HIPERBOREJA U SRPSKOJ ARHEOLOGIJI*

Aleksandar Palavestra
Odeljenje za arheologiju, Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu
Monika Milosavljevi
Odeljenje za arheologiju, Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu

Apstrakt: Hiperboreja, mitska zemlja istih i blaenih bezgrenika, negde daleko na

nedefinisanom Severu, vazda je bila pogodno tlo za genezu razliitih genealokih
interpretacija i svojatanja, kako rasnih, nacionalnih, ideolokih, tako i pseudona-
unih, ali ona je takoe i legitimni predmet naunog interesovanja istoriografije,
arheologije i lingvistike. U srpskoj arheologiji prvi je Miloje Vasi razmatrao arte-
fakte i ritualne prakse u Vini, tumaei ih, izmeu ostalog, i mitom o Apolonu i
Hiperborejcima koji svoje darove, umotane u slamu, alju sa Severa na Delos. Vasi
je vrlo eksplicitno tvrdio da je jasno da se mit o Hiperborejcima mora odnositi na
tradicije Vine i Podunavlja. Hiperborejsku ideju razrauje i lingvista Milan Budi-
mir, posmatrajui je u kljuu balkanskog kontinuiteta. Doprinos ali i zaokret u prii
o balkanskoj Hiperboreji donosi rad Drage Garaanin o bronzanodopskim kolicima
iz Dupljaje, koja ona tumai u kljuu mita o hiperborejskom Apolonu, solarnom
kultu i nebeskim koijama koje vuku labudovi. Dupljajska kolica postaju u srpskoj
arheologiji centralni motiv narativa o vezama severne Evrope, Balkana i Egeje u
bronzano doba. Ovakva tumaenja, teorijski i hronoloki modifikovana, i danas
postoje u srpskoj i evropskoj nauci, te su postala interpretativno opte mesto.
Kljune rei: Hiperboreja, kult Apolona, Vina, Miloje M. Vasi, Milan Budimir,
Draga Garaanin, Dupljajska kolica.
Aleksandar Palavestra
Odeljenje za arheologiju, Filozofski fakultet
Univerzitet u Beogradu
ika-Ljubina 1820, 11000 Beograd
aleksandar.palavestra@gmail.com
Monika Milosavljevi
Originalan nauni rad Odeljenje za arheologiju, Filozofski fakultet
UDK 903/904:25(398) Univerzitet u Beogradu
Primljeno: 26.07.2016. ika-Ljubina 1820, 11000 Beograd
Odobreno: 24.11.2016. monika.milosavljevic@gmail.com

* Ovaj lanak je rezultat rada na projektu Arheoloka kultura i identitet na Zapadnom Balkanu,
br. 177008, koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnolokog razvoja Republike Srbije.
 HYPERBOREA IN SERBIAN ARCHAEOLOGY
Aleksandar Palavestra
Department of Archaeology, Faculty of Philosophy, University of Belgrade
Monika Milosavljevi
Department of Archaeology, Faculty of Philosophy, University of Belgrade

Abstract: Hyperborea, the mythical land of the pure and blessed righteous,
somewhere far in the undefined North, has always provided suitable grounds for
the generation of various genealogical interpretations and appropriations, racial,
national, ideological, as well as pseudo-scientific. However, it is also a legitimate
object of research of history, archaeology and linguistics. In Serbian archaeology, it
was Miloje Vasi who first scrutinized the artifacts and ritual practices at Vina,
interpreting them, among other, as representations of the myths of Apollo and
Hyperboreans sending their gifts from North to Delos wrapped in hay. He very
explicitly argued that the myth of Hyperboreans clearly relates to the traditions
of Vina and the Danube valley. The Hyperborean theme was also elaborated by
the linguist Milan Budimir, treating it in the light of the Balkan continuity. Draga
Garaanin contributed, but also changed the idea of the Balkan Hyperborea in her
paper on the Bronze Age chariot from Dupljaja, interpreting this find in the light of
the myth of the Hyperborean Apollo, the solar cult and the heavenly chariot with
swans. The Dupljaja chariot became the central motif in the Serbian archaeology
infering the connections of northern Europe, the Balkans and the Aegean
during the Bronze Age. Similar interpretations, theoretically and chronologically
modified, are still present in the Serbian and European archaeology today.
Key words: Hyperborea, Apollo cult, Vina, Miloje M. Vasi, Milan Budimir,
Draga Garaanin, Dupljaja chariot.

Original scholarly article
UDC 903/904:25(398)
Received: 26.07.2016.
Accepted: 24.11.2016.
Aleksandar Palavestra
Department of Archaeology, Faculty of Philosophy
University of Belgrade
ika-Ljubina 1820, 11000 Belgrade
aleksandar.palavestra@gmail.com
Monika Milosavljevi
Department of Archaeology, Faculty of Philosophy
University of Belgrade
ika-Ljubina 1820, 11000 Belgrade
monika.milosavljevic@gmail.com
H iperboreja, mitska zemlja istih i blaenih bezgrenika, negde daleko na
nedefinisanom Severu, vazda je bila pogodno tlo za genezu razliitih ge-
nealokih interpretacija i svojatanja, kako rasnih, nacionalnih, ideolokih, tako
i pseudonaunih, ali ona je takoe i legitimni predmet naunog interesovanja
istoriografije, arheologije i lingvistike. Na ovom mestu nee biti govora o ne-
preglednim pseudonaunim, danas veoma aktuelnim, zazivanjima Hiperboreje
kao srpske (ili ma ije druge) pradomovine. Naprotiv, bie razmotrena samo
tema Hiperboreje u interpretaciji srpske arheologije, koja ipak podrazumeva
bavljenje graninim temama i klizav teren.
O Hiperborejcima ima dosta podataka u klasinoj literaturi. Najpoznatiji je
Herodotov opis: , ,
1, ,
. , -
, .
, ,

. (...) ,

, -
, ,
, , ,
, , -
,
. ,
. (...) :
;
( 1959, IV/3133, 222223).
Pausanija navodi neto drugaiju rutu hiperborejskih darova: -
2 ; , , 3
, ,

1 Odnosno grifoni, kao drugde u antikoj tradiciji.

2 Na istonoj obali Atike.
3 Prvi ponjeveni plodovi s polja prinoeni su na rtvu Velikim boginjama u Eleusini. Frejzer
(James George Frazer) kae da je put koji Pausanija navodi drugaiji od Herodotovog, istiu-
i nov, krai put koji su otvorile crnomorske kolonije ( 1994, 474).
 4/2016 ARCHAICA 4/2016

,
; ,
;
( 1994, I/31, 116117). I neki drugi antiki au-
tori takoe spominju ovu mitsku zemlju (Diodor Sicilijanski, Hekatej iz Mileta,
Pindar, Eshil), a posebno je interesantno to da Hekatej iz Abdere (IVIII vek
pre n. e.) spominje Hiperboreju kao veliko ostrvo u Okeanu, s kojeg se vidi
Mesec izbliza i na kome je veliki kruni Apolonov hram, to je docnije u slo-
bodnijim i pseudonaunim tumaenjima bilo povezivano s Engleskom i Stoun-
hendom (Eko 2014, 224; Greer 2006, 290).
U evropskom srednjem veku je mit o Hiperboreji opstajao zahvaljujui
antikoj tradiciji, uglavnom kao pesnika metafora. U XVIII veku, u vreme
bujanja nacionalne svesti evropskih naroda, neki autori, kao Rouland Douns
(Rowland Jones) ili an Silvan Baji (Jean Sylvain Bailly), smatrali su Hiperbo-
reju i Sever kolevkom prvobitne rase i jezika. Na tu ideju oslonili su se i neki
zagovornici rasne teorije u XIX veku, traei poreklo arijevske rase na kraj-
njem severu, u mitskoj Hiperboreji (Eko 2014, 225; Greer 2006, 290). Meutim,
za najveu popularnost mita o Hiperboreji zasluna je okultistika tradicija.
Gospoa Blavacki (Helena Petrovna Blavatsky, )
prikazala je u Tajnoj doktrini (1888) istoriju oveanstva u kojoj je Hiperbore-
ja polarni kontinent na prostoru od Grenlanda do Kamatke i domovina di-
novskih androginih bia sa udovinim osobinama, ime je ovaj mitski severni
kontinent vezala za osnovni tok okultistike tradicije sve do dananjih dana.4
S druge strane, Fridrih Nie (Friedrich Wilhelm Nietzsche) ukazuje na drev-
ne nordijske i hiperborejske vrline u odnosu na degeneraciju koju je donelo
hrianstvo, i zato uzvikuje: Mi smo Hiperborejci! (u knjizi Antihrist, 1888).
Hiperborejskim poreklom arijanizma bavili su se autori razliitih obrazovnih
profila i okultistike provenijencije, ali je ideja o Hiperboreji kao mistinoj mit-
skoj zemlji poela da okotava sa pojavom pangermanizma i nacizma. Jo je
1912. oformljeno udruenje Germanenorden posveeno filozofskim osnovama
nadmonosti arijevaca ili ariozofiji. Na vrlo bliskim idejama Hajnrih Himler je
1935. oformio uticajnu instituciju Drutvo za istraivanje drevne nemake isto-
rije i naslea predaka, poznatiju kao Anenerbe (Ahnenerbe Forschungsund Le-
hrgemeinschaft). Deo ove tradicije ine okultizam, odbacivanje svakog oblika

4 Helena Petrovna Blavacki (18311891), osniva Teozofskog drutva (1875) i istoimenog po-
kreta, bila je jedna od najuticajnijih linosti okultizma XIX veka. U svojoj knjizi Tajna doktri-
na (1888) pisala je o neobinoj prolosti Zemlje i ljudskog roda. Hiperboreju je smatrala ne-
kadanjim ogromnim kontinentom na prostoru od dananjeg Grenlanda do Kamatke, koji
je bio postojbina drugog (po redosledu) izdanka zemaljske rase, velikih androginih udovi-
ta. Zahvaljujui uticaju Helene Blavacki i teozofskog pokreta, ideja o polarnom kontinentu
postala je sastavni deo doktrina mnogih okultnih tajnih drutava i pseudonaunih uenja u
XX veku, kao to su, recimo, teorija o Venom ledu, upljoj Zemlji itd. (Greer 2006, 113115,
290291; Eko 2014, 230247).

122
Aleksandar Palavestra, Monika Milosavljevi HIPERBOREJA U SRPSKOJ ARHEOLOGIJI

moderne naune teorije, kao i potraga za istom i iskonskom (germanskom)

mudrou. Za najznaajnijeg autora popularizacije uloge hiperborejske civi-
lizacije moe se uzeti Julius Evola (Giulio Cesare Andrea Evola) (Eko, 2014,
223247).
Smetanje primordijalnog centra ili sedita olimpijske civilizacije iz
zlatnog ciklusa u borealni ili nordijsko borealni predeo koji je postao
nenastanjiv, drugo je osnovno tradicionalno uenje koje smo ve izlo-
ili i na odgovarajui nain dokumentovali. Tradicija hiperborejskog
porekla u svojoj primordijalnoj olimpijskoj formi i u svojim ponovnim
pojavljivanjima herojskog tipa, u osnovi je civilizatorskih akcija koje
pokreu rase koje se u periodu koji se protee od kraja glacijalnog i
neolitskog doba ire na evroazijskom kontinentu (Evola 1937, prema
Eko 2014, 244).
Dakle, pitanja o Hiperborejcima i o njihovoj zemlji delikatno su ispreple-
tena s pitanjem porekla, rasne istote i tzv. nordijskih teorija. S jedne strane,
odavno je isticano da je protivljenje nordijskim teorijama i uzorit moralan stav
Miloja M. Vasia dobra osnova srpske arheologije, bez obzira na brojna dale-
kosena skretanja od naunih trendova njegovog vremena. S druge strane, nije
nikakva tajna da je Miloje M. Vasi, jo od poetka XX veka, itavu praistoriju
Podunavla, a posebno njene ritualne aspekte, tumaio u kluu grke religije i
mitologije (isprva egejske, bronzanodopske, a potom klasine). Ve se u Vasi-
evim ranim radovima provlai hiperborejska tema, koja je zablistala u prvom
tomu Preistoriske Vine (1932), gde je ak istaknuta kao poseban dodatak (Vin-
a i hiperborejski mit). Tu on pie da se pitanje o odnosu praistorijskog nasela
u Vini prema mitu o Hiperborejcima samo sobom postavla. Uz ovo vredi
napomenuti da domen mita i kulta jeste polje prouavanja u arheologiji koje
je jo od Vasia pa naovamo postavljeno kao ekskluzivno i vezano za pozici-
ju autoriteta. Odravanje te tradicije, kao i tematika kulta i mita vezani su za
izrazite epistemoloke probleme u naoj struci (Palavestra 2013; Milosavljevi
i Palavestra 2016). Upravo zbog toga ona ne sme biti preputena ateorijskom i
mistinom domiljanju.
Prvi od problema na koje treba skrenuti panju jeste meanje ideoloke po-
zicije i teorijsko-metodolokih osnova objanjenja u arheologiji. Kako je to vrlo
dobro pokazano na primeru odnosa Kosina (Gustaf Kossinna) Kostevski
(Jzef Kostrzewski), poeljan ideoloki stav nije garant metodoloke utemelje-
nosti (Raczkowski 2011; Bandovi 2012, 642). ak naprotiv, ideoloki suparnici
mogu se koristiti identinim metodama u nauci da dokau svoje podjednako
neracionalne premise. Prenos ideja u nauci je vrlo specifino polje koje iziskuje
paljivu elaboraciju, zbog ega se hiperborejske teme pokazuju kao dobri in-
dikatori naina na koji je funkcionisala srpska arheologija. Naime, od njenog
osnivanja do osamdesetih godina XX veka srpsku arheologiju ne moemo po-

123
 4/2016 ARCHAICA 4/2016

smatrati izolovano od uticaja arheologije i antropologije nemakog govornog

podruja (iako su se oni menjali u tom dugom periodu), pa je recepcija ideja
o poreklu, rasnoj istoti i etnikim identifikacijama vrlo vana (Bandovi 2012,
629648; Novakovi 2012, 5171). Kada se ovo pitanje recepcije specifino
usmeri ka Hiperboreji i njenim zamiljenim stanovnicima, pokazuje se lice srp-
ske arheologije koja je u pitanjima mita i kulta eksluzivna, izrazito mistina i
tendenciozno nastoji da bude ateorijska. Bavljenje apolonijskim temama kod
nas je dobro opisao profesor Aleksandar Jovanovi pokuavajui da prati nain
na koji je na ovom polju radio Dragoslav Srejovi:
Na profesor Dragoslav Srejovi imao je izuzetnu naklonost, prijemi-
vost i razmahnutost za nasluene, nedoreene istine i sumnjama obhr-
vane teze. U takvim okolnostima smelo je nudio svoje pretpostavke,
po pravilu, anticipirajui naunu istinu koja je sustizala kasnije idui
nekim svojim strogo ustrojenim hodom. Iz ovakve, u sutini, usamlje-
nike postojanosti i sa vrha prizivnog svim vetrovima iznedrio je bez-
broj novih ideja, stamenih naunih istina, ali i obilje putokaza posutih
pred druge istraivae. (...) Pokuau, ne bez rizika, koji je po Profesoru
bio nuni, ali i poeljni deo naune igre, da rekonstruiem apolonijsko
sakralno naelo na severobalkanskom prostoru ( 2003, 9).

HIPERBOREJA IZMEU MITA I NAUNE INJENICE

Ba zato to hiperborejske teme, koje odiu Severom, istotom, drevnou

i epihorskim davninama, potpuno odudaraju od onog to danas podrazume-
vamo pod rezultatima naunog rada, njihovo praenje nam moe pomoi. Hi-
perboreja je zvuna re koja odzvanja toliko mono da se i ne preispituje, pa su
stoga mehanizmi proizvodnje i prenoenja znanja kroz ovo polje veoma dobro
ouvani. Za jasniju kontekstualizaciju istorije ideja o Hiperboreji u srpskoj ar-
heologiji potrebno je razumeti naunu tradiciju u kojoj su hiperborejske teme
narasle iz mita u naune injenice. Drugim reima, treba razumeti epistemolo-
giju i obiaje naune zajednice u kojoj je ova vrsta prelaza mogua.
U tekstu To look, to see, to know Ludvik Flek (Ludwik Fleck) pokazuje na
osnovama sociologije znanja kako nastaje ono to nauna zajednica smatra na-
unom istinom u odreenom trenutku (Fleck 1986 [1947], 129152). On uspo-
stavlja znaaj naunog kolektiva za formiranje opsega znanja naune discipline.
Na ovom tragu je i tekst Rejmunda Karla (Raimund Karl) o epistemolokim
osnovama centralnoevropske praistorijske arheologije, odnosno arheologije ne-
makog govornog podruja: To observe and define is to know: Transfer of epi-
stemology into and in archaeology (Karl 2015). Karl analizira osnove praisto-

124
Aleksandar Palavestra, Monika Milosavljevi HIPERBOREJA U SRPSKOJ ARHEOLOGIJI

rijske arheologije koja nastaje u Beu oko Morica Hernesa (Moritz Hoernes),
na samom poetku XX veka, a zatim i posledice konstantnog perpetuiranja
Hernesovog pristupa tokom itavog stolea (Karl 2015). Arheologija na ovim
principima traga za prolou kakva ona zaista jeste (wie es eigentlich gewesen),
na principima koje je postavio nemaki istoriar Leopold fon Ranke (Leopold
von Ranke, 17951886). Rankeov pristup je kljuan za istoricizam, koji se shva-
ta kao akademsko krilo romantiarske potrage za prolou u devetnaestom
veku ( 2008, 2930). Zanimljivo je da je u sluaju bavljenja Hiperborejom
i Apolonom kod nas primeeno da se na ovoj taki istraiva rizino pribliava
opasnosti spekulacije, ali da postoji jedan zalog i krupan beleg u naoj arheo-
lokoj literaturi na koji mogu spokojno da se oslonim. Re je o dalekovidom i
postojanom tumaenju Dupljajskih kolica u Apolonovom hiperborejskom sve-
tlu i sakralnom kontekstu ( 2007, 9). Drugim reima, konstatovane
i prihvaene injenice u literaturi, makar bile i upitne, ostaju i nadalje injenice.
Rejmund Karl analizira pozitivizam kraja XIX i poetka XX veka na Be-
kom univerzitetu kao vid esencijalistike epistemologije, koja, pored toga to
je vrlo problematina, predstavlja i formu koja se relativno lako i neoteeno
prenosila du arheolokog rodoslovnog stabla meu austrijskim profesorima
praistorijske arheologije u XX veku. Ovaj primer je zgodan ne samo zato to
ilustruje vanost prouavanja teorijskih temelja i transfera ideja u arheologiji
nego je od najneposrednijeg znaaja budui da su baze srpske arheologije na-
stale na istim neopozitivistikim principima. Klju Hernesovog metoda jeste
imitacija onog to uspeni naunici njegovog vremena rade. Naravno, oblasti za
ugledanje su prirodne nauke, odnosno Hernesov princip podrazumeva kopira-
nje onog to prirodnjaci rade posmatraju, definiu i stvaraju pravo znanje.
Karl ovo naziva metodologijom u tri koraka, koja je prenoena na naredne ge-
neracije. Prema njemu, transfer je podrazumevao minimalne ili gotovo nika-
kve izmene, primarno zato to je sutina naunog rada prenoena sa mentora
na uenika podraavanjem, a nikako verbalizacijom ta se i na koji nain radi.
Uenje je, dakle, sainjavalo praenje uspenog primera uitelja, da bi rezultati
ovakvog pristupa i intelektualne klime za rezultat imali: insistiranje na podaci-
ma ili materijalu kao prioritetu, sabiranje velikog broja podataka, pedantan opis
podataka, klasifikaciju prema definicijama, kao i nedostatak kritikog preispiti-
vanja teorijskih osnova sopstvenog rada (Karl 2015).
Osnivanje srpske arheologije ima slian koren, a prepoznate karakteristike
ilavog uvanja pozitivizma u austrijskoj arheologiji svakako imaju svoje para-
lele kod nas. U odnosu na ovu trasu, pozicija Miloja Vasia spram istorije disci-
pline je u nekoliko stvari specifinija, a ta razlika proizlazi iz njegovog bavljenja
praistorijom, na bazi repera klasine starine ( 2008, 12832; Palavestra,
Babi 2016). Stoga nije nimalo udno to Hiperborejci postaju jedno od vanih
pitanja praistorijske arheologije u Srbiji. Iako je u nieanskoj mitolokoj opo-

125
 4/2016 ARCHAICA 4/2016

ziciji apolonijsko-dionizijsko srpska arheologija davala prednost dionizijskom

principu, kao navodnom pokazatelu dubokog paleobalkanskog kontinuiteta i
autohtonog supstrata, apolonijska tema je prisutna i vana u domaoj disciplini
upravo zbog Hiperboreje.
Postavlja se pitanje kako je ta argumentacija graena ili kako su Hiper-
borejci postali prastanovnici Podunavlja. Uz takvu osnovu, poetkom XXI
veka arheolozi su u domaoj sredini, u svastikama na praistorijskim nalazima
poeli da prepoznaju hiperborejski ciklus solarnog i htonskog agrarnog kulta
( 2007, 10).

HIPERBOREJCI, PRASTANOVNICI PODUNAVLJA

Kako istie Entoni Smit (Anthony Smith), da bi se mase mobilisale nuan

je povratak zajednikoj prolosti. Odnosno, da bi nastala uverljiva predstava
nacije, potrebno je otkriti i prisvojiti vrednu prolost, po kojoj se jedno drutvo
razlikuje od drugog. Stoga je povratak u zlatno doba verovatno sutinska kom-
ponenta nacionalizma. Za populaciju koja pokuava da uspostavi nacionalni
identitet, zlatno doba znai nalaenje korena i kontinuiteta, autentinost i do-
stojanstvo. Upotrebljiva prolost treba da bude iva u seanju, takva da se moe
otkriti preko predmeta, starih tekstova i usmenog predanja i da se moe iriti
preko javnog obrazovanja i masovnih medija. Zlatno doba mora biti proverljivo
i dobro potvreno, emu u velikoj meri mogu doprineti naune discipline koje
se bave prolou. Arheologija moe dati opipljivost dubokoj herojskoj prolo-
sti. Seanje na zlatno doba je vano u pokretanju, ujedinjavanju i usmeravanju
energije naroda u procesu formiranja nacije. Tako hiperborejska epihorska
starina moe biti izvor stalne inspiracije i dati dostojanstvo naciji (Smit 1999,
93110). Na ovaj nain je Miloje Vasi mogao videti svrhu interpretiranja Vin-
e u egejskom kljuu a preko termina klasine arheologije.
Demonstracija Vasieve argumentacije mogla bi se prikazati na sledei na-
in. Poto su, recimo, na Delosu naene stupe za tucanje crvene boje (kao na-
vodno i u Vini), zato to na Eubeji postoji kosturnica (kao i u Vini), te zbog
slinosti vinanskih figurina s kikladskim idolima, Vasiu se ini prirodno da
Herodotove podatke i mit o Hiperborejcima tumai komparacijom arheolokih
nalaza sa Delosa i Vine: Moje tumaenje pojedinih delova tog mita osnivae
se, prirodno, na rezultatima arheolokog ispitivanja s jedne strane Delosa, a s
druge u Vini ( 1932, 143). Zanimlivo je da autor ima rezerve prema
racionalizmu starih pisaca, i njihovim tumaima, koji su mitove o Arimaspi-
ma i Hiperborejcima objanjavali ostatkom vesti o starom karavanskom putu
( 1932, 144). Vasiu je, naime, bilo potrebno neto drugo. Smatrao je

126
Aleksandar Palavestra, Monika Milosavljevi HIPERBOREJA U SRPSKOJ ARHEOLOGIJI

da i Vina, kao svaki drugi veliki arheoloki lokalitet, poput Knososa, Troje ili
Delfa, mora da dobije svoj etioloki mit:
,
,
, ,
, -
, ,
, , -
, -
? , , ,
( 1932, 144).
Sutina Vasieve teze jeste to da su u pozno bronzano doba (pozno kiklad-
sko L. C., ili pozno minojsko L. M.) kolonisti sa Kiklada osnovali Vinu, o emu,
po njemu, svedoe brojne paralele izmeu egejskih i vinanskih arheolokih
ostataka: obiaj sahranjivanja pokojnika u grobnicama s dromosom unutar na-
sela, slinosti u keramici, rtvenici s konsekrativnim rogovima (za kakve Vasi
pretpostavla da su postojali i na Delosu), urezane marke na keramici, Hajd
vaza, figurine... Sve u svemu, manje-vie uobiajen repertoar argumenata koji je
Vasi jo od 1908. koristio da bi prikazao pretpostavlene egejske uticaje u kultu,
religiji i umetnosti Podunavla i Vine ( 1932, 146151). Poziva se ak i
na Evansa, koji govori o sakralnim predmetima na Kritu, namenjenim za propa-
gandu prema Severu, in partibus infidelium, u koje, kako Vasi veli,
( 1932, 150; Evans 1928, 284).
Iako, kao i obino, navodi mnogobrojne uoptene i formalne slinosti,
koje smatra dokazima neospornih veza izmeu Egeje i Podunavla u bronzano
doba, ukluujui i navodnu egejsku kolonizaciju koja je donela nove kultove
i rituale, umetniki stil, ali i trgovake i privredne veze, na prvi pogled nije
jasno zato je Vasi izabrao ba priu o hiperborejskim darovima za etioloki
mit svoje preistorijske Vine. Jedan detal, meutim, otkriva kako Vasi gra-
di most izmeu podunavske praistorije, blaenih Hiperborejaca, Apolonovog
svetilita na Delosu i bronzanodopske, a potom i klasine Egeje. Taj detal je
slama, a nju mu je obezbedio Veselin ajkanovi svojim radom Boina slama
( 1994, 8286).
Pokuavajui da odgonetne poreklo obiaja prosipanja slame po kui za
Badnje vee, ajkanovi istie da je to ostatak drevnog prethrianskog kulta
predaka, te da je uostalom itav Boi svojevrstan mrtvaki praznik posveen
duama pokojnika. Navodei mnoge slovenske, indogermanske, indoarijev-
ske, a naroito antike grke obiaje vezane za slamu, ajkanovi, u svom po-
znatom komparativistikom maniru, zakluuje da slama ima privlanu snagu
za bogove i due predaka i da se zato rtveni darovi prostiru po slami, odnosno
na njoj se prireuje gozba za due pokojnika. Vasi i ajkanovi su rado pri-

127
 4/2016 ARCHAICA 4/2016

begavali pronalaenju drevnih obiaja u savremenom balkanskom i srpskom

folkloru. Koreni same pojave, po njima, mogli su biti duboki, bilo paganski,
preslovenski, bilo praistorijski, a po potrebi i grki slojevi balkanskog i ireg
indoevropskog naslea. Taj metod kod Vasia i ajkanovia gotovo da nije izi-
skivao nikakvu teorijsku eksplikaciju, iako je ona svakako postojala u postu-
latima komparativistike kole jednolinijskog evolucionizma, prvenstveno kod
Frejzera, ali i Maksa Milera ( 2011). ajkanovi, dodue, u svom
radu uopte nije spomenuo Hiperborejce niti njihove darove uvijene u slamu,
namenjene Apolonovom svetilitu na Delosu, verovatno zato to bi mu to bilo
skretanje s osnovne linije argumentacije, tj. teze da je posipanje slame zapravo
prostiranje trpeze za predake due ( 1994, 85). No, Vasi se buk-
valno hvata za slamku i u ajkanovievom radu nalazi objanjenje za hiperbo-
rejski kult, kao i za obiaje trakih i peonskih ena da rtve Artemidi uvijaju i
postavlaju na slamu, to spominje Herodot ( 1932, 144, 145;
1959, IV/3133, 222223).
Vasi je jo i u svojim ranim radovima, kao i ajkanovi, posveivao pa-
nju ideji sirvivala i dugom trajanju odreenih fosilizovanih pojava i narod-
nih obiaja koji svedoe o dubokim i iskonskim korenima. Tako u veoma ela-
boriranom radu Slava krsno ime, iz 1901, Miloje Vasi dokazuje da srpska
slava ima svoje korene u antikom grkom kultu herosa. Veoma je znaajno
da tu, osim to u radu citira Frejzera (James George Frazer), Tajlora (Edward
Burnett Tylor), kao i svoje neizbene autoritete za grku religiju, Furtvenglera
(Adolf Furtwngler), Nilsena (Martin P. Nilsson) i Rodea (Erwin Rohde), Vasi
eksplicira i svoju teorijsku poziciju (Milosavljevi i Palavestra 2016).
Slobodno i tedro korienje analogija izmeu balkanske praistorije i
helenske kulture, kao to je poznato, postae temel Vasievog metoda, koji ga
je konano odveo u slepu ulicu jonske kolonije Vine. Tridesetak godina posle
rada o slavi i krsnom imenu Miloje Vasi, kako smo videli, ponovo prepoznaje
kult herosa na Vini u kosturnici i dovodi ga u vezu s Hiperborejcima, pore-
dei ga i s grobovima hiperborejskih devica na Delosu i ire, s kultom mrtvih
na Kikladima ( 1932, 148149). Osim optijih sepulkralnih slinosti, on
istie i dve posebne pojave za koje smatra da su dokaz veza hiperborejske
Vine i Kiklada. Jedna su ostaci rogoina i tkiva na dnima zemlanog posu-
a, a druga urezane marke (danas poznatije u pseudonaunoj javnosti kao
vinansko pismo5). Vasi, zaudo, ne dovodi tragove asura na keramici u vezu
s darovima zamotanim u slamu, ve za te otiske kao i za urezane marke
istie da su specijalne odlike kikladske keramike ( 1932, 147). Navodi
da je praistorijsko Podunavle, kolonizovano iz Egeje, imalo proizvode koji su
se na Kilkladima mogli razmenjivati za strane proizvode, te da je -
-

5 Za vinansko pismo v. 2010.

128
Aleksandar Palavestra, Monika Milosavljevi HIPERBOREJA U SRPSKOJ ARHEOLOGIJI

,
(ibid., 150151).
Vasiev zakluak je veoma znaajan za dali tok ideje o podunavskim
Hiperborejcima. On naime veli da su stanovnici Dunavske doline postali
,
. , ,
, ,
. ,
, ,
, (-
1932, 152).
Vasi se i u svojim poznim radovima vraao temi podunavske Hiperbore-
je, ali vredi se zadrati na ideji o svojevrsnom repozitorijumu drevnih egejskih
kulturnih elemenata, sauvanih u Podunavlu i na severnom Balkanu (kod Hi-
perborejaca), odakle su oni povremeno nicali iz autohtonog supstrata i irili se
ka severu i jugu. Tu ideju razraivao je s velikim arom Milan Budimir, uz aj-
kanovia i Vasia, trei stub ideje o drevnim balkanskim (dakle i grkim) kul-
turnim tradicijama, koje zrae iz duboke praistorije sve do modernih vremena.
U tekstu Balkanski prilog Oktobru, koji je objavio u knjizi Sa balkanskih
istonika, Budimir sasvim nedvosmisleno povezuje Hiperborejce s drevnim sta-
novnitvom Podunavla, ali i onim severno od Karpata ( 1969, 262
282). On veli da se na osnovu antikih podataka

( 1969, 272). U Hiper-
borejcima severnije od Skita on prepoznaje slovenske narode, koji su isto kao
i Hiperborejci mirolubivi, pravedni i skloni pesmi. Kako veli, za razliku od
zapadnoevropske periferije, meu tim slovenskim Hiperborejcima u evroa-
zijskom prostoru razvijala se via i naprednija simbioza koja je vezivala lude
i narode. Otud, po njemu, potie hiperborejska miroljubiva pesma, ili pravdo-
ljubivost podunavskih Abijaca:
,
, -
. (...) barbaricum
-
Imperium Romanum oblast -
( 1969, 265266). To je, kako Budi-
mir pie,
,
, - ,
,
, ,
( 1969, 268).

129
 4/2016 ARCHAICA 4/2016

Budimir, dakle, s jedne strane istie antiki utopijski narativ o Hiperborej-

cima i drugim mirolubivim pravednicima severno od Dunava, ali ih, s druge
strane, nedvosmisleno identifikuje kao skitsko-slovensku meavinu, gde je, po
njemu, (kao i kod Agatirsa) postojala prvobitna indoevropska zadruga, koja
se zadrala upravo kod slovenskih plemena sve do XX ( 1969,
272). Takva identifikacija Hiperborejaca sa Slovenima i prepoznavanje drev-
nog etnikog kontinuiteta opstojalog meu Slovenima, a posebno na Balkanu,
u potpunosti se uklapaju u diskurse o Hiperboreji kao mitskoj pradomovini
pravednih i neiskvarenih predaka, kakvi su se javlali kod evropskih naroda
jo od XVIII veka, da bi se zloudno razbuktali u XIX i XX veku razliitim
dokazivanjima hiperborejskog porekla arijevske rase (Eko 2014, 225234). Na
tendencioznim i povrnim tumaenjima Budimirovog dela o Hiperborejcima i
Slovenima izrasla je docnije itava uma razliitih pseudonaunih tumaenja,
u koja na ovom mestu nema smisla ulaziti. Dovolno je u neki internet pretra-
iva ukucati rei Hiperboreja, Sloveni, Srbi i istraiva e biti suoen s buji-
com sajtova i foruma koji, uz slovenski predznak, ponavlaju mnoge rasistike
konstrukcije i stereotipe na kojima su graeni i nacistiki genealoki mitovi o
Hiperboreji, Tuli, polarnom mitu, veitom ledu i Severu kao kolevci arijevske
rase (Greer 2006, 290291, 408411, 412414; Eko 2014, 230237).
U srpskoj arheologiji, meutim, Vasievo i Budimirovo identifikovanje Hi-
perborejaca kao prastanovnika Podunavla nije nailo na vei odjek, mada je
taj mit o balkanskim i praslovenskim Hiperborejcima postao jo jedan u nizu
omilenih i kultnih stereotipa koji se ne proveravaju, ve se uzimaju zdravo za
gotovo zahvalujui autoritetu izvora. Udaleni odjek tog shvatanja o naim
autohtonim Hiperborejcima moe se ipak prepoznati u radovima Aleksandra
Jovanovia, koji je, svojim raskonim baroknim stilom, spominjao severni hi-
perborejski prostor i njihove epihorske davnine (, 2007, 43, 107,
144). U jednom intervjuu Jovanovi, dodue smelo, izjavluje: Dunav jeste gra-
nica, a Hiperboreja je u stvari Dakija (Jovanovi 2008).

DUPLJAJSKI APOLON

Mit o Hiperborejcima i njihov svojevrstan interpretativni kult u srpskoj

arheologiji zadobio je nov tok zahvalujui radu Drage Garaanin o Duplaj-
skim kolicima ( 1951). Zato vredi detaljnije pogledati kako je nasta-
la interpretacija praistorijskog nalaza poznatog kao Dupljajska kolica u kljuu
klasine arheologije.
Draga Garaanin tumai jednu od ikona srpske arheologije poznata
bronzanodopska kolica iz Duplaje u kluu antikih mitova o Hiperborejci-
ma. Uklapajui se u ve spomenut dionizijsko-apolonijski polaritet srpske ar-

130
Aleksandar Palavestra, Monika Milosavljevi HIPERBOREJA U SRPSKOJ ARHEOLOGIJI

heologije, autorka se u identifikaciji lika i predstave na kolima dvoumi izmeu

Dionisa i Apolona, navodei i balkanske korene, srodnosti i preklapanje nekih
elemenata njihovog kulta. Konano ipak zakluuje da se:

, . -
,
, .
-
.
, .

, . ,
, ,
, -
,

,
, , -
( 1951, 272).
Ovaj rad Drage Garaanin zapravo je, u potpunosti, pisan u Vasievom
maniru. Da kojim sluajem ne znamo ime autorke, mogli bismo ga po me-
todu, argumentaciji, izvorima, literaturi i tematici mirne due pripisati istra-
ivau Vine. tavie, Draga Garaanin ak koristi i Vasievu argumentaciju o
podunavskim Hiperborejcima i darovima zavijenim u slamu ( 1951,
271). Miloje Vasi je, meutim, ovaj rad doekao na no i kritikovao ga je u
izuzetno otrom, ak i linom tonu ( 1954). Osnovna Vasieva zamerka
bila je to da su Duplajska kolica navodno falsifikat, a to svoje milenje je, iz-
meu ostalog, branio injenicom da figura na kolicima ispod dugake haline
krije muke genitalije, to nije grki manir, jer
( 1954, 379).
Neupuenom u idejne tokove srpske arheologije bi ovakav postupak mo-
gao izgledati zauujui, ali vala imati u vidu da je Draga Garaanin bila u
krugu onih arheologa koji su bespotedno kritikovali Vasievu pogrenu hro-
nologiju Vine (Koroec et al. 1951; Palavestra 2013). Vasi je verovatno sma-
trao nedopustivim da ba njegovi oponenti, kao ulezi i poetnici, zalaze u
ono to je smatrao svojim ekskluzivnim zabranom, te da se tuda slobodno kre-
u i da bronzanodopske artefakte iz Podunavla (u njegovom kluu) tumae
grkom mitologijom i transformacijama dubleg balkanskog supstrata. Tako on
veli: (. .) , ,
.

131
 4/2016 ARCHAICA 4/2016

, ()6
(...) ,
, 7 (...)
, ,
, .
, (...)

survivances (survivals) (
1954, 377). Da je pretpostavka o Vasievim motivima ove kritike opravdana,
svedoi i neobina injenica da Vasi, uprkos tome to smatra da su Duplaj-
ska kolica falsifikat, nudi alternativno objanjenje mitoloke predstave na ovom
artefaktu! Naime, on smatra da bi iza mita o Apolonu, koji se seli svako pola
godine, mogao stajati obiaj sezonskog transhumantnog stoarenja na Balkanu
( 1954, 379380).
Povezivanje Duplajskih kolica i hiperborejskog Apolona koga vuku labu-
dovi ili barske ptice, uprkos Vasievoj kritici, opstalo je u srpskoj arheologiji.
tavie, Duplajski Apolon je postao jedan od omilenih interpretativnih ste-
reotipa. Sama Draga Garaanin je docnije donekle modifikovala svoje prvobit-
no tumaenje, ali je ostala pri tvrdnji da se Duplajska kolica mogu tumaiti u
hiperborejskom kodu:

. -

. -
, -
. ,
-
,
, -
,
. , ,

-
, ,

6 Interesantno je da je Vasi jo u mladosti tvrdio da je i Sima Trojanovi autodidakt, iako je

ovaj doktorirao na Minhenskom univerzitetu pre Vasia ( 1901, 10531054; Milosav-
ljevi i Palavestra 2016).
7 Vasi aludira na Muzejski kurs koji je za vreme II svetskog rata vodio M. Grbi i koji jeste po-
haala i Draga Garaanin (Bandovi 2014, 629648). Ona je, meutim, svoje studije zapoela
na Beogradskom univerzitetu pre rata (1939) i zavrila ih po osloboenju, a Vasi joj je bio
profesor ( 1955, 216).

132
Aleksandar Palavestra, Monika Milosavljevi HIPERBOREJA U SRPSKOJ ARHEOLOGIJI

, , -

, ( -
) ( ) ,
,
( 1972, 19).
Slino pie i Milutin Garaanin:
-
,
(...)
, -

( 1973, 348).
I kasnije, u Praistoriji jugoslavenskih zemala, Milutin Garaanin povodom
Duplajskih kolica veli: Zanimlivo je da se u ovim, pa i nekim drugim ele-
mentima dubovako-utobrdske grupe nalaze dodirne take sa istonim Medi-
teranom i mikenskim svetom. Shema statueta u osnovi je slina kritsko-miken-
skoj, duplajska kolica upuuju na vezu sa kultom hiperborejskog Apolona (...)
Sve ovo upuuje na nastanak jedne duhovne zajednice, koine, izmeu istono
mediteranskog i sveta donjeg Podunavla iji je mehanizam nastanka jo nedo-
volno jasan, a koju pri tome nije nuno tumaiti u etnikom smislu (Garaa-
nin 1983a, 532533).
Dupljajska i srodna Vraka kolica u hiperborejskom kljuu tumai i
Aleksandar Jovanovi, takoe kao i Draga Garaanin 1954, sledei Vasievu
metodoloku matricu. Kao to je ve napomenuto, Jovanovi smatra da je tu-
maenje Dupljajskih kolica u Apolonovom hiperborejskom svetlu dalekovido
i postojano, te da, uprkos opasnosti spekulacije i nanosima bremenitih sum-
njom, ono predstavlja siguran oslonac. Potom veli:
-
. ,
,
.
, . .
, ,
, : -
(-
2007, 9).
Poto su na figurini s Vrakih kolica prikazane etiri (3 + 1) svasti-
ke, Jovanovi to dovodi u vezu sa hiperborejskim mitom: Slika naela 3 +
1 oznaena svastikama treba da obelei hiperborejski ciklus solarnog i hton-

133
 4/2016 ARCHAICA 4/2016

sko-agrarnog hoda: tri sezone na jugu i jednu u severnim hiperborejskim da-

ljinama (Jovanovi 2007, 10). Slian motiv hiperborejske ciklinosti Jova-
novi pronalazi u tri svastike na dipilonskoj vazi atikog geometrijskog stila,
u tri urezana krsta na reljefu trakog konjanika iz Paraina, na antikoj kera-
mici, pa ak i na hrianskim simbolima na poznoantikom iku iz Armeni-
je (Jovanovi 2007, 1013). U Jovanovievim retoriki razbokorenim i iroko
razmahnutim analogijama prepoznaje se Vasiev princip raznovremenog sin-
hronizma, odnosno shvatanja kulta kao izraza konzervativnog, vanvremen-
skog, dubinskog kontinuiteta (Milosavljevi i Palavestra 2016). Nije nimalo
sluajno to Jovanovi, piui o navodnoj hiperborejskoj simbolici na reljefu
trakog konjanika, dozvoljava mogunost da su tri krsta urezana u novije
vreme da bi se istakla hristijanizacija prikaza koja je ve postignuta ikono-
grafskim izjednaavanjem sa svetim orem (Jovanovi 2007, 11). U pitanju
je, dakle, kontinuitet hiperborejske ideje koja traje sve do modernog vremena
i koja se, po Jovanoviu, moe prepoznati i u dananjim vlakim narodnim
pesmama (Jovanovi 2007, 144145).

VENA HIPERBOREJA

Isticanje povezanosti izmeu Egeje i balkanskog Podunavla u bronzano

doba, iako u drugaijem tonalitetu od Vasievog i Jovanovievog, ostalo je
jedna od vanih tema srpske i evropske kulturno-istorijske arheologije i posle
raspada kratke istorijske, ajldovske hronologije (Garaanin 1983b, 518519;
Tasi 1973; 1983, 9899). Posebno je znaajno isticanje motiva duhov-
ne podunavsko-mediteranske koine u vremenima velikih etnikih pomeranja i
egejske seobe, ime je stari hiperborejski mit interpretativno osveen, a Du-
plajski Apolon je postao i ostao opte mesto i jedna od ikoninih slika srpske
arheologije ( 2013, 5657; 2016). Zaista, prisustvo ilibar-
skog materijala baltikog porekla u mikenskim grobovima, ali i u praistorijskim
kontekstima na centralnom i zapadnom Balkanu, nedvosmisleno je potvrivalo
odreene veze izmeu Severne Evrope, Podunavla i Grke (Harding and Hug-
hes-Brock 1974; Palavestra 1993, 45; 2006, 3250, s
dalom literaturom). Svakako, identifikacija navodnog ilibarskog puta (bilo
zapadnog ili istonog) nije mogla proi bez sasvim neodolivog pozivanja
na Hiperborejce i njihove darove (tj. ilibar), koji, uvijeni u slamu, putuju sa
evropskog Severa down the line sve do Grke (Beck et al. 1968. 17; Grilli 1975;
Hughes-Brock 1985, 260261; Hughes-Brock 1993; Silver 1992, 236238).
Duplajska kolica tako postaju vaan reper u narativu o vezama severne
Evrope, Balkana i Egeje u bronzano doba. Ovakva tumaenja, teorijski i hrono-

134
Aleksandar Palavestra, Monika Milosavljevi HIPERBOREJA U SRPSKOJ ARHEOLOGIJI

loki modifikovana, i danas postoje u srpskoj i evropskoj nauci i postala su in-

terpretativna opta mesta, te se Duplajska kolica s barskim pticama po pravilu
tumae solarnim kultom, pa ak i predstavom bronzanodopskog solarnog mita
(Coles and Harding 1979, 368, 369; Harding 2003, 2526; Kristiansen 2014, 89;
Kristiansen and Larsson 2005, 149150, fig. 139, Mati 2010, 129137, s dalom
literaturom). Uro Mati u svom radu o Duplajskim kolicima primeuje da
je grka umetnost u interpretacijama (ne samo srpske arheologije) sluila kao
razmernik prema kojem su mereni i praistorijski artefakti: Zanimlivo je kako
se egejska veza u bronzanom dobu posmatra kroz prizmu klasinog, fabrikujui
specifian kolonijalni diskurs koji je pokrenuo mehanizam citiranja kojim se
uvrstio u arheolokoj disciplini (videti Hamilakis 2003; Hamilakis 2007). U
takvom diskursu nije pogreno tumaiti materijalnu kulturu analogijom sa gr-
kim mitovima i njihovom racionalizacijom (Mati 2010, 137).
Ovo milenje vraa nas na sam poetak prie i na Miloja Vasia. Hiper-
borejci, koje je on uveo da bi svojoj Vini podario etioloki mit kakav ona za-
sluuje, opstali su u srpskoj arheolgiji bez obzira na to to su se interpretativni
stereotipovi o njima ilavo prilagoavali i maskirali (vie nego to su se menja-
li) u zavisnosti od promena paradigmi. Hiperborejci su zato neodvojivi od in-
terpretacija Duplajskih kolica, ali i od veza Severne Evrope, Podunavla i Grke
u bronzano doba, ili ilibarskog puta. S druge strane, mit o Hiperborejcima
prelio se u pseudonauku, a oni su, kao i mnogo puta na drugim mestima i
u drugim vremenima, postali izmilen prototip poelnih, rasno istih, sever-
njakih, arijevskih, slovenskih i srpskih predaka. S obzirom na prie antikih
pisaca o mirolubivim Hiperborejcima, moemo se zapitati da li su oni zasluili
takvu sudbinu?

BIBLIOGRAFIJA

Bandovi, Aleksandar. 2014. Muzejski kurs i arheologija tokom II svetskog rata u Beo-
gradu. Etnoantropoloki problemi 9/3: 629648.
Bandovi, Aleksandar. 2012. Gustaf Kosina i koncept kulture u arheologiji. Etnoantro-
poloki problemi 7/3: 629648.
Beck, Curt, Gretchen C. Southard and Audrey B. Adams. 1968. Analysis and Proveni-
ence of Minoan and Mycenaean Amber II: Tiryns. Greek, Roman and Byzantine
Studies 9/1: 519.
Coles, John and Anthony Harding. 1979. The Bronze Age in Europe. London: Methuen
& co.
Eko, Umberto. 2014. Istorija mitskih zemalja. Beograd: Plato.

135
 4/2016 ARCHAICA 4/2016

Evans, Arthur. 1928. The palace of Minos at Knossos: a comparative account of the suc-
cessive stages of the early Cretean civilization as illustrated by the discoveries, Vol. II.
London: Macmilan and Co.
Fleck, Ludwik. 1986 [1947]. To Look, To See, To Know. In Cognition and Fact, Mate-
rials on Ludwik Fleck (Boston Studies in the Philosophy of Science, 87), eds. Ro-
bert S. Cohen and Thomas Schnelle, 129152. Dordrecht: Springer.
Garaanin, Milutin. 1983a. Dubovako-utobrdska grupa. U Praistorija jugoslovenskih
zemalja IV: Bronzano doba, ur. Alojz Benac, 520535. Sarajevo: Svjetlost.
Garaanin, Milutin. 1983b. Vatinska grupa. U Praistorija jugoslovenskih zemalja IV:
Bronzano doba, ur. Alojz Benac, 504519. Sarajevo: Svjetlost.
Greer, John Michael. 2006. The Element Encyclopedia of Secret Societies and Hidden His-
tory. London: Harper Element.
Grilli, Alberto. 1975. Eridano, Elettridi e via dellambra. In Studi e ricerche sulla pro-
blematica dellambra I, eds. Witold Hensel and Giuseppe Donato: 279291. Roma:
Consiglio Nazionale delle Ricerche.
Hamilakis, Yannis. 2003. Learn History! Antiquity, National narrative and History in
Greek Educational Textbooks, In The Usable Past: Greek Metahistories, eds. Keith
S. Brownand and Yannis Hamilakis, 5178. Lanham and Oxford: Lexington Books.
Hamilakis, Yannis. 2007. The Nation and its Ruins: Antiquity, Archaeology and National
Imagination in Greece. Oxford: Oxford University Press.
Harding, Anthony. 2003. The Morava Valley and the Aegean in the Bronze Age. In
Burial Customs In the Bronze and Iron Age, Symposium, aak, 48 September
2002, ed. Rastko Vasi, 2330. aak: Narodni muzej aak i Arheoloki institut
Beograd.
Harding, Anthony and Helen Hughes-Brock. 1974. Amber in the Mycenaen World,
Annual of the British School of Archaeology at Athens 69: 145172.
Hughes-Brock Helen. 1985. Amber and the Mycenaens. Journal of Baltic Studies
XVI/3, Special Issue: Studies in Baltic Amber: 257267.
Hughes-Brock Helen. 1993. Amber in the Aegean in the late Bronze Age: Some prob-
lems and perspectives, In Amber in Archaeology. Proceedindgs of the Second In-
ternational Conference on Amber in Archaeology, eds. C. W. Beck and J. Bouzek,
219229. Liblice: Institute of Archaeology Praha.
Jovanovi, Aleksandar. 2008. Nauka kao ivot; Batinik svetskog seanja. Intervju s
Aleksandrom Jovanoviem, priredio Miloslav Rajkovi, Galaksija Planeta 31, No-
vembar Decembar 2008, http://www.planeta.rs/31/12%20nauka%20zivot.htm
( 19. 06. 2016).
Karl, Raimund. 2015. To observe and define is to know: Transfer of Epistemology into
and in Archaeology (nepublikovano).

136
Aleksandar Palavestra, Monika Milosavljevi HIPERBOREJA U SRPSKOJ ARHEOLOGIJI

Koroec, Josip, Alojz Benac, Milutin Garaanin i Draga Garaanin. 1951. Oko proble-
matike Vine. Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu VI: 532.
Kristiansen, Kristian. 2014. Religion and society in the Bronze Age. In The Handbook
of Religions in Ancient Europe, eds. Lisbeth Bredholt Christensen, Olav Hammer
and David A. Warburton, 7792. Oxon: Routledge.
Kristiansen, Kristian and Thomas B. Larsson. 2005. The Rise of Bronze Age Society:
Travels, Transmissions and Transformations. Cambridge: Cambridge University
Press.
Mati, Uro. 2010. Dupljajska kolica i tela koja neto znae. Genero: asopis za femini-
stiku teoriju i studije kulture 14 (2010): 129159.
Milosavljevi, Monika i Aleksandar Palavestra. 2016. Vasiev zakon periferije. Etnoan-
tropoloki problemi 11(3): 775808.
Novakovi, Predrag. 2012. The German School and its influence on the national ar-
chaeologies of the Western Balkans. In Scripta in Honorem Bojan uri. Mono-
grafije Centra za preventivno arheologijo 1, eds. Migotti, B., Mason, P. Nadbath, B.
& Mulh, T., 5171. Ljubljana: Zavod za varstvo kulturne dediine.
Palavestra, Aleksandar. 2013. itanja Miloja M. Vasia u srpskoj arheologiji. Etnoantro-
poloki problemi 8(3): 681715.
Palavestra, Aleksandar. 1993. Praistorijski ilibar na centralnom i zapadnom Balkanu.
Beograd: Balkanoloki institut SANU.
Palavestra, Aleksandar, Staa Babi. 2016. False Analogy: Transfer of Theories and
Methods in Archaeology (The Case of Serbia), European Journal of Archaeology
19 (2): 316334.
Raczkowski, Wlodzimierz. 2011. The German School of Archaeology in its Central
European Context: Sinful Thoughts. In A History of Central European Archaeol-
ogy: Theory, Methods, and Politics, eds. Alexander Gramsch and Ulrike Sommer,
197214. Budapest: Archaeolingua.
Silver, Morris. 1992. Taking Ancient Mythology Economically. Leiden: Brill.
Smit, Entoni. 1999. Zlatno doba i nacionalni preporod. Re, asopis za knjievnost,
kulturu, i drutvena pitanja 56: 93110.
Tasi, Nikola. 1973. The Problem of Mycenaean Influences in the Middle Bronze Age
Cultures in the Southeastern Part of the Carpathian Basin, Balcanica IV: 1937.

***

, . 2008. . . -
: Clio.
, . 1969. . -
. : .

137
 4/2016 ARCHAICA 4/2016

, , . 1901. . 33: 10401054.

, , . 1932. I.
. : .
, , . 1954. , IV/2: 376380.
, . 1994. . , , I. :
.
, . 1951. . II:
270272.
, . 1955. ,
V/1: 214216.
, . 1972. . , .
, 725. : .
, . 1973. I. :
.
, . 2003.
.
, . , 920. :
.
, . 2007. . :
.
, . 1973. . : -
.
, . 2010. : . -
5(2): 239258.
, . 2011. . - -
, 6(3): 579594.
, . 2006. . :
.
. 1994. , I. .
: .
, . 2016. , , http://
www.narodnimuzej.rs/zanimljivosti/zanimljiva-arheologija/dupljajska-kolica/
( 21. 07. 2016).
, . 2013. . , -
, , .
: 5659. : .

138
Aleksandar Palavestra, Monika Milosavljevi HIPERBOREJA U SRPSKOJ ARHEOLOGIJI

, . 1983. -
. :
.
, . 2008. . : Clio.
, 1959. . . : .
, . 1994. . ,
. 19101924. , .
, 8286. : -
. . .

Aleksandar Palavestra, Monika Milosavljevi

Hyperborea in Serbian Archaeology

Summary

Hyperborea, the mythical land of the pure and blessed righteous,

somewhere far in the undefined North, has always provided suitable grounds
for the generation of various genealogical interpretations and appropriations,
racial, national, ideological, as well as pseudo-scientific. The infinite string
of pseudo-scientific invocations of Hyperborea as the Serbian (or any other,
for that matter) ancestral land will not be discussed here, but solely the
interpretations of this theme in Serbian archaeology. Although the majority
of authors working in this tradition have given priority to the Dionysian
principle of the Nietzschean mythological opposition, as an alleged indicator
of deep palaeo-Balkan continuity and autochthonous substrate, the Apollonian
principle is also present and important in the Serbian archaeology, precisely
due to the ideas of Hyperborea. It has been widely known that from the
beginning of 20th century Miloje M. Vasi interpreted the entire praehistory
of the Danube valley, especially its ritual aspects, in the key of the Greek cults,
religion and mythology (firstly Bronze Age Aegean, and then Classical). The
Hyperborean theme is present in his early works, to becomes fully developed
in the first volume of Praehistoric Vina (1932), even emphasized in a separate
chapter (Vina and the Hyperborean Myth). Vasi discussed the artifacts and
ritual practices at Vina and interpreted them in the light of the myth of
Apollo and the Hyperboreans sending their gifts from the North to Delos. He
explicitly argued that his excavations proved beyond doubt that the myth of

139
 4/2016 ARCHAICA 4/2016

the Hyperboreans must refer to the traditions of Vina and the Danube valley.
He states that Vina at a certain point in time was in the mystical land of
the Hyperboreans. The support to Vasis interpretation of the Danubian
Balkan Hyperborea came from Milan Budimir, writing that the classical
myth of the happy and peaceful Hyperboreans north of the Danube has the
factual background. Veselin ajkanovi along with Vasi and Budimir, the
third pillar of the idea of the ancient Balkan spiritual continuity and survivals
of the deep autochthonous tradition indirectly supported the Hyperborean
theme. The paper by Draga Garaanin on the Bronze Age chariot clay model
from Dupljaja (1951) is at the same time the contribution to the subject and a
change of course: she interpreted the model chariot related to the myth of the
Hyperborean Apollo, solar cult and heavenly chariot with swans. Vasi fervently
disputed this interpretation, even claiming that the model chariot is in fact a
forgery. This may come as a surprise to the readers not familiar with the history
of archaeology in Serbia, but one should bear in mind that Draga Garaanin
belonged to the group strongly opposing Vasis erroneous chronology of
Vina. In spite of this, in Serbian archaeology the chariot from Dupljaja became
the central element of the narrative on the connections between Northern
Europe, Balkans and the Aegean during the Bronze Age. Such interpretations,
theoretically and chronologically modified, are still present in Serbian and
even European archaeology, becoming an interpretive topos (chariot of
Dupljaja=Apollo; aquatic birds=solar cult), largely thanks to the revival of the
old idea that the Hyperborean gifts are in fact the Baltic cinnabarite. The
original Vasis idea is thus changed, in spite of his severe opposition, though
he revisited the Hyperborean theme in his later works. The reflection of Vasis
ideas may be recognized in some interpretations of spiritual continuity of the
autochtonous Balkan substrate, e.g. in the works of Aleksandar Jovanovi
frequently mentioning the epichorean (i.e. local) antiquity of Hyperborea.

140