ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE

ARTYKUY W NAUCE
XIII / 1991, s. 5964

Jacek WODARCZYK

ROLA PODMIOTU POZNAJCEGO

W POPPEROWSKIEJ TEORII WIATA NR 3
S myliciele, ktrych znaczenie polega przede wszystkim na tym, e
dziki krytyce ustalonych pogldw inicjuj nowe drogi rozwoju myli na-
ukowej. Tradycyjna zachodnia myl filozoficzna, zawsze dya do osigni-
cia subiektywnej pewnoci posiadanej wiedzy. Popperowski krytycyzm uka-
za zudny charakter takich celw. Nie ma autentycznej wiedzy bez jej otwar-
toci, bez krytycznej postawy wobec wasnych pogldw i teorii. Krytycyzm
gwarantuje obiektywno naukow, lecz obiektywno nie jest wasnoci
jednostki, ale spoeczestwa. Wiedz naukow mona ujmowa jako wiedz
bez poznajcego podmiotu. Te cechy obiektywnoci zawiera Popperowski
wiat nr 3 wiat obiektywnych treci myli, zwaszcza myli naukowych,
poetyckich oraz dzie sztuki1 .
Popperowski wiat nr 3 jest wytworem czowieka, pomimo tego nie da si
zredukowa do dwch pozostaych wiatw (wiat nr 1 to wiat obiektw
fizycznych lub stanw fizycznych, wiat nr 2 to wiat stanw wiadomoci
lub stanw umysu). Status wiata nr 3 porwnuje Popper do nieznanych
krain geograficznych. W gb tego wiata mona wysya ekspedycje ba-
dawcze, podobnie jak w gb nieznanych ldw. Filozofia nauki jest niczym
innym, jak badaniem tych obszarw wiata nr 3, ktre s zamieszkae przez
wytwory nauki, naukowe teorie i metody.

UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; mo-

liwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst
elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.
1 K. R. Popper, Epistemologia bez podmiotu poznajcego, w: Literatura na wiecie,

12 (161), 357.
2 Jacek WODARCZYK

Zalenoci pomidzy Popperowskimi wiatami przebiegaj w obu kie-

runkach. Materialne obiekty wiata nr 1 oddziaywuj na stany naszej wia-
domoci, na przeywanie twrczoci, emocji nalecych do wiata nr 2. Do-
wiadczenia te z kolei mog ubogaca dostpny nam wiat nr 3, powikszajc
nasze dziedzictwo kulturowe, dorobek artystyczny, filozoficzny czy naukowy.
wiat nr 3 moe natomiast oddziaywa na nasze stany psychiczne i poprzez
wiat nr 2 przemienia materialne obiekty wiata nr 1. To co mona nazwa
wiatem nr 2, staje si ogniwem czcym wiat nr 1 ze wiatem nr 3: na
wszystkie nasze dziaania w wiecie nr 1 ma wpyw nasze drugowiatowe
panowanie nad wiatem nr 3. wiat nr 3 i wiat nr 1 nie mog na sie-
bie oddziaywa, chronione przez porednictwo wiata nr 2. Zagadnienie
poredniczenia wiata nr 2 midzy dwoma pozostaymi wiatami, stanowi
jeden z bardziej zawiych i niejasnych elementw Popperowskiej teorii trzech
wiatw.

***
Stosunek do wiata nr 3 moe suy za kryterium podziau filozofw na
dwie grupy. Pierwsza grupa skada si z tych, ktrzy podobnie jak Platon,
akceptuj autonomi tego wiata, jednoczenie patrzc na niego jak na wiat
nadludzki, boski i wieczny; do grupy drugiej mona zaliczy tych filozofw,
ktrzy wskazuj na obiekty wiata nr 3 jako na cz pierwszego i drugiego
wiata, odrzucajc jakiekolwiek sugestie istnienia wiata nr 3.
Stanowisko Poppera wyamuje si z powyszego podziau: jego zdaniom
mona akceptowa realno lub autonomiczno wiata nr 3, jednoczenie
przyjmujc, e wiat nr 3 zrodzi si jako produkt ludzkiej aktywnoci2 .
Czytajc prace Poppera dotyczce teorii trzech wiatw, pozornie moe si
wydawa, e hipotetyzm Popperowski zakada pewien rodzaj antyindywidu-
alizmu metodologicznego, ktremu nie moemy przypisa kwalifikacji tego
typu jak jasno, racjonalno czy wyjanianie. Antyindywidualistyczny spo-
sb mylenia i to w postaci skrajnej charakteryzuje Heglowsk kon-
cepcj rozwoju historycznego rozgrywajcego si niezalenie od aktywnoci

2 K. R. Popper, On the Theory of the Objective Mind, w: Objective Knowledge, Oxford

1986, 158.
ROLA PODMIOTU POZNAJCEGO W POPPEROWSKIEJ... 3

podmiotw indywidualnych. Autorzy nastawieni krytycznie do stanowiska

Poppera uwaaj, e pozbywajc si podmiotu poznajcego z epistemologii
autor Objective Knowledge eliminuje tym samym moliwo, aby na rozwj
wiedzy naukowej miay wpyw jakiekolwiek pozaracjonalne, historyczne czy
spoeczne uwarunkowania podmiotu3 .
Prace Poppera przepenione s twierdzeniami o racjonalnoci nauki
i wiedzy naukowej. Ta wiara w nauk nie oznacza bynajmniej postawy scjen-
tystycznej; nie jest to bowiem wiara lepa. Popper wyranie akcentuje, i
nauka jest dzieem czowieka i jako taka jest omylna. W nauce dy si
do prawdy, nigdy za nie osiga si pewnoci. Uczonego powinno cecho-
wa przekonanie o omylnoci nauki i konsekwentnie krytyczna postawa wo-
bec stworzonych przez siebie teorii. Jak twierdzi Popper, nie istnieje adna
rnica w postpowaniu ameby i Einsteina. Jednake z punktu widzenia
postawy wobec bdu, rnica midzy nimi jest ogromna: w wyniku pope-
nionego bdu ameba ginie, postawa za naukowca jest najwysz form po-
stawy racjonalnej, dziki ktrej ginie teoria4 . Refutacje zachodzce w obr-
bie dwch konkurencyjnych teorii traktowane s w wiecie nauki czsto jako
ustanawiajce niepowodzenie naukowca albo przynajmniej jego teorii. Pop-
per twierdzi, i jest to bd induktywistyczny. Wedug niego kada refutacja
powinna by traktowana jako wielki sukces badacza, ktry stworzy obalon
teori i ktry zatem w pierwszej instancji zasugerowa, choby nawet tylko
porednio, obalajcy eksperyment. Teorie wysoce testowalne s interesujce
i wane nawet wtedy, gdy nie uda im si z powodzeniem przej testw;
z ich poraki moemy si wiele nauczy. Ich poraka moe by owocna, po-
niewa moe nam podsun konstrukcj teorii lepszej5 . Racjonalny wzrost

3 Np. wedug S. Amsterdamskiego ta racjonalno nauki w Popperowskiej teorii trzech

wiatw zagwarantowana jest ex definitione, albowiem eliminacja podmiotu poznajcego

z epistemologii i przeniesienie si do wiata nr 3 ju si rzeczy gwarantuje, e adne
czynniki pozaracjonalne nie mog mie wpywu na przebieg procesu rekonstruowanego
w ten sposb. S. Amsterdamski, Midzy histori a metod, Warszawa 1983, 146.
4 K. R. Popper, Conjectural Knowledge, w: Objective Knowledge, Oxford 1986, 25n.
5 Jeli nawet now teori pisze Popper spotka miaaby wczesna mier, nie

powinna by ona zapomniana, historia powinna utrwali nasza wdziczno dla niej
za pozostawienie nam w spadku nowych i by moe wci niewyjanionych faktw eks-
perymentalnych oraz, wraz z nimi, nowych problemw; a przez te usugi przyczynia si
ona podczas jej penego sukcesw, lecz krtkiego ycia do rozwoju nauki. K. R. Pop-
4 Jacek WODARCZYK

wiedzy naukowej wyraa si u Poppera schematem P1 T T EE P2 ,

zgodnie z ktrym racjonalna droga rozwoju wiedzy prowadzi od problemu,
poprzez miae hipotezy poddawane surowym testom, do problemu gb-
szego od poprzedniego6 . Zaczynajc od problemu P1 przechodzimy do roz-
wizania prbnego lub teorii prbnej T T (tentative theory), ktra moe by
czciowo lub cakowicie bdna. Ona to jest wedug Poppera, materiaem
do eliminacji bdw EE (error elimination), ktra moe polega na dys-
kusji krytycznej albo tecie eksperymentalnym. P2 to problem sytuacji jaka
wyania si z pierwszej, krytycznej prby rozwizania naszych problemw.
To prowadzi do naszej drugiej prby (i tak dalej). Dostateczne zrozumie-
nie problemu zostanie osignite, jeeli interpretacja przypuszczalnej teorii
znajdzie poparcie w fakcie, i wyjania ona problemy, z ktrych niektre byy
nierozstrzygalne na pocztku. Racjonalny wzrost wiedzy wyraony schema-
tem P1 T T EE P2 jest postpowy, jeli cig teorii prowadzi nas do
odkrycia nowych faktw. Nowy fakt musi by nieprawdopodobny lub nawet
niemoliwy w wietle poprzedniej wiedzy. Tak zwane empiryczne uoglnie-
nia nie ustanawiaj postpu7 . Nowe problemy pojawiaj si wskutek naszej
aktywnoci twrczej, wyaniajc si samorzutnie z pola nowych relacji, ja-
kie powstaj w wiecie nr 3. wiat nr 3 jest tem (background knowledge),
na ktrym odbywa si analiza tego, co my robimy w naszym drugim wie-
cie kiedy prbujemy logicznie rozumowa. Naukowiec Poppera zaopatrzony
w logik, jzyk oraz materia dowiadczenia zawsze rozporzdza tak zwan
wiedz zastan, stanowic to jego miaych przypuszcze hipotez, do
ktrych stawiania przymuszaj go problemy wyaniajce si w toku postpo-
wania narzuconego przez metod naukow8 . Popperowski podmiot nie jest
podmiotem racjonalnym ze swej natury, ale moe si nim sta w wyniku

per, Prawda, racjonalno i rozwj wiedzy naukowej, w: Fakt i teoria. Teksty rdowe,
Wrocaw 1986, 61.
6 Zob. K. R. Popper, On the Theory..., 164n; a take Epistemologia..., 369; rwnie

Unended Quest. An Intelectual Autobiagrophy, Fontana 1982, 132nn.

7 Jeeli ju wiem P : abd A jest biay, P : Wszystkie abdzie s biae nie reprezen-
1 2
tuje adnego postpu, poniewa prowadzi tylko do odkrycia takich dalszych faktw jak
P W : abd B jest biay. I. Lakatos, Falsyfikacja a metodologia naukowych programw
badawczych, w: Fakt i teoria..., 31.
8 Zob. A. Motycka, Idea racjonalnoci, Wrocaw 1986, 147.
ROLA PODMIOTU POZNAJCEGO W POPPEROWSKIEJ... 5

stosowania okrelonych regu badawczych, zapoyczonych ze wiata obiek-

tywnej wiedzy. Kiedy Popper odrzuca psychologi wiedzy, to chodzi mu
bezporednio o zaprzeczenie tego, e indywidualne rda inspiracji czy oso-
biste poczucie pewnoci mog mie jakiekolwiek znaczenie. O obiektywnoci
wiedzy decyduje to, e jest to wiedza, ktra nie jest wasnoci jednostki
lecz zbiorowoci. Wszelka nauka jest dzieem czowieka, a wic jest ona nie
do pomylenia bez elementu subiektywnego. Pytanie stawia zawsze czo-
wiek i nikt nie moe nam zagwarantowa, e zadalimy waciwe pytanie.
Popper podkrela jednak znaczenie elementu obiektywnego. Co prawda opis
rzeczywistoci, jaki oferuje nam nauka jest czciowo dzieem czowieka, ale
faktem jest, e wiat jako taki nie poddaje si kademu dowolnemu opisowi.
Stale popeniamy bdy, istniej jednak obiektywne standardy prawdziwoci
treci i poprawnoci, ktrym powinnimy podporzdkowa nasze dziaanie.
Naukowcy, po to by y dalej, pozwalaj umrze swoim teoriom. Wierzcy
w te teorie czy to zwierz czy czowiek ginie wraz ze swoimi faszywymi
przekonaniami.
Dziedzin zjawisk psychicznych (drugim wiatem), rwnie mog rzdzi
prawidowoci realizujce zasady racjonalnego krytycyzmu. Przyswajajc
sobie indywidualne, okrelone sdy, nie poprzez kojarzenie odpowiednich do-
zna jednostkowych, lecz przez prbne przyjmowanie sdw oglnych, a na-
stpnie praktyczne eliminowanie (falsyfikowanie) tych uoglnie, ktre
okazuj si nieefektywne, moemy w pewnym stopniu mwi o racjonalnoci
poznania subiektywnego.
Obiektw wiata nr 2 nie moemy traktowa wycznie jako zbioru ir-
racjonalnych hipotez nie kwalifikujcych si do zamieszkania w wiecie
wiedzy obiektywnej. Rola, jak odgrywa wiat nr 2 w procesie tworzenia
obiektw wiata nr 3, wydaje si by lekcewaona w opracowaniach prze-
ciwnikw Popperowskiej epistemologii. Tymczasem naley wskaza na wza-
jemne zalenoci i oddziaywania pomidzy rozwojem wiata nr 2 i wiata
nr 3, niedopuszczalne jest zawanie zasigu oddziaywania obiektw tylko
do wewntrznej struktury poszczeglnych wiatw. Pomimo mylcego ty-
tuu, kluczowego eseju Poppera z Objective Knowledge, szczegowa analiza
tej pracy pozwala wycign wnioski, e twrca falsyfikacjonizmu nie pomija
6 Jacek WODARCZYK

problemw zwizanych z rol podmiotu poznajcego w epistemologii. Za-

interesowani mog take sign do pniejszych prac Poppera, w ktrych
podejmuje on tematy zwizane z problemem psychizmu ludzkiego. Prb
Popperowskiego filozofowania o duszy jest, zawarty w czwartym zeszycie
Zagadnie Filozoficznych w Nauce, fragment pochodzcy z trzeciego roz-
dziau The Self and Its Brain.
Uzupenieniem tego wykadu niech bd trzy tablice ukazujce rela-
cje pomidzy Popperowskimi wiatami, przedstawione przez J. C. Ecclesa
w The Human Mystery9 .

9 . C. Eccles, The Human Mystery, Springer International, 1979, tab. 1 s. 100, tab.

2 s. 212, tab. 3 s. 143.

ROLA PODMIOTU POZNAJCEGO W POPPEROWSKIEJ... 7

Jacek Wodarczyk