A R TY K U Y R E C E N Z Y JN E , R E C E N Z JE .

N O TY R E C E N Z Y JN E 477

Cze trzecia, Zmieniajce si losy, powicona jest ju w caoci sytuacji osb homo
seksualnych w czasach wczesnego i penego redniowiecza. Autor przedstawia odrodzenie miast
jako istotny element zwikszenia osobistej wolnoci, rozwoju atmosfery swobody i tolerancji. Pre
zentuje i analizuje literatur gejowsk i lesbijsk okresu penego redniowiecza, nazywajc zjawisko
to subkultur ludzi przedkadajcych wasn pe.
Ostatnia cz pracy, Wzrost nietolerancji, stanowi studium zmian spoecznych pnego
redniowiecza i ich wpywu na postrzeganie ludzi o skonnociach homoseksualnych.
Ksik wzbogacaj i uzupeniaj aneksy (Leksykografia i wity Pawe, Teksty i prze
kad), a take aneksy do polskiego wydania (Polsko-angielski indeks tytuw tekstw rdowych
oraz Ksigi biblijne wymienione w tekcie i skrty ich tytuw'), materia ikonograficzny, krtka
bibliografia oraz indeksy (terminw greckich i oglny).
Trzeba stwierdzi, e wydanie ksiki Boswella jest z pewnoci duym i wanym wydarzeniem,
moe si ona sta lektur nie tylko specjalistw znajcych przecie orygina, lecz take szerszych kr
gw czytelnikw, w tym z pewnoci studentw, przyczyniajc si do wzbogacenia kanonu lektur
o mao dotd w Polsce znan problematyk. Jednoczenie naley wyrazi al, e dzieje si to tak
pno, kiedy na dodatek trudno podj polemik z nieyjcym od dawna autorem, ktrego tezy nie
zostay w nauce przyjte bezkrytycznie. Ponadto jest oczywiste, e badania nad zjawiskiem homo
seksualizmu, czy raczej jego spoecznym postrzeganiem, ogromnie si od czasw Boswella rozwin
y. Ale pamita trzeba, e wanie ta jego ksika, podobnie jak wszelkie z ni polemiki, miaa
dla tego rozwoju ogromne znaczenie. Z pewnoci od dawna ju naley, obok pracy Kennetha D
v e r a (Homoseksualizm grecki), do klasyki naukowej w dziedzinie bada nad seksualnoci.
Mona powiedzie, e obecnie badanie historyczne spoecznych aspektw seksualnoci nie jest bez
znajomoci tej ksiki moliwe.

Rafa Matuszewski

Peter Br o wn , Ciao i spoeczestwo. Mczyni, kobiety i abstynencja seksualna

we wczesnym chrzecijastwie, tum. I. K a n i a, Wydawnictwo Homini, Krakw 2006,
s. 518.

Wydane w 1986 r., klasyczne ju dzieo Petera B r o w n a jest dobrze znane badaczom
chrzecijastwa pnoantycznego oraz wszystkim zainteresowanym ksztatowaniem si w chrzeci
jastwie pogldw na kwestie pciowoci. Po dwudziestu latach ksika doczekaa si polskiego
tumaczenia zawdziczamy je krakowskiemu wydawnictwu Homini, ktrego zasugi w przybli
aniu polskiemu czytelnikowi osigni wiatowej humanistyki ostatnich dziesicioleci warte s
podkrelenia.
Dzieo Browna jest wnikliw analiz ksztatowania si i rozwoju praktyki trwaego wyrzeczenia
si poycia pciowego we wczesnym chrzecijastwie. Autor rozpoczyna swe rozwaania od przed
stawienia wizji seksualnoci, jaka dominowaa w krgach pogaskich w II w. n.e. Wszystko po to,
aby pokaza, e kwesti wyrzeczenia seksualnego opracowano w krgach chrzecijaskich jako
dramatyczn alternatyw dla moralnego i spoecznego adu. Nastpnie wraca do czasw Chrystusa
478 A R TY K U Y R E C E N Z Y JN E , R E C E N Z JE . N O TY R E C E N Z Y JN E

i na tle nurtw wspczesnego mu judaizmu prezentuje postawy jego uczniw, wreszcie szerzej oma
wia myl w. Pawa, ktra stana u podstaw chrzecijaskiej doktryny pciowoci.
Pozostae rozdziay czci pierwszej powica autor przedstawieniu rozwoju doktryny absty
nencji seksualnej, ktra jak mwi okoo roku 150 graa ju w chrzecijastwie pewn rol.
Czyni to gwnie przez ukazanie pogldw wczesnych teologw, takich jak Tertulian, Klemens
Aleksandryjski, wreszcie Orygenes. Cho nie pomija tu znaczenia wstrzemiliwoci seksualnej
w praktyce dziaania wczesnego Kocioa, to jak sam podkrela w przedmowie w caej ksice
zajmuje si gwnie wiadectwami o charakterze normatywnym i teoretycznym, spisanymi wycznie
przez mczyzn. Tego typu jednostronno wynika rzecz jasna z ogranicze we wczesnochrze
cijaskim materiale rdowym, warto jednak, aby czytelnik by jej wiadomy i podchodzi do owych
przekazw z pewn ostronoci, do ktrej zreszt namawia go autor.
Rozwaania na temat okresu najwczeniejszego Brown zamyka pod koniec wieku III w cza
sie, kiedy to jak sam mwi doszo do rozejcia si koncepcji wstrzemiliwoci powstaych na
gruncie chrzecijastwa oraz myli pogaskiej. Warto tu zauway, e w tym okresie czstotliwo
wystpowania w gminach chrzecijaskich praktyki wstrzemiliwoci zwracaa uwag pogan; cz
sto zreszt groby przemocy seksualnej czy oddawania chrzecijaskich dziewic do domw publicz
nych wchodziy do repertuaru przeladowa, jakich dowiadczali wyznawcy Chrystusa.
W drugiej czci pracy autor przyglda si Kocioowi we wschodniej czci Cesarstwa. Zaczy
na od rozwaa dotyczcych zacztkw ycia monastycznego i myli Ojcw Pustyni, poczynajc od
mnichw egipskich. Ci postrzegali kwestie seksualne przede wszystkim w kontekcie radykalnej an
tytezy: pustynia i wiat. Dobr tego ilustracj jest egipska literatura ascetyczna z IV i V w., ktra
jak pisze Brown staa si skarbnic malowniczych anegdot o seksualnych pokusach i ich hero
icznym unikaniu.
Wanie w kontekcie wpywu ideaw ascetycznych autor rozwaa myl i praktyk Kociow
wschodnich ziem Cesarstwa, wicej miejsca powicajc Grzegorzowi z Nyssy i Janowi Chryzosto
mowi. Trzecia cz pracy prezentuje rozwj doktryny na Zachodzie. Tu przewodnikami s Ambro
y, Hieronim i Augustyn; analizujc ich teksty autor nie tylko pokazuje swoisto kadego z tych
autorw, ale te zarysowuje rnice midzy tradycj wschodni a t rozwijajc si w zachodniej cz
ci Imperium.
Praca zaopatrzona jest w indeks imion, nazw geograficznych i poj, a take bibliografi
wspominam tu o niej, gdy pozwala ona dostrzec i doceni szeroki zakres bada podjtych przez
autora, zwaszcza obfito materiau rdowego, ktry sta si podstaw tej publikacji. Warto pod
kreli, e polskie tumaczenie zachowao ywo oraz swobod jzyka i narracji, jaka cechuje prac
Browna.
Ksika Ciao i spoeczestwo jest bez wtpienia szerokim spojrzeniem na zarysowane w ty
tule zagadnienie trwaej abstynencji seksualnej we wczesnym chrzecijastwie. Doskonale pokazuje
nie tylko jej znaczenie w pierwszych wiekach istnienia Kocioa, ale i jej swoisto trudno bowiem
nie zgodzi si z tez autora, e koncepcja wyrzeczenia si poycia pciowego, jak przedstawia on
w swej pracy, rni si od tej, ktr znamy z katolicyzmu redniowiecznego czy z epok pniejszych.

Grzegorz Pac