Abdulhalim Durma - Evliyalar Sehri Van

Yazar Hakknda
1951 Manisa doumlu. 1976da stanbul

niversitesi Edebiyat Fakltesi Psikoloji
Blmnden mezun oldu. retmen olarak
Erzurum, Karabk, Afyon-Sandkl, Manisa-
Grdes, ve Amasya-Suluovada grev yapt.
2005te emekliye ayrlan Abdulhalim Durma
Evliyalar ehri adyla bir kitap dizisi
hazrlamaya balad. Elinizdeki kitaptan nce
Amasya, Kastamonu, Afyonkarahisar,
Isparta, Tokat, Samsun, Sivas, Adyaman,
Malatya, Elaz, Manisa, zmir, orum,
Mula, Sinop, Erzurum, Giresun, Ordu,
Bayburt, Ar, Hakkari, Siirt, Bitlisi
yaynlayan yazarn hazrlanmakta olan son
kitab Kilis ile ilgili.
Yazarn ayrca, Din Psikolojisi ve Kiilik
isimleriyle ebook formatnda iki tercmesi ile
Kad Kz adyla bir roman almas vardr.
Evliyalar ehri
Van
Abdulhalim Durma
ISBN
978-9944-0466-7-2
Dizgi
Abdulhalim Durma
Kapak Tasarm
Abdulhalim Durma
Bask Yeri
Erol Ofset Matbaaclk Yaynclk Ambalaj
San. ve Tic. Ltd. ti.
Pazar Mh. Necati Efendi Sk. No.41/A Samsun/Trkiye
Bu kitabn btn haklar Abdulhalim Durmaya aittir.

Hibir ekilde kopyalanamaz, oaltlamaz ve
yaymlanamaz. Kaynak gsterilmek art ile alnt
yaplabilir.
1000 Adet baslmtr

2014
indekiler
Van Evliyalar1
XIV. Yzyl8
XV. Yzyl9
XVI. Yzyl10
XVII. Yzyl22
XVIII. Yzyl28
XIX. Yzyl31
XX. Yzyl51
Ve Dierleri74
Bahesaray (Mks) Evliyalar83
Bakale Evliyalar128
aldran Evliyalar133
atak Evliyalar134
Edremit Evliyalar137
Erci Evliyalar138
Geva Evliyalar153
Grpnar Evliyalar163
Muradiye Evliyalar181
zalp Evliyalar184
Yer ve sim ndeksi185
Kaynaka189
Hazar Trklerinin VIII. Yzyln sonunda
slamiyeti benimseyip halifeyi kabul etmelerinden sonra
yrede Abbasi idaresinin tesis edildii tahmin
edilmektedir. IX. Yzyln ilk yarsnda Van ve
evresinde Abbasi-Bizans ve Abbasi-Ermeni
mcadeleleri hkm srer. 852de, Arap kaynaklarnda
iinde Vann da yer ald, Ermeniye vilayeti diye
adlandrlan blge Abbasiler hizmetindeki Trk
kumandanlarndan Boa el-Kebir tarafndan fethedilir.
IX. Yzyln ikinci yarsndan itibaren Van ve civarnda
yerli hanedanlar hakim devletlere balanarak yar
bamsz ekilde varlklarn srdrrler.
Ermeni kaynaklarna gre, 1018 ylnda ar
Beyin komutasnda yaplan Seluklu aknlarna,
Vaspuragan kral Senekerimin byk olu Davit ve
komutan apuh, zadegan ordusu ile kar karsa da
yenilerek geri ekilir. Bu yenilgiden kederlenip korkuya
kaplan Senekerimin 1021de Vaspuragan (Van ve
civar) Bizans mparatoru II. Basile Sivas karlnda
verdii anlatlr. Bylece 14.000 Ermeni ailesi
prenslerinin arkasndan Sivas ve Kayseriye gider.
Gerekte ise, II. Basilin dou Anadolu blgesindeki
Mslmanlarla yapmakta olduu mcadelede
Ermenilerden destek bulamamas ve Abbasi Halifesine
bal olan vasal Ermeni krallarnn isyankar hareketleri
yznden, blgeyi dorudan doruya Bizansa balamak
istemesi yatar. Ulu makalesinde, bu olayn dini sebebine
1
de atfta bulunur 1. XI. yzyln balarnda artk bu
yrenin hakimi olarak Bizansllar grlr. 1018de ar
Beyin aknlar neticesinde Van gl havzasnn byk
bir ksm Trk kuvvetlerinin kontrolne girer, ancak kale
1064 ylnda Sultan Alparslann olu Melikah
tarafndan etrafndaki birok kale ve ehirle birlikte
fethedilir. Sultan Alparslan bu sefer sonunda buralarn
ynetimini sefere katlan vasal emirlere brakr. Van gl
evresi bylece Nahcvan Emiri Sakarolu Ebu Dlefin
ynetimine geer.
Seluklu Sultan Muhammed Tapar, 1100 ylnda
Diyarbekir Mervanilerinin elinde bulunan Ahlat ve
yresini halkn da istei zerine Seluklu emirlerinden
Skmene verir. Bu tarihten itibaren Skmenliler
(Ahlatahlar) adyla anlan beylik ortaya kar 2. Bunlar
1
Patrikler, Douda ortaya kan Ermeni ve Sryan
kiliselerinin varlna tahamml edemedikleri gibi Ermenileri
kfir olarak grmlerdir. Bu sebeble tahrik olan Ortodoks
Patrii ve Bizans imparatorlar, Ermeni Gregoryen kiliselerini,
kalelerini, kylerini yakp ykm, halk srgn etmilerdir. En
byk srgnlerden biri, Bizans mparatoru II. Basil tarafndan
yaplmtr. II. Basil (976-1025), din ve siyas nedenlerle
Ermeni derebeylerinin zerine yrm, Van ve yrelerindeki
Ermenileri byk bir srgne tbi tutmutur. Bu sefer srasnda
12 kale, 4.400 ky ve 115 manastr yaklmtr. Ayrca blgede
oturan 40.000 Ermeni de yerlerinden alnarak Sivas ve Kayseri
yresinde mecbur tehcire tbi tutulmutur.- Cafer Ulu. Trk ve
Ermeniler Arasnda Sosyo-Kltrel Etkileime Zemin
Hazrlayan Etmenler-
2
Ermen-ahlar olarak adlandrlan Ahlatahlar veya
Skmenlilerin Ermeni bir kavim olmad, bu tabirin Ermen
2
Malazgirt, Ahlat, Erci, Adilcevaz, Elekirt, Van, Tatvan,
Silvan ve Mu gibi yerleim yerlerini iine alan bir
hakimiyet kurarlar.
Evliya elebi, Van Kalesi iinde yer alan Kule
Camii ya da Vanu (Vank) Camii olarak adlandrlan
mabedin Hz. Davut zamannda yapldn ve eski bir
ibadet yeri olduunu daha sonra slam'n yaylyla
beraber mescide dntrldn, yzlerce hkmdarn
eline dtn ve yine 1533'te Irakeyn Seferi esnasnda
Sultan Sleyman tarafndan tamir ettirilerek Sleyman
Han Camii eklinde adnn konulduunu kaydeder.
1655te meydana gelen depremde cami tamamen yklr,
gney duvarnn bir blm ise kayalklara gml
olduu iin ayakta kalr 3. mkanlarn yetersiz olmas
sebebiyle, daha sonra yaplan onarmda duvarlar
kerpiten, taban sktrlm topraktan, nceden kubbe
olan tavan ise dz dam ile rtlmtr. Bu onarm
srasnda caminin girii ve minare yerinin deitirilerek
daha salam zemin olan dou beden duvarna tand
dnlmektedir.
1987-88 sezonunda Prof. Dr. Taner Tarhan
tarafndan kazlarak harimi ortaya karlm olan cami,
kare planl olup, zeri dz toprak dam rtldr.
blgesinin hakimi olduklarn ifade etmek iin kendilerini ah-

Ermen olarak ilan etmeleri, tarihi kaynaklara byle gemesine
vesile olmutur.
3
Sami Aaolu. Van Merkez Sancandaki Vakflar XVI.-
XVIII. Yzyllar (Sosyal Hayata ve Eitime Katklar).
Doktora Tezi. Seluk ni. Konya. 2003
3
Gnmze kble duvarnn bir blm ulamtr.
Caminin dou cephesinde yer alan minare kare prizmal
kaideli ve silindirik gvdelidir. Kaide ve gvdesi kesme
ta malzemeden yaplmtr. Van Kalesi'nin siluetini
etkileyen nemli kalntlardan birisidir 4.
Kazlardan anlaldna gre, Ermeniler tarafndan
cami yaklarak tahrip edilmitir. Elde edilen buluntular
arasnda demir glle, arapnel paralar, havan mermi
ekirdei, ayar tapalar, fnyeler ve birok silah
paralarnn yan sra nemli lde yanm askeri belge
ve kaytlar vardr.
Sleyman Han Camii, 2010 ylnda l zel daresi
kaynaklaryla saman, tuz ve kllerin kullanld zel bir
amur karmyla restore edilir. 23 Ekim ve 9 Kasm
tarihlerinde Van'da meydana gelen ykc depremlere
ramen ayakta kalmay baaran camide her hafta Cuma
namazlar klnyor. Ramazan aynda teravihlerin
klnd ve sosyal etkinliklerin yapld Hsrevpaa
Camii'nin minaresi ve cemaat girii Van depreminde
yklnca, 2012 ylnda teravih namazlar Sleyman Han
Camii'nde de klnr 5.
4
Van Eyaleti Osmanl Devleti'nin dou snrndaki en nemli
eyaletlerden biri, Van Kalesi de en nemli kalelerinden biri
olarak kabul edilmitir. Bu nemine binaen Van Kalesi klasik
kaynaklara Kal'a-i seng-i Van sedd-i iman olarak da geer.
5
2011 Van depremi, Cumhuriyet tarihi boyunca Anadolu'da
meydana gelen en byk depremlerden biri olarak kaytlara
geti. Van ili Merkez ilesi, kyleri ve Erci ilesi merkez
mahallelerinde TS 09:30 itibariyle 10.621 binann incelendii;
5739 binann hasarl ve oturulmaz, 4882 binann hasarl ancak
4
Eski Van ehrinin ortasnda yer alan Ulu Cami
gnmze harabe eklinde ulamtr 6 . 1970-1973
yllarnda yapya ait kazlar yrten Oktay Aslanapa
(1914-2013) kazda ortaya karlan tonoz ykntlar,
duvar sslemeleri, har cinsi ve tekniinden yola karak
camiyi Karakoyunlu Hkmdar Kara Yusufun
saltanatnda 1389-1400 yllarna tarihlendirir. Ne var ki,
1571 tarihli Van vilayeti evkaf tahrir defterinde Cami-i
Kebir'in ah-i Ermen evkafndan olduunun belirtilmesi,
yapnn Ahlatahlar dneminde, XII. Yzyl iinde ina
edilmi olduunu gsterir. Caminin 1913 ylnda
yaymlanan fotoraflar eldeki en eski fotoraflardr ve
cami o tarihte de harabe durumundadr 7 .
Cami asl nemini zengin sslemelerinden alr.
Kazdan karlarak Van Mzesinde sergilenen
paralarda bitkisel, geometrik desenler, bunlarn
aralarndaki yaz kuaklar, kabaralar, derz motifleri ve
dilimli ssleme kemerleri bulunmaktadr. Yap ayrca
youn biimde al sslemeye sahipken ini grlmez.
oturulabilir olduu, Yaplan son aklamada ise; 5 Kasm gn

TS 09:00 itibariyle 604 l 4.152 yaral olduu belirtildi.
6
Ulucami - H. Banu Konyar. TDV slam Ans. Cilt 42
7
Halbuki Lynchin on yl ncesine ait 1901 tarihli kitab da
yapya, iki fotoraf ve uzunca bir paragrafla yer verir. Harap
haldeki cami hakknda, ..really a noteworthy example of Arab
art., diyerek yzeysel bir deerlendirme yapsa da, herhangi bir
seyyah tarafndan bu yapdan sz edilmemi olmasn hayretle
karlar. Hayranln, Ulu Caminin ihtiamn az ilerde yer
alan Kserkesin kaya zerine yazlm kitabesiyle
karlatrarak, ifade eder.
5
Camide tula ve al birlikte kullanlm, doal
renklerinin yan sra sar, yeil, krmz ve mavi renk
boyal grsel etki ykseltilmitir. Yapnn kademeli sivri
kemerin evreledii cmle kapsnda stte yldz
kompozisyonu, bunun altnda kufi harflerle yazlm
kitabe kua yer alr. Mihrap nndeki kubbenin ii her
biri ayr geometrik motifler tayan mukarnaslarla
doldurulmutur. Mukarnaslara geii salayan ke
dolgular ve st rty meydana getiren tonozlarn i
bkey yzeylerinin ok eitli bitkisel kompozisyonlarla
bezendii grlmektedir. Yapnn dier birimleri gibi
mihrab da paralar halinde gnmze ulamtr. Tula
ve al ile hazrlanm mihrap d cepheye dikdrtgen
biiminde taar. Malzeme ve ssleme ynnden randaki
Byk Seluklu camileri ile benzerlik gsterir.
1655te Van Ulu Camiini ziyaret eden Evliya
elebi, ..caminin stunlar zerine kurulu, ge uzanan,
yksek bir kubbesinin bulunduunu, mhendisin btn
gcn harcayp eitli renklerde mermerle binay
sslediini, yksek kubbesine, btn duvar ve kaplarna
krmz ve siyah tula ile yazd sra sra yazlarn ayet
olduunu, gayet byk ve eski bir mabed olduundan ve
helal para ile yaptrlm olduu iin manevi gzelliinin
bulunduundan, bahseder ve avlusunda bir de
medresesinin olduunu belirtir. 1903 ylna ait Maarif
Salnamesine gre bu medresenin banisi Abdurrahman
Efendi olup faal durumdadr ve 16 talebesi
bulunmaktadr. Salnamede ayrca Ulu Camie ait bir
ktphanenin varlndan sz edilmektedir.
6
Gnmzde st rtsyle duvarlarnn tamamna
yakn yklm vaziyette olup Ermenilerin atm
olduklar bir top mermisiyle minarenin erefesinin st
ksm yklarak alt ksm atlaklaryla kalmtr. 2013te
Ulu Caminin restorasyon ihalesi yaplr.
1207de Turul ah ile Ahlatahlar arasndaki
anlamazlktan faydalanan Eyyubi Hkmdar Melik
Adilin olu Necmeddin ehir ahalisinin davetiyle
Ahlata gelip yerleir ve Ahlatah hakimiyeti son bulur.
Ne var ki, Eyyubilerin blgedeki hakimiyeti uzun
srmez. 1230 ylnda Celaleddin Harizmah, Ahlat ile
Van ele geirir. Anadolu Seluklu Hkmdar Alaeddin
Keykubadn douya doru genileme siyaseti
neticesinde Van 1232de Seluklu hakimiyetine girer.
Ardndan yerli beylerin burada Seluklulara tabi olarak
yaadklar ileri srlr. XIII. Yzyln ikinci yarsndan
itibaren lhanllarn yreye zaman zaman aknlar
yaptklar ve Argun Han zamannda (1284-1291) Van
glnn kuzeydousundaki Aladan bunlarn yaylaklar
olduu bilinmektedir. Bu srada Van Kalesine Hakkari
beyleri hakim durumdadr.
7
XIV. Yzyl
Karakoyunlularn egemen g durumuna

gelmesine kadar geen dnemde Van yresinde srekli
biimde lhanllarn ve yerli beylerin idareyi ele geirme
kavgalar yaanr. lhanllarn yapt aknlar sonucunda
Van ve yresinde ksa sreli bir hakimiyet tesis edilir.
Karakoyunlularn idareyi tamamen ele geirmesi ancak
1374ten sonra gerekleir. Timur 1387 baharnda k
geirdii Karabadan kalkarak Karakoyunlularn zerine
yrr. Van gl havzasna inip yirmi gnlk bir
muhasarann ardndan Van Kalesini zapteder ve burann
idaresini yerli beylerden Melik zzeddin ire verir 8. Hac
zzeddin ir Medresesi, muhtemelen Melik zzeddin
ir'in Van'daki hakimiyeti srasnda yaplm olmaldr.
1387 ylnda Timur'a ballk kaydyla, burann
ynetimini ele alan bu beyin, 1425 ylnda Karakoyunlu
skender Bey tarafndan ldrlmesine kadar uzun sre
Van'da kald bilinmektedir. Ne var ki, medresenin XVI.
Yzyldan sonra faaliyette bulunmad anlalmaktadr.
8
Timur ncesinde ve sonrasnda Van ve Geva evresinin
hakimi olan zzeddin ailesi, bu hakimiyetlerini
Karakoyunlulara ramen uzun yllar srdrrler.
8
XV. Yzyl
Cihan ah dneminde (1438-1467) Van ve evresi

Karakoyunlularn hakimiyetinde kalr. Karakoyunlu-
Akkoyunlu mcadelesi sonunda Uzun Hasan bu yrede
Akkoyunlu hakimiyetini balatr (1467). Bu dnemde
ehrin Trk nfusunda nemli bir art olur. ah smail
Karamanoullarn Osmanllara kar himaye ve tevik
eder. 1464 ylnda baz Karamanl Trk airetleri
Osmanl Devletine isyan eder. Bunun zerine Karaman
blgesine gnderilen Rum Mehmet Paa 9 halka eziyet
eder. Bu olay yznden birok Trk aireti, ah smailin
etkin olduu Van havalisine g eder. XV. Yzyln
sonunda Konya Karamandan g ederek Vana yerleen
ve ehrin Trklemesi ve imarnda byk katklar olan
aileler Kayaelebizadeler, Timurzadeler, abanzadeler,
Camuuoullar, Devecioullar, Dilaveroullar,
Altayoullar, Kaplanoullar, Sebuvaroullar,
Aroullar, Leventoullar, Karacehennemoullar,
ilingiroullar, erif Efendioullar, Akif Paazadeler,
Boyaoullar, eyhbenderoullardr. Bican Sleyman
Beyin Van ehrinde Bicaniye Medresesi diye anlan bir
medrese yaptrd bilinmektedir 10.
9
Rum Mehmed Paa hk. Evliyalar ehri zmire bkn.
10
Vann Osmanllar tarafndan fethinden sonra Van beylerbeyi
skender Paann, merkeze bir mektup gndererek, Bican
Sleyman Bey tarafndan yaptrlan bu medresenin harap
9
XVI. Yzyl
XVI-XVII. yzyllarda Van glnde ticari ve

askeri amala kullanlan 50 civarnda gemi vardr.
Vanda bir gemi tersanesi ve bu tersanede gemi yapm
ile megul olan mimarlar bulunmaktadr. Van gl
evresindeki ehirlerin adeta birer asker ehri grnts
verdii sylenebilir. 1579 tarihinde Van beylerbeyine
gnderilen hkmde, Gercinlik Kalesi civarndaki ran
gemilerini malup etmek iin Van glnde yaplmas
gereken kayklarn masraf ve ilerine konacak
martoloslarn 11 ulufeleri iin gerekli olan parann
Diyarbakrdan verilmesi iin emir verildii
belirtilmektedir. XVI. Yzylda Nefs-i Van denilen
surlarla evrili ehir merkezinde askeri yaplar, devlet
daireleri ve idarecilerin evleri, ar, pazar, hanlar,
olduunu ve bu sebeple tamiri iin para istedii

anlalmaktadr.
11
Osmanl Devleti fethettii blgelerdeki yerli Hristiyanlarn
bazlarn asker amal hizmetlerde kullanm ve bunlarn silh
tamalarna da msaade etmitir. Daha ok hudut kalelerinin
ve derbendlerin muhafazas ile grevlendirilen bu askerler
voynuk, martolos ve eflak gibi baz snflara ayrlmlar, bazen
muharip asker bazen de inzibat grevlisi olarak kale, geit ve
derbendleri beklemilerdir. Ayrca, Kl Tekilat ve leyi
Bakmndan Dou Hududundaki Osmanl Kaleleri ve Mevacib
Defterleri isimli makalesinde, Van Kalesinde mealeci olarak
grev yapan Ermenilerden de sz eder.
10
hamamlar, byk ve nemli ibadethaneler, ayrca halkn
oturduu evler bulunmaktadr. Ermeniler tarafndan
ahestan diye adlandrlan bu yer, eski ehir diye de
isimlendirilmitir. ehir surlarnn dnda bulunan
varoa, yani bahelik kesime Ermeniler Aygestan ismini
vermitir. Bu yzylda Van gl evresindeki
gayrimslim nfus, ariv kaynaklarna gre, tamamen
Ermenilerden olumaktadr 12.
1507de Safevi kuvvetleri Vana girer ve Van,
Bitlis ve Erci yresine Kurd Bey kumandan,
Dulkadrolu Behram Bey naib olarak tayin edilir.
1529da ah Tahmasb, Van yresine rkmez Beyi naib
olarak brakr. Ancak Safevi naibleri yerli beylerden
Bitlisli eref Han, Mahmudi hakimi vaz ve Hakkari
hakimi Melek beylerle srekli mcadele eder.
1530 ylnda yaptrlan Mft Medresesi, XIX.
Yzylda da ilevini devam ettirmektedir.
randan gelen Rafzilik akmnn Osmanl Devleti
bnyesindeki ehl-i snnet zmrenin ibadet ve huzurunu
zaafa uratan sonular dourduu grlr 13. Bunun yan
sra, randan gnderilen halife namndaki ii
misyonerlerin halk zerinde tesirli olarak onlar toplu
halde rana hicret etmeye ynlendirmeleri ve nezir ve
sadaka adyla toplanan paralarn gizlice dzenli bir
tekilat vastasyla rana gtrlmesi, Devleti baz
12
Orhan Kl. XVI-XVII. Yzyllarda Van Gl evresinde
Ermeni Varl ve Trk-Ermeni likileri
13
11
tedbirleri almaya mecbur brakr. ranla mnasebet
kurduu kesin olarak ispatlananlar, ya aileleriyle Kbrsa
srgn edilmi veyahut hrszlk, akilik ve dier sular
yklenerek idam edilmilerdir.
Yavuz Selim ve Kanuni Sleyman dnemlerinde
Van, Erzurum ve Diyarbakr beylerbeylii yapm olan
skender Paa, tarihiler tarafndan erkez lakabyla
anld gibi, ada dier skender paalardan ayrmak
iin Gazi veya Sar lakaplaryla da anlr 14. Krml olan
skender Paa gen yalarda, Rus saldrlar sebebiyle
Osmanl lkesine g etmek zorunda kalr. Bosnal
Hsrev Paann hizmetine giren skender, nce
kapcba ardndan avuba olur. Daha sonra
sancakbeyliine ykselen skender Paa, 1546 ylnda ise
Arap ve Acem defterdarlna ykseltilir. 1548 ylnda
Van, 1551 ylnda Erzurum, 1553 ylnda ise Diyarbakr
beylerbeyi olur 15. skender Paa, 1566 ylnda Badad,
1568 ylnda da Msr valiliine tayin edilir. 1571 ylnda
stanbula dnen Paa, ok ksa bir zaman sonra vefat
eder. skender Paa beylerbeyi olarak kald blgelerde
imar faaliyetlerinde de bulunmu, buralarda cami,
medrese, mektep, han ve hamam ina ettirir. Vanda
iinde bir mescid bulunan medrese, Bitlisin Rahva
14
Mustafa Oflaz. skender Paa Vakflar
15
1548 ylnda Van beylerbeylii kurularak Van gl
evresindeki sancaklar bu beylerbeyilie dhil edilmitir.
Saylar duruma gre deimekle birlikte, Van gln
evreleyen sancaklarn tamamnn Van eyaleti snrlar
ierisinde olduunu sylemek mmkndr
12
geidinde bir han yaptrr, kaleyi de tamir ettirir. Erzurum
beylerbeylii srasnda, Ardanuta Akkoyunlular
zamanndan kalma harap durumdaki camiyi yeniden ina
ettirerek ibadete aar. Badad valilii srasnda burada da
bir cami yaptrr. Diyarbakrda ise cami, hamam,
medrese ve be adet un deirmeni ina ettirir. Bu
hayratlarn azami ekilde devam etmesi iin de zengin
akarlar tahsis eder. Bu akarlarn en byk ksm
dkkanlardan olumaktadr. 1565 tarihli vakfiyeden,
vakfn akarlar arasnda muhtelif ekillerde deirmenler,
hcreler, mahzenler, menziller, baheler ve arsalar
bulunmakta olduu grlr. Diyarbakr Camii iin 70
para, Van mescid ve medresesi iin 52 para, Ardanu
Camii iin ise 12 para akar tahsis edilmitir. Bu
messeselerde ok sayda grevli bulunmaktadr. Van
Medrese ve mescidinde, cretleri gnlk olarak vakftan
verilen ve deiik grevleri stlenmi olan 23 grevli
alr. Bu grevlilere denen cret ise gnlk 100
dirhemdir.
Vann Osmanllar tarafndan fethinden sonra
yaplan ilk medrese olmas bakmndan ayr bir zellik de
arz etmektedir. Medrese, Orta Kap Mahallesinde
Uzunar olarak adlandrlan arnn kuzeyinde
bulunmakta idi. Kble tarafnda bir bahesi bulunan
skender Paa Medresesinin kuzeyi ise yol ile
snrlanmt. Evliya elebi, skender Paa
Medresesinden bahsetmedii gibi, eski Van gsteren
bir minyatrde de skender Paa Medresesine tesadf
edilmez. Bu husus skender Paa Medresesinin 1648
13
ylnda Vanda meydana gelen zelzele neticesinde
yklm olabileceini akla getirmektedir. Eser gnmze
kadar gelmediinden mimari zellikleri ve ustas
hakknda bir bilgi mevcut deildir.
Aaolu makalesinde, Anadolu Defterdar erkez
skender Paa tarafndan 15481553 yllar arasnda
Safavilerin tahrip ettii Bicaniye Medresesinin yerinde
yaptrlm olan skender Paa Mescidi ve Medresesinin
Sinaniye Mahallesinde olduunu kaydederek, Ermeni ve
Ruslar tarafndan yaklarak, yklarak veya sklp,
yamalanarak tahrip edilmi olan eserler arasnda sayar 16.
Mescid ise Orta Kap Mahallesinde, Hsrev Paa
Klliyesinin hemen yanndaki Uzun arnn kuzeyinde
idi. Bu mescid de gnmze kadar gelmemitir. skender
Paann Vanda ina ettirdii eserler arasnda, bu iki
hayratnn yan sra, bunlara akar olarak tahsis edilen han
ve hamam da bulunmaktadr. Han, Vastan Kaps adyla
da maruf Amid Kaps yaknnda idi. Hann gneyinde
ehir surunun yanndaki yol, dou ve kuzeyinde yirmi
dkkan, batsnda skender Paa Medresesi ve etrafnda
bulunan binalarn arasndan geen yol bulunuyordu.
Hamam da Amid Kaps yaknnda bulunmaktayd. Harap
durumda olan hamam sahibinden satn alan skender
Paa, tamir etmek suretiyle yenilemi ve vakfnn
akarlarna ilave etmitir. Hamamn gneyinde Melik
16
Sami Aaolu. Van ehir Dokusu ve Tarihi Eserlerinin
Tahrip Edilmesine Ermenilerin Rol
14
Menzili, dousunda tepe, kuzey ve batsnda ise yol
bulunuyordu.
1556 tarihli bir buyruldu kaydndan, Van
mimarlnn nceden 20 ake iken, daha sonra 15 ake
ile Selman adl bir Ermeniye verildii grlyor 17. Ne
var ki, 1566da Van beylerbeyi tarafndan Divan-
Hmayuna bildirilen bir olay vardr ki, bin kadar Ermeni
bir araya gelerek fesat karmaya almlardr 18.
Eski Van ehrinin Ortakap Mahallesinde bulunan
Hsrev Paa Klliyesinde yer alan caminin Yusuf imzal
Farsa-Arapa kitabesinde 975 (1567-68) tarihi, caminin
yannda bulunan trbede de 995 (1587) tarihi tespit
edilmektedir 19. Blgede Bitlis-Tatvan yolu zerinde
sralanan kervansaraylardan ikisinin yanlarndaki cami,
hamam ve zaviye ile birlikte ayn Hsrev Paann
evkafndan olduu tahmin edilmektedir. Bu klliyelerin
evrelerinde 1572de yerleme yapldna gre
kervansaraylar da bu tarihten az nce Vandaki caminin
inas srasnda bina edilmi olmaldr. Ayrca, Vanda
Hsrev Paann bir ars, bir de emesi mevcuttur.
Dikkat ekicidir ki, Van Gl'nde oluabilecek kaza ve
arza gibi durumlarda insanlarn yardmna koacak tam
donanml acil yardm gemisini hizmete sokan 'Van
17
18
Abdullah Po. XIX. Yzyln Sonlarnda Tarsusta Trk-
Ermeni likileri
19
Hsrev Paa Klliyesi. Semavi Eyice. TDV slam
Ansiklopedisi. Cilt. 19
15
Gl'nde Acil Yardm Gemisi Dolatran Vakf (Hsrev
Paa Vakf)tan sz edilmektedir.
Mimar Sinann tasarlad ve eyalet mimar
Selman tarafndan gerekletirilen klliye cami, medrese,
trbe, imaret, sbyan mektebi, muallimhane ve
misafirhanelerden meydana gelmekteydi. Orta Kap
karsna kurulan klliye yaplar, Kaya elebiden Ulu
Camiye kadar uzanan geni bir alana yayldndan, ayr
bir mahalle oluturmaktayd. Buras, hemen batsnda
Beylerbeyinin kald Paa Saray bulunduundan
dolay, ehrin en gzde semti idi. Vakfiyesinde etrafnn
duvarlarla evrili olduu belirtilen bu yaplarn
korunmas, bakm ve giderleri ile hizmet edenlerin
ihtiyalarn karlamak amacyla iki han, bir ifte
hamam, 109 dkkan, birok oda ve ev yapld belirtilir.
Cami, bu blgede ok kullanlan koyu ve ak iki
ayr renkte muntazam talardan ina edilmitir. Giri
cephesinde cmle kapsnn ta sslemesiyle kitabeyi
ereveleyen bezeme ve zencerek motifi de Osmanl
sanatna yabanc unsurlardr. Evliya elebinin gzellik
ve ihtiamn anlatt mihrap, minber, mahfil, avize ve
renkli caml al pencerelerden ise hibir iz kalmamtr.
Osmanl sanatnda grlmeyen tipte dilimli kavsaras
olan mihrap, Uluamn belirttiine gre, 1992de define
arayclar tarafndan dinamitlenerek tahrip edilmitir.
Caminin avlusunda tahrip olmu mermer bir
adrvan mevcuttur. Bat ve gneyi hazire olarak
deerlendirilmitir.
16
Caminin tamiri srasnda, Orhan Cezmi Tuncer
tarafndan yaplan kazda bulunan medresenin izleri ve
kalntlarndan anlaldna gre, yap XVI. Yzyl
Osmanl mimarisinde olduka yaygn olarak kullanlan,
cami avlusunu eviren medrese odalarndan oluan plan
dzenlemesine sahiptir. Vakfiyesinde on iki hcre ile bir
dershaneden ibaret olduu belirtilen yapda, Uluam
kedekilerle birlikte toplam hcre saysnn on be
olduunu bildirir. Kaz sonucunda, dou kanattaki
odalarn kaplarnn cami avlusuna deil, doudaki
sokaa ald, ilerinde erzak kpleri ile mutfak
tekilatnn bulunduu grlr. 1571 ylndaki kaytlara
gre, Hsrev Paa Medresesinin bir mderrisi, iki muidi
ve 11 talebesi olduu anlalmaktadr. 1903 ylna ait
Maarif Salnamesine gre faal olan medresenin be
talebesi bulunmaktadr. Vakfiyesinde, mderrisin
Hanefi fkh zere olmas art koulmu ve bylece,
Osmanlnn resmi mezhebi ve hukuk sistemini geerli
klmak zere zen gsterilmitir. Ayn zamanda,
medresenin veya caminin bir blmnde, bir muallim ve
bir yardmcsnn grev yapt Hsrev Paa
Muallimhanesinde kk yataki ocuklara eitim
verilmekteydi.
Medresenin kuzeyinde bulunan yapnn,
vakfiyesinde belirtilen imaret olduu anlalr. Vakfiyede,
burasnn gelen misafirler iin tabhaneleri ile cami
avlusundaki gibi ei benzeri az bulunan bir adrvan
olduu yazldr.
17
Vakfiyede belirtilen eme caminin gneybat
avlusunda yer almakta idi. ifte Hamam ise ehrin en
ilek ve kalabalk blgesinde olan klliyenin dier
nitelerinden uzakta, hanmlarn daha rahat gelmesini
salamak amacyla Kzl Minareli Caminin nnde
bulunmakta idi. Vakfiyede karlkl iki han eklinde
sz edilen yaplar klliyenin dousunda yer almakta idi.
Caminin dou tarafnda bulunan ve kapnn
yannda kartu iindeki kitabeden Mardinli aban b.
Abdullah tarafndan yapld anlalan Hsrev Paann
trbesi sekizgen planl kesme tatan bir binadr. Trbe
kapsnn dier tarafnda mimar kitabesinin simetriinde
ise u kitabe yer alr. el-Mmin hayyn fid-dareyn
(Mmin iki dnyada da diridir). st sivri klahl olan
yapnn iinde ise kubbe vardr. Trbe kaps stnde
Trke kitabesi bulunmaktadr.
Kse Hsrev Paa lakab ile anlan Mehmed
Paann devirme olduu, Enderunda yetiip devletin
eitli kademelerinde grev ald belirtilmektedir 20.
1562-1565 yllarnda Badat, 1565-1567 yllarnda Van,
1572de Kbrs, 1573te Karaman, 1576da ikinci defa
Van, 1579da Erzurum ve 1538de nc kez Van
Beylerbeyliinde bulunur. 1587de Diyarbakr
Beylerbeyi sfat ile Safevilerle savarken ehit der ve
Vanda kendi yaptrm olduu trbesine defnedilir. Ayn
20
Abdsselam Uluam. Van Hsrev Paa Klliyesinin
Bilinmeyen niteleri ve Osmanl Sanatndaki Yeri
18
ad tayan caminin yanndaki bu trbenin mimar
Mardinli abandr 21.
Hsrev g srasnda dua senin iindir
nk devaml mekann cennet oldu
1915teki Ermeni ayaklanmas srasnda trbe
tahrip edilir ve lahid alarak datlr.
1839 depremi ve yangnnda byk hasar grp
yenilenen Hsrev Paa Klliyesi, 1915 sonrasnda ise
byk lde tahrip edilir. Camii duvarlarnn iki metre
yksekliine kadar olan inileri Rus igali srasnda
sklerek Leningrad Mzesine gtrlr 22. Bachmann
tarafndan ekilen fotoraflardan anlaldna gre
klliye salam bir ekilde ayakta iken, 1915de Ermeniler
tarafndan tamamen tahrip edilmitir. Cami 1930-1940
tarihleri arasnda depo olarak kullanlr. 1960ta kubbesi
atlayp yklmak zere iken 1966da devrin
cumhurbakannn seyahati dolaysyla yaplan bavuru
sonucunda 500 bin lira ayrlarak cami restore edilir, fakat
para bittii iin restorasyon tamamlanamaz. Bu
restorasyon almas VGM tarafndan yaptrlmtr.
Klliyede nceki yllarda yaplan kaz almalarnn
ardndan rleve, restorasyon ve reglasyon uygulama
projeleri hazrlanr. 2011 ylnda restore edilen ve ibadete
alan Hsrevpaa Camii, 23 Ekim ve 9 Kasmda
21
22
19
meydana gelen Van depremlerinde hasar grr. Vakflar
Genel Mdrl tarafndan yeniden ihalesi yaplan
Hsrevpaa Cami ve Klliyesi ile birlikte Kayaelebi ve
Horhor Camileri de yeniden restore edilir. 2014 ylnn
sonunda klliyenin tamamen aya kaldrlmas
hedeflenmektedir.
Eser en doudaki abidevi yaplardan biri olarak
nisbetleri ve d hatlar Osmanl ve Mimar Sinann
slubuna olduka aykr der.
Sinaneddin Camii de Mimar Sinan tarafndan
yaplmtr 23. Hsrev Paa Klliyesinin batsnda yer alan
Sinaniye Camii ile kartrlan mabed, eski Vann
Tebrizkap Mahallesinde bulunur 24. Baz kaynaklarda
Kzl Minareli Cami olarak belirtilmi olup halk arasnda
Ermeni mahallesi arasnda kald iin Yesir (Esir) camisi
olarak da adlandrlmtr. Caminin kzl minaresinin
Osmanl ncesi Trk sanatnn antsal yaplarndan
olduu ve XIII. Yzylla tarihlendirildii, fakat bu
yapnn zgn ana mekanndan hibir iz kalmad
bilinmektedir. Osmanl dneminde harla svand iin
bu minarenin batl gezginlerin dikkatinden kat ileri
srlr. Depremler sebebiyle yklan asl caminin yerine
muhtemelen XVI. Yzyldan sonra yaplan cami,
minareye gre olduka kk ve mtevazi kalmtr.
23
smail Mangal tepe. XIX. Yzyl Fransz Seyyahlarna Gre
Van. Doktora Tezi. stanbul ni. 2005
24
20
1901 tarihli kitabnda Lynch, Topuolu Camii olarak
adlandrd bu ibadethanenin artk kullanlmadn
belirtir. 1903 tarihli Maarif Salnamesinde faal vaziyette
bulunan Topuolu Medresesinin 12 talebesi
bulunmaktadr. Ayn Salnamede medresenin bulunduu
mahalle Tebrizkap deil Topuolu Mahallesi olarak yer
almaktadr. Ermeniler tarafndan nemli bir blm
tahrip edilen minare son yllarda yklma tehlikesiyle
kar karya kalmtr.
Hsrev Paa Camiinin batsnda yer alan Sinaniye
Camii ise, 1553-1557 tarihleri arasnda Van Beylerbeyi
Ferhat Paann kethdas olan Sinan Kethda tarafndan
yaptrlr 25. Muhtemelen depremler sebebiyle yklan
cami bilahare Van kadsnn talebi zerine 1676da tekrar
ina ettirilir.
25
21
XVII. Yzyl
XVII. Yzyla tarihlenen bir Van ehri

minyatrnden ifte Kilisenin yan sra Van ehrinde
Ulu Cami mahallesinde iki, skele Kaps mahallesinde
ise bir kilisenin olduu grlmektedir. Kale burlarnn
altnda olan ifte Kiliseden Surp Paulos, 1875ten sonra
meydana gelen depremde tamamen yklm ve sadece
Surp Petros Kilisesi ayakta kalabilmitir. Gsterisiz bir
tarzda yaplan bu kiliselerin 960 ylnda ina edildii ileri
srlmektedir.
1616 ylnda Van gmr mukataasn Mirek adl
bir Ermeni vatandan iltizama ald tespit
edilmektedir 26.
Van Kalesinin Safevi tehdidinde olduu 1636
ylnda kalenin etrafndaki hendein geniletilmesi ve
glden bu hendee kanallar alarak su getirilmesi iinde
hisar eri taifesinin de tahamml ve yeteneklerine gre bir
hizmet yerinde grevlendirildii ve bu hizmetlerine
mukabil aalarnn bir hilat ile dllendirildii
grlmektedir 27.
Abbas Aa (Kethda Ahmed) tarafndan 1655den
nce yaptrlan skele Kaps Camii, eski Van ehrinin
kuzeybat tarafnda, Horhor Camii ile Ulu Cami arasnda
26
27
Orhan Kl. Tekilat ve leyi Bakmndan Dou
Hududundaki Osmanl Kaleleri ve Mevacib Defterleri
22
yer almaktadr 28. Enine dikdrtgen planl caminin
duvarlar salam olup, st rts yklmtr. Duvarlar
altta ta, stte kerpile yaplmtr. Harime kuzey
cephenin ortasna alm bir kapdan girilmektedir. Giri
ekseninde, kble duvarnn ortasna yerletirilmi yarm
daire planl bir ni eklinde mihrap bulunmaktadr.
Evliya elebinin Vandaki camileri anlatrken,
skele Kaps Camiinin Abbas Aa adnda bir hayrsever
tarafndan yaptrldn ifade etmesi, medresenin de
skele Kaps Camii bnyesinde olduuna ve bu zat
tarafndan yaptrldna delalet etmektedir. Ne var ki,
gnmze harabeleri ulaan yap, Evliya elebinin
eserinde szn ettii Abbas Aa veya skele Camii
deildir. na tekniinden XIX. Yzylda yaplm olduu
kabul edilen cami, Vanda meydana gelen byk
depremlerin ykm olduu caminin yerine ina
edilmitir.
1915 ylnda Ermenilerin Abbas Aa Camii
haziresinde gml olan kabirleri atklar, ilerine p
doldurduklar ve Van terk ederken karm olduklar
yangnda camii de yaktklar nakledilir.
XVI. Yzylda ehirde 206 vakf grevlisi
bulunmaktadr 29. Van kadsnn merkeze mektup
gnderip, Van ehri ve kylerinde olan zaviye ve
mescitlerin eyhleri olan kimselerin ellerinde ve
28
29
Orhan Kl. 1571 Tarihli MufassalEvkaf Tahrir Defterine
Gre Erci, Bargiri (Muradiye) ve Mu Vakflar
23
yrrlkte olan vakfiye gereince gelen giden fukaraya
yemek vermeyip kendilerinin yediini, evkaf
mtevellilerinin de vakf mallarn gayri meru olarak
kullandklarn, bu sebeple birok mescid ve medresenin
harab olduunu ve bu durumu tefti ile harab olan
yerlerin tamiri ve bakm iin emr-i erif rica etmesi
zerine; kendisine yazlan 8 ubat 1610 tarihli bir hkm
ile, Van ve etrafnda olan evkaf mtevellileri ve
zaviyelerin eyhlerini meclis-i ere getirip vakfiye
muktezasnca tefti edip kimin zimmetinde vakf mal
zuhur ederse tamamen aldktan sonra, tamire muhta
olanlar vakfn msaadesi var ise vakf tarafndan, tamire
msaade olmayanlar ise rakabe edip (devletletirip)
tamir ettirmesi emredilmitir.
Tekin makalesinde, Mustafa Paa Vakf vesilesiyle
XVII. Yzyln balarnda ina edilmi camiden Evliya
elebinin sz etmemi olmasn, muhtemelen 1646
ylnda meydana gelen depreme balar 30. Gece yars
meydana gelen bu depremde blgedeki onlarca cami,
kilise ve manastr yklr. Ulu Cami de hasar gren
yaplar arasndadr. Birok ev harap olmutur. Birok
yerde kalenin surlar yklrken baz yerlerde ise atlaklar
meydana gelir. Van'n evresindeki kylerde de hasar
oktur. Evler, deirmenler, camiler ve kiliseler yerle bir
olmutur. Depremden sonra su kuyular kurumu,
heyelanlar meydana gelmitir. Dnemin tarihileri,
cenazelerin arabalarla ehir dna gtrlp, toplu olarak
30
Zeki Tekin. Mustafa Paa Vakf.
24
gmldn sylerler ki bu kayp saysnn okluunu
gsterir. ehrin ve kalenin imar ise depremden sonra
yllarca srer.
Vakfn 1862 ylna kadar faal olduu grlen ve
Mustafa Aa Camii ismiyle anlan yap, Hsrev Paa
Camii yaknlarnda olup minaresizdir. Banisi Mustafa
Paann vefat ettiinde Vana defnedilmi olduu
kaydedilir.
Kaya elebi Klliyesi, eski ehrin surlara yakn bir
yerinde, Hsrev Paa Klliyesinin dousunda yer
almaktadr 31. 1469da Konyadan Vana gelen Koi Bey
ailesi tarafndan Koi Bey Mescidi ve muallimhanesi
olarak yaptrlr 32. Mescit ve muallimhanenin yerine
1660da Kaya elebi Alinin yeniden cami yaptrd ve
karsna da mkemmel bir medrese inana balad,
ancak 1663te Firari Kara Mustafa Paann halk arasnda
ulema ve fukara dostu olarak bilinen Ali Beyi, kardei
Osman elebiyi, Nalbantzade Sleyman Aay ve Van
Mfts Molla Ahmeti katlederek Ali Beyin pek ok
malna el koymas zerine inaatn bitirilemedii,
nakledilir. Bilahare Kaya elebizade Mehmet Aann
akrabas olan Dedemolu Aann gayretiyle cami ve
medrese inaatnn tamamland anlatlr. 1864te Kaya
elebi Medresesinin bulunduu yere rdiye mektebi
yaplr.
31
Metin Tuncel. Van-Mimari. TDV slam Ans. Cilt 42
32
25
Kaya elebi Camiinin giri kapsnn zerini
kuatan sivri kemerin altnda, mavi ini ile kapl olduu
kaynaklarda geen kitabesi ve i mekandaki alt
pencerelerin hizasna kadar sr alt teknii ile yaplan
mavi renkli altgen inileri, 1915teki Rus igali srasnda
yerinden sklerek Leningrad Mzesine gtrlr.
Caminin ierisi Ermeniler tarafndan yakld iin kendi
minberinden, mahfilinden ve nceden bulunduu
sylenen kalemii sslemelerden hi bir iz kalmamtr.
Medresenin yerine yaplan rtiye ise, 1915de tahrip
edilerek tamamen yklmtr.
Cami, kare planl ve tek kubbeli harimle
kuzeyindeki be gzl son cemaat yeri ve kuzey bat
kede silindirik gvdeli minareye sahiptir. ki renkli
kesme talarla ina edilmi olan caminin cepheleri,
deiik formlarda pencerelerle hareketlendirilmitir.
Ayrca kuzey cephenin ortasna camiye girii salayan
kap yerletirilmitir. Bu cephedeki kap ve pencerelerde
bitkisel ve geometrik sslemeler yer almaktadr. Caminin
ierisinde kble duvarna yerletirilmi mihrab nemlidir.
Dzgn kalker talaryla yaplm olan mihrap,
mukarnasl bir bordrle erevelenmi olup kareye yakn
dikdrtgen grnldr. Geni bir yzey ortasnda
dilimli kemerle talandrlm be kenarl ve mukarnas
kavsaral mihrap nii bulunmaktadr. Mihrap, geometrik
ve bitkisel sslemeleriyle nem tamaktadr. Minaresi
ise, kare kaideli ve silindirik gvdelidir. erefeden sonra
ksa bir petek ve klahla son bulmaktadr. Osmanl
devrinin nemli yaplarndan birini tekil etmektedir.
26
1993 ylnda Vakflar Genel Mdrl'nn yapm
olduu onarmlardan sonra, ibadete almtr. 2011
depreminde hasar grr ve bilahare restorasyonu iin
ihalesi yaplr.
27
XVIII. Yzyl
1787 tarihli bir vakf kaydnda Melik Mehmed

Medresesinden sz edilir 33. Medresenin banisinin
muhtemelen Timurun saldrs zerine Van nce
savunan sonra teslim eden zzeddin irin olu Melik
Mehmed olduu ileri srlr.
kiz Kmbetler (Merkez), eski ehrin sur
duvarlar dnda, Kaya elebi Camisinin gneybatsnda,
Ortakap Mezarlnn bir ucunda bulunan ve birbirinin
benzeri olan bu iki kmbetin biri Van Beylerbeyi Teymur
(Demir) Paa tarafndan 1789da, dieri Van Beylerbeyi
Ahmet Paa tarafndan 1796da yaptrlr 34. kiz
kmbetler kesme tatan sekizgen planl olarak baldaken
tarznda yaplmlardr. Birbirlerine yuvarlak kemerlerle
bal sekiz stun, konik bir ta klah tamaktadr. kiz
kmbetler Vakflar Genel Mdrl tarafndan restore
edilmitir.
Horhor suyunun dousunda yer alan Horhor
Camiinin XVIII. Yzylda yaplm olabilecei ileri
srlr. Kble duvarnn ortasna yerletirilmi caminin
ta mihrab nemlidir. Da tantl mihrap, dikdrtgen
33
34
28
grnl, istiridye yivli kavsara ile sonlanan be kenarl
ni eklindedir. Mukarnasl bir tepelii bulunmaktadr.
zerinde kk boyalarla yaplm kalem ii sslemeler
mevcuttur.
Said Nursi buray 1897-1907 ve 1912-1914 yllar
arasnda medrese olarak kullanm ve talebe
yetitirmitir 35. Burada verilen derslerin salonda
batanbaa uzanan byk bir masa etrafnda verildii
rivayet edilir. Horhor Medresesi, ismini medresenin
yannda akan ve horultulu ses karan sudan alr.
Bedizzaman I. Dnya Sava sonrasnda Van'a
dndnde medresenin yklm halini grnce ok
zlr ve bu zntsn yirmi altnc Lem'ann on
nc ricasnda yle ifade eder. "Hereyden evvel,
Van'da Horhor denilen medresemin ziyaretine gittim.
Baktm ki, sair Van haneleri gibi onu da Rus istilasnda
Ermeniler yakmlard. Van'n mehur kalesi ki, da gibi
yekpare tatan ibarettir, benim medresem onun tam
altnda ve ona tam bitiiktir. Benim terk ettiim yedi
sekiz sene evvel, o medresemdeki hakikaten dost, karde,
35
Babakanlk Osmanl Arivlerinde Saidi Nursi hakknda,
Dersaadette brakm olduu olumsuz etkiden dolay 1314
tarihinde Van'dan ald mrur tezkiresiyle Dersaadet'e
gelmi olan Molla Said'in hviyeti ve uurunda eser-i hiffet
olup olmadnn tahkiki, Bitlisli Molla Said Dersaadet'den
kp, Van'a gelmek zere olduundan hareketlerinin takibe
alnarak bildirilmesi ile 1911 tarihinde, Van'da Krd Said
adnda birinin Ermeni Kilisesi'ni yakmak ve Metropolit'i de
ldrmekle tehdit ettii, Krdlerde heyecann dorukta olduu,
kaytlar yer almaktadr.
29
enis talebelerimin hayalleri gzmn nne geldi. O
fedakar arkadalarmn bir ksm hakiki ehid, dier bir
ksm da o musibet yznden manevi ehid olarak vefat
etmilerdi. Ben alamaktan kendimi tutamadm. Ve
kalenin, ta medresenin stndeki, iki minare
yksekliinde, medreseye nazr tepesine ktm, oturdum.
Yedi sekiz sene evvelki zamana hayalen gittim. Benim
hayalim kuvvetli olduu iin, beni o zamanda hayli
gezdirdi. Etrafta kimse yoktu ki, beni o hayalden evirsin
ve o zamandan eksin"
1915 ylnda Van'n Ruslar tarafndan igali ve
Ermeni olaylar srasnda tamamen yklarak tahrip olan
Horhor Camisi 98 yl aradan sonra yeniden ina edilerek
2013 Ramazannda ibadete alr 36.
36
http://www.zaman.com.tr/gundem_bediuzzamanin-talebe-
yetistirdigi-horhor-medresesi-ibadete-acildi_2109864.html
30
XIX. Yzyl
XIX. Yzyln balarnda Eski Van ehrinde

Hristiyan mimarisine ait sekiz tane kilise
bulunmaktadr . Bunlar, Surp Trimayr (Meryem Ana),
37
Surp Vardan, Surp Paulos, Surp Petros (ifte Kilise)

Surp Nesan (Tekan), Surp Sahak, Surp Dziranavar ve
Surp Stefenos Kiliseleridir. Bu kiliseler idari olarak
Van'n dousunda yer alan Erek Da'nn eteklerindeki
Yedi Kilise'ye balyd. Surp Vardan Kilisesi, Eski Van
ehri'nin kuzeydousunda yer almaktadr. Gnmzde
yapnn beden duvarlarnn bir ksm ile d rt
sisteminin tamam ykktr. Yapm tarihi ve mimar
hakknda herhangi bir yazl belge bulunmayan kilisenin
muhtemelen XV. ya da XVI. Yzylda ina edildii
tahmin edilmektedir.
100 yl ncesine kadar aslnda bir yarmadann
paras olduu sanlan arpanak Adasnn, Van Glnn
suyunun ykselmesi sonucu kara ile balantsnn kesilip
bir ada haline geldii anlatlr. arpanak Kilisesinin
bulunduu ada, Van merkeze bal Dibekdz Ky
mevkiindedir. Adann kuzey tarafnda kurulmu olan
manastr kompleksi St. Jean'a atfedilen bir kilise ile
batsndaki jamaton ve kuzeydousundaki apelden
37
ahabettin ztrk-Eylem Gzel. Eski Van ehri'ndeki Surp
Vardan Kilisesi
31
meydana gelmektedir. Manastrn 1700'l yllardan kalma
kitabesindeki bilgiler dnda, yapya ilikin bir bilgi
yoktur. Kilisenin 1462 ylnda byk lde yenilendii
sylenmektedir. st taraflarnda IX. yzyla ait dini
yaplar bulunan ada, 1918 ylnda blgede yaanan
karklklar sebebiyle boaltlmtr.
Ermeniler, 1860l yllarda Vanda Yedi Kilise
Ermeni Ziraat Mektebini aarlar 38. Ermeni ziraat
mektebi, Van Vilayetinde ziraatn gelimesine byk
katk salad gibi blgenin fakir kyl ocuklarna
eitim imkan da salar. Bundan dolay devlet, on bin
kuruun umumi bteden mkafat, taltif ve yardm
amal Yedi Kilise Ermeni Ziraat Mektebine verilmesini
uygun grr.
1871 Senesinde Vanda bir misyon istasyonu kuran
ABCFM 39 adl tekilata mensup Amerikan Protestan
misyonerler de blge Ermenilerine verdikleri eitim ve
salk hizmetleriyle birlikte yaygnlamaya balayan
ayrlk Ermeni hareketini hzlandrrlar 40. Okullardan
38
Mustafa Murat ntu. Ermeni Mektepleri ve Ulusal Kimlik
Oluumu. Hogrden Yolayrmna Ermeniler. Erciyes ni.
2009. Cilt III
39
The American Board of Commissioners for Foreign
Missions (ABCFM), LK Amerikan Misyoner tekilatdr.
1810da Williams College mezunlar tarafndan kurulur. XIX.
Yzylda Amerikan misyoner tekilatlar arasnda en by
ve en nemlisidir.
40
Nee Tozkoparan. Ermeni Ayrlk Hareketlerinde
Amerikan Protestan Misyonerlerinin Eitim ve Salk
Faaliyetlerinin Rol
32
hemen sonra Van misyoner hastanesi alr, blgede
yaayan btn halka ve Osmanl Askeri Hastanesinde
tedavi gren Osmanl askerlerine de hizmet verilir.
Jeopolitik ve jeostratejik olarak son derece nemli olan
Vanda bulunan yeralt kaynaklarnn nitelikleri ve
nicelii, blgede yaayan Ermenilerle din ortakl
sylemiyle ortak payda gelitiren misyonerlerin gerekte
dikkatlerini eken tek unsurdur.
1820'de Van'da doan Mgrd Hrimyan 1858'de
Varak Manastrnda kurduu matbaada Ermeni
bamszln gden "Van Kartal" isimli bir gazete
yaynlamaya balar 41. 1878de Kara Ha Cemiyeti, 1885
41
Yedi Kilise, Varagavank ya da Varak Surp Ha manastr,
bugn Van Merkeze bal, Yukar Bakral kynde yer
almakta olup tarihi bir manastrdr. Yedi ayr kilise ve yapdan
oluan kompleks, deiik zamanlarda biri birine eklenmitir.
Manastr tekil eden yedi kilisenin en eskisi St. Sophia
kilisesidir. VIII. Yzylda ina edilmi olup, sadece apsisi
mevcuttur. kincisi bunun kuzey duvarna bitiik ina edilmi
ve bugnlerde ykk olan St. John kilisedir. Bu ikisi yaplarn
birinci grubunu tekil etmektedir. kinci grup yaplarn
ekirdeini 1003-1021 tarihleri arasnda ina edilen Meryem
Ana Kilisesi oluturmaktadr. 1655te elilik vazifesiyle rana
giden Melek Ahmet Paa ile birlikte bu kilisede bir gece
konaklayan Evliya elebi, kilisenin kargir yapl, kubbeli ve
kale gibi demir kaps olduunu, iinde 300den fazla papazn
bulunduunu belirtmektedir. Kilisenin restorasyon ilemleri
tapuya taklnca kilisenin ve bulunduu kyn sahibi olan
Hsamettin Altayl adl vatandan varisleri aranmaya balanr.
Kilisenin tapusunun Hsamettin Altaylnn torunu, Habertrk
gazetesi Genel Yayn Ynetmeni Fatih Altaylda olduu
ortaya kar.
33
ylnda Avrupa'daki nclerinin modeline gre
rgtlenmi, kendi yayn organna sahip ilk Ermeni
Siyasi Partisi "Armenagan", Van'da kurulur.
Yceer makalesinde, Batllarn Ermeni
olaylarndaki rolnde din faktrn nasl istismar etmi
olduklarn ele alr 42. Yzyllarca Mslmanlarla uyum
iinde yaam olan Gregoryen Ermenilerin
misyonerlerin faaliyetleriyle Protestanlatrlmalar ve
Katolik hale getirilmeleri, isyanlarn temelindeki din
faktrnn baaryla kullanlmasn salar. Trkiye'de
isyan karmak, kan dkmek bu sayede yabanc
devletlerin mdahalesini kolaylatrmak isteyen Ermeni
Kilisesinin banda Patrik Nerses Varjabedyan, eski
patrik Mgrd Hrimyan ve Mateos zmirliyan
bulunuyordu. Trkiye'de Sultan II. Abdlhamit
zamannda kan isyanlarda en nemli rol bu papaz
oynamtr. Bylece kiliseler ve zellikle patrik ve
papazlarn Hristiyanlk esaslarn bir tarafa brakarak,
ahali arasnda propaganda ve fitne tohumlarn atmay
balca grev olarak setikleri grlmektedir. Cumhur
bu almasnda dikkati, kilisenin Ermeni meselesindeki
rolne eker 43. Baarl olmalarnn en byk artn
kilisenin desteinde gren terr rgtleri de, Ermeni
Kilisesi ve din adamlarn Ermeni meselesinin merkezi
42
sa Yceer. XIX. Yzyl Trk Ermeni likilerinin Din ve
Kurumlar Balam. Hogrden Yolayrmna Ermeniler.
Erciyes ni. 2009. Cilt II
43
Zeynep Cumhur. Ermeni Meselesinin Ortaya knda
Kilisenin Rol. Yksek Lisans Tezi. Sakarya ni. 2003
34
yapmaya, onlar terrn iine ekmeye almlardr.
Rus General Mayevskye gre, Ermeni din adamlarnn
dini meseleler ile ilgili hibir almas yoktur44. Fakat
Ermeni milli bilincinin olumas hususunda bunlarn pek
ok hizmetleri vardr 45. Ona gre, perde arkasnda
Avrupann yardm olmasayd, bu olaylarn kmas
mmkn deildi. Bu olaylarn hepsi Osmanldan pay
almak dncesinden kaynaklanmaktadr. Kanunlarn
icras, Hristiyanlar ve insaniyeti korumak, Avrupallarca
kullanlan birer maskeden ibarettir.
Ermeni ihtilalcilerden Zerrinolu Karabetin
etesiyle birlikte 1892 ylnda Akdamar Adasn basarak
kiliseyi harabeye evirip, papazlarn cbbelerine
varncaya kadar soymas, 1896 ayaklanmasna doru
giden ilk belirtiler olarak grlebilir 46. zellikle Ermeni
olan devlet memuru, din adam ve erafa kar yaptklar
44
Tugeneral Mayewski, Rus Dileri Bakanl grevlisi
olarak alt yldan fazla Van ve Erzurum vilayetlerinde
Rusyann Ba Konsolosluunu yapm, gezip grdklerini ve
gzlemlerini analiz edip rapor haline getirerek Rus
Genelkurmayna sunmutur. Daha sonra Rusadan Osmanl
Trkesine evrilen eser, genelde Van ve Bitlis vilayetlerinin
corafyas, nfusu, idari, sosyal, ekonomik, etnik ve dini yaps
hakknda nemli bilgiler iermekle birlikte, zelde Dou
Anadolu ve Ermeni Meselesi hakknda tarafsz bir gzle
yazlm ok mhim bilgiler ihtiva etmektedir.
45
Davut Kl. Rus General Mayevskinin raporuna gre Van-
Bitlis Vilayetlerinde Ermenilerin Sosyal-Dini Yaps ve Ermeni
Meselesinin Geliimi
46
35
saldrlar, halkn ve ileri gelenlerin sinmesine ve
ihtilalcilerin rahat hareket etmesine zemin hazrlar.
Bunlarn ierisinde Akdamar Kilisesi bapapaz Bogos
Efendiye dzenlenen suikast (1895) bir dnm
noktasdr.
Ermeni ihtilalcilerin organize ettii 1896daki Van
ayaklanmas balamadan nce bir takm ayaklanma
giriimleri olur. 16 Haziranda Mslman ve Ermenilerin
beraberce yaadklar mahallelerden birine 800 Ermeni
ihtilalcinin saldrmasyla balayan atmalar ehrin dier
blgelerine de yaylarak dokuz gn devam eder. Daha
sonraki aylarda da kk lekli saldrlar olur. Bu
isyanda Akkilisenin bir iki odas ile yz on iki ev
yanm, birok ev ise oturulamayacak duruma gelmitir.
Bunlarn seksen tanesi Ermeniler tarafndan yaklm,
dierleri atma srasnda kan yangnda tahrip
olmutur. Van ehri, zellikle Aygestan ok byk bir
savatan kmasna acnacak bir hale gelmitir. 15-24
Haziran arasnda devam eden 1896 Ermeni isyannda 418
Trk ehit olmu, 1715 asi ldrlmtr 47. 1896 ylnn
son aynda blgede yaklak 5.000 kiinin ldrldn
bildiren Allen, misyonerlerin bu kadar kark bir ortam
iinde can gvenliini salamalarnn ne kadar g
olduunu Richard Olneye rapor etmektedir 48. Amerikan
Board tekilatnn merkezine gnderilen mektup ve
47
Mustafa Gl. 1896 Van Ermeni syan ve Sonrasndaki
Gelimeler
48
Hogrden Yolayrmna Ermeniler. Erciyes ni. 2009. Cilt
I
36
raporlarda ise, 1895 senesinin son alt aynda on be bin
Ermeninin katledildii, bunun yansra yalnz iki bin
Trkn ld bildirilir 49.
Amerikal misyonerler tarafndan zellikle 1896
ylnda kan isyan sonucunda ortada kalan ve sadece
Ermeni dul ve yetimlere hizmet veren bir yetimhane
alr 50. Onlar iyi bir Hristiyan olmay rendiler.
nk onlar Anadolu topraklarnda Amerikan halkn
temsil edeceklerdi.
1871 Erzurum Salnamesine gre, Van ve
civarndaki 156 kazann erkek nfusu 25.725 kiidir.
Bunun 6.863 (yzde 27) Mslman, gerisi (yzde 73)
arlkl olarak Gregoryan Ermenidir.
Van Valisi Hasan Paann 1880 ylna ait
layihasnda ulam, eitim emniyet, asayi, salk ve
halkn geim durumu gibi nemli konular arasnda
Ermeni ve Mslman ayrm yaplmadan okul, cami ve
kiliselerin tamiri, buralara imam ve papaz atanmasn
talep ettii dikkati ekerken, Hamid Paann daha
kapsaml bir kalknma projesi niteliindeki 1884 ve 1886
yllarna ait layihalarnda ise, Ermeni olaylarna da yer
verilm olduu grlr 51.
1899 tarihli Salnameye gre Vanda 62 mahalle,
hkmet kona, ktphane, eczane ve deponun yannda
49
akir Batmaz. Milliyetilik, Bamszlk, Ermeniler,
Osmanl Devleti ve Amerikan Misyonerleri
50
Dilen nce Erdoan. Ortak Yaamdan atmaya Trkler ve
Ermeniler: Van Yetimhanesi rnei (1896-1897)
51
Salih Mercan. Van Valisi Hasan Paa'nn Van Hakkndaki
1880 Tarihli Layihas
37
10 medrese, 32 cami, be minare (bunlar Ulu cami,
Topuolu, Hsrev Paa, Kaya elebi, Sleyman Han
Camilerinin minareleridir), 10 tekke ve zaviye, 15 kilise,
be gazino, be dabbahane, drt han, drt bezirhane,
kla, hamam, lokanta, boyahane, 27 deirmen,
30 frn, 55 kahvehane, iki matbaa, 1632 dkkan ve 5417
ev bulunmaktadr. Eski Van ehrindeki Ulucami
Medresesi, Bicaniye Medresesi, Hac zzeddin ir
Medresesi, skender Paa Medresesi, Hsrev Paa
Medresesi, Tebriz Kaps Medresesi 52, Horhor Medresesi,
Abbas Aa Medresesi, Hsrev Paa Muallimhanesi, Kaya
elebizade Koi Bey Muallimhanesi medrese ve
muallimhanelerden bir ksmdr.
Zaviye-i Abdullah, Evkaf Tahrir defterinde Hz.
Peygamberin alemdar merhum Abdullahn Kotun
kynde kurduu ve vakfettii zaviye olarak kaytldr 53.
Van Kalesi iinde bulunan Ebuzer Zaviyesinin ve Van
Kalesi dnda bulunan Cud Dervi Zaviyesinin 1852
ylna ait kaytlardan faal olduu anlalyor. Van Kalesi
dnda olan Deniz Zaviyesinin de ayn tarihte faal
olduu anlalmaktadr. Vakf kaytlarnda Van Surlar
dndaki Esin kynde bulunan Esin Dede Zaviyesinin
1854 ylna ait kaytlardan faal olduu grlyor. Hac
52
Tebriz Kaps Camii'nin bnyesindeki medresedir. Bu
medresenin varlna sadece Evliya elebi'nin
Seyahatnamesinde rastlamaktayz.
53
38
Hamza da denilen Hac Aa ir Zaviyesinin muhtemelen
Mskvanik kynde bulunduu ileri srlr. Van surlar
iindeki Hsrev Paa Zaviyesi klliyeye dahil olup
vakfiyesinde, klliyenin btn giderleri karlandktan
sonra artan geliri ile salih, takva sahibi, dinin emirlerine
smsk bal, riya ve gsteriten uzak, on tane derviin
tayin olunmasn, reisleri olana gnde ake, dierlerine
ikier ake verilmesini, belirtir. Bu dervilerin de her
gn ikindi namazndan sonra camide toplu olarak u
zikirleri yapmalar istenir. Reisleri besmeleden sonra bir
Fatiha okuyup 100er kere estafirullah ve
sbhanellahi vel-hamdlillahi ve la ilahe val-lah
ekber ve la havle ve la kuvvete illa bil-lahil-aliy-yil
azim demelerini, 100 kere sbhanel-lahi ve bi-
hamdihi demelerini, 100 kere la-ilahe illalah vahdeh
la erike lehul mlk ve lehl hamd ve hve ala klli
eyin kadir demelerini, 100 kere Sbhanel-lahil-
azim demelerini, 100 kere salavat ve 1000er adet tehlil,
yani la-ilahe illallah demelerini, sonunda hayrla dua
edip bundan hasl olan sevab vakfn kurucusunun ruhuna
hediye etmelerini ister. Molla Kasm kyndeki Molla
Kasm Zaviyesinin ilk vakf kayd 1689 tarihine aittir.
1716 ylnda Ser-em Hseyin Paa Van
Beylerbeyliine tayin edildiinde maiyetinde bulunan
leventlerin bask ve tecavzne maruz kalr. Bilahare
Molla Kasm evlatlar arasnda uzun sren zaviyeyi ele
geirme mcadelelerinin yaand grlr. Muradiyede
(Bargiri) Ahlatahlar evkafndan ah- Ermen zaviyesinin
XII. Yzyldan kalma olduu ileri srlr. eyh
39
Abdurrahman Zaviyesi Van Kalesinin zerinde
bulunduu kayaln kuzeydousunda kale surlarnn
altnda bulunan mezarln iersinde mescidi ile
beraberdir. 1914te vakfn faal olduu kaytlardan
anlalmaktadr. eyh Kara ky merkeze bal Tmar
bucanda bulunan Glsnler kynn eski ismidir. eyh
Kara zaviyesinin vakf artlar arasnda tedris yaplmas
da yer alr. 1669 tarihli bir belgeden zaviyedarn
stanbula yazd arzuhalde, tekkede kul taifesinin
oturtulduunu, bunlarn da tekkeyi tahrip ettiklerini, onun
iin kul taifesinin buraya oturtulmamas, tekkede grevli
hibir kimsenin iine mdahale edilmemesi ve
ettirilmemesi Van beylerbeyinden istenir 54. Van Kalesi
etrafnda bulunan zaviyenin 1840larda harap halde
bulunduu anlalmaktadr.
Emir zzeddin ibn emir-i kebir Saidin eyh
Mehmet Horasani Zaviyesi, Vann merkeze bal
bugnk ismi Kavuncu olan oravanis kyndedir.
Vakfiyenin tarihi 1383 olup kaytlardan zaviyenin bana
getirilen eyh Mehmetin Horasandan gelmi olduu
anlalyor. Vakf kaytlarndan, XVI. yzylda eyh
Mevlana Zaviyesinin Vann varolarnda bulunduu
grlmektedir. Zeve ky zaviyesi ehir merkezine 15
km. mesafede bulunan Zeve kyndedir. Buras 1915te
Ermenilerin btn ky halkn topluca katletmesiyle
bilinir. Kyde halen yerleim yoktur.
54
Tekke ve zaviyelerin amalar dnda kullanlmasna dair
dier bir rnek iin Evliyalar ehri Sivasa bkn. Sh. 355-358
40
Van Kalesinin kuzeydousunda Hac
Abdurrahman Baba Kmbetinin yaknnda bulunan Galip
Baba Kmbetinin, XIX. yzyln ilk yarsnda Van
Valisi Galip Paa adna yaptrld sanlmaktadr 55.
Kmbet dzgn kesme tatan sekizgen gvdeli olup,
zeri piramidal bir klah ile rtlmtr. Mimari ynden
fazla bir zellik tamamaktadr. Vakflar Genel
Mdrl tarafndan restore edilmitir.
Nanyemez Baba Trbesi, Hafiziye Mahallesinde
bulunmaktadr. Nanyemez, ekmek yemez anlamndadr.
Bu trbe ayrca stma ziyareti olarak da bilinir. Trbeye
genellikle stma ve bomaca hastalklarnn ifas iin
gelinir. Rivayete gre Nanyemez Baba, hi ekmek
yemedii iin aln tuz ile bastrrm. Bu yzden
insanlar dilekleri kabul olsun diye ekmek, tuz getirir,
trbeye brakrlar. ocuu olmayan kadnlar trbeye
yanlarnda ocuk atleti getirirler. Dua ettikten sonra,
Allah ocuk versin diye atleti trbeye asarlar. Trbeye
gelenlerin ounluunu krsal kesimden gelen insanlar,
55
Galip Baba trbesinde yatan zatn kim olduu ihtilafl
grnyor. Trbenin XIX. Yzyln ilk yarsnda Van Valisi
adna yaptrlm olduu bilgisi, bu zatn muhtemelen 1828de
Rus Harbinden sonra srgn olarak gittii Balkesirde Zanos
Paa Camii haziresinde medfun bulunan Erzurum Valisi
sadrazam Mehmet Sait Galip Paay akla getiriyor. Dier
taraftan Abdurrahman Gazi trbesinin yanndaki trbede yatan
zatn trbenin inandan ok sonra; 1874te dnyaya gelen air
belediye bakan Galip Paa olduu fikri de, benzer birok
durumlarn gsterdii gibi, muhtemel olabilir.
41
zellikle de kadnlar oluturmaktadr. Ancak son yllarda
trbeyi ziyaret edenlerin ok azalm olduu anlatlr.
eyh Abdurrahman Gazi Trbesi, Van Kalesinin
kuzeydou kesinde Anal Kz Ak Hava Tapnann
altnda Hac Abdurrahman Baba Camisinin kuzeydou
kesinde bulunmaktadr. Kmbet, dzgn kesme tatan
tek katl, sekizgen gvdeli olup, zeri piramidal bir klah
ile rtlmtr. Kitabesine gre, 1710 tarihinde ina
edilmitir 56. Bu trbe Ruslar ve Ermeniler tarafndan
tahrip edilerek yakldndan, uzun mddet yank drt
ahap dikme halinde perian bir vaziyette kalmtr.
1982de Aydn Talay ve hamiyet sahibi Vanllar
tarafndan kurulan bir dernek vastasyla tamir ettirilir.
Vakflar Genel Mdrl tarafndan yaplan restorasyon
srasnda orijinalliinden ksmen uzaklamtr. Trbe her
perembe gn halkn ziyaretine almaktadr. Din
byklerinden Abdurrahman Gaziye aittir.
Abdurrahman Gazi Babann, Ankara'da medfun
Seyyid Muhammed Hasan, Ahlat'ta medfun Seyyid
Muhammmed Hseyin ve Erzurum'da medfun Habib
Baba 57 (v. 1847) ile birlikte Hindistan taraflarndan
Anadolu'ya gelen dervilerden olduu kabul edilir 58.
Blgede valilik ve kale muhafzl yapm olup on
dokuzuncu asrn ortalarnda vefat etmitir.
56
57
Habib Baba iin bkn. Evliyalar ehri Erzurum. Sh. 70
58
Abdurrahman Baba. Evliyalar Ansiklopedisi
42
Anlatldna gre, ran ah Abbas, Van Kalesini
almak iin, ehrin kuzeyinde bulunan ahba
(Bugnk Beyzm ky) denilen yerde karargah
kurarak yedi yl bekler 59. Bu bekleyi srasnda ahn
yaknlarndan biri, Vanda Abdurrahman Gazi adnda
bir evliya vardr, bunun hrmetine Van almamz
imkanszdr., der. Bunun zerine ah, bu zatn evliya
olup olmadn anlamak iin bir tecrbeye giriir. Bir
kuzu ve ayn byklkte bir kpei kzartp adamlarna,
Bunlar bu zata gtrn ve benim ikramm olduunu
syleyin, der. Abdurrahman Gazi kuzuyu kabul ederek
kpek iin Bunu da ahnza gtrn, diye karlk
verir. Getiren kii kabul edilmesi gerektiinde srar
edince, Abdurrahman Gazinin bir hareketiyle kpek
canlanr ve kaar. Bunun zerine ah muhasaray kaldrr
ve Van terk eder 60. Dier taraftan, Van Muhasarasnn
kaldrlmasyla ilgili efsanelerden biri de yledir. Kaleyi
bir trl teslim alamayan ah Abbasn askerlerinin
canlar sklmaya balar. ah Abbas bunun da aresini
bulur. Karargah kurduu blgede askerlerine ba bahe
diktirir. Kurduu ban adn da ahlar Ba, ahba
koyar. Muhasara altnda tutulan kalede alk artmakta,
teslim olma sylentileri gittike yaylmaktadr. Bu
sylentilere ierleyen seksen belik bir Nine ortaya kar.
59
Sevda Aktulga Grbz. Van Merkezinde Bulunan Manevi
Halk nanlarnn Tarihi ve Din Fenomenolojisi Asndan
Deerlendirilmesi. Yksek Lisans Tezi. Yznc Yl ni. Van.
2010
60
http://www.van.gov.tr/
43
Vay, ben ldm m ki, vatanma yad adam gire? Canm
saken dmann atnn trnan vatan toprana
bastrmam, der. Daha sonra valinin huzuruna kar,
yapacaklarn anlatr. Yal Nine, ertesi gn bir deste
tandr ekmei, bir bakra yourt ile ah Abbasn
ziyaretine gider. Huzura kabul edilen Nine, aha,
ahm, daha evvel gelmem gerekirdi; ancak
dnlerden, davetlerden bir trl frsat bulamadm,
kusura kalma, der. ah Abbas, yal kadnn szlerinden
kalede ktlk olmad sonucunu karr. Bu arada yal
ninenin plan gerei kale burlarndan beyaz tozlar
dklr. Grdkleri karsnda aknl daha da artan
ah Abbas, Nineye bunun ne olduunu sorar. Nine de,
bunlarn geen yln unlar olduunu, yeni gelen unlara
yer amak iin ambarlarn boaltldn syler. Aslnda
burlardan dklen un deil, kire tozudur. Bunun
zerine kaleyi alamayacana kanaat getiren ah Abbas,
muhasaray kaldrr ve, Ko desinler ah Abbasn ba
var, diyerek memleketine geri dner. O gnden sonra
karargah kurulan o yerin ad ahba kalr 61.
Ziyaretiler dileklerini diledikten sonra,
gereklemesi midiyle trbenin arka tarafndaki
oyuklara ta brakrlar. nanlr ki, eer ta oyua
61
1623 ylnda Van ele geiremeyen I.Abbas koyu bir
Osmanl dman olarak bilinir. ve d tehditlere ramen
lkesini baaryla ynetir. Uzun sren saltanat sonunda altm
yalarnda lr (1629). "Emrah ile Selvi" yksnde
Selvi'nin ran ah Abbas tarafndan sfahan'a karld
anlatlr.
44
yerleirse Allah, dilekleri kabul eder, eer yerlemezse
dilekleri kabul olmaz. Yine, ocuu olmayan bayanlar,
caminin nndeki aacn gvdesinden bir para
koparrlar. Bu paray, ayn iine koyar veya kuru bir
ekilde inerler ki ocuklar olsun.
Trbe, genellikle perembe gnleri ziyaret edilir.
Hasta olan veya ocuu olmayanlar bu trbeyi ziyaret
edip ekmek, biskvi, gofret gibi eyler datrlar. Her
haftann perembe gn trbe yzlerce insan tarafndan
ziyaret edilmekte ve biraz yukarda bulunan Anal Kz
klt merkezindeki Urartu sunana kurbanlar kesilmekte
ve kurban kannn aktld kanaldan kaylmaktadr 62.
Evlenmek isteyen genler, yzlerce yldan beri insanlarn
kaymas sonucu cilalanan kanaldan kayarken, O yanm
kee, bu yanm kee, Allahm elime bir helal st emmi
gee, diyerek dilekte bulunmaktadrlar. Bugne dein
buradan kayp da dilei gereklemeyen insana pek
rastlanlmadna inanlmaktadr. Dilei gerekleenler,
gnmzde artk pek uygulanmasa da, trbenin nnde
kurban keserek fakirlere datrlar.
Caminin nnde tandra benzeyen bir oyuk vardr.
Hastal olanlar, zellikle romatizma ars ekenler, bu
62
Hazine Kaps veya yaygn adyla Anal Kz, Urartular
zamannda akhava tapna olarak kullanlan bu geni kaya
ktlesi, aslnda bir kurban sunadr. Aaya doru inen
kanallar ise kurbanlarn kanlarn aktmak iin alm. 2013
ubatnda, Van Rlve ve Antlar Blge Mdrl tarafndan
dilek kaydra olarak da bilinen Anal-Kz Kanal'nda alma
balatlrak Sevgililer Gn iin hazrlanr.
45
oyua ayaklarn koyarlar. stn bir bezle rterler ki
ayaklarndaki ar iyilesin. Ancak gnmzde bu ritel
de terkedilmitir.
"nc Mektub"un drdnc ksmnda, stad
Diyarbakr'n kazas Ergani'deki Vanl ehabeddin
Efendiden bahseder 63. ehabeddin zer l893'de Van'n
abaniye Mahallesinde domutur. Babas H. Mustafa
Efendi, annesi ise Fidan Hanm'dr. eyh Gazail Baba
diye bilinen dedesi, Gazail Camiinde medfundur ve
trbesi ziyaretgahtr 64.
eyh Yusuf Gazail trbesi, abaniye Mahallesine
bir kilometre mesafededir 65. Halk arasnda Gazaibaba
denilen bu zatn, Peygamber efendimizin torunu Hz.
Hseyin (r.a.)in soyundan olduu kabul edilir. eyh
Ahmetin oludur. Siirt vilayetine bal irvan kazasnn
skambo kynden gelmitir. XVIII. Yzylda yaam
olan bu zata, Ermenilerle savap gazi olduu iin
Gazaibaba denilmi olduu nakledilir. Gazailbaba
63
Yusuf Kenan Haspolat. Bedizzaman ve Diyarbakr. Dicle
niversitesi Rektrlg 2013
64
ehabeddin Efendinin Nureddin, emseddin, Necmeddin ve
Rabia isimli kardeleri vardr. Rabia (v.1991) Said Nursinin
kardei Abdlmecid nlkul (1884-1967) ile evlenir.
ehabeddin zer irpene hastalndan rahatszlannca,
Ergani'den Diyarbakr'a getiriliinin ikinci gn 3 Austos
l943'te vefat eder. Diyarbakr Mardinkap, Soylu Mehmed
Dzl kabristanna defnedilir.
65
2010
46
Camii, eski dnemlerde tekke olarak kullanlmsa da
hangi tarikata ait olduu bilinmemektedir. Trbesi, onun
adna yaplm olan caminin iindedir. Demir kap
arkasndaki trbe, eyh Gazaibabann trbesidir.
Caminin avlusunda Gazaibabann olu ve torunu eyh
Ahmet ve eyh Mustafann trbeleri bulunur. Binann
arkasnda da olu eyh Sleymann trbesi
bulunmaktadr. Trbeye genellikle hasta olanlar ifa
aramak iin gelirler ve hatta doutan hasta olanlar,
yryemeyen, konuamayan hastalar bile trbeye
getirilir, iyilemeleri iin dua edilir.
Trbeler caminin iinde olduklarndan, dilek
sahipleri istedikleri kadar kalabilmektedir. Hatta gece
gelip sabaha kadar dua ve dilekte bulunanlar bile vardr.
Dilekleri gerekleenler cami nnde kurban keserler.
Bu trbe genellikle perembe ve cuma gnleri
ziyaret edilir.
Sofu Babann trbesi, Sofu Baba Camiinin
bahesindeki hazirede bulunmaktadr. Sofu Babann
kabri genellikle aile yelerinin bulunduu kabirlerle
evrilidir. Sofu Babann (Mustafa Tfeki) mezarnn
yannda kz ve torunu yatmaktadr. Torunu Celaleddin
Tfeki dedesi Sofu Baba'nn trbesini ve Sofu Baba
Camisini yaptrr 66. zellikle perembe gnleri ziyaret
66
Van'n kkl ailelerinden emekli Emniyet Genel Mdr,
emekli Valilerden, Trk Polis Tekilatn Glendirme
Vakfnn Kurucu Bakanlarndan, Polis Emeklileri Vakf ve
Dernei Onursal Bakanlarndan, Van Vakf kurucusu ve
47
edilmektedir. Sofu Baba, Hakkariden Vana yerleen bir
zattr. Dedesi Molla Tacettindir smi Mustafa Efendi
olup Sofu Baba adyla mehur olur. Van erafndan
Abdullah Tfekibazade'nin torunu olup babasnn ad
Abdurrahman Efendidir. XIX. Yzyln ikinci yarsnda
Van'da yaamtr.
Anlatlr ki, Mustafa Bey Seyyid Fehim Arvasi ile
tanana kadar zamann zalim adamlarndan biridir.
Seyyid Fehim Arvasi Hazretleri her sene Van'a gelir,
abaniye Mahallesindeki camide halka vaaz eder, ilim ve
edep retmektedir. Vazlarna devam edenler arasnda
Mustafa Efendi de vardr. Seyyid Fehim Hazretleri scak
bir yaz gn dersine gelen talebeleri imtihan etmek
maksadyla, "Birisi olsa da Erek Dandan bir tabak kar
getirse. Bir karl su iseydik.", diye buyurur. Mustafa
Efendi sessizce bu ie talib olur. Binbir zorlukla ksa
zamanda daa gidip kar getirir. O zaman Seyyid Fehim
Hazretleri ona ismini sorar ve dua eder. O srada Mustafa
Efendi'de baz haller grlr ve alamaya balar. Gnl
her eyden boalp muhabbetle dolar. Sonra hocas
Van'da kald mddete yanndan hi ayrlmaz.
Anlatlr ki, Bir akam Mustafa Tfeki (Sofu
Baba), karsna, yadanlk hazrlamasn syler 67. Ancak
Onursal Bakan Celalettin Tfeki 2013 Temmuzunda

stanbul'da vefat etti.
67
2010
48
gidecei yer ok uzaktr. Karak, tipi bastrd halde
eyhinin yanna gitmek iin yola koyulur. eyh, sabah
namaznda rencilerine, Bugn kahvaltda misafirimiz
var, bekleyin., der. Mustafa Bey saat 9- 10 civarnda
dergaha varr. renciler ona, Sen bu tipide buraya nasl
geldin?, diye sorunca, Mustafa Bey, nmde eyhim
gidiyordu. Ben de onu takip ettim., der. Sonra anlalr
ki nnde ona rehberlik eden, eyh deil, Hzr (a.s.)n ta
kendisidir.
Sofu Mustafa Efendi anlatr. Bir zaman
Bakale'den Suvar Aa ile birlikte Van'a koyun
gtryorduk. Dada mthi bir tipiye yakalandk. Da
banda tipi frtnas bir nevi lm demektir. O zaman
endie ile hocam Seyyid Fehim Arvasi Hazretlerini
hatrlayp gzlerimi kapadm. Bir mddet o halde kaldm.
Sonra gzlerimi atm. Frtnay dinmi grdm. Daha
sonra selametle Van'a geldik. Ben burada Seyyid
Abdlhakim Arvasi Hazretlerine uradm. Abdlhakim
Efendi beni grnce, "ok mu korktunuz?", dedi. Ben
skut edince, "Nasl olsa kurtulurdunuz. Hocasn
hatrlayann ve ball olann endiesi yersizdir.",
buyurdu.
Sofu Baba'nn o tarihte aydnlatma iin Arvas'a
getirdii ya kpnn ve yaklan ya ile isten kararm
duvarlarnn hala Arvas'taki medresede durduu anlatlr.
Seyyid Fehim hazretlerinin torunu Taha Arvas Efendiye
(1868-1928), dergah ziyaret edenlerce, neden bu ekilde
brakld sorulduunda o, Sofu Baba'nn getirdii kp
gstererek, "Eski manevi havann dalmamas iin, o
49
zamanki durum silinmesin diye badana yaptrmaya
kyamadk.", der.
Sofu Baba'nn slalesinde Fehim isminde birok
zat vardr. Sofu Baba'nn olu Stk Efendi onun olu
Aabey diye bilinen Abdurrahman Efendi, onun olu
Fehim Efendi, Fehim Efendinin olu ise mahkeme zabt
katiplii yapm olan Necmeddin Efendidir.
Trbe genellikle perembe gnleri ziyaret edilir.
Trbeyi ziyarete gelenlerin ounluunu hayrl ksmet
arayan gen kzlar oluturur. Hastalk iin ifa bulmaya
gelenler iyiletiklerini sylerler. Felli olan veya bel ft
olanlar buraya gelir. Srtlarn trbeye srerler ve
Allahn izniyle o hastalktan kurtulurlar. Boynunda kire
olanlar, eker hastalar bu trbeyi ziyaret ettikten sonra
iyiletiklerini iddia ederler. Herhangi bir okul kazanmak,
ev almak, skntlardan kurtulmak iin de trbeye gelinir.
Dier taraftan, Sofu Babann Van kurulmadan
nce de yaadna, ldkten sonra sk sk grldne
inanlr. Sofu Baba ziyaretinde kk talar Sofu
Babann mezar tana yaptrlmaya allr 68. Bu
uygulama kez tekrar edilir. Tan yapmas dilein
gerekleeceine iarettir. Sofu Baba trbesinde aput
balama geleneinin az da olsa devam ettii grlr.
aput balamadaki ama yine dualarn kabul olmas
iindir.
68
brahim Kaplan. Van Gl evresinde amanizm izleri.
Yksek Lisans Tezi. Frat ni. Elaz. 2010
50
XX. Yzyl
Yzyln banda Van glnde tamaclk yapan

irili ufakl 400 gemi ve teknenin tamamnn Ermenilere
ait olduklar kabul edilir. Surlarn evresinde Mslman
ars diye bilinen, ziynetli ve grkemli dkkanlarn
bulunduu ok byk bir ar vardr. Ermeni
dkkanlarnn ve iyerlerinin de bulunduu Vann en
gzel semti ve ehrin ticaret merkezi burasdr. Bunun
yannda Aygestanda baz kamu binalar, konsolosluklar,
Katolik ve Protestan misyonerlere ait kurulular,
Ermenilere ve Trklere ait mektepler de bulunmaktadr.
Vanda evlerin ounda pencereler camldr. Standart Oil
Company tarafndan Vanda diki makinelerinin satld,
ngiltere, Rus, Fransz, ran ve talyan konsolosluklarnn
bulunduu bilinmektedir 69.
1915te Ermeniler tarafndan Vandaki camilerin
bir ksm tahrip edilirken, bazlarnn ierisine hasta,
yal, kadn, erkek, ocuk doldurularak yaklr. Hsrev
Paa ve Kaya elebi camilerinin ini ve sslemeleri
yamalanm, mihraplar, minberleri tahrip edilmi,
mezzin mahfilleri, vitraylar ve camilerin ii tamamen
yaklm olmasna ramen bu iki cami dierleri gibi
69
Dilen nce Erdoan. Ortak Yaamdan atmaya Trkler ve
Ermeniler: Van Yetimhanesi rnei (1896-1897)
51
yklmamtr. Bunun sebebi ise ileride kiliseye
evrilmesi dnld iindir. Tespit edilen yirmi yedi
mescidin de iine hayvan doldurularak, pislik atlarak
veya yaklarak tahrip edildii kaytlara geer.
Vanda bulunan mezarlk ve trbelerin de eitli
ekillerde tahkir ve tahrip edildii grlr. Kabristann
birok yerinin, ziyaretgahlarn kazld, ilerine pislik
doldurulduu, hayvan barna yapld, hakaretler
edildii, kabirlerin ve kabristanlarn tahrip edildii
anlatlr. Nitekim mezarlklarda mslmanlara ait mezar
talarnn bulunamamas da bu ifadeleri dorulamaktadr.
Hsrev Paa Camii ve trbesini tahrip eden
Ermeniler bununla da yetinmeyip lahdini aarak
kemikleri paralamlar, ierisine pislik doldurmulardr.
amran ark altnda, Van bahelerindeki 70 Emin
Bey Camii, El-Hac Mehmet Aa tarafndan muhtemelen
eski bir mescidin yerine yaptrlmtr. Ermeniler, Emin
Paa Camiinin arkasnda, Mehmet Efendiyi, cami
mezzini Hasan Efendiyi ve bir retmen ile pek ok
kiiyi katleder. Vann Baheler Mevkiinde olan Nurin-i
lya Camiinin banisi Levent olu Hac smaildir.
Ermenilerin birok kadn ve ocuu Nurin Camiine ve
birka eve doldurarak ot yn yakar gibi yakt
nakledilir.
Van surlarnn dnda bulunan afiler Camiinin
Ermeniler tarafndan yaklna ahit olanlar, cami
70
52
aatan yapld iin kolay yandn ve onunla beraber
pek ok evin de yandn anlatr.
Zeynelabidin, Tahtaminare ve Katrc Bula
Camileri de Ermeniler tarafndan yaklan camilerin
arasndadr.
1571den nce ina edilmi olduu bilinen ve
Horhor Camii yaknlarnda olduu tahmin edilen Hrrem
Bey Camiinin 1910 ylna ait evraklarda faal olduu
grlmektedir. Gnmze ulamayan yaplar arasnda
yer alr.
Vanda eitli tekke ve zaviyelerin bombalarla
havaya uurulduu, bir ksmnn kasten ykld, grlr.
1899da Van ehrinin muhtelif kesimlerinde on be
kilise vardr. Haykavank, Hanifvisler (Hanhusner)
Kilisesi ve okulu, Surp Agop Kilisesi ve civar, Ararak
(Erek) Kilisesi ve okulu ve dier kiliseler, Ermenilerin
Van Rus askerleriyle beraber terk ettikleri srada yaklr.
1913te Van Rus Konsolos Vekili Temre
raporlarnda unlar kaydeder 71. Aslnda Mslmanlarla
Ermeniler arasnda hibir sorun yoktur. Gayet uyum
ierisinde yaamaktadrlar. Ancak komiteler her pazar
kilisede Ermenileri toplamakta, onlara nutuklar atmakta,
Osmanl Devletine kar kkrtmakta ve para toplama
abas iinde olmaktalar ve kar kanlar da lmle
tehdit etmekteler.
71
Yusuf Halaolu. Erciyes niversitesi I. Uluslararas Sosyal
Aratrmalar Sempozyumu. Al konumas
53
Bu dnemde Van valisi Cevdet Paadr. Cevdet
Bey, Makedonyada grev yapm, Bakale ve Hakkari
Mutasarrfl, Van Valilii daha sonra Adana ve Ankara
valilii yapm, savan bitiminde zmire yerlemi
ancak ngiliz Yksek Komiserlii tarafndan tutuklanm
ve Maltaya srlmtr. Malta srgnleri arasnda yer
almas ise Vandaki olaylar nedeniyle Amerikallarn
ngiliz Yksek Komiserliine bavurmas ile mmkn
olmutur. Bu aylarda zmirde ikamet ettii saptanan
Cevdet Bey, bir mddet bulunamaz ancak daha sonra
tutuklanr. Maltadan Trabzon tehcir sanklarndan
Acente Mustafa Bey (Krzade) ile birlikte 1920 Aralk
aynda kaar, daha sonra Anadoluya geer. Cevdet Bey,
doma byme Vanldr. Babas 1898-1906 arasnda Van
valilii yapan kodral Tahir Paa Bedizzaman` ilk
kefeden Osmanl devlet adamlarndan biri olarak
tannr. kodral Tahir Paa`nn Bedizzaman ile ciddi
bir tartma sonucu ona kzp srdrd, daha sonra
affettii ve bartklar belirtilir. Bedizzamann Bitlis
valiliine atanan kodral Tahir Paa ile ilikileri devam
eder. Cevdet Bey, (soyad kanunundan sonra Belbez
soyadn almtr) kodral Tahir Paa`nn ilk einden
olan oludur. ki einden 11 ocuu olmutur. Cevdet,
Fikriye ve Naima ilk einden, Mnime, Mnibe,
Mkrime, Necdet, Fikret, Hikmet, Fahrnisa, Mihrinisa
ikinci ei Bediadan dnyaya gelir. Cevdet Bey,
Bedizzaman`n Van`da ders verdii Horhordaki
medrese talebelerindendir. Cevdet Beyin Hikmet ve
Fikret Belbez adnda iki kardei vardr. Cevdet Bey
54
zmirde eski ttihat ve Terakki liderlerinden stanbul
Polis Mdr Bedri Bey, Dileri Bakan Halil Mentee
ve T Genel Sekreteri Mithat kr Bleda ve kardei
Fikret Belbez ile kurduklar nkiaf adl irkette ticaret ile
urar. Bu irketin faaliyetlerine Halil (Kut) Paa da
katlr. Cevdet Beyin ad stanbulda eski Moda Deniz
Kulbnn sahibi olarak geer. Ayrca Cevdet Bey 13
Nisan 1934 tarihinde Mustafa Kemalin Dikiliyi ziyareti
srasnda urad Makaron iftliinin sahibi olarak
grlmektedir. Cevdet Belbez 1955 ylnda vefat etmitir.
Osmanl eytan gavur Nogales Bey, anlarnda
savan gzdnmlne dikkati eker 72. Balarnda
Aram Paann olduu otuz bin Ermeni karsnda sadece
silah stnl ile 12 bin Trk yirmi gn boyunca
kuatmaya kar koyar.
20 Mays 1915te Ruslar Vana girince syann
lideri Aram Manukyan vali yapar 73. Bu dnemde
72
Memoirs of a soldier of fortune, General Rafael de Nogales.
Harrison Smith, Inc. - New York 1932.
73
Aram Manukyan (1879-1919) ya da Sarkis Hovanesyan
1915 ylnda Osmanl Devleti'ne kar Ermenilerin yapt Van
syannn Tanakl lideridir. 1903 ylnda Gence ve Kars'taki
Ermeni isyanlarna katlarak, Ermeni Devrimci Federasyonu'na
girdi. 1904 ylnda ran yoluyla Van'a gitti ve orada Ermeni
devrimcileri rgtledi. Manukyan, Tanakl su ortaklaryla
birlikte 1912de Van Belediye Bakan Bedros Kapamacyan'
ldrd. Yakalanarak bir sre hapis yatan Manukyan daha
sonra serbest brakld. 1915 ylndaki Van syan'nn lideriydi.
Van 1917 ylnda tekrar Osmanllar tarafndan geri alnnca
Manukyan Tiflis'e kat. Orada Tanak Partisinde alt. 1918
ylnda kurulan Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti'nin
55
vilayetteki Mslmanlar ldrlm, srgn edilmi,
Rusyadan getirilen Ermenilerle nfus ounluu
salanmaya allmtr. Van ve evresinden tahmini
olarak Diyarbakra 100.000e yakn, Mamuretl Azize
ise 30.000 civarnda nfus g eder 74.
yl Rus-Ermeni igali altnda kalan Vanda
Ermeniler ldrlmek zere ilk hedef olarak mlki ve
dini liderlerle bunlarn ailelerini semiler ve bylece
direnii salayacak kiileri ortadan kaldrmlardr.
6 Nisan 1918de Trk Ordusu Vana girdiinde,
ehri boaltlm ve drt gndr yanar halde bulur. ehir
bir harabeye dnmtr. Bu sebeble baka bir mahalde
kurulmaya balanr. Savatan nce 70 bin civarnda olan
Van nfusu savatan sonra 15 bine der.
Vanl Nur talebelerinden Abdlmecid Perihanolu,
ahitler'in Dilinden smail Perihanolu'nun babasdr.
1935 Eskiehir hapis ve hadisesinde isimleri bulunan
Vanl Nur talebesindendir. Abdlmecid Perihanolu,
staddan iki yl sonra, 1962 de seksen drt yandayken
vefat eder. Abdlmecid Efendi, (1877-1962) Van'da
dnyaya gelir 75. Babasnn ismi Molla smail'dir.
Abdlmecid Efendi, on drt yana kadar Van'daki bir
medresede okur. Daha sonra Bakale'ye giderek, Seyyid
ileri Bakan oldu. 21-29 Mays 1918 tarihleri arasnda

Ermenistan'la Osmanl ordusu arasnda yaplan Sardarapat
Sava'na katld. 1919 ylnda hastalanarak ld.
74
Osmanldan Cumhuriyete bir Devlet Adam (Haydar Vaner
Bey) Yksek Lisans Tezi. Sakarya ni. Sakarya. 2004
75
Abdlmecid Efendi. Evliyalar Ansiklopedisi
56
Abdlhakim Efendinin hususi medreselerinde drt sene
ilim tahsil eder. Abdlhakim Efendinin sekin
talebelerinden biri olur. cazetini aldktan sonra talebe
yetitirmeye balar. Bu arada Mekteb-i btidaide,
ilkokulda Muallim-i evvel olarak vazife yapar. Ayrca
rdiyede Arapa dersleri verir. Abdlmecid Efendi,
hocas Abdlhakim Efendi ile ok meakkatli bir hac
yolculuu yapar. Byk bir kafile ile Van-Doubayezid-
Idr-Tiflis yolundan Batum'a oradan da vapurla
stanbul'a giderler. Balkan Harbi balamas yznden
hacca izin verilmemesi zerine Padiah Msr hidivinin
vapuru ile onlarn hacca gitmelerine izin verir. Vapurla
skenderiyye'ye, oradan karayolu ile Svey'e, oradan da
yelkenli ile Medine'nin Yenbu iskelesine varrlar.
Abdlmecid Efendi, Medine'de hocas gibi Peygamber
efendimize ve Eshabna olan ball ve sevgisi
yznden ehir iinde abdest bozmayarak ehir dna
kmaktadr. Hac dnnde tekrar Van'a giden
Abdlmecid Efendi, Mahkeme-i er'iyye bakatiplii ve
Van kad vekillii vazifelerinde bulunur. er'iyye
Vekaleti kaldrlnca Van mftlnde memurluk yapar.
1928'de srgne gnderilen Van mfts eyh Ma'sum
Efendi, yerine vekil olarak, Abdlmecid Efendiyi brakr.
Daha sonra memuriyeti brakan Abdlmecid Efendi, bir
keye ekilip mnzevi bir hayat yaar. Hem ilmen, hem
teslimiyet ynnden kendini yetitirdii gibi ahlaken de
rnek bir insandr. Van'da vefat eder ve defnedilir.
57
ran taraflarnda, Kresin airetinin aas Yemen
Efendi 76, ikaka aireti beyi Simko lakapl smail Aa ile
birlikte aha mukavemet hazrlklarna balayp ksa
zaman iinde elli bin svari donatrlar. Fakat pusuya
drlrler. nuda kan atmada smail Aa lr.
Pusudan sa kan Yemen Bey, artk orada yaamann
mmkn olmadn anlaynca aireti ile birlikte
Trkiyeye iltica eder ve Vann Zeranis ky civarna
yerleir 77. Airetin gcnden ekinen hkmet, aileyi
datma cihetine gider ve eyh Said isyann bahane
ederek kardeini Kayseriye, Yemen Beyi de
Kastamonuya srgn eder. ok zor artlar altnda
Kastamonuya gelen ve Nasrullah Camiinin avlusunda
kk bir ay oca ileterek ailesinin geimini
salamaya alan Yemen Bey, aradan yllar gemesine
ramen, iinde kor halinde duran vatan hasretinin de
tesiriyle ark ahvalli insanlara hep farkl bir yaknlk
duymaktadr. Bir gn adrvana su almaya gittiinde, her
hali ile hrmet telkin eden sarkl, cbbeli bir zat grnce
iindeki hasret hissi hareketlenir. Ona doru yaklar ve,
Nerelisin kurban?, diye sorar.
76
Kresinler, Krtler tarafndan Trk-Sunni olarak
nitelendirilmekte ve randa da 50-60 ky olup bu tarafta da
50-60 ky olan aasz bir airet yaps olarak anlatlmaktadr.
Kresinler: 4700 nfuslu, dili Krte (Krman) ve Trke olan
bir airet olarak gemektedir. Mezhebi: afii, Reisi: 1)Maksut
olu Yemen (Emin), Erek Buca, Artoprak ky;
77
Erek Belediyesine bal Artoprak ky ile (il) merkezine
55 km. mesafededir.
58
O zat, Bedizzaman Said Nursidir. Beni takip
ediyorlar. Bana yaklama, sana zarar gelmesin, der
usulca. Sonra doldurduu ibriini eline alr ve ar
admlarla arya doru yrr. Kendisi de bir srgn
olduu iin Said Nursinin halinden anlayan Yemen Bey
onu takip eder. Karakola girdiini grnce pek armaz,
ama onun byk bir alim olduunu ve orada ikamet
ettiini renince hayretler iinde kalr.
Said Nursinin istei zerine yatan satn alr.
Ardndan gnlk bir para mukabilinde ona kiraya verir. O
da her gn kirasn almak bahanesi ile onun yanna
gelerek hizmetlerini grmeye balar.
Bedizzaman, birka ay sonra karakolun
karsndaki ahap eve tannca yanna gitmek iin
herhangi bir bahane bulmaya ihtiya kalmaz. Gnn belli
vakitlerinde giderek kendisine hizmetleri yapar.
Bu tanma ve konumalar srasnda Bedizzaman,
adnn Yemen olduunu bildii halde ona Emin diye
hitap eder. Bu hitap onun da houna gider ve o gnden
sonra hep Emin ismini kullanr. Nur Talebeleri bu ismi
hep ayc sfat ile birlikte telaffuz ederler.
ayc Emin Bey, ilk zamanlar tek bana hem
ayclk yapmaya, hem de stadna hizmete devam eder.
Hep iinden ziyade hizmete ncelik verdiinden ay
ocanda baz aksamalar olur ise de, o bundan hi ikayet
etmez.
Bir sre sonra Mehmed Feyzi Efendi de Said
Nursinin hizmetine girince hizmetleri birlikte yrtmeye
59
karar verirler 78. Aralarnda yaptklar vazife taksiminde
ayc Emine sabahlar erkenden gelip sobay yakma, evi
temizleme, ardan erzak alarak yemei yapma ve o
vakitlerde gelen ziyaretileri karlama ileri der.
Yllardr ay oca iletmesinin de tesiriyle eli o
ilere yatkn olduundan bunlar yapmakta pek zorluk
ekmez. Sadece onlar yapmakla kalmaz. Sair vakitlerde
de frsat bulduka Said Nursinin evine gider, krlara
kt zaman ona yolda olur.
O gittii her yerde Risale-i Nurlarn telifi, tashihi,
tanzimi, tasnifi, istinsah gibi ilerle megul olduundan
ve sk sk talebelerine mektuplar yazdndan ayc Emin
ona bu hususlarda da yardmc olur.
Ekseriyetle onun yannda olduu iin kendisi pek
mektup yazmaz. Mehmed Feyzi, Nur Talebelerine
mektup yazarken o da ou zaman yannda bulunduu,
mektuplarda anlatlan hadiselere ahit olduu ve ona
yardm ettii iin o mektuplarda stadnn kendisine
verdii Emin ismini kullanr.
Said Nursinin muhtarlkla, karakolla, belediye ile
ve valilikle olan resmi ilerini onun adna ayc Emin
takip ettiinden, zamannn ou da onun yannda geer.
Bu vesile ile zehirlendii zaman tamamlayamad
gnlk evradn cinlerin tamamlamas, Hicazda yaayan
Kambur lakapl kutb-u azama seslenmesi, sarholarn
slah olmas, kaybolan baz risale paralarnn bulunmas
78
Mehmet Feyzi Efendi Hk. Evliyalar ehri Kastamonuya
bkn. Sh.110-117
60
gibi onun yaad pek ok harikulade hale, bizzat ahit
olur.
Ne var ki, Bedizzamana yakn olmann, hassaten
yannda bulunmann ve hizmetini grmenin manevi hazz
kadar resmi, maddi ve zahiri zorluklar da vardr. ayc
Emin Bey, o hazla birlikte zahiri zorluklar, zecri
tedbirleri ve resmi meakkatleri de yaar.
arktan srgn edilmesi ve Said Nursinin
hemehrisi olmas hasebiyle Kastamonuda yllarca takip
edilir, defalarca karakola arlp sorguya ekilir,
nezarete atlp ar ikencelere maruz braklr.
Resmi makamlarn ona eziyet etmekten maksatlar,
korkutarak Bedizzamandan uzaklamasn salamaktr.
Lakin o yaplanlara aldrmaz. stad urunda skntya
maruz brakldka sadakati artar. Kendisinin, 1943
ylnn Ramazan aynda, Said Nursi ile birlikte evlerine
baskn yaplan, su isnat edilecek hibir ey
bulunmamasna ramen cebren karakola gtrlp
nezarete atlan ve on dokuz gn ar ikenceler altnda
sorguya ekilen Nurcularn arasnda ayc Emin de
vardr.
Dier Nur Talebeleri ile birlikte kara yolu ile
Ankaraya oradan da trenle Ispartaya sevk edilir. Isparta
Hapishanesinde bir ay kadar tutulduktan sonra mahkeme
edilmek zere Denizliye gnderilir.
Hapishane artlar ardr. Baz hapishane
grevlileri ark srgn olduunu renince ona daha
fazla eziyet etmeye alrlar. Kendisine ve kardelerine
reva grlen kt muameleler arada bir aalk damarn
61
kabartsa da, kadere teslimiyetin tesellisi ile o hislerini
yener ve zamann ibadetle, hizmetle geirmeye alr.
Denizli Mahkemesinin beraat karar vermesi zerine
hapishaneden tahliye edilen Emin Bey tekrar srgn yeri
olan Kastamonuya dner. Artk oray srgn yeri deil,
ikinci vatan ve asli hizmet mahalli olarak kabul
ettiinden Nur hizmetlerine hz verir. 1948 ylnda
balayan tevkifat furyasndan da nasibini alr ve baz
arkadalar ile birlikte Afyon Mahkemesine sevk edilir.
Orada yaplan sembolik sorgulama faslndan sonra
tutuklanr. 1950 ylnda iktidara gelen Menderesin
kard af kanunu sayesinde hem Afyon
Hapishanesinden tahliye edilir, hem de srgn cezas
kaldrld iin memleketine dnme imkan bulur. Ailesi
ile birlikte Vana dnd zaman airet mensuplar onu
byk enliklerle karlarlar, kurbanlar keserler, gnlerce
sren ziyafetler verirler.
Emin Bey artk sadece bir airet aas deil, ayn
zamanda insanlarn tehlikede olan imanlarn kurtarmaya
alan bir Nur Talebesidir. Airet mensuplar da Nurcu
sfatn renince ona bir manevi mrid nazar ile
bakarlar ve eskisinden daha ok sevip sayarlar.
Kyne dnd zaman yapt ilerden biri Nur
dersleri balatmak olur. Airetinin ileri gelenlerini ve
okumu yazm genlerini toplayarak Risale-i Nurdan
bahisler okur.
Bunun yan sra Vandaki ve evre illerdeki Nur
hizmetlerine mzahir olmay da ihmal etmez. Haftann
muayyen gnlerinde Vana giderek derslere itirak eder.
62
Dnerken oradaki mdebbirlerin bazlarn alp kyne
gtrr, mkellef ziyafetler verir ve hem onlarn biraz
dinlenmelerine vesile olur, hem de kylleri ile
kaynamalarn salar.
Bir hayli meakkatli geen srgn ve hapishane
yllarnda yakaland hastalklar, memleketine
dndkten sonra da artarak devam ettii iin sk sk
stadnn ziyaretine gidemeyince, arada bir yazd
hususi mektuplarla hasretini dindirmeye alr.
Said Nursiden ald msbet hareket dersi onun
vefatndan sonra da Emin Beyin hayatn ynlendirmeye
devam eder. Nur Talebeleri ihtilalcilerin mezalimlerine
maruz kaldka Yemen Bey damar kabarsa da, artk o
ayc Emin Beydir. Her seferinde, Ah stadm sen
bizim elimizi kolumuzu baladn, diyerek ona duyduu
teslimiyetle kabaran hislerini teskin etmeye alr.
1967 senesinde Vanda tertip edilen Bedizzaman
Mevlidinin akabinde vuku bulan tevkifler srasnda da
oradadr. stanbulda geirdii ar ameliyat yznden
yerinden kalkamayacak durumda olduu halde
ocuklarnn yardm ile hapishaneye gelip zanllar
ziyaret eder.
Artk bu kudsi hizmet size emanet. Ben
gidiyorum, der vedalarken.
Hapishanedeki Nur Talebeleri onun,
rahatszlndan dolay kyne gidip bir sre orada
kalacan kastettiini zannetmilerdir. Fakat onun, o
veda ifadesi ile ahirete gideceini ihsas ettiini, ancak
63
birka saat sonra Van Ulu Camii minarelerinden okunan
salann ardndan ad sylenince anlarlar.
ayc Emin Bey 18 Austos 1967 tarihinde, kye
dnerken arampole yuvarlanan arabas alev alm, o da
iinde yanarak vefat etmitir. Cenazesi binlerce insann
itirakiyle Ulu Camide klnan namaz mteakip Van
Kabristanna defnedilir.
Nuh Polatolu (1892-1978) Vanda domu,
Bedizzaman Hazretleri ile Vanda Tahir Paann
konanda tanmtr. Nur mektuplarnda ad getii iin
1935 ylnda Vandan alnarak Bedizzaman ile birlikte
Eskiehir Hapishanesine gnderilmitir. Bedizzaman,
Barla Lahikasndaki bir mektubunda kendisinden
bahseder. 1978de Vanda vefat etmitir.
Seyyid Abdlhakim Efendi (1905-1980), Yukar
Doubayezid'de dnyaya gelir. Babas Seyyid
Muhammed Emin hazretleridir. Abdlhakim Efendi
rdiyeden mezun olur. Memur olarak alr. Van
Gmrk Mdrlnden emekli olur. Tasavvufta Seyyid
Fehim Arvasi Hazretlerinin olu Seyyid Ma'sum
Efendiden Halidi yoluna intisap eder. Aabeyi Seyyid
Abdlkadir Efendi bu yola girince, ona da bu yolun
mntesiblerinden olmasn teklif eder. "Daha gencim ve
memurum. Sonra intisab etsem olmaz m?" deyince,
Ma'sum Efendi ona Farisi olarak u manada bir beyt
okur.
Baharn taze yapra sarard,
Tenceremizin atei soumakta
64
eyh Masum Efendi Hazretleri bu beyti syleyerek
daha nceki bir hadiseye iaret edip, vefatlarnn yakn
olduunu hissettirerek bu frsat karmamalarn tenbih
ve emir buyurmutur. Bunun zerine o anda intisab edip
bykler yoluna girer.
Abdlhakim Efendi bir defasnda ok hastalanr,
uakla Ankara'ya getirilip, Nmune Hastahanesine
yatrlr. Kalb yetmezlii vardr. Olu Seyyid Ahmed
Arvasi Efendi Bursa'dan Ankara'ya gidip, babasn
grr 79. Abdlhakim Efendinin sanki br dnyadan
gelen bir hali vardr. Ahmed Efendi, babasna; "Halin
nedir?" diye sual edince, cevaben, "Ben lyordum.
Acyarak beni hayata iade ettiler. Bak anlataym. Sekerat
halindeydim. eytan aleyhillane geldi. manm almak
79
Sosyolog, pedagog, yazar Seyyid Ahmet Arvs (1932-
1988), 1952 ylnda Konya'nn Doanbeyli nahiyesinde ilkokul
retmeni olarak greve balar. Bilahare Balkesir, Bursa ve
stanbul'daki eitim enstitlerinde hocalk yapar. 1978 ylnda
stanbul Atatrk Eitim Enstits'nden 24 arkadayla birlikte
siyas amalar sebebiyle srgn edilen Arvas, 1979 ylnda
emekli olmak zorunda kalr. O yl, Milliyeti Hareket Partisi
Olaan Kongresi'nde "Genel dare Kurulu yesi" sfatyla aktif
siyasete atlr. Dier yandan eitli gazete ve dergilerde yazlar
yazar. Her gn Gazetesi'nde, "Trk-slam lks" bal ile
gnlk makaleleri yaymlanr. 12 Eyll 1980 darbesine kadar
partideki grevini ve yazlarn srdrr. Darbenin ardndan
Mamak Cezaevi'ne hapsedilir. Burada ikencelere maruz kalr
ve ilk kalp krizini burada geirir. Tahliye olduktan sonra
lkc gazete ve dergilerde yazmaya devam eder. Trkiye
Gazetesi'nde Hasbihal bal ile makaleleri yaymlanr.
stanbulda daktilosunun banda vefat eder.
65
iin, ok korkun eyler syledi, aldatc telkinlerde
bulundu." deyince, olu Ahmed Efendi sze girer ve, "Ne
gibi eyler anlat hele!..", der. Babas, "Aman evladm,
anlatlmazlar.", der ve devam eder. "eytanla baa
kamyordum. ok skntda idim. Sonsuz felaketimi
dnrken, birden aklma, Ma'sum Efendinin babas
eyh Seyyid Fehim Hazretleri geldi. Ya hazret-i eyh
Fehim! diye seslendim. Bir berk-i hatif, gizli imek gibi
yetitiler. eytan kovdular ve bana, "Allah'n ltfu ile
sen hayata iade ediliyorsun, iyi hazrlan da gel!"
buyurdular." Abdlhakim Efendi bir mddet sonra
iyileir ve memleketine dner.
Bundan sonra tam bir inziva, fakr ve insanlardan
kesilme, alama, yakarma halini seer. Hac ve umreye
gider. Bacaklar armasna ramen, gece namazlarn hi
brakmaz. Hayatnda hi bir namaz kazaya kalmamtr.
Hastalndan yedi sene sonra, Van'da vefat eder. Kabri,
Akkpr Kabristannda Seyyid Fehim Hazretlerinin olu,
Seyyid Nizamddin Efendinin yanndadr. Abdlhakim
Arvasi, Necip Fazl Ksakrek'in manevi hocas olarak
bilinen ve Ankara'nn Balum nahiyesinde yatan
Abdlhakim Arvasi ile ayn kii deildir.
Olu Seyyid Ahmed Efendi yle anlatr.
"Babamn mezarnda kardeim Haluk ve ei Snds
Hanm Yasin-i erif okurlarken, kalabalk bir saka kuu
grubu, kabrin zerindeki aa dalna konmu ve Yasin-i
erif bitinceye kadar topluca tmler ve tilavet
kesilince uup gitmilerdir. Bu durumu gren Snds
66
Hanm, "Bu ne garib hadise, bylesini hi grmemitim."
deyip, hngr hngr alamtr."
Anlatlr ki, bir gn az erilen bir asker gelir ve
ifa bulmas iin dua istemeye geldiini bildirir. Evde
erkek olmadndan ekmek piirmekle megul olan
Seyyid Abdlhakim Efendinin hanm askere, evde
erkek yok ama al u ekmekten ye ve yzne sr.
naallah iyi olursun buyurur. Asker, dediini yapar ve
hemen iyileir. Diyarbakrl olan bu asker, ondan sonra
bu aile ile hi irtibat kesmemitir. Seyyid Abdlhakim
Efendi ve ei hac yolculuunda ona uradklarnda, asker
buna ok sevinmi ve makbul hizmetlerde bulunmutur.
Seyyid Abdlhakim Efendinin Asiye ve Vasfiye
adnda iki kz ve drt olu vardr. Oullar Seyyid
Ahmed Arvasi, Emin Tahir Arvas 80, Halid Beka ve
Abdlaziz Haluk efendilerdir.
Olu Ahmed Arvasi Efendi yle anlatr.
"Babamn hali gzel, yolu istikamet idi. Bu bakmdan
ryalar sadkt. Mesela ben 1952'de Konya'nn Beyehir
kazas Doanbey nahiyesine ilkokul retmeni olarak
tayin olunmutum. Vasta ok azd. Erzurum'a gitmek
iin bir kamyona bindim. Kamyon telefon direkleri ile
80
Uzun yllar PTT tekilatnda altktan sonra emekli olan
Emin Arvas Efendi (1938-2006), yardmseverlii ve mtevaz
kiilii ile evresinde ok sevilen biridir. Tahir Emin Arvasn
cenazesi, Hacosman Camiinde klnan cenaze namaznn
ardndan, aabeyleri Halit Bahadr ve Haluk Arvas ile yaknlar
ve sevenleri tarafndan Akkpr Mezarlndaki aile
kabristanna defnedilir. Emin Arvas, biri kz 3 ocuk babasdr.
67
yklyd. ofr mahallinde ofr, olu ve ben vardm.
Van Erci yolundan Erzurum'a gidecekti. O sabah
arabaya binmeden, babam beni bir kenara ekti ve, "Her
ne kadar bizim ryalara itibar edilmese de, baba efkati
zorlamas ile bu gece grdm ryay sana anlatmak
zorundaym. Bindiin bu araba, ryada Erci'i getikten
sonra, ilk tahta kprye girince, kpr kt, araba
derken, kprnn ortasndaki direklerden biri zerine
taklp kald. Onun iin sen oraya yaklatnda arabay
durdur ve in!" Ben de, peki, dedim. Hadise aynen cereyan
etti. Kpr bana gelince, ofre bir dakika dur,
ihtiyacm var, siz karya gein, ben gelirim dedim.
ndim. Gerekten araba kprnn stne varnca, kpr
byk bir grlt ile kt ve ryada grld gibi bir
direk tarafndan muvazenede kald. Sallanp duruyordu.
Direkleri indirip kpr yapld. Karya geildi ve
direkleri tekrar arabaya koyup yola devam ettik. ofr
bana, "Sen kaza olacan nereden bildin de indin?"
deyince, babamn ryasn ve vasiyetini anlattm. Hayret
etti ve bana ok hrmet ve itibar eyledi."
Molla Hamid Ekinci 81 Efendinin (1900-1984)
babas Hseyin Efendi annesi Haliye Hanmdr. Kkleri
Suriye taraflarndan gelip Pervariye yerlemi bir hoca
ailesine dayanr. Hseyin Efendi Pervaride mderrislik
yaparken, bilahare Van Valilii tarafndan Vana davet
edilir (1906). Vanda Kaledibi mevkiinde hocalk
yaparken dier taraftan, Farsay iyi bildiinden, randan
81
hsan Atasoy. Molla Hamid Ekinci. Nesil Yaynlar. 2011
68
gelen yazmalarda valiye yardmc olur. Babasnn
vefatnda sekiz yanda olan Hamid Efendinin Abdullah,
Aye ve Behice isimlerinde kardei vardr. Felaketli
yllar, I. Dnya Sava kp da Ruslar ve Ermeniler
Van igal edince, balar. Byk skntlar iinde
Pervariye geri dnerler. Baba dostlar Pervari
kaymakam, onlara sahip kar. Aile Ruslar ekildikten
sonra Vana geri dner. Aabeyi Abdullah (1899-1980)
polis olur. Ablas Aye Hanm vefat eder. Behice Hanm
ise hi evlenmez ve kendisini yasakl dnemde Kuran
okutmaya adar. Said Nursi esaret sonras Vana
dndnde Molla Hamid onun hizmetinde bulunur.
Son ahitler isimli eserde Said Nursi ile ilgili hatralar
yer alr. Kabri Vanda Akkpr Mezarlndadr.
Mehmed Emin (v. 1991) diye bilinirse de asl ismi
eyh Ramazan'dr 82. Kurtalan'a bal Kanimir kynde
dnyaya gelir. Hazret-i Hasan'n neslindendir. Kabri
Van'dadr. Kabri zerine trbe yaplm olup ziyaret
mahallidir.
Mehmed Emin Efendi nce zahiri ilimleri renir.
Sonra tasavvufta eyh Muhammed Kadiri'ye talebe olup,
sohbetlerinde kemale gelir ve halifesi olur. Kendisi de
pekok talebe yetitirir ve hilafet verir. eyh Seyda'nn
talebelerinden rnak'a bal Navyan kynden eyh
Sabri Efendi yle anlatr. "eyh Ramazan Efendi,
kymz Navyan'a gelecekti. Gelmeden nce aramzda
konuup bu kye ilk defa geliyor; "Eer veli biri ise
82
eyh Mehmed Emin. Evliyalar Ansiklopedisi
69
kymzn giriindeki mezarlkta veli zatn kabirleri
var. Bilmedii bu kabirleri ziyaret edip Fatiha-y erife
okur.", dedik. Kymze gelince, nce kabristana gitti. O
veliyi bulup ziyaret ederek Fatiha okudu. Sonra ky
halknn arasna geldi ve, "Ruhlar iin Fatiha
okuyacamz byk evliyamz, meayhmz var!",
dedi. Daha sonra camiye gidip halka vaaz ve nasihat etti.
Bu vaaz srasnda da stn halleri grld."
Talebelerinden Hac Muzaffer adnda biri de yle
anlatmtr. "Daha ona talebe olmadan nce bir defasnda
talebeleri ile kymze gelmiti. Birisini helalden birisini
de haramdan iki koyun kestim. "Eer gerekten evliya ise
bu durumu anlar.", diyerek nce haramdan olan koyunun
etini ikram ettim. Bu koyunun etini sofraya koyunca,
"Kimse bu etten yemesin. Bu et haramdr! Evde baka
helal et var. Evin sahibi o eti getirsin.", dedi. Gidip helal
eti getirdim. Gerekten eyh olduunu anladm ve derhal
talebesi oldum. Beni talebelie kabul edip, "Bir daha
byle bir i yapma!", buyurdu."
Sevenlerinden Seyyid Ramazan yle anlatr. "Bir
gn camide sabah namazndan sonra mam- Syuti'nin
nahivle ilgili Behet-l-Merdiyye adl kitabn
okuyordum. Uyanktm, kulama gaibden bir ses geldi.
Bu sesin eyh Abdurrahman Eruhi'den geldiini
zannediyorum. Buyurdu ki, "eyh Ramazan, yannzda
Gavs- A'zam eyh Abdlkadir Geylani gibidir. Ama biz
insanlar arasnda ondan bahsederken eyh-i kamil diye
bahsediyoruz."
70
Mridlerinden Molla Abdlmecid anlatr. "eyh
Ramazan hazretlerinin sohbetinde bulunuyorduk. Bir ara
buyurdu ki, "Allah teala bir mride izin verdiinde o
mrid mridinin kalbinin sahifesindeki gnahlar byle
siler." diyerek, sa elinin ehadet parman sol avucunun
ayasna defa srd ve mealen, "Ancak tvbe eden ve
iman edip de salih amel ileyen kimse mstesnadr.
nk bunlarn ktlklerini, Allah iyilie evirir. Allah
Gafurdur (ok balaycdr), Rahimdir (ok
merhametlidir)." (Furkan suresi: 70) buyrulan ayet-i
kerimeyi okudu. Elinin ayasnda yeil izgi meydana
geldi. Msade alp baktk. On be dakika kadar o yeil
hatlar elinde kald. Sonra kayboldu."
Halifelerinden Abdurrahman aviri anlatr. "Bir
gece Peygamber efendimizi ryada grdm. Bana, "Sen
bizim katibimizsin.", buyurdu. Bu ryay grdkten yirmi
sene sonra eyh Ramazan hazretleriyle karlatm. O
ryam bana aynen anlatt. Fakat ben ona talebe
olmamtm. Peygamber efendimizi tekrar ryada
grdm, bana yine, "Sen bizim katibimizsin. Eer eyh
Ramazan'a intisab edersen (talebe olursan)." diye
buyurdu."
Talebeleri yle anlatr. Bir gn hocamz eyh
Ramazan hazretlerinin sohbetini dinliyorduk. Sohbet
srasnda bir kimse geldi. Hocamza bir rya grdn
syledi. Bunun zerine gel otur dediyse de o, bu ryasn
oturmadan kapda anlatacan syleyip anlatmaya
balad. Dedi ki, "Efendim ryamda grdm ki, lmek
zereydim. Etrafm kpekler sarmt. eyh brahim
71
Hakk o kpekleri kovmak iin urayordu. Fakat bir
trl kovamyordu. Bu arada bir zat grnd, kpeklere
yle bir bard ki, hepsi kap gitti. O zata yaklanca siz
olduunuzu grdm.", dedi. Gelen kimse bunlar
anlatnca, hocamz tevazu edip, "Evladm belki ben
deildim.", dediyse de, o kimse, "Hayr vallahi sizdiniz."
dedi. Sonra cezbeye kaplp kendinden geti. Bir mddet
sonra kendine geldi. Hocamzn elini pp gitti.
eyh Ramazan Efendiyi kabullenemeyip, inkar
eden pekok kimse vard. stn ahlak sahibi olup, onlara
kzmaz ve her sabah; "Allah'm bizden bahsedenleri
affet." diyerek kendisine dil uzatanlarn aff iin dua
ederdi. Peygamber efendimizden bahsederken, karsnda
Resulullah'n mbarek yzn grrd. Talebelerinden
eyh Abdurrahman'n bu hususu itiyakla sormas ve
arzu etmesi zerine, ona da gstermitir.
Fahrettin Our Efendi (v. 1998), Vann
erafndan olup esas meslei retmenliktir 83 . Ispartada
askerlik grevini yaparken Bedizzaman Hazretleriyle
Barlada grmtr. Hayatnn sonuna kadar stadna
sadk kalm vefal bir nur talebesi olan Fahreddin Our
Efendi, hizmet iin kt gurbet yolunda, beraat gecesi
elinde risale okurken Hakkn rahmetine kavuur.
Risaleleri ok gzel Osmanlcasndan okurdu. ok
gzel Osmanlca yazard. Yemee, ibadete kuvvet
niyetine, diyerek balard. Bir para kuru ekmek bile
83
Ayhan Ik. stad Bedizzaman'n Van Hayat. Ik
Yaynclk Ticaret. 2014
72
yese, ok lezzetli bir ey yiyormu gibi yerdi. Her
yemekten sonra Risalelerden bir yemek duas yapard.
Vanda bisikletle dolard. ok mtevaziydi. Nurani bir
simaya sahipti. Hayatta iken evresi onu Sultan diye
arrd. Kuran okuma ve okutmann yasak olduu bir
dnemde, Babamla birlikte evremizdeki evlerde ne
kadar Kuran- Kerim varsa topladk ve uvallara
doldurup birileri bulup yakmasn diye topraa gmdk,
diye anlatr.
Fahreddin Our Efendi abaniye Kabristannda
medfundur. Alim bir zat olduu iin mezar tana bir
sark yerletirirler ve isminin bana da Sultan lakabn
eklerler.
73
Ve Dierleri
Evliya elebi, Kale kaps arasnda Kurban

Babann kabrinin bulunduunu bildirir. Ermi bir kii
olan Kurban Baba ryasnda Hz. Ebubekiri bu kap
aralnda grr ve krk yedi sene burada oturup, beni
buraya, Ebubekirin makamna gmn, diye vasiyet
eder. Bunun iin buraya gmldn belirtir. Ayrca
Bala Bur Sultann Horhor Kaps yannda yatmakta
olduunu kaydeder. Cialazade Sinan Paann
ldrtt III. Mehmedin vezirlerinden Canbuladzade
Hseyin Paadan bahsedilmekle birlikte kabrinin yeri
hakknda bilgi verilmez 84. Ayrca, Hsrev Paa Camiinin
batsnda Van Beylerbeyi Elmac Mehmet Paann
kabrinin bulunduu nakledilir.
84
Hseyin Paa (l. Van 1605),nn Timarl sipahi olarak,
devlete byk yararl grld. 1582'de, ocaklklar bulunan
Kilis sancana bey olarak gnderildi. Sonra, vezirlikle
beylerbeyiliine ykseldi. 1599da, Osmanl devletine kar
Suriyede kan isyanlarn bastrlmasnda Sinanpaazade
Mehmed Paaya ve Nasuh Paaya yardm ederek nemli rol
oldu. Nihayet ocaklk sahiplerine, eyalet verilmesinin usulsz
bulunduunu syleyen Nasuh Paann muhalefetine ramen,
Calazade Sinan Paann yardmyle, 1603te, Halep eyaletini,
Nasuh Paadan zorla ald. Bir sre sonra ran seferine arld.
Fakat bu sefere zamannda gitmedii, ar hareket ettii
bahanesiyle, Vanda, Dou seraskeri Calazade Sinan Paann
gazabna urad ve ldrld. Yldz ilmine merakl ve ok
marur bir insan olduu nakledilir.
74
Kll Baba trbesi Bahvan Mahallesinde
bulunmaktadr 85. Kll Babann Birinci Dnya
Savanda Ermenilere kar savaarak ehit olduu
anlatlr. Asl ismi bilinmemektedir. Elindeki klc
brakmadndan dolay Kll Baba diye anld
nakledilir.
Bu ehit bir gn yal bir adamn ryasna girerek,
Beni buradan aln ve bulunduum yerin drt metre
gerisinde bir mezar aarak oraya gmn., der. Yal
adam ryasn mahalle sakinlerine anlatr. Mahalle
sakinleri iaret edilen yeri kazdklarnda, klcn elinde
tutmu vaziyette bir askerin yattn grrler. Yeni
yaptklar mezara gmmek zere klcn elinden almak
isterlerse de btn uralarna ramen ehit elindeki
klc brakmaz. Bunun zerine elindeki klc ve askeri
kyafeti ile birlikte yeni mezarna defnederler. Mahalle
halk tarafndan bu ehidin mezarnn stne bir trbe
yaptrlmak istenirse de, yine ryalarna girerek Benim
zerimi kapatmayn, der. Bylece trbe yaptrlmaktan
vazgeilerek etraf bir duvar ile evrilir.
Trbeyi genellikle askere gidecek genler ziyaret
ederler. Dualar ederek askerliin sa salim bitirilmesi
temennisinde bulunurlar. Ayrca, aileler ocuklarn
snnet ettirdikten sonra trbeye gelirler. ocuklarnn
85
2010
75
Kll Baba gibi mert, delikanl, salih evlatlar olmalar
iin dua ederler.
Sultan- Yekpay trbesi, il merkezine yedi km.
mesafede bulunan ve eski ismi oravanis olan Kavuncu
kynde bir tepe stndedir. Bu zatn asl ismi
bilinmemekle beraber halk arasnda Yekpay olarak
sylenegelmitir. Yekpa tek ayak anlamna
gelmektedir.
Rivayete gre, bu zatn biri kz olmak zere alt
kardei vardr. Bu kardeler, Birinci Dnya Harbi
dneminde yaamlar ve Ruslara kar memleketi
savunmulardr. Sultan- Yekpayn kardeleri, dmanla
savarlarken ehit dmler ve ehit dtkleri yerlerde
gmlmlerdir. Sultan- Yekpay bir ayan kaybederek
savata gazi olur. Yaral halde kurtulan bu zat Kavuncu
kyne gelir, ky kurar ve tek ayakla, bu kyde
yaamn srdrr.
Anlatldna gre, eski zamanlarda Kavuncu
kynde camii olmad iin halk, cuma namazn eda
etmek iin ehir merkezine gelirmi. Sultan- Yekpay,
btn ahaliyi toplayp giderken, bostann sulayan bir
kiiyi grr ve onu namaza gelmesi iin arr. O
dnemlerde kyde fazla su bulunmadndan, tarla
sulama ii srayla ve snrl olarak yaplmaktadr. Adam
da, o gn cumaya gelemeyeceini nk bostan
sulamazsa bostann kuruyup kurtlanacan, syler.
Sultan- Yekpay adam ikna eder ve cuma namazn
klmak iin ehre inerler. Cuma namazndan dndkten
sonra adam, bostanndan bceklerin sra halinde
76
ktklarn ve bostann boydan boya sulanm olduunu
grr. Bu olay, Sultan- Yekpayn halk gznde keramet
sahibi olmasn salar.
Sultan- Yekpayn kardeleri ehit dtkleri
yerlerde gmldkleri iin halk, buralar da kutsal saym
ve ziyaret alanlar olarak kabul etmilerdir. Sultan-
Yekpayn kz kardeinin ehit dt yerin kupkuru bir
yer iken, daha sonra yeillendii rivayet edilir. Burada
bulunan elma aalar kutsal kabul edilmekte ve ifa
niyetiyle yenmektedir. Bu alan halk dilinde Svk
(Elmalk alan) olarak adlandrlmaktadr. Halk buradaki
aalardan istedii kadar faydalanabilir. Ancak, bu
meyvelerin dar karlmas halinde, karan kiinin
bana mutlaka bir felaket geleceine inanlr.
Sultan- Yekpay trbesinin hemen aasndan bir
su gemektedir. Suyu, bu zatn kendisi dalarn arasndan
kyn iine getirtmitir. Bu su vcutta yalanma ve
sancya kar ifa niyetine iilir.
Kavuncu kynde ayrca Said-i Nursinin
talebelerinden Ali avu, Molla Yasin Saatiolu (1876-
1965), Molla Maruf (v.1951) Efendilerin trbeleri
bulunmaktadr.
Ali Aras, nam- dier Ali avu (1891-1965),
Van'n atak kazasndan nesil nce
gelip oravanis kyne yerleen bir aileye mensuptur.
oravanis'te dnyaya gelir. Kk yalarda Horhor
Medresesinde stada talebe olur. stiklal Savann ark
Cephesi kahramanlarndandr. Said Nursi Hazretleriyle
stiklal Savanda Rus ve Ermenilere kar arpm,
77
yaralanarak gazi olmutur. Bu yzden Nurun ilk
kahramanlarndan ve has talebelerinden saylr.
Kara eyh trbesi, Vana 30 km. uzaklktaki
Mollakasm kynde kendi ismiyle anlan caminin
yannda bulunmaktadr. Rivayete gre bu isim, kendisine
ok esmer olmasndan dolay taklmtr. Kara eyh,
Diyarbakrdan Vana g etmitir. Bu zat Ermenilere
kar savarken, ehit dmtr.
Bu trbeye gelenlerin ounluunu, ksrk ve
bomaca hastalnn iyilemesi midiyle ziyaret edenler
oluturmaktadr. Ancak buraya sadece belirli bir hastalk
iin deil her eit bedeni rahatszlktan korunmak iin de
gelinir.
eyh Sultan Hac Hamza trbesi, il merkezine 12
km. mesafede bulunan Bardak kyndedir. Ky
ahalisinin ounluunu Ermenilerce yaklp yklarak yok
edilen Zeve kynden kaabilenler oluturur. eyh
Sultann trbesi Zeve ehitliinin arkasnda bulunur 86.
Buray ziyaret edenlerin byk ounluunu, di
rahatszl ikayetiyle gelen insanlar oluturmaktayd.
Dileri aryanlar mezarn yanndan geen sudan ierek
ifa ararlard. Ayrca romatizma hastalarnn da urak
yeri olan bu su, gnmzde kurumutur. Ziyareti says
yok denecek kadar azalmtr. Gnmzde 2 Nisanda
Vann kurtuluu iin Zeve ehitliine gelenler mezar
ziyaret ederek fatiha okurlar.
86
1915'te Van'n Rus igali srasnda, Zeve ehitliinin
bulunduu blgede toplatlan 7 kyden yaklak 2 bin 500 kii,
silahl Ermeni komitas tarafndan katledilir.
78
Bedizzamann eski talebelerinden Molla Ahmed-
i Cano veli bir zattr. Zeve kynde Ermeni katliamnda
Ahmed-i Cano imkanszlklar iinde kahramanca arpr.
Sonunda Ermeniler tarafndan ehit edilir. Bedizzaman
Vanda bulunduu yllarda yapt dualarda, byk
velilerin ismini sayarken, Molla Ahmed-i Canoya ismen
dua eder. Kabri Zeve ehitliinde bir velinin trbesinin
yanndadr.
Sultan Hdr Babann mezar, ehir merkezine 35
km. mesafede bulunan Hdr kyndedir. Birinci Dnya
Sava srasnda kye gelmi olduu nakledilir.
Rivayete gre Bayram Dede, Ko Baba, Hdr
Baba, Pir Garip, eyh Hamza, eyh Mille, eyh Mahmut
yedi kardetir. Bu yedi karde Ermenilere kar savamak
iin ayrlmlardr. Hdr Baba da Ermenilere kar
savam ve Hdr kynn giriinde ehit dmtr.
ehit dt yerde gmlr. Hdr Baba mezar nceleri
st akken, torunu ryasnda, dedesinin dn
grr. Daha sonra ky muhtar ile birlikte, mezarn st
kapatlr.
Mezar genellikle romatizma hastalar ifa bulmak
iin ziyaret ederler. Bu kyn ve evre kylerin kzlar,
iyi bir ksmet iin dua ederler. Eski dnemlerde mezarn
stne para atlrd. Mezar, u anda fazla rabet
grmemektedir. Gelenler Fatiha okuyup giderler.
79
Ko Baba yatr, ehir merkezine 27 km. uzaklkta
zkaynak kynde bulunmaktadr 87. Burada bulunan bir
tan Ko Babaya ait mezar olabileceinden hareketle
Ko Baba mezar denilmitir. Ayrca buralarda altn
arama faaliyetleri yapldndan, tan bulunduu arazide
oyuklar olumu, mezara ait izler kaybolmutur.
Anlatldna gre, Ko Baba, Ermenilerle savaan yedi
kardeten biridir. Ko Baba da Ermenilere kar bu kyde
mcadele vermi ve burada ehit dmtr. Ko Baba
ismi, lmnden sonra kye yerleen insanlar tarafndan
verilmi olan bir lakaptr. Ko Babann mezar olarak
grlen ta, koa benzetildii iin bu zata bu isim
verilmitir. Eskiden insanlar, hayvanlar hasta
olduklarnda buraya gelirler, adan diledikten sonra bir
tane ko keserlerdi. nk Ko Baba mezarnn stnde
koun kann aktmann ifa getireceine inanlrd.
Ancak zamann ve an ilerlemesiyle beraber bu ta
ziyaret edenler azalmtr.
eyh Rt yatr da zkaynak kynde
bulunmaktadr. Anlatldna gre, eyh Rt,
Ermenilere kar savarken, klla ba uurulduu iin
bu ismi almtr. Bu yatr, zkaynak kynn tepesinde
bulunmaktadr. Bu yatr, kydeki Ko Baba, Bayram
Dede yatrlar kadar ilgi grmemitir. eyh Rtnn
belli bir mezar yoktur. Rivayete gre, bu zatn bann
87
2010
80
vurulduu yerde aa yeermi, daha sonra halk
tarafndan bu aacn eyhin kafatas olduuna
inanlmtr. Bu yzden halk, bu aaca perembe ve cuma
gnleri gelir ve dileklerini dilerlerdi. Gen kzlar
evlenmek amacyla aaca aput balarlard; ancak toprak
kaymas sonucu, aa kkten sklm ve kurumutur.
Gnmzde buray ziyarete gelen kimse yoktur.
Bayram Dede yatr da, zkaynak kynde
bulunmaktadr. Ky iindeki dier yatrlara gre daha
ok ilgi grmtr. Bayram Dede hakkndaki bilgiler de
rivayetlere dayanmaktadr. Anlatldna gre,
Ermenilere kar savaan yedi kardeten biridir. Bir
ksm rivayete gre de Bayram Dede bu yedi kardeten
biri deil, onlarn dedesi olarak bilinen saygn bir zattr.
Ermenilerle savarken ehit dm, ehit dt yerde
bir aa yeermitir. Bu aacn Bayram Dedenin gvdesi
olduu kabul edilir. nceleri bu yatr, etraf demirlerle
evrilmi ve bir trbe olarak tasarlanmt. Daha sonra
toprak kaymasyla birlikte yamata bulunan aa, kyn
iine doru kayd halde kurumamtr. Aa, eskisine
gre daha ok yeermi ve kk salmtr. Daha nceleri
bu aac ziyarete gelen insanlar, kurban kesip etini hem
kendileri yer hem de evredeki kyllere datrlard.
Buras ifa bulma, ksmet arama ve piknik yapma amal
ziyaret edilmitir. ocuk isteyen kadnlar, aacn
dalndan bir para koparrlar ve yerler. ocuklar olursa
buray ziyaret ederler. Kimisi ocuunun ismini Bayram
koyar, kimisi de aacn nnde kurban keser. Kt rya
grenler, ryalarnn iyiye kmas iin, kurban keserler.
81
Ayrca, hasta olanlar aacn kk zerine oturmakla
iyileeceine inanrlar.
Bayram Dede yatrn ziyarete gelenlerin
ounluunu gen kzlar oluturmaktadr. Aalara
aputlar, tlbent, tlbent bulamayanlar, poet paralarn
asarlar.
Bu aacn yannda bir de su kayna
bulunmaktadr. Buna Bayram Dede suyu da denilir. Bu
su, ifa niyetiyle iilir. zellikle tpta aresi olmadna
inanlan hastalklarn tedavisi iin kullanlr. Daha
nceleri bir kaynak halinde olan bu su, gnmzde
kurumaya yz tutmutur. Altn arama amal kazlarda,
bu suyun altnda bir kl bulunmutur. Suyun iine den
kl kendiliinden kaybolmutur. Anlatlr ki, Bayram
Dede, Ermenilerle savarken klcyla birlikte
kaybolmutur. Kazda kan bu klcn Bayram Dedeye
ait olduuna inanlr.
Gnmzde toprak kaymas sonucu, su kurumus,
aaca da bakm ve nem verilmedii iin yatr ziyaret
edilmemektedir.
82
Bahesaray (Mks) Evliyalar
"Tzayativank" ve Saint Dean Babtiste" adlaryla

da anlan Azize Kadnlar manastr, Delan Deresinin
Mks ay ile birletii alana yaklak bir km. mesafede
kk bir vadi zerinde bulunmaktadr 88. Bahesaray'dan
katrla 2,5 saatte ulalabilmektedir. Yre halk manastra
"Dira Meleehi" adn vermitir.
Hripsin ve Kutsal Ha Kltrne dayal Ermeni
kaynaklarna gre bir rlik parasn saklama amacyla
kilisenin X. Yzylda yapld sylenir 89. Ancak plann
mimari zelikleri dikkate alndnda kilisenin XII.
yzyldan sonra, Jamatunun ise XIV-XV. yzyllarda
ina edildii anlalmaktadr 90. Jamatunun zerinde neye
ait olduu bilinmeyen bir kitabe bulunmaktadr.
Beyaz Kilise veya Diraspi adlaryla da anlan Saint
Sauver Manastr, Arin Deresi vadisinin ucunda Atitzans
Ky yaknlarnda Mks ay ile Arin Deresi
kavana iki km. uzaklkta kurulmutur. Bahesarayda
Pouthkouvank Manastrndan sonra nemli bir yap
olduundan, pek ok seyyah ve aratrcnn eserinde ad
geer. Manastr, Hz. Meryeme atfedilen bir kilise,
88
http://www.bahcesaray.gov.tr/
89
Hristiyanlk inancnda, rlik, kudsiyet atfedilen eya veya
paralardr. Mesela Hz. sann armha gerildii
paralar rlik saylr. Kutsal kiilerin kemikleri gibi vcut
paralar da rliktir.
90
Jamatun Ermenicede byk giri hol anlamnda kullanlr.
83
jamatun ve Vaftizci Yahya iin yaplan bir apel ve kei
hcrelerinden olumaktadr. Etraf byk ceviz
aalaryla evrilen manastra ait bir de eme
bulunmaktadr. Kei hcrelerinin ou harabe
halindedir. Ekili-dikili arazilerinin deirmenin ve
yahanesinin XIX yzyln sonlarna dek varln
srdrd bilinmektedir.
Saint Georges Manastr, Airof Dann gney
yamacnda, Azgedik geidi ucunda bulunmaktadr.
Yaklak 2400 m. yksekliinde sel ve felaketlerine
kar yaplm bir tabya zerinde kurulmutur. Van'dan
Mks'e ulaan tek yol buradan getiinden Hristiyan-
Mslman pek ok ziyaretisi bulunan manastr ayn
zamanda Pouthkouvank adyla mehur olmutur. Ayrca
Serivank (Da Manastr) "Saint Geroges" ve "Horoz
Manastr" eklinde de adlandrlmaktadr. Arzdrunien
Krall dnemde kurulmutur 91.
91
M.. 1. yzyldan MS 4. yzyla dek Ermeni krallnn, bir
yandan Roma, dier yandan ran'da kurulan Part ve daha sonra
Sasani imparatorluklar arasnda bir tr "tampon blge" grevi
stlendii grlr. Krallar sk sk d glerin mdahaleleriyle
deimi, hatta kraliyet hanedan dndan yabanc asll kiiler
zaman zaman Roma veya ran basksyla kral atanmlardr.
Kraliyet makamnn zayflad bu dnemde yerel hanedanlar
glenmi ve ok sayda beylik ortaya kmtr. En nemli
hanedanlar Mu'ta Mamigonyan'lar, Kars'ta Gamsaragan'lar,
spir'de, daha sonra Kars, Ardanu ve Mu'ta Bagratuni'ler,
Bakale ve Van'da Ardzruni'ler, Geva'ta Rtuni'ler, Tekman'da
Vahevuni'ler, Erci'te Abahuni'ler, Malazgirt'te Knuni'lerdir.
84
Yap, XIV. Yzylda Vaspurakan Krallnn
nemli bir kltr merkezidir. Burada oluan ekol XIV.
Yzyln sonuna kadar etkinliini srdrr. XV. Yzylda
okul kapanr, fakat manastr faaliyetine devam eder.
Jamatun ksm 1601'de yaplm veya restore edilmitir.
1839 tarihli bir yazmada, manastrn tm elemanlaryla
faal olduu yazlysa da XX. Yzyl balarnda terk
edilmi ve harap olmutur. Manastr kilise jamatun ve
III. Khatchatour'a ait kk bir apelden ibarettir.
Yre halknn "Meryem Kilisesi" veya Dra
Ancuus adyla and manastr kilisesi Bahesarayn
gneydousunda, Mks aynn 75 m. yukarsnda bir
tepe zerinde bulunmaktadr. Yapl tarihi kesin olarak
bilinmemektedir. Kilisenin 1676'da bir hayrsever
tarafndan restore edildii ileri srlr. XII-XIV.
yzyllardan kald kabul edilen manastr, 1805 ylnda
yanm ve terk edilmitir.
Bahesaray ile merkezinin yaklak bir km.
gneybatsnda yer alan Saint Jaques Kilisesine stabilize
bir yolla ulalabilmektedir. Nispeten dz bir arazide
kurulduundan halk arasnda "Det Kilisesi" olarak
anlmaktadr. zerinde kitabesi olmayan yap, XVII.
Yzylda kullanldna gre, inasnn da bu tarihten
nce olduu kabul edilir.
Bahesarayn halen halkn kendi aralarnda
kullanm olduklar eski ismi Mkstr. 1962'ye kadar
Siirt'in Pervari ilesinin bucayken, daha sonralar
Van'n Geva ilesine balanr. XIX. Yzylda Krm
Bahesaray'dan gelen Krm Tatar gmenlerine ithafen
85
bu ad almtr. 1987'de ile olmutur. Mksn ilk
Kaymakam Dervi Beydir. 1902 ylnda ise yaplan yeni
idari dzenlemeye gre Mks kaza statsnden alnp,
atak kazasna bal nahiye mdrlne dntrlr.
Nahiye Mdr olarak ise Mks Beylerinden Mutiullah
Bey getirilir. Mutiullah Bey dneminde Mkste gzle
grlr bir canllk sz konusudur. Mslman ve Ermeni
halklarndan oluan nahiyede ok adil bir ynetim
sergilenir. Mir Hasan Veli Medresesi tarihinin en parlak
dnemini yaar 92. Bahesarayn Kale Mahallesinde
bulunan ve aslnda bir klliye olarak dzenlenen Mir
Hasan- Veli Zaviyesinin yapm tarihi bilinmemektedir.
Mir Hasann (1520-1566) eseri olduu sanlan yap
bugn mevcut olmayan kitabelerine gre 1732 ve 1858
tarihlerinde onarm geirmitir. eitli kaynaklarda,
kitabede geen "Ba- ulum" ibaresinde bu yapnn bir
medrese olduu belirtilirse de XVI. yzyldan itibaren
Hoap ve Geva bata olmak zere blgedeki
mezarlklarda birok zaviye yaplm, bu yaplar ayn
zamanda eitim-retim hizmetinde de kullanlmtr. Bu
gn ceviz aalaryla kapl geni bir alana yaylan
mezarln iinde, enkaz ynlar arasnda muhtemel bir
cami, zaviye ve trbeden oluan klliyenin izleri
bulunmaktadr. Halk arasnda "Mir Hasan Veli Zaviyesi"
olarak anlan ve manevi bir saygnlkla ziyaret edilen
92
Mksl Hamza gibi nemli ahsiyetlerin eitim grm
olduu medresede Bedizzaman Said Nursnin ilk ilim tahsili
yllarnda Molla Abdlkerim'den ders ald ve ok ksa sre
kalm olduu nakledilir.
86
klliye, Bahesaray da Osmanl slam Mimarisinin tek
gsterili rneidir.
Mutiullah Bey Mks dndan nl bilim adamlar
getirtir. Mks snrlar ierisinde hibir yasa d olaya
izin verilmez. Adil insanlardan oluan bir kolluk kuvveti
kurar. Bu kolluun bana da kardei Fazl Beyi getirir.
atak, Hizan (Bitlis), Pervari (Siirt) kazalarnda devlete
kar isyanlar yaplm ise de Mutiullah Bey Mkste bu
tr bir olayn yaanmasna asla izin vermez.
Mir Hasan Veli Zaviyesinin iki km.
kuzeydousunda bulunan ve Mehmet avu Kmbeti
ismi ile anlan trbe harabe halindedir. Buras halk
arasnda saygn bir yer olup, srekli ziyaret edilmektedir.
Bahesarayn Kale Mahallesinde bulunan ve ne
zaman yapld bilinmeyen Krmz Cami, deiik
dnemlerde geniletilmi aamal bir yap evresine
sahiptir. Kitabesi ve vakfiyesi olmadndan tarihi sre
gz nnde tutularak XVI. Yzyldan kald ve Mks
beylerinden biri tarafndan yaptrld sanlmaktadr.
leye 17 km. mesafede bulunan Gneyyama
kyndeki eyh emseddin Camii, kitabesine gre 1709
tarihinde yaplmtr. Meyilli bir arazi zerinde, iki katl
olarak planlanan yap 1915'te isyan ve igal srasnda
yanm, daha sonra birinci kat yenilenmitir. Camide
birisi avlunun giri kaps zerinde, dieri caminin gney
cephesinde olmak zere iki kitabe bulunmaktadr.
Mks ay zerinde kurulan Krmz Kpr,
Bahesaray'dan Hizan'a giden yol gzergahnda, ile
merkezinin drt km. gneyinde bulunmaktadr. Adn
87
kemerindeki krmz tulalardan alan kprnn, yredeki
dier kprler gibi, XIV ile XVII. Yzyllar arasnda
yapld sanlmaktadr. Kemerinde derenin ak
ynndeki mazgal penceresi zerinde, yazs
okunamayacak derecede bozulmu bir kitabe yer
almaktadr. Define arayclar yakn zamanda kpry
tahrip ettikleri iin Belediye tarafndan 2001 ylnda
onarm grmtr.
leye 18 km. mesafede bulunan Yaylakonak
kynde, 1915 ylna kadar nfusun ounluu Ermeni
idi. Kyde hala kilise vardr, ayrca baz yer isimleri
Ermenice olup eski ismi Terema'dr. Rivayete gre, Hz.
mer Dneminde slam Ordularnn Diyarbakr, Farkin
ve Ahlat fethettikten sonra Hizan zerinden
Bahesaraya girerek Yaylakonak kynde 18 sahabe,
Rumun Danda iki sahabe ehit olduktan sonra
fethedilir. Kyde 18 sahabenin bulunduu mezarlk
bulunmaktadr. Her yl Haziran aynda mezarl zel
ziyaret gnleri vardr ve gndr. Bugnlerde kyn
btn koyunlarndan salan st yoksullara datlr ve
ayrca enlikler yaplr. Kye has oyunlar oynanr. 2014
ylnda kyde bulunan Ermeni Kilisesi'nin hemen
yanbandaki Ermeni mezarl zerine yaplan Ky
Odas inaat sebebiyle mezarlarn tahrip olduu bildirilir.
Kutub, Veli, Kutb-i Arvasi, lakaplar ile anlan
zatn ismi, Muhammed bin Kasm Badadi'dir. Doum
tarihi ve yaad asr ihtilafldr. Kabri Arvas'tadr.
Arvas seyyidlerinin atas bu zattr. Baba ve dedeleri
Hlagu'nun Badat' istilas srasnda, Musul'a oradan da
88
Anadolu'ya hicret etmitir. Muhammed Kutup da babas
Kasm Badadi'den icazet ve hilafet alr 93. Babasnn
izniyle Hakkari taraflarna gider. Ferain Dalarnda yedi
sene daha riyazetle megul olur 94. Bu zaman iinde
devaml Hzr aleyhisselam ile grt anlatlr. Yedi
sene sonra bir k gn abata'nn bir kynde misafir
olur. O gece ryasnda Peygamber efendimizi grr.
Peygamber efendimiz, "Evladm, Hakkari Emiri brahim
Han Abbasi hastadr. Bu meyveleri gtr yesin. Allah
teala ifa ihsan eder.", buyurur. Uyannca ba ucunda
mevsim k olmasna ramen iinde yaz meyveleri
bulunan bir sepet grr. inde incir, nar ve hyar vardr.
Hakkari emiri brahim Han da kalb gz ak, hal sahibi
bir zattr. Muhammed Kutup, yanna gelmek zere yola
kt srada, "u anda Ehl-i Beyt-i Nebeviden bir zatn
93
Olu Seyyid Haydar tarafndan kaleme alnan kitapktan,
Medinede 1349da 130 yanda vefat etmi olduu anlalan
Kasm Badadinin olu Arvas kynn kurucusu Muhammed
Kutup Hazretlerinin de muhtemelen XIV. yzylda yaam
olduu kabul edilebilir. Ne var ki, hayatna ait olaylar arasnda
zikredilen Hakkari Beyi brahim Hann, Yavuzun 1514te
beraberinde getirdii son Abbasi halifesi ve ayn zamanda
Hakkari Beyliinin kurucusu Mtevekkil Alellahn olu
brahim Han olmas gerekiyor ki, yaad tarihler arasnda
epey bir zaman fark dikkati ekiyor.
94
Botan Suyu ile Habur Suyu'nun su blm izgisini
oluturan dalarn gneye bakan blmnde yer alan Ferain
Platosu ayr ve otlaklar bakmndan Nordz Platosu kadar
zengin deildir. Beytebap'a doru eilim olan platonun
ykseklii 2.000m. nin stndedir. Bu platonun, ayrlarla
kapl yaylalk alanlarnda, hayvanclk yaplmaktadr.
89
kokusunu aldm. Karlamak isterim ancak hastaym
karlamaya kamyorum. Gidip onu karlaynz, terif
buyursunlar. Ziyareti ile erefleneyim.", der. Adamlar
karlamak zere evreye karlar. Karlarna dervi
halinde bir mbarek zat kar. Beklenen zat olduunu
anlayp, "brahim Han terifinizi bekliyor", derler ve
yanna gtrrler. Muhammed Kutup, brahim Hann
yanna girince selam verir. Sonra getirdii meyveleri
verir. brahim Han bu meyveleri yer yemez hastalktan
kurtulup shhate kavuur. brahim Han, "Dervi sen
kimsin, kimin olusun, nereden geliyorsun, bu k
mevsiminde bu yaz meyveleri ne oluyor?", diye sorunca,
Seyyid Muhammed, "Adm Muhammed'dir. Babam u
anda Pay kynde bulunan Seyyid Kasm Badadi'dir.
Bu meyveleri Ferain Dalarndan getirdim." der. Bu
cevap zerine Hakkari beyi, sradan bir dervile kar
karya olmadn anlar. nk bu mevsim Ferain
Dalarnda, brakn bu meyveleri bulmay, vahi
hayvanlarn dahi a dolat bir zamandr. Oradan taze
yaz meyveleri getirmek, ancak byk bir keramet
olabilir. Hakkari Beyi, Seyyid Muhammed Kutub'a ok
hrmet eder ve itibar gsterir. Kady arp kz
Fatma'y Seyyid Muhammed'e nikahlar. Seyyid
Muhammed bahar mevsimine kadar orada kalr. Bu
mstesna evlilikten Seyyid ailesi oalr. Seyyid
Muhammed Hazretlerinin arzusu zerine ilim retmek
iin ve insanlar irad ile megul olacak mnasib bir yer
aramaya karlar. Etraf dolarlar. Bunlar arasnda,
gnmzde Van vilayetine bal Bahesaray (Mks)
90
kazasnn gneybatsnda bulunan Arvas Dann vadisini
beenirler. Hemen brahim Han ile birlikte Arvas
kynn ve klliyesinin temelini atarlar. Bir ev, bir
dergah ve bir de medrese yaparlar. kisi de srtnda ta
tayp, halen mevcud olan iki katl camiyi ina ederler.
brahim Bey, ayrlmadan Arvas ve evresini, irad iin
vakfeder. Sonra dua isteyip Hakkari'ye gider 95.
Seyyid Muhammed Veli, burada vakit geirmeden
tedris ve irada balar. Camiden baka, gerekli kitaplar
iin mehur Arvas kitapln kurar. Birinci Cihan
Harbinde, Ruslarn igali zamannda, Ermeniler
tarafndan iinde bin el yazmas eser bulunan bu
kitapln yaklm olduu anlatlr.
rad geni bir sahaya yaylmtr. yle ki,
Trkistan'a kadar duyulmu, Buhara'dan namn duyan
emseddin Buhari, oradaki taliblerini brakp, Arvas'a
gelmi, Seyyid Muhammed Veli hazretlerinin talebesi
olmay eref bilmi ve bir daha memleketine dnmeyip,
orada vefat etmitir. Kabri, mridinin kabrine 20 m.
kadar mesafede dere tarafnda, asrlk badem aalar
arasndadr.
95
Osmanllarn Van vilyetini yeniden yaplandrma faaliyeti
ierisinde Hakkari, Abbas hanedanndan gelen beylere Van
vilyetine tabi yar bamsz ocaklk olarak dzenlenir.
Merkezi lemerik olan Hakkari Hkmeti statsn alr.
Mtevekkil Alellahtan sonra yerine olu brahim Han Bey
geer. brahim Han Bey, Gevataki payitahtn lemerik
kasabasna nakleder. Ayn sene ierisinde babasnn kalesini
tamamlar. Her ilimde kemal sahibi, iyilikte emsalsiz bir zat
olup shib-i sikke olarak mehur olur.
91
Muhammed Kutup Hazretlerinin olu Seyyid
Kemaleddin'dir. Onun olu Seyyid Cemaleddin olup,
"Alim-i Rabbani", "Alimddin" isimleri ile mehur
olmutur. Seyyid Cemaleddin kklnde babas
tarafndan iyi yetitirilmekle beraber, babas vefat edince,
daha ok ilme sarlr, harikulade manevi yardmlar grr.
Btn ulum-i slamiyeyi hayrete ayan bir biimde
renir. Bu harika gelime karsnda hayrete den
evresi ona "Alim-i Rabbani" ismini verirler. Bylece
tam bir dirayetle eriat ve tasavvuf bilgilerinde babasnn
halefi olur. Seyyid Cemaleddinin olu Seyyid brahim,
onun olu Seyyid Muhammed ehabeddin'dir. Onun olu
da Seyyid Muhammed olup, "Veli" nvan ile tannr.
Onun olu Seyyid Abdullah Arvasi'dir. Hepsinin
kabirleri, Arvas ky kabristanndadr.
Buradaki Arvasi bykleri afii mezhebinde olup,
dier mezhebi de bilirler, okurlar, okuturlar ve
retirlerdi. Hakim olan tarikat, babadan oula intikal
eden Kadiri ve belli bir yerden itibaren ilaveten eti ve
daha sonralar Nakibendi idi. Takva, vera, zhd, ilimle
amel, doruluk, ihlas, muhabbet ve benzeri gzel haller
yre halknn yemek, imek gibi gnlk hayatn
icablarndan idi.
Seyyid Abdullah Hazretlerinin, Seyyid
Abdurrahim ve Seyyid Abdurrahman adlarnda iki olu
vard. Seyyid Abdurrahim'den Dou Bayezid Arvasi
Seyyidleri kolu, Seyyid Abdurrahman'dan ise, Hakkari,
Mks ve Hizan Arvasi seyyidleri gelmektedir.
92
Doanyayla (Arvas) ky ileye 12 km.
mesafededir. Molla Resul Zeki Efendi, zamannda ilim
ve irfan beldesi olan Van'n Mks kasabasnn Arvas
kynde yaar. Doum tarihi bilinmeyen Resul Zeki
Efendi, On dokuzuncu yzyln banda vefat eder.
Arvas'ta medfundur. Babas Seyyid Ltfi Efendi, Seyyid
Abdurrahman Kutb hazretlerinin oluydu. Resul Zeki
Efendi babasnn nde gelen talebeleri arasndayken,
Seyyid Ltfi Efendi vefat eder.
Anlatlr ki, ailede baka alim ve mderris
kalmamtr. O srada Resul Zeki Efendi de ocuk
yalardadr. Babasnn talebeleri, hocasz kalmalarna ok
zlmlerdir. Bir mddet bekledikten sonra hocalarnn
evine gelip hanmannelerine, "Efendim! Burada bize ders
verecek kimse olmadndan izniniz olursa kendimize
hoca aramak iin baka yerlere gitmek istiyoruz.", derler.
Bunu duyan Resul Zeki Efendi, Arvas'n medresesi
dalacak diye zntsnden hastalanp yataa der. Bu
durum karsnda annesi ok zlr ve talebelere haber
gnderip, "Sizin ayrlp gitmek istemenize Resul Zeki
dayanamad, hasta oldu. Biraz daha bekleyin. yi olsun o
zaman gidersiniz.", der. Talebeler bu arzu zerine bir
mddet daha medresede kalrlar. Bir zaman sonra tekrar
izin isterler. Resul Zeki yine hastalanr. Talebelere yine
istedikleri izin verilmez. Bir gn Resul Zeki annesinden
babasnn cbbesini ve sarn isteyip giyer. Sonra da
babasnn kitaplarn ister. Sra ile kitaplarn sayfalarn
evirmeye balar. Sonra da babasnn son ders verdii
kitab koltuuna alp medresesine gider. Talebeleri
93
arp medreseye toplar ve, "Allah tealann izniyle size
ders vermeye geldim.", der. Talebeler, "Herhalde Resul
Zeki hastalk sebebiyle akln yitirdi. Ama gnln
krmayalm, dediini yapalm.", derler. En iyi durumda
olan talebe, kitabn alp Resul Zeki'nin nnde oturur.
Resul Zeki babasndan daha mkemmel ders vermeye
balar. Talebeler bu hali grnce hayretle etrafnda
toplanrlar. Allah teala tarafndan btn ilimlerin ona
retildiini anlarlar ve ok sevinip zahiri ilimler
yannda, manevi ilimler de tahsil etmekle ereflenirler.
Molla Resul Zeki Arvasi Hazretleriyle Arvas
Medresesinde ilmi faaliyetlere devam edilir. Bir ok alim
yetiir. Talebelerinden daha sonra evliyann
byklerinden Seyyid Fehim Hazretlerine hocalk
yapacak olan Molla Resul Sbki 96, Molla Yahya Muziri,
Molla Halil Siirdi 97, Molla Fakih Tayran 98 gibi byk
96
Sbki slalesinden Molla Resul Hazretleri Seyyid Tahann
halifesi olup Muun Bulank kazasnn bir (Esenlik)
kynde tedriste bulunur. Kendisinden sonra ayn medresede
Fethullah Verkanisi Hazretleri de mderris olarak talebe
yetitirecektir. stad- Azam eyh Molla Resuli Sipiki
Bitlisin Sipik kynden olup doum tarihi bilinmemektedir.
Yksek dini ilminden dolay stad- Azam nvann
almtr. Devrin padiah tarafndan mkfatlandrlarak
Muun Beparmak (Gemik) ky kendisine hediye olarak
verilmitir. Bundan sonraki hayat hakknda kesin bir bilgi
yoktur. Mezar kitabesinden 1829da vefat ettii bilinmektedir.
Muta Alaaddin Bey Camii avlusunda medfun
bulunmaktadr.
97
Molla Halil Siird (1754-1843), Bitlisin Hizan ilesinin
Kulpik (Stta) kynde dnyaya geldi. Nesebi Hz. mere
94
zatlar yetiir. Bunlar insanlar irad iin eitli yerlere
gnderir.
Talebelerinden Fakih Tayran hayvanlarn dilinden
anlard. Bir gn Arvas'ta bal arlarn seyrederken bir ar
beyinin arlara sk talimat vererek, "abuk gidin, abuk
gidin, durmayn! Sahibimizin misafiri vardr.", dediini
duydu. Hocasna, "Bu kovan bana verir misiniz, kyme
gtreyim.", dedi. O da, "Gtrn." buyurdu. Alp
gtrd. Bir mddet sonra yine ar beyini dinledi. Bu
dayand iin mer, doum yerine nisbetle Hizn, hayatnn

byk blmn geirdii ehre nisbetle de Siird olarak
anlmtr. renimini Dou Anadolu blgesindeki deiik
medreselerde srdrerek iczet alan Molla Halilin hocalar
arasnda Hseyin el-Karasev, Yahy el-Mervez ve mdiye
mfts Molla Mahmud zikredilir. XIX. yzyl balarnda
Hizandaki Meydan Medresesinde mderrislie balad.
Burada yaklak on yl slm ilimleri okuttuktan sonra
babasnn arzusuyla Siirte yerleti ve Fahriye Medresesinde
otuz yl kadar hocalk yapt, ayrca ders kitaplar telif etti.
Tasavvufla da ilgilenen Molla Halil, Kdir tarikatna mensup
Seyyid Ahmed er-Redye baland. Siirtte vefat etti, kabri
ehrin dousundaki tepenin zerinde bulunmaktadr.
98
Feqi-ye Teyrann asl ad Muhammed/Mehmed olup,
Bahesarayda dnyaya gelmi, Krte manzum-edebi
eserleriyle tannmtr. Gl bir medrese eitimi alm. 1631-
1632de yerlemi olduu Hizann ands/Daylar karyesinde
vefat etmi olup, kabri halen bu kydedir. En nemli eseri olan
Hesp Re adl eseri baslmtr. nl Molla Ahmed El-Cezer
ile olan manzum Krte mklemeleri, Cezernin Divnnda
yer almaktadr. iirlerinde nl mutasavvf Mantkut-Tayr,
lhnme ve Pendnmne sahibi Ferduddin Attarn etkisi
grlmektedir. Tarihi ahsiyetiyle Feki Teyrann Molla
Resuln talebesi olmas mmkn grnmyor.
95
sefer, "Yava gidin, yava gelin, acele etmeyin!" dediini
duydu. Kovan ald Arvas'a getirdi ve durumu hocasna
anlatt.
Seyyid Fehim Hazretleri (1825-1895) Silsile-i
aliyye ad verilen byk evliyann otuz ncsdr.
"Hazret-i eyh" ve "Allame" lakaplar vardr. "Arvasi"
denmekle mehur olmutur. Babas, Seyyid Abdlhamid
Arvasi'dir. Annesi ayn ailenin Doubayezid kolundan
Seyyid Hac brahim Efendinin kz Seyyide Emine
Hanmdr. Arvasta dodu. Ayn kyde vefat etti. Kabri
sevenleri tarafndan ziyaret edilmektedir.
Babas, Arvas'n tekke, zaviye ve medresesinin
sevk ve idaresini yrtrd. Seyyid Fehim, kk yata
babas Seyyid Abdlhamid Efendiyi kaybeder. Annesi
Seyyide Emine Hanm, zahide, takva ve vera sahibi
saliha bir hanmdr. Pekok kadn hizmetileri olduu
halde ilim talebesinin elbisesini kendisi ykar ve yardm
ederdi.
Kk yatan itibaren ilim renmeye balayan
Seyyid Fehim, ksa zamanda Kur'an- kerimi hatm ve
hfzeder. Sonra dedelerinin kurduu ve teden beri ilim
yayan byk alimler yetitiren Arvas Medresesi ile
Mks'teki Mir Hasan Veli Medresesinde temel dini
bilgileri ve Arabi alet ilimlerini okur. Ksa bir mddet
ilim tahsiline ara verir.
Sonra Cizre'ye gidip Mevlana Halid-i Badadi
Hazretlerinin halifelerinden eyh Halid-i Cezeri'nin
(v.1839) ders halkasna dahil olur. Ksa zamanda
96
emsallerini geip ilimde ilerler. Dini ilimleri ve zamann
fen bilgilerini renir.
Seyyid Fehim, Cizre'de ilim tahsili ile megul
olduu srada, amcaolu Seyyid Sbgatullah Efendi de
Cizre'ye gelip, Mevlana Halid-i Badadi hazretlerinin
talebelerinden eyh Salih Sibki hazretlerinden ilim
renir. Dnnde Van'a urar. Van'da bulunduu
gnlerde byk veli Seyyid Taha-y Hakkari Hazretleri
(v.1852) de Nehri'den Van'a gelmitir. Seyyid Taha
Hazretlerinin en sekin eshabndan olan amcas Seyyid
Muhammed Efendi, Seyyid Sbgatullah Efendiye, Seyyid
Taha-y Hakkari Hazretlerine talebe olmasn tavsiye
eder. Seyyid Taha'ya talebe olan Seyyid Sbgatullah,
onun hizmetinde ve sohbetinde bulunarak, tasavvuf
yolunda ilerler. Ksa zamanda olgunlaarak insanlara
slamiyetin emir ve yasaklarn anlatmak hususunda
icazet, diploma ve hilafet alr. Van valisi ve halk Van'da
kalmasn srarla isterler. Fakat o, "Nehri'ye gidiyorum.
Seyid Taha hazretleri uygun grrlerse burada kalrm.",
diye buyurur. Van'da kalmak istediini Seyyid Taha
Hazretlerine arzedince, buyurur ki, "Yok Molla
Sbgatullah! Van halk dun-himmettir (eksik, ksa
himmetlidir). Van'n fethi benim ve senin elinde olmaz.
Mkaefe aleminden malumata gre, sizin slalenizden,
yani Arvasi hanedanndan, ilim ve irfan ile tannm,
Allah bilir ama onun [Seyyid Fehimi kasdediyor]
vastasyla, Van'n irad geici olarak mmkndr. O
zatn hayatta olup olmadn bilmiyorum.", diye
buyurur. Seyyid Sbgatullah Arvasi Hazretleri, "O zat
97
amcamn oludur. Cizre'de ilim tahsili ile megul, ilim ve
irfanla mehurdur.", der. Seyyid Taha, "Bir baka
geliinde o zat muhakkak bana getir.", diye emir
buyurur.
Seyyid Sbgatullah Hazretleri, hocasn ikinci defa
ziyarete geliinde, gen yataki Seyyid Fehim Arvasi'yi
de Nehri'ye getirir. Seyyid Taha Hazretlerinin huzuruna
gidip sohbetiyle ereflenirler. Kalma zaman bitip
ayrlacaklar srada, Seyyid Sbgatullah ve yanndakiler
Seyyid Taha Hazretlerinin elini pp izin aldktan sonra,
sra Seyyid Fehime gelince, Seyyid Sbgatullah geride
kaldn grp, Seyyid Taha hazretlerinden onun iin de
izin ister. Fakat Seyyid Taha hazretleri, Seyyid Fehim'in
kalmasn mnasip grr ve, "O burada kalsn.", diye
buyurur.
Seyyid Taha'nn hizmetinde kalan Seyyid Fehim,
ksa srede kemale gelir. Seyyid Taha Hazretleri onun
hakknda, "Bakalarnn alt ayda ald mesafeyi, Seyyid
Fehim yirmi drt saatte ald.", diye buyurur.
Seyyid Taha Hazretleri bir gn Seyyid Fehim
Hazretlerini yanna arr. "Muhakkak Mutavvel99
kitabn okumalsn.", buyurur. Seyyid Fehim Hazretleri,
"Kitabm yok. Bizim taraflarda Mutavvel okunmaz." diye
99
ranl Mslman alim Saadeddin Teftznnin (1322-1390)
Mutavvel adl eseri, Osmanl medreselerinde yzyllar boyunca
belgat retiminin temel kaynaklarndan biri olarak kabul
edilmitir. eitli imtihanlarda soru kayna olarak da
kullanlm olmas, eserin olduka titiz bir ekilde okunmasna
vesile olmutur.
98
arz edince, kendi kitabn hediye eder. Mu'un Bulank
kazasnn Abiri kynde Molla Resul Sibki ismindeki
byk alime gidip okumasn tavsiye eder. Huzurundan
ayrlrken, "Sen zeki ve tedkik edici bir ilim talibisin.
Suallerine hocalar tatmin edici cevap veremezler ve
rahatsz olurlar. Derslerin takibi esnasnda bir zorlukla
karlarsan, onlar rahatsz etme. Elini gsne koy ve
beni hatrla. naallah derhal mkilini hallederim.",
buyurur.
Anlatlr ki, hocasnn elini pp duasn alan
Seyyid Fehim Arvasi, Mutavvel okumak zere zamann
Dou Anadolu'daki en byk alimlerinden biri olan
Molla Resul Sibki'nin huzuruna varr. Seyyid Fehim
Arvasi, Molla Resul'den ders almaya balar. Ksa bir sre
sonra Molla Resul, "Ben Arvas ailesinden birisine ders
okutmak arzusundaydm. nk, Arvas'ta Molla Resul
Zeki'den okudum. O aileden gelen bu zatta zeka eseri
gremiyorum. Hayret! O ailenin fertleri ok zeki
olurlard.", der. Seyyid Fehim Seyyid Taha Hazretlerinin
tavsiyesine uyarak ders esnasnda sual sormamaya dikkat
etmektedir. Bir ara Molla Resul, Seyyid Fehim'in
talebelerinden Molla Halid'e, "Senin hocan sual
sormuyor. Zekasz mdr, yoksa utanyor mu?", diye
sorar. Molla Halid de, "Evet ben balangtan beri bu
zatn yannda okuyordum. Bir zaman hocalarna ok sual
sorar, hocalar ona cevap vermekten aciz kalrlard. Fakat
Nehri'den dndkten sonra, ne hikmetse sual sormay
terk etti. lim renmedeki kabiliyetine gelince, kusura
99
bakmayn, bendeniz onun sizden yksek olduunu
tahmin ederim.", diye cevap verir.
Seyyid Fehim bir gn Molla Resul'den Mutavvel'i
okurken hocasna, "Buray anlayamadm.", der. Molla
Resul tekrar anlatr. Fakat Seyyid Fehim yine
anlayamadn syler. Molla Resul cmleyi birka defa
okuduktan sonra, "Bugn yoruldum, yarn anlatrm.",
der. Ertesi gn okur, fakat yine aklayamaz. O gece
Molla Resul de, Seyyid Fehim de dnrler. nc
gn ayn yere gelince, Molla Resul oradaki incelii yine
aklayamaz. O srada Seyyid Fehimin aklna, hocas
Seyyid Taha hazretlerinin, "Ders okurken anlayamadn
yer olursa, beni hatrla.", sz gelir. Molla Resul dersi
mtalaa etmekle megulken, Seyyid Fehim gzlerini
kapayp, mridi Seyyid Taha Hazretlerini gznn
nne canlandrr. Seyyid Taha elinde bir kitab ile
grnr. Kitab Seyyid Fehim'in nne aar. Mutavvel'in
o sayfasdr. O satrlar ak olarak okur. Seyyid Fehim
merakla takip etmektedir. O cmlenin arasnda bir atf
vav (ve harfi) fazla okur. Seyyid Taha Hazretleri
kaybolunca, Seyyid Fehim gzlerini aar. Molla Resul'n
o satrlar okuyup dnmekte olduunu grr. Molla
Resul'den izin isteyip, hocasndan duyduu gibi bir (ve)
ekleyerek okur. Molla Resul bunu iitince, "Mana imdi
anlald.", der. kisi de iyice anlamtr. Molla Resul,
"Bu satrlar yirmi senedir okudum, anlattm. Fakat hep
anlamadan anlatrdm. imdi iyi anladm. Syle bakalm
bunu doru okumak senin iin deil. Ben senelerce bunu
anlayamadm. Sen nasl anladn? Bu (ve)yi okudun, mana
100
dzeldi.", der. Seyyid Fehim, mridi Seyyid Taha
Hazretlerini hatrlayp yardm istediini syler.
Mridinden nasl rendiini anlatr. Molla Resul,
"mandan sonra kfr yoktur.", diyerek kitab kapatr.
Seyyid Fehim ile birlikte Nehri'nin yolunu tutarlar. Onlar
yolda iken Seyyid Taha Hazretleri, "Hazret-i Seyyid
Fehim gzel bir hediye ile geliyor.", buyurur. Ksa bir
mddet sonra Seyyid Fehim'le birlikte gelen Molla Resul
de Seyyid Taha Hazretlerinin sohbetine kavuup,
talebelerinden olur. Onun huzurunda manevi olgunlua
eriip, zahiri ilimlerde olduu gibi, tasavvuf ilminde de
yetiir. Seyyid Taha Hazretleri Molla Resul'e hilafet
vererek insanlara slamiyetin emir ve yasaklarn
anlatmakla vazifelendirir.
Hocas ve mridi Seyyid Taha Hazretlerinin
huzuruna tekrar dnen Seyyid Fehim, onun hizmet ve
sohbetlerinde bulunur. Seyyid Taha Hazretlerine olan
muhabbet ve ball sebebiyle onun yatt odann d
tarafnda pencereye yzn dner ve sabahlara kadar
ayakta durup, onun gne gibi nur saan feyizlerinden
istifadeye alr. Hatta bir defasnda bununla yetinmeyip,
souk bir gecede iddetli kar yaarken, kapnn dnda
uzanr. Mbarek ban kapnn eiine koyarak yatar.
iddetli yaan kar, mbarek vcudunu rter. Fakat
muhabbetle yanan kalbi ile kar altnda eit eit feyz ve
bereketlere kavuur. Seyyid Taha Hazretleri teheccd
namazn klmak iin mescide gitmek zere kapy aar.
Ayan kapdan dar atnca, Seyyid Fehim'in srtna
basar. Seyyid Fehim hemen ayaa kalkp edeple
101
mridinin karsnda durur. Seyyid Taha Hazretleri,
"Yeter Molla Fehim. Benim kanaatime gre bugn ilimde
bir ummansnz. Seyyid erif Crcani 100 Hazretlerinden
sonra ilimde seyyidlerin yzn siz gldrdnz. Bu ilmi
bu kadar yere sermeyiniz.", diye buyurur. Seyyid Fehim
Hazretleri ise, "Bu ilimden btn istifadem, Hazretinizin
bir nazaryla olana yetiememitir. Bendeniz menfaatimi
aryorum.", diye cevap verir. Bunun zerine Seyyid Taha
Hazretleri onu kucaklar, gecenin karanlnda cihan
aydnlatacak manevi nurlar ihsan eder. Elini tutarak
beraber mescide giderler.
Seyyid Taha Hazretlerinin hizmet ve sohbetinde
tasavvuf yolunun en yksek derecelerine kavuan Seyyid
Fehim, byk bir veli olur. Mutlak hilafetle ereflenme
zaman gelince, stad Seyyid Taha onu huzuruna arr
ve insanlara slamiyetin emir ve yasaklarn anlatmak,
onlarn dnya ve ahirette saadete, kurtulua
kavumalarna vesile olmakla vazifelendirir. Fakat
Seyyid Fehim, "Bu bir ar yktr. Ben bunu
kaldramam. Hem de buna layk deilim.", deyip
ekingen davranr. Seyyid Taha Hazretleri, "Bu bir emr-i
ihtiyari, istee bal bir i deil, emr-i zaruri olup,
100
Seyyid erif Crcani (1340-1413)nin eserlerinin byk
ekseriyeti erh (izah etme) ve haiye (metin altna dlen
aklayc yaz) eklinde olmasna ramen, alimler tarafndan
asl metinler gibi ve bazen de daha nemli olarak kabul edildi.
nl matematiki Kadzade-i Rumi, Fethullah e-irvani,
Fahreddin-i Acemi gibi tannan talebeler yetitirdi. Trbesi,
irazda Savahan mahallesinde Vakib Kabristannda olup,
ziyaret mahallidir.
102
mecburi itir.", diye buyurur. Memleketi olan Arvas'a
gitmesini emreder. Yola kaca zaman tekrar huzuruna
arr, kitaplarn iindeki mektuplarn kendisine
gstererek, "Bu ihlas ve muhabbet sizin deil midir?
Neden imtina ediyorsunuz. Yemin ederim ki sizin
hilafetiniz, Resul-i ekrem sallallah aleyhi ve sellem
efendimiz tarafndan tasdik buyrulmu ve btn sadat-
kiram bykler tasdik buyurmu, ben de tasdik etmek
zorundaym. Siz de kabul etmek mecburiyetindesiniz.",
diye buyurur.
Seyyid Fehim Hazretleri, hocasnn emrine uyarak
Arvas'a dner. Arvas Medresesini yeniden imar ederek
talebelere ilim retir. Ayrca, Nakibendiyye yolunun
esaslarn anlatarak insanlarn saadetine alr. Her
zaman afet kabul ettii hretten kanr. Arvas
Medresesinde Seyyid Muhammed Emin, Seyyid
Abdlhakim, Halife Dervi, Halife Ali, Molla Abdlcelil
ve eyh Resul gibi bykler onun yetitirdii alim ve
velilerdendir. Ondan ilim tahsil edip, mezun olanlar Van
ve havalisinde Reis'l-mderrisin nvanyla anlrlar.
Seyyid Fehim Hazretleri hocas Seyyid Taha
Hazretlerini, her yl Arvas'dan Nehri'ye gelerek, ziyaret
etmektedir. Vefatndan sonra, yerine geen biraderi
Seyyid Muhammed Salih Hazretlerini 101 de ziyaret edip,
sohbetlerinde bulunur. Zira Seyyid Muhammed Salih
hazretleri Seyyid Fehim hazretlerinin sohbette staddr.
101
1865te vefat eden Seyyid Muhammed Salih Hazretlerinin
kabri Nehride aabeyi Seyyid Taha Hazretlerinin kabr-i
erifinin ayak ucundadr.
103
stadnn vefatndan sonra daha da tannan Seyyid
Fehim hazretleri, ilim ve fazilette iyice mehur olur.
Msr, Irak, Suriye ve bu havalide halledilemeyen
meseleler ona getirilir. zlemez gibi grlen mkil
meseleleri hallederdi. Sohbet ve dersleriyle pek ok
insann doru yola kavumasna vesile olur. Bylece,
Dou Anadolu halknn Snni kalmasn, iiliin ve
mezheb ayrlnn yreye girmemesini temin ederek,
milli birlie hizmet eder. Doksan Harbinde Ruslara
kar Dou Bayezid Cephesine gidip byk
kahramanlklar ve muvaffakiyetler gsterirler.
Seyyid Fehim hazretleri hocas Seyyid Taha
Hazretlerinin vefatndan sonra onun emir ve tavsiyelerine
sk skya uyar. Senede iki defa Van'a terif ederek halka
slamiyetin emir ve yasaklarn anlatr. Onlarn dnyada
ve ahirette saadete, mutlulua kavumalar iin alr.
Vaaz ve sohbetleriyle Van halknn slamiyete ball
ve bu husustaki hreti artar. "Dnyada Van, ahirette
iman." sz insanlar arasnda yaygn olarak sylenmeye
balar. Seyyid Fehim Hazretlerinin Van'a gelilerinde
byk bir kalabalk ve izdiham olmaktadr. Zamann
valisi, askeri ve mlki erkan onu ziyaret ederek,
sohbetlerinden istifade ederler, varsa mkil meselelerini
sorup cevaplarn almaktadr. Maddi ve manevi btn
emirleri yerine getirilir, hikimse ona sayg ve hrmette
kusur etmez. Bylece hocas Seyyid Taha'nn seneler
nce buyurduu, "Van'n fethi Arvasi hanedanndan, ilim
ve irfan ile tannm bir zatn vastasyla muvakkaten
mmkndr." sznn hkm ortaya km olur.
104
Seyyid Fehim hazretleri Van'a geldii zaman
umumiyetle mahkeme bakatibi Ahmed Beyin evinde
misafir olur. Bir gece Ahmed Beyin evinden kp (Hac
Bekir klas diye hizmet gren bir askeri klay
yaptran) Hac Bekir isminde Van'n ileri gelenlerinden
birinin evine misafir olur. Birka gn Hac Bekir'in
evinde kalr. Hac Bekir, Allah tealann emriyle kz
Glizar Hanm, Seyyid Fehim hazretlerine nikahlar. Bir
sohbet srasnda Seyyid Fehim hazretlerine der ki,
"eyhim size burada bir ev yaptrmam lazm oldu."
Seyyid Fehim hazretleri, "Ey Hac Bekir! Bir eyi noksan
sylediniz. Yannda bir de cami yaptrn.", diye buyurur.
Hac Bekir Aa bu sz zerine yaptrd evin yanna
abaniye Camiini yaptrr. Sonralar Seyyid Fehim
Hazretleri, Van'a teriflerinde kaynpederinin yaptrd
bu evde kalr. nsanlara slamiyetin emir ve yasaklarn
abaniye Camiinde anlatr. Her sene iki ay Van'da
kald mddet iinde pekok kimsenin hidayete
kavumasna vesile olur. Sonra bu caminin yanna bir de
medrese yaptrlr.
Seyyid Fehim Hazretlerinin ders verdii ve vaaz
ettii abaniye Klliyesi, Arvas'a benzeyen ilim ve irfan
yuvas bir makamdr. Bu medresede birok alim ve veli
yetimitir. Sofu Baba orada yetien zatlardandr. Sonraki
devirlerde de ilim ve irfan kayna olmaya devam eden
bu medreseden, Seyyid Abdlhakim Hazretlerinin byk
105
olu Ahmed Mekki Efendi 102 ve kardeinin olu Cemal
Efendiler de yetiir.
Hakknda anlatlan menkbelerden biri yledir.
Seyyid Fehim Hazretleri bir defasnda talebeleriyle Van
Gl kysnda giderken, gldeki Ahtamar Adasnda
bulunan Ermeni kilisesinden bir papaz karak su stnde
yrmeye balar. Talebeler bunu grnce, bazlarnn
hatrna, "Allah'n dman dediimiz papaz, su zerinde
yryor da, evliyann by, Allah tealann sevdii,
setii kulu bildiimiz, Seyyid Hazretleri acaba neden
yrmez ve kydan dolar", diye gelir. Seyyid Fehim,
bu dnceyi anlayp, mbarek ayaklarndaki nalnlar
ellerine alp, birbirine arpar. Nalnlar arptka papaz
suya batar. Boazna kadar gelince, bir daha arpar.
Papaz, batar ve boulur. Sonra, byle dnen talebesine
dnerek, "O, sihir yaparak, su stnde gidiyor, bylece
sizin imannz bozmak istiyordu. Nalnlar arpnca sihri
bozulup batt. Mslmanlar sihir yapmaz. Allah
tealadan keramet istemekten de haya ederler.", diye
buyurur. Bu keramet, Hoabda medfun bulunan
102
Ahmed Mekki Efendi (1896-1967), Bakale ilesinde
dodu. Annesi, Seyyit Fehim Arvasinin torunu Aie
Hanmdr. Medrese tahsilini bitirdikten sonra, icazet ald.
Uzun yllar skdar ve Kadky mftl grevlerinde
bulundu. Tevazu sahibi bir kii idi. arlan yere giderdi.
Arapa ve Farsay Trkeden iyi bilirdi. Kadky mfts
iken stanbulda vefat etti. Fatihte Edirnekap Kabristanna
defnedildi. Defninden sene sonra, kabrinin bulunduu
yerden evre yolu getii iin, Ankarann Balum kasabasna,
babasnn kabrinin yanna nakledildi.
106
Abdurrahman Arvasi hazretleriyle ilgili olarak da
anlatlmaktadr.
Hakknda nakledilenlerden biri de yledir.
stanbul'da, Kathane'de sabun fabrikas olan Rfat
Beyin babas Abdlvehhab Efendi 1963'te vefat eder.
Vefatndan birka sene evvel anlatmtr ki, "Erzurum'da
medrese tahsilini bitirmitim. Daha okumak istedim.
Aradm byk alimin Bitlis'te Abdlcelil Efendi
olduunu sylediler. Bitlis'e gittim. Kendisini aradm.
Van'a gitti, yaknda gelir, bekle, dediler.
Sabredemedim, Van'a gittim. Sorduumda, "Mks eyhi
Seyyid Fehim hazretleri Van'a geldi. abaniye Camiinde,
onun yanndadr." dediler. Oraya gittim. Hem de byk
alim Abdlcelil Efendi, krsye km, herkes onu
dinleyip istifade etmektedir, diye dnyordum. Camiye
girdim. Herkes ban emi, edeple oturuyordu. Karda
nur gibi, tatl bakl bir zat vard. Herkes buna kar
sayg ile dnmt. Abdlcelil Efendi, her halde
kardaki heybetli, tesirli zattr, diyordum. Fakat, soracak
kimse yoktu. Herkes, boynunu bkm nne bakyordu.
Anszn, nme bir gen geldi. "Ne aryorsunuz?" dedi.
"Abdlcelil Efendi Hazretlerini aryorum." dedim. "te
budur." diyerek, en geri srada boynunu bkm edeple
oturan birini gsterdi. "stersen sen de otur." dedi.
"Karda oturan kimdir?" dedim. "Seyyid Fehim
hazretleridir." dedi. Nice zaman sonra, bu gencin, Seyyid
Abdlhakim Efendi olduunu anladm. Biraz sonra ezan
okundu. Snnetler klnd. Seyyid Fehim Hazretleri imam
oldu. Saflar dzelttik. mamla birlikte tekbir getirirken,
107
btn cemaat, elektrik arpan kimse gibi titremeye
baladk. imdi altm sene oluyor. mamn o tekbir sesi
hatrma geldike, titriyorum. Kalbimde, o gn olduu
gibi, bir hal oluyor."
Hac Abdullah isminde bir kimse hacca gider. Hac
ibadeti esnasnda paralarn kaybeder. ay mddetle
mslmanlarn yardmyla idare eder. Bir gn, iinde
bulunduu skntl hali dnerek Mekke-i
mkerremenin sokaklarnda yrrken, birden meyve
aalar, iekleri, akan sular ve ortasnda ok gzel ve
ssl bir cami bulunan bir makam grr. Caminin
kapsnda gzel simal bir zat oturmaktadr. Kendi
kendine dnr. "Ya Rabbi! Mekke-i mkerremede
byle ba, bahe ve akan sular yoktur. Bu grdm
hayal midir, rya mdr?" deyip, caminin kapsnda duran
zatn yanna gider. Selam verir. O zat selamn alr ve,
"Merhaba, ho geldin, sefa geldin ey hac!" der. Hac
Abdullah Efendi hayretini o zata bildirir. O zat, "Buras
manevi bir makamdr. Evliyaya mahsustur. Cuma gn
ikindi namazlarn bu mbarek mabedde klarlar." der.
Hac Abdullah Efendi, "mamlar kimdir?" diye sorar. O
zat, "Herhalde tanrsnz. Seyyid Fehim-i Arvasi
hazretleridir." diye cevap verir.
Hac Abdullah Efendi bu sze ok sevinir.
Bahenin bir kenarna ekilip Seyyid Fehim Hazretlerinin
gelmesini bekler. Orada durduu mddet iinde evliya-y
kiram tek tek, grup grup gelirler. Cami tamamen dolar.
Hepsinden sonra Seyyid Fehim Hazretleri byk bir
vekar ve nazik bir tavrla gelir. Abdullah Efendi koup
108
saygyla ellerini per. Skntl halini arz eder. Seyyid
Fehim Hazretleri, "Hayatmda bu srr ifa etmemek
artyla sadat- kiramn (bu yolun byklerinin) himmet
ve bereketleriyle icabna bakarz. Eer srr ifa
ederseniz, gzlerinizden mahrum olursunuz." buyurur.
Camiye girince btn veliler ayaa kalkp onu saygyla
karlarlar. Seyyid Fehim Hazretleri mihraba geerek
ikindi namazn kldrr. Sonra gzel sohbetler olur. zah
mmkn olmayan bir muhabbet, vecd ve evk hali hasl
olur. Evliyaullah camiden geldikleri gibi ayrlrlar. En
son Seyyid Fehim Hazretleri camiden karlar. Hac
Abdullah Efendi tekrar eteklerine yapp halini arzeder.
Seyyid Fehim Hazretleri, "Merak etme. naallah imdi
memleketine gidersin. Paran yoktu, nasl geldin diyenlere
bir tccar yardm etti geldim, dersin. Tekrar ediyorum bu
srr ifa etme.", diye buyurur ve, "Gzlerini kapa!" diye
emreder. Hac Abdullah Efendi gzlerini kapar. Tpk
ryada gibi utuunu hisseder. Nihayet kynn
dndaki bir emenin banda oturduunu grr. Yava
yava kye iner. Kylleri ve akrabalar onu karlarlar.
"Ho geldiniz, haccnz mbarek olsun." derler. Evine
gidince, kyl, cemaat halinde gelip, onun hac
intibalarn sorarlar. Bu arada, "Paranz kaybettiinizi,
Mekke-i mkerremede perian olduunuzu iittik. Para
temin edip, yarn Arvas'a gidecek, Seyyid Fehim
Hazretlerine arz edip, onlarn emredecekleri bir vastayla
gnderecektik. Elhamdlillah siz geldiniz. Size yardm
eden zattan Allah teala raz olsun." derler. Hac
Abdullah Efendi o geceyi evinde geirdikten sonra ertesi
109
gn kalkp Arvas'a gider. Seyyid Fehim Hazretlerinin
huzuruna varr. Yanlarnda birka talebesi vardr. Selam
verip ellerini per. Seyyid Fehim Hazretleri, "Bu sene
hacca gittiinizi duydum. Ne zaman geldiniz?", diye
buyurur. Abdullah Efendi, "Dn geldim?" diye arzedince;
"Niye bu kadar ge kaldnz, ay geti.", diye sorar.
"Param kaybettim, Mekke'de parasz kaldm. Sonra bir
tccar yardm etti, geldim." der. Seyyid Fehim Hazretleri,
"Allah raz olsun. Dn eve geldiinize gre, niye bugn
buraya geldiniz. Mslmanlar sizi ziyarete gelirler.", diye
buyurur. Abdullah Efendi, "Sizi temiz iken ziyaret etmek
istedim efendim.", der. "Bu gece kal, sabahleyin
durmadan evine git. Srrn ifas, aklamas hatadr,
hayatmda ifa etme!" buyururlar. Abdullah Efendi o
gece orada kaldktan sonra ertesi gn evine dner. Bu
grdklerini de Seyyid Fehim-i Arvasi hazretlerinin
vefatndan yllarca sonra anlatr.
Diyarbakr'da adliye mfettii Mustafa Necati Bey
isminde bir kimse vardr. Vazifeli olarak Van'n Mks
kazasna gider. Bir bayram gn, bayram namazndan
sonra kaymakam ve kazann ileri gelenleri Seyyid Fehim
Hazretlerini ziyarete gitmek zere hazrlanrlar. Mustafa
Necati Bey de onlarla katlr. Gerekli hazrlklar
yapldktan sonra yola klr. Yolculuk esnasnda gzel
konulardan sz edilir. Arvas'n yaknndaki Krmz
Kpry getikten sonra hepsi de ayr bir manevi havaya
girerler. Mustafa Necati Bey de o havadan etkilenir.
Fakat kendisi iki itii iin heybesinde iki ie iki
vardr. Arvas kabristannn altndaki talkta bu ieleri
110
kimseden habersiz, bir yere saklar. Arvas'a varp, Seyyid
Fehim Hazretlerini ziyaret ederler. Hepsi saygyla elini
perler. Mustafa Necati Bey de ellerini pp, tasavvuf
yolunda talebesi olmak istediini bildirir. Seyyid Fehim
Hazretleri ona, "ie ile tarikat bir arada olmaz. Git
ieleri kr, dk gel, yle kabul edelim.", buyurur.
Mustafa Necati Bey ieleri oraya koyduunu kimsenin
grmediini dnr. Fakat, Allah teala veli kullarna
kerametle bildirir, diye dnerek gider. ielerden
birini krar, dierini de skrsam kullanrm diye
aklndan geirerek brakr. Seyyid Fehim Hazretlerinin
huzuruna gelince, "Git brn de kr gel!", diye
buyururlar. Mustafa Necati Bey, bu durum keyfi deil,
zaruridir. O ieyi oraya isteyerek brakmadm. Zaruri
kalrsam ierim, diye braktm." der. Seyyid Fehim
Hazretleri, "Haramda zaruret olmaz.", diye buyururlar.
Mustafa Necati Bey gidip o ieyi de krar. Sonra ellerini
per ve talebeleri arasna girer. Bundan sonra iki
alkanl kalmaz. Mustafa Necati Bey, Seyyid Fehim
hazretleri hakknda, "Trkiye'yi hemen hemen tamamen,
Arabistan'n bir ksmn gezdim. Her yerde meayhtan
pek ok kimseyle karlatm. Bu zat gibi olgun bir ferd
grmedim. Peygamber efendimizi ve Eshab- kiram
temsil ediyordu. Onlardaki ilim, hilim, yumuaklk,
vakar, letafet ve heybeti hi kimsede grmedim." diye
anlatr ve alard.
Seyyid Taha hazretlerinin olu Seyyid Ubeydullah
Efendi Hacca gitmek istemektedir. Van'a gelir. Kendi
kendine, "Arabistan'da babam Taha-y Hakkari
111
Hazretlerini tanyanlar oktur. lim sohbetleri olur.
Yanmda byk bir alimin bulunmas zaruridir. Buna
layk ancak babamn halifesi Seyyid Fehim
Hazretleridir.", diye dnerek onlar beraber gtrmek
zere Van'a davet eder. Seyyid Fehim Hazretleri Van'a
gelince, "stadm birlikte hacca gidelim.", der. Seyyid
Fehim Hazretleri zr beyan edip, "Mali ve bedeni
durumum msaid deildir.", diye buyurur. Seyyid
Ubeydullah Efendi, "Mal ve para ii bana aittir. Bedeni
durumunuzla ilgili olarak Mevlana Halid-i Badadi
Hazretlerinin Divan'na bakalm, ne kacak", der.
Divan'n baz sayfalarn atklar zaman Medine-i
mnevvere ile ilgili beyitler kar. Bunun zerine karar
verip birlikte hac yolculuuna karlar. stanbul'a geip,
Fatih'teki Readiye Oteline 103 inerler. Onlarn stanbul'a
geldiklerini haber alan zamann padiah Sultan kinci
Abdlhamid Han, kendilerini saraya davet eder. Sarayda
misafir edip, ikram ve ihsanlarda bulunur, Seyyid Fehim
103
Fatih Camii etrafnda 19. yy. sonu ile 20. yy. balarna ait
olan az saydaki Levanten yaplardan biridir. 1909 ylnda Ferit
Paa Kona, Sultan Reat tahta ktnda hizmetine tahsis
etmi ve 1924 ylna kadar aile mensuplar tarafndan
kullanlmtr. Daha sonra 1924 ylnda Ferit Paa'nn varisleri
kona Sultan Reat'n ansna Hotel Readiye nvanyla
hizmete sokmulardr. Tarih ierisinde birok nl konuu
arlayan otel 1950 ylnda Ahmet Ardal tarafndan satn
alnm ve iletmesini lmne kadar kendi yapmtr. 1998
ylndavarisleri tarafndan balatlan restorasyon 2003 ylnn
Mart aynda bitirilip Fatih Readiye Hotel nvanyla yeniden
hizmete almtr.
112
hazretlerinin sohbetlerinde bulunup, duasn alr. On iki
gn kadar stanbul'da misafir ettikten sonra,
Haydarpaa'ya kadar merasimle, trenle uurlar.
Seyyid Fehim Hazretleri ve Seyyid Ubeydullah Efendi
vapurla Msr'a giderler. Oradaki alim ve veliler ile
grp sohbette bulunurlar. O devrin nemli ilim
merkezlerinden olan Ezher Medresesinden yetien
alimler, Seyyid Fehim Hazretlerinin ilim ve faziletteki
stnln kabul ederler.
Seyyid Fehim Hazretleri, hizmetlerinde bulunan
Hac mer Efendiyle birlikte Cami-l-Ezher Medresesine
giderler. Bir odaya girerler. Bu odada oturan bir alimin
etrafnda ok sayda kitap ve nnde bir kat olduu
halde oturduunu grrler. Alim, kitaplara bakmakta
fakat nndeki kada bir ey yazamamaktadr. Seyyid
Fehim Hazretleri katta olan yazy bir defada okuyup
ezberler. Alim kimse ban kaldrp, "Sizin okumanz var
mdr?" diye sorar. Seyyid Fehim Hazretleri ilimle bir
mikdar megul olduunu syler. Alim, "Siz bu kattaki
yaznn manasn bilir misiniz?", der. "Evet." cevabn
alnca, hayret eder ve, "Hayret! Cami'l-Ezher Medresesi
btn ubeleri ile bir haftadan beri bu meselenin halli iin
tatil edildi. Reis'l-ulema bata olmak zere btn alimler
gece-gndz almaktadr. Bu yaznn mana ve
mefhumunu anlamaktan aciz kald.", der. Seyyid Fehim
Hazretleri, "Basit bir meseledir." buyurunca, alim daha
ok hayret eder. Seyyid Fehim Hazretleri anlalamayan
meseleyi izah etmeye balar. Hayretler iersinde kalan
alim, saygyla kalkp elini ptkten sonra, hemen kat
113
kalem alp Fehim-i Arvasi Hazretlerinin izahn yazar.
Adresini alarak tekrar ellerini per ve ayrlr. Seyyid
Fehim hazretleri de Hac mer Efendiyle birlikte
kiraladklar eve dner.
hret sahibi olmaktan kanan Seyyid Fehim
Hazretleri bir an evvel Msr'dan ayrlmak istemektedir.
Ancak alimlerin ve Seyyid Ubeydullah Efendinin srarlar
zerine Msr alimlerinin ve halknn mkil meselelerini
halletmek zere bir mddet daha kalr. Orada bulunduu
sre iinde ilim meclislerinde ve sohbetlerinde
slamiyetin emir ve yasaklarn anlatr. Daha sonra
Msr'dan ayrlarak hac ibadetini yerine getirmek zere
yanndakilerle birlikte Mekke-i mkerremeye gider.
Mekke-i mkerremede bulunduu srada pek ok alim ve
veli ile grp sohbette bulunur.
Seyyid Fehim Hazretleri Mekke'de bulunduu
srada mam- Rabbani hazretlerinin torunlarndan
Ahmed Said'in olu Muhammed Mazhar Mceddidi ile
grr 104. Bu sebeple oullarnn birinin ismini Mazhar
koyar.
104
Ahmed Said Hazretlerinin olundan biri olan
Muhammed Mazhar (1832-1883) Medine-i mnevverede
babasnn yannda medfun bulunmaktadr. Zhir ve btn
ilimlerde mkemmel idi. Pederleri mridlere tevecch iini ona
havale ederdi. Babas Medine'de irtihal ettikten sonra da
Hindistan'a dnmeyerek Mekke'de irada devam etti.
Sleymanl cemaatinin inand Silsile-i Saadaat'n ( Bykler
Zinciri ) 31. Halkasdr.
114
Hac vazifesini ifa ettikten sonra Medine-i mnevvereye
giden Seyyid Fehim-i Arvasi hazretleri, sevgili
Peygamberimizin mbarek kabrini ziyaret edip,
feyzlerine kavuur. Sonra tekrar Arvas'a dnp irada
devam eder.
Seyyid Abdlhakim Hazretleri onun vasflarn u
ekilde anlatr. "O, her ilimde bir okyanustu. Derinliine
kimse inemedi. Ancak olu ve halifesi Seyyid
Muhammed Emin azck anlyordu. Hatta eyh Sa'di
irazi'nin Glistan'ndan bir beyt okudular ve izah
buyurdular. Bir mikdarn anlayabildim. Seyyid
Muhammed Emin de bir mikdar daha anlad. Sonra o da
anlayamad. Hlasa hakikat ve inceliklerini kimse
hakkyla idrak edemedi.
Seyyid Fehim Hazretleri insanlara slamiyeti
anlatt gibi, cin taifesine de anlatrd. Cinlerden drt
binden fazla talebesi olduu nakledilir.
Seyyid Fehim Hazretleri bir gece ryasnda
Resulullah efendimizi grr. Resulullah efendimiz ona,
"Abdlhakim'in terbiyesini sana smarladm." buyurur.
Bu emir zerine Abdlhakim Efendinin terbiyesine daha
ok ihtimam gsterip, onu tasavvuftaki vilayet-i
Ahmediyye derecesine ulatrr.
Seyyid Fehim Hazretlerinin nde gelen talebesi
Seyyid Abdlhakim Efendi, onun sohbetlerinden ok
istifade eder. Bir gece benzeri olmayan bir sohbet olur.
Seyyid Abdlhakim bu sohbette dinlediklerini kendisi
iin yeterli grerek, "Bu sohbet bana yeter, alabileceim
her eyi bu gece aldm." diye dnr. Sabah olunca
115
stad kendisinden ibriini ister. Abdlhakim Efendi
ibrii bir elma aacnn altnda bulunan hocasna gtrr.
Bu srada hazret-i Seyyid, "Abdlhakim! Bu aa ne
aacdr?" diye sorar. "Elma aacdr efendim." diye
cevap alnca, "Bu aacn bir gvdesi, dallar, dallarnda
da meyveleri vardr. imdi bir elmann iindeki ekirdei
yiyen bir kurt, ben btn elmay ve elma aacn yedim,
onda olanlar aldm dese, doru olur mu?", buyurur.
Bylece Seyyid Abdlhakim Efendiye akamki
dncelerinin yanl olduunu bildirip, daha ok gayret
etmesi gerektiini iaret buyurmu olur.
Hazret-i Seyyid talebelerinin en stn olan
Seyyid Abdlhakim Efendiye hilafetname vermeden be
yl nce, kardelerine yazd mektupta buyurur ki,
"Sevdiim, kymetli Seyyid brahim ve Seyyid
Taha. Allah teala ikinize de selamet versin. Size ok dua
ettikten ve selam eyledikten sonra, bildiiniz gibi
kardeiniz Seyyid Molla Abdlhakim geen sonbaharda
buraya gelmi, ders okumaya balamt. Bu fakir de
onun dersini gayet dikkatle ve tahkik ederek anlattm. O
da gerek derste, gerek kendi almalarnda ylece dikkat
ve tahkik eyledi. limden baka bir eye bakmasna vakit
brakmadm. imdi, zamanmzdaki usule gre kitaplar
bitirdi. Bu fakir, alet ilimlerini, fkh ve hadis ilimlerini
okutmak iin, stadlarmdan nasl mezun olduysam, onu
da yle mezun eyledim. Sizler artk ona karde gzyle
bakmaynz. lmin erefini gzetmek iin ona kar ok
tevazu gsteriniz. Bunlar sizin iyiliiniz ve ykselmeniz
iin yazyorum. Bundan baka ilme tevazu gstermek,
116
Allah tealaya tevazu etmek demektir. Bu ksa yazmdan
ok eyler anlaynz! Esseyyid Fehim."
Hazret-i Seyyid Abdlhakim Efendiye 1882
senesinde zahiri ilimlerde icazet, diploma verdii gibi,
1888 senesinde de tasavvufta Nakibendiyye, Kadiriyye,
Shreverdiyye, etiyye ve Kbreviyye yollarndan
hilafet verir. nsanlara slamiyetin emir ve yasaklarn
anlatmakla vazifelendirir. Seyyid Abdlhakim'e yazd
bir mektupta buyurmaktadr ki, "Sevgili olum, gzmn
nuru Seyyid Molla Abdlhakim! Size, sonsuz dualarm
bildirdikten sonra arz edeyim ki, uzun zamandan beri,
sizden haber almadm iin, gnlm ok zlyor.
Allah teala her gizli eyleri bilir. O ahiddir ki, kalbim
hemen her zaman seninledir diyebilirim. Beni bu
zntden kurtarmak iin, grnr grnmez hallerinizi
sk sk bildirmelisiniz! Bylece sevgi balar oynatlm
olur. Eer o, gzmn nuru buradaki fakirlerden soracak
olursa, Allah tealaya hamd ve krler olsun!
Bedenimizin ve etrafmzn rahat ve selameti gnden
gne artmaktadr. Hak teala, biz fakirlerin ve btn
kardelerimizin kalplerine selamet ihsan buyursun!
Amin. eyh Abdlhamid'e ve eyh Hasan'a ve Seyyid
brahim'e bu fakirin dualarn bildiriniz! Taha Efendiye
ve Mazhar Efendiye dua ederim. Her kime uygun
grrseniz, bu fakirin dualarn bildirmek iin,
vekilimsiniz. Bundan baka, Nehri'de olanlarn, doru
eri hepsinin hallerini yaznz. Ayrca, Nasturilerin
taknlk yaptklarn, drt yz mslman ldrdklerini
117
iittik 105. Bunlarn neler yaptklarn ve ne iin
yaptklarn da bildirmenizi istiyorum. Vesselam.
Duacnz gnahkar Seyyid Fehim."
mrn slamiyeti renmek ve retmekle
geiren Seyyid Fehim Hazretleri vefatndan alt ay
ncesinden itibaren sefer hazrlna balar.
Sohbetlerinde her zamankinden daha ok lmden
bahsetmektedir. Gnmzde medfun bulunduu kabr-i
erifin yerine bakarak, Arvas kabristanna defnedilenlerin
imanl olduu takdirde btn gnahlarnn affedileceini
beyan buyururlard.
mrnn son gnlerine doru rahatszl
fazlalar. Bir Cuma gn hasta haliyle camiye gider. O
105
Nasturiler, Hakkri ve evresinde yaayan Hristiyan
topluluklardr. Patrikleri Maremun nezaretinde Hakkri Krt
Emirliine bal olarak yayorlard. Gemiten beri Krtler
ile Nasturiler arasnda iyi olan ilikiler Tanzimatn Hakkride
uygulanmas ve Batl misyonerlerin blgeye gelmesi ile
birlikte skntl bir dneme girmitir. Arkasn batl
misyonerlere dayayan Nasturilerin bal bulunduklar Krt
emirliklerine itaat etmemeleri ve vermekle ykml olduklar
vergilerini dememelerini zerine iki taraf arasnda balayan
gerginlik Bedirhan Beyin 1843 ve 1847 yllarnda Nasturiler
zerine iki defa sefer dzenlenmesine neden olmutur.
Nasturiler, Birinci Dnya Sava yllarnda ran'a daha sonra
Irak'a g ettiler.1932'de balattklar bir ayaklanma sonunda
Irak'tan ayrlp Suriye'ye getiler. Nasturiler'in ruhani lideri
Katolikos 1943'te ABD' ye g etti. 1973'te grevini
braktnda, 8.000 kadar Nasturi, mezhepten ayrld ve
Nasturilik eitli piskoposluklara blnd. Daha geni bilgi
iin bkn. Evliyalar ehri Hakkari.
118
gn halifesi ve olu Seyyid Muhammed Emin Efendi
beli ve hazin bir hutbe okur. Caminin arkasndaki
emeye kadar saflar balam olan cemaat bu hutbenin
tesiriyle mahzun olup, alar. Seyyid Fehim Hazretleri
Cuma namazn oturarak klar. Sonra da Seyyid
Abdlhakim Efendi, Seyyid Muhammed Emin Efendi,
Halife Dervi ve Halife Ali adl drt halifesini huzuruna
davet ederek vasiyetlerini yle bildirir.
"...Muhammed Emin yerime ikame edilmitir.
Yani benim vazifemi yrtecektir. nce kalplidir. Bize
kar sevgisi ok kuvvetli olduu iin benden sonra fazla
yaayacan zannetmiyorum. Ondan sonra Seyyid
Abdlhakim mutlak olarak yerime ikame buyrulmutur.
Kendisi, Arvas'ta olsun, Bakale'de olsun, stanbul'da
olsun ona itaat ediniz. Onun rzas benim rzamdr. Ona
muhalefet bana muhalefettir.", diye buyurarak Seyyid
Abdlhakim Efendinin zamanla stanbul'a geleceini
iaret etmi olur. Drt halifesinden baka baz
talebelerinin de bulunduu srada vasiyetine devam
ederek buyurur ki, "Kitaplarm Arvas Ktphanesine
vakfettim. Benim bildiim kimseye borcum yoktur.
htiyaten ilan edin. ayet alacakllar karsa, ne kadar
iddia ederlerse, Muhammed Emin tereddtsz versin.
lmin ve Nakibendiyye yolunun yaylmasna ihtimam
gsteriniz. Seyyidim ve senedim Seyyid Bzrk (Seyyid
Taha-y Hakkari) Hazretlerinin, her sene asgari bir defa
Van'a gidip halk irad iin fakire olan emirlerini yerine
getiriniz. Hseyin'in annesinin gen olmasna ramen
ocuklarn brakp gideceine kani deilim. Bununla
119
beraber himaye etmek lazmdr.", buyurur. O srada on
yanda olan Hseyin Efendi orada oynamaktadr. Bir
ara, "Can feda babacm. Misafir oktur. Darda hep
sizi bekliyorlar. Niye yatyorsunuz. Kalkn misafire
bakn." deyince, ocuun szlerine tebessm ederek, "Bu
ocuk salihtir.", diye buyurur. Vasiyetine devam ederek,
"Benden sonra ok fitne kacak, kadnlardan haya
perdesi kalkp, ar pazarlarda dolaacaklar. slam,
Abdlhamid Hanla kaimdir.", buyurdu. Bir ara Seyyid
Abdlhakim Efendiye dnerek, "Cenab- Hak sizi
muhafaza edecektir.", buyurur ve brahim aleyhisselamn
atete yanmad kssasn anlatr. "Nakibendiyye
yolunun yaylmas iin elimden geldiince, kl kadar
ayrlmamak zere hizmet ettim. naallah mes'ul deilim.
Tam tedkik etmeden fetva vermeyiniz. Ruhsatlarla
yetinmeyiniz. mkan olduka azimetleri esas kabul
ediniz.", diye buyurduktan sonra bir mddet kimseyi
yanlarna kabul etmez. Allah tealay anmakla ve
ibadetle megul olur. Bir ara karpuz ister. Fakat o
mevsimde Mks'de karpuz yoktur. atak'a gidip
getirirler. Fakat karpuzu yemeden vefat eder.
Seyyid Fehim-i Arvasi Hazretlerinin Arvas'ta
bulunan kabri, sevenleri tarafndan ziyaret edilir. ocuu
olmayanlarn ocua sahib olmakta, hasta olanlarn
ifaya kavumakta olduklar nakledilir.
Seyyid Fehim Arvasi hazretlerinin vazifesini bir
mddet olu ve halifesi Seyyid Muhammed Emin Efendi,
onun vefatndan sonra da mutlak halifesi Seyyid
Abdlhakim Arvasi hazretleri devam ettirir.
120
Seyyid Fehim-i Arvasi Hazretlerinin Gster
Hanm, Emetullah, Nahiye ve Esma hanm isimlerinde
kzlarndan baka on olu vardr. Seyyid Muhammed
Reid Efendi, gen yata Geva'n Tgnz kynde vefat
eder. Kabri Zeve ky kabristannda Sultan Zbeyr
Hazretlerinin trbesi yanndadr. Seyyid Muhammed
Emin Efendi, 1867 senesinde Arvas'ta dodu. Babasnn
halifelerindendir. 1900 senesinde, hac dnnde Tur-i
Sina'da vefat eder. Seyyid Muhammed Mazhar Efendi,
Gen yata vefat etmitir. Kabri Arvas'tadr. Seyyid
Muhammed Masum Efendi, 1879da Arvas'ta dodu.
1942'de yine Arvas'ta vefat etti. Kabri, babasnn kabrinin
bitiiindedir. Seyyid Muhammed Sddik Efendi, 1879
senesinde Arvas'ta dodu. 1916 senesinde Grpnar'da
dere kenarnda abdest alrken Ermeniler tarafndan ehid
edilir. Kabri, Van'n Grpnar ilesine bal Mejngir
(Yukar Kaymaz) kynde olup, ziyaret edilmektedir.
Seyyid Abdlhakim Efendinin halifesi idi. Seyyid Hasan
Medeni Efendi, Van mftsyken Hicaz'a gidip, yirmi
sene Medine-i mnevverede kald. 1968 senesi Berat
gecesinde vefat etti. Cennet'l-Baki kabristannda
defnedildi. Seyyid Hseyin Efendi (1887-1962),
Geva'n Hac Zeve kynde byk biraderi Molla
Muhammed Reid'in yannda defnedildi. Seyyid
Muhammed Salih Efendi, 1949 senesinde Hacca gidip,
Medine-i mnevverede vefat etti. Cennet'l-Baki'de
defnolundu. Seyyid Nizameddin Efendi (v.1956),
Van'da Akkpr kabristannda medfundur. Seyyid
121
emseddin, kk yata vefat etmi olup, Arvas'ta
medfundur.
Anlatlr ki, Seyyid Fehim Hazretlerinin ilim
tahsiline ara verdii gnlerdeydi. Bir bayram gn
rnak'ta imal edilen mehur tiftik ynnden yaplm bir
elbise giymiti. Kendi gzelliiyle, elbisenin holuu
birbirine eklenmi, fevkalade bir gzellikle dikkatleri
zerine ekiyordu. Arvas'a yakn bir kyde oturan, akll
ve olgun, Arvasilere ok bal eyhu diye anlan bir zat,
Arvas Camiinin karsndaki damda duruyordu. Onu
grnce, "Bir zamanlar Arvas'tan mehur alimler kard.
imdi ise gzel ve yakkl genler kyor. Ah, ok
yazk", diye inledi. Bu sz iiten Seyyid Fehim, "Bu
sz niin syledin?" diye sorunca, "Hi, iimden yle
geldi.", dedi. Seyyid Fehim, "Bu sz sylemenizin bir
sebebi vardr muhakkak, syleyiniz." dedi. eyhu,
"Medrese alimsiz, mderrissiz kald. Biz inaallah filan
efendimiz yetiir diyorduk. imdi bakyorum da, o
efendimiz giyinmeye, sslenmeye balam." cevabn
verdi. Bu szlerin kendisine sylendiini anlayan Seyyid
Fehim hemen eve gidip gzel elbiselerini kard.
Kitaplarn antasna yerletirip gerekli hazrlklar
yaptktan sonra yeniden ilim tahsiline kt.
Seyyid Fehim Hazretleri her sene Van'a geliinde
bir mddet kalrd. Muhibleri toplanr, feyz alrlard.
Genellikle kendisini ok seven mahkeme bakatibi
Ahmed Beyin evinde misafir olurdu. Bir sene Ahmed
Bey Hacca gitmiti. Van'a bir geliinde yine onun evinde
kald. Bir gece yars yaknlarndan birini ard ve;
122
"Arkadalarn uyandr! imdi buradan kp, falan eve
gideceiz." buyurdu. O kimse; "Efendim gece yars
gitmek ayp olur. Yarn gitsek olmaz m?" dedi. "Hayr
imdi gideceiz. Hem Ahmed Beyin oullarna da haber
ver." buyurdu. Durumu renen Ahmed Beyin oullar
gelip yalvardlar. "Efendim bir kusur yaptksa af
buyurun. Bizden ayrlmayn. Babamz iitirse zlr. Biz
ona ne cevap vereceiz, lutfediniz, ihsan ediniz!
Kabahatimizi balaynz." dediler. ok gz ya
dktler. Seyyid Fehim hazretleri, "Hayr sizden ok
razym, bize her hizmeti fazlas ile yapyorsunuz. Sizlere
dua etmekteyim. Fakat imdi gitmemiz lazm.", diye
buyurdu. Ahmed Beyin oullar, "Emir buyurduunuz
gibi olsun." dediler. Gece yars sevdiklerinden bir
bakasnn evine gittiler.
Ertesi gn olu Muhammed Emin Efendi, Ahmed
Beyin oullarnn ok zldklerini syledi ve,
"Babacm o evde sabaha kadar kalsaydk ne olurdu?"
diye sorunca, Seyyid Fehim hazretleri, "Olum! imdi
kimseye syleme. Bu gece Ahmed Bey Mekke-i
mkerremede vefat etti. Ev yetim evi oldu. Mal
miraslara kald. Evvelce her eyi kullanyor, yiyip
iiyorduk. nk Ahmed Beyin seve seve helal edeceini
biliyordum. imdi ise tanmadmz miraslarnn
hakk olduundan bir eyi kullanmak caiz olmaz. Kul
hakkndan kanmak iin acele ayrldm.", diye buyurdu.
Bir ay sonra haclar dnd. Herkes geldi. Ahmed Bey
gelmedi. "Bir gece yars Mekke'de vefat etti." dediler.
123
Hesab ettiler, Seyyid Fehim Hazretlerinin evden ayrld
geceye rastlyordu. Onun kerameti olduunu anladlar.
Anlatlr ki, Piran airetinden Ali isminde bir zat
gelerek Seyyid Fehim hazretlerine talebe olur. Bir
yolculuk srasnda vaktiyle hasm olan bir kimse yolunu
keser. Ali ismindeki zat ldrmek zere silahna sarlr.
Nian ald srada Ali ismindeki zat, "Beni ldrme!
Hazret-i eyhe (Seyyid Fehim) talebe oldum. Btn
dnya dncelerinden syrldm." diyerek, hasmn ikna
etmeye alr. Fakat silahl kimse onu dinlemeyip
silahnn tetiine basar. Be tane fiei vardr. Hepsini
atar, fakat hi ses duyulmad gibi, Ali Efendiye de
herhangi bir ey olmaz. Silahl kimse, fiek yuvasna
bakar, fiekleri gremez. Olanlar karsnda arp kalr.
"eyhin seni ldrtmez." diyerek ayrlp gider. Ali Efendi
bir mddet sonra Seyyid Fehim-i Arvasi hazretlerini
ziyaret etmek zere Arvas'a gelir. Ziyaret esnasnda
Seyyid Fehim hazretleri ona, "Kyn tepesinde ok
korktunuz mu?" diye sorar. Ali Efendi, "Evet efendim.",
der. Seyyid Fehim Hazretleri oturduu postun altndan
be adet fiei kararak Ali Efendiye verir ve, "Kul
hakkdr. zerimizde kalmasn.", diye buyurup fiekleri
sahibine vermeyi emreder. Ali Efendi bu fiekleri
sahibine gtrp verir. Hadise srasnda zaten hayret
iinde kalm olan silahl kimse, yaptklarna piman olur.
Tvbe edip, Arvas'a gider ve Seyyid Fehim Hazretlerine
talebe olur.
Babakanlk Osmanl Arivlerindeki 1896 ylna
ait bir kayttan, Van'n Mks kazasnn Arvas
124
karyesinde ner-i ulum etmekte iken vefat eden eyh
Fehim Efendi'nin mahdumu Mehmed Efendi'ye maa
tahsis edildiini reniriz.
Seyyid Fehim Arvasi Hazretlerinin olu Seyyid
Ma'sum Efendi (1880-1942) Arvas'ta dnyaya gelir.
ok zeki, alim, arif, kamil bir zat olduu nakledilir. nce
Arvas Medresesinde babasnn terbiyesinde ve
derslerinde yetiir. Sonra sra ile, Bakale Medresesinde
Seyyid Abdlhakim Arvasi hazretlerinin yannda bir
mddet, Arvas Medresesinde iki sene, Mks'te Mir
Hasan Veli Medresesinde bir sene, Geva kazasnn
zzeddin erif Medresesinde iki sene, Diyarbakr-Cizre
Mir Abdullah Medresesinde bir sene, Mardin-Kasmpaa
Medresesinde bir buuk sene, en sonra Van'n Erci
kazas Delu kyndeki Hasan Aa Medresesinde sene
tahsilden sonra, 1899'da icazetname alp, senelik 828
kuru maala Adilcevaz kazasnn Hatuniyye
Medresesinde mderris olur. Muvaffakiyetinden dolay
taltif edilir. Kendisine, "Bursa Mderrislik lmi Payesi"
verilir. 1910'da Adilcevaz mftlne, aylk 400 kurula
tayin olunur.
Seyyid Ma'sum Efendi, Birinci Dnya Harbinde,
milis kuvvetleri ile harpte byk hizmetler yapar. eyh
Muhammed Masum, Birinci Cihan harbinde, Rus igali
srasnda, amcalar Diyauddin, Muhammed Said,
Muhammed Eref ve medrese talebeleri ile birlikte savaa
itirak ederler. eyh Muhammed Masum bu savata
byk kahramanlklar gsterir, milis yzbala kadar
ykselir. Bu savata eyh Masumun iki amcas (eyh M.
125
Said, eyh M. Eref) ehid olmu, dier amcas Hazret
ise kolunu kaybetmitir. Savatan sonra Sultan Read
tarafndan kendisine Gm Muharebe Liyakat
Madalyas bir beratla birlikte gnderilir. Van Mdafaa-i
Hukuk Cemiyetinin kurucular arasnda bulunur ve
bakanln yaparak stiklal Savan destekler.
TBMM'ne Van meb'usu olarak davet edilir, fakat
katlmaz.
Bundan sonra hayat, sknt ve zntlerle geer.
eyh Said kyam bastrlnca srgne gnderilen aalar
ve alimler arasnda eyh Masum da vardr. Geva
iskelesinden kalkan tekneye bindirilir. nce Van, oradan
Trabzon, Soma, Sndrg derken 10 yl Marmariste
ikamete mecbur edilir. Sonra Ankaraya getirilir. Kabri,
mbarek babas Seyyid Fehim Arvasi hazretlerinin kabri
yanndadr.
Anlatlr ki, memleketinden uzak kald
zamanlarda iken, baz ilerini cinler grmektedir.
Kzlar, Nuriye, smet ve Atiyye hanmlardr.
Oullar, Seyyid Muhammed Bakr, Konya'da vefat eder.
Ankara'da Balum'da medfundur. Seyyid Muhammed
Selim Arvas'ta medfundur. Seyyid Salahaddin Mara'ta
vefat eder. XI. Dnem CHP Van Milletvekili olan Seyyid
Abdlhakim (1912-1958) stanbul'da vefat eder. Seyyid
Taha Efendi Mekke'de vefat eder. Cennet-l-Mualla
kabristannda medfundur. Dier oullar Seyyid brahim,
126
Seyyid Bedreddin ve Seyyid Muhammed Emin Garbi 106
Efendilerdir.
106
Van eski Mfts Seyyid Masum Arvasn en kk olu
olan Seyyid Emin Mehmet Garbi Arvas, 1928 ylnda
Konyada dnyaya geldi. Trkiye Zirai Donatm Kurumundan
emekli olan Arvas, evli ve iki ocuk babasyd. Seyyid Emin
Mehmet Garbi Arvasn (2000) cenaze namaz, Balum
Merkez Camiinde klnan le namaznn ardndan aile
kabristannda gzyalar arasnda topraa verildi. Cenaze
namazn emekli imam Abdulcelil Arvas kldrd. hlas Haber
Ajans (HA) Genel Mdr Yardmclar Murat Arvas ve
Hamit Arvasn babalar Seyyid Mehmet Emin Garbi Arvas 72
yaandayd.
127
Bakale Evliyalar
Albak/Abak diyarnn idari merkezi olan

Atamagerd/Hadamagerd hisar burada idi. Osmanl
dneminde Albak kaza merkezi uzun sre Der/Albayrak
kynde iken 1845'te yeniden ina edilen ve Bakale
adn alan kasabaya tanr. XIX. Yzyln ikinci
yarsnda Hakkari sancann merkez kasabasdr. Kotur-
Albak adyla anlan yre XIX. Yzyl sonlarnda Van
vilayetinin Hakkari sancana bal Albak (Elbak)
kazasnn snrlar ierisinde idi. Kazann ad Cumhuriyet
dneminde Bakale olarak deitirilir.
Bakale'nin Pisan ismiyle anlan Krt beylerinin
slalesi XIX. Yzyl ortalarnda Bakale'den srldkten
sonra bu slalenin ismiyle anlan kyde ikamete mecbur
edilirler. Bu kyde bulunan Hsrev Paa Medresesi iki
taraf revakl bir avlu ile revaklarn gerisinde sralanan iki
katl medrese odalarndan oluur. Kuzeydouda bulunan
giriin zerinde geni ve sivri bir kemer yer alr. Arapa
ina kitabesi burada kapnn dz atk ta zerine beyaz
mermer zerine ilenmitir. Medrese 1653 ylnda Hsrev
Paa tarafndan yaptrlmtr. Gneybatdaki sol kanat ise
sonradan eklenmi olup olu Sleyman Paann eseridir.
1903 ylnda faal olan medresenin 12 talebesi
bulunmaktadr.
128
Albaktaki dier medrese Meydan medresesidir.
Banisi zzeddin Bey olarak grlen medresenin 1903te
15 talebesi bulunmaktadr.
leye 23 km. mesafede bulunan renkale (Pizan)
kynn kuzey yamacnda Aa Trbe ve Yukar Trbe
olarak adlandrlan yanyana iki trbe bulunmaktadr.
XVII. yzyl ortalarnda ina edilmi olan trbeler, tek
katl kare planl, zerleri kubbe ile rtldr. Her iki
trbe, dzgn kesme ta malzemeyle ina edilmi olup,
ilerinde kime ait olduklar mezartalaryla belirlenmi
olan mezarlar bulunmaktadr. zellikle Aa Trbede
Pizan Beyleri'ne ait mezarlar bulunmaktadr.
Anadoluda eski Trk inanlarnn izlerini tayan
yatrlardan birisi de, mer Halan trbesidir. mer Halan
at ile gml bir kabir olup Van ili Bakale
ilesindedir 107.
leye 23 km. mesafede bulunan Albayrak
kynn eski ismi Kilise anlamna gelen Krde Der
idi 108. Byk Zap Vadisine hakim bir tepeye ina edilen
ve Hz. sann havarilerinden Bartholomeusun mezarnn
bulunduuna inanlan St. Bartholomeus Kilisesi,
Hristiyanlk iin nemli bir ibadet yeridir. Mimari ve
ssleme zelliklerine bakarak XIII-XIV. Yzyllara
tarihlendirilmektedir 109. Yap daha sonra 1647-1655,
107
Yaar Kalafat. Anadoluda Ulu Kadn Kiiler ve Halk
nanlar
108
http://www.nisanyanmap.com/
109
Dier taraftan, kilisenin drdnc yzylda ina edilmi
olduu da ileri srlmektedir. The monastery of St.
129
1760 ve 1877'de kapsaml onarmlar geirir. Gnmze
ulaan ekli XVII-XIX. Yzyllardan kalmadr.
Tamamnda dzgn kesme ta malzeme kullanlm olan
yapnn Bat cephesinin ortasnda antsal bir giri yer
almaktadr. Asl portal girintisinin alnlk ksmnda iki
svarinin mcadelesi kabartma olarak verilmitir. stteki
alnlkta ise, tanr ve melekler tasvir edilmitir. Tanr, alt
melein tad bir tahtta oturur vaziyette verilmitir.
Ayrca Tanrnn omuzlarnda gvercinler, ayaklarnn
altnda aslan figrleri bulunmaktadr.
1982'de Van'n ran snrndaki Bakale ilesine
bal Albayrak kynde kurulan 3. Hudut Tabur
Komutanlnn zm sreci kapsamnda 33 yl sonra
ky dna tanmasyla St. Bartholomeus Kilisesi,
ziyarete alr.
leye 45 km. mesafede bulunan Yanal kynde
St. Ejmiacin adna yaplan Soradr kilisesi, VII.-IX.
Yzyllara tarihlendirilmektedir.
leye be km. mesafede bulunan Groluk kynde
eyh smail Kutbettin trbesi bulunmaktadr.
leye elli km. mesafede bulunan Dereii kynde
Hadili Kabul trbesi bulunmaktadr.
leye 47 km. mesafede bulunan Oulveren
kynde Hevat Ziyareti bulunmaktadr.
Bartholomew (now in the South-East of Turkey) was built in

the 4th century at the site of the martyrdom of the Apostle
Bartholomew. The burial site of the Apostle Bartholomew was
inside of the Cathedral, which was the important pilgrimage
place for Armenians.
130
Bakalede Hejdeh-kav (Onsekiz ayak),
Kepenero, Kolasinci ziyaret yerleri bulunmaktadr.
leye 27 km. mesafede bulunan Yavuzlar
Kynde Molla Hdr Efendi trbesi bulunmaktadr,
Seyyid Abdurrahman Kutbun oullarndan Seyyid
Molla Muhammed o zamanlar Hakkriye tabi Bakale
kasabasna yerleir ve nesli burada devam eder. lim,
kmil, kadirinas ve hl ehli olup, o civarn en byk
mridi ve kutbu olan Seyyid Th-i Hakkrinin
sohbetinde bulunur. Bir kz ve yedi olu vardr.
Oullarndan Seyyid Muhyiddin mft olup, Bakale
Arvslerinin nde gelenlerindendir. Seyyid
Muhyiddinin Hasan ve Mustafa isminde iki olu vardr.
Seyyid Mustafa, Halife Mustafa olarak bilinir. Seyyid
Abdlhkim Arvs Hazretleri ise, Bakale'de kendi
parasyla kurduu medresede 29 sene talebe yetitirir 110.
110
Dou Anadolu'nun Ruslar tarafndan igali zerine mays
1916da ailesiyle beraber Musula hicret etti. 1916-1918
arasnda Ziybar kazs mftlnde bulundu. Adana ve
Eskiehirde kald. 150 kiilik ailesinden kalan 20 kii ile 1919
ylnda stanbul'a geldi. Sultan Vahideddin tarafndan 5
Austos 1919'da Sleymaniye Medresesi'ne tasavvuf mderrisi
olarak tayin edildi. Aralk aynda da Eyp Sultanda mnhal
Kagar Dergh postniinlii kendisine tevdi edildi. 1924-1928
aras Vefa Lisesine din dersi muallimlii yapt. 1925te
tekkeleri kapatan kanun gerei, Kagar Derghnda mr
boyu oturmasna msaade edildi. 1924 ylnda stanbul
vizliine tayin olundu. stanbulda Eyp Sultan, Fatih,
Bayezid, Ayasofya, Bakrky Zuhuratbaba, Kadky Osman
Aa, Kasmpaa Cmi-i Kebir, skdar Yeni Cmi ve Beyolu
Aa Cmii krslerinden senelerle vaaz verdi. 1930da ya
131
I.Dnya Sava'nda, 1915'te Bakale Rus igaline uram
ve ehir yaklmtr
haddine ramen vazifesi Bakanlar Kurulu kararyla uzatld.

1931de Menemen hadisesi sebebiyle Menemene gtrlp
divan- harbe karld. Beraat etti ise de, emekliye sevkolunur
Abdlhakm Arvs 18 Eyll 1943te zmirde mecbur
ikamete tbi tutuldu. Daha sonra getii Ankara'da 27 Kasm
1943te vefat etti. Balum Kabristan'nda medfundur.
132
aldran Evliyalar
Van'n aldran ilesinde ikamet eden Doubeyazt

ailesinden Seyit Muhammed Emin Arvasi'nin olu Seyit
Ali Rza Arvas (77) 2008de vefat eder.
hlas Haber Ajans (HA) aldran Temsilcisi
Mehmet Emin Arvas'n babas, eski aldran Belediye
Bakan Abdulvahap Arvas ve eski Van Telekom
Bamdr Hasan Arvas'n aabeyi olan Seyit Ali Rza
Arvas, aile kabristannda topraa verilir. Arvas'n alt
ocuk babas olduu kaydedilir.
leye 20 km. mesafede bulunan Yeniyaka ky
yaknlarndaki Kbik Kmbetleri mezarlk ierisinde
bulunmaktadr. Kitabesi bulunmayan yaplarn XVII.
Yzyl ortalarnda ina edildikleri tahmin edilmektedir.
Kuzey ve gneyde birbirine yakn yaplm tek katl, iki
kmbetten kuzeydeki sekizgen, gneydeki dokuzgen
gvdelidir. D kaplamalar sklm kmbetler, olduka
harap vaziyettedir.
leye 27 km. mesafede bulunan smailbaba
kynde smail Baba, ileye 30 km. mesafede bulunan
Aaglderen yaknlarndaki eyhsucuda eyh Sucu
trbeleri bulunmaktadr.
133
atak Evliyalar
lenin esas ad olan atak veya atakh 1960 ylna

kadar kullanlm, daha sonra atak ismi verilmitir. Eski
bir Ermeni yerleimi olan yrenin ad en erken 870 yl
civarnda yazlm olan Ermenice vekayinamelerde geer.
VII. Yzyl ortalarndan itibaren bir mddet Mslman
egemenlii altnda kalm, X. ve XI. yzylda
Vaspuragan Krall dneminde gelierek ok sayda
kilise ve kale ina edilmitir. eitli Trk ve Mool
istilalarndan pek etkilenmeyen blge, 1350 yl
dolaynda Hakkari Beyliinin kontrolne girer. 1548
ylndaki Osmanl-ran savandan sonra Osmanl
Devletinin hakimiyetine geer. le merkezinin eski ad
Ta veya Ta Hakkari olup, 1865 ylnda kaza (ile)
tekilat kurulduunda merkez olarak seilmitir.
Blgedeki Krt ve Ermeni halk arasnda gitgide artan
gerginlik, 1895'te ok sayda Ermeni'nin ldrlmesi ve
atak'taki Ermeni kylerinden ounun boalarak Krt
airetlerin eline gemesiyle sonulanr. 1915 olaylar
srasnda baz atakllar imdiki Karyaka ile Alaam
Mahallelerini ele geirerek Ermenilerin ileyi terk
etmeleri iin zemin hazrlamlardr. Bu dnemde atak
ilesi Rus igaline urar. gal srasnda Rus ordusuna
bal baz Ermeni milis kuvvetleri atak'ta terr estirir,
Mslman halktan baz kiileri ehit ederler. 1917 ylnda
Rusyada kan ihtilal ile arlk idaresi devrilip yerine
Bolevik idaresi kurulunca, Rusya askeri birliklerini
ekerken Ermenilerin bir ksm rana bir ksm
134
Rusyaya, bir ksm da Iraka olmak zere ileyi terk
eder.
lenin dousunda Norduz aynn hemen
kenarnda kurulmu olan kaleden bugn gnmze pek
bir ey kalmamtr. Kalenin yllarca Osman Begi
airetine ev sahiplii yapt blgedeki kylerde anlatlr.
Kale yksek bir kayann u noktasna kurulmu ve
blgeye hakim bir noktada yer almaktadr. Kalenin
eteinde bugn sadece temelleri kalm olan birka ev
bulunmakta, evlerin yannda ise bir ky emesi ve
yukar ksmda ise bir mezarlk bulunmaktadr.
le snrlar iersinde tarihi neme sahip kemer
kpr vardr. Bu kprlerden birisi ilenin ierisinde olup
Sortkin ay zerinde geit vermekte ve halen
kullanlmaktadr. Dier iki kpr Holkan ve Zrl
Norduz Deresi zerinde olup, dere zerinde halen geit
veren yerlerdir.
Bilgi ky, zler Mezrasnda 365 odal Meryem
Ana Kilisesi ile nldr. leye 20 km. mesafede bulunan
Kait kynde tane kilise bulunmaktadr. Bunlardan
ikisi tahrip olmu, dieri ise halen ayakta siletini
korumaktadr. Kyn Sak ismini tayan Mezrasnda da
iki tane kilise bulunmaktadr.
le snrlar iindeki tarihi eserlerin ahslarn
tapulu arazileri iinde bulunmasndan dolay hukuki
mevzuat gerei tescil edilemedikleri kaydedilir. leye
be km. mesafede bulunan Szveren kynn Kirazl
mezrandaki kilisenin ise alt al st cami olarak
kullanlmaktadr.
135
leye 24 km. mesafede bulunan Grenta
kynde eyh Mehmet Tayyar Evliyann Trbesi ve
ehitlik bulunmaktadr 111. Bu evliya trbesi ile ehitlii
her yl onbinlerce insan ziyaret eder. Grenta kyndeki
trbede eyh Abdulkadir Geylani'nin olu Seyyid
Muhammed Teyyar'n mezar olduu iddia edilmektedir.
Anlatlr ki, eyh Muhammed-i Tayyar ziyaret yerinde
hasta trbeye kapatlp, uyuyarak kendinden geer.
Uyannca normal olarak trbeden kar. (Ayn ekilde
gz grmeyenler de trbeye kapatlr.)
Eliak ky (mahallesi) ve evresinde ok sayda
evliya trbeleri bulunmaktadr. Eliak kyne bal
Graa (Nurevan) mezrasnda eyh Yusuf Hevari
Hazretleri trbesi bulunmaktadr. Bu mbarek zatn
trbesini her yl binlerce kii ziyaret etmektedir.
Sanpanis ziyareti, eyh Abdulmecit, ahsi Hani
(eyh Mustafa), Srk kynde eyh Bekir ziyareti
yrede sz edilen ziyaret yerlerindendir.
111
http://www.catak.gov.tr/
136
Edremit Evliyalar
lenin ierisinden Asur kraliesi Semiramis'in

yaptrd amran Kanal gemektedir 112. Ayrca ileyi
tepeden gren bir kz kalesi ve bu kz kalesinin karsnda
da Ermeni yapm bir apel vardr.
Tek mezar halindeki Babo isimli eyh Babo yatr
Eski Camii Mahallesi byk kabristan iersinde olup
tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Rivayete gre ehit
olduu sylenir 113. Yeil Sultan Eskicami Mahallesinde
Edremit lkretim Okulu yaknnda Mustafa Biek'e ait
bahede olup ehit olarak bilinmektedir. zerinde gece
k yandn syleyenler olmutur.
112
51 km. uzunluundaki Menua Sulama kanal, ayn zamanda
"2800" yllk lmsz bir ak efsanesini de simgelemektedir.
Kanaln evresinde kral Menua (Yakl. l. M.. 810-786)
tarafndan kz Tariria iin bugnk Edremit'in gney-batsnda
asfalt yol ve Kz Dam arasnda KADENBASTI mevkiinde
yapay teraslar halinde yaptrlan asma baheleri, Asur kraliesi
Semiramis'in dnyann yedi harikasndan biri saylan asma
baheleriyle zdeletirilerek efsaneletirilmitir. Yapld
tarihten gnmze kadar "2800" yldan beri kesintisiz olarak
almaktadr.
113
http://www.edremit.gov.tr/
137
Erci Evliyalar
Erci bir dnem adn verdii Van Glnn kuzey

dousunda gnmzdeki elebiba yaknlarnda
kurulmu kk bir sahil kenti olarak tarihi ok eskilere
dayanr. Turul Bey tarafndan 1054 ylnda fethedilerek
ksmen Seluklu topraklarna katlan Erci, srasyla
Seluklu Beylii ve bu beylie bal Skmenli Sanca
merkezi olur. 1071 Malazgirt Sava ncesinde de
Alpaslan'a karargah grevini stlenir. Kervan yollarnn
kavak noktasnda olduundan n ksa zamanda uzak
lkelere yaylr, siyasi ve ticari bakmlardan nemli bir
kent merkezi olur.
Erci, XIV. yzylda Ouz boylarndan
Karakoyunlu Trkmenlerinin bakentidir.
Karakoyunlular (1348-1468) yzyln ikinci yarsnda
Erci merkez olmak zere Azerbeycan, Erzurum ve
Musul'a kadar uzanan blgede Karakoyunlu Beylii
adyla anlan byk bir Trkmen beylii kurmular ve bu
beylii ksa srede bir devlet dzenine
dntrmlerdir. nde gelen kuruculardan ve dnemin
nllerinden Bayram Hoca (v. 1389) ile torunu Kara
Yusuf (1357-1420) Ercite lm ve buraya
gmlmlerdir.
"... ahruh'un (Timurlenk'in olu) 200 bin kiilik
byk bir ordu ve fillerle zerine yrdn duyan
Kara Yusuf, ar bir durumda hasta olmasna ramen,
kendisini bir mahfe ile tatarak ahruh'a kar kmak
138
zere Tebriz'den ayrld. Ucan'a yakn Sa'idabad'da vefat
etti (13 Kasm 1420). ls Tebriz'e, oradan da Erci'e
gtrlerek ecdadnn mezarlarnn yanna gmld...
Erci'e gelen aatay askerleri, merak ederek Kara
Yusuf'un mezarn am ve onun gerekten, iittikleri
gibi, ok uzun boylu ve iri yapl bir insan olduunu
grmlerdir..
Karakoyunlularla srekli savaan Timur'un
ordular tarafndan igal edildiini ve bu igalin 1467'ye
kadar 66 yl devam ettiini reniyoruz. Daha sonra
Erci'e Akkoyunlular hakim olur (1467-1503). 1503'e
kadar sren Akkoyunlu saltanat bu tarihten sonra ah
smail'in zaferi ile yklp, Erci bu kez Safevilerin eline
geer. Akkoyunlular blgeyi terk eder. 1514'te aldran
Sava ile Erci Osmanl egemenliine girer. 1548
tarihinde II. ran Seferi ile Van ve evresi kesin olarak
Osmanllarn eline geince Erci, Van Beylerbeylii'ne
bal sancak olur. Osmanl-ran savalar 29 Mays 1825
tarihine kadar srer. 1910'da Erci ile olur. 1915'te
Ruslar, Ermenilerle ibirlii yaparak Erci'i igal eder. 1
Nisan 1918'de Erci, Ruslarn ekilmesi, Ermenilerin de
blgeyi terk etmesi ile yeniden Trklerin eline geer.
Evliya elebi Erci Kalesini yle anlatr. "Van
Gl kenarnda, kayalk bir tepe zerinde, drt ke
kuvvetli bir kaledir. Her ta fil byklndedir. Drt
kesindeki kuleler gayet salamdr. Havalesiz bir kale
olduundan duvar o kadar yksek deildir. Fakat o kadar
genitir ki zerinde bir atl cirit oynayabilir. Etrafnda
hendek yoktur. Baz seneler Van Gl ilkbaharda
139
ykselip tanca bu kale yedi sekiz ay su iinde kalr.
Sadece, Adilcevaz tarafnda incecik bir yol kalr. Kalenin
iki kaps vardr. Batya bakan Adilcevaz Kaps ki asl
byk kap budur. Kale iinde st toprakla rtl bin
adet ev vardr. Bir de Sleyman Han Camii var ki, eski
Yusuf ah (Kara Yusuf) Camii'nin tamir edilmi eklidir.
Kargir, tonozlu yap olup bir minaresi vardr. Kalede iki
yz kadar dkkan vardr iskelesinde gzel bir liman
vardr ki Van gemileri, tccarlar getirir.
Kent en son 1841 depremi ile iyiden iyiye harap
olur ve yine ayn yllarda gln ykselmesi ile de ksmen
sulara gmlr. Eski Erci'in Van Glne batmas
zerine ile merkezi XIX. Yzyldan nce Agants/Egans
kyne tanr. 20. yzyl banda kasaba nfusu 1490
Ermeni, 630 Mslim ve 60 Yahudiden olumaktadr.
Erci'te Salmanaa kynde bulunan Salmanaa Kilisesi
(Ardzvaper Aziz Meryem Ana Kilisesi) gnmzde
harabe halde olup manastr oluturan birimler ve d
duvar talarnn byk blm dm vaziyettedir.
Hikayeye gre elebibann u an bulunduu
yere shak ve Mehmet elebi adnda iki karde gelir 114. O
srada Erci (Erganis) Kalesi bulunmaktadr. Bu iki
elebi kalenin yaknndaki yere yerleirler. Buray
balarla bahelerle yeillendirirler. Buna aran kale
komutan buraya asker gndererek olay aratrma
yaptrr nk daha nce bu blgenin olduka kurak ve
orak bir alan olduu bilinir. Bunun zerine blgeyi
114
http://www.celebibagi.bel.tr/
140
gezen askerler bu iki karde ile karlar. Kalelerine
dnerek komutanlarna bu blgeye iki kardein
yerletiini ve bunlarn (ermi) elebi olduunu
belirtirler. Kale komutan da buray bu elebilere
balar. Daha sonra gl sularnn ykselmesiyle kale
sular altnda kaldndan elebiler bugnk
elebibann olduu yere gelirler. O gnden bugne
Erganise elebilerin ba anlamnda elebiba ad
verilir.
elebiba Mezarl beldenin yaknndaki byk
bir hyn zerindedir 115. Btn mezar talar kalkerden
yaplmtr. Buradaki mezar tipleri mimari ekilli,
sanduka tipi, ko-koyun eklindeki, sade ve kremasyon
tr mezarlardr. Sandukalarn, birka basamak stne
konulan, yaz ve tezyinat ihtiva etmeyen sade ve basit
rneklerinin yannda, filiz kvrmlar ve kufi yazlarla
ssl, ahideli ok gzel rnekler de vardr. Bunlardan
baka, devrilmi bir stuna benzeyen dz ve sade
sandukalar da mevcuttur.
Erciteki ahideli lahidler de Ahlattakiler gibi
yalnz ba tana sahiptirler. Fakat bunlarn batya bakan
yzleri tamamen bo braklm, buraya hibir yaz veya
tezyinat ilenmemitir. ahidelerin i tarafnda ok defa
stte mukarnasl bir alnlk bulunur. Bunun altndaki,
mezar kitabesi ile evrelenmi saha, bir kandille saplar
geometrik rgler meydana getiren ve XIV. Asr
Abdsselm Uluam. Eski Erci elebiba Mezarl ve

115
Mezar Talar. Trk Tarih Kurumu Yaynlar. 2000
141
karakterize eden ge Rumi kvrmlar ile doldurulmutur.
Genel olarak dikdrtgen prizma biiminde olan lahitler
yksek yaplm, kapak talar ve yan kenarlar geometrik
alarla veya nebati motiflerle sslenmitir. Bazlar dini
yazlar ihtiva ederler. Ercite bu tiplerin dnda dikine
konulmu sekiz keli stiller ve anm bir ko heykeli
de bulunmaktadr. Seluklu mezarlnda 99 adet sanat
deeri olan mezar ta ve sanduka tespit edilmitir.
Mezarlkta, zerinde kitabesi bulunan en eski Seluklu
mezar Hicri 555 (M. 1160) tarihlidir.
elebiba Mezarl dnda ayrca tanmaz
kltr varl olarak, Hasanabdal Ky Mezarl,
atakdibi Ky Akmescit Mezarl, Ziyaret Ky
Mezarl, Tekler (Grgz) Ky Mezarl, Haydarbey
Mezarl, Beyler Mezarl, Kasmba Ky Mezarl
ve Glaz Mezarl bulunmaktadr.
1903 ylnda kasaba ortasndaki Yahya Bey
Medresesinin faal olduu ve be talebesi bulunduu
grlyor 116.
Anonim (Zortul) Kmbet, atakdibi ky
(Zortul) yaknlarnda tarlalarn ierisinde yer almaktadr.
Kitabesi olmadndan kim tarafndan ve kimin adna
yapld belli deildir. XV. Yzyl balarnda
Karakoyunlular'dan nemli bir ahsiyet iin, -
muhtemelen Karakoyunlu hkmdar Kara Yusuf Paa
veya 1380'de vefat eden Kara Koyunlu Devleti
kurucularndan Bayram Hoca- ina edildii tahmin
116
1903 Maarif Salnamesi
142
edilmektedir 117. ki katl kmbetin kare kaidesi ve bunun
zerinde onikigen gvdesi mecuttur. zeri piramidal bir
klahla rtlmtr. Gvdenin kuzey tarafna kap, dier
ynlere pencereler almtr. Aralarda kalan yzeyler
gen nilerle hareketlendirilmitir. Kmbet, zerindeki
figrl bezemeleri ile dikkat ekmektedir. ift bal
kartal, aslan ve ku figrleri yer almaktadr. Bunlarn
yannda bitkisel benzemeler ve klahn altnda yaz
kua bulunmaktadr. Eser 2011 depreminde ar hasar
grr.
Erciin knda yolun kenarnda yer alan Kadem
Paa Hatun Kmbeti kitabesine gre, 1458 ylnda
Karakoyunlular'dan Cihan ah zamannda Byk Emir
Rstem Bey tarafndan Emir Yar Ali, ah Mustafa, ah
Sevik, ah Ali ve anneleri Kadem Paa Hatun iin
yaptrlmtr. ki katl, onikigen gvdeli ve piramidal
klahl kmbet dzgn kesme ta malzemeyle ina
edilmitir. Kuzey cepheye sivri kemer formunda ereve
ierisine kap yerletirilmitir. Aralardaki yzeylere
gen niler, dier ana ynlere pencereler almtr.
Gnmzde salam durumdadr.
117
-Oktay Aslanapa. Dou Anadoluda Karakoyunlu
Kmbetleri.- Dier taraftan, 1420 tarihinde Tebriz yaknlarnda
Timurolu ahruh ile karlaaca zaman vefat eden ve
cenazesi deve srtnda Erci'e getirilen Kara Yusuf'un
cenazesinin salnda yaptrm olduu, Erci Kalesi
yaknndaki Van Gl sular altnda kalm olan Kara Yusuf
Zaviyesi yannda ina edilen kmbete defnedilmi olabilecei
daha kuvvetle muhtemeldir.
143
Trbe, Van-Erci karayolunun Karatalar
mevkisinde yer almaktadr. zerinde bulunan satrlk
kitabeye gre Karakoyunlu Cihan ah zamannda
Karayusufun hanm Kadem Paa Hatun ve oullar, Emir
Ali Yar, ah Mustafa, ah Sevik ve ah Ali iin 1453 (H.
863) tarihinde ina edilmitir. Banisi ise Emir
Rstemdir. Trbe iki katl olarak tasarlanmtr. Yapnn
alt kat, yani mumyal kare planl olup beik tonoz
rtldr. Buraya dou cepheden alan ve bugn toprak
seviyesinden aada bulunan basit bir kap ile
girilmektedir.
Ayn zamanda bat duvarda alan mazgal pencere
ile ierisi aydnlatlm olup, hava sirklasyonu
salanmaktadr. Trbenin st kat yani gvdesi, dtan
onikigen iten ise silindiriktir. st rt iten kubbe dtan
ise piramidal klah rtldr. Gvde ksmnda kuzeye
bakan cepheye yuvarlak silme, dier yzeylerine de
ibkey silmelerden oluan birer dikdrtgen ereve
ilenmitir. Bu erevelerin ilerinde kuzey cephede giri
kaps, dier ana ynlerde pencere, aralarda kalan
kenarlara ise ni yerletirilmitir. Trbenin ikinci kat giri
kapsna kuzey cepheden alt basamakl bir ta
merdivenle klmaktadr.
Kademeleme yapmayan sivri kemer formlu kap
etraf silmelerle evrelenmitir. Dz atk tal
pencerelerin etraf, geometrik ssleme eridi ve burmal
silmelerle evrilmitir.Yapda ssleme olarak bitkisel ve
geometrik eler arlktadr. Geometrik ssleme pencere
stlerinde yer almaktadr. Birer levha ierisinde yer alan
144
ssleme sekizgen ve sekizgenleri birbirine balayan
begenlerden meydana gelmektedir. Bu sekizgenlerin
merkezinde birer gl bezek ve onun dnda sekiz kollu
yldzlar yer almaktadr. Giri kaps zerindeki sivri
kemerde iki rumi ve bir palmet ile bunlarn saplarnn
geometrik dekorasyonu gze arpmaktadr. Yine gney
ve bat pencereleri zerinde rumi ve saplar iki yarm
daire ekli oluturulmutur. Trbenin gvde ksmnda,
dou, bat, gney pencere alnlklarnda rozetler yer
almaktadr. Rozetler merkezinde glbezek ve etrafnda
geometrik formlu bir bezemeye sahiptirler. Figrl
bezemenin yer almad trbenin st rts piramidal
klahtr. Klahn pabu ksm gvde nilerine denk
gelecek ekilde on iki kaval silme ile bezeli olup bu
silmeler iki blml yatay hatlarla birer kemer formu
oluturacak ekilde oluturulmutur. Kadem Paa Hatun
Trbesi, onikigen gvdeli piramidal rts ile
Anadolu'da grlen trbe mimarisinin devam olmas
asndan nemlidir.
Trbe kitabesi yledir.
Rahman ve rahim olan Tanr adyle, mmetleri sevk ve
idare eden, dizginlerini tutan, yneten Yce Sultan Cihan
ah -Allah devletinin glgesini devaml klsn-
hkmdarlk gnlerinde (yapld)
Merhum devlet Yar topra gzel, mezar rahat olsun-
olu byk emir Rstem bey, kardeleri ve akrabasnn
kabirleri zerine bu mbarek kubbeyi yapt.
nsanlar arasnda Ulu Tanrnn rahmetine ok muhta ve
ksa mrl olan onlar Emir Yar Ali ve ah Mustafa ve
145
ah Sevik ve ah Ali ve onlarn aziz anneleri Kadem
Paa Hatun 863 ylnda vefat ettiler
Kadem Paa Hatun Kmbetinin gneyinde yer alan
mezarlkta ahideli, sandukal mezar talar bulunmakta
ve bu talarn zerinde kandil motifi ilemeleri yer
almaktadr 118. Mezarlk, rneklerden anlald kadar ile
XIV-XV. Yzyl Karakoyunlu dnemi zelliklerini
tamaktadr.
Ayrca, ileye 10 km. mesafede bulunan
elebiba kasabasnda elebioca bulunur. Stmal
hasta belli bir mddet elebiba Trbesinde yalnz
braklr. Hasta trbede uyur. Uyandktan sonra
hastalktan kurtulacana inanlr. Ayrca, elebiba
kalesinde Grc Baba yatr bulunmaktadr.
Ercie yakn Glhandan Trbesinin 119 iinde duru,
berrak bir su kmaktadr. Bu suyun gz ve deri
hastalklarn ksa srede iyiletirdiine inanlmaktadr.
Ayrca ocuun aryan gzne ana st damlatlrsa
arsnn geeceine inanlr.
leye be km. mesafede bulunan Haydarbey
kynde (mahallesinde) ahideli sandukal mezar
tiplerinin mevcut olduu tarihi mezarlk alannda Haydar
Baba yatr bulunmaktadr. Ksmet amak veya dileinin
kabul olmas iin Haydar Bey trbesine gidilerek dilek
118
http://www.ercis.gov.tr/
119
Hikye, Karakoyunlular devrinde Ercite yaayan tasavvuf
ehli, bilgin, merhametli Davut Beyin olu Derdiyar ile ayn
yrede yaayan lyas Hocann kz Glhandann, bicek
karma ile balayan akn konu alr.
146
tutulur ve trbenin giriinde bulunan dilek ta elle
tutulur. Eer bu dilek ta kendiliinden havaya kalkarsa
kiinin dileinin kabul olacana inanlr. Anlatlr ki,
Haydar Baba, Hoca Ahmet Yesevi Hazretlerinin
mritlerindendir. Haydar Babann da muhtemelen
Malazgirt Savandan nce buraya gelip yerleerek,
Anadolunun sahiplenilmesinde byk rol oynad
anlalmaktadr. Bu gn tamamen yklm olan trbenin,
XII-XIII. yzyl eseri olabilecei kabul edilir.
Bir zamanlar Van Gl zerinde eski, ykk ve
kullanlmayan iskelenin sandaki, ylanl tepede Ylanl
Baba isimli bir trbe vardr. Ylanlar kaynar bu tepede
de, hibir ylan yolun altna inmez. Ama derler ki , dosta
Ylanl Babay ziyarete gidenlere de ylanlar
dokunmazm.
Erci- Adilcevaz karayolunun 32. km.sinde, yolun
yaklak olarak iki km. kuzeyinde eski ad Zayzak olan
Akayuva ky giriinde srtta yer alan bir trbe
bulunmaktadr. zerinde herhangi bir kitabe bulunmayan
bu trbenin, evre kmbetlerle benzerlii ve yapm
zellikleri esas alndnda XV. yzyln ilk yarsna
tarihlendirilmesi mmkndr.
leye 25 km. mesafede bulunan Kyck kynde
Marufi Kerhi trbesi bulunmaktadr 120.
120
Tam ismi Ebu Mahfuz Maruf ibn Firuz el-Karkhi olup,
Tasavvuf'da ok nemli bir Sufi velidir. Hristiyan bir aileden
gelen Maruf Kerhi'nin Mslman oluu tasavvuf'ta en mehur
hikayelerden biridir. Maruf Kerhi Badad'n Vasit veya Karkh
147
Pay kynde Pay Baba, Gkolan kynde eyh
Hazmam trbesi bulunur. leye 36 km. mesafede
bulunan Tekler kyndeki ziyaretin ismi Kavgal iki Bac
veya Kavgal Baclar ziyaretidir.
leye dokuz km. mesafede bulunan Kocapnar
beldesinin Ziyaret Mahallesinde Bac-karda ziyareti
vardr.
leye 12 km. mesafede bulunan Keklikova
kynde Sofu Baba trbesini ziyaret edenler, niyet tutup
Sofu Babann mezar tana kk ta ve anak
paralarn srp yaptrmaya alrlar 121. Bunu defa
denerler. Bu denemenin sonunda ta yaprsa dilein
gerekleeceine inanlr.
Ercite eyh Macur Baba yatrn ziyaret eden
hastalar kurban kesip, yatra para brakrlarsa ve trbenin
ilesinde domutur. Ferdddn-i Attr'n Evliyalarn Gnl

kitabnda Maruf Kerhi'nin politeizm'in tm formlarn inkar
ettikten sonra slam'a gen yada Ali er-Rza vesilesiyle getii
bildirilir. Gelenee gre, hemen anne ve babasna mjdeyi
vermi, onlar da sevinerek Mslman olmulardr. Mslman
olduktan sonra Maruf Kerhi Davud-i Tai'nin mridi olur.
Maruf-i Kerhinin, keramet, menkbe ve gzel szleri oktur.
Cmertlik ve kerem sahibi olup, salnda ve vefatndan sonra
da sevenlerinin yardmna koan drt byk veliden biri kabul
edilir. Bunlar Ahmed bin Hanbel, Maruf-i Kerhi, Bir-i Hafi ve
Mansur bin Ammardr. 815 (H.200) ylnda Badatta vefat
etti.
121
Erol Albayrak. Ercite Eski Trk nanlarnn zleri.
Yksek Lisans Tezi. Nide ni. Nide. 2006
148
kapsna elbisesinden bir para balarlarsa hastalktan
kurtulacana inanrlar.
Anlatlr ki, Erci'te Sar Baba Trbesine zamann
birinde bir turist gelip, trbenin civarna adr kurmu.
Oradaki kyllere de buraya tatil amal geldiini
sylemi ve bir aya yakn kalm. Daha sonra, turist
gidecei zaman orda bulunan obana, Sar Baba
Trbesinin sarsn biz aldk babas size kald demi.
oban durumu kyllere bildirince kyller gelip
trbenin iine baktklarnda trbenin ortasnda kaz
yapldn grmler ve iki krk mlei bulmular.
Gz aryan ocuklarn ileye 24 km. mesafede
bulunan Ylanl kyndeki Sultan Zbeyde yatrna
gtrlmesiyle, iyileeceklerine inanlr. Gz aryan
adam iin yedi farkl renk bir kama dua okunarak sarlr
ve duvara aslr bu ekilde gz arsnn geeceine
inanlr.
leye 17 km. mesafede bulunan ve eski ismi
Hakiky olan Toprakl kynde Hakk Baba trbesi
bulunur.
XVII. Yzyln ilk yarsnda yaad sanlan
Ercili Emrah, bir Karakoyunlu ky olan Egans'ta
dnyaya gelir. Erci kalesinin babuu Mirolu'nun
sazcs Ak Ahmet'in oludur. Emrah, elebiba
yresinde eker bulann stnde, uyurken pir elinden
bade ierek Selvihana ak olur. Erci'te Mirolu'nun
saraynda babas Ak Ahmet'le, Horasan'da Hasan
Han'n divannda Lezgi Ahmet'le ve sfahan'da ah
Abbas'n huzurunda Ak Abbas'la olmak zere Emrah
149
defa hasm aklarla meydanlar. nceleri Selbihan'a
ak olan ah Abbas, sonradan Emrah'n ve sevgilisinin
koruyucusu ve kurtarcs olur. 1984 ylnda yaplan bir
kazda ona ait olduu kabul edilen bir mezarda zerinde
Emrah adnn da yer ald bir ta bulunur 122. Emrah
snrl bir kelime daarc ile ok ey sylemeyi
baarm, Anadolu insannn ruhundan kopan temiz
duygular ifade edebilmitir.
Seyyid Muhammed Hafid Arvasi Permiste
dnyaya geldi. Babas Seyyid Abdlgaffar- ehid-
sanidir 123. Anne tarafndan gavsul azam Seyyid
Sbgatullah Arvasi hazretlerinin torunudur. Babas ehid
olunca days Nur Muhammedin yannda Gaydada
kalr 124. Molla Camiye kadar okur. Mtevazi ve ok
122
Yaplan tetkikler neticesinde bu tan Ercili Emraha ait
olmad anlalr. -Ercili Emrah'n hidesi (Mezar Ta)
zerine. Salahaddin Bekki-
123
Abdlgaffar Arvas Seyyid Ltfullahn olu olup 1877-78
Rus Harbine 300 askerle katlr. Sbgatullah Arvasi
Hazretlerinin halifesi eyh Halid reki ile beraber Ar da
taraflarnda ehid olur ve oraya defnedilir.
124
Nur Muhammed Arvasi Gavs Hazretlerinin oludur.
Gaydadaki medreseden mezundur. Abdurrahman Butinin
halifesi olup tekkenin en parlak dnemi onun zamandr.
Ondrt mderris, 400 talebe vard. tekke ve medreseyi
ynetiyordu. Eshab arasndan 40 tanesi kef-i kubur
derecesinde idi. Kerametleri oktur. ki sene nceden ktlk
olacan bilmesi, susuz olan bir kyde iki rekat namaz klnca
suyun fkrmas ve hala akmas, iki ocuun onlar daha
dnyaya gelmeden annelerine gen yata ehid olacaklarn
bildirmesi kerametlerindendir. Bedizzaman Said Nursi bir
mddet onun yannda tahsil grmtr. Hatta kendisine eyhin
150
cmert idi. ok mttaki idi. Mazannadan idi. ok
kerametleri grlmtr. 1957de ileye drt km.
mesafede bulunan Karamelik (Nianc) kynde vefat
eder. Anlatlr ki, hanm da ok mttaki olup yedi
yandan byk erkee yzn gstermezdi. Denizlili
Osman Nuri Efendi (1903-1980) halifelerindendir 125.
Oullarndan Malik Ejder XX. Dnem milletvekilidir.
Enver Arvas (1948-2012) ise stanbulda vefat eder.
Cenazesi Nianc kyne getirilir.
eyh Halis Efendi Kara Melik kynde eyh
Muhammed Hafid Hazretlerinin mahdumu halife ve
vekilidir. Hafz- Mesnevi etkisi brakacak kadar
sohbetlerinde ekseri Mesnevi-i erifden ezbere okuyup
misaller verir. stanbulda Sultan Ahmed Camii Ba
mam Muhammed efik Arvasi amcas olur.
Seyyid Muhammet Berzen Erci Mftlk dairesi
yannda yatar. Abdulvehap Altnkaynak'n babasdr.
Seyyid Abdlvehap Altnkaynak Seyyid Muhammed'in
talebesi denilmesi okuduu bu dneme rastlar. 29 yanda vefat

etmitir.
125
Hafid Arvas Hazretleri vefatndan nce Osman Nuri
Efendiyi iratla grevlendirip her trl yetki ve tasarrufatn
ona tevdi etmitir. Mridinin kzyla da evlenip onunla
akrabalk ba da kuran Osman Nuri Efendi faslasz olarak
mrnn sonuna kadar gerek dkknnda ve gerekse evinde
sohbetlere devam etmi gece gndz demeden, usanmadan,
yorulmadan insanlarn Hakk yola ulamas iin ura vermitir.
151
oludur. II. Dnem Van Milletvekilidir. Ad geen yerde
yatmaktadr.
152
Geva Evliyalar
Gevata Krmz Kilise, St. Tomas Manastr ve

Deveboynu Manastr bulunur.r.
Akdamar Adas ve zerinde bulunan Akdamar
Kilisesi 915-921 yllar arasnda Vaspurakan kral I.
Gagik tarafndan Kuds'ten ran'a karldktan sonra VII.
Yzylda Van yresine getirildii rivayet edilen Hakiki
Ha'n bir parasn barndrmak maksadyla Kei
Manuel'e yaptrlr 126. Kilisenin kuzeydousundaki apel
1296-1336 tarihlerinde, batsndaki jamaton 1763
tarihinde, gneyindeki an kulesi XVIII. Yzyl
sonlarnda ilave edilmitir. Kuzeyindeki apelin ise, tarihi
126
908'de I. Gagik Ardzruni baz Ermeni ve Mslman
beyleriyle anlaarak Geva'ta (Vostan) kendini Vaspuragan
Kral ilan eder ve bilahare bakentini adaya tamaya karar
verir. I. Gagik adada halen mevcut olan kiliseden baka
mstahkem bir kasaba, saray, ar ve liman ina ettirir. Ada
zerindeki sivil yerleimin 16. yzyl balarna kadar canl
olarak varln srdrd ve 1535 Osmanl-ran harbi'nde
tahrip edildii anlalmaktadr. 16. yzyldan sonra sivil
yerleimin bulunmad adada Kutsal Ha'a adanm bir
Ermeni manastr hayatiyetini srdrr. 19. yzyl sonlarnda
300 civarnda keiin ikamet ettii manastr, 1895 ve 1915
olaylarndan sonra terk edilir. Ermeni Kilisesinin ruhani
bakanl makam 10. yzyl ortalarndan 1101 ylna kadar
Ahtamar Adasnda bulunur. Bu makamn XII. Yzylda
Kilikya'ya tanmasndan sonra da Ahtamar Kilisesi XIX.
Yzyla dek nderlik iddiasn devam ettirir.
153
bilinmemektedir. lk yapldnda saray kilisesi olan yap,
sonradan manastr kilisesine dntrlmtr.
XVII. Yzyln ortasnda Evliya elebi, adann
tamamen Ermeniler tarafndan meskun olduunu,
Mslmanlarn sadece ziyaret maksadyla adaya
uradn, ayrca kilisede 200den fazla rahip ve papazn
bulunduunu, bunlarn nefislerini terbiye iin sadece
siyah zm ve kuru bakla yemeleri sebebiyle ok zayf
olduklarn kaydeder. Adadaki 300 civarndaki Ermeninin
adeta dnyadan el etek ektiklerini ve terzilik yaparak
gelen adaklarla hayatlarn idame ettirdiklerini ilave eder.
Kilisenin figrl repertuar olduka zengindir.
Bunun yannda ncil ve Tevrat'tan alnm eitli sahneler
bulunmaktadr. Yunus Peygamberin denize atlmas, Hz.
Meryem ve kucanda Hz. sa, Adem ile Havva'nn
Cennet'ten kovulmas, Hz. Davut ile Kral Goliat'n
mcadelesi, Samson Filistinli ikilisi, atete brani
genci, aslan ininde Daniel sahneleri bunlarn
balcalardr. Bat cephede Kral Gagik'i kilise maketini
sunarken gsteren bir sahne yer alr. Drt yndeki
alnlklarda ncil yazarlar boydan tasvir edilmitir.
Bunlardan baka cephenin alt ve st kesimlerinde, asma
sarmandan oluan kuaklar dolanr. Bu kuaklarn
ilerinde eitli dnyevi sahneler ilenmitir. Av
sahneleri, esitli hayvanlar, greiler ve sarayla ilgili bir
ok sahneye yer verilmitir. Ayrca dou cephenin tam
ortasnda asma sarma bordrnn ierisinde Abbasi
154
Halifesi Muktedir 127 ba haleli, bada kurmu vaziyette
bir elinde kadeh, dier elinde zm tutar vaziyette, tasvir
edilmitir. Dini ve dnyevi sahnelerden baka, hayvan
figrleri ynnden de bir eitlilik gze arpmaktadr.
Aralarda serbest biimde, asma sarmaklar ierisinde ve
atlarn alt kesimlerinde bu zengin hayvan figrlerini
grmek mmkndr.
1462'de yenilenen kilise, 1703'teki depremde zarar
grdnden 1712-1720 tarihleri arasnda tekrar onarm
geirir. Doudaki birok baka Ermeni ant ile birlikte
Akdamar Kilisesinin de 1951'de hkmet emriyle ykm
kararlatrlr, 25 Haziran 1951'de balatlan ykm
almas o dnemde gen bir gazeteci olan ve tesadfen
olaydan haberdar olan Yaar Kemal'in mdahalesiyle
durdurulur. 2007 ylnda geirmi olduu restorasyon
sonucunda Ant Mze olarak hizmete girer.
Abbasiler yoluyla Orta Asya Trk sanat etkilerini
de zerinde barndrmas nemini arttrmaktadr. 2010
ylndan itibaren her yl bir defa olmak zere ayin
tertiplenen kilisenin Dnya Kltr Miras listesine
alnmas iin bavuru yaplr.
zzettinir Camii ayn adla anlan kalenin dou
tarafnda kurulmu olan mahallenin ierisinde, baheler
127
Onsekizinci Abbas halifesi ve halifelerin otuz altncsdr.
908-929 ile 929-932 dnemlerinde olmak zere iki kez halife
olmutur. 25 yl kadar sren halifelii dneminde Abbs
halifeliinin karakterinin deimi olduu nakledilir. Kendi
saltant iin bir engel olarak grd Hallc- Mansrun
katlni 26 Mart 922 tarihinde Badat'ta gerekletirdi.
155
arasndadr. Halk arasnda zdiir Camii olarak anlr.
Cami, kuzeyine sonradan eklenen medrese ile kompleks
bir yap oluturmaktadr. Caminin banisi, muhtemelen
1387'de Timur'un Van ve evresini istilas srasnda Van-
Hakkari hakimi olan zzettin irdir. Lynch, camide
grd zengin ilemeli ahap minberden bahsetmekte ve
kendisine aktarlan kitabesine gre bunun 144647
ylnda Hsrev Paa tarafndan ina ettirildiini ve
caminin onartldn belirtmektedir 128. Mihrap son
yaplan onarmlarda ksmen bozulmakla birlikte orijinal
yapsn muhafaza etmektedir. Medrese ise, batya bakan
ta kaps zerindeki bugn tahrip olmu ve
okunamayacak durumda olan kitabesine gre Abdullah
Han tarafndan 1594 tarihinde eklenmitir. Caminin
kaps ve kuzey cephesi sonradan eklenen medresenin
avlusunda kalmaktadr. Kuzeyden camiyle btnleen
medrese, enine dikdrtgen planl ve avluludur.
Medreseye bat cephenin ortasndan bir ta kap vastas
ile girilmektedir. Takap zerindeki kitabe, yledir.
Bu hazire, mutlu, merhum, Tanr'nn merhametine
ve balamasna muhta olan ah Sarimddin Mehmet
iindir. 593/1197 Ylnn Safer (Ocak) aynda vefat etti
1903 Maarif Salnamesinde medresenin faal olduu
ve 16 talebesi bulunduu grlmektedir.
128
H. F. B. Lynch. Armenia Travels and Studies Cilt II. An
inscription records that it was the gift of Khosrov Pasha, and
that the donor restored the mosque in the year of the Hegira
850 (A.D. 1446).
156
Cami ve medrese son yaplan onarmlarla
gnmze salam olarak ulamtr. Ancak Vakflar
Genel Mdrl'nn son yaptrd tamirler srasnda
yap zgn birok inai zelliini yitirmi, hatta
orijinalde olmayan bir minare bat tarafna eklenmitir.
Her ne kadar medrese sonradan eklense bile bu ekilde
cami-medrese birliktelii, Anadolu Seluklu Devri'nde
karmza kan bir zelliktir.
leye iki km. uzaklkta, Van Gl kenarnda
mezarlk ierisinde bulunan Celme (Halime) Hatun
Kmbetinin gney ynndeki pencere altndaki silmede
Ahlatl Pehlivan Havetolu Esed tarafndan yaptrld
yazldr. Bu ustann Ahlat Meydan Mezarl ile Taht-
Sleyman Mezarlndaki mezarlarda da ismine
rastlanmaktadr. Bu mezarlklardaki mezar talar
zerinde 13171327 tarihleri bulunmaktadr.
Kmbet kbik bir kaide zerine onikigen planl
olarak yaplm, zeri de konik bir at ile rtlmtr129.
Kaideden gvdeye pahlarla geilmitir. Trbenin d ve
her kedeki pencereleri gen profilli, ince uzun
dikdrtgen niler halindedir. Bu niler Bursa kemerli
olarak son bulmaktadr. Bunlardan dou, bat ve gney
cephelerdeki nilerin ierisine birer pencere almtr.
Giri kaps olduka gsterili olup silmeli, mukarnasl
bir ni ierisinde bulunmaktadr. Trbenin giri kaps
zerinde Arapa bir kitabe bulunmaktadr. Bu kitabenin
mealen anlam yledir:
129
Oktay Aslanapa. Dou Anadoluda Karakoyunlu Kmbetleri
157
Melik zeddin, vefat eden Celme Hatun adna bu
trbenin yaplmasn h.736 (1335) ylnn Muharrem
aynda emretti.
Bu kitabede ismi geen Melik zeddin ile ilgili bir
bilgiye rastlanmamtr. Ancak Oktay Aslanapa bu
tarihlerde Celayirlilerin yreye hakim olduklarn
belirtmi ve bu kiinin Karakoyunlu beylerinden biri
olabileceini ileri srmtr. Bu kmbetin kitabesindeki
ismin okunmasnda baz noktalar dikkate alndnda
Halime ismi ile Celme isminin kart da aka
grlmektedir. Bununla beraber halk arasnda bu kmbet
Halime Hatun Kmbeti olarak da tannmtr.
Kmbetin cephelerine yaz taklidi gemeler ve
bitkisel motiflerden ibaret bezemelerle grkemli bir
grnm verilmitir. Ayrca kmbetin saak altna
bitkisel motifli iki erit arasna Kurandan alnma ayetler
yazlmtr.
Kmbetin altnda mumyalk ksm bulunmakta
olup, bu ksmn zeri manastr tonozu ile rtlmtr.
Ancak mumyaln ierisinde bulunan mezarlardan hibir
iz gnmze gelememitir. Seluk devrinin asaletini
hatrlatan bu Karakoyunlu kmbeti ihtiaml bir sluba
sahiptir. Karakoyunlu abideleri Timurlular ve
Akkoyunlular zamannda tamamen tahrip edilmi
olduundan gnmze ulaamaz.
Seyyid Muhammed Reid Hazretlerinin babas
Fehim-i Arvasi'dir 130. Btn ilimleri babasndan renir.
130
Muhammed Reid (Geva). Evliyalar Ansiklopedisi
158
Anlatlr ki, tasavvufta babasnn sohbetlerinde kemal
derecelerine ular. Babasnn derslerine devam edip,
medreselerde okutulan btn kitaplar okuyup, tamamlar.
Sadece belagat ilminde mehur bir kitap olan Mutavvel
kitabn okumamtr. Sra gelince, bu kitab, emdinli
tarafnda inu adndaki kyde ok mehur bir hoca olan
Molla Abdurrahim adnda bir mderristen okumay arzu
eder. Bunun iin babas Seyyid Fehim Arvasi
hazretlerinden izin ister. Babas bu hususta emsalsiz bir
alim olmasna ramen iine byle bir arzu domutur.
Babas, "Olum buraya kadar seni okuttum. O kitab da
okuturum.", diye buyurur ise de msade etmesini ok
arzu etmektedir. "Efendim bunda phem yoktur. Ne olur
bu evkimi krmaynz, ltf buyurunuz da msade
ediniz.", deyince msade eder. Mderris Molla
Abdurrahim'in yanna gidip durumu anlatr. Bir sabah
ders okuyaca srada Mutavvel kitabn hocasnn nne
koyar. Hoca okumaya balaynca, "Efendim bizim
usulmzde talebe dersi okur, anlatr, hoca dinler. Eer
talebenin bir mkl olursa, hoca halleder." der. Bunun
zerine hoca msade eder ve onun dersi okumasn ve
anlatmasn dinler. Hoca onu dinlerken, ilimdeki
derecesine ve dersi anlatmaktaki stn maharetine hayran
kalr. Hemen kitab kapatp, "Siz bu ilmi kimden
rendiniz?" der. Seyyid Muhammed Reid, "Babamdan
rendim." der. "Babanz sizden alim midir?" deyince,
"Babam o kadar ilim sahibi ki, benimle hi mukayese
edilemez.", diye cevap verir. Molla Abdurrahim bu szler
zerine, "u sylediiniz szlere ve ilimdeki derecenize
159
gre ben deil size ders vermeye, talebe bile olmaya
layk deilim! Size bir ey okutamam. yle bir dahiyi
brakp buraya gelmisin. lmimden fayda greceinize
kani deilim! Fakat buraya kadar gelmiken birka gn
burada kaln da ilimde pekok mkl meselelerimiz
vardr. Bunlar ltfen halledin, sonra gidersiniz.", der.
Kabul edip kalr. Onlarn ilimdeki mkl meselelerini
hallederken, hastalanr. O kyden Nehri kyne
gnderirler. Nehri kynden onu Seyyid Ubeydullah
Arvasi Van'a, oradan da halas Cevahir Hanm onu
Geva'n Tniz kyne gtrr ve orada vefat eder. Hac
Zive ismindeki kabristana defnedilir. Cenazesinde
gaybdan pek ok ku toplanr.
Babas Seyyid Fehim Hazretleri onun hasta
olduunu iitince, Arvas'a getirmeleri iin birka kii
gnderir. Ancak vardklarnda vefat etmitir. Cbbesini
ve dier elbiselerini bir bohaya sarp Arvas'a getirirler.
Bu srada Seyyid Fehim Hazretleri misafirhanede sohbet
etmektedir. Muhammed Reid'in elbiselerinin sarl
olduu bohay evin harem ksmna gtrrler. Fakat
Seyyid Fehim Hazretleri, "Bohay buraya getirin.", diye
buyurur. Emri zerine getirirler. Boha nne konulunca,
Muhammed Reid vefat etti! nna lillah..." diyerek
bohay aar. Kendi sarn ve cbbesini karp
Muhammed Reid'in sarn ve cbbesini giyer. "Beni
bu cbbeye varis klan Allah tealaya hamd olsun.", diye
buyurur. Sonra onun cbbesini ve sarn karp tekrar
bohaya koyar ve kymetli sohbetine devam eder.
160
Muhammed Reid hazretlerinin Muhammed Bakr
isminde bir olu ile Aie Hanm isminde bir kz vard.
Bu kz Seyyid Abdlhakim Arvasi Hazretleri ile
evlenmi, daha sonra Birinci Cihan Harbi esnasnda
hicretlerinde Musul'da vefat etmitir. Seyyid Ahmed
Neyyir Mekki 131, Seyyid Ahmed Enver ve Seyyid Ahmed
Mnir merhumlarn valideleridir.
Arvas'da medfun Seyyid Abdullah Arvasinin olu
Abdulcelil-i Veli isimli zat 1700l yllarda Arvastan
Daldere 132 mntkas Zgh (Duruklu) kyne yerleir ve
ilim yaymaa balar. Byk alim ve veli olan bu zatn
kz Aie hatun, Seyyid Sbatullahi Arvasi Hazretleri ile
evlenir. nc kuak torunu olan Molla Abdulcelil
efendi keramet ehli ve yksek takva sahibi bir zat olup
1925 senesinde Pavas (Kazan) kyne gelip yerleir 133.
131
Seyyid Ahmed Neyyir Mekki Efendi (1894-1967) Kadky
mfts iken stanbulda vefat etti. Fatihte Edirnekap
Kabristanna defnedildi. Defninden sene sonra, kabrinin
bulunduu yerden evre yolu getii iin, Ankarann Balum
kasabasna, babasnn kabrinin yanna nakledildi. Enver
Medeni hicret esnasnda 1918de Eskiehir'de vefat
etti. Seyyid Mnir k, stanbul Belediyesinde sat
memurluunda alm, doruluu, alkanl gzel ahlak
ile etrafnn sevgisini kazanmt. 1979da zmir'de vefat edip
Ankara'nn Balum kasabasna defnedildi.
132
1487 tarihli Mir Hasan Veli'nin kendi adyla anlan camisi
vakf vardr ve kyde mezar bulunan Pir siv Daldere'nin,
bilinen en eski ahsiyetlerindendir.
133
Kazan kynde 1900'lerden 1950'lere kadar Abdulcelil
Arvas Efendi daha sonra da 2000'lere kadar olu seyyid
161
Abdlcelil Efendinin Hamide 134, Hikmetullah,
Zeynelabidin ve Abdulmenaf isimlerinde olu ve bir
kz olur.
Romatizmal hastalarn ileye 17 km. mesafede
bulunan kizler kyndeki Pir Yakup yatrn ziyaret
ederek hastalktan kurtulacana inanlr. Hatta sedye ile
getirilip, yrtlerek dnenlerin olduu anlatlr.
Daldere ky Pullupnar mezrasnda Pir Yusuf
yatr da, ifa amala ziyaret edilen yatrlardan birisidir.
Hastalar btn vcutlarn yatrn hemen yanndaki
emenin suyu ile ykarlarsa, ksa srede ifa
bulacaklarna inanlr.
Zeynelabidin Arvas Efendi, btn ky halkna din dersleri verir

ve Kur'an-i kerim retirdi.
134
Hamide Hanm treli kynden halid bey olu abdulkerim
inal bey ile evlendi. 2000li yllarda stanbulda vefat etti ve
istanbulda defn edildi. Hikmetullah Arvas, takva ve
muhabbet ehli kibar bir zat idi. 17 mart 1992de vefat etti.
Pavasta babasnn ve annesinin yannda aile kabristannda
medfundur. Zeynelabidin Efendi 1992de Vanda vefat eder.
162
Grpnar Evliyalar
Eski ad "Havasor" olup Ermenice "Have-tzor"

(Atalarn Vadisi) szcnden tretilmi olan Grpnar
ilesinin gemii Urartular dnemine kadar uzanr. Eski
ad Mamuret-ul Hamit olan ilenin bugnk merkezi eski
Gzi/Kizi kydr. 1892 ylna ait salnameye gre, iki
nahiyesi 70 ky ile Van vilayetinin Hakkari Sancana
bal kazalarndan biridir. Rus ve Ermeni igaline
urayan ile 1 Nisan 1918 tarihinde kurtulur. 1936
ylnda ile olmutur. Vann 21 km. gneyinde olup ile
topraklar ok yksek ve dalk bir alanda kurulmutur.
1954te nahiye merkezi Kasrik (Krkgeit)tir 135. 1954'te
ile merkezi ve Grpnar ad gnmzdeki yerine tanr.
Vaspurakan slam hakimiyetine Abbasiler devrinde
girer. Andrusi prensleri halifeye tabi olarak bazen
bamsz bazen de yar bamsz ekilde blgeyi
ynetirler. Ermeniyenin en byk eyaleti olan
Vaspurakan ehirleri arasnda Hoap da bulunmaktadr.
Van ve evresi ile birlikte, Hasan Bey ynetimindeki
Hoap ve Mahmudi Beylii topraklar 1548 ylnda kesin
olarak Osmanl Devletine katlr. ilerinin ynetimi
Mahmudi Beylerinin elinde olup Mahmudi Hkmetinin
merkezi Hoaptr. Hasan Bey, Yezidi olan Mahmudi
airetinin Snni-afi mezhebine girmelerini salar. Bunu
135
Tahir Sezen.1935'te Grpnar adyla ile merkezi oldu.
Osmanl Yer Adlar (Alfabetik Srayla). T.C. Babakanlk
Devlet Arivleri Genel Mdrl Ankara 2006
163
gerekletirebilmek iin Hoapta cami ve medrese gibi
messeseler kurar 136. Yerine geen ir Bey hakknda
erefnamede, Sofi merepli, ou zaman ulema ve
fuzelann sohbetinde bulunan, sofi eyhlerine hizmet
eden bir kii olarak bahsedilir.
IV. Murat tarafndan Mahmudi Zeynel Beye
yazlan bir anlamada zetle, Zeynel Beyin ve
Mahmudilerin devlete sadakatleri vlr, rana kar ehl-
i snnet olarak yllarca devletle birlikte yaplan
mcadeleler dile getirilir. Hoap XVIII. Yzyl boyunca
ve XIX. Yzyl balarnda Mahmudi Hkmetinin
merkezi olmaya devam eder. Osmanlnn yeni idari
tekilatlanmasnn sonrasnda Hoap, nce Mahmudi,
daha sonra da Ma'muret'il Hamid kazasnn merkezi
durumuna getirilir. 1315 tarihli Van Salnamesi'nden
anlald zere Hoap, Mahmudi kazasna tabi iken
1296 senesinde teekkl ettirilen Hamidiye kazasnn
idare merkezi olur. Hamidiye kazas douda Albak,
batda Havasor Nahiyesi, gneyde atak kazas ile
snrldr. Kazann ismi Sultan II. Abdlhamid'e izafetle
"Hamidiye" olarak adlandrlmtr. Bu dnemde
Hoap'ta bir hkmet kona, iki karakolhane, bir cami-i
136
Mahmudi Hasan Bey, 1585 ylnda ranllarn eline geen
Tebrizin alnmas srasnda Safevilerle yaplan savata ehit
der. Cesedi Tebrizden alnarak Beyliin merkezi olan
Hoapa getirilir ve yaptrm olduu medresenin gney
batsna eklenen trbeye gmlr.
164
erif, asar- tikadan bir kale, bir medrese ve on kadar
dkkan olduundan bahsedilmektedir 137.
Daha nceleri bir Urartu askeri tesisinin bulunduu
yere, kitabesinden anlaldna gre Mahmudi Sleyman
Bey tarafnda Hoap Kalesi yaptrlr 138. Buras Hoap
suyunun kenarnda ykselen sarp ve dik bir kaya ktlesi
zerine kurulmu ikale ile bunun kuzeyinde ynden
kuatan dkaleden meydana gelmitir. Evliya elebi d
kaleden, alak duvarl krk kuleli, iki kapl ve hendeksiz,
bin adm uzunluunda, iinde sekizyz kadar ev, bir han,
bir hamam ve bir ka dkkan bulunduu eklinde
bahseder. Dkalenin gneydousuna, eimli bir arazi
zerine bir cami ina edilmitir. kaleyi oluturan
yaplar ise, i kalenin gneybatsnda harem duvarna
bitiik olarak yaplm olan mescit, kalenin
gneydousunda kalenin kurulduu tepenin en yksek
kesiminde yer alan ve kumandanlk dairesi, mdafilerin
klas, saray veya asl ikamet edilen ksmdan oluan
seyir kk, bu kkn batsnda yer alan harem, haremin
batsnda yer alan selamlk, seyir kknn birinci
katnda gney duvarna bitiik vaziyette yer alan hamam,
seyir kknn kuzeybatsnda yer alan frn, ve ikalenin
orta kesimine yakn ve kuzey sur duvarnn hemen
gerisinde yer alan zindandan meydana gelmektedir.
137
Mehmet Top. Ortaada Hoap
138
Kale-i Mahmudi, Mahmudi Kalesi ve Narin Kale olarak da
anlan Hoap Kalesinde kaz almalarna Sn. Mehmet Top
bakanlnda bir ekip tarafndan 2007 ylnda balanmtr. 10
yllk bir kaz ve restorasyon projedir.
165
Kalede madeni eser olarak demir kap kanatlar
dikkat ekicidir. Tamam demirden yaplan kap kanatlar
yuvarlak bal ivilerle perinlenmitir. Evliya elebi
kapnn farklln dile getirir. "Osmanl lkesinde kale
kaplar hep aa zerine demir kapl kaplardr ki ate
etsen aac yanar, demirler dklr. Amma bu Hoap
Kalesi Kaps'nn her kanad yz kantar Nahivan
demirindendir. Hi aa ksm yoktur."
Mahmudi beyleri XIX. Yzyln ortalarna kadar
kalede otururlar. Bundan sonra buras terk edilir ve
ekyalar tarafndan soyulur ve zellikle kyller
tarafndan kalenin ahap ksmlar sklerek gtrlr 139.
Evliya Bey Medresesi, Hoap'n merkezinde,
Gevirhan Mezarl'nn dou tarafnda yer almaktadr.
Evliya Bey'in yaad dneme bakarak medresenin,
XVII. Yzyln III. eyrei iinde yapld tahmin
edilmektedir. Medrese, yklm iken 1992 ylnda
Vakflar Genel Mdrl tarafndan ii ve evresi
temizlettirilerek mevcut ksmlar ortaya karlmtr.
Seyahatname yazarnn 1655 ylnda Van
Karahisar'nn yneticisi olarak bahsettii Evliya Bey,
139
2007 ylnda balatlan kaz ve salamlatrma almalar
Van YY Fen Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm
retim yesi Yrd. Do. Dr. Mehmet Top tarafndan yrtlr.
2013 ylnda, hamam, seyir kk ve harem ksmlar ortaya
kan Hoap Kalesi'nde surlar ve i ksmlar da onarlmaktadr.
Ortaya karlan ta borularn i ie gemesiyle denen
hamam ve mutfak ihtiyalar iin kullanlan 350 yllk su ve
kanalizasyon sistemi ile kalenin her tarafna temiz su tand,
kirli suyun da yine ta borularla tahliye edildii tespit edilir.
166
1671 tarihinde Hoap kprsn yaptrr. Kprnn
mansab tarafnda ortadaki byk gzn sanda ve
solunda yapm ile ilgili iki kitabesi vardr.
Halit Neslinden Zeynel olu Evliya Dostoru bir
yol yapt Evliya'ya Emir vard ezelden "Allah'dan baka
ilah olmadna ahadet ederim." Yollar tertip zere
yaplsn diye na tarihini bir eksik dedi. "Hazihu cisrun
benaha Evliya" 1082
Bu kitabelerden kprnn 1671 tarihinde Zeynel
Bey'in olu Evliya Bey tarafndan yaptrld
anlalmaktadr. Kpr gnmzde salam ve kullanlr
vaziyettedir.
Hasan Bey Medresesi ve Trbesi, Van-Hakkari
karayolundan ehre giriin kuzeyinde mezarlk ierisinde
yer alr. Kmbetin gneybat kesinde Hasan Bey
Medresesi bulunmaktadr. Medrese'nin yapmyla ilgili
kitabeden medresenin Mahmudi Ivaz Bey'in olu Hasan
Bey tarafndan 1563 tarihinde yaptrld
anlalmaktadr. Trbe de 1585'den sonra Hasan Bey'in
olu ir Bey tarafndan yaptrlm olmaldr. Medresenin
gneybatsnda, mescit duvarna bitiik olan trbe
darya doru knt yapmaktadr. Gney ve bat
duvarlar medrese ile birleen trbe kesme tatan kare
planl bir yap olup, zeri kubbe ile rtlmtr. Trbeye
medrese avlusunun dousunda kuzey keye yakn,
dikdrtgen bir kapdan girilmektedir. Bu giri bir eyvan
eklindedir. Olduka kaln duvarl trbede kubbeye gei
Trk genleri ile salanmtr. erideki kemerler iki
renkli kesme tatan yaplmtr.
167
Trbenin gney ve bat cephesinin ortasna
dikdrtgen sveli pencereler sivri kemerli niler ierisine
alnmtr. Bu nilerin ierisi geometrik bezemelerle
doldurulmutur. Gnmze ksmen iyi bir durumda
gelebilmitir. Medresenin btnln bozmayacak
ekilde mescidin batsna trbe eklenmesi, Osmanl
medreselerinden ziyade Anadolu Seluklu medreselerinin
bir zelliidir. 2010 ylnda Vakflar Genel Mdrl
tarafndan restorasyon ihalesi yaplr.
Sleyman Bey Kmbeti, Van-Hakkari karayolunun
Hoap knda Gevirhan Mezarlnn gneydousunda
yer almaktadr. Bu kmbetin kime ait olduunu belirten
bir kitabeye veya belgeye rastlanmamtr.
Sleyman Beyin 1643 ylnda buradaki kaleyi
yaptrd gz nne alnacak olursa, bu kmbetin de ona
ait olmas kuvvetle muhtemeldir. Kmbet arazi
konumundan tr kuzeyden ykseltilmi bir kaide
zerine oturtulmutur. Kesme tatan yaplan kmbet kare
planl bir kaide zerindedir. Bu kaideden ke pahlar ile
dtan sekizgen, ieriden daire eklinde gvdeye
geilmektedir. Tek katl olarak yaplan trbenin kuzey
cephesinde giri kaps, dou, bat ve gney cephelerinde
de birer dikdrtgen pencere bulunmaktadr.
Giri kaps iten mukarnasl, dtan da U eklinde
geometrik sslemeli bir bordrle epeevre kuatlmtr.
Ayrca bu bordr zerinde dm motifleri, sekizgen
yldzlar ve glbezekler de grlmektedir. Bu frizin
zerinde sivri kemerli bir alnlk bulunmaktadr. Alnln
zerinde, mukarnasl bir ereve ierisinde kitabelik yeri
168
varsa da kitabe yeri bo braklmtr. Kmbet uzun sre
kendi haline braklm olup, restorasyon almalar
devam etmektedir.
Hoap merkezinde Van-Hakkari karayolunun
gneyinde Mahmudi beylerinden birinin yaptrm
olduu Bey Han bulunmaktadr. Bugn zel mlkiyetin
elinde olan han, ahr olarak kullanlmakta olup kuzey
cephesi dkkanlarla kapatlmtr.
Seyyid Abdurrahman Arvasi'nin babas Seyyid
Abdullah'tr 140. Muhtemelen 1750-1850 yllar arasnda
yaamtr. Kabri Hoap kalesinin hemen eteklerinde,
kaz almalaryla gn yzne karlan mescit ve
medresenin yan bandadr. Burada hacet sahipleri
muradlarna, isteklerine kavumak iin ziyarette bulunur.
Anlatlr ki, Seyyid Abdurrahman Arvasi'nin
byk dedesi Seyyid Kasm Badadi Hazretleri
Hlagu'nun Badad katliam srasnda Badad'dan hicret
edip, aile fertleri ile birlikte uzun yllar Anadolu'nun
eitli yerlerinde kalr. Tasavvuf yolunda olgunluk
derecesine ulaan Muhammed Veli veya Kutub
Muhammed diye mehur olan olunu dou Anadolu'ya
gnderir. Kendisi de Msr'a gidip Ezher Medresesi
mderrisleri reisi olur. Sonra Medine-i mnevvereye
gidip orada vefat eder. Anadolu'ya gelen ve etrafn
aydnlatan Muhammed Veli, Hakkari Beyi brahim Hann
kz Fatma Hanmla evlenir. Yksek dalar arasnda
geidi zor bir yere bir dergahla iki katl bir ev yaptrr.
140
Abdurrahman Arvasi. Evliyalar Ansiklopedisi
169
Arvas yani Van'n Bahesaray ilesine bal Doanyayla
kyn kurarak sevenleri ve akrabalaryla birlikte oraya
yerleir. Burada nadide eserlerden bir de ktphane tekil
ederek ok talebe yetitirir.
Seyyid Muhammed Veli'nin torunlarndan Seyyid
Abdullah vefat ettii zaman olu Abdurrahman Arvasi
kk yata yetim kalr. Seyyid Abdurrahman, nce
babasndan, onun vefatndan sonra da vaktin byk
alimlerinden ilim tahsil etmeye balar. Yedi-sekiz
yalarnda iken Kur'an- kerimi hatmedip Arabi ilimleri
renmeye balar. Ksa zamanda akli ve nakli ilimlerle
zamannn fen ilimlerinde byk alim olur. Blu ana
gelince, annesi, Arvasi soyunun Van havalisinde devam
iin, gen yata onu evlendirir. Abdurrahman Arvasi
hazretlerinin Molla Abdullah (olu Abdlcelil Daldere
kyne yerleir), Hac Molla Ltfullah (Sbgatullah
Arvasi Hazretlerinin babasdr), Muhammed Efendi,
Molla Muhammed (Abdulhakim Arvasi Hazretlerinin
dedesidir), Molla Ubeydullah, Molla Abdlhamid
(Seyyid Fehim Hazretlerinin babasdr), Seyyid Tahir ve
ismi bilinemeyen ikisi ile dokuz olu olduu nakledilir.
Dier taraftan, Arvasi Derneinin Seyyid Taha
Hazretlerinin hazrlam olduu ecereyi esas alarak
Abdurrahman Arvasi Hazretlerinin ocuklar hakkndaki
bir tavzih yazsndan drt evlad olduunu reniriz. Bu
zatlar, El Hac Molla Ltfullah, Molla Abdlhamid, Molla
Muhammed, ve Tahir Efendidir.
Abdurrahman Arvasi, zahiri ilimlerde ykseldii
gibi tasavvuf yolunda da ilerleyip kemale gelmi, Kadiri
170
ve eti kollarnda irad sahibi, zamannn mrid-i
kamili olmutur.
Seyyid Abdurrahman'n mr, zahir ve batn
ilimlerinin tedrisi ile geer. Arvas ve Hoab'daki medrese
ve dergah dolup taar. stanbul, Hicaz, Msr, Irak gibi
memleketlerde zlemeyen meseleler Abdurrahman
Hazretlerine getirilmektedir.
Anlatlr ki, pekok kerametleri grlm olan
Seyyid Abdurrahman Hazretleri zamann beylerine,
paalarna mektuplar yazarak onlara nasihat ederdi.
Seyyid Abdurrahman her sene -be ay o havaliyi
dolar, Vaaz, nasihat ve iradla, halka slamn esaslarn
anlatr, bilhassa bozuk mezhep ehline kar hsn- hasin
(salam kale) vazifesi grrd.
Kerametleri vefatndan sonra da grlr.
Abdurrahman Tagi (Tahi) yle anlatr. Babam [Seyyid
Ltfullah Hazretleri] Buda Hann yannda alrd. O
anlatt. Han, askerleriyle beraber Seyyid Abdurrahman
Kutub Hazretlerinin kabri yaknlarna gelmiti. Mola
verdikleri yerde, Yusuf Efendi askerlerden ayrlp,
Seyyid Abdurrahman'n kabri bana geldi ve Seyyid
Hazretlerini kabrin zerinde oturuyor grd. Kendini
grnce yzn evirdi, baka yere bakmaya balad, hi
iltifat etmedi. Yusuf Efendi yz bulamaynca, doru
askerin yanna gelip komutana silahn ve elbiselerini
kararak teslim etti. Silahn teslim ettiini gren Han,
Yusuf Efendiyi tehdid ederek, "Bizden vaz geersen seni
Nirib nahiye mdrlnden azlederim, evini oradan
karr seni ldrrm." dedi. Yusuf Efendi aldr
171
etmedi. Doru Abdurrahman Hazretlerinin kabri bana
geldi. Bu defa kabrinin zerinde oturduu halde ona gler
yzle bakyordu ve, "Mevlana Yusuf! lk geldiinde
senden yz evirmitim. imdi ise yzm sana dndm,
tvbe et!", buyurdu. O da imdiye kadar yaptklarna
tvbe edip Abdurrahman Hazretlerinin elini pt. Ondan
nasihat alarak ayrld. O nasihatlara uyarak mutlu bir
hayat yaad ve han da kendisine hi bir ktlk
yapamad.
1974 Kbrs Harekatndan sonra Van'n Hoab
(Gzelsu) kazasna ailesi ile birlikte bir hava binbas
gelip Seyyid Abdurrahman Arvasi Hazretlerinin kabrini
sorar. Kabrin bulunduu yere varp, orada bir ko kesip
fakirlere, eker alp ocuklara datr. Kendisine bu
yaptklarnn ve ziyaretinin sebebi sorulunca, yle
anlatr,
Kbrs Harekat srasnda adann zerinde
uuyordum. Beparmak Dalarndaki Rum yuvalarn,
oyuklarn, mazgallarn ve mstahkem mevki ve
mevzilerini bombalayp dnecektim. Omuzumda iki el
hissettim. Korktum. Baktm ki sarkl, sakall, nur yzl
ihtiyar bir zat. "Evlat, filan mevzileri de bombala!"
buyurdu. "Benzinim dne yetmez.", dedim. "Korkma
ben tekeffl ediyorum.", deyince dndm. Gsterdii
mevzi ve hedefleri de bombaladm. Mersin'e doru
gelirken, "Grdn m benzinin yetti." buyurdu. Ben
merak edip o zata, "Siz kimsiniz?" diye sordum. "Van'n
Hoab kazasndan Seyyid Abdurrahman'm.", diye
buyurdu. "Sa msnz?" dedim. "Deilim ama, byle
172
savalarda ve skntl durumlarda yardma koarm.",
buyurdu.
Hoab halk kuraklk olduu zaman gidip Seyyid
Abdurrahman Hazretlerinin kabrinin baucundaki ta
alp aasndaki dereye sokarlar ve yamur yaar.
Bunun iin o ta suda durmaktan incelmitir, denir.
Abdurrahman Arvasi Hazretlerinin oullarndan
Seyyid Ltfullah, hac olup, alim, fadl ve veli idi. Kabri
Arvas'tadr. Seyyid Sbgatullah Arvasi (Gavs-i Hizani)
Hazretleri Seyyid Ltfullahn soyundandr.
Oullarndan biri Seyyid Molla Abdlhamid'dir.
Arvas'da kalr, Arvas medrese, tekke ve zaviyesini sevk
ve idare ederdi. Arvas ve civarna ocuklar yerleir.
Molla Abdlhamid Seyyid Fehim Arvasi hazretlerinin
babasdr.
Oullarndan biri de Seyyid Molla
Muhammed'dir. Bakale'ye yerleir. Nesli burada
oalr. Alim, kamil, kadirinas ve hal ehli olup, Seyyid
Taha hazretlerinin sohbetinde bulunmutur. Neslinden
Seyyid Abdlhakim Arvasi gibi bir alim ve mrid
yetimitir.
Oullarndan biri de, Seyyid Abdullah'dr.
Arvas'da medfundur. Hacdr. Medresede mderris idi.
Olu Abdlcelil Zugula (Daldere) kyne yerleir.
Anlatlr ki, Seyyid Abdurrahman, ihsan sahibiydi.
Mal ve cann Allah tealann dinini yaymak iin sarf etti.
Zamannn kutbu olduu iin uzak yerlerde Allah
yolunda, O'nun dinini yaymak iin savaanlarn
173
yardmna koard. Bununla ilgili olaark hanm yle
anlatr.
Efendim, arada-srada silahlarn kuanr, evden
kar, sabahtan nce yine eve gelirdi. Geldiinde
stnde-banda kan lekeleri olurdu. Elbiselerini ykar
sesimi karmazdm. Yine elbiseleri kan iinde kald bir
gn kendisine, "Efendi! Sk sk gidip, sabaha bu vaziyette
geliyorsun. Nereye gidiyorsun ve elbisen niin kan iinde
dnyorsun?" diye sordum. O da, "Hanm, salmda
iken kimseye sylemezsen, bu srr sana sylerim." dedi.
Ben de, "Sylemem." dedim. Bunun zerine, "Biz
vazifemiz icab zaman zaman dnyann neresinde
mslmanlarla kafirlerin harbi varsa oraya gideriz.
Mslmanlara yardm eder, kffar ile harbederiz. Ayrca
darda kalm mslmanlarn da yardmna yetiiriz."
buyurdu. Ben bu srr o vefat edinceye kadar kimseye
sylemedim, sakladm.
leye 60 km. mesafede bulunan Alnak ky
snrlar iinde Baet-i Mhemda ve Kardeleri olarak
Bilinen Nedi ve Bei isimli evliyalarn trbeleri
bulunmaktadr. Rivayet edilir ki, Adiyy bin Msaffir
slam yaymak ve mazlumlar zalimlerden kurtarmak
iin Asr- Saadette balayan ila-y kelimetullah
seferiyle buraya kadar gelir. Adiyy bin Msaffir ve 40
cengaver silah arkada bu civarlarda ehit olurlar.
leye 60 km. mesafede bulunan Karako kynn
eski ad Melkava'dr. Ky Molla mer tarafndan
yaklak 400 yl nce kurulmutur. Molla mer'in trbesi
174
ise gzelsu (Hoap) bucandaki Molla mer Camisinin
altndadr.
Seyyid Fehim Arvasi hazretlerinin olu olan
Muhammed Sddik Efendi (1871-1916) Arvas'ta
dnyaya gelir 141. Arvas Medresesinde ve Geva'ta
babasnn icazetli talebelerinden, Molla Abdlcelil'den
bir mddet ders alr, ilk bilgileri renir. Daha sonra
Bakale'de Seyyid Abdlhakim Arvasi hazretlerinin
yannda ilim ve tasavvufta yetiir.
Hilafet alarak irad iin nce Arvas'a gider. Sonra
hocasnn emriyle Van Mftln kabul eder.
Muhammed Sddik Efendi Van'da mft olduu srada
Birinci Dnya Sava kar. Bu sralarda bir gn
Grpnarn Mejingir (Yukarkaymaz) kynde Mejingir
Suyu kenarnda kollarn svam abdest alrken, o
evrede bulunan Ermeni komitaclarndan iki Ermeni ate
edip Muhammed Sddik Efendiyi vururlar. Atlan kurun
sa omuzundan girip sol brnden kmtr.
Vurulduunu hissedince, belindeki silah ekip ate eder.
Kendisini yaralayan vurup ldrr. Dierini de yaralar.
Arkadalar da o yaraly ldrrler. Muhammed Sddik
hazretleri birka saat sonra ehid olur. Bu arada vasiyetini
yapm olduu nakledilir. Kabr-i erifi Mejingir
kyndedir. 1969 senesinde vefat etmi olan Fehmi
141
Babakanlk Osmanl Arivlerinde 1903 tarihine ait bir
belge yledir. 1320 (Hicr) Hac farizasn yerine getirirken
len Arvas Medresesi Mderrisi eyh Mehmed Emin
Efendi'nin yerine eyh Fehim Efendi'nin olu eyh Sddk
Efendi'nin tayin talebi.
175
Efendi adnda fazilet sahibi bir olu vardr. Kabri,
babasnn kabri yanndadr.
leye 20 km. mesafede bulunan kyn Zernek
olan eski ad 1954 ylnda Hamurkesen olarak
deitirilir 142. Zernek'in kurulmasn salayan Bearet
Bey riyaseti altnda bulunan 1600 hanelik Hani airetiyle
beraber buraya yerleerek Zernek Kalesi'ni ina ettirir.
Bearet Bey ilme ok kymet veren bir ahs olarak, kale
ile ayn zamanda Zernek Medresesi'ni de ina ettirir.
Ayn zamanda Zernek'in ilk camisi olan bu medrese,
blgenin ilim ve irad merkezi olmasnda nemli rol
oynar. Bearet Bey vasiyetinde, vefatndan sonra kaleye
deil medreseye defnedilmeyi istemitir. Kabri, vasiyet
ettii ekilde medrese duvarnn kble tarafnda ykntlar
arasnda bulunmaktadr.
Bearet Bey son dnemlerinde medrese ile daha
ok megul olurken, Zernek Kalesi'nin idaresini ve
blgenin ynetimini brahim Bey srdrr. brahim Bey
dneminde Zernek askeri g bakmndan blgenin
nemli bir ss olur. brahim Bey de Zernek'te
medfundur.
brahim Bey'in vefatndan sonra yerine olu Yar
Alihan Bey Zernek beyi olur. Tevazu sahibi ve
yardmseverlik hususunda emsal gsterilen bir zattr.
Halkn dertlerine koup srekli yardmlarda bulunduu
iin Alihan olan ismine ilaveten "Yar" lakab verilmitir.
Onun da kabri Hamurkesendedir.
142
Uur Abbasigil. Unutulan Bir Tarih Zerink (Zernek)
176
Gazi Bayezid Han'a Gazi lakab Sultan Murat
zamannda Badat seferinden dolay verilmitir. Onun
dneminde Hoab Kalesi ynetimi snrlar dnda kalan
btn blgeye Zernek Beylii hkmeder. Gazi Bayezid
Han'n derin bir ilme sahip olduu ve veli bir zat
olduundan dolay halk tarafndan kendisine Sultan
lakab verilmi olduu anlatlr. 1702'de vefat etmitir.
Hamurkesende medfundur.
Gazi Bayezid Han Bey'in ei Hanmzade Hanm,
kadn evliyalardandr. Zamannda ok keramet gsterdii
nakledilir. Sadece Zernek Beylii snrlar iinde deil
Van halknn neredeyse ekserisi tarafndan bilinen, ok
hrmet gsterilen, sevgi ve sayg duyulan bir hanmdr.
Kale ierisinde kendisine ait odas ve dershanesi
bulunmaktadr. Kabri Zernek kabristannda ei Bayezid
Han ve olu II. Bayezid arasnda bulunmaktadr. 1712
tarihli mezar tek para ta lahitle kapldr. Zernek tarihi
mezarlnda bulunan kabir, mezarln orta ksmndadr.
Mezar, sanduka ile iki ulardaki ahidelerden
olumaktadr. ahideli sanduka tipi mezarlar grubuna
giren mezarn, ayakucu ta kayptr. Sandukas sade
tutulan ba taraftaki ahidesinin i yznde kitabe, yan
tarafnda kl resmi yer alr. ahidenin i yzndeki drt
satrlk ve satrlar ereve iine alnm Farsa kitabenin
sadece ilk iki satr okunabilmektedir.
Gazi Bayezid Han'n olu olan Seyyid Muhammed
Bey dneminde Zernek Beyleri iki nadide esere sahip
olmutur. Bunlardan ilki Zernek Camiidir. Cami
kitabesine gre 1701 ylnda Seyyid Muhammed Bey
177
tarafndan yaptrlr. Kare planl ve tek kubbeli harimden
oluan binann yapmnda dzgn kesme ta
kullanlmtr. Birinci Dnya Savandaki Rus igali
srasnda Ermeniler tarafndan tahrip edilen, kubbesi
yklan ve uzun sre bu ekilde kalan yap, Zernek
kylleri tarafndan elden geirilip ibadete alr. 1991-
1994 yllar arasnda Vakflar Genel Mdrl
tarafndan onarlm ve kubbe yeniden yaplmtr.
ynden payanda duvarlar ile desteklenerek dzletirilmi
bir zemin stne oturtulan cami byk bir kaya ktlesinin
zerine ina edilmitir. Dtan 12 x12 byklndedir.
Kaln beden duvarlar altta beyaz, stte kahverengi
talardan rlmtr. Harim, sekiz keli bir kasnak
zerine oturan 8 m. apndaki kubbeyle rtlmtr.
Kubbe kasnanda aydnlatma iin drt pencere
bulunmaktadr. Ky iinde bulunan cami, kalenin
dousunda yer almaktadr. Etrafnda Zernek beyleri
torunlarnn evleri bulunan caminin dousunda Zernek
Deresi akar. Derenin zerinde Seyyid Muhammed Bey'in
Zernek Beylii'ne kazandrd eserler arasnda Zernek
kprs bulunmaktadr. 1960-70lere kadar ulaan kpr
koruma altna alnmayp yklnca yerine yenisi yaplr.
1705 tarihli kprye ait kitabe aile mensuplarnca
saklanmaktadr. Zernek Beyleri dneminden kalan
Zernek Han'ndan bahsedilse de bugn herhangi bir
kalnt kalmamtr. 1982'de yapmna balanan Zernek
Baraj gl sahas iinde kalan Zernek Han, yklmadan
nce Van Blge Mzesi grevlileri tarafndan
178
20.4.1982'de incelenmi ve hann XVII. Yzylda
yaptrlm olduu tespit edilmitir.
Dermeryema (Meryem Ana) ziyareti ise eski bir
kilisededir. Ky Grawi airetine mensup bir kydr.
Kyn adnn nereden geldii ve gemii hakknda bilgi
yoktur. Krkgeit ky ilk yllarda ile olarak
kurulmutur. Buna dair kyn dousunda cezaevi, salk
oca ve kyn giriinde PTT binas bulunmaktadr.
Ancak sonralar ile seviyesinden nahiye durumuna
drlr. Nahiye tekilatlarnn kaldrlmasyla tekrar
ky statsne geer. Krkgeit ismi ise kyn yaylalarna
giden dalk kesimdeki yollardan gelmektedir
Grpnar ilesinin 31 km. gneydousunda,
Krkgeit (Kasrik) kynn batsndaki Ku Dalar'nn
kuzeydou bitiminde yer alan Hogecvank Manastr (Der
Meryem), Krkgeit Deresi'nin atak ay'na kart
yerde bulunan bir tabya zerinde kurulmutur. Hz. sa'nn
havarilerinden Bartholomeus tarafndan apel olarak
kurulduu tahmin edilen, gemi dnemlerde
definecilerin hedefi haline gelen ve bakmszlk yznden
byk blm tahrip olan manastr, mimarisi ve
ihtiamyla bir kaleyi andrr. Yaklak iki bin
metrekarelik alan kaplayan manastra, gney tarafndaki
bir kapdan girilir. inde Kutsal Bakire Meryem
Kilisesi, apel, kilise evi ve 22 oda bulunan manastrn
kurulu tarihiyle ilgili net bir bilgi bulunmamaktadr.
Ermeni tarihilerin verdii bilgilere gre ise, XIV-XVI.
Yzyllar arasnda Hristiyanlar asndan nemli olan
drt el yazmas kitabn bu manastrda yazlm olduu
179
nakledilir. Der Meryem Kilisesi 1651'den itibaren
Akdamar Kilisesi'ne bal piskoposluk merkezi grevini
yapar. l Genel Meclisi tarafndan Manastrn restore
edilmesi karar alnr.
Yre halk tarafndan belirli aralklarla ziyaret
edilen ve kutsal saylan manastra giden vatandalarn,
d duvarlarn adaklarla ssledii grlr. Manastr
ziyaret ederek dilek tutan baz vatandalarn, burada
horoz kestikten sonra yapnn etrafnda dnd,
duvarlarna ivi akt ve bezden beikler yaptktan
sonra dualar ettii ve dualarnn kabul olduuna inanan
birok kiinin ocuklarna da "Meryem" ya da "sa" ismi
verdii anlatlr.
Yedisalkm kynn eski ismi Put 143 olup ileye 77
km. mesafededir. Bedizzamann hizmetinde bulunan
Nezir Dnmez (1882-2003) Vanda dnyaya gelir. Baet
Danda Bedizzaman Hazretlerine hizmet etmitir.
Kabri Yedisalkm kyndedir.
143
Ertoi airetinin Mamedpran koluna ev sahiplii yapan
kyn tarihinin VII. yzyldan eskiye dayand nakledilir.
Buradaki Surp Asdvadzadzin manastr 19. yy sonunda metruk
fakat salam durumdadr. Kyn bat tarafndaki kale
harabesinin yapmnda kullanlm ok sayda Ermeni mezar
tann grld anlatlr.
180
Muradiye Evliyalar
Orhan Kl makalesinde Bargiri Sanca'ndaki

Vakflar yle sralar 144 .
Anzaar Zaviyesi Anzaar (Yumakl) kynde
bulunmaktadr. 1571 ylnda zaviye eyhi eyh Kalender
olup bundan nceki eyh ise eyh Dede Bey'dir. Geliri
gelen-geen yolculara sarf edilen eyh mer Zaviyesi
Bargiri (Muradiye) ehrinde bulunmaktadr. Hangah
Zaviyesi Bargiri ehrindedir. 1571 tarihli defterdeki
kaytlara gre, ah Ermen yani Ahlatahlar
evkafndandr. Bu durumda zaviyenin XII. Yzylda
kurulduunu sylemek mmkndr. Ali Abdal Zaviyesi
Bargiri ehrindedir. Tam olarak nerde bulunduu vakf
kaydndan anlalmayan Salu Hasan zaviyesinin eyhlii
evlada art koulmutur. Cami-i Kebir Vakf Bargiri
(Muradiye) ehrinde bulunmaktadr. Ulu Camii evkaf
iindeki gelirler 6 kt'a ba, 20 kt'a zemin, Bargiri
Kalesi'ndeki bir hamam (bu hamam Kansu Bey
tarafndan yaptrlarak camiye vakfedilmitir) ve Simtatos
(Kocasaban) kynn hasldr.
le, XIX. Yzylda Van Vilayetinin merkez
sancana bal bir kaza olarak ynetilmitir. Eskiden
Kandahar ve Bargiri ismi ile anlan Muradiye, Bendimahi
Orhan Kl. 1571 Tarihli MufassalEvkaf Tahrir Defterine

144
Gre Erci, Bargiri (Muradiye) ve Mu Vakflar
181
aynn dousundaki bir vadinin yamacnda kurulmutur.
Cumhuriyetin ilanndan sonra 1935te Belediyesi
kurulmu, 24 Kasm 1976daki aldran depreminde
byk hasar gren Muradiye, yeni batan yaplanmtr.
Esasen Urartu yaps olan Bargiri Kalesi, ah
smail tarafndan 1510 ylnda yeniden dzenlenir. ou
kaba yontulmu talarla rlen i kalenin ok az ayakta
kalabilmitir. Kuzeybatdaki dzgn rlm surlarla
gneyindeki iki giri kap kalnts Urartu, kuzeydeki
giri kapsnn bulunduu duvarlar ise Safevi dnemine
aittir.
Kalede Mecnun Babann kz kardei Zbeyde,
Hac Nacar Baba, Abdurrahman Baba ve Geylani
Babalara ait mezar ve trbeler, i kalenin dnda, tepenin
sa eteinde ise Mecnun Baba Trbesi bulunmaktadr.
Hac Mecnun Babann XVIII. Yzyln sonlarnda ileye
30 km. mesafede bulunan Akbulak kynde yaad
sylenir. eyh Sait Arvas (1903-1975)n da Akbulak
kynde dnyaya geldii ve vasiyeti zerine Hac
Mecnun Babann yanna gmld nakledilir. 2013te
trbe Gen Admlar Dernei tarafndan restore edilir.
Kbik Kynn km. uzandaki mezarlk
ierisinde bulunan Kbik Ky Kmbetleri, kitabeleri
bulunmadndan ve kaynaklarda da onlarla ilgili bilgiye
rastlanmadndan kime ait olduklar bilinmemektedir.
Yap sluplarndan XVII. Yzyln ikinci yarsnda
yapldklar sanlmaktadr. Bu kmbetler birbirlerine ok
yakn olup, kuzeydeki kmbet sekizgen, gneydeki ise
182
dokuzgen cephelidir. Ancak kesme tatan yaplm olan
kmbetlerin her ikisi de orijinalliklerinden uzaklamtr.
Molla Yusuf, 1932'de vefat etmitir, kabri ileye
25 km. mesafede bulunan Doangn (eski ismi Rehmin)
kyndedir.
183
zalp Evliyalar
lede Takuri Hseyin Bey'in Olunun kabri

bulunmaktadr 145
leye 10 km. mesafede bulunan Aamollahasan
kynde kyn kurucusu olduu kabul edilen Molla
Hasann trbesi bulunmaktadr.
145
Takuri airetinin, eyh Ubeydullah Mukri, Milan, emski
airetleri ile birlikte Bakalenin Dou ve Kuzeydousu ile
Kelekom kprs civarnda karlayarak isyannda destek
verdii, Dou Anadoluda Rus ve Ermeni igal ve saldrlarna
kar da Hamidiye alaylarna destek verdikleri anlatlr.
Airetin eceresinde Hseyin Beyin olu olarak Halil Beyin
ismi geer.
184
Yer ve sim ndeksi
A
Abdurrahman Arvasi, 107, elebiba, 138, 140, 141,
169, 170, 172, 173, 193 142, 146, 149
Abdurrahman Baba, 41, 42, oravanis, 40, 76, 77
182, 193
Abdurrahman Gazi, 41, 42, D
43
Abdlhakim Efendi, 49, 57, Daldere, 161, 162, 170, 173
64, 65, 67, 107, 115, 119 Dereii, 130
Abdlmecid Perihanolu, 56 Doangn, 183
Ahmed-i Cano, 79 Doanyayla, 93, 170
Albayrak, 128, 129, 130, 148, Duruklu, 161
191
Ali avu, 77 E
Alnak, 174
Aaglderen, 133 Eliak, 136
Aamollahasan, 184
F
B Fahrettin Our, 72
Bardak, 78
Bayram Dede, 79, 80, 81, 82 G
Galip Baba, 41
C Gazail Baba, 46
Celme Hatun, 158 Gkolan, 148
Grenta, 136
Glsnler, 40
Gneyyama, 87
atakdibi, 142 Groluk, 130
ayc Emin Bey, 59, 61, 64
185
H
Hac Hamza, 39, 78 Kazan, 161
Hadili Kabul, 130 Keklikova, 148
Hakk Baba, 149 Kll Baba, 75, 76
Hamid Ekinci, 68, 190 Krkgeit, 163, 179
Hamurkesen, 176, 177 Kocapnar, 148
Haydar Baba, 147 Ko Baba, 79, 80
Haydarbey, 142, 146 Kyck, 147
Hevat, 130 Kbik, 133, 182
Hdr, 79, 131
Hdr Baba, 79 M
Hsrev Paa, 12, 14, 15, 17,
18, 19, 20, 21, 25, 38, 39, Marufi Kerhi, 147
51, 52, 74, 128, 156, 191, Mehmed Emin, 69, 175, 193
192 Mehmet avu, 87
Melkava, 174
Mir Hasan, 86, 87, 96, 125,

161
kizler, 162 Molla Hasan, 184
skambo, 46 Molla Maruf, 77
smail Kutbettin, 130 Molla Muhammed, 121,
smailbaba, 133 131, 170, 173
Molla mer, 174
K Molla Resul, 93, 94, 95, 99,
100
Kadem Paa Hatun, 143, Molla Yasin, 77
144, 145, 146 Mollakasm, 78
Kanimir, 69 Muhammed bin Kasm
Kara eyh, 78 Badadi, 88
Karako, 174 Mustafa Paa, 24, 25, 191
Kasrik, 163, 179 Mustafa Tfeki, 47, 48
Kavgal Baclar, 148 Mks, 83, 84, 85, 87, 90, 92,
Kavuncu, 40, 76, 77 93, 96, 110, 120, 124, 125
186
N
Nanyemez Baba, 41 Seyit Ali Rza, 133
Nedi ve Bei, 174 Seyyid Abdlhakim, 49, 57,
Nezir Dnmez, 180 64, 67, 103, 105, 107, 115,
Nuh Polatolu, 64 116, 117, 119, 120, 121,
125, 126, 161, 173, 175,
O 193
Seyyid Cemaleddin, 92
Oulveren, 130 Seyyid Fehim, 48, 49, 64, 66,
94, 96, 97, 98, 99, 100,
101, 102, 103, 104, 105,
106, 107, 108, 110, 112,
mer Halan, 129 113, 114, 115, 118, 119,
renkale, 129 120, 121, 122, 123, 124,
zkaynak, 80, 81 125, 126, 159, 160, 170,
173, 175
P Seyyid Fehim Arvasi, 48, 49,
64, 98, 99, 120, 125, 126,
Pay, 90, 148
159, 173, 175
Pir Yakup, 162
Seyyid Hasan Medeni, 121
Pizan, 129
Seyyid Hseyin, 121
Pullupnar, 162
Seyyid Ltfi, 93
Seyyid Muhammed Emin,
R 64, 103, 115, 119, 120,
121, 127
Rehmin, 183
Seyyid Muhammed Hafid,
Resul Zeki, 93, 99, 193
150
Seyyid Muhammed Masum,
S 121
Seyyid Muhammed Mazhar,
Said Nursi, 29, 46, 59, 60, 61,
121
63, 69, 77, 151
Sar Baba, 149
187
Seyyid Muhammed Reid, T
121, 158
Seyyid Muhammed Salih, Taha Arvas, 49
103, 121 Tekler, 142, 148
Seyyid Muhammed Sddik, Toprakl, 149
121
Seyyid Muhyiddin, 131 U
Seyyid Nizameddin, 121
Seyyid emseddin, 122 Ubeydullah, 111, 113, 114,
Seyyid Taha, 94, 97, 98, 99, 160, 170
100, 101, 102, 103, 104,
111, 116, 119, 126, 170, Y
173
Sbgatullah, 97, 98, 150, 170, Yanal, 130
173 Yavuzlar, 131
Sofu Baba, 47, 48, 49, 50, Yaylakonak, 88
105, 148, 193 Yedisalkm, 180
Szveren, 135 Yeniyaka, 133
Sultan Zbeyde, 149 Yeil Sultan, 137
Sultan- Yekpay, 76, 77 Ylanl, 147, 149
Ylanl Baba, 147
Yukarkaymaz, 175
Yumakl, 181
ehabeddin zer, 46 Yusuf Gazail, 46
emseddin Buhari, 91 Yusuf Hevari, 136
eyh Babo, 137
eyh Hazmam, 148 Z
eyh Macur Baba, 149
eyh Mehmet Tayyar, 136 Zeranis, 58
eyh Ramazan, 69, 70, 71, 72 Zernek, 176, 177, 191
eyh Rt, 80 Zeve, 40, 78, 79, 121
eyh Sucu, 133 Zortul, 142
eyh Sultan, 78
188
Kaynaka
Kitaplar
1. hsan Atasoy. Molla Hamid Ekinci. Nesil Yaynlar.
2011
2. Mehmet Top. Hoaptaki Mahmudi Beylerine Ait
Mimari Eserler. T. C. Kltr Bakanl Yaynlar.
Ankara. 1998
3. Abdulhalim Durma. Evliyalar ehri zmir
4. Abdulhalim Durma. Evliyalar ehri Erzurum
5. Abdulhalim Durma. Evliyalar ehri Kastamonu
6. Abdulhalim Durma. Evliyalar ehri Sivas
7. H. F. B. Lynch. Armenia Travels and Studies Cilt II
8. Tahir Sezen. Osmanl Yer Adlar (Alfabetik Srayla).
T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl
Ankara 2006
9. General Rafael de Nogales. Memoirs of a soldier of
fortune, Harrison Smith, Inc. - New York 1932
10. Hogrden Yolayrmna Ermeniler. Erciyes ni.
2009. Cilt I-II-III-IV
11. Hogr Toplumunda Ermeniler. Erciyes ni. 2007.
Cilt I-II-III-IV
12. Ayhan Ik. stad Bedizzaman'n Van Hayat. Ik
Yaynclk Ticaret. 2014
13. Mehmet Top. Hakkari Valilii Yayn No. 6. Ankara.
2010
Tezler
1. Erol Albayrak. Ercite Eski Trk nanlarnn zleri.
Yksek Lisans Tezi. Nide ni. Nide. 2006
2. brahim Kaplan. Van Gl evresinde amanizm
izleri. Yksek Lisans Tezi. Frat ni. Elaz. 2010
3. smail Mangal tepe. XIX. Yzyl Fransz Seyyahlarna
Gre Van. Doktora Tezi. stanbul ni. 2005
189
4. Sami Aaolu. Van Merkez Sancandaki Vakflar
XVI.-XVIII. Yzyllar (Sosyal Hayata ve Eitime
Katklar). Doktora Tezi. Seluk ni. Konya. 2003
5. Sevda Aktulga Grbz. Van Merkezinde Bulunan
Manevi Halk nanlarnn Tarihi ve Din
Fenomenolojisi Asndan Deerlendirilmesi. Yksek
Lisans Tezi. Yznc Yl ni. Van. 2010
Makaleler
1. Abdullah Po. XIX. Yzyln Sonlarnda Tarsusta
Trk-Ermeni likileri
2. Abdsselam Uluam. Van Hsrev Paa Klliyesinin
Bilinmeyen niteleri ve Osmanl Sanatndaki Yeri
3. Cafer Ulu. Trk ve Ermeniler Arasnda Sosyo-
Kltrel Etkileime Zemin Hazrlayan Etmenler
4. Davut Kl. Rus General Mayevskinin raporuna gre
Van-Bitlis Vilayetlerinde Ermenilerin Sosyal-Dini
Yaps ve Ermeni Meselesinin Geliimi
5. Dilen nce Erdoan. Ortak Yaamdan atmaya
Trkler ve Ermeniler: Van Yetimhanesi rnei (1896-
1897)
6. Mehmet Top. Ortaada Hoap
7. Mustafa Gl. 1896 Van Ermeni syan ve
Sonrasndaki Gelimeler
8. Mustafa Murat ntu. Ermeni Mektepleri ve Ulusal
Kimlik Oluumu
9. Mustafa Oflaz. skender Paa Vakflar
10. Nee Tozkoparan. Ermeni Ayrlk Hareketlerinde
Amerikan Protestan Misyonerlerinin Eitim ve Salk
Faaliyetlerinin Rol
11. Oktay Aslanapa. Dou Anadoluda Karakoyunlu
Kmbetleri
190
12. Orhan Kl. 1571 Tarihli MufassalEvkaf Tahrir
Defterine Gre Erci, Bargiri (Muradiye) ve Mu
Vakflar
13. Orhan Kl. Tekilat ve leyi Bakmndan Dou
Hududundaki Osmanl Kaleleri ve Mevacib Defterleri
14. Orhan Kl. Van Eyaleti'ne Bal Sancaklar ve dari
statleri (1558-1740)
15. Orhan Kl. XVI-XVII. Yzyllarda Van Gl
evresinde Ermeni Varl ve Trk-Ermeni likileri
Osmanl Devleti ve Amerikan Misyonerleri
16. Salahaddin Bekki. Ercili Emrah'n ahidesi (Mezar
Ta) zerine
17. Salih Mercan. Van Valisi Hasan Paa'nn Van
Hakkndaki 1880 Tarihli Layihas
18. Sami Aaolu. Van ehir Dokusu ve Tarihi
Eserlerinin Tahrip Edilmesine Ermenilerin Rol
19. ahabettin ztrk-Eylem Gzel. Eski Van ehri'ndeki
Surp Vardan Kilisesi
20. akir Batmaz. Milliyetilik, Bamszlk, Ermeniler,
21. Uur Abbasigil. Unutulan Bir Tarih Zerinak (Zernek)
22. Yaar Kalafat. Anadoluda Ulu Kadn Kiiler ve Halk
nanlar
23. Zeki Tekin. Mustafa Paa Vakf
Ansiklopedi
1. Abdurrahman Arvasi. Evliyalar Ansiklopedisi
2. Abdurrahman Baba. Evliyalar Ansiklopedisi
3. Abdlmecid Efendi. Evliyalar Ansiklopedisi
4. Bugnk Van. Metin Tuncel. TDV slam
Ansiklopedisi
5. Ercili Emrah.Saim Sakaolu. TDV slam Ans.
Cilt II
191
6. Fehim Arvasi. Evliyalar Ansiklopedisi
7. Halife Mustafa Efendi. Evliyalar Ansiklopedisi
8. Hsrev Paa Klliyesi. Semavi Eyice. TDV
slam Ansiklopedisi. Cilt. 19
9. I.Abbas. Faruk Smer. TDV slam Ans. I. Cilt
10. Mimari. Ali Boran - Abdlhamit Tfekiolu.
TDV slam Ansiklopedisi
11. Muhammed Kutup Efendi (Arvas). Evliyalar
Ansiklopedisi
12. Muhammed Masum (Arvas). Evliyalar
Ansiklopedisi
13. Muhammed Reid (Geva). Evliyalar
Ansiklopedisi
14. Muhammed Sddk Arvasi (Grpnar). Evliyalar
Ansiklopedisi
15. Resul Zeki Efendi (Arvas). Evliyalar
Ansiklopedisi
16. Seyyid Abdlhakim. Evliyalar Ansiklopedisi
17. Sofu Baba. Evliyalar Ansiklopedisi
18. eyh Mehmed Emin. Evliyalar Ansiklopedisi
19. Ulucami. H. Banu Konyar. TDV slam
Ansiklopedisi. Cilt. 42
20. Van. Orhan Kl. TDV slam Ansiklopedisi
192
WEB
1. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
2. http://mehmedarifarvasi.tr.gg/
3. http://www.tdvislamansiklopedisi.org/
4. http://www.devletarsivleri.gov.tr/
5. http://ktp.isam.org.tr/
6. http://www.ercis.gov.tr/
7. http://www.gevas.gov.tr/
8. http://www.catak.gov.tr/
9. http://www.zaman.com.tr/
10. http://www.celebibagi.bel.tr/
11. http://hosapkalesikazisi.com/
12. http://www.edremit.gov.tr/
13. http://www.bahcesaray.gov.tr/
14. http://www.nisanyanmap.com/
15. http://www.kuresunniler.com/
16. http://arvasidernegi.com/
193

Abdulhalim Durma - Evliyalar Sehri Van

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Abdulhalim Durma - Evliyalar Sehri Van

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Yazar Hakknda

1951 Manisa doumlu. 1976da stanbul

Bu kitabn btn haklar Abdulhalim Durmaya aittir.

1000 Adet baslmtr

blgesinin hakimi olduklarn ifade etmek iin kendilerini ah-

oturulabilir olduu, Yaplan son aklamada ise; 5 Kasm gn

Karakoyunlularn egemen g durumuna

Cihan ah dneminde (1438-1467) Van ve evresi

XVI-XVII. yzyllarda Van glnde ticari ve

olduunu ve bu sebeple tamiri iin para istedii

XVII. Yzyla tarihlenen bir Van ehri

1787 tarihli bir vakf kaydnda Melik Mehmed

XIX. Yzyln balarnda Eski Van ehrinde

Surp Vardan, Surp Paulos, Surp Petros (ifte Kilise)

Onursal Bakan Celalettin Tfeki 2013 Temmuzunda

Yzyln banda Van glnde tamaclk yapan

ileri Bakan oldu. 21-29 Mays 1918 tarihleri arasnda

Evliya elebi, Kale kaps arasnda Kurban

"Tzayativank" ve Saint Dean Babtiste" adlaryla

dayand iin mer, doum yerine nisbetle Hizn, hayatnn

Albak/Abak diyarnn idari merkezi olan

Bartholomew (now in the South-East of Turkey) was built in

haddine ramen vazifesi Bakanlar Kurulu kararyla uzatld.

Van'n aldran ilesinde ikamet eden Doubeyazt

lenin esas ad olan atak veya atakh 1960 ylna

lenin ierisinden Asur kraliesi Semiramis'in

Erci bir dnem adn verdii Van Glnn kuzey

Abdsselm Uluam. Eski Erci elebiba Mezarl ve

Mezar Talar. Trk Tarih Kurumu Yaynlar. 2000

ilesinde domutur. Ferdddn-i Attr'n Evliyalarn Gnl

talebesi denilmesi okuduu bu dneme rastlar. 29 yanda vefat

Gevata Krmz Kilise, St. Tomas Manastr ve

Zeynelabidin Arvas Efendi, btn ky halkna din dersleri verir

Eski ad "Havasor" olup Ermenice "Have-tzor"

Orhan Kl makalesinde Bargiri Sanca'ndaki

Orhan Kl. 1571 Tarihli MufassalEvkaf Tahrir Defterine

Gre Erci, Bargiri (Muradiye) ve Mu Vakflar

lede Takuri Hseyin Bey'in Olunun kabri

Vous aimerez peut-être aussi