik ut kexik sa


jalan chik naajej. Ak lubjenaqeb aj wi chi us. Tik maajoqe
us choq reheb naq xjuneseb nakexbaanu li kanjel sa li
ochoch ut li xkiiresinkileb li kokal. Toja naq nakeseeek wi
chik xbaaneb li teelom.

Toj nahikiknak chi us, naq keeelelik. Wankeb kexkam li


xkuulaaleb. Wankeb ut aj wi kekanaak re naq tekiiresiiq
xbaaneb li yuwabej.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


127
Naq kexnaw li naleb ain li teelom, kerahok sa xchooleb
ut kechalk xkauxleb. Inka chik nakextaw ka ru
texbaanu.
-Ani put tbaanunq re li kanjel sa li ochoch, ani teiloq re li
kokal chankatqeb naq kexpatzi ribeb.

Li max nabichank, kixboqeb chi xjunileb sa jun chutam re


aatinak chi rix li kikulmank. Kixke xkawilaleb xchool. Jokan
ut naq kexsume xik chi xsikbaleb. Yookeb tzaqal xkauxleb
chi rix naq mare ka ru texibenq reheb li ixq.

Kixboqeb: boqok Li chaajkilal aan naq najt chi us li be ut aajel ru naq


sa chutam
wanq xwaheb re li xbeenikeb. Kuulanbileb raj wi
Xkawilaleb:
kiaatinak rikineb riximeb, abanan ani ta wi tkuubanq re ut ani ta
re naq inka wi txoroq re chi wahil. Jun aj wi nanawok xorok sa
techinaaq xyanqeb, kaaj wi li max nabichank.
xchooleb.
Xbeenikeb: beek
Tkuubanq: Jokan ut naq junsut wi chik kixke xkawilal xchooleb
Yiibanki wa chi li xkomon li max naxorok. Kixye reheb naq inka
rubeetal maraj sa tekauxlaq chi rix li xtzakahemqeb. Aan tkuubanq
xhoonalil.
xwaheb re li xbeheb. Kesahok sa xchooleb chi
xjunileb. Li junjunq kiriiqa junq nimqi torol li qem sa li
xchampaheb ut kextikib li xxikikeb.
Nakerumluk sa ruqmeb li junjunq chi che, kexqaxatq
naabal li tzuultaqa ut nima. Inka kimajelok li xwaheb.
Li max nabichank, naxorok ut nabichank chi sa sa
xchool re xkawubresinkil xchooleb chi xjunileb.
Eb li batz aaneb
kicheil xul, nakewank
saatqeb li kiche.
Kaw rib chi us
li xyeheb ut sa
nabakok. Nakeroksi
jo jun chik ruqmeb
re naq sa nakepiskok
saatqeb li ruqm li
che.

128
Ak naabalaq kutan chik chi rix naq kextaw li naajej bar
koxeokaq li ixqi max. Kesachk xchooleb chi rilbal naq tik xiikil
tzaqal xsahil wankeb. Ak kextzol chik rawbal li ixim kama
nakexbaanu li xwinqilaleb, ilbil chi us li xnaajeb aqinbil
ru ut ilbil chi us li rawimqeb, ut nakeril aj wi li xkuulaaleb.
Eb li saaj max, teelomeb, nakexbaanu chi xjunil li kanjel
nakexbaanu li xnaeb maraj li ranabeb. Maajun nakexsee
rib chi ribileb rib.

Eb li teelom max, kexke reetal li xmajelaleb xnaleb. Re


xkutbal chi ruheb li ixqi max naq raheb sa xchool rikin li
kexkul kexbicha jun li bich sa komonil kambil xbeheb
xbaan li max nabichank.
Anchalil: xkutbal
Kesutqiik chaq chi xjunileb chi numtajenaq chaq sahil choolej ut
xsahileb sa xchool chi rubel li chamal kiche. Kexpatz rajbal xbaanunkil
xkuybal xmaakeb li teelom max chi ru li max nabichank. li taqlankil.
Abanan kexye raatineb chi anchalil xchooleb, re
xwotzbal li kanjel rechbeeneb li ixq.

Maaka junaq li kanjel nanimobresink maraj


nakachinobresink re junaq li winq maraj junaq li ixq, sa
xyanqil li poyanam.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


129
Nawom
Li baalam,
saqe wi xbonol
Xokbil xbaan qawa Mario Enrique Caxaj

Mis: Xkomoneb
li xul naketuk ut
nakeketok tib
Nakeyeemank
Ma nakanaw ru
mis reheb xbaan
naq chanchaneb Li baalam aan jun xul natawlimank chi us sa xteepal
aj wi rilbaleb li Ameerk. Qanqan rix, ut kotox kok qeq chi sa chanchan
mis nakewank chik xtoroxil ru ixim.
sa ochoch ut
chanchaneb aj Sa xkaba li xnimal, natawmank sa rox naaj
wi rilbal li kaqkoj.
li mis ain chi ruheb chi xjunil li xpaayil li xul
Qunqun: moko
qes ta ru ut jay. sut rubel choxaal, ak aan chik chi rix li hix ut li
kaqkoj. Aan jwal nim chi ruheb chi xjunil li mis
Junaq baalam jwal tzimim rixeb. Waqxaqkaal sentiim tzaqal xnimal
nakiik chi us naru naxtaw xqeam, chalen toj sa xjolom toj chi ruuj xye.
lajeeb xbele kaal sentiim
roq ut kaakaal sentiim Kaaj wi li xye wan naq kablaju roxkaal maraj
xteram chalen sa xbeen kaahib xkaakaal sentiim xnimal roq, ut kaakaal
xtelb toj chi ru choch. Wi
tzaqal nimqeb chi us naru
sentiim tzaqal xnajtil xteram.
nakehulak junlajukaal liwr li
raalaleb. Junmay chihab Jun nimla torol tzaqal li xjolom li baalam. Kok
naru nakeyoyook
sa xbeen li ruuchi kotkok li xxik. Kok roq li rismal ut qunqun ru. Qeq
choch. xbonol li ruuj xye. Kaw tzaqal re xmaqab, ut
xiwajel tzaqal xkawil rib li xtelb junjunq. Oob
meetr ta xsutam li naajej naxsuti wi rib.
130
Li rixqilal li xul ain, kakab li xkuulaal nawan rajlal. Wank ut
naq nakewank oxib maraj kaahib.

Moko ki ta li poyanam
nanawok naq eb li xul
ain wankeb tik jun
tiikaj chi qeq maraj jun
tiikaj chi saq li xbonleb
rix. Jun chik anchal
wan naq sa li jun puuk
chi xul nayolaak wanq
junaq tik qeq,
saq ut tzimim rix.

Ma nakanaw chan ru xyuam.


Li ixqi xul, nahulak chi ru li wank sa li rochoch ut
xkiiresinkileb li xkuulaal. Li teelom xul, aan yal
nabeebotk ut wan naq tik naxkanab li rochoch naq Nakenaajunk:
Naraj naxye tik
joqe naxik chi yalok re xkolbal rix li xnaaj. Jo nanawmank aran nakewank
resil, wankeb li Baalam jwal sa nakeril xik chi najt. chalen.
Abanan naq nakereeka xsahil xchooleb maraj naq Nakekaakalenk:
Xkeebal reetal
nakereeka naq nakexkul rix li naajej tik nakenaajunk chi us, maraj
aran. xtaaqenkil junaq
kaaq re ru chi
Ajook ru naxnumsi qoqyin li baalam. Saqenk naril sa maaka eekank.
Raqbe: Be yal
li akab. Junes wark naxbaanu chi kutan, muqmuuq natikibamank sa
chaq sa xyanqeb li nimqi pek sa chamal kiche. Naq rajbal ru.
nayohobk toj naxkaakale chi us li xtzak. Naxmuq rib chi
re li raqbe maraj bar nakeukak wi li xtib.
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 131
Xjunes naraj wank li baalam. Natawlimank sa xnimqaleb
ru kiche, bar wankeb chaq xkux li ha. Wankeb
nakeseeraqink re naq joqe naxtaw xnaaj roq junaq li
rechteelomil baalam sa li naajej rambil xbaan, tik naok
len chi xbisbal, wi nimq chi ru li re, tik naeelelik chi junajwa.
Abanan, wi kok chi ru li re, naxsik ut nayalok rikin toj re naq
naxkamsi maraj narisi sa li xnaaj. Eb li xnimqal ru mis ain
nakeroksi li xchueb re xkeebal reetalil naq wan aj eechal
re li naajej, tzaqal juntaqeet nakexbaanu rikineb li mis
nakewank sa ochoch.
Kaw xyaab:
najt nahulak Naq joqe naeekank chi kaw xyaab xkux sa chamal
xyaab, sa
naxye, chinaus
kiche, tik nakexkanab eekank li kok tzik ut chi xjunileb li
rabinkil, tsachq kiila xul nakexmuq rib. Jokan naq kaaj chik naabimank
aachool chi xyaab li roq li nimla xul re Ameerk, namuchuchnak chi
rabinkil. numek sa xbeen xkiila chaqi xaq li chekaam. Naxsik
li xxul sa xyaalal, sa xyanq li chekaam, re tkux chi ru li
xtzokajik.
132
Cherilaq li baalaaam

Ma yookat chi xtawbal ru


Chi ruheb li kutan anaqwan, yookeb chi lajk chi us li li yookat chi xyaabasinkil.
baalam. Ain naraj naxye naq moko kiheb ta chik ut
naru nakeosok chi junajwa li xyuam sa xbeen a ruuchi
choch ain. Jokan naq wank xtzalamil rix li xyoobaleb,
xchapbaleb chi yoyook, xkambaleb chi najt, xkiiresinkil
choq re junkabal maraj re xyakbaleb.

Sa xnimqaleb xchamal li kiche re li qixnal choch,


kaajeb wi li mis ain nakesachok ruheb li xteepaleb Aj Sachonel:
li xxulel kiche kok chakchokeb, jo li kej, li yuk, Yalaq ka ru chi
kicheaaq, ut laj ow. Aaneb nakebaanunk ruuchil li xtzi xulil nayohobk ut
naxkamsi xtzak.
kiche maraj ka chik ru xulil naketawlimank sa jalan chik
Naokenk re naq
tenamit. tzaqalaq ru li
wank sa xbeen li
Ain naraj naxye naq li baalam nayohobk re naq inka ruuchi choch.
tekihanq li xul rubel kiche. Wi inka, moko ttzaqloq ta
chik li xtzakahemqeb ut tekamq chi xjunileb.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 133


Li baalam sa
xyehomeb
xbaanuheemeb laj
Maay.

Sa li xyehomeb
xbaanuhemeb laj
Maay, li baalam,
naxkutbesi li qoqyin
ut li xwankilal li
akab. Naq majiaq
nakekulunk laj
junpakal palaw, li
baalam, aan chaq li
xnawaleb chi xjunileb
li awabej. Wankeb
ut aj wi laj Maay Aj
Baalam xkabaeb.

Jo chan ru naxye li
Poopol Hu, li xloqlaj
huheb laj Kiche,
sa xyanqeb chaq
li kaahib chi xbeen
winq. Wankeb oxib
nakekamok re li
kabaej baalam:
Baalam Kiche, Baalam
Akab ut Baalam Iq.

Ma yookat chi xtawbal ru


li yookat chi xyaabasinkil.

134
Li baalam naxkutbesi
li kawil choolejil ut li
seebalil. Xiikil tzaqal
xloqal li xtzuumal li rix.
Kaajeb wi li saaj al
nakexkut xseebaleb
nakekehek chi oksink
re.

Eb li xtenamital aj Maay,
nakexyo li baalam kaaj
wi naq joqe tzaqal
aajel ru maraj naq wank
xkanjel chi ruheb, yaal
aj wi naq moko chaajk
ta chaq xtawbaleb
xbaan naq toj kiheb
chaq chi us li xul ain.

Aan aj wi ain li chaabil


naleb nakexkut chi
ruheb li ralal xkajoleb,
xbaan naq oxloq li
choxaal choch choq
reheb.

Chi ruheb chik li kutan ain, naq naok li qoqyin, naabimank


li xyaab xkux li baalam.

Eb laj xokol xkikel che, eb laj jachol che ut chi xjunileb


chik li poyanam nakexnumsi chaq li junq xamaan maraj
li junq po sa li kiche, tik sa junpaat wi nakextzableke
xxamleb. Nakextus rib chi xsutam re xkeebaleb xkawilal
xchooleb. Tzablekenk:
tzabok xaml
chi junpaat,
Eb laj yohonel inka nakexuwak. Aaneb tik sa nakeril
maraj sa
reetzunkil xyaab xkux li baalam re xbalaqinkil ut re naq rajbal ru.
sa nakexkamsi.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj 135


Selebaal seeraq

Resilal jun li xul inka naxnaw bar


wan li xchuutalil

Junxil chaq kutan, kiwank len jun xnimla chutameb li xul. Sa


len a nimla chutam aan kiuxmank xkeebaleb xkaba li
junjunq chi chuut ketzaqonk.

Ma xakam ta wi xkauxlankil rix chan ru kexbaanu. Ke ut


reetal chi us, kexpatz len re li junq chuut chi xul naq chexkutaq
li nakeruhank chi xbaanunkil ut chexcholobahaq chan
ru nakeilok. Hilan wan jun kamokaaq, kauxla li yookat chi
xyaabasinkil ut us raj tattzaqonq jo aj raqol aatin re xkeebal
xkabaeb li junjunq chi chuut.
136
Kinumek li xbeen chuut...
-Ilomaq naq nakoorupupik
ut abihomaq li qabich
chan len li china kookob,
tik texrumbe len wi rib chi
ru iq li xloyeb, xchaqalil Kookob: Aan jun
ta wi ru rilbal naq yookeb li tzik jwal sa naxye
ut ma kachin ta xsahil ru li nayaabak sa
xkutankil li awk.
xyaab xkuxeb naq yookeb
chi bichank. Tik maajun chik Wank chi ru
nabaanunk re li naxbaanu iq: Rupupik
nakexbaanu li tzik
linchuutal. Ut ma nakenaw
chi ru iq chi tik yal
ka ut chan naq kipatzok. helookeb li xxik.

-Wi teeke reetal wank qaxik ut cham chi us li qismal re


naq sa nakoowank chi ru iq chan naq kitzaqonk li
Quq. Jun chik anchal, tik seeb ru li qabaqel xbaan
naq moko jwal nimq ta.

-Ma sachk sa aachool xyeebal naq chi re qamaqab wank


aj wi li kawil baq li natenqank qe reekasinkil chi xiikil xsahil
li qaxik. Chank chi numtajenaq xsahil xchool li xaalaw. Jun
chik ut, laao tzaqal naqabatzunle qib sa li iq.

-Ut chan ru aan chan naq kipatzok li china tzoq.


-Us biii, laao ak kawresinbilo chaq re naq chi ru iq toowanq
ut maaka naxye ma qunil iq maraj kawil iq chan naq
kichaqok li chiwan. Baanumaq usilal ex kuch keehukumaq
chaq chik junaq eeqoot toj le. Ut sa li hoonal aan ak
tekutunq chaq kablaju chik li kuch yookeb chaq chi chalk
sa xyaalal ut jalanjalanq wi li rilbal li nakexbaanu chaq chi
ru iq. Makajo xsahil ru rilbaleb.
-Abanan cholchooq aj wi naq moko kaaj ta wi li rupupik
naqabaanu naqake ban aj wi li qamolb, jutz li xtzuumal
qe ut kiib aj wi li qoq - chank naq kichaqok li kaxlan. Rikin
li qamolb nakeyolaak li qalal qakajol, chi ru xjutzal li qe
naqaxok li qatzakahemq ut nakoobeek chi ru li qoq naq tik
lubluuko chi rupupik maraj naq joqe naqaj hilank.

-Qaraqaq xkun arin xbaan naq wi inka hoon nakextitzk chi


qabinkil chan naq kixraq li aatin li tzunun.
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
137
Ma kachin ta naq kexpoqpoqi li ruqmeb li xkomoneb li
kiila xul. Kexkanab aj wi xhoonaleb laj raqol aatin re naq
texke xkabaeb li chuut. Xbaan naq laaat aj wi jun aj
raqol aatin, ka raj ru taake choq xkabaeb li xchuutal li xul
ain.

Yaal tzaqaaal. Juntaqeet li kauxl, tento xyeebaleb re


tzik. Aban nawaj raj xyeebal aawe naq wan jun chik
xul inka kihulak sa li chutam aan, ut aan jun xxulel li ha,
chanchan aj wi rilbaleb li tzik xbaan naq wank xxik, mare
inka raj xhulak chi ru li xexye li rechi xulil. Xbaan naq inka
nakerupupik kama li xkihaleb li tzik abanan li xul ain tik
chanchan tzaqal li tzik.

Us bi, qilaqeb wan li xkab chuut.

- Ilomaq xkawil qametzew chan jun li tilitz, yookeb chaq li


xloy chi xkambal jun li iiq numtajenaq raalal.
- Chi qajunil li wanko sa li chuut ain, junes kaw qametzew.
- Ut li rusilal li qawanjik aan naq sa qasa nakekiik chaq li
qalal qakajol chank jun li imul wank sa yuam. Chi kamain
sa nakeqakiiresi.
- Nahulak tzaqal chi qu xturesinkileb li qakiiresihom xbaan
naq chi kamain nakeqake chaabil tzakahemq reheb
chan jun li aaq naq kinachok chaq chi kelkotq hoob li ral
yookeb chi tuuk rubel xsa.

138
-Li xkawresinkil li qakuulaal sa li qasa ut li xturesinkileb, aan
li najalanok wi li qawanjik ut li qilbal chi ruheb li jun chol chik
chi chuutil chan li yak.

-Ut ismal tzaqal ru li qatibel chan jun li max. Rikin li ismal ain
naqakol qib chi ru li ke. Wankeb ut aj wi li qaloy moko ki ta
li ismal chi ru li xtibeleb, jo qayehaq li raaq palaw, abanan
qakomon sa li chuutal ain.

-Chi qajunilo laao kaaka li qoq. Yalaq ilomaqeb li tilitz; wakax,


imul, tzi, mes, tzuum aj xul, hix, kaqkoj ut wankeb chik li
komon. Awachik laain chan li poyanam, li wank aj wi chaq
chi tzaqonk sa li chutam aan wankeb kiib li woq ut kiib li
wuqm, wi teeke reetal yal nahulak aj wi sa kaahib ut moko
woq ta ninye reheb chi xjunil.

-Toj arin tqaraq chi xjunil xbaan naq xik qeee chan sa
xchuchiil aatin li mes.

Kexpoqpoqi wi chik li ruqmeb xkomon li kiila xul naq


kexnaw chi us li xwanjikeb li chuut ain. Ut ak texkanab wi
chik xhoonaleb laj raqol aatin re naq texke li xkabaeb. Xit,
xit ma wan sa aachool naq laaat jun reheb laj raqol aatin.
Ka ru taake choq xkaba li chuut ain.
Jokan biaaan qayehaq naq aaneb aj turesinel.
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
139
Ut jokan chalen naq kenumek chi xjunil li jalanjalanq chi
chuut. Ma kachin ta xsahileb sa xchool li kiila tenamit chi
xul. Abanan wank aj wi chaq sa xyanqeb jun li xul inka jwal
kojkook xchool. Keril ut naq tik inka natzaqonk, kekoklaak
chi xbichankil sa komonil li xkaba. Aatinaq laj tzuuum,
aatinaq laj tzuuum, aatinaq laj tzuuum. Chankeb tzaqal,
naabal sut kexye.

Ilomaq ut xkawubresi xchool laj tzuum. Injunes xaaq,


xbaan naq eb linloy ut eb li wechalal inka xeraj
chalk. Nakereeka naq tzeqtaananbilo eebaan, chi
moko xchuutal li tzik chi moko eb li xchuutal laj turesinel
nakekuluk qe sa xyanqeb.

Ye la, ma txuwak, ye chi xjunil at inrarookil tzuum chan jun li


cho.
Ilomaqin bi chi us kayamaqin bi chan naq ak xchap
chik xsahil raatin. Wank inxik ut nakinrupupik. Naraj naxye laain
xkomonileb li tzik.

Aan yaaal chankeb chi kaw xyaab xkuxeb li tzik.


Abanan - chank wi chik laj tzuum. Inka ninmolbek ut
eb li qakiiresihom naqakawresiheb chaq sa li qasa. Jun chik
anchal eb li kuulaal tzuum naketuuk. Naraj naxye laain
xkomonileb laj turesinel.

Mem kekanaak li tenamit


ut sa junpaat kexbalqusi
li rilobaal wankeb wi laj
raqol aatin. Ka ru chi
chuutal kexkanab wi
laj tzuum naq taaye.
Sa xchuutaleb li tzik
maraj sa xchuutaleb
laj turesinel.

140
Ak xyali aj wi xsahil xchuchinkil, laj rinjaaj, li kitzaqonk jo aj
raqol aatin, kixye:

-Eb laj tzuum xkomoneb laj turesinel. Xcholob chi us


xyaalalil qawa yak naq li kiiresink sa xsaeb ut li turesink aan
tzaqal li xjalanil chi ruheb jalan chik chuutalil.

Ma kachin wi naq kexpoqpoqi li ruqmeb laj turesinel. Sa


qachool chakulbal sa li qamolam at aj tzuuum. Chankeb
chi junxikik xyaab xkuxeb.

-Kamkoq wi ta waanil naq xik we chi xyeebal li esil ain


reheb linkomon chan chi numtajenaq xsahil sa xchool
laj tzuum. Anaqwan naq ak xinnaw chik naq laao pe
xkomoneb li xchuutalil laj turesinel xul, ain cholchooq chik
chi qu. Maajoqe tzaqal tineepaab ma kachin ta xsahil naq
cholchooq chawu bar wank laachuutalil, chan naq kixraq li
raatin.

-Ma kachin ta li naleb xqatzol sa li komonil ain, chan li


warom. Aban li jwal aajel ru aan naq xqataw ru sa komonil
naq chi xjunil li ka re ru wank sa xbeen li ruuchi choch wank
xkulub naq twanq xchuutalil ut sahaq xchool rikin.

Chalen ut aran, inka


nakexyoob xjosqileb
chi ribileb rib li xul
ut junelik
nakexkauxla
naq aajel ru
naq maajun
textzeqtaana.
Jun chik anchal,
nakexye naq
moko toj aajel
ta ru rilbal li
naleb
nakutbesink re
li chuutalil, naq
tqeeka qib
naq aan li qachuutalil.
Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj
141
Fbula

Francisco el mentiroso
Por Agapito Cortz Peneleu

En una familia viva un muchacho llamado Francisco. Era muy


bromista pero mentiroso. Le gustaba exagerar y engaar a
otros. Hasta que una vez le ocurri algo.

Francisco comi de prisa y antes de la hora de almuerzo.


Cuando se sentaron sus dems familiares para comer, l ya
haba terminado.

Tranquilamente tomaban sus alimentos, cuando de repente


Francisco empez a gritar en el patio de la casa:
Aydenme, aydenme por favor Una piedra me cay
encima y me lastim. Creo que me romp un hueso Ay
de m!

Sus familiares rpidamente se levantaron y dejaron de comer,


hubo quienes hasta derramaron su comida y se asustaron
mucho.
Cuando llegaron a donde Francisco estaba gritando, l se
empez a rer.
Ja, ja, ja, ja, los engae! deca Francisco agarrndose
el estomago y rindose a carcajadas.

142
Esta broma y mentira la repiti una y otra vez. Un da,
despus que termin de comer y mientras sus familiares
apenas comenzaban, empez a gritar otra vez y a
pedir ayuda.

Aydenme, aydenme por favor Una piedra me cay


encima y me lastim. Creo que me romp un hueso
Ay de m!
Estoy entendiendo
lo que leo?
El abuelo dijo que nadie se levantara porque Francisco
siempre los haba engaado, y esta vez no se reira, ni
se burlara de nadie.

Cuando terminaron de comer y se levantaron vieron


que Francisco estaba desmayado debajo de una gran
piedra. Esta vez s se haba lastimado y fracturado en
varias partes del cuerpo.

Moraleja:
La mentira har que las personas no crean
en nosotros.

Kemok aatin - Reheb aj kab naaj ut aj rox naaj


143
Bibliografa

1. Armstrong A.J; Extracto de libro Preguntas sorprendentes, respuestas


increbles, Editorial Rial Junior, 1991, Espaa.
2. Baldizn de Castroconde, Norma. La Isla de Flores. Guatemala, 1974.
3. Cintas que Vuelan. Museo Ixchel del Traje Indgena. Guatemala 2007
4. Coleccin de 3 tomos. Aprendiendo a ser ciudadano, Tomo II. Espaa. 2008
5. Cruz Roja y juventud. La Diversidad Nuestra Mejor Opcin. Ministerio de
Educacin de Espaa, Unin Europea. Espaa, 2002.
6. En los Colores del Trazo. Seminario-Taller de ilustracin de libros Infanto-
Juveniles. Brasil-Guatemala. 2005
7. Gonzlez Torres, Yolotl Animales y plantas en la cosmovisin Mesoamericana;
INAH, Mxico.
8. Grochembake, Jorge A. Tierramrica, ambiente y desarrollo; UNDP, BANCO
MUNDIAL. 2002
9. Lecturas para la paz. Unin Europea. 2001
10. Morales Pellecer, Sergio. Diccionario de Guatemaltequismos. Artemis y Edinter,
4ta. Edicin, Guatemala 2007.
11. Murray Straus y Mallie Paschall. Instituto Pacco para la Investigacin y
Evaluacin. California, Estados Unidos.
12. UGT FETE Enseanza, Unin Europea, Aula Intercultural. Ministerio de
Educacin de Espaa, Ministerio de Trabajo e inmigracin. 2003-2007
13. Teologa Maya, Fuente de Vida de los Sabios Profetas. Comisin para la
denicin de los Lugares Sagrados. Guatemala. 2007.
14. Roncal, Federico. Desarrollo Cognoscitivo, Diplomado en Innovaciones
Educativas y Aprendizaje.

144

Vous aimerez peut-être aussi