Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
plantas
medicinales
la
Jkmazona
HISTORIA
omvwwas-
AMJDIHA
L a s p i t u c a s lj o t r a s p l a n t a s m e d i c i n a l e s
d e la A m a zo n ia
L t o c a pat e o p o n a p a s h n p a L j e p a n c j u r c n t s t a t s r a a v i n t a r o n t s i t a t s r
ashi A m a z o n ia
Noinijaantziri
El Per es uno de los pases ms ricos en sus plantas medicinales
tradicionales, porque posee una gran diversidad en sus tres regiones
como: costa, sierra y selva. Todos los pueblos conocen y practican la
medicina natural tratndose o curndose de sus males que les afectan a
travs de sus plantas medicinales que hace muchos aos atrs le
ensearon sus ancestros. Se puede decir sin exageracin que los indgenas
ashnincas hace siglos utilizaron sus plantas medicinales sin la
intervencin de los mdicos profesionales para as dosificar y dar
tratamiento a muchas enfermedades. Entre el siglo XIX-XX. recin los
ashnincas estaban conociendo que es una vacuna. Tambin tuvieron
que enfrentar enfermedades nuevas para ellos as como: el sarampin, a
tos convulsiva, la poliomilitis, ttano y la tuberculosis, cncer, enfermedades
venreas, chancro, gorronea, sfilis, hoy el sida. Todas estas enfermedades
realmente no se conocan. El Ashninca siempre ha tratado sus males
con yerbas, plantas, races, cortezas, hojas, resina, frutos. As como las
plantas parasitarias que podemos mencionar (el caso de las pitucas} que
muchas son comestibles otros no son comestibles pero si son plantas para
tratar los diferentes parsitos intestinales que tiene el ser humano como: el
oxiuro, ascaris, estronguiloldes, la tenia, las amebas y otros.
Per irootaque aparonitanaintsiri nampitsipaye oshequitzimotzirori
panquirentsipaye aavintarontsitatsir intacaantarori, tema otzimimotziro
aparo antaroite oibaraayeta ocaratziro mab osacayetanaque quimitachari:
incaarequl ocatsncaiyi opoaa, antamishiqui. Maaroni saicacaantspaye
yotziro opoaa iyotayironi panquirentsiperori iaantaro teerica yaavintziro
imantsiyari omantsiyiiriri oniyanquitz panquirentsi aavintantatsiri, ocantatya
oshequi osarentispaye npoitanaque yoinijaaqueriri intacaantanacarori.
Ancantacotabaquero eero abanaajaantziro ashanincapaye oshequi
osaren tsipaye yaavintaro ibanquire aavintarontsitatsiri te aeeri
incantacoventai irirori aavintantzincari (doctor), yotaneri ocanya
incantantairi tsica onc arateca opoaa ampayeteriri, oshequi
mans iyarentsipaye. Ocantaca osarentsipaye XIX-XX obaquera
ashanincapaye iytanaquero tsica opaita icantaitziri ostaarontsi (vacuna)
aajatz otzimaque itonquiyotaro mantsiyarentsipaye ovaquerar irashi iriroite
oquimitatyaaro: caporoquitaantsi, joojotaantsi, etsaaporoquitaantsi, ttano
opoaa caintaperotaantsi, opatsaantsi, omantsiyarentsite oshtsapequi,
cainvaitaantsi, ancatsitsinite, ompatsae ashitsapequ, iroaaca iroori sida.
Maaroni iroca mantsiyarentsica quarioperoine te iriyoitero. Ashanincaca
icantatani yaavintziro imantsiyari, inchashqui, panqurentsiqu,
oparitsapaye, otaquipaye, oshipaye, ocashipaye oitsoquipaye.
Oqumatatyaaro panquirentsi irashi shitsanents ipaye oquimitaya
ancantacotavaquero (quimitachari pitocapaye) oshequi ibayeetari pashini
te irobaityaaro, ir cantzimaitacha irootaque panquirentsipaye aavintzirori
cantashiyetachari shitsanentspaye saicantarori asheeto tzimimotziriri atziri
quimitachari; iriro acheequi, atsometsa, estronguiloides, mptanqui,
ipanatsa opoaa pashinipaye.
Para evitar las prdidas y desconocimiento de estas plantas muchos de
los ashnincas han mantenido sus propias plantas medicinales y tambin
han intercambiado entre ellos de acuerdo a sus propios conocimientos, a
pesar de que los ashnincas estn esparcidos en diferentes departamentos
o regiones de nuestra patria: Junn, Pasco, Hunuco, cayali. Cusco,
Apurimac, Madre de Dios y parte de Ayacucho. Siempre han tenido una
posicin de guardar sus propios conocimientos ancestrales y practicarlos a
pesar de tener a la mano el puesto o centro de salud ms cercano a su
domicilio; una cosa que nos limita es que ya nuestros jvenes ya no estn
practicando esta medicina y la estn perdiendo, desconociendo sus propias
plantas porque no existe libro escrito, Gracias por el apoyo brindado por el
doctor Pablo Macera y la doctora Nanda Leonardini, a travs del Seminario
de Historia Rural Andina de la Universidad Nacional Mayor de San Marcos
esperamos recibir en el futuro mas apoyo moral y econmico para que de
esta manera se haga realidad nuestros sueos de ver a nuestras plantas
medicinales ser reconocidas oficialmente por el Ministerio de Salud para el
tratamiento de muchas enfermedades.
Mi obligacin y responsabilidad como persona, es la conservacin y
cuidado de las plantas, cuya base primordial es el sembro, clasificndola de
acuerdo a las variedades de las plantas y para el tratamiento de muchas
enfermedades,
A travs de este libro, hecho en base ai Ashaninca del Peren, entrego
mi conocimiento para contribuir con la medicina tradicional.
Ocanya eero apintaro, opoaa ampiacoshireeyaaro roca
panquirentsipayeca, oshequ ashanincapaye ainiro yoisoquitaro
ibanquirepaye aavintarontsi opoaa aajatzi ipavacaacaro caraiyinira
iquinquishiriacotziro ocaratzi iryotanepaye, ocantavetaca yocapaye
ashanincapaye yoivaraayetaca oquenayetanaque saicacaantsipaye, teerica
oquenayetanaque onampitsitequi: Junin, Pasco, Huanuco, Ucayali, Cusco,
Apurimac, iriniro pava opoaa capichaji ashi Ayacucho. Ocanta tan i otzim
aparoni iqunataro irovero irashi iryotanepaye intacaantanacarori opoaa
iaantyaaro ocantavetaca otzima iracoqui puesto teerica oniyanqutzi
tecatsitaantsi ainiro ocaaquitzi isaquira; aparoni cantacha otzicairi
quimtachan evancarpaye te iaantajiaro roca aavintarontsica opoa
aajatzi ipiaquero, ipiacotanacaro irashi ivanquire tema tecatsi
oaarontsitatsiri osanquenatacotya. Paasoonqui ocaratzi ametacotaantsi
yametacotaquenari doctor Pablo Macera opoaashitaca doctora Nanda
Leonardini, opoaacantanacaro Seminario de Historia Rural Andina ashi
universidad Nacional Mayor de San Marcos, ooyacotziro ompai coramani
oshequ ametacotaantsi ovaaashree opoaa qureequi oncantyaataquia
aeero irooperote ocaratzi amishitziri aaajero abanquire aabintantatsiri
iriyotacoitero quiarioperoine oniyanquitzi Ministerio de Salud
aavintantyaarori oshequi mantsiyarentsfpaye.,
Noshintsventa opoaa quarioperotatsiri noquemeta natziritzca,
irootaque anquempoyeero opoaa aamaventacotyaaro abanqurepaye,
irootaque onqusotantyaari ontzimatye ampanquitero anaashiyeyaaro,
ocantashiyetara onaashita panquirentsipaye opoaa aavintantyaarori
mantsiyarentspaye.
Oniyanqutzi roca aanamentotsica, yantaitaquero ashanincaqui
paren isatz, nopiro yonotane ocantya ayotacotero aavintarontsi
intacaantarori.
Pitucas y plantas medicinales
Descripcin
o Esta pituca, todo el tiempo se siembra del mismo fruto al cumplir un ao.
o Su color es blanco, con cscara marrn.
o Se come asado y cocinado, el fruto ms grande no se come, al cosechar
nuevamente hay que volver a sembrar para que pueda ser cosechada al
siguiente ao.
o Cada planta se cosecha entre ocho a diez kilos de fruto,
o Esta planta es sembrada en selva alta.
Relato
Nos cuentan nuestros abuelos que esta pituca fue del Ashninca Oshero que
quiere decir cangrejo, antes este cangrejo era dueo de esta pituca, por lo que,
l al vivir en la altura sembraba mucho esta pituca. Cierto da al ser convertido
en un cangrejo dej su pituca a sus descendientes, que al ser preguntado cmo
se llamaba esta pituca no saba como llamarlo. Entonces lo llamaron con el
nombre del Ashninca Oshero, y dijeron lo llamaremos Osheroconaki que quiere
decir brazo del cangrejo. Hasta el da de hoy los ashnincas mantienen
sembrado en su chacra.
12
Pitca osheroconaki
Amenacotaantsi
o Pitcaca ocantaitani ipanquiitziro, oitsoquira arinca otsotyaapajiaro
osarentsi.
o Quitamarori onatzi, otaqui camaran,
o Yobaitaro tashirentsi, opoaa cotsirentsi, oitsoqui antaro te irovaityaaro,
aririca antsoquero intanajiaro aipiyanajero anpanquitanajero oncantyaata
ancoyaajero pashiniqui osharentsi.
o Aparoni panquirentsi ooqu apintapaaca teerica appacote otenatzi.
o Panquirentsica ipanquiitziro toncaariitequi.
Quinquitsarentsi
13
Pituca verdadero
Descripcin
o Esta pituca, todo el tiempo se siembra del mismo fruto en aumento, al
cumplir un ao.
o Su color es blanco, con cscara marrn.
o Las hojas es de color verde oscuro.
o Se come asado, frito, se cocina los frutos pequeos con toda su cscara.
o El fruto ms grande se cocina pelando la cscara y tambin se come en
forma de pur, con carne de pescado o se prepara una sopa de pituca con
carne seca.
o Se cosecha al cumplir un ao, cuando se ve que sus hojas empiezan a
secar.
o Cada planta produce entre seis a ocho kilos de pituca.
Relato
Esta planta de pituca fue dada por nuestra madre Luna,
cuando nuestro padre sol dio una orden para que les
enseara a las mujeres a sembrar plantas en la chacra
Sffe * que poda hacer su esposa, fue all donde la madre
. j: t ! ! S Luna sembr tallos de palo como estaca de lo cual
salieron las plantas de pltano y las piedras
enterradas, fueron convertidos en plantas de una
pituca hasta el da de hoy. Los ashnincas mantienen a
esta planta comestible, todava no existe una venta
comercial en el mercado. Esta pituca es sembrada en
selva alta y baja, pero mayormente se siembra en
tierra hmeda.
14
Pitca pitocaperori
Amenacotaantsi
o Pitcaca ocantaitani ipanquiitziro oitsoquira arinca ontsotyaaquero
aparoni osharentsi.
o Oquitamarotatzi, otaqui camarari.
o Osh oquenashiperotatzi.
o Ivaitaro tashirentsi, cheerencaantsi, icotsiitziro oitsoquipaye iyaanini
maaroni otaquiqui.
o Oitsoqui antaro icotsiitziro antaquiriatyeero otaqui opoaa aajatzi
yovaitaro ashiyacaantero opatsa, antsipatairo ivatsa shim, eerorica
antsipataaquero vatsatsi chariquirentsi.
o icoyaitziro aririca ontyotyaaquero aparoni osharentsi, aririca aaaquero
oncamashitanaque osh intanaquia ompariashitanaque.
o Aparo panquirentsi oquitsotzi oyaatzirori teerica apintapaaca otenatzi.
Quinquitsarentsi
Iroca panquirentsica opacairo aniroite cashiri, Ainiro arintanacari ooriatsiri
ipacairo aparoni tyaancaantsi oncatya iyometaitero cooyapaye onpanquitero
panquirentsi ovaantsiqui irootaque anteri iina, tema aritaque tsica
irinirontaitarira, cashiri opanquetaquerori oytzipaye inchaquiiri oshiyacaantziro
inchapontsopaye ocantanaca oshitovanaque panquirentsi opeshi parentzi opoaa
mapipaye quitatayetachari, irootaque pianajachar panquirentsi quimitachari
pitca iroojatz iroaaca. Ashanincapaye yoisoquirotaro panquirentsica yovro,
tequeraata ontsime aparoni impimantaitero opimantanta. Pitcaca opnquita
toncaariitequi otaapiqui, ipanquiitziro ovaapatsaaqui.
15
Pituca zamao gordo
Descripcin
o Esta pituca no es comestible, crecen en ios montes de ia selva alta en
tierra roja.
o Sirve como medicina para curar a los perros para que puedan cazar
solamente a los zamaos.
o Tiene frutos pequeos, hojas de color verde con puntos rojos.
Relato
Cuentan los antepasados que el Dios Sol bendijo a los ashnincas a travs del
conocimiento de las plantas, as para poder cazar animales, como el zamao, el
Dios sol le ense esta planta para que pueda curar a su perro; cuando al perro
se le cura hay que dar de tomar su fruto y luego llevarlo al monte para que
pueda cazar al animal indicado, una vez que caza, no se le da de comer, tiene
que cazar tres o cuatro zamaos, despus recin prueba lo cazado y as
sucesivamente ir cazando poco a poco.
16
Pitca samanisama
Amenacotaantsi
o Pitcaca te irovaityaaro, oshooqui antamiqu toncaariitequi quipatsiqui
quityoncari.
o Acviro ashi avintarontsi, avintantyaariri otsitzipaye ortcantya
ncomintsateriita samanipaye.
o Otzime oitsoqui iyaaniinipaye, osh quenashir optencayetaro quityoncari.
Quinquitsarentsi
!7
Pituca pene del perro
Descripcin
o Esta pituca se siembra todo el tiempo, al cumplir un ao para el consumo,
o Su color es blanco, con la punta roja y la cscara marrn,
o Se come asado y sancochado,
o Cada planta bota entre diez a doce kilos,
o Esta planta es de selva alta.
Relato
imitar al perro en eso apareci el Manincariite junto con el sol, al ver los
maldijo diciendo: eso es lo que hacen, parecen perros, ahora les convertir en
verdaderos animales y tambin sern plantas.
18
Pitca ishibi otsitzi
Amenacotaantsi
o Pitcaca ocantaitani opanquita, arinca ontsotyaaquero aparoni osarentsi
avarttyaarori.
o Quitamarori onatzi, otsoviqui oquityoncatatzi opoaa otaqui camarari.
o vataro tashirentsi aajatzi cotsirentsi.
o Aparopaye panquirentsipaye ooqu appacote apite otenanca.
o Panquirentsica ipanquitziro toncaariitequi.
Quinqultsarentsi
Ashanincapaye iquinquishiriacotziro irootaque ibitocate otsitzi itapovaquerira
pava ooriatsiri. irootaque icantantaitari oshiyaro ishibi otsitzi otsoncatanta
otsova oquityoncatzi, ari ocantan iroojatzi yoisoquitaro ashanincapaye
iroojatzi iroaaca. icantaitzi aparoni evancari Ashaninca iaatsaiyani
icaraiyini jevancaritaiyinira opoaa evancaropaye, ir iaatsata tsontari,
aatsarontsitatsiri, itsipatatziro ishivanqui tyaapa, ir otsoncanaca
aatsarontsica, icoaatapaaque otsitzi paye yasheriapaaqueri aatsarontsica,
iaaquerira aparoni icantanaque: caaritya aaatsatanta iquimitaara irirori,
ijataiyaque yameni pitca, iaaquera ari etanacarori ishyacaabentanacari
otsitzi ra ari icoaatapaaqueri manincarite i ts pataca r ooriatsirira,
iaapaaquerira itapovapaaqueri icantziri: irootaque yantajeetziri iquimitaca
otsitzipaye, iroaaca. iroaaca nompaperoteri piratsipaye opoaa aajatzi
impeyaaro panquirentsipaye.
19
Pituca ave (chihuaco)
Descripcin
o Esta pituca se siembra todo el tiempo al cumplir un ao.
o Su color es anaranjado con cscara de color amarillo con marrn.
o Se come asado y sancochado.
o Cada planta produce entre cuatro a seis kilos,
o Esta planta es de selva baja.
o Sus hojas son de color verde.
Relato
No tiene una historia definida, pero se sabe que fue dada por el Dios Sol a la
madre Luna para que pueda difundir la siembra de esta pituca. Algunos
ashnincas dicen que fue la pituca de un ave llamado Tsoori que en el castellano
se traduce (chihuaco). Esta ave es del mismo color, amarillo con marrn como
el color de su pituca, nos contaron en una comunidad del ro Ene. Nos decan
cmo la pituca del Tsoori entonces nos dimos cuenta que era la pituca Tsoriya,
all fue donde indagamos la pequea historia de esta pituca.
20
Pitca tsoriya
Amenacotaantsi
o Pitcaca ipanquiitziro ocantaitani arinca ontsotyaaquero aparoni
osarentsi.
o Oquityocaneentatzi otaque quiterin otspataro camarari.
o Yovaitaro tashirentsi opoaa cotsirentsi.
o Aparoni panqurentsi oquitsotzi otsipatzita teerica oyaatzirori otenatzi.
o Panqurentsica oshooqui otaapiitequi.
o Osh oquenashitatzi.
Quinqmtsarentsi
21
Pituca anchoveta
Descripcin
o Esta pituca se siembra todo el tiempo al cumplir un ao para el consumo,
o Su color es blanco con cscara marrn, las hojas son de color medio
azulado, se come asado y sancochado,
o Cada planta se cosecha entre diez a doce kilos,
o Esta planta es de selva baja.
Relato
Esta planta de pituca se llama tsamonkiri que quiere decir {pituca de la
anchovecha) quien era el dueo de esta planta, que antes al desobedecer a
nuestro padre el sol; fue convertido en un pez anchoveta y dej su pituca
hasta el da de hoy que los ashnincas sigan sembrando. Esta planta crece en
selva baja, porque esta especie de anchoveta tambin vive en la selva baja.
22
Pitca tsamonkiri
Amenacotaantsi
o Pitcaca ipanquiitziro ocantaitani arinca ontsotyaaquero aparoni osarentsi
ivarttaitarori.
o Quitamarori onatzi otqui camarari, oshipaye otsimerinquishitatzi,
yovaitaro tashirentsi opoaa oncotsirentsi, Aparoni panquirentsi yaitzi
oquitsoqui oncarate apipacote teerica apipacote apite otenatzi.
o Panquirentsica otaapisato onatzi.
Quinquitsarentsi
Panquirentsica pitca opaita tsamonquiri icantaitziro ivitocate shiv
(tsamonquiri) tema iriitaque ashitarori ivanquire, pairani ipiyatsatatyaari ar
ooriatsiri, ipietaqueri aparoni shiv (tsamonquiri) ari opoaari yoocanaquero
ivitocate iroojatzi quitaiteritatsirica ashanincapaye iroojatzi ipanquitziro.
Panquirentsica oshooqui otaapiitequi, tema yoca shivatatsirca aajatzi isaiqui
otaapiitequi. Iquenquitsatacoitziri yoc ashanincaca icaratziini te irantarite,
iroori iina ametacotziri yantz irovane opoaa opanquitziro pitca, corichapaye,
caniripaye, shinquiperori; aparo quitaiteri ipocaque ooriatsiri iquvantziri
ivancoqui, tema ijatatye pashiniqui nampitsi, iinaca tsamonquiri
isampiitaquerora pav ooriatsiri, tsic isaquica piime, iroori ocantziri: te aeeri
ijatatzi ishimaata parenequi, tema iriitaque imanaca nijaateniqui icaavaita,
iyotaquerora pav ooriatsirira amatavitatziiri icantaquero pitsaiyacotar piim
inpiatyeeya aparoni shiv, ari ocantacari aantsi irash tsamonquiri.
23
Pituca tsanaro
Descripcin
o Esta pituca se siembra todo el tiempo al cumplir un ao,
o Es de color medio verde y amarillo con cscara marrn,
o Produce entre cinco a ocho kilos cada uno.
o Es sembrada en la selva alta.
Relato
Cierto da un Ashninca de nombre Shirintzi, en su chacra tena sembrada esta
pituca llamada tsanaro. Cuando cazaba aves, animales o peces, l coma su
tsanaro con cualquiera de estas carnes. Entonces familiares y paisanos que lo
visitaban se quedaban asombrados, porque poco coma la yuca, slo utilizaba
para el masato junto con la pituca. Sus familiares decan eres raro, nunca
nuestros familiares son como t. Entonces le desanim, se reuni con su esposa
e hijos, les dijo: prefiero ir lejos para ya no ver nuestra familia y nos estn
odiando de lo que comemos. Diciendo as su mujer acept, se fueron lejos, sin
dejar huellas, camin tres das, all se asentaron, llevando todos sus provisiones
de alimentos y semillas para que siembre; pero cuando sus familiares lo buscaron
no lo hallaron, porque l se converta en una perdiz para poder comer semillas y
frutos del monte para sostener de hambre, pero su cuado, el Soronchatzi, lo
convirti en un verdadero perdiz.
24
Pitca tsanaro
Amenacotaants
o Pitcaca ocantaitatyaani ipanquiitziro arinca ontsotyaaquero aparo
osarentsi.
o Oquenashineentatzi opoaa oquiteritzi otaqui camarari.
o Oquitsotzi apapacoroni. Teerica apintapaacaro otenatzi.
o ipanquiitzirio toncaariitequi.
Quinquitsarentsi
25
Pituca panca-panca
Descripcin
o Esta pituca no es comestible, tampoco se la siembra,
o Crece en el monte.
o De color amarillo, cscara marrn, hojas verdes grandes y anchas,
o Sirve de medicina, para caso de mordedura de vboras,
o Tambin cura el asma-bronquitis.
o Solamente se come su flor en asado y sancochado, pero sin masticar,
porque produce comezn.
o Los ashnincas usan como medicina tradicional hasta hoy.
Relato
26
Pitca kenashi
Amenacotaantsi
o Pitcaca te irovaityaaro, aajatzi te impanquiitero.
o Oshooqui antamiqui.
o Oquiteritatzi, otaqui camaran, osh quenashiri antarosaantepaye.
o Aavintarontsi onatzi, aririca iratsicae maranquepaye.
o Aavintziro aririca ancaentavaitya.
o tntarsi ivaitaro otyaaqui {quenapa) tashirents opoaa cotsirentsi, eero
anaatzirootsi, tema ari oncaintarsacae.
o Ashanincapaye iquinataro irabintaro ortatzi iroojatzi iroaaca.
Qunquitsarentsi
Osaiqui aparon ish apaniroini antamiqui tema otomipaye opoaa osaripaye
iquisanentziro. Aririca ontsitenitanaje ompiashitanajia omaamentoqui,
ompianaquiari aparon maranque obmaantzincari paitachari Quero piro
oncantya oncomintsaatyaariita onquiropaye, zamani, sharpaye. Aririca
oncomintsaataquia ompocaje jaiquitaca otsomontequi opoaa orna ay i
maaroni quitaiteriqui, aririca otomipaye isampitero tsica pijaitzica, ocantzi
nojatatzi nameni quenapa {oitsoqui quenashi) oitsoqu kenashi, aritaque
oinijaantapiintziro oyenapatepaye a maque ri ocantacaaro eero i y ota n taita r o
ocaratz antziri aririca ompeya. Ir cantzimaitacha otomi yareetacaro aparo
isheripiaritzi ari iyotaquerori irinirora opiatyaari maranque, itsarovacaitacaro
opoaa ibaitaquero, yapatotashitaquero oshequi tsitsi opoaa itaaquero. Ari
itaitaquerora oshoocaque panqurentsi quenashi, ar icantzi otomi iroaaca
aririca iratsicacae Quempiro ontzimatye aavintyaaro ocashi quitamarori ocantya
eero oshintsitanta iyepiyanca.
27
Pituca impari
Descripcin
o Esta pituca se siembra todo el tiempo, al cumplir un ao.
o Es de color blanco, cscara marrn, hojas y tallos de color celeste,
o Se come asado y sancochado.
o Cada planta se cosecha entre diez a quince kilos,
o Esta pituca es sembrada en selva alta y baja.
Relato
Esta pituca es una planta de gran tamao. Muchas personas no creyeron y no
quisieron comer, porque la madre Luna era su pituca preferida en su
alimentacin. Otras personas decan: tenemos que comer para tener el color
blanco con ojos celestes, como la pituca es blanca con hojas celestes. Los
creyentes le cayeron la suerte y nacieron sus hijos bien blanquitos con ojos de
color celeste que hoy da los llamamos gringos. Nos contaban muchos abuelitos
que vivan en comparachimaz que eran yaneshas, ellos nos decan, es por eso
que nosotros somos blancos similar a los gringos pero tenemos ojos marrones
porque nuestros abuelos no creyeron en la planta de la pituca impari, en cambio
ustedes como ashnincas comieron la pituca casancari a pesar de tener color
blanco y morado tienen la piel de color canela.
28
Pitca i m par
Amenacotaantsi
o Pitcaca ipanquiitziro ocantaitatyaani arinca ontsotyaaquero aparoni
osarentsi.
o Oquitamarotatzi, otaqui camarari, osh opoaa otonqui
tsimenquirineeronca.
o Ivaitaro tashirentsi opoaa cotsirentsi,
o Aparo panqurentsi ay apipacote, apapacoroni otenanca.
o Pitcaca ipanquiitziro toncaariitequi aajatzi otaapiitequi.
Quinquitsarentsi
29
Pituca que da escozor (comezn)
Descripcin
o Esta pituca se siembra todo el tiempo, al cumplir un ao.
o Es de color amarillo con cscara marrn,
o Se come asado y sancochado,
o Produce entre diez a quince kilos,
o Esta pituca es sembrada en selva alta,
o Cainimpiro quiere decir que da comezn.
Relato
Esta planta tambin lo utilizaron para las personas que robaban las pitucas, pero
esta planta es comestible. Cuenta nuestros antepasados que haba una mujer de
gran estatura, cuando haba fiestas, masato, esta mujer era infaltable, era de
buen semblante, y era muy bromista, se bromeaba con hombres y mujeres,
entonces uno de sus abuelos le dijo: nieta no se que te pasa, como si algo te
30
Pitca cainimpiro
Amenacotaantsi
o Irooca pitcaca ocantaitani ipaanquiitziro kiarioperoini aririca
omoncaraajaro aparoni osarentsi
o Quterir onatz, otsipataro otaqui camaran.
o Ibaitaro tashirentsi opoaa cotsirentsi.
o Oquitsotzi apipacote teerica apipacote apapacoroni otennca.
o irooca pitocatatsirica ipanquiitziro toncaaritequi.
o Cainimpiro icantaitatziiro caintantatsiri.
Quinquitsarentsi
Irooca panqurentsica ipanquitaitziniri hirashi atziri coshitayetzirori
pitocapaye, iro cantzimaitacha panqurentsica ovaritentsi onatz, Iquenquitsatzi
i ntacaantanacarori tzimatsi aparoni cooya antaroite, aririca ontzime
iroimoshirenquia, parentsi, irooca cooyaca te oncovityaanetya,
cameetsaam'quiini, opoaa cantashivairento onatz, otsinampayetziri
shiramparipaye opoaa cooyapaye, opoaa aparo osaripaye icantaquero: nosaro
te niyte paitarica antzimiri, quimitaca paitarica, ovaininquimiri pibatsaqui
irootaque caari, pisacanta cameetsaini, ar iroori acnaqueri osari;
omamerotatya ocaratzi picantanari nosar, tema naacataque as hitaron' pitca
caimimpiro irootaque opajeencaaquenaro irootaque nocantavatantacari
iroaaca, oshequi cooyapaye oquisanent aquero ocantabaitara, tema
oshi nquitatyaara, opoaashitari shiramparipaye tzimatsiri iinapaye
oquenquitsavaitacairi aantsi caariperori, opoaa maaroni yamenaiyironi;
cooyapaye oquenqushriacojeetacaro omitsitziyaatero, ir cantzimaitacha
tecatsi sampiteroni tsica opaita obitocate, irootoque ipaitantacararor
cainimpiro.
31
Pituca ascaris
Descripcin
o Esta pituca no es comestible, tampoco se siembra, crece sola en el monte,
o Su color es amarillo, con cscara y hojas verdes claros,
o Sirve de medicina antiparasitaria.
o Esta planta produce pequeos frutos que sirven para comer, solamente una
papita que luego expulsa el ascaris.
Relato
bordes de tu chacra porque all siempre te roban; oyendo todo esto sembraron; y
la Luna dijo si una mujer u hombre cae enfermo con nuseas, vmito, diarreas o
vote parsitos este es el ladrn. No pas mucho tiempo, se detect lo sucedido,
desde all nadie rob, ahora se esparci en el monte, no es comestible pero es
medicinal.
32
Pitca imoopari
Amenacotaantsi
o Pitcaca le irovaityaaro, aajatzi te impanquiitero, oshoocashita apaniroini
antamiqui.
o Quiteriri onatzi, otaquitatz opoaa osh quenashimiro.
o irashi iravintaro shitsanentsi.
o roca panquirentsica tzimatsi iyaaniini, oisoqui janiqui ayaari, intani
apaquitsoquiroini aritaque oocaqueri ashitsane (imooqui).
Quinquitsarentsi
irootaque a paro ni panquirentsi irashi shitasanentsi, irinirontaitari cashiri
ovametaaquero maaroni panquirentsipaye cooyapaye ovametaaquero
onpanquitero ompoaa oyaaro ocaraiyinira oshenincapaye, ir cantzimaitacha
otzi maque cooyapaye caari covatsine, ompanquite, intani ocoshi tas hita
ovantsinentsiquipaye, cooyapaye oaashit acaro opanquitaquero
oquisaiyanacani, opoaa ocantaquero irinirontaitarira cashiri ocantziro: tsic
ancanteroca, maaroni quitaiteriqui icoshitaitai abitocate, ar ocantanaquero
cashirica: iroaaca aeero jaanicarica atziritatsiri coshitatsiri, jeroca iroca
iyaaniini pitcaca patachar imoopari, pinpanquitero otsapiqu povane tema
aritaque icoshitapiintzimi; oquemaiyavaquera maro ni opan qujeeta naquero;
opoaa cashirira ocantaque, arinca aparoni cooya teerica shirampari
imantsiyatanaque ompiyanentanaqueri, incamarancanaque, ishaatanaquia
teerica iroocanaque ishitsane iriitaque coshintzi. Te avishe osamanite,
iyoitanaque avisaintsiri, ar opoaanaca tecatsi coshitatsine, ar
oshequianaca antamiqui, te irovaityaaro aavintarontsi onatzi.
33
Pituca oxiuro
Descripcin formal
o Esta especie de pituca no es comestible, tampoco se la siembra, crece en
el monte naturalmente,
o Sirve de medicina antiparasitaria,
o Produce frutos muy pequeos entre dos a tres granos.
o Los ashnincas la utilizan como medicina para la expulsin de parsitos
oxiuros.
Relato
Cuenta la historia de un anciano viudo, que viva solo y todos los das caminaba
por el monte en busca de alimentos, frutos, cogollos; tumbaba papaya de monte,
para que los gusanos (suris) lo puedan comerse al caerse y todos los das tena
que ir a ese tronco tumbado para ver si ya haba suris. Cuando ya haba, llevaba
su yuca asada con sal y se diriga al monte en busca de los suris. Se dice que el
Dios Sol quiso proveerlo un poco mas de fuerza, para que pueda cazar animales,
al llegar a su casa, el sol lo esper dos das, pero este anciano no sali de su
34
Pitca atsometsa
Amenacotaantsi
o Irooca cantashitachari pitca te irovaityaaro, aajatzi te inpanquiitero,
oshooqui antamiqui ocantaitani.
o Aavintae hrashi shichari
o Oquitsotzi ocaaraeriquitziini otzimi apite, mab oitsoqui.
o Ashanincapaye yaavintaro oncatya irooqueriita ishitsane atsometsa.
Quinquitsarentsi
Ocantz quertquitsarentsi hrashi aparoni antaricona camaiventzincari, saicatsiri
apaniroini, opooaa maaroni quitaiteriqui yaniivaitzi antamiqui yameni
irovaritepaye, chochoquipaye, tsirentsipaye; itovayetziro m a pocha {pana ropa)
antamisato, ocantya imooquipaye iroyaaro aririca ontyaaque, opoaaca maaroni
quitaiteriqui ijaatzi yameni ro inchatora tovainchari yaminiri tzimaquerica
imooquipaye. Aririca intzimaque, iraanaje iyaniri tashirentsi aajatzi tziv ari
inquenanaji antamiqui iramenayet imooquipaye, icantaitziquia pav ooriatsiri
icovaque imperi ishintsiperotavaje, oncantya incomintsatyaari piratsipaye,
yareetajara ibancoqui, ooratsirira yooyaaqueri apite quitaiteri, yoca
antariconaca te ishitob ivancoquira, tema ipashiventaca, i rica ooriatsirica
iyotaque imanatyaro aparo inchaponquitzi tyaatsiri, icaimacaantaqueri
yapiyapiitziiri, tema ipiyatsatacari, tema irootaque i rica ooriatsirica
iquishimatanaqueri icantziri: irica antariconaca piyatsarica, imooquipaye
yaquipataqueri tsi pnashiqui impeya shitsanentsi imotyaaqui, tspanashira
yaquipatantacariri iraavintaro onatye, icantanaque irica ooriatsiri itsiparianaca.
Ari ocantacari antariconaca i jaiquitacari atsometsa opoaa oitsoquipayera
inchashica irootaque yaavintar maaroni quitaiteriquipaye.
35
Pituca especie de carachama
Descripcin
o Esta pituca se siem bra del mismo fruto al cum plir un ao y va aumentando
sus frutos para ser trasplantadas,
o Es de color am arillo con cscara marrn, hojas verde claro,
o Se come asado-cocinado y el fruto grande solo asado,
o Se cosecha al cum plir un ao, al ver las hojas secas,
o Cada planta de pituca bota entre ocho a diez kilos,
o Esta planta es sembrada en selva alta.
36
Pitca nco
Amenacotaantsi
o Pitcaca ipanquiitziro oitsoqui catsini aririca om oncarajiaro pashini
osarentsi.
o O q u ite rita tzi, otaqui camarari osh antaroni oq u e n ash itatzi.
o Yobaitaro tashirerttsi oncotsirentsi opoa oitsoqui antaroite intani
tashirentsi.
o Aririca ancoyaaquero aparonitaquerica osarentsi, aririca aaaquero
om pireashiyetaque oshipaye.
o Aparopaye panquirentsi ooqui apipacote otenatzi.
o irooca panquirentsica ipanquiitziro toncaariitequi.
Quinqmtsarentsi
iquenquetsatacotziro acharineetepaye pitocatatsirica onc, pairani atziri inaveta
ipeetaqueri jetari iyaaniini. Aparosatzi quitaiteri ishenincapaye onc ijatzi
ishim aata parenequi, ibincaquirora iyoapite icamaque oshequi onc, tecatsi
coyeerini, ari icoaatapaaque m anincariite aparoni caari iaapintaite otzimi
itasorenca, otsapiaaquira pareneni; icantaiyaqueni jaanica pocatsiri?
pashini paye icantanaque: i ri i taque m anincariite, tsame ancoy oshequi onc
am pashitavaquiariri icoyaajeetaque oshequi ipashitacari tashirintsi. Tecaatsiite
ayanire nompemiri, intani poy onc tema icam aquera opoaa acoyaaqueri, te
incovityeeya tsaincaqueriri, aparoni evancaro ocam anentaque oshirontari.
Paitaca p ish ro n ta n ta ri, pal taca ma pipanari? Ocantavetaca eero pica manta na
naaca niyotaquem i, yca oncoca iriitaque ivatsa atziri, iriitaque pisheninca,
iroaaca novashinoncaim e pinpeyaaro panquirentsi opoa. Ari ocantacari,
irootaque aaantarori iroaaca panquirentsica pitcaca onc ipietaquero aparoni
jetari.
37
Pituca olor a sobaco
Descripcin
o Esta pituca se siem bra todo el tiempo al cum plir un ao.
o Es de color blanco, su cscara es de color marrn con hojas verdes
azuladas.
o Esta pituca se come sancochado y asado,
o La pituca es sembrada en selva alta,
o Cada planta produce entre seis a ocho kilos.
Relato
Nuestros antepasados nos deca que los nios no deban comer esta pituca para
que no tenga olor a sobaco; pero sin embargo solam ente coman los adultos. Se
dice al consum ir esta pituca tenemos que comer con limn para que no nos
contagie. Cuenta una vieja historia que haba una mujer de contextura gruesa,
se dedicaba a sem brar y comer esta clase de pituca, cuando alguien le peda su
fruto para seguir sembrando, ella aceptaba dar al da siguiente regalndole a
medio hervir, as para que no pueda crecer. Su esposo llam ado sancamiro, fue
descubierto su mentira, lo convierten en hormiga y a ella en planta de pitura, al
desaparecer no saban el nombre de la pituca y lo llam aron sancam iro.
38
Pitca sancamiro
Amenacotaantsi
o Pitcaca ocantaitani ipanquiitziro arin ca ontsotyaaquero aparoni
osarerstsi.
o O quitam arotatzi, otaqui carinaran osh oquenashitzi tsim e n q u irish i.
o Pitcaca yovaitaro oncotsirentsi opoaa tashirentsi.
o Pitcaca ip anquitziro to n caariite q ui.
o Aparo panquirentsi ooqui oitsoqui sirincapainchari teerica apintapaaca
o te n a tzi.
Quinquitsarentsi
39
Pituca morado
Descripcin
o Esta pituca se siem bra todo el tiempo, al cum plir un ao.
o Es de color blanco con puntos morados, con hojas de color verde
o Se come sancochado, asado y frito.
o Se come tambin en forma de pur, o sopa de pituca con carne seca,
mayormente de pescado.
o Esta pituca es sembrada en selva alta yabaja pero mayormente en zona
hmeda con bastante agua,
o Cada planta se cosecha entre seis a ocho kilos
o Casancari quiere decir sabroso.
Relato
Esta pituca fue enseada por la madre Luna para las mujeres. Cuentan que una
mujer viuda no tena nada que comer en su casa, todos sus hijos sentan
hambree, esta mujer acongojada dijo: ahora qu puedo hacer para darle de
comer a mis hijos, maldito el hombre (marido) que muri sin ensearme a cazar.
40
Pitca casancari
Amenacotaantsi
o Irooca ptocaca ipanquiitziro ocantaitani, aririca om oncarajiaro aparon
osarentsi
o Oquitam arori onatzi, opotencayetaro choriaquipaye, oshipaye
oquenashitatz.
o Ibaitaro cotsirentsi, tashirentsi, opoaa cheerertcaantsi.
o Aajatz ibaitaro opatsa, oyaaqui pitca otsipatairi batsatsi chariquirentsi,
shim
o Pitocatatsirica ipanquitziro to n caariite q ui, opoaa otaapiitequi
osam povatsaityi oshequitzi nij.
o Aparo panquirentsipaye icoyeetzi oyaatziro teerica apintapaaca,
otersayetzi.
o Casancari ican taitatziiro poshiniri.
Quinquitsarentsi
Srooca pitocatatsirica irootaque oyom etaantayetziri irin iro n ta itar cashiri ashi
cooyapaye, icantaitzi aparon cooya cam aiventzincaro tecatsi tzim im oterone
oyaari obancoqui, maaroni otomipaye itashaajeetaque, cooyaca
oc antzi mone ntac a ro ocantzi: iroaaca tsica noncantyaaca nom pantyaariri
irobarite neontsitopaye, ocam aantanaqueri shiram pari (oim eni) icamaque te
iyom etainaro noncom intsaatya. Ocantanaquera ari oquenanaque antamiqu,
ainquero oaatziro shiyarori aproni pitca opoaa ocntashiretanaca ocantzi:
irooca panquirentsica nomper iroyaaroota notomipaye, aririca iraaaje teerica
incam ajeeteeta opoaa aririca incam ayeetaque ompoaa naari novaquiaro
oquitsoqui: amaquero, oncotstapaaquero opoaa opaque ri eentsitepaye,
Cooyaca intainarianacari opiyaj oquitaitam anaji oquinqushiriaaca
oaayetapaajeri cam ayetaque, tema te ari oncantzim aitya, antaro
oquim oshiretanaque iroori opoaa ari intanacarori opanquetanaquero obanequi
opoaa oinijantaquero o shenincapayequi,
41
Pituca planta de la pata de la sachavaca
Descripcin
O Esta pituca se siem bra todo et tiempo, ai cum plir un ao para el consumo,
o Su color es blanco y am arillo, con cscara marrn.
o Se come asado y sancochado, la planta ms grande no se come
sancochado, solam ente asado, o de lo contrario lo vuelven a sembrar para
luego cosechar al siguiente ao.
o Cada planta se cosecha entre diez a doce kilos,
o Esta planta es sembrada en selva alta.
Relato
La historia nos dice que antes la sachavaca era un Ashaninca, que cuando iba a
sembrar su pituca, sembr con su pie haciendo un hoyo con sus tres dedos.
Entonces al ser convertido en animal dej sus huellas sobre la tierra con tres
pequeos hoyos y que tambin la pituca creci con el mismo sistema con
pequeas ramas que la mantienen los ashnincas sem bradas en su chacra.
Kemariconta que quiere decir pituca huella de la pata de la sachavaca, es muy
apreciada por los colonos, elios lo siembran en gran cantidad para dar de comer
a sus chanchos. Esta planta rinde gran cantidad, siem pre los ashnincas
mantienen su creencia a pesar de ser una historia lejos de sus ancestros.
Gracias a la bondad de los ashnincas siembran en su chacra a pesar de las
dificultades.
42
Pitca quemariconta
Amenacotaantsi
o Pitcaca ocantaitani ipanquitziro aririca om oncaraaquiaro aparoni
osarentsi ari yovaitarori.
o Oquitam arotatzi opoaa oquiteritzi, otaqui o cam aratatzi.
o Yovaitaro tashirentsi opoaa cotsirentsi, oponquitzira antaro te
irovaiityaaro cotsirentsi, intani itashiitziro, iroona eerorica iroipiyaitajero
ipanq uiitziro ancayaajeeta pashiniqui osharentsi.
o Aparo panqui rentsiqui yaabataitzi apipacote teerica apipacote apite
otenatzi.
o Panquirentsica ipanquiitziro toncaariitequi.
Quinquitsarentsi
Q uinquitsarentsi ocantzi pairani quemarica iriitaque Ashaninca inaveta, aririca
ijaate i m panqui tero i bit ocate, i panqui tantaro iitzi yantziro aparo omoro
ocaratzira itsapaqui mab. Ariquia ipiitaquerira piratsi yoocanaquero
aanpoirents quipatsiqui otspataro mab om oroirequi opoaa irootaque
oshoocanaquera oshiyanacaro iitzi ocantara mab ochevatzi, yoisoquitziro
43
Pituca bien duros
Descripcin
o Esta pituca es crecida en el monte.
o No es com estible, sirve de medicina para los hombres cuando tenga
im potencia sexual,
o Esta planta crece en selva alta.
Relato
de todos y les deca a sus nietas te doy gracias por dejarme dorm ir tranquila,
pero los hombres acudieron a un sheripiari que tena poder, el cual lo convirti
en una lom briz conociendo a la abuela y luego este shiripiari los cur a los
hombres con esta planta del Dios Sol.
44
Pitca tampishiquiro
Amenacotaantsi
o Pitcaca oshooqui antamiqui.
o Te irovaityaaro, aavintarotsi onatzi irashi shiram paripaye eerorica
icantaji.
o Panquirentsica oshooqui to n caariite q u i,
Quinquitsarentsi
I quenquetsaitzi aparoni quinquitsarentsi otzime aparoni antyashiparo
catsim aquiro, oquisanentacotziro osaropaye tema irooriite anintaaro iaatsaro
oimepaye, aavintayetziri oncantya eero iquisoquitantaja aparopaye oimepayera
osaropaye ocaim iro oncantya iaatsatyaaroota aparopaye osaro iyaaniini, tema
irootaque shinetziri shiram paripaye iriro yacanaquero, opaaa aritaquera
i aatsacatacaro iroori ayitaqueri icoche opoaa otzipataaqueri shicahri
quipatsisatzi opoaa oquitataqueri quipatsiqui intanaca iroaaca shiram parica te
inquisoquiitanaje. Oncantavetaquia inquisoquiite, im inquiantyaarori cooyaquira,
eero ocantanaji, Ari ocantari antyashiparoca oshirontam intsatari maaroni,
opoa ocantziro osaropaye nopaasonquitzim i poim aajana quiarioperoini,
shiram parpayeca i jaatashitaqueri sherpiari tzim im otzirir itasorenca, tema
iriitaque piaquero shichari yotaquerora antyashiparora, opoaa yoca
sheripiarica yaavintajeri shiram paripaye panquirentsiquira yoinijaaqueriri pav
o ria tsiri.
45
Pituca lquido seminal
Descripcin
o Esta pituca es crecida en el monte,
o Es una planta area.
o No es com estible, es una planta que sirve de medicina, exclusivo para los
hombres, cuando son infrtiles,
o Crece en la selva baja.
Relato
Esta planta tambin fue enseado a los hombres por el sol, cuenta que una
persona tenia varias mujeres, pero que no lleg a tener hijos, es por eso que las
mujeres lo abandonaban. Este hombre todo preocupado, avergonzado, sinti
necesidad de hablar con el sol, ste al verlo le dijo: hijo te veo todo desganado,
triste, quiero que me cuentes que te sucede, este hombre no le quiso contar,
pero el Dios Sol in sisti y luego le dijo: no se qu puedo hacer para satisfacer
sexualm ente a mis esposas, el Dios Sol le pregunt: cul es tu problema?, el
hombre le dijo: cuando tengo relacin con mi esposa no voto el lquido seminal,
es por eso que la mujer no siente satisfaccin, ms al contrario le hago sentir
dolor. Entonces el Dios Sol lo llev hacia el monte y le ense esta planta
llamada Shim oreshi, lo hizo tomar, el hombre se cur del mal que tena.
46
Pitca shimoreshi
Amenacotaantsi
o Pitcaca oshooqui antamiqui.
o Panquirerttsica oshooqui tam piajencaqui.
o Te irovaityaaro, panquirentsica aavintarontsi onaatzi irashipero
shiram paripaye eerorica ican tap erotzi.
o Oshooqui o ta a p iite q u i.
Quinquitsarentsi
Panquirentsica aajatzi iriitaque yoinejaitaqueriri shiram paripaye, pavara
ooriaatsiri, ocantzi aparoni atziri otzimi ocaraiyin iinapaye, ir cantzim aitatsa
te ontzim anete eentsitepaye, tema irootaque cooyapaye oocantacariri, Yoca
shiram parica iquinquitsashiriaaca, ip ashiventaca, ocovityiim otacari iaanateri
ooriatsiri, irica iaaquerira icantziri: notom noaaquemi ocantzimotami,
povashireta, nocovi pincam antena paitaca avishim otzim iri, yoc shiram parica te
incovi incam anteri avishim otziriri; pav ooriatsirica ai quero shintsitsatziri
47
Pituca planta para el hombre
Descripcin
o Esta pituca es sembrada como planta de adorno, no es comestible,
o Sirve como afrodisiaco para los hombres haca las mujeres,
o Crece en la selva baja.
o Esta planta se le conoce con el nombre de Adn.
Relato
Esta pituca la dio el Dios Sol para que los hombres la utilicen, as para tener
varias esposas, para que le ayude en sus trabajos cotidianos, porque los
ashnincas siem pre han sido agricultores, cazadores, pescadores y recolectores,
pero sin ayuda de muchas personas. Entonces el Dios Sol viendo todo esto, al
hombre se le dio para que pueda com partir su trabajo m aterial con sus esposas.
M ientras el pueda cazar o pescar, una esposa, prepara el masato; la otra, coge
pltanos, yuca, lea; la otra va cultivando la chacra; la otra va con la esposo a
la caza.
48
Pitca shiramparishi
Amenacotaantsi
o Pitcaca ipanquiitziro ishiyacantaitziro panquirentsi o van e n catzirori, tee
irovaityaaro.
o Ocovaperota oshiyaro pinitsi irashi shirampari inpacoterori cooyapaye.
o Oshooqui otaapiqui.
o Irooca panquirentsica iyotaitziro ovairoqui adn.
Quinqutsarentsi
49
Pituca planta para la mujer
Descripcin
o Esta pituca es sembrada como planta de adorno, no es comestible,
o Sirve como afrodisaco, para las mujeres haca los hombres,
o Crece en selva baja.
o Esta planta se la conoce con el nombre de Eva.
Relato
Segn las historias nos dicen que cuando la madre Luna ense a las mujeres
sobre el tejido, hilado del algodn, muchos hombres se enamoraron de las
mujeres tejedoras, pero tambin haban hombres que se enamoraban de
mujeres hermosas pero no tejedoras pero eran agricultoras. Viendo todo lo
que suceda, la Luna y el sol ense a los hombres y mujeres, como
conquistarse ambos; as fue que un hombre se caz con una mujer hiladora*
tejedora y otra mujer agricultora entonces tena dos esposas, pero tambin
haba mujeres que saban las tres cosas a la vez, entonces el hombre tena
una sola esposa porque saba hilar, tejer, sembrar, cultivar y cosechar. Es
afrodisaco para los hombres y las mujeres.
50
Pitca cooyashi
Amenacotaantsi
o Irooca pitcaca ipanquiitziro oquemitaro pnquirentsi ovanencarontsi, te
irovaityaaro.
o Ocovatya oshyaro pinitsi, ashi cooya opinitantyaariri shiram paripaye.
o Oshooqui o ta a p iite q u i.
o Irooca panquirentsica iyotantaitaro obairo opaita Eva,
Quinquitsarentsi
Ocantzi aarttsipaye ocantaca irin irontaitarica cashiri ovam etaaquero cooyapaye
oncantero ontyaantsi, ortquiriquero amp, oshequi shiram paripaye inintanaquero
cooyapaye ontyiincaropaye, itzim anaque aajatzi shiram paripaye nintanaquerori
cooyapaye cam eetsaanto te iyotzim aityaaro ortty ir cantzim aitacha
arttavai raartto onatzi. Oaaquerora maaroni avisaintsiri, cashirica,
opoaa oriatsiri iyom etaaqueri shiram paripaye opoaa cooyapaye icantya
51
Panatsishi
(P la n ta p a ra el h g a d o )
Panatsishi es otra planta parasitaria que por sus efectos contra los parsitos del oxiuro,
ascaris, se ha podido tambin contrarrestar al parsito de la ameba que se encuentra en el
hgado. Esta planta es una especie de las pitucas, se recoge los tallos, se estruja y luego
hervirlo durante veinte minutos en un litro de agua, tomarlo en ayunas. Al da siguiente, de
esta planta medicinal sus efectos son, vmitos y nuseas, pero tomar agua tibia y vomitar,
una vez vomitado volver a tomar media taza para que pueda eliminar los parsitos. Cuando
una persona de cualquier sexo puede tener este tipo de parsito siente clicos, malestar
general, asperezas, no se siente bien, se siente cansado, se aburre de cualquier cosa, cuando
suele comer dulce se siente bien, entonces la persona no quiere comer algo salado. Se
diagnostica y se medica la misma persona, es all donde saca esta planta para su
tratamiento.
52
Panatsish
53
Ashitsanesh
(P la n ta p a ra n u e str o s p a r s ito s )
Ashitsanesh, tambin es otra planta que el Ashninca lo considera como planta medicinal
contra el parsito ascaris, como suele sus efectos. Esta planta curativa lo elimina muy
rpidamente, cuando se le toma. Se recoge sus tallos de esta planta y luego se estruja para
hervirlo en un litro de agua, tomar en ayunas, siempre el Ashninca para poder tratar sobre
este tipo de parsitos en la maana, donde el parsito tambin busca sus alimentos, es all
donde se aprovecha la eliminacin de este parsito, porque tambin el parsito dentro de sus
intestinos no tienen alimentos es por ello que se elimina con mucha facilidad. Casi todas las
plantas parasitarias tienden a tener algunos incidentes como malestar general, diarrea,
vmitos, mareos, pero eso no indica que se pueda morir el paciente, estos efectos
secundarios que se llega a tener es porque los intestinos suelen estar sucios, entonces es
necesario purgar el estmago. Esta planta se encuentra en selva alta y baja.
54
Ashitsanesh
55
Impanatsashi
(P la n ta p a ra c o m b a t ir p a r s ito s de h g a d o )
ancestrales, es por ello que esta planta lo consideran de mucha importancia dentro de la
medicina tradicional hoy en da los ashnincas que dentro de sus comunidades lo conservan
de mucha importancia, pues sus efectos de esta planta no tiene contraindicaciones.
Tambin elimina otros parsitos como los ascaris y la tenia.
56
Impanatsash
57
Iraiquipanash
(P la n ta p a ra s u s d ie n te s )
Esta planta medicinal sirve para poder expulsar al parsito de trichiuris, tenia, porque esta
planta lleva el nombre como diente hojas, o sea quiere decir que la tenia, saginata son
parsitos que en su cabeza tiene ganchos, para poder agarrarse en las paredes del intestino,
para poder eliminar este tipo de parsito. Se tiene que tomar en gran cantidad, como una
taza de esta planta hervida por tres das seguidas, cada maana, as se puede eliminar este
parsito, una vez hecho este tratamiento volver a realizarlo dentro de los siete das, y seguir
tratndose cada tres meses consecutivos, esta especie de esta planta tambin es como una
pituca silvestre que para los ashnincas es una planta medicinal. Crece en la selva alta, no
tiene efecto secundario al tomar no provoca vmitos, no tratar a las madres gestantes puede
producir aborto.
58
Iraiquipanash
59
Atsometsash
(P la n ta p a ra c o m b a t ir p a r s ito s )
Atsometsash, es otra planta antiparasitaria que elimina a los oxiuros, esta planta se
encuentra en selva alta, sus condiciones medicinales son muy bueno, porque elimina a todo
los parsitos, cuando se toma esta medicina, tiene un efecto secundario de adormecer el
cuerpo por un da y luego calma; segn los ashnincas nos dicen que los efectos de esta
medicina penetra en todo el cuerpo, es por eso se siente el efecto adormecedor cuando lo
haces el segundo tratamiento ya no sentirs el adormecer del cuerpo, quiere decir que el
60
Atsometsash
61
Caintopanashi
Caintopanashi, es una planta parasitaria que vive de otro rbol verde o seco, esta planta
tambin nos sirve como planta medicinal contra los parsitos. Los ashnincas cuando siente
asperezas dentro de su cuerpo, producen ruidos dentro del estmago, va en busca de esta
planta as para poder tratarse de los parsitos. De esta planta se recoge los tallos y no las
hojas, se hierve en dos litros de agua por media hora, luego tomar en ayunas, tomar junto
con chapo o mazamorra de pltano maduro, as para que el parsito pueda absorber la
medicina. Esta planta medicinal sirve para el tratamiento los ascaris, oxiuro, o el
estrongiloides. Su efecto es muy fuerte cuando expulsas el parsito, te deja dbil, por tres
das, y luego se recupera lentamente. Para su segundo tratamiento volver a tratar a los siete
das, pero en poca cantidad, es decir cuando botas todos los parsitos adultos, de no ser as
se tiene que seguir tomando la cantidad necesaria y surge el efecto y ves como es que se
expulsa todo tipo de parsito que puedes tener dentro del estmago, esta planta crece en la
selva baja, es otra variedad de las pitucas.
62
Caintopanashi
63
Shicharish
(Pie de atleta)
sacarlos los huevos, se les ve la cantidad de huevos que deja, al sacar estos huevos quedan
una herida y eso produce un escozor, cuando hay mas huevos de lombrices es ms el mal
entonces uno ya no puede caminar, entonces hay que tratarse con esta planta del shichari
que se encuentra en el monte. Esta planta se encuentra en selva alta, su tratamiento es
hervir las hojas y luego lavarse los pies; este tratamiento es en la maana, medioda y tarde,
duracin del tratamiento es hasta que mejore el paciente.
64
Shicharish
65
Cainimpirotsa
(Planta que da escozor)
Es una planta, que crece en la selva alta y baja es una especie de la pituca. Esta planta nos
sirve a nosotros los ashnincas, como una planta medicinal pues sus efectos de esta planta es
para el tratamiento del parsito oxiuro, cuando una madre, padre de familia siente que ellos
o sus hijos estn mal del estmago, tener diarrea, etc. entonces el padre de familia, va al
monte en busca de esta planta llamada cainimpirotsa, al traerlo utiliza sus tallos, lo estruja y
luego lo hierve, por una hora en tres litros de agua, una vez hervido, tomar en ayunas entre
las cuatro y cinco de la maana, una vez tomado, tratar de mantenerlo dentro del estmago
para que pueda sentirse el efecto. Muchas veces produce nuseas y vmitos, pero cuando el
parsito hay en abundancia ellos tambin tratan de huir de la medicina, y muchas veces
tratan de salir por la nariz, cuando son los ascaris.
66
Cainimpirotsa
68
Ipanashitsa
69
Ipanashi
(H o ja s p a ra c o m b a t ir p a r s ito s d e l h g a d o )
70
Ipanashi
7)
Irapanash
(H o ja p a ra c o m b a t ir p a r s ito s d e l h g a d o )
sta es una pequea planta que crece en la selva baja, junto a la orilla de los ros, esta
planta antiparasitaria, elimina a las amebas, tenias. Su poder curativo nos brinda una
excelente ayuda pues elimina asperezas del cuerpo, los ashnincas siempre han utilizado
esta planta as para no poder sentir cansancio al trabajar, al subir un cerro, esto siempre lo
han tomado como una medicina, pero surgi en tiempo que tambin eliminaba el parsito de
la tenia. Se le comprob al darle esta medicina a varios perros tambin elimin a las tenias.
72
Irapanash
73
Ipanatsapari
(R a z p a ra c o m b a tir p a r s ito s d e l h g a d o )
74
Ipanatsapari
75
Im pitanqui
(Hojas contra la tenia)
Esta es una planta pequea que el Ashaninca lo utiliza para el tratamiento de la tenia, como
las hojas mismas lo seala como si fueran cadenas. Los ashnincas la utilizan de muchas
maneras para poder eliminar los parsitos que pueden tener en el cuerpo, al utilizar esta
planta, lo recogen, lo hierven y luego lo toma en ayunas, cuando no da el resultado, lo repite
por tres veces consecutivos hasta conseguir los efectos necesarios y esta planta se encuentra
en la selva alta, no produce ningn efecto secundario.
76
Im pitanqui
77
Parentzip
(Fruto de pltano medicinal para parsitos)
78
Parentzip
79
Cosam patziqui
(Planta purgativa)
80
Cosampatziqui
Esta es otra planta antiparasitaria que tambin elimina los parsitos como el trichuris, el
estronguiloides. Esta planta se encuentra en la altura de los cerros, por su efectividad que
tiene al tomarlo se siente como el parsito trata de huir de la medicina. Al primer da de
toma, no siempre se ve al parsito, cuando es un adulto, debe seguir tomando por tres
maanas, pero al nio si hace efecto lo ms rpido posible. Siempre recordando a que no se
puede medicar a las madres gestantes, casos se ha visto que esta planta tambin elimina
oxiuros. Coger las hojas de esta planta, hervirlo en un litro de agua y luego tomarlo en
ayunas, volver el tratamiento en siete das para poder eliminar los huevos, o recin nacidos
del parsito.
82
Ipanatsa
83
Jinitsa
(Planta para tratamiento de ascaris)
84
Jinitsa
85
Irapanashitsa
(P la n ta p a ra c o m b a t ir p a r s ito s d e l h g a d o )
86
Irapanashitsa
87
Atsom etsapari
(Raz para combatir el ascaris y oxiuros)
Esta planta es un pequeo arbusto que se encuentra en selva alta y baja. Se utiliza la raz de
esta planta llamada atsometsapari que sirve para expulsar a los ascaris y oxiuros, sacar la
raz de esta planta y tomarlo en ayunas, lavarlo y luego hervirlo por veinte minutos en un
litro de agua, tomarlo al amanecer, es muy amargo, es por eso al tomarlo, no provocar
vmitos, tratar de no hacerlo, porque no hara ningn efecto. Al tomar esta medicina se
toma como un cuarto de taza es suficiente, es muy efectiva muchos de los ashnincas que se
trataron con esta planta, siempre le tienen confianza a pesar de ser amargo, pero no tiene
efectos secundarios.
88
Atsom etsapari
89
Poto
(Oje)
Este es un rbol grande tambin llamado oje que por su tratamiento medicinal se ha tenido
que tener bastante cuidado para su tratamiento; de este rbol se recoge la resina y luego
tomarlo con chapo de pltano as para poder despistar de los parsitos. En la mezcla de esta
medicina siempre los parsitos tratan de comer dulce, es por eso que se le adjunta, una vez
sentido el efecto de la medicina, empiezan a corretear y no hallar su escondite. Pero para
tomar esta medicina, tiene que haber alguien como maestro; porque si tomas sin saberlo, te
puede perforar los intestinos cuando hay mucha exageracin de consumo de esta resina.
Otras personas ashnincas prefieren tomarlo en Luna nueva pero en ayunas.
90
Poto
aririca piraquero eerorica piyotziro, tema aritaque osanariaquero pisheetopaye arinca iraque
oshequi iroca ocashi. Pashini atziripaye ashaninca icoiro jirero aririca ishitovacheetaje
cashiri eero yovashitaro.
91
ndice / Oinijaantzirori
Introduccin 5
Noinijaantziri
Pituca verdadero 14
pitca pitocaperori 15
pituca anchoveta 22
pitca tsam onkiri 23
pituca tsanaro 24
pitca tsanaro 25
pituca panca-panca 26
pitca kenashi 27
pituca im pari 28
pitca im pari 29
pituca as caris 32
pitca im oopari 33
pituca oxiuro 34
pitca atsometsa 35
pituca especie de carachaza 36
pitca nco 37
pituca morado 40
pitca casancari 41
Caintopanashi 62
Caintopanashi 63
94
Cainim pirotsa (Planta que da escozor) 66
Cainim pirotsa 67
Poto (O je) 90
Poto 91
95
\
h is t o r ia
ISBN: 978-9972-231-11-7
\
A U D I HA