F T H N T E K L T K A N U N N M E S

VE
N Z A M -I L E M N K A R D E K A T L M E S E L E S

Abdlkadir zcan

29 Mays 1453de Dou Roma (Bizans) mparatorluunun mer

kezi stanbul'u aimasiyle Osmanl kroniklerinde E b U l-feth, fakat
daha yaygn olarak F tih nvauiariyle anlan . Mehned, Osman
lI Devletini bir saltanat hline getirmekle kalmam, bu imparator
luun tekilt ve terifat kaidelerini ilk defa bir mecmuada toplat
makla, bir kanun adam olarak da tarihlere gemitir.

Kuruluundan beri Osman!: Devletinde cri olup, o zamana ka

dar tedvin edilmemi# kanunlarn3 terlenmesiyle teekkl etmi ve
kk baz teferruatlarla yzyllarca bu devletin tekilt ve miles-
seselerinde yiirrlkde kalm bir eser olarak byle nem tayan
ve Viyana Milli Ktphnesinde bulunan nshasna dayanlarak
Mehmed rif Bey tarafndan Trkiye'de ilk defa Tarihli O&mani En
cmeni Mecmuan (T E M ) ilvesi olarak (stanbul 1330) neredil
mi olan bu Kanunnmenin, son yllarda tamamnn uydurma oldu-

1 Ftih, ayrca, yrklere dir kk bir kanun He, eitli vergi ve gjn-
rk jtttmnlifiiidaa miirekkeb bir reaya ve ceza kanunnmesi daha derletmi
olup, bu eser Friedrich von Kraelitz tarafndan (Mitteilungen zur oammixchen
Geschichte, I, Wies 1921, 1J-18) ve ondan naklen mer Ltf! Barkan tarata-
daa (XV. ve X V I. Atarlarda Osmuni mparatorluunda Zirai Ekonominin Hu
kuki ve Mali Esatlan, I. Cilt, Kanunlar, Ulanbul 1943, 387-395) neredllmigtlr-
2 Usl, nizam ve Icalde mnalarna gelen k a n u n kelimesi Greke olup,
Arapaya gemi, batta kavnln seklinde cemi de yaplmtr.
 3 ABDL K A D R zcan

us veya bir ksmnn sonradan yazlp Ftihe izfe edildii* yolun

da neriyat yaplm ve eserin shhati hakknda bz bheler do
mu olmakla birlikte, baz Osmaol kroniklerindeki imlar, Mehmed
A r if Beyin, K anunnm e? nin Fatihin son yllarnda, devrin vezria-
zam K&ramani Mehmed Paa (. 1481) zamannda tertib edilmi
olabilecei1 kanaatini teyid etmektedir.

Ezciimle, Tdrih-i Ebl~feth mellifi Tursun Bey, Ftihin son

seferine kmasnda bu Vezirin rolnden bahsederken onun kmil
ve zirek vezir olduunu* sylemekte; Kemal Paa-zde ise. mekr
tezvirde bt-nazrdi, Pdihn dizginleri elinde idi. yin-i saltanata
ve kavnin-i emarete uymaz ok bidat vaz etmi id i7 diyerek onu
iddetle tenkid etmektedir, ilk sekiz padiahn devirlerini, II. Baye-
zidin emriyle kaleme alm olduu Heqt Bihit adl eserinde anla
tan dris-i Bitlis! (. 1520), her hlde Osmani devlet tekiltn ki
tabnda a yn bir bolm altmda deerlendiren ilk tarihidir. Ve Id-
risin Osmani devlet tekilt bahsini, Ftih devrini anlatt ye
dinci deftere tahsisi tesadfi olmayp, bu devrin kanunlatrma ve
tekiltlanma hareketlerinin bir ifadesidir. Hatt Fatih Eanunn-
mesinin muhtevasndan ilk bahseden mellif, Al deil dris-i Bitli-
sdir*.
Bz tenkitlerine ramen ff&t BiJitdcn geni lde faydalan
d anlalan Gelibolulu l Mustafa Efendi ise E b -feth kanun
larndan aka bahsetmi ve Fatih Kanunnmesinin muhtevsm,
fakat daha mufassal olarak eserine dere etmitir1.

3 A li Himmet Berki, stanbul'un Be^yznc Fetih Yldnm

bttlyle Byk Trk Hkmdar, Istanbui Ftihi Sultan ilehmed Han ve Adalet
Hayali, l*U.nbut 1853, 142-148.
4 Konrad Dger, Untermchunen tu r Qschichte dea Osmanchen B of-
geremonietta im s. uttd 16. Jahrhundert, Mnehen 196?, 34 vd.
5 Mehmed A rif By, KianHndffl'yl nerederken f iu n t ] olduu nszde
(s. 6J, serin 82/H77'dea Sora. yazimj olabilecei kanaatini belirtmitir.
6 Mertol Tulum neri. stanbul 19T7, a, 182.
T Trih~i A l-t Osman { VL Defler), erafcttln Turan neri, Ankara
I57. S31 vd.; k Paa-zde ite Karamanl Mehmed Pta'na pek ok vakf
boctp tlm ira evirmesini ag'.r bir dille tenkit etmektedir A l-i Osman,
stanbul 1332. s. 192); it. Mecdl'nir akayk Tercimea'nde de (stanbul 1269.
s. ISO) bu lAtn Dtvafl tekilatndaki tevliyetlerine irel olunmaktadr.
8 Heft Bihit, Nuruosmaniye Ktb.. nr. 3209, varak (vr.) 358*. vd.
9 KunAu'I-oJiKtr, stanbul niversitesi Ktb.. T Y . 5S58. vr. 88a vd-
 F T H 'N TE K L T KAN U N N M E S 9

X VII. yzylla ilk eyreinde yazlm olan Tarih-i S/dakl";

Dvn- blend-eyvn- Osmani essn ol Sultn- madelet-nvmn
fikr-i metini tess tekd ediip, bnyn- erkn* evket U saltanat
rey i miibnini teyd teyd etdi11 ve ; Kadaskerler arzndan k*
dkda veziriazam ve ir viizerya tevakkuf etmeleri bunlarn kanu
nudur1* gibi ifdeier ile, X V III. yzyln ilk eyreinde yaayan Os-
mas-zde Tib'n (. 1724) Karaman Mehmed Paa hakkmdaki;
H l dstra 1-amel olan kavnn-i nfi'amn ekseri neticemi tedbir-i
isbet-peziridir*1 szleri, Osmanl devlet tekiltnn ilk defa Ftih
tarafndan ve Kara man Mehmed Paann sadretinde esasl bir e
kilde ele alnp, bir risale eklinde tedvin edildiinin br iz delilleri
dir. Bu huss, Ftih hakknda yaplm monografik almalarla da
teyid edilmitir-*.

Zamanndaki ilmiye tarkinin bozulduunu gren IH. Murad,

1577de devrin veziriazam Sokullu Mehmed Paa'ya gnderdii bir
fermanda : Hlen tark- ulemya hayli ihtill n z olup, kann-
kadim-i Sultn Mehemmed-i Gazi zemantndaki gibi gzedilp zem-
mmzda dahi ahsen olmak raurdmdr derken, yine Fatih devri
nin kanunlatrma hareketlerine k tutmaktadr . Kanunnme'de

10 Tttiij'etii'i-a/ttxlb dyte < bilinen bu e r in mellifi. 1387'de tvtanbul'-

<ta yapla t&buda tasrih edilmemitir. Ancak, O num l MifaUijleri (I, 347),
Trkiye Tarik YayvtUm Bibliyografya&t (tsU bu! 1956. s. 6 J, izahl Osmaih
Tarihi JErunoiflJiit {stanbul 1972, III. 59) ve S An Iha Ayverdi'nte Ettebl ve .Vc-
nevi Dnyas inde Fatih (stanbul 1933, S. 131, 275) vs. gibi b izi eserlerde
Ta^kpri-zide Kemaleddia Eft-ndlyc m il ediim} ve ktphane f ilerine bu z
tn adiyle gecm lise de, mellifin, kendisinden., m , Murad devri eyh(lliilAmls.rn-
dan Bostan-zde Mehmed EDdrnin olu olarak (s. 83-84) bahsetmesi ve L Ah
med devrindeki kendi kazaakerliflnt zikri, (. 9-10) Tari/-i Sd/'m Bostan-zde
Yahya Efendi taraf:n<Jw kaleme alin dn kat'Uegtinnektedir. Bil hususta da
lla geni bilgi in bk. Necdet Sakaoglu, Duru Tarih, stanbul 1973, s. 10-14
11 Tarifai Sf, stanbul 1287, s. i9.
12 Aynt eser, s. 50.
13 Hadikalul-vzerti, stanbul 1371, a. 14.
14 Fraz Btinger, Mahornft I I Le Conqurant et on temp (1432-1481),
Paris 1954, s. *43, 520-521; Hala nalck, <Mehmed I I maddesi, t A., VU, 512;
ebabeddin Tekin dafc, Mehmed Pa$a, Karamanl maddesi, t A., VU, &S9.
S Tsmatl Hakk Uzuaarfl, OsmanlI Devletinin ilmiye Tekilt, Ankara
1965, s. 241-242.
16 Nitekim Gelibolulu Alt de Ftih iin : <Eger l ecdd-t izamndan Yl
drm B&yezld Handan kendlere gelince vki olan aba co-kirm bu'luvinln
o ABDLKADR. ZCAX

kaptandan hi sz edilmemesi ve bir Arz-odas ile Has oda insn

dan bahsi ise eserin Ftih devrinde tertiblendiinin ak delilleridir.
Zr, bu Padiah zamannda Osmanl Devletinin kk bir deniz g
c bulunduundan Kanunnme'de Kaptan Paalk messeses inden
bahs olunmamas tabiidir. Geliboluda bulunan bu kk donanma
Geii'oolu sancak beyinin idaresinde idi1T. Arz-odas da ilk defa F
tih tarafndan in edilmi olup, o zamana kadar Divn toplantla
rna bizzat padiahlar bakanlk ettii hlde, Fatih'in son zaman
larnda bu iin veziriazama brakld ve toplantnn sonunda, mez
kr Arz-odasnda hkmdara bilgi verilmeye baland anlalmak
tadr. Ancak, bu arz hakknda kesin kaidelerden bahs edilmemesi II.
Mehmed'in o zamana kadar Divn toplantlarna bakanlk ettiini
akla getirmektedir .
Bu bheler daha ziyade, Ftih Kanunnmesinin imdiye kadar
tek nsha olarak gnmze intikal etmi olduu, gerek resm belge
lerde, gerek kroniklerde veya mstakil olarak bir baka nshasnn
bulunmad zannndan ileri gelmekte idi. Gerekten, imdiye kadar
Viyanadaki nshann dnda baka bir Kanunnme metninin mev-
cd olduu ilim dnysnn mehul bulunmakta idi. Halbuki Koca
Mverrih BosnalI Hseyin Efendinin Bedyil-vekayi-* adl umm
trihinde Kanunnmenin Viyana nshasna gre daha mutena bir
metninin bulunmas artk bu bheleri ortadan kaldrmakta, Ftih
tarafndan bir tekilt ve terifat kanunnmesinin tertib edilmi ol
duunu kesinletirmektedir. Uzun yllar reislkttab olarak Dvn-
humyn hizmetinde bulunmu bir kimse olan Hseyin Efendi, ad
geen tarihini bu hizmetten mtekaid olduktan sonra kaleme alm

bir mkrn tcrfe buyurmugl*r, URt bi't-ternim tertib thtlmim ve Ihtltm

ntyyeti gya. k Ebtil-fath merhimun mesb&t defterine ta'ik klmlar, (Kv-
hv'l-ahb&r, aya nsba, vr. 86b.)
17 M. Fua.<3 KprllI. Sm m jfe&seaaierintn Otuml KneM <nM Te
tiri, stanbul 1981, a. 71: Aimed Mumct, Hukuksal c-e Siyasal Karar Orgum
OlaraJc Diuan- Hmayun, Aakara 1976, s. 54.
18 Mumcu, Ayn e ttr, s. 131.
19 Ederin Leningrad Asya Mttzest'ndiki nshas, Sovyet Soay&IUt Cum
huriyetleri Birlii Bilim Akademisi Asya Halktan Enstits tarafndan, Dogu
Halklar Edebi Abidelerinin 14. byk serisi olarak ki ciltlik fakalmlle halinde
1961 y:nd& Moskovada baslmtr. Metni bir girile A.S. Tveritinovoy, fihrist
ve indeksi Yu. A. Petrosyana ftaarlan itir. Burada bu neir kullanlm ve ese-
rla varak numaralarna atfta bulunulmutur.
 F T H 'N TE K LA T KAN U N N M E S 11

ve 1054/1644-45 yimda, yani hayatnn son senelerinde tebyiz et

mitir-10. Kanunnme metni eserin II, 277b-283b varaklan arasnda
bulunmaktadr. Mellif Kanunnme?nin Ftih'in emri le zamann ni
ancs Leys-zde Mehmed Efendi tarafndan bb hlinde ted
vin ve tahrir edildiini belirttikten sonra, 1022/1613-14 ylnda
reisiilkttab iken bu Kanunnmenin Dvan- hmyunda mazbt s*
retini grdn ve o zaman, bu resm nshadan istinsah ettiini ve
bilhre trihine dere ettiini yazmaktadr11.
Bosnal Hseyin Efen dinin verdii metin 1029da istinsah edi-
ien Viyana nshasna gre daha eski ve daha shhatli olup, ok yer
de onun eksiklerini tamamlamakta, ifde bozukluklar: ve yanlla
rn dzeltmektedir.
T O E M ilvesi olarak neredilen Kanunnmenm Bedyi'l-vekct-
yivdeki metne gre eksik, birok iml hatlar, ifde bozukluklar ve
bz yanllklarla dolu olduu tesbit edilmi ve bu nerin kullanl
masnn mahzurlu olduu kanaatine varlmtr. Bu hususta daha
ak bilgi vermek iin ikisi arasnda yaplan karlatrmadan elde
edilen tipik misaller aada gsterilmitir.

BedyiUvekayi (B V ) deki metne gre T O E M dt neredilen Vi

yana nilshaann (T E ) eksik ksmlar :

Bizzat rikb- humyuna arz etme yetkisine sahib olanlar zikre-

dili rken bata vzernm da (B V , 278b) onlardan olduu, T E, s. 13-
de; ktiblerin mertebeleri verilirken ruznmeci ile mukabeleci ara
snda sipahiler ktibinin (BV , 279b) bulunduu T E , 18d e ; yenie
rilere her yl verilecek ukann lciverd rengi, balarna saracaklar
astarn altar zir ve yayabalara verilecek ukann beer zir
{B V , 280b) olduu T E , 22de; badefterdaru doksanbin ake ile
mtekaid (B V , 282a) olduu TE, 2d'da ve kadlarn imz hakk olarak
oniki ake alacaklar (B V , 282b) T E, 29da belirtilmemitir.
Viyana nshasndaki (T O E M deki nerine gre) ifade dk*
lkleri :

20 Bsddyi'l-vekayL vr. 2a. Mellif, eserini telif ederken drii-i Bst'ye

iktldi ettiini t * Lirimi (2b) ve Hejt BfAti'teo g a i{ lde istifade etm i* de,
f k Paa zade, Neri, Tcl-zdi Cafer elebi, Cil-de, Hoca Sadeddia E e a .
di. N e v i ve Ko] Bey'den de nakillerde buitnmaktadr.
21 v* fi 277a-27b.
 12 ABDUCADtR ZCAN

Mal defterdarlarnn mertebesi belirtilirken alt kerre yzbin

akelik be dahi olursa..* (B V , 278a) ifadesi T E , l l de alt kerre
y 2bin belki dahi olursa..; cmle umr- saltanat vezria'zam ir
vzer ile ve defterdrlanm ile mveret edeler (B V , 279a) if
desi TE, s. 16da miivere-i umr- saltanat- ve umur- mah-
fiyyeyi vezr-i sn dahi duymaya (B V , 279b) ifadesi ise T E, s. 16-
da umr- mahfiyye sn dnmeye eklindedir.
Viyana nshasndaki bz yanllklar ise aadadr :
-tYeni mlzm ze'met istese yirmibin ake zemet verile
(B V , 280b) ifadesi TE, s. 21de yirmibin ake tmra emir vere
le r; evvel cerime kanda gerek mr subalanna ve gerek ehl-i
tm r subalanna bin ake ola (B V , 281b) ifadesi TE. 28de ev
vel cerime k a n u n da gerek mr subalanna.. eklinde olup,
cerimenin cinsi, yani kati iin olduu tasrih edilmemi, kan kanun
olarak yazlmtr.
Yukarda sdece bir fikir iin verilen misaller seilirken elkab
bahsi nazara alnmamtr. Burada da ok sayda eksiklikler, yan
llklar vardr. Bu bakmdan mezkr misallere daha bir ok ilve
lerde bulunmak mmkn ise de, aada T O E M de neredilen V iya
na nshas ile B F deki nshann mukayeseli metni de verileceinden
sz daha fazla uzatlmamtr.
Beride, nizm- lem iin karde katli zerinde durulurken, do-
laysiyle eserin shhatine de temas edilmi olacandan, Kanunn
meye bir baka adan yaplan tenkide gemek stiyoruz.
Alman aratnc Konrad Dilger tarafndan ne srlen bhe-
ler daha bakadr. Dilger, ksaca, Ftih zamannda bir tekilt ka
nunnmesinin kk bir ekirdeinin bulunup, daha sonra yaplan
baz ilvelerle bugn bilinen nshann teekkl ettii grnde
dir^-. Bu iddiasna olduka kuvvetli deliller getiren aratrcnn hak
l olduu taraflar yok deildir. Dilgerin grleri gerek Ahmed
Mumcu**, gerekse Aydn Taneri-1 tarafndan tahlil edildiinden bu-

22 Dilger, ayn eser, s. $-3?. Bedyi'i-vekayi mellifi de Kanunnme hak

knda : eer l Ucttzty- nu*Sr ile ba'cdan tebdil (i tayir olmajdur. Ammi
eksen b i l i m&'mln bHdr> ( 2T7b) dlytrek bu hnmuifl iAret etmektedir.
23 Mumcu, ayn eser, s. 28. 40, 41, 19, 51, 52. 59.
24 Osmanlt Devletittn Kurulu Dneminde BJcrruitrfc buruntumun Ge-
lifmesi ve Saray Bayatt-Tekait, Ankara 1678, s. 184-156.
 F A T H N t e k il a t k a n u n n m e s i 13

rada tekrarndan sarf- nazar olunmutur. Ancak, Dilgerin, Kanun

nme'de geen tbirinden Anadolu'nun gneyindeki mruf
vilyeti anlayp, burann daha sonra Osmanl topraklarna ilhak
edildiine" dayanarak, bu ksmn sonradan yazldn ne srmesi
nin mesnedsiz olup, bu tbirden stanbul, Edirne ve Bursa medre
seleri ile bu yerlerin civarndaki medreselerin gzidelerinin kast edil
mekte*7 olduunu belirtelim.

Kanunnmemi -i Osmanm bandaki; Bu Kanunnme atam

ve dedem kanunudur ve benim dahi kanunumdur ifadesi, eserin kay
naklan hakknda sarih bilgi vermekte, yni Kanunnmenm, teek-

25 Bu hususta geaig bugi iin it Tekirda. tSoa Csrr,Jil-

K arim in Mnsebetlert Hakknda Arattrmalar. stanbul niversiteli Edebi
yat Faklteni Tarih Dergisi, XH I/17-18, stanbul 1S3. *. 43-77.
26 Der, ayjh e r , s. 28 vd.; ondac caklen Taner;, at/tu eser, 185.
27 Alt. KvnM'l-aAbdr, 90b; bu hususa. Mehrovd A rli Bey de iaret etmek
tedir TO EM , s. 30not>). Canttnndtn'de ilmiye rtbeleri Verilirken geen bu ta-
bir De DUgerln anlad gibi Anadolunun gneyindeki m ir f bLgenin ilgisi ol
mamak gerektir. Dilber, bu tabirin ancak X V I y2ylda esere girmi olabilece
i htimli zerinde durmakta ve miye te(kllAt: 11 ilgisini bbeli bulmakta
dr (s, 28-29). Halbuki ayn tabir Atayinia Zeyi- akaytk'mda. hem de btrka
yerde gmektedir: Ezcmle, hAmls rtbeline vgm ; olan Hurrem Efendi (.
670/1562-63 )'nin - (veya el) 'dc medrese yani mderrislik talebinin redde
dilip, blz-zarrf kenara kmaa ritz olmas ve ISO ake Ue b&z: yerlerde kad-
l:k yapmas ( Atayi, I, 3S) bu tabir ile Ali'nin dedii gibi stanbul, Edirne ve
Bursa gibi merkez medreselerinle kast olunduunu im etmektedir. Dllgcrln
bir I-11 mderrisinin 20 ake gibi cI bir para almasna itlr&zuu ise ytne Jo-
kayk Zeyti'nde Ehi Meluned elehl'ye (d. 1009/1600-1601) I-U'de 25 ake le
mderrislik verildii, kayd geersiz klmaktadr (II. 4*0). Ayn eserin b&$ka
yerlerinden anlaldna gre bu tabirin pye olarak da kullanld dikkati ek
mektedir. Meseli, Unkud Sleyman'n (. Zilhicce 1030/Ekim-Kaa:m 1621) i
il itibar Ue sahn'a getirilmesi (Atay, H. 614); A k Musluya (. Zilkade 1016/
ubat-Mart 1608) AgT&s mftlsnn I-11 art Ue tevcihi <Atayt, O, 123);
Abdlfcttah Eiendinin (5. Zilkade 984/Ocak-ubat 1578) I-11 hkm ile An
kara Seyfeddin medresesinden ldesi <kez4, L 242); daha sonra Saray bahe
kimi otan emseddln clebl'nln (4. Zilhicce 982/Mart-N'isan 1575) t-il medre
selerinde birka p&ye kat etmesinden (ayn ser, I, 229) bahs edilmesi liyi, on
dan nakl ettg tahmin o!ucan Mehrned A rif Bey'l ve Untnarfih'y {Hmiye Te
kilt, s. 57 ve 156 not 1) hakl karmaktadr. lmiye snfnn rffthiTm dair
1598di hazrlanan ve devrin padig&iu III. Mehrned iride ine mazhar alan 14-
yllada da ayn tabirin getii dikkati ekmektedir (Uzunarti, ayn eser, s.
245).
 14 ABDLKA.DR ZCAN

klnden beri Osmanl Devletinde cri olup, o zamana kadar tedvin

edilmemi kanunlarn derlenmesinden meydana geldii anlalmak
tadr. Ancak, bata stanbulun fethi olmak zere, lkenin hla ge
nilemesiyle devletin ald yeni ekilden dolay, Kanunnme'nin ik
mli gereken ksmlar bizzat Ftih tarafndan tamamlanmtr**.
Fuad Kprl, Bizans messeselerinin Osmanl messeseierme tesi
ri meselesini tedkik ederken, Osmanl tekilt ve messeseleri hak
knda ilk derli toplu bilgileri ihtiv eden bu Kanunnmeden de ge
ni lde istifde etmi ve kaynaklar, yni Osmanl m essesleri
nin kklerinin nerelere uzand hakknda gerekil izahatta bulun
mutur . htiv ettii hkmlerden, stanbulun fethinden evvel ta
karrr etmi esaslar toplayan bu Kanunnme, Padiah tarafndan
kan ian emirlerin tamamm iine almad gibi, bu hkmlerin ne
zaman vaz'oiunduu hakknda da bir aklk getirmez. eitli vesi
lelerle muhtelif zamanlarda vaz ve tdil edilen ve Divnda kaytl
bulunan hkmlerin nianc tarafndan tanzimiyle teekkl eden
mecmua, bunlar tatbik edecek devlet memurlarna bir kolaylk sa
lamak gayesindedir". Anadolu Seluklu Devletinin idri tekilt
nn vrisi olup, ksmen lhanl ve Memlklularm tesirinde kalm

28 Nitekim, zamann niancs Lr.ys-7.idc Mehmed bin Mustafa da esere

yszdf; nszde bu hususa: Kostantaolyye feth[I] myeiser oldukda, sabka
ecdAd- izAmlar iemnnda olaa kavinln-i mazbata defter olunnayup. eksik
oian yerlerin dahi kendtUerl re'y-l mnlr-l velAyet-te'etrleri ile tekmU buyurup..
(*. 30) stlerlyle i^ret etmektedir.
29 Kprl, bu kymetti arattrmasnda, Avmpai mOst&rik ve tarihile
rin, fetlhdec sunra OsmanlIlarn Bizans mparatorluunun mrsna konduu
ve her ; {l t mfleascselerinde bu devletin tesiri altnda kald, peklindeki iddiala
rm kuvvetli delillerle ilrtiun ve Osmanl fnesseselejrinin kklerinin selefi
Iiim-Trk devletlerinde aranm: gerektiini ve bu kurumiarra stanbul'un
fethine kadar geirdii safhalar ortaya koymutur.
30 Gerekten, basndaki *Sr*t-i hatt- humiyn- Sultn Mehemmcd
H in b4rwsi, Kanunndmeaia resmi bir vasfa M lz olduu kanatini vermekte
se de, rek drU-i BitlisTuto, jjerek A linin Ftih devri hakknda verdikleri
tekilt v * terifat kftsuc ve kaideleri. Kanunn/ime-i l-i Osmanin rcuhtevs-
n ahmaktadr. Su hususa dikkati eken Halil nalck, ayrca ada; bzt ta-
yaa kaynaklarn da zikretmektedir (Osmanl Hukukuna Giri, rfi-Bultnl Hu
kuk ve Fatih'in Kanunlar, Ankara niversitesi Siyasal Bffiter Fakltesi JDtfr-
isi, x m / 2 <1958), S. 116).
31 Kprl, oj/Ki <wr, s. 1&8. Bu hkme Fatih'in CetA KanvnnAmeii de
dhildir.
 F A T H 'N TE K L T KA-VU IW KES 15

o!an Osmanl Devletinin Ftih Sultan Mehmede kadar gelen m-

esseselerimn tekiltm veren Kanunnme-i Z-i Osmann, ayn za
manda bu devletlerin devlet geleneini aksettirdii de sylenebilir.
Ancak, hemen belirtilmelidir ki, Ftih'in bu atas ve dedesi
kanununu, benim dahi k&nunumdur diyerek tasdik keyfiyeti Ka-
nunnmenm tammna id olmasa gerektir. Zr, kendi zamannda
yaplan Arz-odas'nda, hkmet adamlarnn padiaha bilgi verme
leri usl Fatih tarafndan ihdas edilmitir. Kez, ecdduun vezir
leri le ayn sofrada taam yemek detini ben ref' etmiimdir ve,
vzerma, kadaskerlerime ve badefterdarma ve niancya ken
dim kalkmak kanunumdur vs. gibi ifdeleri, onun teriftta da de
iiklikler yaptm gstermektedir5*.
Kanunnme'nin tertib sebebi, nianc Levs-zdenin nsznde
ki ifdelerinden anlalmaktadr. Buna gre, tahta getikden sonra,
bata cihn sultanlarnn gz diktii stanbulun fethi olmak zere,
daha birok byk fetihlere mazhar olan Sultan Mehmed, henz bir
defter hlinde derlenmemi tekilt vc terifat kanunlarm bir mec
muada toplamak lzumunu duymu, eksik ksmlarn da bizzat ken
disi tamamlamtr. Mehmed A rif Bey Kanunnmertm Ftihin son
zamanlarnda, son vezirizam Karamant Mehmed Paa zamannda,
yani 882/1477den sonra tedvin edilmi olabileceini kuvvetli delil
lerle ispatlamakta; nalck da, Avrupadan gelen eyadan alman
gmrk vergisinin Ftih devrinde % 5 olduu halde. Kanunnme'de
% 2 gsterilmesine dayanarak, eserin H. Bayezid devrinde yaplm
ca' tadiltla bize intikal ettiini sylemektedir*.
Tertib edildii zamana gre olduka ge tarihlerde istinsah
edilmi nshalar bize intikal eden Ftih'in Tekilt Kanunnmesi,
muhtev bakmndan sistemsiz olup, terift ve tekilt kaideleri i
ie girmi vaziyettedir'13. Kanunnme, bbdan teekkl etmitir.

32 Kpri, ayni i r , S. 200.

33 nalck, ayn makale, *. 114.
3i nalck, at/m makale, s. 112.
35 nalck bu hususu, Saray hizmetlilerinin de devlet tekilt ierisinde
gsterilerek Kann4teMe yer verilmesi. Osmanl id i resinin mahiyetiyle ilgili
bir husus olup, Sarayla hkmetin birbirini tamamlad, y ic t hkmet ma
kamlarna Saraydan yetimelerin getirilmesiyle, yeni Kul sistemi ile zh et
mektedir (ayn makale, s. 113); Tar-i Sd/'diki, cbtidi I-1 Osman hkmet-
Serinde Kut l&ifesi hareket etmek bunlar zamannda olup- ilides meseleye
aldk getirin ektedir (s. 49-60),
 ABDUCAUR ZCAN

Birincisi, devlet ileri gelenlerinin terifattaki yerlerine, padiaha

kimlerin arzda bulunabileceklerine, kadlarn mertebelerine; ikinci
bb, saltanat ilerinin tertibine, yani Divn, Hasada tekiltna ve
saray hizmetkrlarnn bayramlama merasimlerine; nc bb
ise sular ve karlklar ile mansib sahihlerinin gelirlerine ayrl
mtr. Son ksmda aynca gayr- miislim devletlerin verecekleri yl*
lk vergiler ile devlet grevlileri ve hanedan mensblanna dir el-
kab rnekleri bulunmaktadr.

Kanunnmenin en briz zellii, Leys-zdenin nsznde, her

kes miistefd olmak in stlah, u ibretden feragat olunmudur*
eklinde ifade ettii gibi, sde bir islbla kaleme alnm olmasdr.
Gerekten bizzat Ftihin lisnndan yazlan eserin metni olduka
ak olup, X V . yzyl Osmanl Trkesinin hususiyetlerini aksettir-
mektedir*'.

stanbul Fatihinin; evld- kirmm neslen bade neslin bunun

la mil olalar eklindeki ifadesinden, II, Mehmed'in, kendisinden
sonra gelecek padiahtan bu kanunla balamak istedii ve kendisi
ne aynca husus bir kanun koyuculuk mevkii vermek istedii anla
lmakta1 ise de, devlet ileri gelenlerinin mertebelerine tahsis edi
len ilk blmn sonundaki: Bu kadar ahvi-i saltanata nizm ve
rildi. imden sonra gelen evld- kirmmdan dahi slhna say et-
stinler* ifadesinden, Ftihin bu hususta kat bir tutum iinde ol
mayp, toplatt ve yapt kanunlarn samana gre deitirilebi
leceini kablil, onun hukuk grn aksettirmesi bakmndan m
himdir49.
Muhtevas zerinde Kprl, nalck ve D er tarafndan du
rulan Kanunnme1nin aada aklamal ve karlatrmal metni
de verileceinden, eserin btnnden sarf- nazarla, sdece nizm-
lem iin karde katli maddesi ve ksaca tesirleri hakknda birka
sz sylenecektir.

36 Abdurrahman VefLk Bey; cH&lkm aniamaMi in kanunlar nasl ya

plmas gerekeceini, canun yapanlar bu gzel eserden rensinler diyerek: bu
hususa dikkati i t o {Trih-i 116li, stanbul 1334/1914, 3. 135; ondan naklen
Nihad S. Say ir, Trkiye mparatoriuk Dnemi Jfaii Oaylan, stanbul (1S77,
s. 31).
37 nalck, ojm makale, s. 111.
3i nalck, Jeeid, 116.
 F T H 'N TE K L T KANU NNM ES 17

Ftihin Tekt Kanunnmesim herhalde zerinde pek ok

mnkaalar yaplan en mehur maddesi , her kimesneye evldm
dan saltanat myesser ola, karndalarn nizm- lem in kat) et
mek mnsibdir. Ekser ulem dahi tecviz etmidir. nnla mil ola-
lar (metin, s. 46) szleriyle ifde edilenidir.

Saltanatn intikali hususunda kesin bir kaide olmayan Osman

lIlarda** tahta cls ya vasiyet, ya da devlet ileri gelenlerinin ittifa
k yle olmutur. Ezcmle, Osman Beyin byk olu Orhan Gazi ba
basnn vasiyeti zerine Ahiler topluluunun nnde*1; onun byk
olu olup, Hudvendigr* lkabiyle anlan I, Murad da ayn ekilde
babasnn vasiyeti ve vezirlerin ittifkyie hkmdar olmutur11. L
Murad nce saltanat davasna kalkan iki kardei brahim ve H a
li) Beyleri1*, sonra da Bizans mparatorunun olu Andronikos ile
birlik olup kendisine isyan eden olu Savc Bey'i devletin selmeti
iin ldrtmtr1*. Yldrm Bayezid, Oru Bey'in belirttii gibi*5
beylerin ittifak ile babasna halef olmutur. Bu srada Kosova Mey
dan Sava (13S9) devam etmekte ve ordunun sot kanadnn ban
da kardei Ykub elebi bulunmakla idi. Yldrm hemen kardeini
idrterek, ok kritik bir zamanda doabilecek bir i savac nle
mek istemitir**. k Paa-zde bu hdisenin askeri ztrba d
rdn^ yazarsa da, Timur gailesinden sonra I. Byezidin l-

39 Hfz: Veldet VelidedecJJlu, Fatih Kanunnmeleri, $tt/&st lim ler iMec-

DUHHt, XXU/257. (1952), S. 211.
40 Halil nalck, OsmanlIlarda Saltanat Ver&setl Usl ve Trk Hakimi
yet Telkkisiyle lgisi*, Ankara nivertiteai Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi,
X IV /I (1339), =. 93; Ahmod Mumcu, Osmanh Derilelinde Siyasete* Kati, Anka
ra 1963, s. 193.
41 Agk Pa$a-<idjp, Ttv/Mh-i l-i OsttUttt, stanbul 1332, s. 31-36.
42 bir Bizans tarihisi olan Greguras'a gre, Orhan Bey'in ve
liahd Sleyman Pa*a olup, yet lmeseydl babasnn yerine o gsecekti (s
kender Ho! Yanko tercmesi, TOEM, sene 1, st. 1328, S. 2*2, 251).
3 Abmedl, Dtetn ve TcvfiriK-i Mlk-i l-i Onman, N, Atsz neri, O-
malt Tarihleri serisi, Ktanbul 1649, s. S; Mumcu, ayn\ eser, a. 190-
44 smail Hakk Uzunarstl, OimanU Tctfilti, I- ct, 3. Bask, Ankara 1972,
a. 142-143.
15 Oru Bey, Tevdrth-i A l-i Osman'dan naklen nalck, ayn makale, s. 82.
46 Millerimin Halil Ynan, Kyezid I> maddesi, t A., U, 69.
47 Vpudrtft-i jIM Osman, s. 64. Hoca Sadeddin Efendi bu metttede: &h-
zde Yikub elebi -kl fir&r eden k ffir ardnca lgar etmig ve bu vakadan he-

Tjrih Dtrgiti F : 2
s ABDt*LKADlR 2CAK

myle, oullar arasnda balayp yllarca sren taht mcdeleleri*

nin lkeyi nasl perian ettii, Yld rcm bu fiilinde deta haleli
karmtr. Kardelerini bertaraf edip lkede birlii salayan elebi
Mehmed'in, Timur'un olu ahruhun mektubuna verdii cevah ga
yet mni dardr. ahruh mektubunda. elebi'nin Osm anl tresi ze
re kardelerini ldrtmesinin tre-i lihanye uymadm sylyor ve
bu fiilinden dolay I. Meltmedi tenkd ediyordu. elebi Mehmed ise
ahruhun, kardeleri hakkndaki nashatlann kabul etmekle bera
ber, atalarnn bz mkiiieri tecrbeyle hallettiklerini, iki padia
hn bir lkede ban nam ayacan, bilhassa etraflarndaki dmanla
rn dima frsat kollamakta olduklarn belirtmitir*1.
elebi Mehmed'in bu cevabndan, Osman! Trklerinin artk Or
ta Asya geleneinden ayrlarak, hkimiyetin blnmezlii ilkesine
dayal Islm hukukunu benimsemeye baladklar anlatlmaktadr".
sQz haberdar olmam di- mer-y devlet ve erkn hazret-l JHi'
mefhmunu mliluu* cdp. ska. Savc Beg-Men udr eden vsli'-i bl-edeb4-
neden dahi mteaebbift olup, saltanat vrislerinin t&'addd ve mlk milel in-
tE&mrn* halel verdii tecrib ile malmlar ve saltanat alye-i ulhlyyet olduu
cihetden siye ve s&ye deribnizde mibehet mmiselet lznu mefhmlar
olmadn Yakub elebl'ye jfehd-1 {hdetl n< etdirder der (Tdct-tevdrih, s
tanbul 1279. 1, 121); Koca Mverrih Boanavl Hseyin Efendi de Sa'dcddln Efen-
di'nln hkmn benimser : Haviss u mukarrebAiM saltanat ittiftayle, merte
be-1 sulttnt Ulhiyyet-i YcadnI timslidir. 7:Uu s&htb-i elle tem&sill lzmdr.
P&dl$ah yalnz olmak jjerekdir deyp J i 'l ^ .! cJI r.aimiflucca amel edtlp,
ol ehzadeyi vlidioe hemrh edtip..> (Bedytl-vtkayi, Moskova 1961, I, 36b
veya s. 100). Dnitri Kantemlrin verdii bilgiler se meseleye biraz daha ak
lk getirir : Bu seimden holanmayarak gizlice orduyu BAyezd'e kar ayak
landrmaya alac Tftkub elebi'nlc bu teebbs zamannda ortaya karlm
ve bu ehzde devlet Heri ilenlerinin meveretiyle alman karar gerei bir yay
kiriiyle bogdurutmutur (Ottmnh mparatorluunun Yk*Ifcj v t k Tarihi,
zdemir obanogiu tercnesl, Ankara 1879, I, 43),
4 Feridun Bey, Mnets-&Uittn, stanbul 1264, t, 143-144.
49 Mumcu, ayt eser, s. 191. Suitfllann yeryznde Allahn glgesi ol
duu prensibini benimseyen dris-1 B itil bu hususta yunlar syler: <MXk
B&hunda emir shibi tek olmal. Sultnn v&rlgt ile beraber, evld, akrabas
ve yardmclarnn kendilerini hkmetin bas sanarak halka saldrmalar ge
rekmez. Memleketde hi bir bozukluk, en kt, perian hkmetlerin k a l k
lndan delildir. Halkn vergilerindeki bozukluk, padiahlar in degi?ik eller
kadar zararl deildir. (Haan Tavakkoli. Kanttn- dhcnfdhi, baslmam dok
tora tezi. niversite Ktb. ur. 11554. Farsa metin, s. 136, Trke tercmesi, *.
93).
 F A T H 'N t e k il a t k a n u n n a m e s i 19

Babasnn vasiyetiyle tahta geen II. Murad da14, nce Yldrtn B&-
yezidin olu olmak iddi siyle saltanatta hakk olduunu ne sren
ve trihlere Dzme M ustafa olarak geen amcasn, sonra da ken
disine isyan eden kk kardei Mustafay kati ettirmek zorunda
kalm1', dier iki kardei Mahmud ve Yusufu ldrtmemi, sde
ce gzlerine mil ektirerek nce Tokatta habs etmi, sonra da Bur
sa'ya getirterek rahat yaamalarn salamtr". stanbul'un fethin
den sonra, hkimiyyet-i mutlaka prensibinden hareketle, lkenin b
lnmezlii ilkesini kesin olarak benimseyen ilk Osmanh pdih
Ftih olmutur5*. II. Mehmedin lmnden sonra Cem Sultanin l
keyi paylama teklifinin II. Byezid tarafndan iddetle reddedil
mesi , artk bu ilkenin yice yerlemi olduunu gstermektedir. Hz
la byyp genilemekte olan Osmani Devleti cihnmi bir im
paratorluk mhiyetine girmiti. Byk dedesi Yldran Byezidden
sonraki taht kavgalariyle lkenin ne fec bir fetret iinde kaldn
gz nne alan Ftih Sultan Mehmed, nizm- lem iin evvel ken
di kk kardei Ahmedi bofdurtmu'" ve bu usl Kanu.nnmes ine
koyarak seleflerine intikal ettirmitir.
Her ne kadar bu meseleye dir baka kanunnmelerde her han
gi bir kayda rastlanmamsa da bz kroniklerde karineler mevcud-
dur. Bata, Kamtnnmenin tertibleyicisi olan Karaman! Mehmed Pa-
anu Yldrm Bayezddin Ykub elebi'yi ldrtmesi hakkndaki :
Doru dnenlere gizli olmayaca gibi Ykub elebi adl karde
inin yaamasnda byk ktlkler vard. Sultn onun vcdunu
kaldrtt. nk zarretler yaplmayacak eyleri yaptrr. Byleikte

50 Ak Pi-z&de, s. 94.
S Ne^rt, Kitab-t Cihdnnmti fifo tri Tarihi}, Faik Re?id Lnat-Mehraed A.
Kymen neri, Aakara 1957, II, 557 v<t; Paja-zAdc. s. 96 v<L
92 A.$k Paa-z&de, s. 107.
93 XIV. yzylda ya&mtf olan Bizans tarihini Oregora*, irket-i saltsaat
uslnn Bisaasllarda d bulunduunu yatar <aym eser, t. 216).
M nalck. ayn makale, s. M.
95 Uzun arl, cBayezid Q> maddesi, / A,, H, 392.
96 Dukaa, ondan naklen Hatnmer ve b&x Osmani tarihileri (Mizanc Mu
rad Bey. Tarih-i Eb'tyAmk, stanbul 1325, I, 274) ehzde Ahmedl Fatihle
emriyle Evrenot-olu A li Beyln bozduunu, sonra da bu zt hemen ldrl
dn yazarlarsa da, Unm&r bu Ali Bey1in 1462'de Eflk icferlndc Ak;c-
ci kumandan bulunduunu belirterek, meseleye aklk getirir (Bvrcnos mad
de*!. t A., IV, 417),
 20 A B D C U A D R zcan

atalardan kalan lke, bir rakibin dmanl ve aykrl nima irsisin,

cmert ve yce Sultnin elinde kald szleri bu hkmn Karama
n Mehmed Paa tarafndan da benimsenmi olduu kanaatini ver
mektedir. X VI. yzylda yaam olan Hoca Sadeddin Efendi (.
1599) ile bir sonraki asrda yaayan Bostan-zde Yahya Efendi'nia
Ftihden; Nzm- lem iin kk kardei ehzade Ahmedi e-
hd ettirmesinden1* bahsetmeleri de maddenin Ftih zamannda ko
nulmu olmasyle zah edilebilir1'1.
Yukarda Fatih Sultn Mehmede kadar Osmanl Trklerinde
kesin bir cls sisteminin bulunmad, genel olarak ya vasiyet ya

57 Osmanl Suitaniart Tariki, 4brahim Hakk Koayal tercme!), Os

manlI Tarihleri serisi, stanbul 1949. e. 347.
58 Hoca Sadeddin Efendi bu hususta, {unlan syler : lsfendiyar kerime-
slcden mtevdlid ol mu Kk Ahmed nm blr&derlerl -d henz hadd-i sab
dan es&y-i ebba hurc ve masi'id-i kemle irtiki v urc etmi ldl- ol hen-
gmda sarayda olur idi. Nlzm- lem itta defter-l uhddan rak&m- vcdun
hakk edp.-. (Tcv't-tevrih, I, 408); Tdrih-i Sf mellifi se: hla-l clsda
lsfend!yar kumdan domu Kk Sultn Ahmed nm karndalarn intlzm-
lem ic chd edp... s. 44) ifdesiyle onu tasdik etmektedir. Bedyi&l-ve-
feayideki fde ise bunlardan farkl: delildir: Kk Ahmed elebi cls- Sul
tn Metaramed Hn'da slm- lem itin ldrld (I. 156b. 186b veya s. 330,
390). Gerek Hoca S&'deddin Eiecdt, gerek Bostan-zde Yahya Efendi bu serleri
eyhlislm ve kazaskerlik gibi fetv ve kaz makanliLnnm en ykseinde bu
lunmu kimseler olarak sylemektedirler. Hatt Tarih- i S&f mellifiin, tahta
clsunu mte&kib III. Mehmeda ondokuz kardeini ldrttn bahsettikten
hemen sonra, saltanatnz: ba$lamasiy!e yeryznn adlet ve dorulukla doldu
unu (s. 86) zikri, kazaskerlik rtbesini hiz olup, ayn zamanda Divn men
subu bir zt sfatiyle bu fitU kabulden tede, takdir ettiini ortaya koymakta
dr. Halbuki bu ztlar zulme rznn zulm olduunu pekl bilmekte idiler,
Her ne kadar Hammer bu hususla sarih fetv bulunmadna dikkati ekmek
te n de (Jievlet-i O-smdjttye Tarihi, A t i Bey tercmesi, stanbul 1329. Hl. 219 -
220), II. Osman'n, kardei ehzade Mehmed'l Takprl-zde Kemieddic Efen
diHin fetvsiyle katli (Atay, Zey-i akayk, stanbul 1263, s. 654; Nalmft, Ta
rik, stanbul 1283. IV, lS8), daha evvelki hdiselerde ulemnn sktu, hatt
bilannn tecvtzkrne szleri onuc bu ddltn mesnedi iz brakmaktadr.
59 Yukarda (not 58) Bostan-zde Yahya Efendinin ehzde Ahmed'ie
katil hakknda nizra- lem fdesini kullanrken, Yakub elebfyi SldClrten Y;l-
drut iin, bu kt gelenein balatcs olmu. kardei Sultan Ykubu bo-
durtm utur. Yce Allah ballasn. Bu i biraz da vezirlerin gizli karan ile
yapagr bilinir (s. 30-31) demesi dikkati ekmektedir. Bundan, nizm- lem
in karde katil fikrinin. Ftih zamannda olgunlap tecviz edildii mnas
karlabilir.
 F A T H 'N TE K L T KANUNNAM ES 21

da mernn ittifkyie hkmdarlk makamna kld belirtil

miti. II. Mehrr.ed do bu hususa bir aklk getirmemi, sdece koy
mu olduu bu madde ile btn oullarn saltanatn msv vrisi
klm " ve dierlerinin katlini mnsib grmtr. Zr, ehzdeler-
den birinin hkmdar olmasiyle hayatta olan dierlerinin rekabeti
sona ermemekte, taht zerindeki versei hakk devam etmekle, l
ke her an blnme tehlikesiyle kar karya kalmakta idi. Devlet
ileri gelenlerinin bir ehzadeye tevecch, tahtta bulunan ehzade
nin bahtn her an deitirebilirdi. Bu ise blnmenin lkeyi ne hle
drdn, bunun kimiere yaradn bilen ve babas II. Murad
devrinin Dzme Mustafa ve ehzade Mustafa kargaalklarndan1
ders alan Ftihin hkimyyet-i mutlaka prensibiyle badaamazd.
Ancak, II. Mehmedfn saltanatn intikali meselesinde, cemiyetin se
lmeti iin ferd fed edilir, dstruna dayanan adlet-i izfiyeyis

60 KanunnmeniB elkb itmekleri kumuldaki vAria-l mlk-1 Sleymani...

ogum Sult4n cemt (Metin, a. 50) eklisdeki tasrihin, Fatih'in bu ehzadeyi di
er olu BytadiE ocuklarnn ok olduundan tercih ettlgl nakledilirse de
<Spandouyn Cantacassln s. 4S'den aaJden nalck, Mehmed I I maddesi 1 A
VH, 313), bunn Cem") tutun devrin vesrlaarn Karaman Uehmed Paa'nm
tesiriyle olduu ikrdr (.akaytk tercmesi, 235).
61 T6ciit-ttn4rih, I, 306. 315-310.
62 Kurdn- Kerim'teki{^ } j yetinin (E a'm , 164) igret ot*
tlfri gibi, katksz, tam adlet demek alan adlet-i m ahtiya gre bir kikinin hak*
k kendi nzs olmadan ummun eimetl sin fed edilemez. Klnall Hmdi
Yazr, bu iyet! tefsir ederken ; Vebal yklenen bi bir nefis dierinin vebHnl
ekmez. Yftnf, ne gnah yapmakta ne de cezsn ekmekle, vekitet, tiybet ce
reyan emez. Kerke yapt:t gnah kendi yapar ve ccnftsn kendt eker { Hole
Dini Ktr'An Dili, stanbul 1936, m , 2115) demektedir. Kcayal Mehned Vehbi
Efondl'nin fikri ise daha farkl demlidir (Sul&saluJ-t>eyin fl (/(iriT-Kur'd, s
tanbul 13^2-1340, V, *18). Ayn hususa Midc, yet 32 de Lret etmektedir.
Ancak slm hukukunun u temel dsturlarna uyuarak bz hallerde adi-
let-1 24flyeye gidilmesi de mmkndr.
Zarar-: imm def iin zarar- ta ihtiyir olunur
'Z a n r- e$edd zar&r- ehaff ile iz&le olunur*
k i fesd teruz etdlkde ehaffi irtikb Ue zammn aresine baklr.
tEhven-errsyt ihtiyr olunu
D e f-i mefaid celb-1 menifl'den evldn (mer Na*uhl Bilmen, Bukuk-
ftldmtyye v t Ist>lhit~t Ftkhiyye Kamusu, stanbul 196T, I, 263-264; Osman Oz-
t&rk, Otmanl /wJeuk Tarihinde SfeceBe, stanbul 1973, 125-126, madde: 26-301.
22 a b p l k a d r z c a n

iltizam ederek Kanuntmesin karde katli maddesini koymu ol*

mas dnlebilirse de, hi bir isyn emresi gstermeyen bir eh
zadenin katlini bu nisb adaletle badatrmak zordur.

Orta-Asya Trk ve Mool devletlerinde de saltanatn intikali

hususunda kesin bir kaide olmamakla beraber, ar su ileme gibi
istisnai haller dnda karde veya hnedn yelerinin katli yoluna
pek gidilmezdi". Ancak, Anadolu Seluklularnda geni lde grl
meye balam, Ftih Mehmede kadar Osmanl Devletinde de kar
de katli olay vukua gelmi'", bu hkmdar ise tamamen mecburi
yet altnda, devletin bakas iin bu fiili kanunlatroatr. Zaten ni-
zm- lem artndan da bu anlalmaktadr.

Osmanl padiahlarn bu fiili ilemeye zorlayan sebeblere ge

lince : Trkler slm'a girdikten sonra, bu yeni dinin verdii heye
canla yeni bir ruh ve gle ona hizmet etmeyi kendileri iin en byk
ideal addetmilerdir. Trk devletleri ierisinde cn uzun mrl olan
Osmanl Devletinin ayr bir yeri vardr. Osmanl Trkleri kendileri
ni nizm- lem dvasnn ba temsilcisi gryorlar, padiahlar le
min sna demek olan lem-penh sfatn kullanyorlard .

Bu maddeler slm hukukunun klUU k&ldelerlndendlr ve KurAn-1 Kerim'in

JJH *i!l (Bakara, 191. Dllger Setvea 187, 4yt dnt, *. 33) gibi iyet-
1erin a lstln&d etmekledir. Elrr.all bu yeti tefsir ederken : kati h&dd-i z4t:n-
d& fen bir eydir, lkin fitne Katiden daha iddetli ve rararldr. ZlrL katlin
zahmet olmad abuk g*er, fitocnmki devam eder. Onun iin fitneye tutulmak-
taaaa, onu karanlar ldrmek veya kardklar fitneyi kendi ballarna yk
mak elbette yedir. Ehvca^-errcyn ihtiyar olunur gibi kaidelerin mesnedi bu
gibi aastardr. Aiyi-i ummtyi Ihlitl, vatandan ihrclc hop birer finedir (Bak
Dmi.., H, 695, 698) demekti; Mehmed Vehbi Efendi ise ayrca, iUy- kellmetu'-
llah in fitne karanlarn kaillerinin mert olduunu (Htil&aatl-beyM.,, H,
95) Uvc etmektedir. Osmaalt padiahlar, bilhassa Ftih, bu hususta tatbiki ok
sor olan ad41et-i mahxa yerine, lifiyeyi tercih etmi olmalysalar da, Kanun nd-
me'dekl maddeyi islim ceA hukuku ile telif ok zor olup, bunun Ftih'in ha
kimiyetin blnmezlii Hkei: He saltanatm ntikal! ustln badatrma (Mum
cu, StydMien Kati, s. 1S2, 204), endiesinden dogmu ol&bUecefl *5yleaebilir.
63 Mumcu, Ayn eser, s. 1SS.
64 Mumcu, ayn e w , gsterilen yer; Vasfi Ragld Sevlg, karde katlinin
Bizans'tan alndfr fikrindedir (Ticaret Sonunu erhi 1 stanbul 1934, Tarihi
Mukaddime, 3. VHIJ.
65 Osman Turan, Tariki A kift iinde Dm ve Mtdeniytt, stanbul 180. s.
50.
 F T H 'N TE K LA T KAMITNTAMES 23

Adalet, insanlk ve bar. slm kanunlar ile kendi rflerine daya

nan ve bir milletler topluluu olan Osmanl mparatorluunun N -
zm- lem dvsmm essrn tekil etmekteydi . Devrin artlan
iinde mtlaa edilmezse bu divnn ycelii anlalamaz. Mihal-
olu A li Bey, Hal ordularnn saldrlar karsnda :
Eer det ulmazsa bu beliyye
Ne znik kala ne Kostantiniyye
derken Osmanl Trklerinin bu gayesini dile getirir*7.

Devletin kurucusu Osman Beyin, olu Orhan Gazi'ye ettii va

siyette veciz ifdesini bulan iIy- kelimetullah hizmetinin her ey
den stn olduu, Orhan Beyin ahsnda deti biitn Osmanl padi
ahlarna sylenmi gibi di". Ancak, bu kutsal idealin gerekletiril
mesinin en byk art, lkede birlik ve beraberliin mevcud olma
syd. Halbuki daha kurulu devrinin taht kavgalar lke bnyesinde
derin yaralar am, memleket paralanmt. Tahtn ortak vrisi
olan ehzdeter biribirleriyle kyasya arpmlar, sonunda, ele
bi nvaniyle mehur I. Mehmedin, kardelerini bertaraf etmesiyle
devlet det yeniden kurulmutu. Bu bakmdan pek yerinde olarak,
Osmanl kroniklerinde bu Pdih, devletin ikinci bnisi kabul
edilir. lkenin selmeti iin 4>ll! r'~j\ " T dstrunu prensip
edinerek kardelik duygularn ikinci plna atan Osmanl sultanlar
nn birbirlerini telef etmesini71 saltanat hrs le 2h etmek mmkn

66 Omaa Tvran, aytt eser, s. 33.

7 Kesd, s. 41-42, 31-55.
6S Orhan Beyin adaletli olmas, 1*14m dinini yaymas, padi&hi&na asl
gayesinin bu olduu eklinde hulAsa edilebilen bu vasiyet in bk. Agk Paa,
zi.ie, s. 31; Ncrt, s. 145.
69 Bu hususta daha fazUt bilgi Jjln bk, Alrr.ed Refik, PodiiaManmtzda
dtn gayreti s wrf muhabbeti, stanbul 1332 (1916).
70 Padiahlar arasnda, merhamet yoktur; Cemin lkeyi paylanma teklifi
ne IL Beyazid'in verdii cevab (Cavid Baysun, Cem maddesi, t A , stanbul
1977, m , 71).
71 NfcsAm- lem iin olunu fed etmekten ekinmeyen Karml'nir. bu
davrann, o sralarda Osmanl Trklyesinde bulunan Avusturya elcisi
Busbecj : Mslttmanlar Osmanl hne dininin varl Ue ayaktadrlar. H&ae-
din yklrsa din de mahvolur. Bu balomdan din ve devletin selAr.eti in Mne-
dan.n bekas evldd&n daha mhimdir szleriyle ifde eder (Tarihi Ak iit
ile..., 49, 61). Koz, Talcal: Yaky da ehzade Mustafa iin yazd Mersiye-
24 ABDLKADR 2CAN

deiidir. Bu hdiselerin sebebi eri, gnmz zihniyetiyle deil de o

devrin artlar dhilinde hissiyattan uzak bir ekilde akln mzn-
lariyie dnlrse daha iyi anlalr. elebi Sultan Meomed'in,
ahruhun mektubuna verdii, atalarnn mikilleri tecrbe eliyle
zdU yosundaki cevab, Savc Bey isyanndan alnan derse ia
ret etmektedir. ayet OsmanlIlar l sistemiyle lkeyi aralarnda
paylasaiard bundan kimlerin faydalanacana X VI. yzylda yazl
m Greke bir Osmanl tarihinin mechl mellifi aklk getirmek
tedir. elebi Mehmedn vefat edip, oiu L Muradn tahta geme
siyle, Bizansllarm hemen Dzme Mustafay, Gelibolunun kendileri
ne iadesi artyle nasl padiah yapmay vadettiklerini anlatan mec
hl Rum melllif, esefle unlar sylemektedir : Akll Romallarn
giritikleri bu ileri daha nce, Timurun Byezidle muhrebe ettii,
onu yakalad ve evvelce yazdm gibi, ordusunu imh ederek onu
malb ettii zaman yapmalydlar, imdi deil; zlr, Trkler to
parlandlar. Bu son Bizans imparatorlar ok byk devletin, o ka
dar halkn ve bu kadar lkelerin, bu kadar Hristiyanlarm kaybedil
mesinin sebebi idiler .
Bu tirafdan anlalmaktadr ki, o devirde en byk tehlike, ya
banclara snan ehzde veya dier hnedan mensublarmn, tahtn
vrisi olduklar iddialarndan ve Bizansn bu frsattan yararlanmak
istemesinden domaktadr. Osmanl sultanlar, bilhassa stanbulu
fethiyle Islm Peygamberinin Jj U^* ^.111
jj mjdesine1* mazhar olan ve daha birok fetihlerle dev
leti imparatorluk haline getiren H. Mehmed, lkenin paralanp, bu-
t
nlc socunda : lhi cennet-1 Flrdevs ana turag olsun-Niz4iR* Alem olan F4-
disn sa Olsun* diyerek ayn Hususa, dikkati eker, (ZHiin, M h n ! avu*
Olu neri, stanbul 1977, S. 168.
72 tsftendcTit&me mellifi Ahmedi'cin d belirttii gibi, sdecc byk bir
kairaman degi, ayn samanda manevi ii.ha.da da yce bir mertebe shlbl olan
ve tek gayesi, mensubu olduu slm dinine hizmet olup, bu umurda fehld olmay
dileyen . Murac'iS. ogu Savc; Bey': nefsi iin nmtsinD dnlemeyecei
i i kirdir (Nihad Sami Baoari-, Niin ldrrlerdi, OsmanlIlar Albm, s
tanbul 1981. s. 25); Murad Hudvendig&r'c bu niyiz sin, bk. Neri. Cihantt-
nul, I, 285-237).
73 X VI. Asrda Yatlma Anonim OsmanU Tarihi, (erif Batav tercmesi),
Ankara 1973. *. 118 vd.
71 stanbul elbette feth olunacaktr. Onu fetheden emir ne gzel emir ve
0 asker nc gze! askerdir mealindeki metr hadls-i erif mam Stiytntn
 F A T H 'N TE K LAT KANUNNAM ES 2S

nun kimlere yarayacann, ily- kelimetu'Uah hizmetinin nasl sek

teye urayacann farknda idiler, ite anlar buna frsat vermemek
iin bu fiili ilemiler, dvlan ve lkeleri iin z kardelerini fed
etmekten ekinmemilerdir. Mizanc Murad Bey (. 1910) gibi son
yzyl tarihileri tarafndan bu madde ile btn fazilet ve hasletleri
ne glge dt zannolunan Ftih Sultan Mehmedin, byk idea
li olan stanbul fethini gerekletirdikten sonra nasl cihanmul bir
hkimiyet fikrini benimsemi olduu, ortodoks ve Ermeni patrik
leri ile Yahudi b&ghahamn bu ehre yerletirmesinden anlalr. Z-
r o, stanbulu, idealindeki dnya imparatorluunun merkezi yap
mak emelinde idi. Hatt, kendisine izafe edilen dnyda tek bir din,
tek bir devlet, tek bir pdih ve stanbul da cihnn payitaht ol
maldr eklnde idealini hulsa ettii szne baklrsa, gayesinin
bir cihan imparatorluu da olmayp, slm dnini dnyann her ta
rafna yaymak olduu anlalr. Zr Ftih, slm leminin hmsi
Bifatiyle kendisini iiy- kelimetu'liahm en byk temsilcisi olarak
grmekle idi1. Keml Paa-zde de cihangirlik azmini cezm etmi
idi*1* diyerek bu byk Trk hkmdrn te*yd eder. Ftih'in, Ana
dolu birliini salamak iin Uzun Haan zerine giderken, t validem
diye hitb ettii bu Ak koyunlu hkmdarnn annesi Sr Htun'a
verdii cevab da manidardr. Trabzon zerine giderken yollarda b
yk zahmetlerle karlaan, hatta baan atndan inip yrmek zorun
da kalan Ftihe Sr Hatun'un, oul, ufack Trabzon iin tatl ca
nna bu kadar essiyet deer mi ? eklindeki szne, stanbul Ftihi:
vtide, seyf*i slm bizim elimizde, cihad sevabna nil olup, Altah1-

C4mis~aglri, m am A u n ed in M aneil, H ik lm 'in Miiatedrek' vo Ib n Haoer

el-Askaliuinl el-lnbe /t tentyli'i'HaMtK gtbl makbl eserlerde nakledilmek
tedir.
75 Tarihi-i EbLfanik, stanbul 1328, H, 139; Hayrullah Efendi Fatih'
le, babas II. Murad iammndt btrk& defa hal hadisesini n&g&ra alarak, kti
darda tek kalmak iin kardei ehz&de Ahtncdl <sidrttugntl yazmaktadr
(iTartfc-i D evlet-i Altyye, tstabbul 1271, VHI, S3),
76 Osman Turan, Tfirk Ciltan Hakimiyeti f ef kreni Tarihi, l-II. stanbul
1978, s. 378, 380; Aydn Tanerf, Trk Devlet Gelenei, Ankara. 1975, s. 106.
77 fialck, t A, VJX 514.
78 Tevdrift-i M - l Osman, VU. Defter, a, 545; Ftih, daha etodeliinde
cihangirlik emelinde idi (.Tarih-i S f, s. 53): Beddyiil-vekaifi'ia ise Fatih'in
agzmdan : <Bu hinedintn maksad- ttis i'lAy- kcimtu'llahdrj (197b) de
nilmektedir.
26 a b d l k a d Ir Oz c a n

m rzsn tahsilden baka gayemiz yokdur5* eklindeki cevabiyle

maksadnn Allah adm yceltmek olduunu aka ifde etmitir,
Kritovulosun, akdem-i amli, rey ve berynn nimei-i adtetle
mtenaim olmas kazyyesi idi*0 szyle kanun anlayna da iret
ettii Ftih, karde katli maddesini keyf idaresini hkim klmak
iin: deil, Islm dninin snrlar dhilinde ve onu yaymak gaye
siyle, nizm- lem dvasna hizmet etmek iin koymutur . Nite*
kim, lmnden hemen sonra balayan taht kavgalar bu byk h
kmdar det hakl karmtr.

Hulsa, br zm ekli bekleyen hdiselere, muhta olduklar

hal tarzn vermekten baka gayeleri olmayan Osmanl padiahlar
nn, bu arada Ftihin, bu hazin zm eklini semeleri, baka
renin bulunamam olmasndandr. Nitekim ehzadeleri mezar gibi
bir mahbeste tutan I. Ahmod'in K afes hayat da meseleyi hallet
memi, mesele ancak Mertiyetle istikrar bulma yoluna girmitir*3*

Fatih Kanunnmesi, Osmanl Devletinin tekilt ve terifat

hakknda eserler veren mellifler zerinde derin tesirler yapm ve
yzyllarca devlet messeselerinde yrrlkte kalm bir eserdir.
Mesel, Osmanl tarihileri arasnda Ftih devrinin devlet tekilt
hakknda ilk geni bilgiyi veren dris- BitiisFnina bu Kanunnmef-

79 Ak Paa-z&de, apnt eser, s. 159-180; Ibn Kemal, ayn eser, s. 195-196;

Hamrcr, (A t i Bey trc.), E , 339.
80 Tarih-i Sultan Mehmed Bn- Sd| (Karoiidl tercUmesi), TOSM ilvesi,
stanbul 1325, s. 17.
S Hfz Veldet Veiidedeog.u. Kanunlatrma Hareketleri ve Tanzimat*.
Tanzimat L stanbul JMO, s. l37.OimanL imparatorluu, siysi ve hukuki
y&pm bakmnriac tstibdd, zulm ve keyfili#! kabul etmeyen slam prensiple
rine dayal ve mevereti emreden im dlnia ilkeleriyle evreJenmig bir devlettir.
Bu bakmdan ksmi bir demokratik nitelie sahib bu devletle banda bulu
an hkmdarn her zaman hal edilebccegl yetkilerinin snrsz olmad
nn ak deUlldlr (Recal G, Okundan, im m t Hukukunvuzun AutKallon, Bi
rinci Kitap, Osmanl Devletinim Kuruluundan Yklna kadar, stanbul 1977,
s. 15-16).
82 Osman Turan, Tarihi A k ij inde..,, t. 12.
83 Varfl Rald Sevi, Ticaret Konunu erhi I, mukaddime s. V E -IX .
$4 Het BOift, Nuruosmanlye Ktb. nr. 3209, 398a vd. Hatta verdii bilgi
lerin tertib ve muhtevsnda baklrsa, tdris-i Bitltsl'nin bugn elimizde biri I.
 F A T H N TE K L T KANUTfN'iIES 27

yi grmemi oLtnasi mmkn deildir. Devlet erknn drt ksm

da mtlaa eden Het Bihit mellifi, ilk snf vezriazam ile divn
yesi dier verirlerin tekil ettiini ve bunlarn vazifelerini anlatr10,
ikinci snf kazaskerlerin4*', nc snf kalem ve hesab erbabnn
oluturduunu zikrettikten sonra, bunlarn bann defterdar oldu
unu, bu ztn Dvn- humyunun ileri gelenlerinden olup, ml me
seleleri padiaha arzettiini bildirir, Rumeli ve Anadolu defterdar
nn vazifelerinden bahseder*7. dris-i Bitlisi, niancy da bu snfa
dhil edip, devletin drdnc rkn olarak kapcba aalar, yani
Saray hizmetlilerini gstermekle hakl olarak A lnin, kendisi vil-
yet-i Acemden gelpTumur- Dvniyyeden birine mensb olmama
n, tahkkde kusr eylemidirM eklinde tenkidine maruz kalm
tr.
Fatih devri Osmanl devlet tekilt hakknda verdii bilgiler,
E b l-feth Kanunu* olarak bahsettii Fatih Kanunnmesi ile kar
latrldnda, Gelibolulu lnin de bu eserden geni lde isti
fde ettii grlr. Kanunnme'nin Ftihin nizm- esssi mhiye
tinde olduunu belirten Hammer ise, lnin ifdelerini hemen ay
nen aktarm olmaktan te bir i yapmamtr". Devletin tekilt ve
Ahmed (1032) dieri H. Osman (1029) zamanmda stinsah edilmi i<d yamas:
bulunan Sanunndme'aU belki daha muteni bir nshasn kullanm; olduu ne
ticesi karlabilir.
SH Ayn eter, vr. 358a-359a.
S6 Kexd, SSSa,
87 Kezd, 359b.
BS KnAit'l-aAMr, Univ. Ktb. ur. 5859, vr. 89b. Ali. devletin drdnc rk-
nft nianclarn tekil cttlg-inl sylemekle <aha isaietliyse <ie, yukanda belir
tildii gibi, Ftih'le ba-jlayar Kul estemlinin gerei. Sarayla devlet idlerinin
ayrlmazl, yani yksek dereceli devlet makamlarna Saraydan kma aa
larn getirildii unutulmamaldr. Kald ki Kanunndme'de bu aalara neml
lde yer verilmitir. Nitekim Tarih-i Sd/'da, elbtldi 41-1 Osman hkmetlerin
de Kul UUfesi hareket etmek bunlar zamannda olduu (s. 49-50) belirtilmekte;
XVH. yzyl sonlarn anlatan bir Anonim ToriA'te de bu aalardan Divn
erkn gibi baha olunmaktadr (Berlin Staatsbibliothek, nr. Ha. 216. vr. 71b).
69 Hammer. Deelet-i Osmaniye Tarihi t A t Bey Vrc.) m , 21 v<L Ancak
bu mellifin, tarihinin mukaddimesinde eserinin birinci devresi iin istifde
ettii kaynaklan verirken, Kdnttttndiftetun Viyana Devlet Ktb. deki nshay
(jrms olduunu (I, M ) zikrinden, eterden byk lde faydaland, hatta
Ut, 2lS, not ; 1, 2 vd.'da Kanunnme (in Des Osnumischen Reiche* Staat$vT~
\caltung, Wien 1815, adndaki OsmanlI Devletinin tekiltna dair yazd ese
rine atfta, bulunmasndan da Aimanca'ya tercme ettii anlalmakladr.
26 a b d l k a d ir z c a n

terifat kanun ve kaidelerinin iyice geliip yerletii X V H . yzyl

sonlarnda T evkii Abdurrahman P aa tarafndan kaleme alnan Ka
nunnme ile Fatih Kanunnmesi arasnda yaplan mukayeseden de
teferruatn, dnda esasta, bir deiiklik olmad anlalmaktadr0.

Osmanl devlet tekilt ile bz terifat kanun ve kaidelerinin

k der a. topland bu mhim eserin Trkiyede, hatt dnyada Meh-
med A rif Bey'ink inden sonra cidd bir nesri yaplmamtr31* Yuka
rda Kamnnmenin shhati, kaynaklar, ksaca muhtevisi ve bil
hassa yeni bz bilgilerin nda, bir baka adan, hakknda pek
ok mnkaalar yaplan Nizm- lem iin karde katli meselesi
zerinde duruldu. Byiik Trk hkmdar Ftih Sultan Mehmedin
lmnn 600, ylnda, X V . yzyln idri sahadaki tedvin hareket
lerinin bir ifdesi durumunda oian ve Osmanl devlet tekilt ile hu
kuku alanlarnda almalar yapacak gen nesil tarafndan artk te
driki ok zor olan Kanunnmenin aada karlatrmal metni
tesis edilirken Beddyi'l-vekayideki metnin varak numaralar veril
mi, Mehmed A r if Beyin dip notlarndan da faydalanmtr. An
cak yeri geldike yeni bz aklayc bilgiler ilve edilmi ve keli
parantez iinde bariz iml hatalarnn dzeltilmesine allmtr.
Nsha farklar makalenin sonunda gsterilmitir. B V Bedayi&l-
VekayV&ki, T E ise Tarih-i Osmam Bncttmeni Mecmuasndaki Ka
nunnme metinlerine dellet etmektedir, M. A rif nerindeki ifde
ve fazlalklar daha doru ve tamamlayc mhiyette ise metne aln
m, deilse sra numaras verilerek metnin sonunda gsterilmitir.
Kelime ve ibre fazlalklar iin - f , eksiklikleri iin iaretleri kul
lanlm, metin tesisinde basit bir transkripsiyon uygulanmtr.

90 Mchmed A r Beyin 4 belirttii gibi TOEM ilvesi, frtanbul 1330,

ilsz, s. fll L tfi Pa^anm sAfntlmt si lig K o i Bey iSdfasi iiaerindo de bu
Kannndme'nln terifata dair kaidelerinin tesiri jjrimektedir,
91 Kanumte, Adalet Bftkanl^'jjea 1935de, Ali Himmet Berki tarafn
dan da stanbul'un fethinin 500. yldnm mcAsebetlyle 1053'de yaynlanm
sa da, birincisini bugn byk ktpnelerim izde be bulmk kibli olmadn-
dan, kinci neir se eserin tamamm uydurma, olduu yolundaki tenkitleri ya.-
p:ldgtdaa, hukuk ve Sdro tarihimiz n; rinde alnmalar yapacak olanlarla
istifdesinden uzaktrlar.
 F A T H 'N TE K L T KAXUMXJLMESI 29

K A N U X N M E -J A L - O SM AN

Sret-i hatt- umyn- Sultn

Mehemmed Hn * U j j.jtt

Bu Kanunnme* aam ve dedsn kanunudur ve beaim

dahi kamunundur. Evld- kirim m neslen bade
neslin bununla mil olalar.

Hamd-i b-hadd ve sen-i l-yuadd ol Hlk- b-in

jy ilj derghna olsun ki, nizm ve intbsm- lemi ahsen-i ter-
tb zere cd edilp, ahvl- mevedt kanun- hikmet-makrnu ze
re b-mr tedbr [ ] halk eyledi. Ve salavt- b-gayet ol server-i
kint ve mefhar-i nevcdt olan SuItnI-mrselin ve erefiin-
nebiyyn zerine olsun ki, ann dahi snnet-i erat-i erfesi sebeb-i
tertb- dn-i metin [v e ] tehzb-i er-i mbindir. B a de zk, bu ev-
rik - kavid-i Sultan ve safha-i kavnn-i Hakannin cmii olan
abd-i hakr-i kesirt-taksr Mehemmed bin Mustafa el-mar f bi-
Leys-zde at-Tevkl hl Pdih- ry-i zemn ve ehinh-i sipihr-
temkn, felek-rifat, hurd-menzilet, Sultn- seltn-i cihan ve Ha-
kan- kmrn- l-n Fatih-i biIdur-Rum bi-nasriUahi Melikil-
kayym, nzr- umr- dn ii devlet ve mun-i kavnn-i kadr u sal
tanat, shibiil-mega el-mehretn fil-fk, Melik-i aerr-i hilfet
bi'l-istihkak kahraman-i zaman, shibl-omn vel-emn, es-Sult-

* 31. A rif B e y nerinde e r , Su tonun bu Kacumme,.:. jfckJinde bala

makta ise de, gerek G. Flugel tarafndan eserin tavsifi yaplrken verilen r
nekte (Die Arabischen, Persitchen und Trkischen U<md&chri!tcn, der Knisertich-
Knifflichen Hofbibliothek au Wien, Wien 1657, UI, s. 248, 254, nr. 1813/3 ve
1320/3), gerekse etfyu>l-vefcajj'i metninde (277b) <Bu kanun ifdesi bulun-
majnJtcadr,
 so a b d u l k a d h z c a n

nl-azam, halfetuHah f i i-lem es-Sultt ibns-sultn Mehemmed

Hn bns-sultn Murd Hn ibns-sultn Mehemmed Hn U)
U*L.o )31 hazretlerinin zamn-j eriflerinde bu abd-i ha
kir hidmet-i tur-i garrda stihdam olunup, vakt ki sadetl P -
dih- hurd-itihr hazretleri terif-i serr-i saltanat etdikde ey-
ym- saltanatlarnda bunca ftht-' azme myesser olup, hussi
hl drus-saltanat olan mahrsa-i uzm vc medne-i kbr olup,
matmah- enzr-t seltln-i cihn olan mahmiyye-i meryye-i Kos-
t&ntaniyye feth (] myesser oldukda, sbka ccdd- izamlar zem-
nnda olan kavaln-i mazbuta defter olunmayup, eksik olan yerlerin
dahi ketdleri rey-i mnr-i velyet-te'srleri ile tekmil buyurup, D-
vn- hmynda ebedl-bd ma'mln-bih olmak iiin bir kanun-
nne tahrir olunmak lzun gelmein, bu abd-i hakir ferman- cem
leri zere nazm u in edp, herkes mstefd olmak in sth u
ibretden fergat olunup, lsn- Pdih- gerdun-vekardan naklile
yazlup ve bb zere klnd :
Mertib-i ayn u ekbir beynndadr
Seltn-i izama lzm olan tertb yin beynndadr
Ahvl- eriyim ve her chl-i mansbn yidleri beynndadr*
t * *

Bb- evvel

Bilgil ki, evvel* vzer ve mernn vezriaz&m babdr. Cm

lenin ulusudur. Cmle umurun vekl-i mutlakdr. Ve malmn vekili
defterdarmdri, ve ol nzndr. Ve3 oturmada ve durmada ve mer
tebede vezriazam cmleden mukaddemdir.
(27Sal Ve eyhlislm ulemnn reisidir**. V e muailim-i sul
tn dahi kezlik serdr- ulemdr. Vezriazam anlar ri'yeten s*

* JSosnai Hseyin .Efendi Leys-s&de'ol bu Bnssca hulasaten eerine

<277a-277i) detcetmSitir.
* eyhlislm v*ya mftlk tnessesttffem ancak XVT. yzyl batann-
da ulmnn bajj olduftu nazara alnrsa (Uzunaryl, Ostnanl* Devittin it lmiye
Tetkdi, Ankara 1965, a. 175) Kanicnndme'tlci bu mMtebe, ya fetva vermek
kudretinde bir z lt olmas dolay iyledir veya Dllger'in belirtti#! gibi mOftUik
ile ilgili kuunlar sonradan yazlmtr. Zr4, XVI. y2y ortalarna kadar kaz
askerlerin rtbece mftnn stnde olduu bir gerektir, (Cl. Hu art, K a
zasker maddesi, t A, stanbul 1077, VI, 522i Uzun arl, atft w r, l ) , Sanun-
ndmes mtiftf He kazaskerler iin aya: elkab kullanlmtr.
 F T H 'N T E K L T K AN U iN M ESt 31

tiine almak* mnsibdlr. Arama mft ve hoca ir vzerdan bir

nice tabaka yukardr ve tasaddur dahi ederler.
Ve bir cemiyyet-i l ve bir mecma- ahl olsa ehl-i dvna
ahardan dem karmaun'-. Evvel vzer, anlardan sonra kadas-
kerler, andan sonra defterdarlar ve defterdarlardan aaa* yenieri
aas ve ir zengi* agalarr, mr-i alem** ve kapucuba la n ve***
nirhr oturur.
Mal* defterdarlarm * * * cmle stne-i saadetimde olan aala
rmdan yukarudurtar ve14 yukaru otururlar. Ve cmle sancak beile-
rinden yukarudur ve yukaru otururlar. Alt kerre yzbin akelik
be!1 dahi olursa anlardan yukaru otururlar ve befier defterdarlarn
altna otururlar.
Ve aalarda^1 yenieri aas sSir aalarn bydr. Ba ye
nieri aas, arnn altna mr- alem, ann altna kapucuba, ann al-

* Yecter: aas. mlr-l alem, capucuba, mtrhr, avuta l, akrc!*?!.

a$aigirbafi ve bKUcba^ aalar;, yani alt: blk den Uta sip&b. llhdar, gure-
b-y yemin, gurebi-yt ye*r, ulfeciyin- yemin ve ulieclyAo-L ye&r ocak
larnn aalarna {teengi aalar veya agay&a- rtkAtv hmyn denilirdi. Bun
lar padtahin atcn yannda yrmek Imtiyinaa sahlb idiler (M. Arif, Kanun-
ndme-i A l-i Osman, TOESt U&vMl. *. 11, not 1).
Mertebece yenieri aasnn alt ve dier zesgi aalanma it olan
mir-i alem saltanat ancagnn taycs ve alerr, mehterlerinin miri di. B-
tia beylerbeyllerden onbiz ve sancak beylerinden bin ake &id&t vanj. Ot-
manii Devletinde pek eski bir me'muriyettir. Hayli saman sonra terifi! merte
belerince mlr-l aiemilk-i b&ssa denilen bu makama, byk ve ktk mrihr-
larla kapueular ketiudAsnn takaddm ettii tevetht pusulalarndan anlatl
maktadr. Buaunla beraber dima derg&h- li kapKibalartsn bafli oLmutur.
Mehterler iki kutaodv: Birincisi, padiah sefere lcu&nda ota-1 fcum&ynu ku
rup kaldrmakla vacifeli adr mehterleridir ki, Amirleri mehterbaKbr. kin
cisi, seier- humayunia padiah ota dnnde nevbet almaca memur olan alem
mehterleri olup, zabitleri sAzendebadr {Kesd, not 2).
** * Osmanl Devletinde jcapcba^Uk memuriyeti pek eskidir, tik saman
larda bir kii olduu halde, sonra drt, daha sonra da on kii olmutur, i l e
rinden birisi bakapctba idi- Bunun iidt Osmani topraklarnda bulunan
tuhnrbaUklara 4id tlm iriar olup, dierlerinin belirli 4Jd4t yoktu, til k ve
Bodan beyleri deitirildike, tayin edilen beyi yerine gtrp beklemece bun
lardan biri memur olur, pek ak para ve sre He dfinerdi iRezd, not 3).
Kanunndme'ekl bajdeiterdardan ayr diarak zikredilen mal defter
darla nedan giyet XVI. yzyl ortalarnda ortaya kan (Hammer, EH, 216) ;tk-
sni ve aAiii defterdarlar (Uaunartl, t Defterdir maddesi, t A , Ut, 507)
kastedilmekte ise bu ksmn da ok sonra yazlm veya baz lvelerde bulunul
mu olmaldr (Bk, ger. ayn eser, a. 21; ondan naklen Mumcu, Divdn-t fiil-
m&yn, s. -*9).
 32 AE D LK AU m 2CAN

tna mrhr, hl mrhr devlet-i Pdihde iki olmudur*. M

rhr-! s n LI altca akrcba**, anun altna angrba***, anun
altca siphi olanlar aas, altna silhdarlar aas, altna14 ir
blk aalan, anlarn altna avuba****, anun altna kapucul&r
kethdas**** *, anun altna cebeciba******, anun altna topuba-
,* * * * * * * oturur.

* MirShrlar byk ve kk namlyie btinlrlcrdL Birincisi, alr hailemin,

saralarn, yedikserin miri idi. Padiahn klada mcvcud bin katar Oveslnia
ve ik lyz katar katrlarnn hizmetine memur devecilerin ve Katrclarn zabit
leri bulunan sarban ve harbendeba^llar dli bunun idtLresi altnda. i<31. ayr 2a-
mar,mda 11 raft a bulunan beylik mer'filarj otlars satarak bin yliK ake kadar
n rikb- hmyuna teslim eder, kalanm keadlsl alrd. Byk mir-hCir, kapc
lar keudilljnJtu st olup, aia sonra kendisine Istabl-t mire mdr denil
in-31ir, Jtjnclsi, Kiix aUur haimnu v arabaclarn abitl olup, sefcr-L burna-
yun da i olanlarna beygir vermek ve padiahn arabalarn: muhafaza etmek
dahi vazifeleri arasnda idi (Kez, s. 12, not 1 ),
* * Saray- hmayundaki {ik ir, yani av balknr, i miri ve padiahn ar
abacs SdL Ulfel gnde ysaltm ake idi. Bu gruh daha aonra akrcy4n-
hiisA, jihlnciyn ve atmacacyin adlarfyle kumu ayrld, sen ikisine doan-
cba ve etmacaCba^ namlariyle zabitler tayin edildi. Bununla beraber uzus
sre takrcia;! akrcy&n- hisaanm sibitl ve dierlerisin miri idi (e. 12,
not 3).
*** Sarayda bulunan aclgirlerln z&hitt idi. Osmanl Devletinde pek Di
ki bir memuriyettir. Padiah dlvia gnleri Hasodada taam ettikde yemek sa
hanlarm gtrmek a^Digirlerin vazifesi olup, arigirbag da f lirinde bulu
nurdu (Kal, not 3).
**** DirgJ-l ili avularnn z&biti idi. avugba^ mahsus fifnnd* din
de gm denek ile divnda durur, vuku bulan davalarda vazifesini yapard.
Resml sadret Kethudis olmad zaman onun baz t$l*rlnS de icra ederdi. Bu
makam ekser devlet ricalinin st olup, byk ve kSk tekirecller rfab bi
rinci ve ikinci yardmclar idi (Kei, not i ) ,
'* * * Topk.p Saraynn BbseaAdedin bagka. btila kaplarn bekleyen
ve kapc denilen ocaa mensub bulunan dergfij- JI kapclarnn ve Eb- hu-
roynun miri I3L Dergh- i l i kapclar 1925 ve tfclb- hmayun kapclar
117, ki ccman 2312 kifl olup, birer blkba^ idrisinde olmak zere, birincisi
42. kincisi 5 bHJgfc ayrlmt, tlfeleri 1603 ake olup, s ayda bir alrlard
(K tzo, nt S),
****** Osmtl ordusunun kapkulu denilen hssa askerinin plydde ks
mndan olup, bunlarn harb mhimmilmn yenilenmesine, tamirine ve hazar za
manw<a muhafazasna, sefer srasnda se tevziine memur cebeci ocann aga-
s idi (s. 13, not 1).
* Top dkmek ve kullanmakla grevli topu ocann miridir. Bu
ocak daha sonra tophane nezreti olarak vazifesine devam etmitir (J<d, not 2).
 F T H 'N TE K LA T KANUNNAM ES 33

Ve DSvn* humynumda s&drda oturmak viizernm ve kad-

as terlerin* ve defterdarlarn ve nianemin* yoludur. Evvel vzer
oturup, bir cnibe kadaskerler, anlarn altna defterdarlar otururlar
ve ol bir cnibe nianc oturur.

Ve niancnn mertebesi eger vizrot ve belerbeilik** ise def

terdarlara tasaddur eder. V e - sancak ile nianc ise defterdarlardan
aaa oturur, Elkab defetrdarlar elkabdr, Mertebesi anlar merte
besidir.

(278b) Ve mal defterdarlarn jizde lalalarnn stne otu

rurlar.

Ve hlat vc klk ve yazlk ve ekmekde1 vi^r ve kadasker-

ler ve defterdarlar beraber gibidir.

Ve suffa-i Dvn-x lde oturmak belerbegilerin yoludur ve be-

lerbeiler vzer altna, defterdarlar kadaskerler53 altma otururlar.
Sancak beleri tarada otururlar.

Ve cmle mal defterdarlarm gerek s tanemde ve gerek mem-

lik-i mahrsamda1'1 olalar, mertebede, otunaakdan ve elkabda be
raberdirler.

Ve belerbeiler vzerdan bir tabaka aaadr ve taht kadlar

n a * * * tasaddur ederler. V e DriissaltanaUm kadsndan gayrisi def
terdarlarmdan aaa otururlar.

Ve bizzt rikb- hmynuma shib-i arz olanlar vzerm

* KaaMkerllk malam neelsri tek olup, KsramsJi Mehraed Paga'nm tok-

lifi le Fatib'io sun yiarmda Rumeli ve Anadolu k lza ik erlljl Otrak ikiye iy -
nlrnjtr (Mecdi, akayk tercmesi, stanbul 1262, s. 163).
** Kanunnme'nm tertib edildii yllarda. s&dece bir beylerbeyi olduu
halde -ti bir yerde Rumeli beylerbeyinden babs olunmaktadr- bcylerbeyerdcn
sz edilme*! ve ni|aneas mertebesi beylerbey lik ise defterdarlara tasaddur
edeceinin belirtilmesi, bu makamn o zamanlar bir pye olarak kullanldn
ma etmektedir, Dilger (s. 23 vd.) bu ksmn, da bir sonraki asrda yazld ka
naatinde ise de. Mumcu'nua da belirttii gibi, byle olsa d, bir Divn yesi
olan Rumeli Beylerbeyinin zel durumuna mutlaka temas edilirdi (Dtvan- Bu~
myun, s. 51-&2).
** stanbul, Edirne ve Bursa kadJarma. verilen sim.

Jjlrfl D*rSt F ; S
 34 ABD LKAD tR ZCAN'

ve kadaskerlerim ve defterdarlarndr ve i halkndan kapu aa

s* ve odaba** ve haznedarba*** ve kilerciba**** ve Saray-
miremin a a s ***** shib-i aradr. Am m a kapu aas olan ihtiyar4*
badr. E k seriyi odaba ve kapu aas arz etmek gerekdir. Ve n
me ile arz etmek gtr belerbefilerin ve mernn ve kuztm yol
lardr . Bizzat arz etmek mertebesi ldir.
Ve belerbeilik drt kimesnenin yoludur. Mal defterdarlar
mn1* ve belik le nianc olanlarn" ve beyz ake kadlarn ve
drtyzbin akeye varm sancak belerimn-* yoludur. Ve sancak
beleri cmle1 aalarn zerine1 otururlar.

Ve nianclk, dhil ve sahn mderrislerinin yoludur. Ve mal def

terdarlndan nianc clsa evvel beerfceiik hkm ? olur ve
reislkttb nianc olsa sancak hkm ile o lu r******.

* Kapu u yaiud BtbMtide afaa, Saray-: hum&ymla olan hadm

agalannm zbiti, bllciitrJc Enderun memuriyetlerinin miri; Harem ve btn
padlgai dairesinin zabt u rabfcna memur di. 990/1582 ylnda DriUs&de aal~.
ihdu edilerek, kap t^asnu nt^irctl altnda bulunan Haremeyn evkaf ev
kaf muhsebecUigi ve evkaf mfettilii bunun daresine venlmig, bylee dk-
rtissfi.de ajros temlyz ederek sarayn blriOC im iri olmu(, zmulk bbtlssde
aga?g~. da onun nrl ulCoa girerek nemini kaybetmitir (Eetd, s. 13. not 3).
Enderun veya i aalarnn birincisi olup, pdlfah giydirip soymakla
vazifeli di. Bundan doiay padiahn ziirna herkesten fazla yakn olmakla kap
aas piyesinde ile de Ehiren ona Utbl idi. E tseriya oftaatanndan, bazan da
hadm aalarndan t&ytc. edilirdi. Gcde altnt t);e ulDfeti ve yllk padiah ta
rafndan verilen be para esvab vard iKezti, a. 14, not 1).
** t aalarnn tlncisiyd!. Hazlne-1 humayun hademelerinin, z&blli olup,
bunlarn inzibatiyle megul olur ve haznenin muhafazasna, alrd. Padiahn
sang ve ecc&desl de elinde idi. A k aalardan seilirdi (EesA, not 2).
Endertkn aalarnn flUnOdUr. Has kiler hademelerinin miri ola
rak, onlara, kiler harcna ve mutfaa, nezaret eder, erbet ve tatl yapard (K e
nt, not 3).
***** t ; aalarm drdncs olup, Endern- hmyn denilen hs, b
yk ve kk odalarn ve Sarayn muhafazasna nezaret eder ve maiyetinde
k:rk ak aa bulunurdu (K ei, not 4).
****** Katttiftn4m*nia baka bir yerinde niancln vaalfesinin tura
(ekmek olduu belirtildii halde, burada ulemAdaa tayininin bilhassa zikri, dev
letlere yazlan niae-1 hmayunlara: bunlar tarafndan kaleme alnmasndan do
laydr. Ulemtnm da edebi Otmlere vkf ve yaama usuln bilenleri aratr
larak tayin edilirdi Niancln ihd&stndan evvel de padiah roektublan ulem
nn bu hususta kudreti olanlan tarafndan yazimnU. Daha soora ulemadan ta-
 F T H 'N TE K L A T KAN U N N M ES 35

Ve mal defterdarlar*1sancak kabul etse drtyzellibin ake33 ile

veriir. Ve yenieri aasna1 ve ir zengi aalarna drtyzotuzbin
ake" ile veriir- Ve drty2bin eksikli sancak bei belerbei ol
maz. Ve s tanemden'1 drssadetim aalar sancaa gksa drtyz-
bin le (279a) kar.
Ve Dvn- hmynumda tamda veziriazam ile badefterdar
ve ir vzer ile defterdarlar ve nianc yer14 ve kadaskerler ba
ka yerler.
Ve mal defterdarlarnn ve belik ile niancdan vezr dahi def'a-
ten olmak yoldur ve kan unumdur.
Vezriazam nnden kalkan tam avubana yoldalariyle ve-
riisn7. Ve olbir5* viizer nnden kalkan tam relslkttba ne
feri ile vcrsiin3. Ve kadaskerler* nnden kalkan ta m kapucu-
lar kethdasna verilsn.
Ve avuba ve reisikttb ve kapucular kethdas hidmet-
kirdr. Divnda oturmaklar. Ve aalardan m lr-i alem ve kapucuba
elmek lzm gelse anlar dahi oturmazlar. Ve bir maslahat in
mazl belerbegiler girse veya mazl beler1- girse, mazl beler-
beiler vzer altna nianc altma ve mazl beler defterdarlar al
tna41 ottralar. Mazl belerbeiler e e r" yoliyle mansblardan gel
mi mal defterdarlndan13 veyabud zengi aalndan olmu be-
lerbei ise oturalar ve hidmetkrlanna mcevveae* geydirmek vze-
rtun ve kad askerlerin ve defterdarlarn yoludur. Ve belerbeiler
ve sancak beiler skfleri** yrtmek gerekdir.

yln hususu terk ve retslkilttblar tem iy etmekle oJ^anetlik vazifesi yalm

tura ekmekten baret kald. Arazi ve kylere dr, yani defterhne-1 mire de
yazl olan zemet, ttmr, h&v&s ve evkaf karyeleri ntikal ettike kaydnn tev
k il kalemi ile tashihi leri de buna brakld <K#*d, a. 14-15, not i).
* Osmanl Devletinde kullanlan sarklardan biridir. L dim tar&fcnd&n
Ud&s olunduundan Selimi diye adlandrlan kavukdaa. stnde bulanan kr
mz ve fes gibi bir je y De ayrdedir. Btnn ve Endern menaublar normal gn
lerde v kapu kethdalar, ehremini, lhtisb aas ve teki ban memurlar alay
gnleri giyerlerdL OsmanlI Devletinde ne zamandan beri kullanld hakkmda
kesin bir tarih sylenemezse de, ok eski olduu anlatlmaktadr (s. 15, not 1).
* skf Rumca bir kelimedir. Bir buuk endazeden daha uzun olup, gl-
ylldikde yars arkaya sarkan ve yenieri keeleri tarznda olan bir serpg
nev'idir. Bunun krmun kadifelisini iki tarafna birer de zlf takarak sUahdar-
lar giyerlerdi- skfn altnla sslenmesi I. Murad samannda balamtr. Se
bebi tarihlerde belirtilmektedir (s. 16, not 1).
 36 ABDUCADR ZCAN

Ve selm avuu* vzerya ve defterdarlara tayn olunmak ge-

rckdir.
Ve tura-y erifi her vezir11 ekp niancya yardm etmek ka
nunundur.
Ve badefterdar cmle malmn nzn olup, umr- lem ana,
mufavvazdr. Ann izni o k a d n 1* bir ake ne rihil ve ne hric-i ha.*-
zne ola*'. Ve ann kadri Rumeli belerbeilii30 ile beraberdir. Ve
cmle malm defterdarlar: m alm n vekilleridir. Kabz u bast anla
ra*1mufavvazdr. Ve cmle kttbn azl nasbi anlara mufavvazdr.
Ve cmle umr- saltanat veziriazam s r vzer ile ve def
terdarlarm ile mverct edeler. Anlardan gayr kimesne vkf ol
maya.
Ve tura-y erifim le ahkm buyurulmak canibe mufav-
vazdr. Umur- leme mteallk ahkm umma01 vezriazam buyu
ru idusu ile yazla.Ve malma mteallk olan ahkm1* (279b) def
terdarlarm buyuruldusu ile yazalar. Ve ger'-i erf zere dav hk
mn15 kadaskerlerim buyuruldusu ile yazalar.
Ve badefterdarlarm dahi umurunu vezriazam ile mavere
edeler. Umr- maMiyyeyi vezr-i sn dahi duymaya'".
Ve evldmdan veft edenlerin meytine vzerm ve kadasker-
lerim ve defterdarlarm hzr olalar.
Ve mal defterdarlar badefterdar olmak yollandr. Ve defter-
darla ii pyeden kalar17 : evvel defter emini** ve ehr emfai def
terdar olmak kanunumdtr. Ve1* yz ake kad dahi5* defterdar ol
mak kanunumdur. Ve iiyz ake kad dahi"' beyz ake kad mer
tebesindedir. Ve hl ytlz ake kad b ir kimesne vardr, yze

Vezirlerin ^diklisi ts.ir olunsa ylrmidrt agMmi rtbece kincisi

dir. Altnda, bulunan kapclar kethud&i le te$riftck vazifesini f derler.
d (ffesd, not 2),
** 1871'dea sonra defter-i hakan nzn olarak bilinen vazifeli. Osmanl
Devletindeki tlmir, zemet, im ve araziye dair btn muftmeleler defter-1 ba*
kant idaresine &id olduundan, ttm ir ve ze&met tevcihleri ve bu hususta vuku
bulan anlamazlklar burada halledilirdi. Tahrir rasnda h*. tlm&r ve ze&met
kiyd olunan karyeler i emil, her karyenin ahali, a'r vs. gibi rilsmAt mufas
sal ve vuku bulan tevcit beratlar ruznime nmlarndaki defterlere yazlr,
d. Defter emini nceleri niancln maiyetinde iken, sonra ona takaddm et
mitir. MOn&vebe mansbarndan di {s. 17, not 1).
 F A TtH lN TE K LT KANUNNAM ES 37

vardk dan sonra mal defterdar olmak kan un umdur. Ve reisii Ikt-
tfc dahi1* ri'yet olunursa defterdar olmak kan untondur'.
Ve mertibde defter emini, anm altna ehr emini, amip alt
na reislkttb"1 otururlar.
Ve ehr emini yzyirmi ake ulufeye mutasarrf olur**.
Kttb mertibinde'- reislkttb* **, an un altna yenieri kti-

* Osmaal Devletinin ml! isleri defterdar nmndaki memurlar tarafn

dan yrtlrd. Bunlardan merkezde olanlara kap defterdarlar, tarada bu
lunanlara kenar defterdarlar denilir, defter eminine bag ti m ir defterdarlar
le lu n tn tesm a j iin hepsine Dalnt veya mal defterdarlar denilirdi. Devle
tin kuruluundan ksjsa sre sonra mli ler defterdar deilen bir memur veril
di. II- Mehmed Kamann da bu memuriyet Rumeli ve Anadolu adlar ile Uclye ay
rld. Sonra bunlarn idarelerindeki Rumeli ve Anadolu kalemlerindin baz i
ler ayrlp stanbul mukataa'.rtyle birletirilerek kk- sin! cimiyle bir def
terdarlk daha ihdis edildi, bylece Div&n- hmynda olan defterdar e k
t. Daha sonra Rumeli ve Anadolu defterdarlar lkablan terk edilip, birincisi
ne badefterdar veya ?kX- evvel defterdar ad verildi, Anadolu defterdara*
kk- snl ve dierine fikk-t s&Us defterdar ad verildi. Daha, da sonra defter
dar-: rbl ismiyle bir memuriyet daha lhdAa oluoduyaa da, ok gemeden lagv
edildi. Badefterdar mali meselelere dair davalar halleder, gerektiinde zahr-
n ima etmek zere tural: emirler verir, bilyk devlet ilerini arz eder ve ve
zirlerle padiahn huzuruna girerdi. Dlgcr UdLnin vazifeleri pek hafif ve az ol
duundan, bunlar kayd- hayatla byk devlet damlana tevcih edilmeye ba
lad. Tanzimat'tan sonra kk- evvet defterdar nm miliyc nazrna evrildi,
dierleri de Uga edildi, Msr hkmeti elindeki yerler lke topraklarna katl
dktan sonra Halebde oturarak Haleb, am ve Anadolunun ea dousundaki m
li ilere nezret etmek zere Arab ve Acem defterdarl namlyle bir defterdar
lk Udis edildi. BilAhre bu defterdarlk Haleb, Dlyarbeklr, am, Trablusam
ve Erzurum defterdarlklar: olarak bee ayrld. stanbuldaki Anadolu kalemin
den de evveli Sivas, sonra Karaman ayrlarak ve Anadolu eyaletinin majt ile
ri de merkezden alnarak defterdarlk ittihAz olundu. Daha sonra birok eya
lette birer defterdarlk kuruldu. te bunlara kenar defterdarlar denilirdi (s.
17-18, not 2).
* ehr emini imdiki belediye ileri ile megul idarenin banda, bulunan
t olmayp, saray masraflarna b&kftn memur idi. Saray'da yaplan naatn
malzeme vs. sini tedarik ile parasn ve alanlarn hakkn vererek hesaplarn
tutar, Saray'n Ecdern ve blrn hizmetkrla tnn banlarnn ulfelertai da
trd ( e. l$, not l ) .
** imdiki dileri bakandr. Evvelce Dlvn- humAyun veya reis k-
tlblcri denilen ktiblerin miri ve nianemin malyyeti di. Daha sonra stanbul
da ecnebi sefirleri oalmakla onlarla grme hususu da kendisine verildi- By-
lcce rtbesi ykselerek nianclarn nne geti. Tanzimat'tan sonra Unvan ha
riciye nnruna evrildi [Sezi., not 2).
 38 ABDUKADttt ZCAN

bi, antp altna ntznmeci, unun altna sipbiler ktibi, anun altna'3
mukabeleci ve"** mukataac, ann altna tezkireci, anm altna reis k-
tibJei oturur,
Yuk&ruda mezkr ola.o kttb hce makamndadr. Anlar D-
vna " uzun yenli st kaftan e geleler**. Reis ktbleri neferdir ve
bu zikr olunan biittbm az! il nasbi defterdarlarnla mufavvazdr.
Anlarn hudd mdr.
Ve ulfeli mteferrika*' anigirlerden mukaddemdir, anigir-
lerden* sonra tmr mteferrikasdr. Anlardan aaa avular
dr**. avular ile ktibler kangs eski ise ana i tibr olunur.
Ve avu ve ktib tlmr serbestdr.
Ve ulufe mteferrikalarnn yolu tmr defterdarldr. Tmr
defterdarnn yoiu defler kethudaldr***. V e Uumelinia defter
kethdas riyel olundukda mal defterdar olmak cisdir.
Ve reis ktiblerinin yolu hzine ktibi olup"' mukataac**** ve
muhasebeci olmak kamunundur"9.

* a$aigirler kanunen krk olup, Saray'daki Hasoda'da bulunaar-

dan karlrlard. Ulielsri kalk vs fazla olmamak zere krk uke olup. K
k ruzo&necidcn alrlard. D a l* sonnt yssonyeil kifl olmularsa da ulfe mk-
darlar deimemitir Kex&, not 3).
** Dergh-: i l i avular yaayrmldrt kikiydi. Sarayn bostanc ve
difcer ocaklarndan alnrlardi. Ulfeleri altm, krk ve otuz ake olmak ilzere
deglflkti. avuluk Bizans ve Sel;ukluludi da, vard. Osmanl Devictlnln tik
zamanlarnda sefirlik siyasi muharebeler vastasyle cra ndildii gibi, idare, ve
lke durumunun tahkikine de bunlar memur edilirdi. Daha (sonra bu hizmet
lerin bazs kapcbadara ntikal ve sefirlik gibi husuflar da dier memurlara
verilmee baglad:. avularn vaalleleri Dlvr- hiLtiyunda hizmet etmek, pa
diah gehri dolamaa :k a . a$udi topuzlar omuzlama koyup alay Safin
den yrmek v* padiah sefere ktnda babna, teiler takp, otajH humyun
nnde nvbet alnrken el kavuturup durmak gibi hususi t dat IbAretti (8. 16,
nt 1).
Arazisi ttmr, ve has eklinde ftle olunan eyaletlerde tmr
muamelelerime memur olanlara tlm&r defterdar, bunun zerine ve Beimet idle
rine memur bulunanlara defter kethdas denilirdi Bunlar defter eminliine
hailiydi. Has eklinde i di.t tahsis edilmeyerek. eim et tevcih olunurdu iKetA,
ot 2 ).
*** Osmanl tpra-klarmda baz yerlerin rsm ve hslt: rnir. zejnel
ve ha* olarak (hle edsieylp, hatcted#n nUt&yet iki ylfna. vlllere, mirliva
lara ve nUltcT.1rrcaere verilirdi. Mukataad, mukataalan Ihtiv eden defterin h
mili ve bu i? ile meggui ktiblern Amiriydi- Mltezimlerden ake tahsil idene
 F A T H '" TE K LT KANUNNM ES

Ve sahn (280a) mollalar makam- mevleviyetdedir. Anlar cm

le sancak beerine tasaddur ederler.
Vee Dhil mderrisi ve Hri mderrisi dahi makam- mevle-
viyetdedir. Ve hari ve dhil ve sahn11 ellier ake le olur. Hli ya
bini eyledm medris-i liyeye s a h n * dey isim konulmu*
dur. Sahadan beyiiz ake' kadla vusl bulur ve Ayasofya med
resesinden dahi kezlik byle vusl bulunur.
Ve ibtid yeni mlzm yirmi ake medreseye, andan yirmibe'3,
andan otuz, andanr4 otuzbe, andan krk, andan;4 krkbe, andan elli
akeye vsl olur. Elli ake mderris cmle aalarn stne oturur.
Sahna vardkdan sonra beyz ake kad olup'", andan kadaaker
olurlar'*.
Dr's-saltanatm kads bclerbeiler ile beraberdir.
Ve t-ilde** yirmi ake mderris kad olsa, krkbe ake e
olur. Ve (iyz ake kad makam- raevleviyyete karbdir77. ir yz-
e lli ake kadlar defter kethdalarnn ve alay belerinin stne otu
rurlar. Amm ki'* ikiyzbin ake sancak dahi olursa altna oturur
lar. Mansb yze varmaynca mal defterdarlna mstehkk ol
maz. Ve dhil mollalarna dahi mal defterdarl7* ve nianclk ve
rilmek sahn mderrislerine dahi kanunumdur".
Vezriazam oullar altm ake ile" mteferrika olalar ve ir
vzeri oullan elli ake ile*1 mteferrika olalar. Ve nianc oullar
dahi keziik^ krkbe ake ile 61 mteferrika olaiar . Ve belerbe-
iM oullar dahi krkbe ake mteferrika olalar***.

de mbair derlerdi. Daha sonra fazla geilr getiren Umir ve zeAmeUer mahlCtl,
yani sAhipsia kaidgmda tevcih olunmayp mirice zabt ile iltiz&m olunmaa
ba^lanmi ve bunlara da cmukataM mrtyye. denilmiti, Byilk ehirlerde da
hi kanUriyye, kiyiliyye, blc- pazar, kara gmrkleri ve mskirat rsrou gibi
bir takan vergiler diLs olunarak mtrt mukataalar arama allad, bylece mu-
kataalar okalm oldu (s. 19-20, not 3).
* TskprV-K&de'nln jJokajknda gemeyen, ilk defa Lcfi P&g&oa
AsafmTnesue jLkrcdllen safc: tablrtcio Kanvnttmerc ?tri ilgi ekicidir vc
bu ksmn da sonradan yazld kanaatinde olan Dllgcrc eser, s. 17) hak
verdirmektedir. Nitekim bu tabir Fatih'in Arapa vakfiyesinde de bulmunanak-
tadsr (A, Sheyl nver, FtUt, Kiytmi fe saman itn hayat, stanbul 1046,
s. 95).
* I-il hakknda bak yukanda s. 13. not 27.
'* * Bunlara. ivclbii'r-rl'Aye denilirdi. Esir ve devirme olanlarndan
vger ve mer yetitirilmee balannca, zdegc. eskisi gljbl asalete
*0 ABD LKAD R ZCAN

Ve sancak bei oullan otuzbin ake zemet ala**-

Ve avu oullarna onbin ake tmr verile44.
Ve ebny- mevl-i izamdan milfti efendi ve hoca efendis; oul
lan altmar ake ehr emininden ulufeye m utasarrf olalar . Ve
kad asker oullan krkbeer'- ake uifeye mutasarrf olalar. Ve
taht kad [s ] oullan otuz ake uifeye mutasam f olalar. Ve h-
zdc hocas olu (2Sb) dahi otuz ake uifeye mutasarrf olalar.
Ve satn moast oullar50 yirmi akeye mutasarrf ola.
Ve yeni mlzm, zemet istese yirabin ake zemet verile3
Vezriazam altbinden** bir eksk tm n bil-arz vermesi* ka
nunimi oLmudur.

Ve kad: askerlerim seltne mtealhk olmayan cihtm iki ake

lerin bil-arz vermee*1 memr olsunlar'1.

Ve defterdarlarm hazine-i miremden iki akeyi** bil-arz ver

mee memr olsunlar*'.

sihib bulunmadndan ve babalan glb! aiut gayretleri sAyeslndt yksek ma

kamlara gelmelerine, vaz edilen kanunlar msd olmadkndan dolay bua.-
ra evUUti&n in mtf.ferrtkaJk snf tekil edilerek kayd olunmaa, sonra da
Sarayn Has odumdan ve eskilerinden dahi bu snfa karlmaa baland.
Daim sonralar padiahlarn hemire ve kzlarnn ocuklar bile mteferrika ol
duysa da, bu uzun srmedi. itn ve fen rbbmdac, hatta Divn kMiblerinden
baarm a dahi mtiiefomkalk verilirdi. Zeftmet ve tmar ahitlerinin ou m
teferrika olduysa da, ksn srede bu e son verildi. Devletin son camanlamda
bu kaynaklar tamamen terk edilerek, Saray'da bulunan bostanclarla ou m
teferrika oldu. Bunlarn bir jutm ulfell, dlger ksm dirlikli olduundan; ul-
feli mteferrika ve Umar, zemet mteferrikalar adlaryla anlrd. Ulfille
rin yevmiyesi yz. seksen ve altm ake olmak inere yksek ve delik olup,
kk ruznfimcciden akriard. Tekade ayrldklannda onbinden ylrmlbebln
akeye kadar verilirdi. Mteferrikalarn bir ksm gedikli olup, mahll dtk
e. yerine bankas geirilir ve saylan bi bir zaman artp eksilmezdi. Bunlar
drtyiizotu kii iken, sonra be-altyOze km. hatta daha da oalmlar
dr. Mteferrlkabe nmnda bir mirin tdiresin de diler. Mteferrikalar dev
let hizmetlerinde bulunmazur, yalnz pdihn maiyetinde istihdm edilirler
di. Padiah sefere gitse beraber giderler, ehri dolamaca ksa, nnden yrr
lerdi. Saraydan kanlar hepsinin cse getigl gibi, dirlik sihlbleri dahi sa
ylar vehile birbirine takaddm ederlerdi. Huzuruna ktklarnda sadnzamtn
ayaa kalkp mteferrikalara tiin etmesi kasuc di (Kez, s. 20-21, not 2).
i Fazla bilgi in, Mehrned Zeki Pakaln, Osmanlt Tarih Deyimleri ve Terimleri
Btizliijii, stanbul 19T1, n , 637-6381.
 F A T H 'N TE K LA T KAN U N N M ES il

Ve etraf da belerbegiler tmr ve zemeti tevcih edup arz t

snler. Arzlar makbul olsun.
Ve ylda bir kerre rikb- humynuma defterdarlarn Ird ve
masrafm okuyalar*. H lat-i fih ireler geydirer.
Ve elli ake mderris reisikttba** ve defter eminine tasad-
dur ede.
Ve defter emini, ehr emini blk aalarna tasaddur ede*. Am
ma defter emni payede defterdara karbdir. ehr eminine ve reisl-
kttba tasaddur ede1'.

Ve defterdarlarm m a l1 hidmet eden kimesnelere yollarna

gre avuluk ve siphlk ve ktiblik, her kiinin istihkakna grelvI
arz etmee memr olsunlarM.
Ve sancak ve 2emet:i* dahi lzm gelrse arz etsnJer.
Ve yenieri taifesine her yl beer zir iiciverd1" uka ve otuz-
iki ake yaka akesi ve her birine babna sarmaa altar zir11* as
tar versnler**. Ve ya yaballarna beer zir* sobraman ukas ver-
sttnler1"1.

Bu kadar abvl-i saltanata verildi. imden sonra gelen

evl&d- kirmim dahi slha1' say etsnler.

* Bu b ir nevi devlet btesinin grkncsl dem ekti.

* II. Murad yenierilerin her birim yediler endAsc uka, biri buut as
tar olmak ve dieriz balarna **rmaJc in t yedigenden ondrdcr endaze bez
ve ooblrer akse yaka Akesi tahsis ctmtf, halefi L Hehmcd bunu acemi olan
larna tamim etmitir. Kanun! Sultat Sleyman se yetim kalp fodulaiArn kul
olan: denUeolere altar endze uka tayin etti Sultan Murd bu uka.y Seli-
olk }eh rinde dokumak artyla ve mukatitt olmak zere tahsis etmi ve bu-
na mahss olarak oranla bir ar,bar da ini, ettirmi ve bir yayabat memur et
miti. Zamanla nefer says artmakla, ad geen mukatat yetmediinden baki
yesi baka yerlerde paras verilerek iietOirdL Bilihrc aynen verilme hususu
terk edilerek bedeli verildi- Yenieri mevAclb defterlerindeki mlstinlj budur.
Bununla beraber memurlar olan uka. eminleri ve katiblert He orbac denilen
cibltlerin bu hususta pek ok suiistimalleri vuku bulurdu. ukan yedi endaze
olanna yamurluk ve alt endazesine donluk veya mtrihurl denilirdi <TO&M
lvesi, s. 22. not 1>.
 42 ABDUL.KA.DtR ZCAN

Bb- s n i1"

Umr- Saltanata m t e allk

tertb y n beynndadr

Evvel bir A rz odas yaptsun11. Cenb- erifim pes-i perdede

oturup, haftada drt gn vzerm ve kadaskerlerim ve defterdar
larm rikb- hmynuma arza girsnler.
Dvna her gn vzerm ve kadaskerlerim ve defterdarlarm
geldikde avuba ve kapucular kethdas nlerine dp istikbl
e ts nler.
Ve ba'z- meslih iiln benden (281a) ta ra y a '" haberi kapu
aas kapucular kethdasna sylesn113 ve ol dahi vzerm a ve ka-
daskerlerme ve defterdarlarma soylesiinler.
Ve bir Has-oda dahi yaplmdr*. Otuz iki aded Has-oda o
lan ile iinde biri111 silhdar** ve biri rik bdar*** ve biri uka-

* Bu ifadeler, KanunnmeziiL Fatih devriyle alka.vr spatlamaktadr.

Zlr. gerek A r d u . ^erek Hasoda bu hkmdar u m u t d yaplmtr.
Hatta, yukardaki ifadeden K&soda'mn A rz odasndan nce yapld anlafljrr.ak
ta dr. Fatihiz; son zamanlarna kadar DivAaa bizzat padiahlar bakanlk eder-
[erdi. Bu hkmdartn. celselcri kafes arkasndan takib etmesinden aoara vezir
ler, kazaskerler ve defterdarlar mekr odada arza girerlerdi. Hasoda tekila
tyla da Kul sistemi balam, yani byk devlet memuriyetleri buradan kma
lara tevcih edilir olmutur.
* Erkn- havss- ettvini denilen aalarn birincisi Hasodabag kincisi
silhdar di. Bu zat padiahn klcnn muhifz olup, padiah bir yere hareket
edince, basnda rttKiT. skf, elinde ut tan m klc te onun sacnda giderdi.
Yirmi ake lfesl ve ylda drt elbise hakk vard. Daha sonra drssade ta
kmndan baka Ecdernda bulunanlarn 4miri olmutur. Her gn m&beynde
padiahn nezdinde bulunur, telhis alp verme vs. gibi vazifeleri f ederdi. Ea*
dern halk da sflahdar vasta* iyle padiaha arzda bulunabilirdi. Bu manibda
bulunanlarn ou sadr-uizamlk, kubbe vezirlii, kaptan-: deryilk ve Msr gibi
mhim eyalet v l likleri ile kmlardr. 1247/1831-32 ylnda bu grevde bu
lunan Giridl: Ati Aa nn vefatndan sonra ailhdarUk lga edilmitir (s. 33,
not 1).
*** Padiah yalnz olarak bahe vs. seyrine kmak te ata binince, zen
gi aalan mevcud olamayacaklarndan, yannda rikbdar bulunur ve sultnn
rlkAbn tutard. Bunun da ulufesi yirmi ake olup, ylda drt elbise alrd, n-
 t'A T tH E'i TE K L T K AN U N M E SI 43

dar* ve biri diilbend olan ola *.

V e 11* oda olanlarnn117 zabt obaasua mufavvazdr. SIhdar
dahi acemilere sille almaa memrdur. V e anlar kmak lzm gelse
silhdar ve rikbdar elli ake mteferrika olalar11*. Riyet olunur
sa" blk aas ve anigrba ola. Ve ir oda olan otuzbeerlu
ake ile ka1 . SIhdar kapucuba olmak dahi vki olmudur. Ve
hazine olan onsekizer: ake ile ve yirmi ake ile1 1 k a**. K-
tibleri yirmi ake ile bl ka. Ve kilr olan onalt ake ile
ka**.
V e tanu huzur- li-gmma1 kilrcba koya.
Baeye bir11 bostancba konulmudur. Kaya girildikde bos
tanclar'^7 krek ekUp ol dmen du ta****.

eleri rikbdar sih<iarn altnda ve u kadarn ttstiinde olduu halde, sonradan

ikinci Kendisine takaddm etmitir. Sllihctariar Enderfm'cs birinci derecede
adam olunca, bununla ukadar mevlid vs. gibi resmi gnlerde pdihn mai
yetinde bulunmak, slr vakitler hususi dairelerinde oturup dinlenmek usul ka
bul edildi. Shdar aalarn, pacLigaiu huzurunda bulunamadklar resmi gn
lerde ukadar aa, o da bulunamazsa rikbdar aa stlAhdara vekalet ederdi
Cif d , not 2).
* Resmi gnlerde padiahn has yamurluuna tar vc sa tarafnda
yrrd. Ulfe ve slysesi rfk&bdarnk! gibiydi (*. 24. not 1).
Buna dibend gulim ve agai da denilirdi Padiahn sarklarna vc
amarlarna memur olup, bunlarn idire ve temizlenmesine nezret ederdi.
Daha sonra esv&bba denilen sankbaghk cim iyle dlger bir momCryyet
tekil edilerek. dibend aasnn hizmeti buna vftrjnLtir. Dtllbend aas Hr
ka-! Sadet diresinin temizlik vs. gibi hizmetlerine memur edilmitir. Bununla
beraber rikbdar aalnn altndaki yerini ve onun mlazm olduunu mu
hafaza etmitir (Kezd, not 2).
*** Ecirlerden ve devirme olanlarndan padiaha ild saraylarda ve
acemi lanlar klalarnda terbiye edilenler, muayyen zamanlarda veya gerek
li grldke svari ve piyde ocaklarna kayd edilir, avuluk ve saire gibi va
zifelere tayin olunur, buna kma veya ocaa, kapya kma denilirdi. Daha
sonra devirme usl terk ve kanunu baka bir ekle sokulduundan bu tabir yal
nz saray-1 hum&yuodan her hangi bir memuriyetle dar karlanlar iin kul
lanlmaya balad iKezd, not 3).
* Saray- hum&yun iin ayrlan esirler ve devirme olanlarndan bir
nukdr saray baheleri hizmetine memur olduklarndan bunlara bostanc de
nildi. Daha sonra Edime ve Gelibolu ehirlerinde bulunan saray ve bostanlar
da bunlarn hizmetine verildi. XIX. yzylda se, mirleri olan bostancb& ida
resinde olarak ayrca bir askeri ocak haline getirildiler, itostancba padiah
saraylar tle has baheler ve Boazii civarlarnn zibta ilerine memur edil-
4 ABDUCADtR ZCAN

Ve bayramlarda meydn- Dtvn'a taht kurulup kmak emrim

olmudur.
E l pldkdc vlizerm ve kadaskerlerim ve defterdarlarm ka-
f adar m olup duralar. Ve hocama ve mftiy'l-enma ve:7S viizerraa
ve kadaskerlerime ve badef tercirtma ve niancya kendim kalk
mak kanunumdur.
Ve avular el pmek kanunumdur. Ve ehl-i m ansbn hrde
ehl-i mansblanndan1* alay bei el pmek kanunumur. V e mtefer
rika ulufe ile olursa el pmek kanunumdur. Ve anigr el pmek ka-
nunumdur5'.
Ve zam ve erbb- tlmr el pmek lazm delildir.
Za'm mteferrikas yilzellibin ake ileJ1! ise el pmek kanunum
dur.
Ve altaug akeden*1 yukar ve yetmi ake kadlar el pmek
kanunumdur.
Ve yirmi ake mderris el pmek kanunumdur.
Ve kUttbdan nefer oian reis ktibteri ve defterhne ktibleri,
gerek ktib oldukda** gerek dde el pmek kanunum deildir. Ve
ehl-i mansb olan muhasebeci* ve yenieri ktibi** ve sipahiler k
tibi ve ruznmeci*** el pmek kanunumdur.

di. Bostanclardan bir kum bu inzlb&t ileri ve saray-t humay unun muhafaza
s Ue megul lr, dier Ksm da padiah dairesinde kayklk, saray ve cim i
Uga&tlan isin Icab eden ahlat malzemeleri, saray odununu temid'den nakl eden
kjLdrgalarda krekilik ve tayfalk ederlerdi. Ocan bcstancbagdan sonra ea
byk &mirl bostanclar kethudsyd. Edirne'deki bostanclar da, Edime bost&n-
ctm u nAranda ayrca, bir zblt ldireinde idiler. Yenierilerin ilgasn mtea-
kib bu ocak da lav edildi (K ezi, s. 24-25, aot 4).
* nceleri muhasebeci, sonra D iv io da. hara, evkaf ve ire n&mlariyle
mutsebecllerin oalmasndan dolay bamuh&sebeci denilen memr Rumeli
mu&Asbecisl idi. Devletin bln gelir ve giderleri bu memurun daresinde olan,
evvel muhsebe sonra da bamuh&ebc decllec kalemde tutulurdu. Bagmuiise-
be devlet haznesinin btn kanun, nizam ve kaytlarnn merkezi ve en nemli
bir mevkii olduundan kesedn ekseriya defterdarla mene idi (s. 29-26,
not 1).
** Buna yenieri efendisi de denilirdi- Ocan Deri elenlerinden biriydi.
Yenierilerin ktk ve esime denilen defterini bilhassa kendi yazar ve bu def
tere bakas kalem kartrajrutzd. Drt taksit halinde verilen ulfe defterlerini
tanzim etmek de vazifeleri arasnda idi. Bununla beraber yenieri ocann b
lk, scgb&n ve cemaat denUec byUk ksmnn ve her ortann ayrca birer
k&tibi dahi vard (s. 26, not 1).
Her gn devlet haznesine giren ve hazneden harcanan meblilar
 F A T H N ' T E K L A T K A N U N N A M E S 45

(2 S lb ) Ve bilcmle Dvna uzun yenli kaftan ile gelenler

hce* makamndadrlar1*5.
V e !M Cenb- erfim sefer-i zafer-rehbere mteveccih olsa ya
namak vzermm ve kadaskerlerimin ve defterdarlarmn kanun
dur. Ma'zl beglerbeileri ve beleriu: dah davet edersem yanamak
kanunumdur.
Ve kend develerim ve katrlarmdan1 ellier katar katr vii-
zerma ve11 beer katar katr defterdarlarma versnler, zahirele
rin1*1 gtrmek iin.
Ve cenb- erifim ile kimesne ta'm yemek kanunum deildir.
Meer ki1*1 chl [iij ylden ola. Ecdd- izmm vzersiyle yerler
imi. Ben re f etmiimdir.
Ve sefer-i zafer-rehberim vki oldukda rikb- hurayunumda
solak **-ba ve peyk***-ba yrsn.
imdi yevmiye denilip, o zaman ruzame denilen defteri kayd olunur ve hzi
neye testim edilenleri gsteren tezkire bu memur ta ra fu d u verilirdi. Bu me
muriyet daha sonra byk ve kk n&miyle ikiye ayrld. Birincisi yukanda
aklanan vazifelerle, kincisi ise mteferrika, agnigir. avu ve kapcbala-
nc ulfelerini Dlvic'dan alp tevzi etmekle megul oturdu (Besd, not 2).
* Devletin kalem ileri zAbitligine memur a&tlara hegn- Dlvn-
hmyn* denilirdi. Daha sonraki muamelelerde grlen sadelik kaybolup, ku-
yud ve tetkiklere ihtiya hasl olmakla, yeni birok kalemler ihds edilmi. by-
lece hcegla mansbLan oalmt. Bunlarn en yksek derecesi manlsb- slt-
te> tabir o lu cu nianclk, gkk- evvel, *nl ve s&lis defterdarlklar, relsikt-
tblk ve defter eminligl idi. RmMan bayramnda icra edilen ummi t ev ht
t hAcegiLaa bir senelik olmak zere miln&vebe mansblar denilen memuriyet
ler Ibka edilir, veya yeniden tevcih olunurdu. Bu makamlarn bamuhsebe,
bOyk ru2nme, Anadolu muhasebesi gibi bykleri sadn&zam kethud&s. def
terdar ve reislktt) mrulleri gibi ricle. kkleri ise h&cegna verilir, bun
lardan mahrum kalanlara padiah tarafndan hediyeler ihs&n edttirdi (K e ti,
not 3).
y e r birinde yzer nefer olmak zere drt ortaya aynlan solakan- has-
g j ! solakbi nmnda bir kumandan daresinde idi. Bunlar his bir zaman aza
lp oalmaz daima, drtyz kii buluurlard. Mahlul dtke yerine yenie
rilerin bu nam altnda olan aitmgmculan altmnc numaraya kadarlti cc-
ra u tU n ortalarndan biri alnrd. Solaklar gerek sefer ve gerek Dersai detde
ki rlk&b- hmyn resmlerinde padiahn etrfma yaya olarak yrrler vc
her kpr geilirken solak bap padiah atnn gemini tutard. Alay gnleri ba
larna tulu kl&h ve arkalarna beyaz bini ve zerine beyaz ve drt kollu kaf
tan giyerler ve bu kollarn kisini yiyip dier ikisini kuaklarna sararlard. El
lerinde yay ve arkalarnda tirke buluurdu (s. 27, not 1).
* Ky&fcte solaklarn baka bir nevi ve daha ssls olan peyko-
 46 AB D U A D R ZCAK

Ve bir kk sandk ile ceyb h&rcit iiln filori gtiireler1*1.

Ve her kimesneye evldmdan saltanat myesser ola, karnda
larn nizzn- iem i n kati etmek mnsibdir1*1. Ekser ulem dahi
tecviz etm idir. Amnla mil olalar.
Ve Hasodam olanna ylda drt d e fa * kaftan verilan. ze
rine'^ atmadan takye ve pabu verile n.
V e mhr-i erifim ve2riazamda dursun. Haznem ve defter-
hnem1*4 mhrlenmek1'1* ve almak lzm gelse, defterdarlarm hu-
zrunda alsun velM kapansun.
Ve hazneme dhil ve hri olan ake defterdarlarm emriyle d-
Ml-hric olsu.

B b - 1 s 1i s11-

Ahvl-i ceryim ve ehl-i mansba

t a yn olunan mahslt ve
elkablar b e y n n d a d r115

Evvel cerime kanda10* gerek mr subalarna ve gerek ehl-i

tmr suba!arma bin ake ola. Ve gz kmaa binbeyz ake
ola1 . V e kol knhnaga'- bin ake ola, ve bas yaruuna elli ake*
ola.
Ve bir kii bir kiiye fuh De sgse er ile tazr olunup, krk
ake cerime alna.
Ve bir kii br kiinin haremine nzr olsa yirmi ake cerime
alma.

hansa, onlarm bulunduklar sefer ve resmt gnlerde bulunurlar ve nlerinde

yrrlerdi. Surumla beraber solaklar bir vazife il mkellef olunca peykler he
men btr * tten ibaret olup, baka, bir hizmetleri yoktu IKetA, not 2).
* Himmer, Oimanl Devletinlr. tckllibza dair yazd eseri atfla st-
bastarm bas yar. iin 500 akse cerime alacaln rlkr etmekte se de (Devlet-i
Osmaniye Tarihi, A t Bey trc. ECt, 230), Kanuuuime'ntn gerik BVdeki metnin
de, gerekse M A rif Be nerinde bu mkdam 50 ake olduu belittlmcictedir.
 F A TH N TE K LA T KANU NNAM ES

Ve avu ve ktib tim r beler zincirinden serbestdir, meer

umr- mu'azzama vki1 ola.
Ve havss- humyum kuras ve tm arlan'*7 beler zincirin
den serbestdir114. (282a) Gtr defterdarlarma mahssdur. Anla
rn lzm olan hail : akdi anlara m u fa w a 2dr.
Ve bana yarar hs defterdarlarm her kimde bulsalar140, gerek
viizermda. ve gerek:,,: gayrda, ellerinden alup, yerine benim hs
larmdan b-hsl olanlar vereler.
Ve * vzerm oniki kerre yzbin ake ile olalar, hs ol rakdr
ta'yn oluna. V e 1" anlara yide benim rikb- humynuma her ne
reden hara ve det- anmdan,,M ve pke gelrse vzerma ve
defterdarlarma dahi hisseleri1** gelsn.
Ve belerbeiler dahi on kerre yiizbin oniki kerre yuzblne da
hi1 varsun. Ekallia! sekiz kerre yiizbin ile:c> olsun.
Ve defterdarlarma.1** hs verilrse1^, alt kerre yzbin ake
verilsn.

E er hazneden sliyne vcrilrse sliyne ldir. Yzellibinden

ikiyzkrkbine dek verilsun.
Haznemden vzerma sliyne verilrse ikiyilzkrkbinden -
yzellibin akeye dek 1 verilsn. ir vzerma111 yzyirmibin ake
verilsn.

Vezriazam tekd istese senede yiiaellibin ake verilsn.

Ve belerbeiler yzbin ake ile mtekid1"5 olalar. Badefter-
dar doksanbin ake ile mtekid ola11*. Ve ir mal defterdarlar
seksenbin ake ile mtek'id"* olalar. Ve sancak begleri1T altmbin
ake ile mtek'id olalar.
Ve kzlarm evldndan olanlara belerbeilik verilmeyp ,
ar sancaklar verilsiin*.

* Burada, erkek evldm ofullarmisn bahsedilmemesi, onlarn da krde;

katli maddesinin ailrrlnde olduunu, hatta ktlann erkek evldna beyler
beyi! k vermcylp. anca* ar sancak tevcihi, onlarn fitnesinden bil ekinil-
digoi im etmekledir. Nitekim, L Selim tahta geise erkek kardelerinin okul
larm bodurtTnugi>r. (paha geni bUgt iin bk. Aim ed Mumcu, Osma*2 D e v
letinde Siy&aeten K a ti, Ankara 1963, s. 196, 201
 43 ABDLKADR ZCAJ

V e ,:" vzerma otluumdan klfyet m kdr otluk verilp180

ehr emininden kifyet mkd-r odun bahlar'*1 alalar.
Ve defterdarlarmn idesi havss- hmynumdan gerek ilti
zm ve gerek emnet le iimenya1*' verilen hslar ka yk ise yk
bana bin ake hakk- imza alalar. Ve mutlaka hazne-i mir eme
ake teslim olundtkda, bin akeden!B yirmi1' ake kesr-i mzn
alalar. Ve defterdarlara, Sidmet eden kttba dahi hakk- kitbet
alalar. V e !M havss- hurnynum a'rmdan defterdarlarm mek-
ltna mu'venet edeler"1.
(282b) Ve kzt bir sicilde yedi ake ve hccetden otuz iki ake
ve sret-i sicilden niki ake ve imzadan oniki ake aJalar. Ve ks-
met-i emvalden binde yirmi ake ve nikhdan bikr ise otuziki, sey-
yib1 ise onbe ake alalar.
Ve kad askerlerime-*7 hazneden gnde beyz ake ve yenieri
aasna gnde drtyzelli ake ve nr-i aleme ykseksen ake ve
mlrhra yzeili ake ve kapcu balarna yzeiliger ake ve blk
aalarna yzyirmibeer ake ve avugbama altm ake ve kapu*
cular kethdasna altm ake ve cebeci ve topub&ma ellier ake
ulufe verile*.
Ve cmle elkab byle y a z l a 1**
Veziriazam a : dstr- ekrem m ii^r-i efham nKm'l-lem n-
2imu manzm'l-mem enad-devletil-kahire cellsii saltanatiz-

* Oamcll Devletinde verilen maafla mutlaka Ulfe denirdi. Devlet hl2-

metinde bulunanlarn bir ksm; ulfeli, bir ksm: da ulfeslzdl. Bununla bera
ber ulfesiz demek devlete tah&sit lmamak manas ma gelmez; bunlara biner
ikier kyn jer'i ve r vs. si hizmet bedeli olarak tevcih edilirdi. Bundan do
lay bunlar dorudan doruya devlet hazces iaden ulttfe almayanlar demektir.
Ulufenin mikdAn her ne kadar yevmiye le muayyen ise de verilme zaman yev
mi deildi. Pek az memurlara, aylk olarak verildii halde dierlerin her
ayda bir kere, yani yldi drt taksit olarak verilirdi. Her aratd tl ayn simle
rini U$k!l eden harflerden alnan birer harfden meydana elen kelimeler
ayn taksiti ismini tekil ederdi. Mesela, masr kelimesi muharrem, safer, re-
blUlevvftl; k c lfz, rcbilhr (M- A rif rcbilavvel demi) cemaziyelevvel, ce-
miyelnr; re$en kelimesi, reeeb, aban ve ramazan; U a et lfz ise evval, zil
kade ve zilhicce aylar ulufelerine mahsus taksitlerin ismidir. Her taksite
v&eib denilirdi. MfivciMn. birer kst muharrem ve cem&?iyeleweldfi ve kalan
iki kst da abanda verilirdi. Yenierilerin mevielbi Dlvin- hum&ynda, dier
askerlerin mev&cibinln bass klalarnda. bazlar sergi olarak s&dniLzarn di
vnn;da verilme! kanundu. Ulufe muhakkak sal gn kard KezA, s, 30,
not i ) .
 F TH N TE K LA T KANUTNAM ESI 49

zahire mdebbiri! umri-I-cumhr bir-reyi's-sib mtemmim me-

hmmi'l-en&m bi'l-fikris-skb messis bnyni1*4 d-devleti vei-
ikbl muhasssu erkns-saltanati 1 vel-icll el-mahffu bi*sunufil-
avufl-mekil-a'l veztriazam but ti ^Ij . ir vzerya bir
mtkdr1*1* nks yazda.
Ve mifti efendiye ve boca efendiye ve kad askerlere byle ya
zla : aIem'l-ulemi'i-mtebahhirit efdaJ'l-fuzalil-mteverrin
yenb'ul-fozl veJJ-yakn vris ulmi'l-enbiy vel-mrseln ke-
f'l-mkilt- dniyye ve sahhhu mtealltkatil-yaMrtiyye1*4 ke-
jfu rmzi'd-dekayk halllu mkiltil-halyk eyhlislm vel-
mslimn mft-i enim il-m'rin ei-mstafni anit-tavsf vet-
tebyn hocam mevln ve evlna1** Mehemmed .L- veIts
hidmet-i fetvada olan mevin Bedneddin <i a J u" ,Jj1.

Ve defterdarlarma cnib-i Dvndau byle yazla : iftihrl-

mcr vel-ekbir rnuhtrl-kber vel-efnir mstecma'l ce-
ml^ -m a ' l vel-raefhir (233a) zl-kadriI-etemm ves-sadril-
ekrem el-muhtass bi-mezdi inyetil-MelUdl-br tatz&ne-i miremin
defterdar . V e cnib-i mliyyeden byle yazla :
Kdvet erbbil-izzi ve'J-ikbl umdet ashbil-kadri vel-icll cmi
vchil-emvl minjl-hazyin1' 7 bi-ahsenil-aml el-muhtasa b-
mezdi inyetil-Melikil-a l hzne-i mirem defterdar
Ve belerbeilere byle yazla : Emriil-m eriil-kirm keb-
rl-kiiberl-fihm z'l-kadri ve'1-h.tirn shibi-izzi vel-iitim
el-muhtass bi-mezdi inayeti1l-tnellki l-a'l1 Karaman1 belerbe-
si -Lil
Ve sancak beierine byle y a z la : Kdvetl-naeriI-kirm
umdet1-kberi1-fhm zl-kadri vel-ihtirm shibl-izz vel-
ihtim el-muhtaas b-mezdi inyetil-M elikil-alim115 sanca be-
i
Ve yenieri aasna ve ir5 zengi aalarna 4 : If h n i1!*
emcid vell-ekrira cmi'l-mehmid vel-mekrm el-muhtaas bi-
mezdi inyeti Melkid-dim o-u^i-s 2M.
Ve be*"1 yz ake taht kadlarna byle yazla : Akz kustI-
malimin evl vlt'l-muvahlidn madenl-fazl veI-yakn hficce-
tl-Hak alel-halk ecm a'n*6 vris ulmil-enbiy vel-mrseln*7el-

Trih i)ersisi F : 4
50 ABD LKAD R z c ajc

muhtass bi-mezdi inyetiI-Meliki'l-mu'n mevln k ad id i- o-i.; .

Saln ve dhil mderrislerine 5 : ftihrtil-uIemYl-muhakkkn
muhtrl-fuzalil-mdaltkkn yeab'l-fazl vel-yakn vris ul-
nI-enbiy vel-mrseln el-muhtass bi-mezdi inyetiI-Melikil-
mu'nlll> sahn mderrislerinden mevln v yazla*13,
Ve yzelli ake kadlara31* : kdvetI-kzt vel-hkkm ma
denl-fazl ve'l-kelim211 tnmeyyizl-hall anil-harm mevln ka
ds Sli yazla. Anlardan aaa kadlara211 bir fkra eksik
yazla.
V e11 ehr eminine ve defter eminine ve4L reislkttba byle
y a z la : ifhrl-e l vel-I'ztm mubtrl-ahli vel-ekrim el-
mahtass bi-mezdi myetil-Meliki'd-dim 110 yazla.
Ve avulara 9 : kdvet'I-emsil vel-akrnavu l
yazla.
(2S3b) Ve ktblere : kdvtt erbbi't-tahrr ve'l-kalein*j-ij.j
yakla.
Ve shib-i saltanat olup itat eden hkimlere -ki ceil'l-
kadr olalar-"* ve eer memleketinde2-5 shib-i sikke ve hutbe ise;
cenb- emret-meb uhuvvet-nisb r ifat-iktisb izzet-intisb me-
likl-fa l melekiyy'l-hsl el-mahff bi-smufi avtf'l-Melikil-
allrahkimi -O tahiyyt- sfiyt ve teslmt- vfiyt -ki
mahz- ijyet-i pdihden sid ir olur- mtlaa klndktan sonra
maIm ola ki ve almet yazlmayup siz deyti hitb oluna, Aama
snda, bki vesselam*-^ yazla.
Eger hutbe ve sikke shibi olmayup, lkin vilyetinin aba an-
ced hkimi ise : cenb- emret-raeb eylet-nisb bi-me2di in-
yetil-Meltki'l-allrahkimi tevk-i ref'-i hmyn vsl
ohcak ralj ola ki, deyti hitb olunup, aaasmda irlere yazldu-
u gibi, yle bilesin almet-i erife i'timd klasm dey* yazla.

Ve olum ehzde * ' ya hkm yazlmak lzm gelse

boyie yazla : ferzend-i eremend-es'ad emced vris-i mlk-i Sley
man! nr- hadaka-i sultn ru'uss-seltin shibl-izzi ve't-temkn
malm ltfi'llaL'I-ekrem olum Sultn Cem .ii yazla.
 F A T H 'N T E K L T KAN U N N M E S 51

Ve mclla-zdelere ve paa-zdelere: kdvet'l-meMdmll-kirln

umdetl-mefhmi*l,,,-izm vel-filtm yazla 1.

V e 5 sultalardan olan havtn-i muhteremeden215, birisine 1 h

km yazlmak lzm gelse'-13: iffet-penh-i stret* ve izzet-ch- dev
let^*, drretil drcis-setn, gurret burcl-havkn, el-affet'r*
r e f a t il-m as n ati l'm icerTem e, ve-erfetl-azaetil-muhtereme-
ti,I-mu'azzama::, seyy de t'l -havim, a'zamu bentiVseltn k
zm sultn veymd " olum Sultn Mahmd51" kz
dey yazla**.

Temmeti'I-Kannl-Osmaniyye*4*, . .

* CjJL* peklinde yazlan bu kelinle Dozy'nin iffet, namus, avret eklinde

verdii mnaya uygn olarak okunmutur (Bk. Reinhart Doy, Supplment aux
diciionnair<!-i a ra l, 2. Bask, Le ide-Paris 1927, I, . 632.
BedAt/tu'l-veka.yide. Koca Nianc Cel&l-zde Mustafa elebl'ntn Ka-
Tjunl'rln emriyle elkabda bat tasarruflarda bulunduu ve o srada bu elkabm
kuilimLdg zikr edilmekte se de, asuso yukajnda beyi-t edlldll ^kUde olduu
ve yeri gelince Sultln Sleyman zajnaa ladaki eUcab rneklerinden de bahs edi-
CMtt bcllrtUmckttdir ( 2S3b-2S43 ). Ancak eser I. Selim'in stlttnttas sonunda
bittiinden bu arru gereketlrUememL'jtir.
 NSHA F A R K L A R I
1 Bgil Ki evveli TE: evvel
mft'lm ola. ki BV.
2 defterdanmdr BV: + ve TE.
3 ve TE : -BV.
I rt'lyeten ... almak TE : x t-
fine almak ri'yettn lln m ve BV.
5 karmasn TE : kan^mayup
BV.
6 ve ... aaga BV ; andan son
ra TE.
T sr ... aalan TE : -BV.
6 kapucubalan BV : kspucu- r BV.
bafli TE.
9 mal TE : ve BV.
10 yu korudurlar ve B V : -TE.
I I akelik beg BV : ake, bel
ki TE.
12 aalardn T E : agilarda
BV.
13 mirfthr- sn! B V : mtri-
hr TE.
14 Iplhl olanlar ... silAbdar-
lar agss altna BV : -TE.
19 hmynumda B V : Hm
ynda TE.
16 nancnm BV : nianclarn
TE.
17 eder. Ve TE : ederler, Eger
BV.
18 elanekde TE : etmekde BV.
19 la d u k cd er TE : kadukt-
rin BV,
24 nutfrQaand& T E ; m h r ln *
da BV.
21 mertebede, oturmakda BV :
mertebe, oturmada. TE.
22 ve B V : -TE.
23 vtteer&m ve BV ; -TE.
21 IhtiyAr T E : + ve BV.
25 yollandr BV : yoludur TE.
26 defterdarlarm m BV: defter
darlarnn TE.
27 olanlarn BV : olann TE,
2S bejlerinin TE : beginln BV.
29 begcri cmle B V : bgicr
gtr TE.
30 zerine BV : stne TE.
31 defterdarlar TE : defterda
32 aasna BV ; aas TE.
33 ake BV : -TE.
34 begierbe# BV : beglerbegi-
ler TE.
35 ve AetAaemden BV : AstA-
nemcSe TE.
36 yer BV : yiyeler TE.
37 verailn BV : yesn TE.
3S olbir BV : ot TE.
39 neferi Ue verilsn BV : se
ferleriyle yesdn TE.
40 kadaskerler T E : kadas-
ker BV.
41 ve BV : -TE.
42 bejler BV : beg TE,
43 ma'zfil beierbegiler ... def
terdarlar altna TE : nlgana altna
ve defterdarlar altna, ma'zOl begler
ve beglerbegllerden her kanls gir
se vzer altna. BV.
4 i eger TE : + yeni BV.
45 defterdarlndan BV: def
terdarlnda TE.
46 aalndan B V : aaln
da TE,
 F T H ?. T E K L T K AN U N N A M E S
47 her vezir BV ; vO zerilir TE.
4$ izni olmadr. BV : emrlnsOz
olmaz TE.
*9 hfrrlc-l hazine ola BV : hri
d u t TE.
50 begler!>eiljgi BV : belerbe-
gerln TE.
51 anlara TE : ana BV.
52 ve cmle BV : mavere TB.
33 alk&m umma BV : ah k i
mi TE.
M a tikimi B V : ahkm TE.
55 de'vl hkmn BV : dav i
hUkmn TE.
57 roahfiyyeyi ... duymaya BV:
mahfiyye sfiat dnmeye TE.
fii pftyeden sikalar V : piye*
de karlar TE.
58 ve TE : + byk BV.
59 dahi BV ; -TE.
60 kad BV : -TE.
61 retslkttb TE : -BV.
62 mertibtadc T E : mertlbl-
ae BV.
63 sip&her ... altna BV : -TE.
W ve BV : -TE.
65 Dva'a T E : Dlvftnda BV.
6 kaftan ile geleler B V : gi-
yerler TE.
67 ulfell mteferrika TE ;
ulufe mteferrikas BV.
68 OUp TE : -BV.
69 olmak kanunuradur BV: ol*
makdr TE.
70 ve B V : -TE.
71 dhil ve sahn BV : satn ve
dhil TE.
72 ake BV : -fc :1e TE-
73 medreseye ... yirmibeg TE :
medreselerinden yirmlbeg ake BV.
74 andan TE : -BV,
75 olup BV : olur TE.
76 olurlar BV : olur TE-
77 mevlevtyyete kartbdir BV :
mevlcvtyyetdedir TE.
53
75 ki BV ; -TE.
76 mal defterdarl B v : def
terdarlk TB.
30 kananumdur TE : Konumdur
BV.
81 TB : -BV.
82 oullar dhi kezlik T E :
o#u BV.
83 olalar T E : ve sancak bei
oullan otuzbin ake ze'met ala BV
(Takdim-te'hlr var, bk. ct: 85).
84 beglcrbegi B V : beglerbegi-
ler TE.
85 ve sancak ... ala B V : -TE
(n o t: 83 ile takdbn-tettlr).
86 verile BV : vereler TE.
87 efendi BV : efendintin TE.
88 ulfeye ... olalar TE : ulfe
verile BV.
89 krbeer BV ; kukbe TE.
91 oullan T E : olu BV.
91 ze'met verile B V : tlmra
emir vereler TE.
92 altiinden B V : altdan TE.
93 vermesi TE : vermeleri BV,
94 vermece BV: vermei TE.
95 olsunlar BV : olsun TE.
96 akeyi BV ; ake TE,
96a defterdarlarm TE : defter
darm BV,
97 fhireler geydirile BV: ffthl-
re g-eyscler TE.
93 reiUlkattAba T E : retslkt-
t4b BV.
9 ve defter ... tasaddur ede
T E : -BV.
100 ede TE : eder BV.
101 mala B V : -TE.
102 her ... gre TE : -BV.
103 olsunlar BV : olana TE.
104 ze'met B V : le'rt etlik
te.
105 tciverd BV : -TE.
106 otuzikj ... altlar zlr bv :
-TE.
5i ABD tLKAD tR ZCAN
107 ve yayaba.j:lannp ... ver-
sUaler BV : -TE.
10S kirmm dahi slha BV :
klrlmmdsn dabi slahna TE.
109 d & b - s 4 c I BV : -TE.
110 BV : -TE.
111 yaplsun TE : yapUup BV.
112 uraya BV : ta?ra TE.
113 sy.esn TE : syleyfip BV.
114 inde Diri TE : biri iinde
BV.
115 ola TE : -BV-
116 ve BV : -TE.
117 olanlarnn BV ; olannn
TE.
l U la r T E : ola BV.
119 oltrauraa BV : olunsa TE.
120 otuz beer BV : otabe TE.
S ka BV : -TE.
122 onsekier BV : onsekiz T E .
123 ve yirmi ake ile B v : -TEL
124 kttibleri yirmi ... ile ka
BV ; -TE.
125 llgama BV : &)l&&a TE.
12# bir BV : -TE.
127 bostanclar B V : bostanc
TE.
12S ve hocama ... en&ma ve
BV : -TE,
129 mansblaruidan B V ; ma-
sblardan TE.
130 ve anlgtr ... ha?nnnmdur
T E : -BV.
131 e B V : -TE.
132 akeden TE : ake BV.
133 oldukda S V : -f ve T E .
184 Dtvina BV : + varan TE.
135 gelenler ... makamn eladr
lar BV : geleler. Anlar hce maka-
miadadr TE.
138 ve BV : -TE. ' terartar BV,
137 beglerbegllerl ve (ekleri
B V : beglerbeger ve beler TE.
138 develerim ve katrlarmdan
BV : devem re katrmdan TE.
13 katr T E ; -BV.
140 ve BV : -TE.
111 versnler saMrelerUn S V :
veriliLl hazineleriB TE.
142 ki BV : -TE.
143 gtiireler B V : getreler
TE.
144 mnsibdir TE : mnistb
Srlp BV.
149 Hasyla m BV : odam bas
TE.
146 d efa BV : -j- bl'at TE.
147 zerine TE : ve BV,
148 ve defcerMJiem TE : -BV.
149 mhrlenmek BV : + I-
znt gise TE.
sa hiirudu ilsun ve BV :
ecriyle huzrlannda alup TE,
15i b & b - a l 1 U BV: -TE.
152 ve elkablan beyinin dadr
BV : beyin der TE,
153 kanda BV : kanunda TE.
151 ola. TE : -BV.
155 krlmaa T E : ufatmaa
BV.
156 vki BV : -TE.
157 ttmrlan BV : tim in TE.
158 begler ... serbestdlr TE :
-BV.
159 BV : -TE.
160 bulsalar BV : balalar TE.
161 gerek T E : -BV.
162 ve T E : -BV.
163 ve BV : -TE.
164 ve dit-i agn&mdan B V :
-TE.
165 hisseleri T K : hissesi b v .
166 dahi BV : -TE.
167 e kaili BV : evvel. TE.
168 He BV : -TE.
169 defterdarlarma TE : def-
170 verilrse BV : verllsn TE.
171 dek TE : verince BV.
172 vflzer&ma B V ; vzeriya
TE,
 f A t H-IN TE K LA T KAM UNNAM ES 55

173 mteki ld BV : tekid TE. 203 aalarna BV : byle yaz

174 badefterdar ... ola B V : la TE.
TB- 204 BV : -TE.
175 b elert BV : begiler TE. 205 bej BV : ve beger TE.
176 mtiteka'id BV : -TE.
206 hccetUl- ... ecmaln B V :
17? verllmeyp B V : verilmeta
TE.
TE. 207 mrselln BV ; -f hccetl-
178 sancaklar BV : sancak TE. Hakk alel-halk ecmalc TE (takdim-
179 ve BV : -TE. tc'hir. bk. ar. 206).
150 verilp B V : ve TE.
208 mevliaa kad 4, ^ BV;
151 bahlar TE : bah. BV.
-TE.
182 ile tlmcniya TE : -BV.
209 ve dhil mderrislerine BV:
183 akeden TE : akede BV.
mollalarna ve dhil mollalarna TE.
l&Sa. yirmi BV ; ylrmki TE.
210 Melik ri-mtln TE : mder-
184 ve BV ; -TE-
rbrtr. B v,
1S5 edeler BV : -j- ve canAb-
211 iahn ... g i i i j. j BVr -TE.
jrilim ier ti yerdea pikc$ (reise
212 yanda. TE : -Bv!
vserma. ve defterdarlarma hisie
213 kadlara T E : + byle ya
vereler TK (T E de mkerrer, bk. sh.
zla BV.
23).
214 vel-hOkkAm ... vel-kelm
186 seyyib B V : te seyytbe
BV : el-Ism umdettl vl&tn-enm
TE.
TE.
187 ve kadeskerJerLaje B V :
kadskerimc TE. 215 meviaA . l " ; . -.BV: -TE.
S8 ve cmle ... yazla T E : 216 kadlara T E : -BV.
bye yazla cmleye elkab BV. 217 ve TE : -BV.
189 vezlriazama B V : veztria1- 218 defter eminine ve B V : -TE.
z&m TE, 219 ^ f ! j BV : -TE.
190 htinyni BV : cenil TE.
220 avulara BV : -f- byle ya
191 saltanat TE ; sadcti BV.
zda TE.
191a mkdr TE : fkra BV.
221 avu? BV : -TE.
192 yaklniyye BV: . : s TE.
222 vel-ktem j j a j B V: -TE.
193 halyk BV : hakayk TE.
223 eden BV : 4- elUl-kadr
194 ve e v lin i BV : -TE.
TE.
195 ve TE : -BV.
224 M ... olalar B V : -TE.
196 cemim BV : -TE.
225 memleketinde BV :
197 hazyla BV '- ji. TE- ketde TE.
198 a l i BV : allm TE. 226 cesb- emAret-me'b ...
199 Karaman TE : -BV. vesselm BV : uhuvvet-neb TE.
200 sihibl-isa:... Melikll-alim 227 Eer hutbe ... klasn dttyii
TE : -BV BV eger vilyetin, ab an-ccd hki
201 sanca b e g i^ ^ ijB V : -TE. mi ise, hutb ve sikke sihlbf degll se
emret-me'b TE.
202 ve yenieri ... ir T E : -BV, 228 ya BV : -TE.
6 ABDL.KADR OZCAN

229 ekrem BV : kiram TE. m u 'm tn a BV : -TE.

230 miihlrat B V : m t'lroi 238 aeyyldetti'i- B V : sayyidl
TE. TE.
231 ve'1-flb.m BV : -TE. 239 kimultn veyihud BV :
232 ve BV : havimden TE. -TE.
233 ulae ... mutieremeden e v :
2*0 Mahmd TE : -BV.
-TE.
241 Ajrtse T E : -BV.
234 birisice BV : birine TE.
235 p i s t BV : + byle yakla 242 itrom etll ... Osmaniyye
TE, B V : temmetrt-kft&b tpi-ivniTlahi'l-
236 devlet TE : -BV. Mellkr-vethi. Tahriren ft gurre-i
237 havklu ... muhteremettil- zilhicce e-ertfi setlft 1039,