Vous êtes sur la page 1sur 296

JUNTA DIRECTIVA DE LA ACADEMIA La Academia Hondurea de la Lengua,

HONDUREA DE LA LENGUA (2011-2013) una institucin destinada al estudio y


Sr. D. Marcos Caras Zapata, director engrandecimiento del idioma espaol que
Sr. D. scar Acosta, director emrito se habla en Honduras, es correspondiente
Sr. D. Vctor Manuel Ramos Rivera, vicedirector de la Real Academia Espaola de la
Sr. D. Ral Csar Arechavala Silva, secretario Este Diccionario de las Lenguas de Honduras, nico hoy en su gnero, Lengua y miembro de la Asociacin de
Sr. D. Galel Crdenas Amador, prosecretario Academias de la Lengua Espaola. Su
Sr. D. Juan Ramn Martnez, tesorero es el resultado de ms de tres aos de constante trabajo y rigurosa
refundacin ocurri gracias a la iniciativa
Sr. D. Ramn Hernndez Torres, censor investigacin bajo la coordinacin del excelentsimo seor doctor y del humanista de Amrica Rafael Heliodo-
Sr. D. Juan Antonio Medina Durn, vocal
miembro de la Academia Hondurea de la Lengua don Vctor Manuel ro Valle, en Tegucigalpa, el 28 de diciem-
bre de 1948, teniendo como antecedente la
Ramos, con el apoyo del Centro Cultural de Espaa en Tegucigalpa en Academia Cientfico Literaria, creada en
el marco de la accin de la Agencia Espaola de Cooperacin Interna- 1881 cuando el Presidente Marco Aurelio
Soto refrenda el Cdigo Fundamental de
cional para el Desarrollo, en favor de la preservacin del rico patrimo- Instruccin Pblica.
nio inmaterial lingstico afrodescendiente e indgena de Honduras. La primera Directiva (1948) estaba
constituida del siguiente modo: doctor
Esteban Guardiola, director; doctor Silve-
rio Lanez, censor; licenciado Alejandro
Alfaro Arriaga, secretario; licenciado Juan
B. Valladares R., bibliotecario. Otros
miembros eran: doctor Rafael Heliodoro
Valle, doctor Julin Lpez Pineda, doctor
Luis Andrs Ziga, doctor Marcos Caras
Reyes; general Joaqun Bonilla, doctor
Carlos M. Glvez, profesor Carlos Izagui-
rre, seor don Antonio Ochoa Alcntara y
licenciado Cleo Murillo Soto.
La institucin fue reconocida legal-
mente por el Jefe de Estado, D. Julio
Lozano Daz, en octubre de 1955; y recibi
la personera jurdica y la aprobacin de
los estatutos mediante acuerdo ejecutivo
ISBN: 978-99926-820-1-2 No. 283-2002, del 19 de junio de 2002.
Direccin de contacto Por mediacin del Centro Cultural de
Academia Hondurea de la Lengua
Espaa en Tegucigalpa, la Academia
Calle La Fuente N 445,
esquina con la Cuesta Lempira,
9 789992 682012 Hondurea de la Lengua acondicion, con
Centro Histrico de Tegucigalpa fondos de la Agencia Espaola de Coope-
Tegucigalpa, Honduras, C. A. racin Internacional para el Desarrollo
Tel.: (504) 2238-6389 (AECID), una nueva sede en la antigua
Fax: (504) 2222-4649 Escuela de Alfabetizacin de Adultos, en
ahlhonduras@hotmail.com la calle La Fuente del Casco Histrico de
ahlengua@hotmail.com Tegucigalpa.
JUNTA DIRECTIVA DE LA ACADEMIA
HONDUREA DE LA LENGUA (2011-2013)
Sr. D. Marcos Caras Zapata, director
Sr. D. scar Acosta, director emrito
Sr. D. Vctor Manuel Ramos Rivera, vicedirector
Sr. D. Ral Csar Arechavala Silva, secretario
Sr. D. Galel Crdenas Amador, prosecretario
Sr. D. Juan Ramn Martnez, tesorero
Sr. D. Ramn Hernndez Torres, censor
Sr. D. Juan Antonio Medina Durn, vocal

Direccin de contacto
Academia Hondurea de la Lengua
Calle La Fuente N 445,
esquina con la Cuesta Lempira,
Centro Histrico de Tegucigalpa
Tegucigalpa, Honduras, C. A.
Tel.: (504) 2238-6389
Fax: (504) 2222-4649
ahlhonduras@hotmail.com
ahlengua@hotmail.com
467 Diccionario de las Lenguas de Honduras / Coordinador; Vctor Manuel Ramos.
H77 --[Tegucigalpa]: Agencia Espaola de Cooperacin Internacional
C. H. para el Desarrollo. AECID / [Comunica], [2013]
296 p.

ISBN: 978-99926-820-1-2

1.- LENGUAS INDGENAS-DICCIONARIOS

Diccionario de las Lenguas de Honduras

Traductores:
Manuel de Jess Njera, para el chort;
Justa Aurelia Suazo, para el garfuna;
Bryan Oniel Kelly Welcome, para el isleo;
Cleofina Maxuel Navas, para el miskito;
Rosalo Duarte, para el pech;
Ins Ordez Salinas, para el tawahka; y,
Santos Marcela Licona, para el tolupn.

Ilustradora: Mnica Andino

Diseo de portada: Mnica Andino

Diseo de interiores: Comunica

Primera edicin: julio de 2013

Impresin: Caracol Impresiones

ISBN: 978-99926-820-1-2

Academia Hondurea de la Lengua


Calle La Fuente y calle Lempira, barrio La Fuente.
Tegucigalpa, Honduras
ahlengua@hotmail.com

CCET
Col. Palmira, 1a calle, nmero 655,
Contiguo al Redondel de los Artesanos
Tegucigalpa, MDC, Honduras, C.A.
Tel. +504 2238-2013 / Fax. +504 2238-5332
www.ccet-aecid.hn / info@ccet-aecid.hn

Se prohbe la reproduccin parcial o total de esta obra en cualquier


tipo de soporte, sea este mecnico, fotocopiado o electrnico, sin la
respectiva autorizacin de quienes ostentan los derechos de autor.

Impreso en Honduras
A Antonio Ortega,
quien sugiri la idea de este diccionario.

A Gnesis, Ricardo, Nidia, Joshua Antoin,


Rubn Daro, Manuel Fernando y Andrea Soad.
Presentacin institucional
Excelentsimo seor embajador de Espaa en Honduras,
don Luis Belzuz de los Ros

E
ste Diccionario de las Lenguas de Honduras, nico hoy en su gnero, es
el resultado de ms de tres aos de constante trabajo y rigurosa investi-
gacin bajo la coordinacin del excelentsimo seor doctor y miembro de
la Academia Hondurea de la Lengua don Vctor Manuel Ramos, con el apoyo
del Centro Cultural de Espaa en Tegucigalpa en el marco de la accin de la
Agencia Espaola de Cooperacin Internacional para el Desarrollo, en favor de
la preservacin del rico patrimonio inmaterial lingstico afrodescendiente e
indgena de Honduras.
Concluido precisamente en este ao en el que la Agencia Espaola de Coo-
peracin Internacional para el Desarrollo celebra sus 25 aos de existencia y
presencia en Honduras, este diccionario cuenta como antecedente inmediato con
el Diccionario Lila Garifuna: diccionario garifuna - garifuna - espaol, editado
en abril de 2011, por el cual se asegura que, por su asociacin con el espaol, la
lengua garfuna seguir siendo siempre una lengua viva.
Esta garanta de pervivencia se extiende ahora, gracias a este Diccionario
de las Lenguas de Honduras, a todas las siete lenguas indgenas que constituyen
el patrimonio lingstico adicional del pas, garantizando la existencia del habla
de ms del quince por ciento de la poblacin hondurea.
La difusin global del diccionario resulta asegurada por su inclusin en
la Biblioteca Virtual de las Letras Hondureas, inaugurada en junio de 2012 a
partir de la iniciativa propuesta por Su Alteza Real el Prncipe de Asturias, Don
Felipe de Borbn, en su visita a Honduras en enero de ese mismo ao. Gracias a
ello el Diccionario de las Lenguas de Honduras podr ser accesible a todo tipo
de consultas gratuitas va Internet desde cualquier lugar del mundo.
Esta realizacin, nica en Centroamrica, ha sido slo posible gracias a la
convergencia del trabajo y la colaboracin de muchas instituciones hondureas
y espaolas, durante el mandato del Presidente Constitucional de la Repblica
don Porfirio Lobo Sosa.
Es de resaltar el liderazgo de la Academia Hondurea de la Lengua en
colaboracin con la Agencia Espaola de Cooperacin Internacional para el
Desarrollo y su Centro Cultural; as como el apoyo institucional de la Secretara
de Estado para el Desarrollo de los Pueblos Indgenas y Afrohondureos, de la
Secretara de Estado de Educacin y del Instituto Hondureo de Antropologa
e Historia.

i
Tambin ha contado con el aliento del Instituto Hondureo de Cultura
Hispnica, de la Academia Hondurea de Geografa e Historia, de la Biblioteca
Nacional de Honduras, de la Universidad Nacional Autnoma de Honduras y de
la Universidad Nacional Pedaggica Francisco Morazn.
Todas estas instituciones espaolas y hondureas estn consolidando un
acervo y una tradicin de trabajo comn que ya se ha manifestado en iniciativas
de calado como la celebracin en Honduras del Bicentenario de la Constitucin
de Cdiz, el Premio de Estudios Histricos Rey Juan Carlos I, la fundacin de
la Biblioteca Virtual de las Letras Hondureas, la publicacin del Diccionario
Lila Garifuna: diccionario garifuna - garifuna - espaol y, ahora, la de este
Diccionario de las Lenguas de Honduras.
Todo ello refleja la puesta en prctica del nimo y las orientaciones que trajo
consigo en su ltimo viaje a Honduras Su Alteza Real el Prncipe de Asturias,
Don Felipe de Borbn, cuando afirm en Tegucigalpa que el compromiso de
Espaa con Honduras no depende de coyunturas polticas, econmicas o fi-
nancieras ms o menos favorables o adversas; responde a nuestra larga historia
comn, a los valores democrticos compartidos y al profundo afecto que une a
nuestros pueblos, junto a los dems centroamericanos y de toda Iberoamrica.
Que este Diccionario de las Lenguas de Honduras constituya muestra de
reconocimiento y agradecimiento a todas nuestras instituciones y atestige la
larga cooperacin entre Espaa y Honduras en favor de la preservacin de sus
inestimables patrimonios lingsticos y culturales.

Luis Belzuz de los Ros


Embajador de Espaa

ii
Presentacin del
Diccionario de las Lenguas
de Honduras
Excelentsimo seor director de la Academia Hondurea de la Lengua,
Marcos Caras

E
n el Libro V, Captulo VII, de su Recordacin Florida, el cronista criollo
capitn Francisco Antonio de Fuentes y Guzmn enumera las disciplinas
con las que, en 1679, dio formal inicio a sus cursos la Pontificia Real
Universidad de San Carlos de Guatemala siendo estas las de Prima de Teologa,
Cnones y Leyes, Filosofa y Medicina, Instituta y la de Vsperas de Teologa
Moral, y las dos restantes de Escoto y Lengua Mexicana, que es la Pipil, que tan
til y necesaria es a la administracin de los indios con los naturales espaoles
de este Reino.
Desconozco si en la actualidad alguna lengua indgena del istmo es enseada
a nivel superior en las Universidades de la regin; en aquel entonces y desde los
momentos de la primera evangelizacin fue patente por parte de quienes haban
ocupado estos territorios y sometido a sus naturales, el inters por conocer y
comunicarse con los pueblos autctonos por medio de las lenguas que ellos ha-
blaban y si esto no fue solamente por influencia del humanismo renacentista al
menos obedeci a prcticas reglas para establecer una administracin eficiente.
La presencia de las lenguas indgenas no se limit al sofisticado mundo
universitario: Laura Caso Barrera en su Introduccin al texto maya del Chilam
Balam de Ixil nos muestra una situacin que hasta puede causar extraeza, en el
Yucatn de la colonia, refiere, la lengua dominante fue la maya que era utilizada
por espaoles, mestizos, castas y por supuesto los indgenas.
La curiosidad fue mutua y se establecieron canales de convivencia que
contradicen a quienes reducen las situaciones histricas a permanente con-
frontacin entre vencedores y vencidos, explotados y explotadores. Resalta la
mencionada autora que los naturales demostraban una verdadera pasin por la
lectura y que aplicndose a saber leer, los que esto logran cuanto papel tienen
a mano tanto leen. Los dirigentes mayas, al menos, podan leer en espaol y
usaban el alfabeto forneo para escribir y leer los textos de su antigua sabidura
aunque no se limitaban a su propio mundo y se enriquecan con conocimientos
provenientes del otro continente. As, el Chilam Balam de Ixil es, en su parte
medular, como un gran recetario de medicina popular combinando frmulas

iii
provenientes de Europa y en especial de Espaa con los usos locales, incluso
y con un cierto sentido del humor hacen aparecer al Cid Campeador como una
especie de mdico versado en pcimas salutferas.
Lugar especial ocup la Biblia. En el Ixil se vierten al maya en alfabeto
hispnico extensos pasajes del Gnesis y muy al por menor del xodo. Tmese
en cuenta que todava en los primeros siglos coloniales, la jerarqua catlica por
medio de su brazo censor, el Tribunal de la Inquisicin, vea con malos ojos el uso
de los textos sagrados en idioma diferente al latn. El rebelde Lutero haba dado la
pauta al traducir la Biblia al alemn y ponerla a disposicin de cualquier creyente;
en Espaa o en sus posesiones americanas estos ejercicios eran reputados como
peligrosos, a menos que fueran objeto de un riguroso escrutinio eclesial. Los
mayas tomaban sus riesgos y a partir de esa avidez por la lectura y por escuchar
los textos que les eran ledos, como posiblemente lo practicaron desde inmemo-
riales tiempos, inclusive posean la astucia para leer entre lneas y as la salida
de Egipto bajo el liderazgo de Moiss y la bsqueda de una Tierra Prometida
narrada en el xodo y traducida al maya en el Ixil puede haber expresado las
expectativas de los mayas de liberarse del dominio poltico espaol, sus abusos
y tributo cita Laura Caso Barrera en su introduccin al Chilam Balam de Ixil.
Encontramos, como podemos ver, la lengua y la cultura indgena en estre-
chos nexos con la lengua y cultura hispnicas en las aulas universitarias, en el
acontecer y convivencia cotidiana, en las enseanzas y expectativas a futuro
surgidas de textos sagrados, en los recetarios medicinales. Pero la situacin
cambi a partir del siglo XVIII. El dominio espaol, bajo la influencia de la
francesa Casa de Borbn, se volvi ms colonialista y esto signific, entre otras
cosas, acentuar la superioridad cultural de las metrpolis europeas comparadas
con las incipientes culturas sometidas, colonizadas. No en vano es el siglo XVIII
el de la consolidacin y surgimiento de las Academias de la Lengua con su rol de
reglamentar y supervisar el idioma. En este sentido, tambin y bajo esta ptica,
las europeas el francs, el espaol eran lenguas propiamente dichas, bien
estructuradas y constituidas; lo dems, todo aquello que por ejemplo se hablaba
entre los pueblos americanos originales eran simples dialectos, mnimamente
constituidos y estructurados. Esta tendencia fue heredada y adoptada por las
nacientes repblicas latinoamericanas, a partir de su independencia. En su jus-
tificado afn por establecer y defender una soberana nacional tambin se tom
de los europeos el afn por darle unidad a la nacin, uniformando los contenidos
de su identidad. As se instala el concepto de idioma oficial, que dentro de la
perspectiva mencionada no poda ser otro que el espaol. Ya los Borbones, en
el siglo XVIII, haban prohibido la enseanza de otra lengua aparte de la espa-
ola, gran contraste con el plan de estudios del siglo XVII en la Universidad de
San Carlos o con los intentos de hacer del nahua una especie de lengua franca
para todo el istmo. La escuela pblica republicana, con una andadura llena de

iv
escollos pero tambin con logros que seran perceptibles al correr de los aos
y no de manera inmediata, dise sus programas de estudio alrededor del es-
paol exclusivamente de modo que el perfil de nuestros pases se propuso, para
su fortalecimiento, con elementos unitarios, por ejemplo, religin: la catlica;
idioma: el espaol, raza: mestiza o ladina.
La Academia Hondurea de la Lengua, al tomar la iniciativa para producir
esta obra Diccionario de las Lenguas de Honduras, se ha situado en una pers-
pectiva actual, el mismo nombre ya lo dice, que no postula como necesidad de
un Estado el ser unitario en cualquiera y en todas sus manifestaciones y que,
antes al contrario, sostiene que es en la riqueza de su diversidad adonde puede
encontrar su fuerza. Vivimos en una sociedad multitnica y pluricultural y esto
vale para, prcticamente, todos los pases de la tierra. Al acadmico Vctor Ma-
nuel Ramos le ha correspondido ser el coordinador de este ambicioso proyecto
y lo ha hecho con meritorio entusiasmo y dedicacin. Me complace subrayar
apoyos incondicionales, dgase a corazn abierto, particularmente el del seor
embajador de Espaa en Honduras, don Luis Belzuz de los Ros, as como el
de don lvaro Ortega del Centro Cultural de Espaa en Tegucigalpa y con su
eficiencia caracterstica el de la Agencia Espaola de Cooperacin Internacional
para el Desarrollo.
Son siete las lenguas distintas al espaol que figuran en el diccionario y
cuyas entradas se han diseado en orden alfabtico, a saber chort, garfuna,
isleo, miskito, pech, tawahka, tolupn. Comisiones de cada una de estas etnias
han trabajado junto al Coordinador, durante ms de tres aos, en la elaboracin
del respectivo segmento del diccionario; ha sido un trabajo paciente, meticulo-
so, que ha requerido la bsqueda de consensos y la superacin de limitaciones.
Ahora, y ello nos satisface, se ha llegado a la etapa final: la publicacin de este
diccionario, que es, en su gnero, una obra pionera.
La Academia Hondurea de la Lengua, que tiene en el cultivo del idioma
espaol su eje central, se hermana a estas otras lenguas tan hondureas, reco-
nociendo que nuestro espaol ha convivido con ellas y ha conocido de mlti-
ples influencias an poco estudiadas y confa en poder continuar este dilogo
pospuesto por determinadas circunstancias que consideramos superadas. Al
final, lograremos un entendimiento muy profundo de nuestro pasado, de las
actuales condiciones culturales y sus perspectivas de futuro gracias a la magia
de las palabras, que no otra cosa es un diccionario y de manera relevante este
que ahora presentamos.

v
Prlogo
Excelentsimo seor vicedirector de la Academia Hondurea de la Lengua,
Dr. Vctor Manuel Ramos1

L
a iniciativa para este Diccionario de las Lenguas de Honduras fue posi-
ble gracias a tres motivaciones: la primera ocurri en la sede del Centro
Cultural de Espaa en Tegucigalpa, en la oficina de lvaro Ortega. Me
encontraba ah porque haca gestiones para que la Agencia Espaola de Coo-
peracin Internacional para el Desarrollo (AECID) aprobara, para la Academia
Hondurea de la Lengua, un proyecto consistente en la traduccin de algunas
obras clsicas a las otras lenguas hondureas. La propuesta no prosper, pero
por dicha gestin tuve la oportunidad de ver sobre el escritorio de Ortega un
ejemplar del Diccionario de las Lenguas de Espaa2 , y me puse a hojearlo. Sur-
gi, entonces, la idea de hacer un diccionario similar con el espaol y las otras
lenguas de Honduras. El diccionario haba llegado hasta Tegucigalpa, enviado
desde Espaa por el padre de lvaro, don Antonio Ortega, quien tambin sugera
a lvaro la posibilidad de hacer un diccionario similar en Honduras. La segun-
da ocurri en el seno de la Academia en Tegucigalpa, cuando escuch, en una

1 Vctor Manuel Ramos naci en Camasca, Intibuc, Honduras. Doctor en medicina por la Universidad
Nacional Autnoma de Honduras (UNAH), se especializ en anestesiologa, reanimacin y dolor
en La Habana, Cuba. Aunque se ha desempeado como profesor en la Facultad de Medicina de la
UNAH, donde lleg a ser Vicedecano, su pasin por las letras le ha llevado a cultivar paralelamente
una dilatada carrera literaria.
Desde muy joven, comienza a colaborar en las pginas literarias de algunos peridicos nacionales
y a escribir cuentos para nios. Algunos de estos relatos fueron reunidos en un libro titulado Monsieur
Hrisson y otros cuentos, con ilustraciones del cubano Eloy Barrios Alayn. Uno de estos cuentos,
Ratoncito gris, dio vida a su segundo libro, el cual fue finalista en el concurso A la orilla del
viento, del Fondo de Cultura Econmica de Mxico. En este mbito, Vctor Manuel Ramos ha recibido
varios premios, entre los que destaca el Premio Bienal Zorzal de Oro de Literatura Infantil y Juvenil,
patrocinado por el Centro Cultural Sampedrano; el primer premio en el Concurso Centroamericano
de Literatura Infantil y Juvenil 15 de Setiembre, patrocinado por el Ministerio de Cultura de
Guatemala; y el primer premio en el Concurso de Narrativa Breve de la Editorial Nuevo Ser de Buenos
Aires. Ramos ha publicado adems un libro de poemas para nios, editado por la Universidad Estatal
a Distancia de Costa Rica: Nanas y canciones.
Ms all de la literatura infantil, con su ensayo Antonio Ramn Vallejo, vida y obra, Ramos se
hizo acreedor al Premio de Investigaciones Histricas Rey Juan Carlos I. Ha publicado adems varias
antologas, una de ellas: La minificcin en Honduras, como parte de un proyecto de la Universidad
Pedaggica Nacional de Colombia.
Vctor Manuel Ramos ha dirigido, durante ocho aos, el Fondo Editorial de la Universidad
Pedaggica Nacional (UPNFM). En la actualidad, es subdirector de la Academia Hondurea de la
Lengua y miembro de la Academia Hondurea de Geografa e Historia y del Instituto Moraznico,
adems de socio de la Asociacin de Prensa Hondurea. Colabora peridicamente con Diario Tiempo,
en donde tiene una columna llamada Estafeta, en la que trata diversos temas: poltica, cultura, arte,
literatura y msica.
2 Enrique Fontanillo Merino, Diccionario de las Lenguas de Espaa, Ediciones Generales Anaya, 1.
edicin, Madrid, 1985.

vii
ceremonia con motivo del Da del Idioma Espaol, al ministro de Cultura, Dr.
Rodolfo Pastor Fasquelle, hablar de la necesidad de incorporar a la Academia,
las otras lenguas que se hablan en Honduras y que forman parte del patrimonio
cultural nacional. Y, la tercera, se produjo en el seno del Instituto Hondureo
de Antropologa e Historia (IHAH), en donde yo laboraba como editor, gracias
al llamado a colaborar que me haba hecho su gerente el Dr. Daro Euraque. l
haba generado un vuelco total en la poltica del IHAH, pues tradicionalmente se
pregonaba desde ah que la cultura hondurea nicamente tena dos fuentes: la
espaola y la maya; el Dr. Euraque, en sintona con el pensamiento del Dr. Pastor
Fasquelle, le dio un giro de 120 grados a la interpretacin de nuestra herencia e
incorpor, con todo su valor, a la identidad nacional, el acervo patrimonial de los
dems pueblos indgenas y afro descendientes que pueblan el territorio catracho.
El resto vino por aadidura. Don scar Acosta, entonces director de nues-
tra Academia, de inmediato aprob la idea y me puse a rellenar los formularios
que el trmite con la AECID exige, con la cooperacin siempre afanosa que me
brindaron en el Centro Cultural de Espaa en Tegucigalpa. La aprobacin lleg e
inici la coordinacin del trabajo. Inicialmente me contact con Marco Gutirrez
quien sugiri los nombres de las personas que podran hacer las traducciones
en las siete lenguas hondureas, adems del espaol: chort, garfuna, isleo,
miskito, pech, tawahka y tolupn.
En un encuentro inicial con estos amigos pude explicarles los objetivos y
las caractersticas del proyecto, les entregu el listado en espaol con una sola
acepcin para cada palabra y de esa reunin salimos todos convencidos de la
trascendencia que para los pueblos nativos y para el patrimonio nacional tena
la idea del diccionario.
Se trata, indudablemente, de un primer paso, porque las lenguas, como todas
las estructuras vivas, cambian y se enriquecen constantemente incorporando
nuevos vocablos para designar los avances en la vida social, en la ciencia y en la
tecnologa, lo que, necesariamente, har que esta obra requiera nuevas ediciones.
Surgieron algunas dificultades para la comunicacin con los traductores y
cuando entregaron su trabajo, algunos muy incompletos, no fue posible establecer
nuevos contactos. Por esta razn en este diccionario solo aparecen completas
las traducciones en tawahka, gracias al esfuerzo de Ins Salinas, quien trabaj
incansablemente hasta lograr la traduccin de todas las entradas del dicciona-
rio; lo mismo puedo decir de Justa Suazo, quien cooper con mucha diligencia,
sin embargo parte de las entradas se lograron traducir con la utilizacin del
Diccionario Lila Garifuna: diccionario garifuna - garifuna - espaol3 y de los
sinnimos; la traduccin al miskito se logr completar con la ayuda del Dic-

3 Salvador Suazo, Diccionario Lila Garifuna: diccionario garifuna - garifuna - espaol, CCET,
Tegucigalpa, 2011.

viii
cionario espaol miskito. Miskito espaol4. El isleo se complet con el apoyo
de algunos informantes. En relacin con el tolupn, Ral Arechavala, Ramn
Hernndez, lvaro Ortega y yo viajamos a la Montaa de la Flor para verificar la
traduccin. Valiosa cooperacin nos brindaron Timoteo Clix Oseguera e Israel
Martnez Martnez, ambos de la etnia tolupn. Las traducciones estuvieron a
cargo de Manuel de Jess Njera, para el chort; Justa Aurelia Suazo, para el
garfuna; Bryan Oniel Kelly Welcome, para el isleo; Cleofina Maxuel Navas,
para el miskito; Rosalo Duarte, para el pech; Ins Ordez Salinas, para el
tawahka; y, Santos Marcela Licona, para el tolupn.
Se prepar un listado bsico de 4500 vocablos en espaol para su traduccin,
vocablos cotidianos en los crculos escolares. Las traducciones, como ya lo
mencion, no fueron completas en todas las lenguas, adems, porque se da el caso
de que algunas lenguas el tolupn, el pech y el tawahka, estn en peligro
de desaparecer y tienen un bagaje de lxico limitado o muy pocos hablantes. En
este primer intento las palabras se tradujeron interpretando un solo significado
para cada una; posteriores revisiones permitirn ampliar el nmero de entradas
y la traduccin de sus diversas acepciones; por la sencillez que me propuse
para esta obra y porque en algunas de estas lenguas se requiere todava de la
sistematizacin gramatical, no se han incluido apostillas gramaticales.
Las traducciones de las lenguas se colocan en orden alfabtico y cada
lengua se identifica con la primera letra de su nombre, as: chort: Ch, garfuna:
G; isleo: I; miskito: M; pech: P; tawahka: Ta; tolupn: To. En algunos vocablos
en tolupn hay vocales con diresis y tilde, como eso no es posible ponerlo con
nuestras mquinas la tilde se coloca a continuacin ().
Muchas entradas tienen uno o ms sinnimos en algunas lenguas; esos
vocablos sinnimos se separan con una pleca ( / ). Las palabras en miskito to-
madas del diccionario espaol miskito, mencionado antes, conservan la grafa
nicaragense en la slaba ia, que los miskitos hondureos escriben ya. Tambin
en algunas entradas se incluyen las traducciones de sus equivalentes, femenino
y masculino, en este caso se identifican con una ( f ) o una (m).
Estoy seguro de que este diccionario fortalecer la interculturalidad
hondurea y es un paso firme en el reconocimiento de veras de que somos
una nacin pluricultural, con orgenes diversos y con pueblos que reclaman
su identidad propia en la conformacin de la nacionalidad hondurea. Ser,
igualmente, un paso importante para el esmero por conservar vivas algunas de
estas lenguas y para darles la vitalidad que se merecen. Ahora, desgraciadamente,
no nos queda ms que lamentar la extincin de la lengua originaria de los lencas.

4 Dionisio Francisco Melgara Brown, Diccionario espaol-miskito. Miskito-espaol, Fondo Editorial


INC, 1. edicin, 2011.

ix
Las ilustraciones fueron realizadas por Mnica Andino y pretenden, con
sus imgenes, ms cosmopolitas que rurales, que cualquier nio con sus manos
en esta obra se sienta parte de ella y comprenda que su identidad y su cultura
son parte de una identidad nacional mayor e incluyente.
Ser compromiso de la Academia Hondurea de la Lengua velar por el
perfeccionamiento permanente de esta obra e impulsar la traduccin de nuestros
clsicos del espaol a estas lenguas hondureas y promover la produccin
literaria, para hacer comprender a todos los hondureos que las lenguas de
nuestros hermanos y compatriotas nos pertenecen por igual y que es deber de
todos los hondureos fortalecerlas y consolidarlas. Son nuestra herencia.
Las universidades hondureas, por su parte, deben ensear, en sus depar-
tamentos de lenguas, las lenguas hondureas y hacer estudios que permitan
escribir, para cada idioma hondureo, las reglas gramaticales y la sistematizacin.
Solo resta dar los merecidos agradecimientos a la AECID, al embajador de
Espaa, excelentsimo seor D. Luis Belzus de los Ros, y al Centro Cultural
Espaol en Tegucigalpa por el respaldo total que dieron a este proyecto que hoy
es una realidad y que ser un instrumento eficaz para el mejor conocimiento
entre los hondureos y para el fortalecimiento de nuestra identidad multicultural.

x
Caractersticas lingsticas
de las lenguas originarias
de Honduras
Excelentsimo seor censor de la Academia Hondurea de la Lengua, Msc.
Ramn A. Hernndez Torres

E
n Honduras, privilegiada por la rica diversidad tnico-lingstico-cultural
que alberga como producto histrico precolonial, confluan dos grandes
reas culturales: la Mesoamrica de las monumentales construcciones
y de grandes civilizaciones y la Intermedia, no menos desarrollada tal vez,
hoy por inexplorada. Cada rea cultural (definida antropolgicamente) es cuna
de grandes familias de lenguas con amplias ramificaciones que configuran reas
lingsticas (definidas por lingistas) con muchos rasgos fontico-fonolgicos,
morfolgicos, sintcticos y lxico-semnticos compartidos durante siglos; todo
esto modela zonas geogrficas con una identidad inconfundible propia. En es-
tos espacios territoriales concurran movimientos migratorios permanentes de
pueblos mesoamericanos de norte a sur: chorotegas, aztecas y mayas y del rea
Intermedia de sur a norte: chibchas y macrochibchas. Aunque algunos estudiosos
incluyen el Caribe como parte de esta rea, conviene al respecto considerarlo den-
tro del rea Circuncaribe ya que los garinagu o garfunas, adems de su mezcla
africana, descienden de la familia arahuaca venidos del continente suramericano
a las Antillas primero, despus, ya mezclados a Honduras.
Hoy, sobreviven ms que perviven pese a los embates de la globalizacin
y uniformizacin lingstico-cultural pueblos, lenguas y culturas que con-
figuran nuestro patrimonio tangible e intangible, polcromo y multiforme que
como hondureos estamos obligados a darle perpetuidad.
Las lenguas mesoamericanas desaparecieron en nuestro pas y de ellas slo
existen registros histricos: la chorotega (incluyendo la de Nicaragua y Costa
Rica), ubicada en Choluteca y Valle y la nhuatl, localizada en varios enclaves
en el territorio nacional; la lenca, cuya etnia, culturalmente mesoamericana
aunque lingsticamente no lo sea, es la ms numerosa en hablantes y ms
extendida territorialmente, abarcaba los departamentos de Lempira, Intibuc,
Comayagua, La Paz, Santa Brbara, Francisco Morazn y Valle; y se hablaba
precariamente en las aldeas ms aisladas de los municipios de San Francisco

xi
de Opalaca, Intibuc, y Santa Cruz, Lempira, a fines del siglo pasado. Persiste,
ahora, nicamente la lengua mesoamericana Maya-chorti.
la lengua Maya-chorti, ubicada en Copn y Ocotepeque, el Conse-
jo Nacional Indgena Maya Chorti de Honduras (CONIMCHH) la revitaliza
actualmente con xito, tambin se habla con mucha vitalidad en Chiquimula,
Guatemala; la cultura chorti de los cultivadores de maz tiene el tpico sistema
numrico vigesimal mesoamericano, pertenece a la familia cholana junto al chol
tambin hablado en Guatemala. Sus rasgos fontico-fonolgicos destacables son:
la serie simple de las oclusivas1 y africadas2; adems, las anteriores son aspiradas3
y glotalizadas4. El orden en la oracin predominante es S(ujeto) O(bjeto) V(erbo)
con posposiciones (van despus del nombre, contrario a las preposiciones del
espaol), aunque tambin se presenta el orden SVO en algunas construcciones
sintcticas; es una lengua ergativa ya que distingue mediante morfemas5
el sujeto agente (que realiza la accin verbal) del no agente. La posesin de los
sustantivos se expresa mediante morfemas flexivos6 que se prefijan7 al nombre
segn este empiece con consonante o vocal. La flexin verbal del chorti, como
las dems lenguas mayas, es compleja ya que existen juegos de prefijos o sufijos
con los cuales se conjugan los verbos transitivos e intransitivos, para el caso: los
verbos transitivos llevan los prefijos de inflexin, sujetos (Juego A) y sufijos de
inflexin, pacientes (Juego B)8, Prez Martnez (1996: 32); el juego A tambin
funciona para expresar la posesin de los sustantivos. El alfabeto prctico es: a,
b, b, ch, ch, d, e, g, i, j, k, k, l, m, n, o, p, r, s, t, t, tz, tz, u, w, x, y.
Entre las lenguas del rea Intermedia tenemos:
La lengua pesh pertenece a la familia chibcha. Su sistema numrico
es decimal. Fonolgicamente es tonal, significa que una misma palabra puede
cambiar de significado segn el tono alto (), medio (no se marca) o bajo (`)
con que se pronuncie: h caa, oh(a) correr, k(a) dormir; adems, tiene

1 Sonidos que se pronuncian cuando dos rganos articulatorios se cierran en algn punto de la cavidad
bucal y se abren para dejar salir el aire produciendo una explosin.
2 Sonidos que se producen en dos momentos sucesivos, uno oclusivo y otro fricativo, este ltimo
mediante un acercamiento de los articuladores bucales que dejan salir el aire con friccin como la
ch del espaol, sonido compuesto de ts.
3 Tanto las oclusivas como las africadas se modifican ya que al pronunciarse tambin se aspiran, por
ejemplo, la th del ingls.
4 Un sonido glotal se pronuncia en la parte ms posterior de la cavidad bucal, en la glotis, cuya
caracterstica es que la salida del aire se interrumpe produciendo un clic. La serie glotalizada son
sonidos a los cuales se les agrega el cierre glotal.
5 Es la unidad mnima de la lengua con significado gramatical, por ejemplo la s que se agrega en el
espaol para pluralizar los nombres.
6 Conjunto de morfemas que se agregan como afijos a las races nominales o verbales para formar
palabras que expresan los distintos significados de la lengua como en el caso de la conjugacin verbal
del espaol.
7 Los afijos son los morfemas definidos anteriormente, reciben distintos nombres dependiendo de su
ubicacin en la raz, prefijos si van antes, sufijos se van despus e infijos si se insertan dentro de la
raz.
8 Cf. Prez Martnez, 1996.

xii
quince vocales: cinco breves: i, u, e, o. a; cinco largas: , , , , (este diacrti-
co es el acento circunflejo para las vocales largas) y cinco nasales: , , , , .
Morfolgicamente resaltan los segmentos temticos que deben agregarse antes
de sufijar los morfemas tanto nominales como verbales, as: awesh(ka) leer,
weshk lectura, aweshka ledo, aweshta lector; tambin posee un sistema
de modalidad u oraciones segn la actitud del hablante, as se marcan expre-
siones que significan posibilidad, obligacin o deseo. El orden en la oracin es
S(ujeto) O(bjeto) V(erbo) con posposiciones. En la lengua pesh no hay acento
fontico o prosdico, como en las dems, ya que existe el tono, por esto, en una
misma palabra pueden concurrir los tres tonos apuntados arriba, esto tambin
hace que sean ms comunes los hiatos que los diptongos. El patrn silbico es
V(ocal), VC(consonante), CV, CVC, CCV y VCC; si la slaba es CCV la primera
consonante es / p / , / t / , / k / , / n / , / ch / o / w / y la segunda una / r / o una /
l / de manera restringida despus de / k / . Si la estructura silbica es VCC, la
primera consonante es / s / o / ch / , en este caso la segunda es / r / ; si la primera
consonante es / n / la segunda es / h / . El alfabeto prctico y el orden de las letras
es como sigue: a, , , b, ch, e, , , h, i, , , k, l, m, n, , o, , , p, r, rr, s, sh, t,
u, , , v, w, y, / / . Tono alto / / , tono medio / / (en la ortografa pesh este
no se escribe) y tono bajo / ` / .
Las lenguas tawahka y miskita pertenecen a la familia Misumalpa
(incluye tambin el matagalpa [Nicaragua], cacaopera [El Salvador], ambas
extintas) y al filium macrochibcha (es decir, parentesco remotamente chibcha);
el sistema numrico es pentasimal; fonolgicamente destacan la existencia de
la nasal velar ng en posicin final de palabra: yang yo y la posvelar sorda
h; tiene tres vocales breves: i, u, a y tres largas: , , . Morfolgicamente los
sustantivos son variables ya que presentan una forma absoluta cuando aparecen
aislados: casa (Tka), utla (Mto) y una forma construida ni cuando aparece en
oraciones en tawahka; en miskito: aras caballo forma absoluta, araska forma
construida. Adems, los nombres cambian de forma cuando son posedos, segn
las personas gramaticales hasta formar paradigmas parecidos a la conjugacin
verbal, esta es bastante regular y simple (ms la miskita que la tawahka) que
la nominal donde se presentan irregularidades. Como lenguas emparentadas
son bastante similares, estructuralmente hablando, aunque apuntamos algunas
diferencias: el tawahka tiene una nasal9 interdental10 / / en posicin final de
palabra, as contrastan [man0] t y yang yo; en oraciones compuestas existen
morfemas que distinguen entre sujetos iguales y sujetos distintos; tambin tiene
un sistema de modalidad de oraciones segn la actitud del hablante que puede
expresarse mediante morfemas (patrimonial) y mediante verbos (prstamos del

9 Sonido que al momento de articularlo la corriente de aire sale por la cavidad nasal.
10 Es la consonante que se articula con el pice de la lengua entre los dientes.

xiii
ingls), as: posibilidad, desiderativa, necesidad, certidumbre y condicional. El
alfabeto prctico del tawahka y el miskito es el mismo: a, , b, d, h, i, , k, l, m,
n, ng, p, r, s, t, u, , w, y, / / (acento). Todos los fonemas consonnticos pueden
aparecer al principio de palabra a excepcin de la glotal aproximante / h / , la
nasal interdental / n / y la nasal velar / / cuyo grafema es ng. Al final de palabra
nicamente aparecen los segmentos bilabiales oclusivos: / p, t, k / ; el alveolar
fricativo: / s / ; el aproximante glotal / h / ; los alveolares lateral / l / y el vibrante
/ r / y los nasales interdental / n / y velar / N / cuyo grafema es ng. La lengua
miskita y tawahka son binacionales ya que se hablan tambin en Nicaragua;
dada la extensin territorial y la cantidad de hablantes del miskito podran existir
diferencias dialectales, sin embargo no existen estudios probatorios, la nica
que se menciona es la nasalizacin de las vocales en la zona de Brus Laguna,
sin embargo no existe hasta ahora ningn estudio dialectolgico que pruebe tal
sospecha que signifique el aumento de las vocales en esta lengua. En miskito los
sonidos consonnticos sonoros m, n, ng, l y r, incluso las vocales se ensordecen.
la Lengua tol , hablada en la Montaa de la Flor, Francisco Morazn,
est casi extinta en el departamento de Yoro ya que se habla precariamente slo
a nivel de palabras sueltas. Su filiacin lingstica no ha sido probada, as que
bien podra expresarse lo dicho respecto al caso del lenca, que culturalmente
es mesoamericana aunque lingsticamente no lo sea. Su sistema numrico
es pentasimal. Fonolgicamente destaca la serie de las oclusivas y africadas
glotalizadas y aspiradas y posee seis vocales con la alta cerrada central que se
pronuncia entre la i y la u (con los labios no redondeados) como en ss agua;
adems se manifiesta el fenmeno de la armona voclica que consiste en que
todas las vocales armonizan o se uniforman cuando un morfema se agrega a una
raz nominal o verbal. Este fenmeno es bastante complejo en la lengua ya que la
asimilacin de la vocal puede ser total (reflejo voclico) o parcial (asimilacin de
un rasgo voclico), de derecha a izquierda o a reversa, tambin los cambios voc-
licos se producen en el modo de articulacin [+alto] > [-alto] ante vocales [-alto]
en la flexin nominal y, en el punto de articulacin [+anterior] > [-anterior] ante
vocales [-anterior] en la flexin verbal; esto quiere decir que la armona voclica
se escinde en las dos grandes partes de la lengua: en la frase nominal y la verbal.
La morfologa es pesada pues existen muchas variaciones en la lengua tanto en el
verbo como en el nombre (existen los nombres inalienables, trminos referidos al
parentesco y a las partes del cuerpo) que tienen que ser posedos necesariamente
por las personas, no se concibe una mano o un padre no perteneciente a alguien;
las mayores alternancias se presentan en 1ps (primera persona del singular).
Igual sucede con la conjugacin verbal, se marcan los tres tiempos verbales, el
pasado, futuro y modo imperativo que se prefijan y el presente se infija pero, en
los compuestos con la partcula la, esta sirve como receptculo del morfema de
tiempo presente, tambin varan los morfemas de persona segn la terminacin

xiv
del tema verbal sea en consonante o vocal. Sintcticamente sigue el orden de la
oracin de las lenguas anteriores: S(ujeto) O(bjeto) V(erbo) con posposiciones. No
existe el verbo ser y estar como tales, esa funcin es desempeada por partculas
invariables. En cuanto al acento, las palabras bislabas llevan el acento fontico
o prosdico en la primera slaba (de izquierda a derecha), sin embargo existen
sus excepciones, es decir, palabras bislabas cuyo acento prosdico recae en la
segunda slaba, estas son las que se debern de acentuar ortogrficamente; las
palabras trislabas llevan el acento fontico en la segunda slaba sin embargo
existen excepciones, es decir, que el acento cae en la ltima slaba, estas son las
que debern acentuarse ortogrficamente. En la lengua tol predomina la slaba
C(onsonante)V(ocal), por esto, ninguna palabra empieza con vocal; le sigue la
slaba CVC; la CCVC se encuentra en los nombres referidos a las partes del
cuerpo y al parentesco cuando se presenta la nasal silbica n ante las letras t, th,
t, ts, tsh, ts; tambin se presenta la estructura silbica CCVC como resultado
de la prdida voclica que se opera en la lengua, lo que trae como consecuencia
la existencia de grupos consonnticos, la primera C es / p / , / c, qu, cj, qju, c,
qu / o / v / y la segunda C ser la / l / o su variante [r]. El alfabeto prctico ela-
borado por los misioneros del ILV (Instituto Lingstico de Verano) es: a, c, qu,
cj, qju, c, qu, e, i, j, l, m, n, (esta corresponde al grafema ng del pesh, miskito
y tawahka), o, p, pj, p, s, t, tj, t, ts, tsj, ts, u, , v, w, y, .
La LENGUA garfuna , lengua Caribe arawaca-africana, de sistema num-
rico pentasimal; fonolgicamente destacan las series completas de las oclusivas
sordas: p, t, k, y las sonoras b, d, g, adems, las nasales m, n, y la fricativa bilabial
f; en las vocales existen seis con la alta cerrada central que se pronuncia entre
la i y la u con los labios no redondeados como en dg. Tanto el gnero y el n-
mero se expresan morfolgicamente, hecho no comn en las lenguas originarias,
incluso, muy inusualmente, hace distincin de gnero en muchas palabras, por
ejemplo, en los pronombres personales: nuga, au yo buga, amr t, las pri-
meras del arawaco las utilizan las mujeres, las segundas africanas, los hombres;
esto explica lingsticamente el origen del cruce gentico-lingstico-cultural
del garfuna; el morfema de modo infinitivo del verbo garfuna es: -ha, -da,
-ga, -ra y -cha. Sintcticamente sigue un orden oracional distinto a las lenguas
anteriores: V(erbo) S(ujeto) O(bjeto) con preposiciones. El alfabeto prctico es:
a, b, ch, d, e, f, g, h, i, k, l, m, n, , o, p, r, s, t, u, , w, y, / ^ / (acento circunflejo
utilizado para las vocales largas).

xv
Bibliografa

Constenla Umaa, Adolfo, Las lenguas del rea intermedia: Introduccin a su


estudio areal, Universidad de Costa Rica, San Jos, 1992.
Dennis, Ronald y Margaret Royce de Dennis, Diccionario tol (jicaque) espaol
y espaol tol (jicaque), ILV / IHAH, 1983, Tegucigalpa.
Dennis, Ronald K., La conjugacin del verbo en idioma tol (jicaque), ILV /
IHAH, Tegucigalpa / Guatemala, 1992.
Green, Thomas Michael, A Lexicographic Study of Ulwa, Tesis Doctoral,
Massachusetts Institute of Technology, Massachusetts, 1999.
Hernndez Torres, Ramn A., Gramtica Tawahka, PRONEEAAH / EFA, Te-
gucigalpa, 2012.
Gramtica Tol, PRONEEAAH / EFA, Tegucigalpa, 2012.
Gramtica Pesh, PRONEEAAH / EFA, Tegucigalpa, 2012.
Diccionario Bilinge Tawahka Espaol, Espaol Tawahka, PRONEEA-
AH / EFA, Tegucigalpa, 2012.
Diccionario Bilinge Tol Espaol, Espaol Tol, PRONEEAAH / EFA,
Tegucigalpa, 2012.
Diccionario Bilinge Pesh Espaol, Espaol Pesh, PRONEEAAH /
EFA, Tegucigalpa, 2012.
Hyman, Larry M., Fonologa: Teora y anlisis, Ed. Paraninfo, Madrid, 1981.
Lewandowski, Theodor, Diccionario de lingstica, Ed. Ctedra, 5 edicin,
Madrid, 2000.
McLean Cornelio, Melba E., Diccionario panamaka: (Sumo Espaol Sumo).
CIDCA, Managua, Nicaragua, 1996.
Martnez Landero, Francisco, La Lengua y cultura de los sumos de Honduras,
Instituto Hondureo de Antropologa e Historia, Tegucigalpa, 1980.
Prez Martnez, Vitalino et l., Diccionario chorti- Espaol, Proyecto Lings-
tico Francisco Marroqun, Guatemala, 1996.
Plan Educacin para Todos, Gramtica miskita, Secretara de Educacin, Te-
gucigalpa, 2007.
Salamanca, Danilo, Elementos de gramtica del miskitu, Tesis doctoral, Mas-
sachusetts Institute of Technology, Massachusetts, 1988.
Suazo, Salvador, Conversemos en garfuna: Gramtica y manual de conversa-
cin, COPRODEIM, Tegucigalpa, 1991.
Gramtica escolar garfuna, CEDEC / PRONEEAAH / Banco Mundial,
Tegucigalpa, 2002.

xvi
abajo
abajo En o hacia lo inferior. Ch. ejmar. G. abdomen Cavidad que contiene el
nabu. I. down. M. munhtara. P. abajoha. estmago y los intestinos. Ch. aktomen. A
Ta. dinityak dan. To. alaa. G. urgarigu. I. abdomen. M. makadusa.
aban de rado Persona que lleva P. y. Ta. banmak pisni yak ban bikis sak
la bandera. Ch. ajkeche ebujk. G. ki / ban saran. To. jos juna.
gafanidira. I. standard bearer. M. abecedario El conjunto de las letras del
plakintira. Ta. muih as bandera dukiwi. alfabeto. G. lubua demurei. I. alphabet.
abandonar Desamparar, renunciar. M. letra lal nani. Ta. tu minik balna
Ch. aktan. G. igira. I. abandon. M. lulki papatna / t manik papatna.
swiyaya. P. akastech. Ta. dapamnin / abeja Insecto volador que fabrica cera
rumpamnin. To. jaasa jum / p jm. y miel. Ch. chab. G. maba. I. bee. M.
abanico Instrumento para hacer aire. Ch. nasma yula. P. ases. Ta. amak muinh
uyujma. G. afuhagle larauga. I. fan. M. balas yamwi / dawak sareapni bik / amak
pasayabaika. Ta. win yamwa din. sunlu. To. tsitsis / unucj.
abaratar Bajar el precio. Ch. ekmen ab ertu ra Agujero, entrada. Ch.
utujri. G. anabudagda ebeg / meseruni. jababajir. G. ladru / lfudun / lhuren.
I. lower price. M. diera praiska alahbaya. I. opening. M. kuakanka. P. takreh. Ta.
Ta. sipar ki. sahna yakut kawi / sahna. To. juncjol.
abarcar Comprender, contener, rodear. abierto No cerrado. Ch. cher xix. G.
Ch. tzakir. G. aduruchagua / ageredagua. darati / madauti / lebeu lia. I. open.
I. cover. M. ailal alkaya. Ta. awaihlanin / M. bukutban. P. prh. Ta. apahna sak ki
nukalnin / watnin / awaihnin. lamawas / apahna ki lamawas. To. juncjol.
abarrote Artculos comestibles de abigeo Hurto de ganado. Ch. makte
primera necesidad. Ch. moro wesena. G. wakaxob. G. hiwauhaun bgasu. I. cattle
fagudira / aigini / katabaln. I. groceries. rustler. M. kalat wal saura mix munanka.
M. adkaya dukia alsut. Ta. nit din balna. Ta. turuh tan / tipismak.
abastecer Proveer lo necesario. Ch. abismo Profundidad grande. Ch. intam.
butu. G. labuinchaguagdba. I. supply. G. gulin / flu. I. depths. M. pakni oh tihu.
M. wandba kat yabaya. P. siramus. Ta. nit Ta. sulihni / tuhni dawak nuhni / sulihni
ddin balna punin. To. tyatj. nuhni. To. tsentuna.
abasto Provisin de vveres. Ch. butur. ablandador Sustancia que sirva para
G. bidgti. I. supplies. M. plun ailal. ablandar. Ch. ajkunna. G. auludaglei /
P. sra mus. Ta. punin kasnin din balna. agubegubedaglei. I. softener. M. swapni
To. plcj tyatj. daukaika. Ta. yudutni yamnin din / di
abatir Derribar, perder las fuerzas o el yudutnin din.
nimo. Ch. koyres. G. aguluwaiduwa ablandar Poner blando. Ch. kunkunres.
/ farahauwa. I. demolish. M. aubi G. auluda / agubegubeda. I. soften. M.
batakaya. Ta. kalsuhna bangh parasni swapni daukaya. Ta. yudutni yamnin /
diski / parasni diki. yudutna.

3
abnegacin
abnegacin Renuncia voluntaria a los abordar Acercarse a uno para hablarle.

A propios intereses. Ch. xejbeyajir. G. igira Ch. taber. G. ayanuha luma. I. approach.
/ adiseda luwai. I. abnegation. M. wan M. aimakaya. Ta. yaihnit yak kiwi
raidka upla walara yabaya. Ta. wamtawas yulbaunin.
yulni dana / danin. aborigen Originario del suelo en donde
abochornado Que tiene bochorno. vive. G. bind mutu. I. aboriginal. M.
Ch. ajtzejruma. G. ichiga busganu patitara kiamka. P. ahchatah. Ta. sau
absigaigda. I. embarrassed. M. swira dawan. To. ne apatja.
daukan. Ta. simyamna / sim kalna. To. aborrecer Tener aversin. Ch. aktanbir.
ntjimayca. G. eyereguduni. I. hate. M. misbara. Ta.
abochornar Causar bochorno. Ch. tayak duwi.
tzejruma. G. adusgarigda / ichiga bsisi. abortar Dar a luz antes del tiempo
I. blush. M. swira paskaya. P. peshwaka. esperado. Ch. kates. G. agriyaguni. I.
Ta. simkalana / sim kalahna. abort. M. iki sakaya. P. akain. Ta. dawi
abofetear Dar de bofetadas. Ch. kalahna. To. ma polel myana.
worbirkab. G. apataraha / abaucha igibu. abortivo Sustancia que provoca el
I. slap. M. mawanra wipaya. P. k. Ta. aborto. G. agriyaguaglei. I. abortive.
wisna. To. volapitj til. M. iki sakaika. Ta. iwi yaknin sinka.
abogado Profesional de las leyes. Ch. aborto Accin de abortar. Ch. kaxem.
ajkorpes. G. araguati / wgri tuma G. agriyagua. I. abortion. M. iki sakan.
wri chamutia lidan lurudu. I. lawyer. Ta. dawi bakwarang patki.
M. layar. Ta. la kulni kana / la muinh. abotonar Ajustar con botones. Ch.
abolicin Efecto de abolir. G. agidaruni makjobnuk. G. abudunagua. I. button.
/ agidahani. I. abolition. M. diki tikaya. M. butin mangkaya. Ta. butin birwi danh
Ta. yakpamdana / yakpamnin. yamnin.
abolir Derogar una ley. Ch. xoyoyojira. abrazar Ceir con los brazos. Ch.
G. agidara lrudu. I. abolish. M. diki mekrun. G. abura / aslagada /
sakaya. Ta. lani kidi dutni ki / la kidi lih aglichahani. I. hug. M. blaki alkaya. P.
watnin. artabrik. Ta. salahni karak wakaihnin.
abombar Dar forma convexa. G. abrelatas Instrumento para abrir
aludagda / eresiragda. I. make convexe. latas. Ch. pasalat. G. ladaraha dabarasi
M. mistik takanka. Ta. tuyulna. daruguati. I. can opener. M. pan
abonar Fertilizar la tierra. Ch. uyokmar. bukutbaika. Ta. pan wapahnin din. To.
G. larndarun muan. I. fertilize. M. tasba ncjol vela.
karnika yabaya. Ta. sau sinka uhnin. To. abreviar Reducir a menos tiempo o
eajinwa. espacio. Ch. xerma. G. auraudaguagda
abono Fertilizante. Ch. yokma. G. / adiuraguagda. I. abbreviate. M. turi
hilumagdati. I. fertilizer. M. tasba prahni daukaya. Ta. parahni yamnin.
karnika. Ta. sau sinka. abrigar Resguardar del viento, la lluvia o
el fro. G. ichiga tida / adaraguagda. I.

4
abusar
shelter. M. aibakaya. Ta. wadatnin / sanni abstenerse Privarse de algo. Ch. machi
/ was / win yulni. To. ss nin nquipj. inche. G. argdagua ngua. I. abstain. A
abrigo Prenda contra el fro. Ch. M. alki takaskaya. Ta. ap atnin / malnin
bochjor. G. dargua tubachabacha. I. / di as.
overcoat. M. aibakaika. P. armoka. Ta. abstracto No concreto. Ch. majax
yakit / sanni parakni. To. sipijit. pijchyar. G. lunguaa. I. abstract. M.
abril Cuarto mes del ao. Ch. abril. G. kaikras ba. Ta. ramh awas / rait din awas.
gadr hati. I. april. M. li wainhka katy. absurdo Contrario a la razn. Ch.
P. Yawika. Ta. yapu waiku. kijnar. G. papichti. I. absurd. M. sinska
abrir Descubrir lo que esta cerrado u laka apu ba. Ta. ramh awas / raitwaski.
oculto. Ch. pasa. G. adra. I. open. M. abuchear Rechazar con rechiflas. G.
bukutbaya. P. aprih. Ta. nukalnin / di aha. I. boo. M. bin dauki upla o diara
lamana sak kidi. To. jun cjyol. kum lawaska kikaia. Ta. anw kalyamna.
abrochar Ajustar con broches o To. avutsjy.
botones. Ch. makjobnuk. G. adhiragua abuela Progenitora del padre o de la
abdunagua. I. button. M. butin mankaya. madre. Ch. noya / noy. G. ruguti. I.
P. tuk. Ta. bruchi / butin karak danh grandmother / grandfather. M. kuka (f)
yamnin. To. poteln. dama (m). P. Sua (f) / ww (m). Ta. titih
abrogar Abolir, revocar. G. agidara / / kukungh. To. ncocoy (m) nmmuy (f).
agumuchaguagda. I. abrogate / abolish. abu ltar Agrandar, aumentar. G.
M. briras ba. Ta. danin / yamnin awaski. ahabuchagugda. I. enlarge. M. kau tara
a b r u m a d o Agobia do, mole st o. daukaia / drabaia. Ta. mahlaunin. To.
Ch. koyer. G. magurasugua. I. be plcj motelon.
overwhelmed. M. pain munanka limind abundancia Gran cantidad. Ch. borwir.
luwanka. Ta. wark dutayang / yasuhnaki G. gibegua / aundarati. I. abundance. M.
/ sipawasyang. ailal pliska. Ta. mahni / dunin ki.
abrumar Agobiar, causar molestia. Ch. abundar Tener en abundancia. Ch.
koyer. G. magurasuni / gitaranigi. I. boron. G. agibedaguni. I. abound.
overwhelm. M. diara wirha munaya. Ta. M. ailal. P. unhuekachua. Ta. mahni /
anna / kalsuhna / dutni kulawi. duwarangki.
absceso Tumor por acumulacin de pus. aburrido Fastidiado por no tener que
Ch. chur. G. luti / gahguati / giburi. I. hacer. Ch. koyresbir. G. mesebehabuti.
abscess. M. mabiara takiba. P. kamuka. I. bored. M. tayat takan. Ta. tayat /
Ta. suru / pulni duwi. wantawas / yamninawas yulni.
absoluto Independiente, sin restriccin. abusar Usar mal. Ch. warkun. G.
Ch. jaxtaka. G. lunguali. I. absolute. M. itaraniagiduni. I. abuse. M. saura munan.
aiska pali. Ta. nitki / pri lani ambuk dfis. P. warkwa kw. Ta. dutni yusyamnin. To.
absorber Embeber, empapar. Ch. jupj jin jola.
pachataja. G. achra. I. absorb. M. utki
sakaya. Ta. suihnin / suih / lubuyihna.

5
ac
ac Aqu, en este lugar. Ch. tara. G. acariciar Hacer caricias. Ch. chojran.

A yahaunb / yb. I. here. M. nara. P. aha. G. amlidahan. I. cherish. M. sapaya. P.


Ta. akat / adi paniyak. arhchh. Ta. salapnin. To. po leotj.
acabar Dar fin, terminar. Ch. kapes. G. caro Arcnido muy pequeo. G. haruyei
agumucha / asura. I. finish. M. danhtakan. harh guwenwen. I. mite. M. daiwan
P. yaka. Ta. danh yamnin. watla sirpi. Ta. babil bikisni.
acaecer Suceder. Ch. numerir. G. acatarrarse Padecer de catarro. Ch.
asusereda. I. occur. M. diara takiba. Ta. sijmres. G. yednun. I. cash cold. M. siaka
di as kalahna / kalahawarang. alkanka. P. auhchokua. Ta. uhdana duwi.
acalambrarse Estar con calambres. To. cacam tenca.
G. akaranpuda. I. have a cramp. M. accidentar Producir un accidente. Ch.
sulawakia alki ba. P. kunitueka. Ta. ya kejkem. G. damch. I. have an accident.
puruswak sakyang. To. cipe. M. pat dimaya. P. kekari anw. Ta. pat
acalenturarse Padecer de calentura. duna / trabil kana. To. tsentun.
Ch. purerbir. G. abiriwaha. I. have fever. accidente Circunstancia no prevista.
M. rih daukuya. P. artechkintok. Ta. Ch. ukejkem. G. lamiselu. I. accident.
yamah duwi / laihna. M. pat dimanka. Ta. pat yak kana. To.
acalorar Padecer de calor. Ch. naa tjeyaca.
tikwarna. G. argda hiti. I. make warm. accionar Actuar, gesticular. Ch.
M. lapta takaia. P. patoktich. Ta. buswak pijchyarna. G. adgni / ahingiruni.
daihni yawi. I. gesticulate. M. tukbi takuaya. Ta.
acampar Detenerse, hacer alto. Ch. turu yamwarangki.
nata. G. kianpotu. I. camp. M. takaskaya acechar Aguardar con cautela. Ch.
unta munhta kumra. P. nahak. Ta. watnin chuban. G. duwarini / gaunigi. I. observe.
/ pawat danin. To. ma mo jive. M. kanbaya. Ta. talna apaknin.
acanalado Que tiene canales. G. aceitar Untar de aceite. Ch. xanjapoyir.
gayadureti. I. grooved. M. diara bilabila G. agledagda / agrisira. I. add oil. M.
ba. Ta. kanal nin yamna duwi. lup yukaya. Ta. da sala ikirhnin.
acaparar Adquirir y retener de un aceite Grasa lquida para cocinar o
producto todo. Ch. tajwintza. G. auyeda lubricar. Ch. xanjapoy. G. garaba. I. oil.
lau. I. hoard. M. saki briyaya. P. sukuhche. M. lup. P. at. Ta. di sala lahnin din /
Ta. yakwi dunin / wat din. To. jastpues ikirhnin bik. To. pan jin / casaa tscjn.
te. aceituna Fruto del olivo. Ch. aseytuna.
acaramelar Convertir en caramelo, G. tin wewe. I. olive. M. olivo dus ma. P.
comportarse muy dulce. Ch. ichires. ph atuh. Ta. situna minik. To. julupj jin.
G. siudugua / abmedaguagda. I. cover acento Mayor intensidad que se da a una
with caramel. M. sugar piakan aimakaya. slaba. Ch. chojchojron. G. pegi. I. accent.
Ta. damnin / yamwi dam atnin. To. s M. turi lal bukaya mark ka. Ta. likna. To.
caramelo mo tupju. jay toncja.

6
acomodar
acentuar Poner acento. Ch. tzijban / sagasagua. I. overcook. M. uba kiskan.
chojchojron. G. epegihani. I. accent. M. P. kakar. Ta. lukitnin. A
turi lal bukaya mark munaya. Ta. liknin. cido Agrio. Ch. insut. G. garhti /
aceptar Recibir voluntariamente. Ch. sshali. I. sour / bitter. M. swahni. P.
karbir. G. nhara. I. accept. M. ao sane. Ta. sapahni / sapuh.
takaya. P. ekatua. Ta. bahang. To. nin jin aclamar Dar voces la multitud en aplauso
nola. de alguien. Ch. kabajsen. G. buharuni.
acequia Zanja para conducir agua. Ch. I. acclaim. M. makabanka. P. arika. Ta.
chenja. G. feb / mabaigua. I. irrigation ting wqiswi.
ditch. M. pakni li plapaika. P. kuk rpr aclarar Hacer algo menos oscuro.
tshkpr. Ta. sau kurhna. To. ama tocj Ch. janchakna. G. afanguagda /
jul mim. afranguagda. I. clarify. M. klintakaya
acera Parte lateral de la calle destinada oh kler munaya. Ta. klir yaknin. To. tcj
a los peatones. Ch. tutibir. G. hemeri vel.
grigia uburugu. I. sidewalk. M. yabal aclimatar Acostumbrarse a un clima no
unra wapaika. Ta. ta kungni. usual. Ch. kajyesbir. G. chuda / sebeda.
acerca Sobre la cosa de que se trata. Ch. I. acclimatize. M. taim wal lantanka. P.
tama e. G. luagu. I. about. M. dukiara. kuk asa chaenpitshkwa. Ta. lan kalnin.
Ta. yaihnityak. To. ma tsojo sa.
acercar Poner a menor distancia. Ch. acn Enfermedad cutnea por obstruccin
yataka. G. yarafa / madise. I. bring near. de los poros. G. biyugu. I. acne. M. wan
M. lamara waya. Ta. yaihnitparuh. taya klin saika. P. cha. Ta. umala.
acero Aleacin de hierro y carbono. Ch. acobar dar Infundir temor. Ch.
aseru. G. grabu. I. steel. M. ayanstil. Ta. ubakres. G. hanufudeguani / drgua. I.
wayar busna. be coward. M. sibabira takaya. P. inchana.
acertar Dar en el blanco. Conseguir el Ta. yamanduwi.
fin deseado. Ch. tzuyir. G. ahitira. I. be acoger Admitir en casa, amparar. Ch.
correct / to hit on. M. pliska kat yabaya chamyar. G. ebelagdni. I. shelter. M.
ba. Ta. kidi palniyak. briyaya. P. sukuhacha. Ta. yakwi dunin.
achacoso Que padece achaques. Ch. acometer Atacar con energa. G. adga
chekran. G. gakanpleiniti. I. be ail. M. erei. I. charge. M. lawi dimi alkaya. Ta.
aitani kulki briras. P. archouwa. Ta. parasni yamwi.
sangka dawi. acomodado De buena posicin, bien
achaque Molestia o enfermedad. Ch. situado. Ch. mochor. G. buidu tidni. I.
mwakres. G. antai kanplaini. I. ailment. comfortable. M. diera pitka daukan. Ta.
M. sikniskira. P. archoukuwa. Ta. siknis yamni sansni duna.
kira. To. nin vyan. acomodar Ordenar, componer. Ch.
achicharrar Frer, tostar o asar mochores. G. apakha. I. accomodate. M.
demasiado. Ch. chixres. G. afuridura diera pitka daukaya. P. ehka. Ta. yamni ki.

7
acompaar
acompaar Dar compaa. Ch. yetokir. damuri. I. accredit. M. aimayunanka. Ta.
A G. gapanani / tuma / luma. I. accompany. yamnini yakwi.
M. yula kahbaya. P. arwak. Ta. minik acreedor A quien se le debe una
danin. obligacin. Ch. ajkun uba. G. yti lun
acon dicionar Dar deter minada / adueihati. I. creditor. M. tras yayabra.
condicin. Ch. ustanyar. G. atauhani. I. Ta. ramhni.
condition. M. diera kum pain daukanba. acribillar Abrir muchos agujeros. Ch.
Ta. yaksihnin. jujribir. G. adrawagun wuisiyu balu
acongojar Afligir. Ch. tzajtakir. G. luagun grigia / fuduha. I. riddle. M.
ahchni / adraguagdni. I. upset. M. unta ailal klauhban. P. artunha. Ta. alh
sari takaya oh kupia lukiba. Ta. lililya wi uduhna. To. potincja.
yakisdi. To. ona nyuca. acta Relacin escrita de lo tratado en
aconsejar Dar consejo. G. ariawaguni una sesin. Ch. akta jun. G. dugumedu
/ ererehani. I. give advice. M. smalkaya la luaguatauhati lidan aban danurigua. I.
yabaya. P. arcs. Ta. smalknin. To. ss record. M. lukanka saki ulbi swiba. Ta.
vola vele / salepan. akta ulna.
acordar Resolver algo. Ch. kajpes. G. actitud Disposicin de nimo. Ch.
aban saminan. I. agree. M. lukanka kum meyniwa. G. hemeni / benefa. I. attitude.
aikuk sakaya. P. ahtak. Ta. isning tarhnin. M. diera kum daukaya wilinka. Ta. ampat
To. nin nola. atnn.
acosador Quien persigue sin tregua. activar Hacer funcionar. Ch. tojban.
Ch. ajtzojiro. G. heregu / heretabura. I. G. adgda / aransegda. I. activate. M.
harasser. M. nina blablikra. P. aracha. Ta. sinska yari takaya. Ta. yamwak wark
uwi risdika. kalahnin.
acosar Perseguir sin tregua. Ch. tzojiro. actividad Accin de una persona o
G. awachiruti. I. harass. M. ninabliki. P. entidad. Ch. nojkinarir. G. barasegu
apich. Ta. uinin risdika. / dasi. I. activity. M. wark nani. Ta.
acostar Tenderse en una cama. Ch. kaluduhna warkni.
charin. G. arauaunra. I. go to bed. M. activista Persona que participa en una
prawaya. Ta. krikri yak kalangnin. To. actividad poltica o social. Ch. ajmeyni.
ps. G. mutu gemeniti gingiti luagu lawanserun
acostu m b rado Habituado. Ch. ad. I. activist. M. politik warka tabaiki
kajyesbir. G. hechuhali. I. be accustomed. ba. Ta. aktibista.
M. baku ainatka. Ta. lan kalna. activo Que acta. Ch. tikruma. G. le
acostumbrar Adquirir una costumbre. adgbai. I. active. M. upla ridi baman
Ch. kajyesna. G. hechuguduwali. I. ba. P. phwa. Ta. yamwi.
accustom. M. ainatka paskaya. Ta. lan acto Hecho realizado. G. adgwali. I.
kalahwi. act. M. daukanka. Ta. di yamna din.
acreditar Dar crdito o reputacin. Ch. actual De ahora. Ch. rayir. G. oral /
ajkun. G. ragabumutu bisimisin luagu guwet. I. current. M. nawas. Ta. waradi.

8
adiestrado
actuar Poner en accin. Ch. chempa. adagio Sentencia moral breve. Ch. kayen.
G. adgai. I. act. M. diara daukaya. Ta. G. cho / rapotu. I. adage. M. tiun tawa A
yamwasakatnin. kangbaya. Ta. dutni kalahna. To. po quina.
acutico Que vive en el agua. Ch. adaptar Acomodar. Ch. kanwen. G.
brixja. G. dunauguna. I. aquatic. M. li esebeda. I. adapt. M. plis wal lan takaya.
daiura. P. asochita. Ta. wasp din. To. s Ta. lan kalna.
moop. adel antar Ponerse delante. Ch.
acuchillar Dar cuchilladas. Ch. numbes. G. ubaragieti. I. get ahead / to
chekres. G. imiragua. I. stab. M. kisura put forward. M. taura tawaya. P. ates ak.
wal klakaya. P. kasurusta porka. Ta. Ta. tanit yak bayakna.
kuhbil tuswi. To. col tsyacj. adelante Ms all, en lo venidero. Ch.
acudir Ir a un sitio. Ch. axin. G. ndn tubir. G. amueg. I. forward. M. taura
aihin. I. go / come. M. nitka pliskara wab. P. atesa. Ta. kiwa tanit yak.
waya. Ta. pa as yak kiunin. adelgazar Poner delgado. Ch. bakranir.
acuerdo Resolucin de un problema. Ch. G. adraiduni. I. become thin. M. biawaya.
kar. G. lerederun kesi. I. agreement. M. P. wabistich. Ta. araknin. To. qjuele pyala.
lukanka kumi. Ta. bahang kalahna. To. ademn Gesto que denota un sentimiento.
jele palas. Ch. unijkeskab. G. marialon. I.
acumular Juntar, amontonar. Ch. expression / look. M. daukanka kum
morojseyaj. G. aundaragua. I. acumulate. wilinka yabiba. Ta. yamnini.
M. ailal paski briyaya. P. unwahatuk. Ta. adems Tambin. Ch. uban. G. lumagie.
uduhnin. I. besides. M. pura luki. Ta. kamanah bik.
acurrucarse Encoger el cuerpo. Ch. adentro En lo interior. Ch. maku;
mochwanbir. G. fedegua asraguagda. makwir. G. luragarigu. I. inside. M.
I. huddle up / to shrink. M. slukwi iwi bilara. P. asaya. Ta. payak. To. moens.
krukma takaya. P. tawriha achah. Ta. adherir Pegar, unir. Ch. nutur. G.
yadat lahnin. To. pla pi tjis. abadilera / afadara. I. adhere. M. diara
acusado Persona a quien se acusa. Ch. kum diara walara prakaiaba. P. askenka.
uchompati. G. le gadurunbai. I. accused. Ta. birnin.
M. saura munan uplika. P. arapichka. Ta. adhesin Apoyo, consentimiento. Ch.
dahra yakna. takresnarir. G. ideragua. I. adhesion. M.
acusador Persona que acusa. Ch. hel munaya sinskan aiskawal. Ta. putni
ajchompati. G. le ichugubai dru. I. laka.
accuser. M. saura mamunra. P. arapichta. adicin Operacin de sumar. G.
Ta. muih dahra yakna. aundahani. I. addition. M. numba nani
acusar Imputar delito. Ch. chompatir. G. pura pura sunayaba. Ta. minit birnin.
konkurus. I. accuse. M. saura munaya. adiestrado Que ha obtenido una
Ta. dahra yakwi. To. po vel. destreza. G. setiwali / aranseruwali. I.
trained. M. krikan uplika ku. Ta. lan
yamna.

9
adiestrar
adiestrar Hacer diestro. G. asetirei / adobo Salsa. G. dumari / greb. I.

A aranserei. I. train. M. krikaya. Ta. lan dressing. M. plun auhni saika. Ta. salsa ni.
yamwadai. adolecer Tener alguna enfermedad. Ch.
adis Saludo de despedida. Ch. chekento. kuxoner. G. faga. I. be ill. M. latwan
G. ay. I. good bye. M. aisabe. P. achame. wawaya. P. aphnachua / archaneiw. Ta.
Ta. parasta. To. nasum. siknis duwi. To. tejevyaja.
adivinar Descubrir lo que no se sabe por adolescencia Edad que sigue a
conjeturas. Ch. kinir. G. adibinahani. I. la infancia. Ch. byonsrenob. G.
guess. M. luki sakaya. Ta. yul dauh. nibuteigia. I. adolescence. M. wahma
adivino Persona que adivina. Ch. ajkin. sirpi teim. Ta. walabiski.
G. adibinahati. I. fortune-teller. M. luki adolescente Joven que est en la
sasakra. Ta. muih adibana yamwi. adolescencia. Ch. ajbyonsrenob. G.
adjetivo Palabra que designa una nibureingili. I. teenager / adolescent. M.
cualidad. Ch. atjetibu. G. igaburi. I. wahma sirpi. P. apara. Ta. wahma paruh.
adjective. M. diera kumra praki kaikanka. adonde Donde. Ch. tya. G. halia. I.
Ta. naksinhki. where. M. anira. P. pih. Ta. angkat.
a d m i n i s t r a c i n O f ic i n a d el adoptar Recibir como hijo legal al que
administrador. Ch. charibtumines. G. no lo es. Ch. ukanpik. G. anurihani. I.
atauhaglei. I. administration. M. diera adopt. M. tukta lawalninamra daukaya.
pain daukanka. Ta. maintalyang. P- artonna. Ta. birnin ki.
administrador Que administra. adoptivo Que ha sido adoptado. Ch.
Ch. ajcharibtumines. G. atauhati. I. ukanpikna. G. anurihauti. I. adoptive.
administrator. M. diera main kakaira. Ta. M. ninara daukan. Ta. walan bis duwi.
di maintalyang. adorar Honrar, amar. Ch. kajpwar.
admirable Digno de admiracin. Ch. G. insieni. I. adore. M. mayunaya. Ta.
irbirna. G. chubaluguti / inebewati. I. watni ki.
admirable. M. aihka pain ba. Ta. yamni adormecer Dar o causar sueo. Ch.
tatalwi. waynes. G. riha / armaguara / irufada.
admirar Ver con placer. Ch. irbires. G. I. send to sleep. M. yapaya. Ta. kalsamana.
inebeda. I. admire. M. auya pah kaikaya. To. tjejya / tyusa.
Ta. yamni talnin. adornar Poner adornos. Ch. chirirnarir.
admisin Sitio de entrada. Ch. ucher. G. G. ewendedagda. I. deccorate. M.
ebelaglei. I. admission. M. dimaya natka. sakakaya. Ta. yaksihni. To. ss justa.
Ta. kanin pani. adorno Lo que sirve para embellecer.
adobe Ladrillo de barro secado al sol Ch. chirirna. G. uewendeni. I. decoration.
para construir casas. Ch. tzihk. G. dafa M. sakahkan. Ta. yaksihwa.
muan / abrglei. I. adobe. M. tasba wal adquirir Empezar a poseer. Ch. tajwina.
paskanka. P. adobeha. Ta. sau busna. To. G. adaira. I. acquire. M. saki briyaya. P.
ama popa / ama tsaw. atah tuka sukuh. Ta. di dunin. To. naapj.

10
afinacin
aduearse Apoderarse de algo. Ch. afn Trabajo excesivo. Ch. syanpatnar.
winkiryen. G. auyeda lau. I. take G. febigi. I. hard work / effort. M. wary A
possession. M. dawanka takaya. P. taki lalukra. P. katunpe ichkua. Ta. uba
aiwatich. Ta. danwankalnin,na. To. wark. To. ss tsi liji.
naayapj. a f e c c i n P a d e c i m i e n t o. C h .
adulacin Mostrar servilismo para mabanbanres. G. kanpleini. I. affection.
ganar la voluntad de uno. G. aduruhauwa. M. uba wandkira ba. P. archanewa. Ta.
I. adulation. M. karna munanka. Ta. dalani matalayang.
kulnin yamni. afectado Falto de naturalidad. Ch.
adulador Que adula. G. aduruha. I. ajmabanban. G. kringda. I. affected.
adulator. M. karna mamunra. Ta. alaskira. M. saura munan ba. Ta. dutni lani.
adulterar Desnaturalizar, falsificar. afectar Fingir. G. afara parafu. I. affect.
Ch. mabanbanir. G. eyeredaguni. I. M. saura munaya. Ta. sari kalna.
adulterate. M. mairin wala aisaya. Ta. afecto Cario. G. inseehab. I.
tunun dutn. affectionate. M. fren kum. P. ahraen. Ta.
adulterio Ayuntamiento carnal fuera del talayangdalan.
matrimonio. Ch. poxbir. G. gabualitei afeitar Quitar la barba con cuchilla. Ch.
/ giraitei. I. adultery. M. marit laka susjor. G. saraguni. I. shave. M. unmaya
krakrikra. Ta. marit lani bahna. irbaya. P. kiusbers. Ta. karhnin. To. tscji
a d u lto Persona que supera la tij.
adolescencia. Ch. winikix. G. grigia afiebrado Que tiene fiebre. Ch.
derbuguhali. I. adult. M. almuk. P. k. puremar. G. abiriwati. I. have fever. M.
Ta. muih barak. To. cat my. rih karna dauki ba. P. techkinkiwa. Ta.
advenedizo Persona que pretende yamah laihwi / waki.
figurar. G. apantahati. I. upstart. M. afilado Que tiene filo. Ch. taxen. G.
trinzar kakalra kum. Ta. muih nuhni as. hamanatu / yarawatu. I. sharp. M. mala
adversario Oponente. Ch. ajkijnar. daukan. P. akioha. Ta. vaina duwi.
G. mama bumageti / mama baubageti. I. afilar Poner filo a un cuchillo. Ch. tax. G.
adversary. M. wailhka. Ta. wainhla / nila. ayarahani. I. sharpen. M. mala daukaya. P.
advertir Llamar la atencin sobre algo. akioh. Ta. baini yamnin. To. cyol / quelol.
Ch. pejnar. G. gabaraunwani. I. warn. M. afiliar Inscribir en una organizacin. Ch.
kaina manis maisapakaya. Ta. amangtala. morwirna. G. adagaragda lidn lurudu. I.
aeronutica Ciencia de la navegacin affiliate. M. tilara dimaya. Ta. kal uduhna
area. Ch. nuksosolchich. G. yafayahadi. yak kanin.
I. aeronautics. M. teim kakaira ba. Ta. afn Parecido. Ch. inxojt. G. lenege /
nautikani. tafurugu. I. related / similar. M. las kat.
afamar Elogiar. Ch. tatza. G. apantaha P. achen. Ta. talia,ki.
luagu. I. make famous. M. mayunra afinacin Accin de perfeccionar. Ch.
yabaya. P. afamarka. Ta. al kaldakawi. lajbirna. G. gen lia / suaini. I. refining.
To. ss justa. M. sit munanka. Ta. yamni yamnin ki.

11
afinar
afinar Perfeccionar. Ch. lajbir. G. suari. agachar Bajar una parte del cuerpo. Ch.

A I. tune. M. sit munaya. Ta. yamni yamnin. butba. G. elemucha. I. bend / to bow. M.
afirmacin Accin de afirmar. Ch. slukwi iwaya. P. yuuh. Ta. yadatnin. To.
erachbir. G. ariega hanha lun katei. pla pitja.
I. affirmation. M. raitka yabanka. Ta. agarradera Asa. Ch. nacharna. G.
bahang. largdagle. I. handle. M. alkaika. P.
afirmar Dar firmeza, corroborar. Ch. akasukuha. Ta. laihn kira.
erach. G. afiarei. I. affirm. M. raitka agarrar Asir fuertemente. Ch. chuku.
yabaya nina sain munaya. Ta. lawi talnin. G. argda. I. grab. M. alkaya. P. tapura
afliccin Tristeza. Ch. tzejranir. G. sukuuh. Ta. laihnin,na. To. tjilis.
iruni. I. affliction. M. kupia sarka. P. agarrotar Apretar fuertemente. Ch.
amenchpar. Ta. sari kira. jitikeko. G. amuruduni. I. tie up / to
afligir Apesarar. Ch. tzajtaka. G. adjust. M. dus ni prukaya. P. sukuh arron.
durmadai / libe samina. I. afflict. M. sari Ta. parasni laihwi.
takaya. P. ahramench. Ta. saridunin,wi. agazapar Esconder. Ch. muktar. G.
To. ona nyucj. aramuduni. I. crouch. M. bawi yukwaya.
aflojar Disminuir la presin. G. P. h. Ta. yakmaldanin. To. pla tipitja.
adugudugudag. I. loosen. M. slakbaya. P. gil Ligero. Ch. ajwakche. G. sumaditi /
aryok. Ta. uyungnin. fureseti. I. agile. M. wina isti ba. P. unw.
afluente Que afluye. G. liyumau. I. Ta. isti.
fluent. M. li aubra. Ta. was kalahwi. agitacin Movimiento prolongado. Ch.
afnico Falto de voz. Ch. matukumaxya. anijkina. G. hitau / hitauhali haraugali
G. harn tagle / harn tumalali. I. hoarse. lun. I. agitation. M. singbi slilkaya. P.
M. karma prawan. P. aah apstu. Ta. Achawk. Ta. isihwaki.
dinit sumni. agitador Persona que provoca conflicto.
afortunado Que tiene suerte. Ch. Ch. ajtzojiro. G. inchahat / afuraguti. I.
ajimbutzir. G. gabunuruti. I. fortunate. agitator. M. sasingbra. Ta. isihyang.
M. suerte ull. Ta. suirti kira ki. agitar Mover. Ch. tiprumen. G. argda
afrenta Vergenza. Ch. subar. G. hiti. I. shake / to agitate. M. singbaya. Ta.
gagibugua. I. affront. M. mayunra luwa. isihnin. To. pju iawa.
P. pechua. Ta. munh simdis. agobiar Doblar o encorvar. Ch.
afrentar Avergonzar. Ch. subajres. G. nikcham. G. abuchagda uragu. I. weigh
anga busiganu. I. affront. M. mayunras. down. M. kupia turban munaya. P. unweh.
P. pechuaki. Ta. muhnina kat. Ta. kawini,nin.
africano Natural de frica. Ch. kaxlan. agona Estado previo a la muerte. Ch.
G. wagchauguna. I. african. M. afrika warokoy. G. ahawahani. I. agony. M.
wina. Ta. aprika kaupak. pruwaya spab alkan. P. akapehi pishkua.
afuera Fuera del sitio en que se est. Ch. Ta. dawrahki. To. nasa pe.
patir. G. barugudi. I. outside. M. latara. P. agonizar Lucha entre la vida y la
arahn. Ta. ahniyak. muerte. Ch. warokoyr. G. ahawahani

12
aguar
/ aymahani. I. be dying. M. pruwaya agredir Acometer. Ch. mabanbanir. G.
swapanba. P. nipichkua. Ta. dawarahki afundehani. I. attack. M. dimi prukaya. P. A
/ dawasak ki. apah. Ta. dalani kalyamwi,na.
agotar Consumir del todo. Ch. agriar Poner agria alguna cosa. Ch.
makekwar. G. hawtarani. I. exhaust inchajna. G. achuhagda / asrgdni.
/ to wear out. M. danh takuya ba. P. I. turn sour. M. swahwaya. P. saneka. Ta.
yaktichkitonch. Ta. danh kalahna. To. sapahni.
nintulupj. agricultor Que cultiva la tierra. Ch.
agraciado Que tiene gracia. Ch. ajpatnar. G. abunaguti fagudira arabu. I.
ajchojran. G. magadireti. I. good looking. farmer. M. tasba warka tatakra. P. kuka
M. tingki yabaya. Ta. tingki lani. katich. Ta. sau dahyang. To. cj lije.
agradable Que agrada. Ch. ajimbutzir. agricultura Cultivo de la tierra. Ch.
G. buidutu / gagasntu. I. nice / pleasant. patnarir. G. labunawagun muan. I.
M. brinka pain ba. P. tahra. Ta. yamni agriculture. M. tasba warka takanka. P.
kaldakayang,wi. kuka katich. Ta. dahwi yakwi,na. To.
agradar Complacer. Ch. kunersyaj. G. cj sin.
ichiga igundani. I. please. M. aibrinka ba. agrio cido. Ch. inpaj. G. srrti /
Ta. ymki. gahti. I. sour. M. suhni. P. kanona. Ta.
a g r a d e c e r D a r g r a cia s. Ch . sapahni / sapuh.
chajbeyxbir. G. atengirun. I. thank. M. agro El campo. G. arabu / ichari. I. agro.
tingkika yabaya. P. kaparkua. Ta. tingki M. plun mankaya pliska. Ta. sau warni.
mayultayng. agrupar Reunir. Ch. morwar. G.
ag radecido Que agradece. Ch. aundara. I. group up. M. paskaya. P. unwa.
ajchajbeyx. G. gatengirati. I. grateful. Ta. uduhnin.
M. tingkika lukiba. P. kapar en. Ta. tingki agua Lquido transparente, inspido e
palni. inodoro. Ch. ja. G. duna. I. water. M. li.
agrandar Aumentar de tamao algo. P. as. Ta. was. To. s.
Ch. nojtares. G. awaridagda. I. enlarge. aguacate Fruto del aguacatero. Ch. un.
M. tara daukaya. P. katich. Ta. nuhni G. wagadi. I. avocado pear. M. sikia. P.
yamwi,na. phwa. Ta. sikia / sarin. To. sitj.
agrario Relativo al campo. G. arbugeti. aguacero Lluvia repentina, abundante,
I. agrarian. M. unta warkka sturka. Ta. fugaz. Ch. jajar. G. lahuyagun. I.
sau / pan pas. downpour. M. li awan tara. P. aswa. Ta.
agravar Hacer ms grave. Ch. mwakres. waslawi.
G. lraun wuribani. I. aggravate. M. kau aguantar Soportar. Ch. ukinar era. G.
sauhkaya. Ta. uba dutni kalna,wi. awanduni. I. bear with. M. pura luwan. P.
agraviar Afrentar. Ch. subajresna. tapuhna. Ta. wantarnin.
G. agibubagua. I. affront. M. lahtuban aguar Dar agua a los animales. Ch. ajkun
willaya. Ta. blalahwi. eja. G. atagda duna haun animalu. I.

13
aguardiente
water down. M. li dakakaya daiwanra. P. ahora En este momento. Ch. koner. G.

A aswich. Ta. tinglauwas kalanin. guet / reitinau / oral. I. now. M. nawas.


aguardiente Bebida embriagante. Ch. P. ikatape. Ta. waradi minit ni.
saksakja. G. malasisi / binu / atuni. I. hard ahorcar Colgar por el cuello. G. atigira.
liquor. M. dus maka laya. P. aspatewa. I. hang. M. ailanwaya. P. tawabruk. Ta.
Ta. wasak / urum. To. s myona. wah dauna,nin.
agudeza Perspicacia. Ch. jukbirna. G. ahorita En este momento. Ch. erix. G.
diksisi. I. sharpness. M. kakma ingni. Ta. guet / oral / reitinau. I. right now. M.
dutni yamwa lani. naminit. P. Pikataripe. Ta. waradi palni
aguerrido Experimentado en la lucha. / minit.
Ch. ajtzojir. G. gerguditi / hanaimeti / ahorrar Reservar dinero. Ch. chujban.
ganigiti. I. hardened. M. kupia karna. Ta. G. awauraguai biseinsun / araida seinsu.
kalbaunin nuki. I. save. M. apahkaya. P. platoh unkatich.
guila Ave rapaz. Ch. tiw. G. garn. I. Ta. lalah apaknin. To. nea potja.
eagle. M. yakal. P. pachrah. Ta. yakal. ahorro Lo que se ahorra. Ch. chujbanbir.
To. pjiyo. G. areidaha. I. saving. M. apahki waya. P.
aguja Barra metlica puntiaguda para platoh unkatishpahrr. Ta. apakwi.
coser. Ch. kuxaj. G. agusa. I. needle. M. ahuecar Hacer cncava una cosa. Ch.
silak. P. tahsiki. Ta. silip. To. jaw. xuyu. G. agiwaiha / achiga. I. make
agujero Abertura redonda. Ch. chen. G. hollow. M. unta daukaya. P. atapaka. Ta.
huyu / hurenti. I. hole. M. untika. P. atapak kurnin sulihni. To. li pjutu.
ye. Ta. sulihni tuylni. To. lajul. ahumar Llenar de humo. Ch. butzan. G.
ah En ese lugar. Ch. tarix. G. ein. I. there. agumulada. I. fill with smoke. M. pauta
M. bahara. P. aah. Ta. kidi yak / kayak. lakaya kismika. P. aws umus. Ta. wayau
ahogado Muerto por inmersin. Ch. kahnin,nin.
ajjakpa. G. aaradaguti. I. drowned. aire Gas que rodea la tierra. Ch. ikar. G.
M. liura pruwan. P. asotok. Ta. wingni garbali. I. air. M. pasa. P. ompch. Ta. sau
birwak dauna. wingni. To. lpj.
ahogar Matar con impedimento de la aislar Incomunicar. G. adiura /
respiracin. Ch. jakpa. G. andagua. adidedagda. I. isolate. M. nayara yakan
I. drown. M. liura pruwaya. P. kk. Ta. sakaya. Ta. lamanin.
wingni birwak dauwi. To. s tjm a jar Arr ugar. Ch. chur ukres. G.
tjepe. ayaudagua / achgra. I. rumple. M.
ahogo Opresin en el pecho. Ch. kuchpa. srikisbi sauhkaya. P. wriha. Ta. sirinin,na.
G. chatiwurini. I. breathing difficulties. ajeno Perteneciente a otra persona. Ch.
M. liura pruwan. P. makmak usukuhtua. najtir. G. mama wani. I. someone elses.
Ta. palak pamwak datayang. To. m M. upla dukia. P. akua . Ta. muih din.
pee. To. patsaas.

14
aldea
ajo Bulbo blanco para cocinar. Ch. aju albarda Aparejo principal de las bestias
/ yax tzan. G. lai. I. garlic. M. kiarlik. P. de carga. Ch. tzubuk. G. a hagaubadagun A
ahoha. Ta. ahu. To. jajs. animalu. I. packsaddle. M. arasnina
ajustar Acomodar. Ch. chuchures. G. palkaika bip taya ni. Ta. tabark dangni
autaragda / atauhani. I. adjust. M. pitka laknin.
daukaya. Ta. birnin. alboroto Desorden, gritera. G. brbun
ajusticiar Matar. Ch. chansen. G. / chaga / chauchau. I. disturbance. M.
farahani. I. execute. M. lara batakaya. unsaban tara. Ta. minpis lani.
P. ams. Ta. inin. alcahuete Persona que encubre un amor
ala Extremidad modificada, en algunos ilcito. Ch. alkawete. G. magmadihaditi.
animales, que les sirve para volar. G. I. pimp. M. mistik purapraki ba. Ta. yul
ahamahaglei / agaira. I. wing. M. kulawas. To. pne tsyoa.
tnawa. P. wch. Ta. lawan. To. sepjsepj. alcalde Persona que preside una
alabar Celebrar. Ch. nojkinarir. G. alcalda. Ch. winik ajkampar. G. galidi /
eurahani / efeduhani. I. praise. M. agalidihati. I. mayor. M. kabildo lalka. P.
mayunaya. Ta. aiwan nin. alkaldeha. Ta. akaldi ni.
alacrn Arcnido con una ua venenosa. alcalda Territorio de su jurisdiccin.
Ch. sinam. G. ag. I. scorpion. M. kuisry. Ch. uyototir e kampar. G. gabilidu. I.
P. parsk. Ta. wakurus. To. tsjew. mayoralty. M. kabildo. Ta. alkaldia saun.
alambrar Cercar con alambre. Ch. alcanfor Sustancia blanca de olor
ajtzojnok. G. adga farga. I. wire up. M. caracterstico. G. gianfia. I. camphor. M.
wayar aubaya. P. kwemis ask pershka. siahka saikawalpaya. P. Alkanforka. Ta.
Ta. wayar murnin. alkampur. To. lemely lajay.
alambre Hilo de metal para alambrar. alcanzar Llegar a algo que va delante.
Ch. takintix. G. lmbara. I. wire. M. Ch. tajwintza. G. asgrei / adairei /
wayar. P. kwemis ask. Ta. wayar. To. abudei. I. reach. M. bliki alkaya. P. arh.
colal lawcj. Ta. ui laihnin.
albahaca Planta olorosa usada para alcohol Sustancia embriagante y
cocinar. Ch. albajaka. G. harani china. desinfectante. Ch. alkol. G. alcolu. I.
I. basil. M. kalila saika. P. katru aprohka. alcohol. M. alkul. P. tokna / isi iskar /
Ta. kumasirpi. To. alvacas. / toknah / is ska skh. Ta. alkul. To.
albail Obrero de la albailera. Ch. mpes myona.
ajchempayaj. G. abunaguti mna. I. alcoholismo Adicto al alcohol. Ch.
bricklayer mason. M. semendwatla mokabekarir. G. gatadi. I. alcoholism.
mamakra. P. kao kahtah. Ta. simint M. rum din sikniska. P. mistokta. Ta.
warkni yamyang. To. wa liji. wask diyang.
albailera Tcnica de construir aldea Casero dependiente de un
edificios. Ch. chempajir. G. tabunawagun municipio. G. bien-agai. I. village. M.
muna. I. masonry. M. utla mamakra tawan sirpi kum. P. kah. Ta. p bin. To.
semend wal. Ta. albnilni. plcj patja.

15
alegar
alegar Citar razones. Ch. tzayerbir. algodn Fibra para tejer telas. Ch. tinam.

A G. asginaha. I. allege. M. unsabaya. P. G. mauru / ma. I. cotton. M. wahmuk. P.


aperah awanerwa. Ta. alana. To. levelel. bk. Ta. wahmak. To. t nim.
alegato Razn que sustenta algo. G. alguacil Oficial de polica. Ch. ajkojk.
sigina. I. allegation. M. unsabanka. Ta. G. habuti sdara. I. sheriff. M. pulis lalka.
blahna. Ta. pulis apisni.
alegrar Causar alegra. Ch. tzayjres. G. alguien Alguna persona. Ch. ayanchi. G.
gunda. I. cheer up. M. lilia takaya. Ta. somu grigia. I. someone. M. upla kum.
lilia kalni,ki. P. asnakn. Ta. muih as ki.
alegre Que siente felicidad. Ch. ajkajyer. alguno Alguien indeterminado. Ch.
G. gndarati. I. happy. M. lilia. P. ahrar. inkojt. G. abadinaguti. I. any. M. diera
Ta. lilia ki. To. cj jos. kum. P. asnam. Ta. wais / yah,kidi. To.
alegra Placer, satisfaccin. Ch. tzayer. nepenwa.
G. igundani. I. happiness. M. lilia aliado Que ha convenido alianza. Ch.
takanka. P. ahraritish. Ta. alasni / lilia. tzoror. G. umagiet. I. ally. M. wan uplika.
To. cj tjoos. Ta. kalpak.
alejar Poner a mayor distancia. Ch. alianza Convencimiento. Ch. trorna. G.
kisparir. G. adiseguagdni. I. move lumagieti. I. alliance. M. aikupia kumi
away. M. laihura takaya. P. kr pish. Ta. takanka. P. askan tich. Ta. alansani. To.
naikau. nin piya yola.
alentado Que se ha sanado. Ch. aliento Respiracin. Ch. musik. G.
ajimbutz. G. buidu latuadi. I. recovered. awaraguni. I. breath. M. winka puhbra.
M. wina pain. Ta. rauna. Ta. wingni.
alergia Reaccin patolgica ciertas alimentar Dar alimento. Ch. wayrna.
sustancias. G. gaumeruti lun / ahusida G. aigagda. I. feed. M. plun piyaya. Ta.
arusida / ssuti. I. allergy. M. wan wna diuknin.
tara ra diara kum taki ba wan srinhka. P. alimento Sustancia que sirve para nutrir.
kawa ohoh. Ta. alasni lani. Ch. wesena. G. aigini / katabaln. I. food.
alero Parte saliente del tejado. Ch. pyar. M. pun. P. sirah wish. Ta. diukna. To. lo
G. umada. I. eaves. M. pana. P. aaki. las.
Ta. ahtak sutni. aliviar Causar mejora. Ch. tzakarna.
alerta Vigilante. G. agaunigihati / G. auchadagua. I. ease. M. rawi waya. P.
awachihati. I. alert. M. danhra walikaya. ehtich. Ta. raunin,nin. To. cj jos.
Ta. ridi atnin,ki. all En ese lugar. Ch. yaja. G. yagta. I.
alforjas Talego de dos bolsas. G. sadili. there. M. bukra. Ta. kutkau.
I. saddlebags. M. plun tuilkaika. Ta. allanar Entrar a la fuerza a casa ajena.
alpurhani. To. opopa. G. afusurun ebeluruni munadaun /
algo Alguna cosa. Ch. ayantuka. G. katei. achachiha. I. break into. M. dara walras
I. something. M. diera kum. P. iasnam. alkaya. Ta. walna.
Ta. di as.

16
amargar
all En aquel lugar. Ch. tarix. G. yaga. I. alterar Cambiar. Ch. jispar. G.
there. M. bara. Ta. kidi yak. asafaragua. I. alter. M. pura luwaya kupia A
alma Espritu. Ch. teska. G. iwani / baikaya. Ta. sinsyamwi,nin.
afurugi / sifili. I. soul. M. rayaka. Ta. alto De altura considerable. Ch. tabes.
piritni. G. armuni / ggubuti. I. tall. M. purara
almacn Lugar para guardar o vender pawan. P. kah h. Ta. naini. To. campayna.
mercancas. Ch. turerchujban. G. altura Elevacin. Ch. tabesna. G. iu /
gamasei. I. warehouse. M. diara ailal atki huwariu. I. height. M. yari pawanka. P.
watla. Ta. almasin ni. kah hch. Ta. makauni.
almcigo Simiente de plantas. Ch. ut alud Gran masa de tierra o lodo que se
pakbajte. G. icharigua. I. nursery. M. desprende de una montaa. G. agululuha
diera ma wawan. Ta. minikrana. / guguluti. I. avalanche. M. ais pska nani
almendra Pepita de algunas semillas. il banhta wina munhtara iwi bali ba. P.
Ch. almentra. G. almend. I. almond. M. tyk. Ta. sau irhwi asang kaupak. To.
dus kum. P. phwa awas. Ta. almindrani. mol jin justa.
To. yo jlpj jana. alumbramiento Parto. Ch. aner. G.
almbar Azcar disuelto en agua y agurahani / agriyahani. I. delivery. M.
espesado a fuego. G. lachuhuaun murei aisubanka ingni daukanka. Ta. sahnin /
galuduti. I. syrup. M. sipaya dukia. Ta. wang.
yahamni kuh nyak tubuhna. To. s tupj alumbrar Poner luces. Ch. kajkirbir.
wja. G. egemecha / ebeda. I. light up. M. ingnj
almidn Sustancia blanca procedente de daukaya. Ta. yunin. To. jep.
yuca u otras plantas. G. darara. I. starch. alumbre Sal astringente. Ch. kajkir. G.
M. yauhra taska. Ta. taksni. lalein. I. alum. M. ingni dauks. Ta. yuki.
almohada Saco mullido para reposar la aluminio Metal. Ch. takin. G. dabarasi
cabeza. Ch. tajsib. G. ichgbai. I. pillow. / grabu. I. aluminium. M. pan dukia. Ta.
M. tilar wanlal kabaika. P. sh parka. Ta. alumiani.
tungkang. To. jay pjal. alza Elevacin de precio. Ch. uyachi.
almuerzo Comida del medio da. Ch. G. eserudagda. I. increase. M. praiska
orajkin. G. aigini amditi. I. lunch. M. sunanka. Ta. minitki.
walal pata. P. sira har . Ta. ma tunak alzar Levantar. Ch. yachpes. G. iura /
kungni. To. culuwpn jasa jal. huwariu. I. rise. M. bukaya. P. ishpak.
alojar Hospedar. Ch. takresna. G. Ta. dulaunin.
apusaraha. I. lodge. M. utla tayabaya. P. amable Agradable. Ch. ajkunkun. G.
pesh tawarkra hker. Ta. kanin. To. patja. gamadauti. I. kind. M. daukanka pain ba.
altar Mesa para celebrar ceremonias Ta. dalan talwi.
religiosas. Ch. chirirnar. G. uku / lubie amaRgar Causar amargura. Ch.
sandu lidan leferiyahaun. I. altar. M. u n ijkeskab. G. aga ud ag d a /
pulpit. P. sikinko. Ta. prias darasani. To. asafaraguagda. I. sour. M. sumunaya.
mpapay lal la vels. Ta. yuwawi,nin.

17
amanecer
amanecer Tiempo en que empieza el da. M. wan panika. Ta. wahai lani. To. pulucj
A Ch. ajwankin. G. arugaduni. I. dawn. M. pan.
ingwaya tawi ba. Ta. payahlawi. am o r Sentimiento de amar. Ch.
amansar Domar. Ch. tzajtzar. G. chojeresyaj. G. insieni. I. love. M. latua
amasura. I. tame. M. tim daukaya. P. kaikan. P. taturus. Ta. watmayang. To.
kaik. Ta. tim yamnin. tsaas.
amar Tener amor. Ch. chojres. G. amortajar Vestir a un muerto. Ch. pikir
insiehabuni. I. love. M. latua kaikan / e chamer. G. adaraguagda hilli. I. to
kupia aika latuan. P. en achh. Ta. watni shroud. M. pruwan kum praka dinkaya.
/ wat talnin. To. quelel lejay. P. pesh on aran. Ta. dauna asna anin.
amargo Que amarga. Ch. inchaj. G. am parar Proteger. Ch. chojban.
gifiti. I. bitter. M. tahpla. P. akam. Ta. G. esefura / agonigira. I. protect. M.
tapalni. To. ono. tabaikaya. Ta. ilpyamtayang.
amarillo Color limn. Ch. kankan. am p liar Extender. Ch. jaya. G.
G. ieliti. I. yellow. M. lalahni. Ta. gul achawaragu / awaridagda. I. amplify.
lalahni. To. lu. M. yahpa daukaya. P. kak. Ta. isrinin.
amarrar Atar. Ch. kachma. G. agragua. ampolla Lesin de la piel con lquido.
I. tie. M. wilkaya. Ta. sitnin. To. tsyupapj. Ch. nejpar. G. liura luti. I. blister. M.
amasar Hacer masa con la harina. Ch. utki sakaya. P. lakash. Ta. ahni ki.
koto. G. ayaudagua fuluaru. I. knead. M. amuleto Objeto al que se atribuye virtud
akbaya. P. untor. Ta. lungnin. To. leopj. protectora. G. lyawa ura. I. amulet. M.
am bicin Deseo desmedido. Ch. paski bapanka markkum. Ta. tup. To.
mabanbanir. G. gbuwa. I. ambition. jastas.
M. brinka. Ta. uba wat ki. anca Nalga de las bestias. Ch. sakpojra. G.
ambos Los dos. Ch. chakojt. G. anca langan animalu. I. rump. M. daiwan
biyamagubai / biangua. I. both. M. wal nata. P. ohlak apor. Ta. aras saran. To.
sut. P. pok askan. Ta. bupak. jasaala jojos.
ambulante Que va de un lugar a otro. anciano De mucha edad. Ch. noy. G.
Ch. ajintyachturer. G. aibugaahadgti waiyai mutu / waiyali. I. old man. M.
/ aibudgti. I. wandering. M. aipliska apu waitna dama. P. chuara. Ta. muhbarak.
ban taukiba. Ta. lapak yang. To. comy.
am enazar Hacer amenazas. Ch. anemia Con poca hemoglobina. Ch.
ukayenbir. G. asiradiruni. I. threaten. sakmojla. G. libibien hita. I. anemia. M.
M. saura muniya wiba. Ta. tusna dana. tala mayara. Ta. dis muinh as. To. pja.
amiga Que tiene amistad. Ch. etok. G. angustia Afliccin. Ch. tzajtakir. G.
umada. I. friend. M. aipana mairin. Ta. magndani. I. anguish. M. suapanka. P.
painika. To. jomica. karek. Ta. sariki. To. ona nyuca.
amistad Afecto desinteresado. Ch. anidar Hacer nido. Ch. sijki. G. adga
pakirisnar. G. gamada. I. friendship. tumasa ein. I. make a nest. M. aiwatla
briyaya. Ta. uhbin ni. To. tsintsil lije.

18
aprender
animal Ser viviente. Ch. arak. G. anmlu. aparejo Montura para cargar las bestias.
I. animal. M. daiwan. P. peshwakwa. Ta. G. peleru. I. tack. M. aras ninara sunaya A
tinglau. To. mayolapn. dukia. Ta. munturani.
ans Especia. Ch. anis. G. anisi. I. aniseed. aparente Que parece. Ch. lar. G. enegei.
M. intawahya kum. P. sir aprohka . Ta. I. apparent. M. mawan wala. P. chen. Ta.
anis. To. sitj janis / pjos. talya.
ano Orificio por donde se defeca. Ch. apariencia Aspecto de algo. Ch.
utusuy. G. edei edeugu. I. anus. M. unta. majaxut. G. enegei. I. appearance. M.
P. tete. Ta. banluk / tumin. To. pila. daukanka. Ta. talya ki.
anoche La noche de ayer. Ch. akbar. apartar Quitar de un lugar. Ch. xejrobir.
G. wurinauga guau. I. last night. M. na G. agidaruni. I. set aside. M. nayara
tihmia. P. kakaah. Ta. warpukta. To. takaya. P. peshks. Ta. saityak lanin. To.
psta. jastjan.
antes En el tiempo pasado. Ch. bajxan. apedrear Tirar piedras. Ch. juru. G.
G. lubragie. I. before. M. pasten. Ta. achragua dbu. I. stone. M. walpa
pastimni / kau / yak. To. wal. sabaya. P. kakisbar. Ta. kidara brhnin.
antiguo Muy viejo. Ch. onyan. G. To. po jats.
binad. I. antique. M. patitara. P. am . apetito Deseo de comer. Ch. ayntza. G.
Ta. umani / kau / taimni. To. pna. hapite. I. appetite. M. plun pinpin daukiba.
antorcha Luminaria. G. igimeri / watu P. ish. Ta. uk kingh. To. ma syama.
gemeti. I. torch. M. diera ingni kum. Ta. aplanar Poner plana una superficie. G.
antursani. uguaraguag fulasu. I. level. M. langni
anual Que ocurre cada ao. Ch. Jabir. G. daukaia. P. pishka ah. Ta. langni yamnin.
irmuau. I. annual. M. mani bani takiba. To. la jljl.
P. kwihas. Ta. karih bitk. To. y y. aplastar Comprimir. Ch. lattza. G.
anzuelo Garfio para pescar. Ch. answelo. apuechaguni. I. squash. M. taibi tanhta
G. gwi. I. hook. M. kiulh awa. P. kaska. daukaya. P. akahpish. Ta. taihlaban nin.
Ta. kuyuhl. To. la tsicjucj. To. jay jyats / la tsama.
apacentar Dar pasto al ganado. Ch. aplicar Poner una cosa sobre otra . Ch.
ajkun e ak. G. adniliha. I. pasture. M. laparna. G. ichiga / adagaragda. I. apply.
tui dakakaya bipra. Ta. tiriski kalanin. To. M. takaya. Ta. yamnin.
tsuts lyaja. apodo Sobrenombre. G. adawahani. I.
apagar Desconectar. Ch. tajpes. G. nickname. M. nina saura. P. apin artuk.
egucha. I. turn off. M. daskaya. P. aoh. Ta. ayng sutni. To. jin lo.
Ta. pinin. To. quias jasa. apoyar Hacer que algo descanse sobre
aparecer Dejarse ver. Ch. chekta. G. otra. Ch. nachar. G. ideragua. I. support.
achlaguni. I. appear. M. takan. Ta. M. tabaikaya wala nani dukiara. P. akatah.
dawak talwi,nin. To. lay pyal. Ta. ilsaknin.
aprender Adquirir conocimiento. Ch.
kanwar. G. afrendera. I. learn. M.

19
apretar
lantakaya. P. ahchiwish. Ta. lankalnin. kuaku. Ta. las / panta. To. jastjlpj /
A To. nin sa. jalecj / tsjemya.
apretar Estrechar con fuerza. Ch. nata. ardilla Mamfero arborcola y cola
G. muruda. I. squeeze. M. taibaya. P. larga. Ch. chuch. G. bigib. I. squirrel. M.
arrom. Ta. tirisnin. To. ca lelay. bustun. P. truea. Ta. buska. To. tsj.
apuntar Tomar nota. Ch. tzijban. G. ardor Dolor quemante. Ch. kirkar. G.
cha luagun. I. write down. M. ulbaya. P. haraharati / ssti. I. burning. M. kisni.
apuntahka. Ta. ulta dutah. To. jay nyuca. P. k. Ta. dahwi dalani,wi.
apu nte Nota. Ch. tzijbanir. G. rea Superficie. Ch. turer ira. G. larularu.
abrhauti / brti. I. note. M. ulbisuis. I. area. M. bila kum. Ta. pani.
Ta. ultah. arena Partculas pequeas de piedra. Ch.
apurar Apresurar. Ch. wakche. G. ji. G. damusagara. I. sand. M. auhya. P.
arufudaha / afureseha. I. hurry. M. isti u. Ta. kauhmak. To. sus.
munaya. P. unwar. Ta. bainhnin,na. arenilla Arena fina. Ch. pixji. G.
apuro Aprieto. Ch. sakta. G. furesei. I. sagaun. I. fine sand. M. auhya sitni. P. u
tight spot. M. isti. Ta. dutni sakyang. ch. Ta. kauhmak bukui. To. pey.
aquel Aquella persona. Ch. eyaja. G. rido Infrtil. Ch. mabanban. G.
grigia ligita / grigi tuguta. I. that. M. gayabnti. I. arid. M. tasba lawan kum.
baja. P. at. Ta. uk kidi. Ta. sau dutni.
aqu Ac. Ch. tara. G. ahaunb / yb. arma Instrumento para defenderse. Ch.
I. here. M. nara. P. ah. Ta. akat / akah jujrib. G. aruma. I. weapon. M. wan ikaya
/ adiyak. dukia kum. P. aw. Ta. arakbus.
arado Instrumento para arar. G. armario Mueble con puertas y anaqueles.
lagarabadun muan lub labunawagun. I. Ch. bajch. G. eb. I. closet. M. wauhtaya
plow. M. tasba baikaika. Ta. sau sahnin. sunaika. Ta. di ilnin.
To. tatsecj. armona Congruencia. Ch. tzajyer. G.
araa Arcnido que teje. Ch. am. G. idichani / buidu. I. harmony. M. asla
guwewen. I. spider. M. usiwihta. P. arr. takaya. Ta. watkira.
Ta. supai. To. colocj. aro Pieza en forma de circunferencia. Ch.
araar Herir con las uas. Ch. amna. xoyoyojte. G. aunwerebun bag. I. ring
G. afiyuragua / apinchagua. I. scratch. hoop. M. wan lal mankaika. Ta. gul pisni
M. asmala wal samaya. P. bikis. Ta. tayalni.
kurhnin,na,wi,wa. arpn Punta para pescar. Ch. nichukchay.
r b itro Juez. Ch. ajxuxba. G. G. aufuru. I. harpoon. M. dahka. P.
lurudueimuna / gumadima. I. referee. M. senporka. Ta. suk suk.
bal pulan pura wasbiba. Ta. bal wiuhyang. arrancar Sacar de raz. Ch. boko. G.
rbol Planta perenne. Ch. te. G. nad. I. alugucha ilaglagula. I. pull off. M.
tree. M. dus. P. ph. Ta. pan nuh. To. yo. daikaya. P. . Ta. rikni kunh dutnin.
arco Instrumento para lanzar flechas. Ch. To. tjepyoca.
chantin. G. gimara. I. bow. M. panta. P.

20
atmsfera
arranque Base de una construccin. asfixia Ahogo, falta de aire. Ch. maykar.
Ch. wirotot. G. tugudi muna. I. base. M. G. aragua / chatiwurini. I. suffocation. A
aubaika. Ta. saran. M. winka prakan. P. kk. Ta. win diskat
arrear Dar prisa a las bestias. Ch. ajnerir. dauna. To. tjeele.
G. aibaha. I. spur on. M. kangbaya daiwan. asfixiar Ahogar. Ch. maykares.
P. ohlak. Ta. kanghnin. To. sin tjejyama. G. aaradaguagda. I. suffocate. M.
arrecife Escollo en el mar. G. lubana winkaprakaya. Ta. wingni birna.
dbu baranahana. I. causeway. M. tasba. asilo Lugar para refugiar a quien no tiene
P. arrecifeha. Ta. kabu din. hogar. G. haban waiaa maduhea /
arrendar Alquilar. Ch. kajtin. G. larigie maunihaa. I. shelter. M. help
hayara. I. rent out. M. rins munaya. P. briaya watla. Ta. pa uk kiwi,na.
unweh. Ta. lawi kawi. asistir Estar presente. Ch. turen ira. G.
arrodillar Ponerse de rodillas. Ch. einadibu. I. assist. M. dimaya. Ta. sak
kotren. G. ahuduragua. I. kneel. M. lula atnin.
krikaya. P. akostuk. Ta. limbabahnin. To. astilla Fragmento pequeo de madera.
ticj jin tjjnsa. Ch. tixpa. G. hiy. I. splinter. M. dus
arroyo Pequeo caudal de agua. Ch. tu. piska sirpi. P. aniska. Ta. pan yayangh.
G. welu / chururuti duna. I. stream. M. To. jay jam.
li takaika. P. asmka. Ta. wasbin. To. atacar Embestir. Ch. tzojir. G. ladagihan
s tsjicj. bagasu mutu. I. attack. M. kutbaya. Ta.
arroz Grano comestible. Ch. aros. G. ri. baunin.
I. rice. M. rais. P. tibiwa. Ta. rais / tilus. ataque Accin ofensiva militar. Ch.
To. jals. tzoyi. G. edrehani. I. attack. M. war
arruga Pliegue de la piel. Ch. churuk. G. aiklabanka. P. asukuh. Ta. war kalbauna.
yaungurati. I. wrinkle. M. sriwanka. P. To. lapalan.
ms. Ta. utak siri. To. jastjulujupj. atad Caja para un cadver. G. gahun /
asador Instrumento para asar. Ch. agari. I. coffin. M. kapin. P. pesh achaha
takin. G. asaglai. I. roaster. M. diara onchkah. Ta. kapin. To. mola puts.
ankaika. P. yuku iriska. Ta. busnin aterrar Atemorizar. Ch. rumtujor
wayarni. To. mpes la m. G. nuecha. I. terrify. M. bikaya. P.
asco Nusea. Ch. biba. G. hahnai. I. patapichh. Ta. yabadanghni. To. amamo
nausea / upset stomach. M. auya warban. peatja.
P. aish. Ta. tiningdulihwi. To. ma syama. atizar Remover el fuego. Ch. ustan e
asear Limpiar. Ch. mesun. G. arumadaha kajk. G. afuragua watu. I. poke. M.
/ asueiha. I. clean. M. klin daukaya. P. mukaya. P. atuk. Ta. muknin. To. set ol.
suk. Ta. klin yamnin. To. sal. atmsfera Aire. G. garabali. I.
asesinar Matar con alevosa. G. afarahani atmosphere. M. kasbrika. P. onpish. Ta.
/ faraha. I. murder. M. ikaia. P. ahmas. mukus wing karak.
Ta. ipamnin / ipamna / ipamwarang. To.
inan.

21
atrapar
atrapar Coger al que huye. Ch. chuku. pliswapitaukikaya. P. aventahaha. Ta.
A G. atrapar rgda / actaura. I. catch. winkalwi.
M. alkaya. P. sukuh. Ta. laihni. To. tji lis. avergonzar Causar vergenza. Ch.
augurio Vaticinio. G. agobuwali / subajresna. G. absigaigda / chiga
ariahauwali lassedubalan. I. augury. busganu. I. make someone ashamed. M.
M. yauhkara diera takaya ba. Ta. prapi. wan swira takaya. P. peshwah. Ta. sim /
aullar Dar aullidos. Ch. arwar. G. sinskas.
awauha. I. howl. M. yul baku inaya. P. axila Sobaco. Ch. che. G. galaga. I.
wahas. Ta. auhnin. To. lipiy. armpit. M. klukia. P. laklak. Ta. baltak.
aurora Luz que aparece al principio del ayer Da anterior a hoy. Ch. akbi. G.
da. Ch. ulokibkajk. G. idawamari / wrinauga / guar. I. yesterday. M.
lubaraun larugan. I. dawn. M. ingwanka nahwala bara naiwa. P. kecha. Ta. damai.
raya kum. P. arahkipeh. Ta. payahlawi. To. tan.
autonoma Que funciona solo. Ch. ayuno Privacin de alimentarse. Ch. ira
ererbir. G. hagia-haunguaa. I. autonomy. awe. G. aynera. I. fast. M. plun wawan.
M. klauna laka iwanka. P. autonomaha. P. tawa. Ta. yuhwauhnin,wi.
Ta. pri lani. azafrn Condimento. G. abaicha /
avanzar Ir hacia delante. Ch. xanutir. ichigataigun. I. saffron. M. wina ankaika
G. awanseruni. I. advance. M. kainamra trinka. P. azafraha. Ta. asaprangni.
waya. P. unwah nah. Ta. tanit yak kiunin. azotar Dar azotes. Ch. jatzbir. G.
avaricia Afn de atesorar riquezas. Ch. aguluweduni / rada. I. whip. M. wipaya.
tzunil. G. gduwa. I. greediness. M. P. arpish. Ta. wisnin,wi,wa,rang.
brinka. P. non tich ish. Ta. suhl suhl. azcar Sustancia blanca dulce. Ch. chab.
ave Vertebrado con plumas y pico. Ch. G. sugara. I. sugar. M. sugar. P. prew. Ta.
mut. G. dunru. I. bird. M. daiwan nawira. yahamni / sukar / damni.
P. kuas. Ta. uhbin butun / ana karak. azul Color del cielo sin nubes. G. dinguti.
ave n ta jar Tomar ventaja. Ch. I. blue. M. sangni. Ta. k sang mukus dis.
koterbajxan. G. ligia buwai. I. excel. M. To. tsu.

22
baba
baba Saliva. Ch. tzukti. G. lira iyumulugu ballena Mamfero marino gigante. Ch.
/ arrei. I. spittle. M. bila laya. P. kila. Ta. nojchay. G. udu. I. whale. M. inska kabura
susuihwas. To. tjutj. kau tara ba. P. ch uya take chatah. Ta.
bacalao Pez comestible. Ch. bakalaw. ballina ni.
G. baglau. I. cod. M. kabu naskaya kum. baln Pelota. Ch. cn. wororoj. G. bali. I.
P. ch paras. Ta. bakalau n. ball. M. bal. P. wich. Ta. bal.
bacteria Ser microscpico que causa
infecciones. Ch. xeroj. G. lagai igemeri.
bal sa Embarcacin en for ma de
plataforma. Ch. chawarko. G. durari. I.
b
I. bacterium / germ. M. yula saura. P. raft. M. rap paskan. P. balsah. Ta. pala.
chnah ishta / bacteriaha. Ta. baktiria ni. To. ama jul.
To. la vit way. blsamo Resina aromtica. G. asupglei.
bailarn Diestro en el baile. Ch. ajkut. G. I. balsam. M. dusa klawan batanka. P.
gabinahaditi. I. dancer. M. dans papulra. peh atu porprou. Ta. balsamuni. To. jas
Ta. pulyang. To. mpivits. la cjolol.
bajar Llevar hacia abajo. Ch. ekmen. b aluarte Lugar for tif icado. G.
G. aliruni. I. get down. M. alahbaya. P. manfudeti lawagu. I. bastion. M.
monoka. Ta. dinit yak dukiunin. To. pla karnika. P. baluarteha. Ta. kutlana.
jum. bamb Planta de tallos ahuecados. Ch.
bajeza Vileza. Ch. mabanbanir. G. bambu. G. banbu. I. bamboo. M. kauhru.
nabuduwa. I. meanness. M. alahwanka. Ta. suku. To. visy jinwa.
Ta. sim dis. To. tsiin. banano Fruto, pltano. Ch. kene. G.
bajo De poca estatura. Ch. ekmay. G. bmina / fulgun. I. banana. M. siksa. P.
nabuti. I. short. M. mayara. P. boboh. sonkua. Ta. wakisa. To. patn.
Ta. parahni. To. pla jum. banco Asiento. Ch. kajn. G. hala / mna
bala Proyectil de arma de fuego. G. balu. lagai seinsu. I. bench. M. iwaika. P. puruh
I. bullet. M. bulit. P. awahwa. Ta. bulik. achah / platoh unkatishka. Ta. sini. To.
To. ca popa la n. casos.
balanza Instrumento para pesar. Ch. banda Faja ancha. G. iyansei / beliti
bijsib. G. balsu. I. scale. M. paun dabuberti. I. band. M. aiwawana daknika
munaika. P. peh. Ta. paun. To. yuval. kum. P. yatika ks. Ta. banbani. To. jas
balazo Herida de bala. Ch. jujrichek. cjin.
G. lagayawahan balu. I. shot. M. bulit bandada Conjunto de aves que vuelan
baiwan. Ta. bulik pana. juntas. Ch. mutob irnar. G. htulun. I.
balde Vasija. Ch. atibir. G. bugidu / fudu. flock. M. daiwan dakkra kum. P. kuas wris
I. bucket. M. bukit. P. baldeh. Ta. bukit. akapechter. Ta. mahni. To. plcj.
To. s motoncja. bandeja Pieza plana con bordes de
baldo Ter reno abandonado. Ch. poca altura. Ch. chew. G. tagai fein lub
najpesrum. G. fulsu mabiawati. I. tasrahaun. I. tray. M. auhbaya panka. P.
wasteland. M. tasba pis diera daukras ba. akka ks. Ta. nandihani.
Ta. sau danwas dis. To. ama elesecj.

25
bandera
bandera Insignia de tela. Ch. bujk barbaridad Crueldad. Ch. mabanbanir.
yaxpwen. G. bufanidira. I. f lag. M. G. taranigi. I. barbarity. M. mistik tara.
plakin. Ta. bamdira asna pisni. P. warkus. Ta. dutni dutni ki. To. onin
bandido Maleante. Ch. ajmabanban. tse.
G. bandisi. I. bandit. M. maliand. P. pesh barbera Lugar en donde se corta pelo.
warki. Ta. malianti ni,ki. To. malala. Ch. xurutzutz. G. asaraguaglei. I. barber

b bando Faccin. G. htulun aban hayei


lau hibe. I. side. M. wailhka. P. bandoha.
shop. M. tawa irbaika pliska. P. sus taska.
Ta. bas daknin plisni.
Ta. pandia ni. To. tsla jin wa. barbero El que corta pelo. Ch.
bandolero Ladrn. G. hiwauti / ajxurutzutz. G. gasaraguti. I. barber.
guruti luhabu / hungulemu. I. bandit. M. tawa klaklakra. P. sustasta. Ta. bas
M. implikra / bandis. P. pesh warki tah dakyang. To. tscj.
arnast. Ta. d malyaang. To. jusapj quelel barbilla Punta de la barba. Ch. tete. G.
wine. idiuma. I. chin. M. una tamalla. P. kus
banquete Comida esplndida. Ch. anu. Ta. kung bas sutni. To. tscj tsjicj.
nojkinir. G. adneuni / hiagin gibetina barco Nave. Ch. ko. G. ugnei wap.
lidan sumu fedu. I. banquet. M. lillla pata I. boat. M. chip butka. P. puru uya take
tara. P. katok. Ta. diukna yamni. To. was teshka. Ta. but.
nlajam. b a r n i z P i nt u r a b r i l la nt e. Ch .
baar Asear el cuerpo con agua. Ch. ates. tzaprumtzijbar. G. banichi. I. varnish.
G. gawahani. I. bathe. M. aihtabaya. P. M. barnis laya. P. pitiha. Ta. brnis.
ok / okawa. Ta. waskawi,nin. To. moo barra Pieza mucho ms larga que gruesa.
pes / situ. G. grabu waiti / garnati / migifiti /
bao Lugar para baarse. Ch. ater. G. lachaha muan. I. bar. M. ayan piska yari
gawa. I. bathroom. M. aihtabaika watla. kum. P. barraha. Ta. barrani. To. yo jin
P. okka. Ta. waskanin plisni. To. otsts. campa.
baraja Naipe. Ch. naype. G. bar. I. pack barranco Despeadero. Ch. chen.
of cards. M. dais baxka. P. naipeha. Ta. G. bargu. I. ravine. M. albanghka. P.
naipi. To. papel lat. kuktayuhi. Ta. ataini. To. tsentuna.
barandilla Pretil. G. barand. I. barrer Limpiar con la escoba. Ch.
balustrade. M. utla barandikira. P. meswar. G. abuidahani. I. sweep. M.
kaowaki perska. Ta. sutni. To. yo popa. prun wal pahbaya. P. ks. Ta. bitnin.
barato De poco precio. Ch. yemtujri. G. To. lyapjn.
mesruti. I. cheap. M. sipar. Ta. sipar ki. barrera Obstculo. G. ichak. I.
To. pjan pin jaylacj. barrier. M. wan yabalkara pat takiba. P.
barba Parte de la cara debajo de la boca. barreraha. Ta. tanit dakwa. To. jusqjuin
Ch. tzukti. G. idiuma. I. beard. M. p ya.
mawan tamaya. P. kus. Ta. kan mak bas. barriga Vientre. Ch. nak. G. urgarigu.
To. tscj. I. belly. M. biara. P. y. Ta. ban. To. ncol.

26
beneficiar
barril Depsito grande de metal o batidora Instrumento para batir. Ch.
plstico. Ch. nukater. G. barin. I. barrel. pikitnib. G. abdihaglei. I. mixer. M.
M. tanka. P. barrilha. Ta. tank,ki. To. tsan akbaya misinka. P. untrk. Ta. kawaihnin
pne. din. To. motseacan.
barro Arcilla. Ch. tzijk. G. muan / batuta Varilla para dirigir una orquesta.
baribbu. I. clay. M. tasba wal paskan G. pulpiti. I. baton. M. tabrabrira. P.
dukia. P. kuknaska. Ta. slaubla / saubla.
To. ama tslcj.
batutaha. Ta. walawana kanghnin panan.
To. jitsa a jinwa.
b
base Fundamento. Ch. yokbir. G. tebu / bal Cofre. Ch. kojre. G. baulu. I.
agcha. I. base. M. playa bapanka. P. trunk. M. dus karban kamgka. P. inah
baseha. Ta. saran / kalni rahni. To. jas unkatishka. Ta. baulni. To. tsan mo patja.
quini. Bautizo Accin de bautizar. Ch.
bastante Mucho. Ch. meyra. G. gibeti / chuymar. G. badisai. I. baptism. M.
saragu. I. lot. M. ailal. P. ws. Ta. mahni. tahbi daukaya. P. kmha. Ta. lubuihwi.
To. plcj. To. s jay tu / jaytiyu.
bastardo Hijo no reconocido por el beber Tragar un lquido. Ch. uchen. G.
padre. Ch. pech. G. agarahwagti ata / atagura. I. drink. M. diyaya. P. tk.
maguchiti. I. bastard. M. luhpa bastar. P. Ta. diwi,nin. To. ms.
suasukutr arahnachii. Ta. bastar. bebida Lquido que se bebe. Ch.
bastn Vara para apoyarse al andar. Ch. uchnarja. G. unirein tuni / furusigu.
jarar. G. badn. I. walking stick. M. wan I. drink. M. diyaya dukia. P. tokna. Ta.
kaina sabaika dusa. P. ksh. Ta. kin. To. dinn din.
tac. belleza Armona fsica. Ch. imbutz
basura Desecho. Ch. sojk. G. hime. I. uwirnar. G. uburiduni. I. beauty. M.
trash. M. taski. P. katukush. Ta. lusuhni. painkira prana. Ta. yamniki.
basurero Sitio o vasija para amontonar bello Muy bonito. Ch. imbutz imbutz.
la basura. Ch. turersojk. G. himerugu / G. buiduti. I. beautiful. M. painkira. P.
baruchuti. I. trash can. M. taski auhbaika. eatis. Ta. uba yamni ki. To. ss justa.
P. kaktukush achaha. Ta. lusuhni plisni bellota Fruto de algunos rboles como el
/ pani. pino. Ch. beyota. G. ln gudi. I. acorn. M.
bata Prenda de vestir larga para estar en dus ma taika kum. P. s / w. Ta. minik.
casa. G. gaunu / beluba nidaun. I. dressing To. tsjan la jul.
gown. M. prk stka kum utla ra dimaia bendecido Que ha recibido bendicin.
dukiara. P. korta bokin anuh. Ta. bakau Ch. chojbesna. G. abnirni. I. blessed.
parakni. To. watas. M. blisin bangki. P. nah. Ta. blisin
batalla Combate. Ch. tzojyerna. G. duwi. To. jay po leotj.
dadayaugati / ereguni. I. battle. M. beneficiar Hacer bien. Ch. chami
aiklabanka. P. ank. Ta. kalbawi / warek. chojbes. G. chiga idemuei. I. benefit. M.
To. ss lija. help muni ta baikaya. P. purupish. Ta.
ilpnidunin,wi. To. jipj etja apj.

27
benevolencia
benevolencia Buena voluntad. Ch. mapla wal. P. awak pok. Ta. wayani b.
ache imbutz. G. gudmehaduti. I. To. mate pce.
benevolence. M. diara frisand yabaya. P. bien Pertenencia. Ch. imbutz. G. buiti /
hrs enish. Ta. kulnin yamni. buridu. I. possession. M. pain. P. n. Ta.
berenjena Verdura. G. nad baitu / yamni. To. cj.
ratu guchu tewgerun. I. eggplant. M. bienestar Comodidad. Ch. imbutzir. G.

b intawahya kum. P. w ms wa wrh. Ta.


babil kungni. To. iyo julupj jana.
lubuidun aturadi. I. well-being. M. wina
pain ba. P. ench. Ta. yamni atnin. To.
berrear Chillar. Ch. arwar. G. cj najas.
akinchagura. I. bawl. M. bip sirpi inra bienvenido Recibido con placer. Ch.
daukaya. Ta. bewi / miwi / sarahwi. imbutz iyoparir. G. buiti achlrni.
berrinche Enojo. Ch. kijnar. G. I. welcome. M. pain balan. P. ent. Ta.
wribu. I. tantrum. M. inanka sirpi kum. yamni aiwanaman. To. po ss tjucuy.
P. akaiwa. Ta. anwi sarahwi. To. tsiny. bigote Pelos sobre el labio superior. Ch.
beso Tocar con los labios. Ch. tzujtzin. tzukti. G. idiruma. I. moustache. M. una
G. ichuraha. I. kiss. M. mawan klakaya. tamaya. P. ks. Ta. kungbas. To. ntscj.
P. ohnsh. Ta. umnn,wi,na. To. lyupj jips. bilinge Que habla dos lenguas. Ch.
bestia Animal cuadrpedo. Ch. chij. G. chawojroner. G. ariagati biama nechanu
bgasu. I. beast. M. daiwan saura aras. P. dumurei. I. bilingual. M. bila wal aisasara.
oh ak. Ta. tinglau kalnikarak. To. iy P. ah pok ah. Ta. yul mahni yulyang.
tjiama. bilis Lquido segregado por el hgado. Ch.
bibern Utensilio para lactancia. G. bilis. G. igifigie. I. bile. M. bila laya
irah habuden. I. feeding bottle. M. tala plapi sikniska. P. ape. Ta. bilyas.
paintakaya saika kum. Ta. mamadira. billete Papel moneda. Ch. tumin. G.
biblioteca Local con libros para la isigalen / sensu. I. bill / note. M. lalah
lectura. Ch. uyototirjun. G. liburuagai / wahya. P. platoh. Ta. lalah bbasni.
gardiagai. I. library. M. buk nani watla. binocular Larga vista. Ch. chujksani.
P. awikawako. Ta. wauhtayayulwa plisni. G. migife tarihin. I. binocular. M. diara
b i c a r b o n ato Sal bsica. Ch. laihura kaikaya dukia. Ta. kampas.
bikarbonatu. G. lebini. I. bicarbonate. biosfera Parte de la tierra en donde
M. diara sal talia kum. Ta. bikarbunatuni. hay vida. Ch. byosjera. G. dabiyara. I.
bicho Animal pequeo. Ch. bicho. G. biosphere. M. ipka. Ta. sau daklana.
hewera. I. bug. M. ini liwa wan biarara. bisabuelo Padre o madre del abuelo o
P. chen. Ta. babil bikisni. la abuela. Ch. tiri. G. iyuna. I. great-
bicicleta Vehculo de dos ruedas con grandfather. M. kukiki yabtika. P. cherka.
pedales. Ch. chuchuxantar. G. baiki. I. Ta. kukung ki.
bicycle. M. baisikil. Ta. bisiklitani. blanco Color de la nieve. Ch. saksak.
bicolor De dos colores. Ch. chatzijban. G. haruti. I. white. M. pihni. P. kamasa.
G. bian lewegeruniwa. I. bicolor. M. Ta. pihni.

28
borrar
blando Suave. Ch. kun. G. lifinu. I. bollo Panecillo. Ch. woroj. G. fein
soft / tender. M. suapni ba. P. meh me. ratu. I. bun. M. diara krukma kum.
Ta. yudutni. To. luluy. Ta. brit bin.
bloque Trozo. G. dafa. I. block. M. semet bolsa Recipiente de tela u otro material.
piska kum. Ta. pan dakna. Ch. chijr. G. sag. I. bag. M. diara
blusa Camisa femenina. Ch. jobnuk. G. mangkaika. P. achaha. Ta. krukus.
chegidi / patua. I. blouse. M. mairin praka
lal. P. cotaiah. Ta. yal parak tunun.
bomba Artefacto explosivo. Ch. worikar.
G. ponpu / fanfantu / dudutu. I. bomb.
b
boa Serpiente no venenosa. Ch. nojchan. M. diara aubaika. P. bombaha. Ta. bumba
G. wri. I. boa. M. waula. P. tuvi. Ta. nuhni. To. pjoltja.
wail. To. tjem. bombear Impulsar el agua con una
bobina Carrete para producir electricidad. bomba. Ch. worikna. G. apopuhani. I.
Ch. bobina. G. lurunei magina. I. bobbin. pump. M. diara aubi sakaya. P. auska paa.
M. misin trit blakaikaba. Ta. bubinani. Ta. was bumbani.
bobo Tonto. Ch. merex. G. ibidiauga tau. bombero Encargado de combatir los
I. silly. M. lal saura. P. i arirtu. Ta. tuntu. incendios. Ch. ajworikna. G. eeguhati
boca Abertura por la que se come. Ch. ej. guda. I. fireman. M. pauta dadaskra. P.
G. iyuma. I. mouth. M. bila. P. sapa. Ta. tenwa aohta. Ta. bumbiru piyang.
tinpas. To. nala. bombilla Foco incandescente. G. i
bocado Porcin de comida que cabe en gemeri / leiti. I. bulb. M. lamp ma. Ta.
la boca. Ch. weti. G. ti / werugua. I. lait minikpa.
mouthful. M. wan bila kum piaya. P. sajas. bondad Calidad de bueno. Ch. sijpar. G.
Ta. tinpas as. maawarauni / ubuiduni. I. goodness. M.
boda Matrimonio. Ch. nujbyar. G. kupia suabni. P. en ish. Ta. muih yamni.
mariei. I. wedding. M. marit takiba. P. bonito Agradable a la vista. Ch.
sua sukuh. Ta. marit. imbutz. G. buiduti / magadieti. I. nice.
bodega Sitio para guardar mercancas. M. painlupia. P. eatis. Ta. yamni bin
Ch. uyototir echujban. G. bagadira. I. minikpa yak. To. ss justa.
warehouse. M. diara auhbaika watla. P. borrachera Embriaguez. Ch. karer. G.
katora achaha. Ta. budigani. bacharuwati / gawidinuti. I. drunkness.
bola Pelota. Ch. wororoj. G. bali. I. ball. M. bla baman. P. misto kka. Ta. wasak
M. bal. P. wichi. Ta. bal. diyang. To. tjemyona.
boleto Billete de teatro, etc. Ch. borrador Utensilio para borrar. Ch.
nikabajun. G. ebelaglei. I. ticket. ajsata. G. agurudaglei. I. eraser. M. diki
M. pasis atkram wauhtaika. Ta. tiatru sasakra. P. onchka. Ta. usnin din.
waunhtaya. borrar Hacer desaparecer. Ch. sata. G.
bolgrafo Lpiz de tinta. Ch. tzijb. G. agurda. I. erase. M. diki sakaya. P. onch.
abrhaglei / lapisi. I. pen. M. lapiz. P. Ta. usyaknin din. To. cjycj.
korska. Ta. lapis.

29
bosque
bosque Terreno poblado de rboles. Ch. brazo Miembro superior del cuerpo. Ch.
tyob. G. dabiyarugu. I. wood / forest. M. nojkab. G. arna. I. arm. M. klahkla. P.
unta mundta. Ta. pan pas nuh. kra. Ta. salah. To. ju pjuel.
bostezo Expiracin por el sueo. Ch. brea Sustancia que se obtiene por
japti. G. awaraha. I. yawn. M. siran iwi destilacin de las maderas. Ch. uchu ete.
aisanka. P. oasak. Ta. kalauhwi,nin. To. G. ligele watu. I. tar. M. dus maka laya.

b selajn.
botar Desechar. Ch. choko. G. agura /
P. atu. Ta. yain.
brebaje Bebida. G. unirein / tuni. I.
achagara. I. trow away. M. lulkaya. P. potion. M. laya tahpla kum. P. tokna. Ta.
akasna. Ta. rumnin. To. le coy. dinin din.
bote Vasija pequea. Ch. bote. G. breve Que dura poco. Ch. wakche. G.
fudura. I. jar / can. M. but sirpi. P. baten. fureseti / malti. I. brief. M. kunghku. P.
Ta. batil bintis. unwari. Ta. isti danhkalna.
botella Vasija de cuello angosto. Ch. brillante Que brilla. Ch. tzabrayir. G.
boteya. G. fudu. I. bottle. M. batil. P. miriti. I. brilliant. M. lipni pali. P. kamas.
baten. Ta. batil kungnimak. To. mojspj. Ta. lipni.
botiqun Mueble, caja o maleta para brillo Resplandor. Ch. tzabray. G.
guardar medicinas. Ch. turutzaka. G. labirichagun. I. brightness. M. lipni. P.
lagai rani. I. first aid kit. M. lalah watla. akamas. Ta. lapwi.
P. isih ko. Ta. sdika pani. brisa Viento suave. Ch. yarikar. G.
bracear Nadar sacando los brazos. Ch. lafuhan garabali. I. breeze. M. pasa suabni
nujxirkab. G. fuihani / tabudunaguagle wawisa. P. onpish uhkiwa. Ta. wing sanki.
galasun. I. swim. M. klahkla wawaya. P. broca Instrumento de carpintera para
kramanas. Ta. salah wauhwi. abrir agujeros. G. lagiriha wewe. I. bit.
bragueta Abertura delantera del M. ayan klauhbaika napa. P. atorchka.
pantaln. G. tabudunaguwaguaglei Ta. brukani.
galasun. I. fly. M. trauska klawan. Ta. brocal Boca de un pozo. Ch. wejchen. G.
kalanin sulihni. liyuma fusu. I. curb. M. kakma mankaika
bramar Dar bramidos. Ch. bojba aru. awa. Ta. sau pan.
G. aunhani. I. roar / to bawl. M. kisbaya. broche Dos piezas que enganchan entre
P. wahna. Ta. sarahnin,wi. s. G. adahihaglei tuaguti dagua. I.
brasa Carbn encendido. Ch. utkajk. brooch. M. pint dinkaika. P. tuk ka. Ta.
G. eegua. I. ember. M. pauta ma. P. ten salaiyang din.
wasa. Ta. kuh pau. broma Burla. Ch. arastir. G. amulahani /
bravo Valiente. Ch. ajkijnar. G. adga bula. I. joke / prank. M. pulan bila.
madraguti / manufudeti / ganigiti. I. P. wrah. Ta. burla yamwi.
brave. M. kraskira. P. akaih. Ta. anwi / bronce Aleacin de cobre y estao. Ch.
yang. boronse. G. lubua grabu. I. bronze. M.
ayan laknika daukaika. Ta. bronce miks
yamna.

30
buzo
b r o n q u iti s Inf lamacin de los kamkasiry. P. iah techkra u cheruh. Ta.
bronquios. Ch. bronkitis. G. chatiwrini. t yak bakanyang.
I. bronchitis. M. siahka siknis kum. P. Auh buitre Ave carroera. G. wadubi. I.
warki. Ta. uhdana palanyak. vulture. M. usus. P. ch. Ta. kusma.
brujera Maleficio oficiado por una bruja. buja Bombilla para linternas. G. leiti /
Ch. bax. G. abiaraglei. I. witchcraft. egemeri. I. spark plug. M. lamp ma. Ta.
M. sukia warka. P. wihna ichta. Ta. bruhu.
brujo Que hace brujera. Ch. ajbax. G.
bupiya.
bulla Ruido. Ch. ubnar. G. irein. I. racket
b
gabiarahati. I. witch. M. pasin taila. / noise. M. bin. P. arah. Ta. bin.
P. wihna. Ta. saikira. To. pnacj pan / bulTo. Volumen de una cosa. Ch. bukur.
clucita. G. habuguati. I. bundle. M. asla paskan
brjula Aparato para orientarse. Ch. kum. P. burti. Ta. bultuni.
irseyajut. G. lemeri lisimunu afayahati. buque Embarcacin. Ch. yarko. G.
I. compass. M. yabal wapni lulkaika uguneri / waporo. I. vessel. M. but tara.
misinka. Ta. lain rumyang. P. puru uya take techta. Ta. butnuhn.
bruma Niebla. Ch. mojmen. G. hemereti burbuja Glbulo de gas. Ch. chirja. G.
/ luburuwaniga / gurumu. I. mist. M. kabu lubuligi gasi. I. bubble. M. li ukatka. P.
mukuska. P. awas. Ta. mukus. buch buch. Ta. was lukwi.
brutalidad Crueldad. Ch. merexnib. G. burguesa Parte de la sociedad que posee
agrewaiduwa / gasgrni / afagagda. la riqueza. Ch. ajtuminik. G. danbu. I.
I. brutality. M. lal pain apia daukanka. P. middle-class. M. upla tara uplika. Ta.
iwarkuasa. Ta. rausauhyang. lalahkira balna.
bruto Tonto. Ch. merex. G. ibidiauga burla Ofensa. Ch. ejtzun. G. adga bula
tau. I. silly. M. lal pain apia. P. ahranu. / leherehaun au. I. taunt / trick. M. suira
Ta. tuntu. daukaya. P. suk a. Ta. burla yamwi.
bucal Relativo a la boca. Ch. bukal. G. burlar Engaar. Ch. majresyan. G.
iyumagieti. I. buccal. M. bila. P. asa eyerehani / siagarigua. I. trick. M. upla
paken. Ta. tninpas. patka dukiara kikaya. P. arkasah. Ta. burla
bueno Bondadoso. Ch. imbutz. G. kalyamwi. To. pitsn.
grigia gidehaiti. I. good. M. pain. Ta. buscar Hacer diligencia para encontrar.
yamni. To. ss. Ch. sujkun. G. ariyahani. I. look for / to
bufido Voz del ganado. Ch. aru ewakax. search for. M. plikaya. P. proh. Ta. walnin.
G. lemhan bagasu / lamlan bagasu. I. To. le pal.
snort. M. bip inra. P. wakash awahna. Ta. busto Pechos de mujer. Ch. chu. G. turi
turuh mahwi. wri / timimi hiru. I. bust. M. mairin
bho Ave nocturna. Ch. bwo. G. duguyu. lankuka. P. korta atut. Ta. yal tn.
I. owl. M. wauya. P. uku. Ta. wauya. buzo Persona que trabaja sumergido. Ch.
buhonero Vendedor ambulante de ajnujxyar. G. abuluhati hugawa. I. diver.
baratijas. Ch. ajchomma yemtujr. G. M. kabu kakapra. P. aso wak ok. Ta. kabu
bogoneru. I. peddler. M. sipar atkaya waskayng.

31
cabal
cabal Exacto. Ch. jaxjaxtaka. G. cabildo Sede de la corporacin municipal.
ligiraguti. I. exact. M. pidka kat. P. G. gabilidu. I. town council. M. tasba kum
chenkiw. Ta. papatki. tabriba watla. Ta. alkaldi plisni.
cabalgar Montar a caballo. Ch. katbun. cable Haz de hilos de cobre. Ch. takin.
G. agfuleha. I. ride. M. aras ulaya. P. G. lanbara. I. cable. M. ingni daukiba awa.
,chahtesh. Ta. aras kina,wi. To. casaa Ta. kabli.
jasa. cabo Extremo de las cosas. Ch. yok. G.
caballera Animal que sirve para tebu harwa / lichg erbei barnaha. I.
cabalgar. Ch. chijob. G. bilgn gabayu end. M. pura luwan. P. ias atah. Ta. di
/ ineweyu bagafulehagle. I. cavalry. M. kalni. To. jam jay jaasa.
daiwan dakni kum. Ta. aras kilnin din. cabro Rumiante domstico. Ch. kabru.
caballete Parte ms elevada de un techo G. gbara. I. goat. M. guds. P. kabroha.
que lo divide en dos vertientes. G. indanu. Ta. kabru.
c
I. ridge. M. bahna. P. kao sr. Ta. caca Excremento. Ch. ta. G. gege. I. poop.
tunun. To. casa a. M. daiwan kanka. P. as. Ta. b. To. piy.
caballo Mamfero, sirve para montar y cacao rbol que produce la sustancia para
transportar carga. Ch. chij. G. enweyu el chocolate. Ch. kakaw. G. gabu. I. cocoa.
/ gabyu. I. horse. M. aras. P. ohlak. Ta. M. saklit. P. kk. Ta. kakau panan. To.
aras di ilnin /kilnin. To. cavy. cjaw.
cabaa Caseta rstica. Ch. yarotot. G. cacarear Voz de las gallinas. Ch.
mna abluhaglei rabu luma byabu. chekna. G. akkaha / akraha. I. crow.
I. cabin. M. kiamp watla. P. kao kawark. M. kalila aiwananka. P. totoh pch wh.
Ta. kiamp. To. nol witjacj. Ta. sakara kakarwi. To. castlya netse.
cabecera Parte inicial de algunas cosas. cacerola Vasija de cocina ms ancha
Ch. orjor. G. lichgna. I. headboard. que alta. Ch. chew. G. afuriduhaglei. I.
M. lal / wihta. P. as twkre. Ta. tunun saucepan. M. bred ankaika plitka. P. sir
sait. To. joc casaa. th. Ta. lahnin din pa nuhni. To. tsjan
cabecilla Jefe, caudillo. G. ichgna / mo jatja.
buti / ichgbari. I. leader. M. uplasaura cacha Pieza que junto a otra forma el
nani wihtka. P. astah. Ta. tunun. To. mango de un cuchillo. G. tebu bisiledu /
jaypujucj jinwa. agha. I. handle. M. mihtaalkaikadusa.
cabello Pelo de la cabeza del humano. P. kasurusta atah. Ta. kuhbil kalni. To.
Ch. tzutz. G. lgiu diburi. I. hair. M. wan ts ema.
tawa. P. ss. Ta. bas / ni. To. tsil jinwa. cachete Mejilla. G. idiei / ubuyubu. I.
cabeza Parte superior del cuerpo. Ch. jor. cheek. M. wan mawan. P. watapak at is.
G. bulugu / ichg. I. head. M. wan lal. P. Ta. munh laban.
s. Ta. tunuk m sait yak. To. t. cacho Cuerno. Ch. kajkam. G. tiganchun
/ abukuhaglei. I. horn. M. kiapka. P. ah.
Ta. tamni. To. tseme.

35
cada
cacique Jefe de una tribu. Ch. kasike. G. cal xido de calcio. Ch. tanchij. G. kali. I.
ubuhudu. I. chief. M. indian lalka tara. lime. M. kal. P. kalha. Ta. kalsiu.
P. pesh asatah. Ta. p tunun. To. jepja / calabaza Fruto muy grande con
vola vel. semillas. Ch. chum. G. galawasu /wira
cada Elemento a elemento de los waitu. I. pumpkin. M. dus ma taika. Ta.
integrantes de un conjunto. Ch. inkojt. G. pis pis. To. utu.
ka / sag. I. each. M. diara ailal tilaraba. calabozo Crcel. Ch. tororte. G.
Ta. pisni pisni duwi di bitk. galawasu / furisun. I. dungeon. M. silak
cadver Cuerpo muerto. Ch. bakchamer. watla. P. wkre. Ta. silsk n.
G. egeburi / hilli / auweti. I. corpse. M. cal ambre Dolor por contraccin
pruwan wina. P. pesh oni apechka. Ta. muscular. G. karanpu. I. cramp. M. tramp
muih dauna. To. tjepe. alkan. P. kwnitaweh. Ta. ya purusna,wi.
c cadena Conjunto de eslabones entre s. calamidad Desgracia. Ch. nebeyr. G.
G. grigrin. I. chain. M. ta kangh wilki grabiyu / yumura. I. calamity. M. diera
paskan. Ta. sn. luhwa patka. Ta. pat ki.
cadera Regin del cuerpo formada por calavera Parte del esqueleto que
la pelvis. Ch. orbaker. G. po / tupn / corresponde a la cabeza. Ch. bak. G. abu
arigieti. I. hip. M. wan maisa. P. istapak. / laragachagun ura. I. skull. M. pruwan
Ta. din minit. To. ncol ntecj lal amul. lal kamhka. P. s apn. Ta. wakanl.
caer Venir un cuerpo de arriba abajo. Ch. calcaal Taln del pi. Ch. utyok. G.
ojremar. G. aiguada / terenu. I. fall. M. lihilin ugudi. I. heel. M. wan mina snata.
kahwaya. Ta. ma kaupak sau yak bukwi. Ta. kal trung.
caf Bebida estimulante. Ch. kajwe. G. calcetn Media que llega a la mitad de
wuri tagu / gafe. I. coffee. M. kafi. P. aso la pantorrilla. G. bara. I. sock. M. saks. P.
sonkwa. Ta. kpi. To. capj. tah /muka. Ta. saks.
cafetera Vasija para hacer caf. G. calcio Metal blanco y blando. Ch. takin
tagai gafe. I. coffee pot. M. kafi dikwika. saksak. G. derebugu. I. calcium. M.
P. asotuha. Ta. kapi lahnin. To. capj jay ayan pihni. P. kalcioha. Ta. wayar pihni
lacj lajay nt. yudutni.
cagar Defecar. Ch. chen eta. G. mura clculo Operacin aritmtica. G.
/ ebeyebuha. I. shit. M. kana krahbaya. q egsihani. I. calculus. M. kulki kaikaya.
baluknin. To. pwees. P. akaktuk. Ta. lawi talwi minit lakwa.
caimn Reptil parecido al cocodrilo. Ch. caldera Vasija de metal para calentar.
kayman. G. agare. I. caiman / alligator. Ch. bejt. G. saudiau. I. boiler. M. dikwa.
M. turha. P. ur chen as. Ta. tuyukbah. P. tabsti. Ta. daihni yamnin silakni.
To. mttj jin justa. caldo Lquido que resulta de cocer en
caja Recipiente hueco que se cierra con agua la carne. Ch. mayux. G. lasuru / ira
una tapa. Ch. kaja. G. gafu. I. box. M. / tikini. I. broth soup. M. pilalka. P. atia.
bax. P. kaha. Ta. kaha lamawi. To. tsajan Ta. di wasni.
cj latjajay.

36
campaa
calendario Sistema de divisin del calzado Zapatos. Ch. xanab. G.
tiempo por ao, meses y das. Ch. compadre. I. footwear. M. ss. Ta. sus.
xerajkinob. G. haun danusianu. I. calzar Ponerse los zapatos. Ch.
calendar. M. taim laka brihwiba. P. turbxanab. G. adara sabadu / afidira
kalendarioha. Ta. waiku talnin m kulnin gaidi. I. wear. M. sus dinkaya. Ta. sus
/ wik kulnin. anin.
calentar Dar calor. Ch. bajnan. calzoncillos Calzones interiores. Ch.
G. abachara / asda. I. heat. M. lapta chanexob. G. galasunsiyu. I. underpants.
daukaya. P. ptkaa. Ta. daihni yamnin. M. waidna draska. P. iawakler. Ta. dras.
To. pjyu / sipj. camarero Mozo de cafetera u otro
calentura Fiebre. Ch. purer. G. establecimiento. Ch. ajman. G. arnsehati
abriwa. I. fever. M. rih daukisa. P. gabana / asribihati aigini lidan adineruni.
teshkn. Ta. yamah. I. waiter. M. wark suliar ka. P. pesh
c
calibre Dimetro de un tubo. G. ligrana. kasarta restauranteasya. Ta. kri kri riyang.
I. calibre. M. raks untikaba. P. w awa camarn Crustceo comestible. Ch.
neh teshkwna. Ta. raumni. tziktzik. G. gamarun. I. shrimp. M. wahsi.
calidad Cualidades de una persona o P. takch. Ta. wadau.
cosa. Ch. imbutzir. G. ligeguti / mama cambiar Dar una cosa por otra. Ch.
kamani. I. quality. M. ul pain. P. enasah. jispar. G. asansia / aganbiada / adugeira.
Ta. yamnini. I. change. M. sins munaya. Ta. di uk karak
callar No hablar. Ch. tzustaka. G. sins yamnin.
amanichuni. I. keep quiet. M. bila prakaya. caminar Andar. Ch. xambar. G. aibuga.
P. ktr. Ta. ap atnin. I. walk. M. wapaya. P. th tech. Ta.
calle Camino entre casas. Ch. bir. G. lapaknin / watnin. To. jum.
ma. I. street. M. yabal. P. th y. Ta. camino Senda. Ch. bir. G. ma. I. way
t walsah. path. M. yabal. Ta. ta.
calma Tranquilidad. Ch. sipaj. G. gurasu camin Automvil para carga. Ch.
/ darangilu. I. calm. M. sab takaya. P. tsh nukxantar. G. gamiun / durugu. I. truck.
k. Ta. ap dis ki. M. wark trukka. Ta. kamuin nuhni.
c alo r Energa. Ch. tik war. G. camisa Prenda de vestir. Ch. jobnuk.
lubachabacha / erei. I. heat. M. ayan lapta. G. simisi. I. shirt. M. waidna praka. P.
Ta. dahni. camisaha. Ta. parak.
calu m nia Acusacin falsa hecha campamento Sitio para acampar.
para causar dao. G. marasualug / Ch. turerbir. G. kianpotu. I. camp. M.
adimuredg. I. calumny. M. kunin yukwaya pliska. P. kampamentoh. Ta.
natka ra dahra sakanka. P. warkua h. kiamp.
Ta. dangnit yulwa. campana Instrumento msico de metal
calvo Sin pelo en la cabeza. G. hlu en forma de copa. Ch. ajkar. G. rawa.
tbulugu. I. bald. M. twas. P. s sursr. I. bell. M. bil. P. tompan eya ph. Ta.
Ta. tun lap. bil linhnin din.

37
campesino
campaa Expedicin militar. Ch. peksaj. candela Vela. Ch. kantela. G. sanudelu.
G. pailabu sudara. I. campaign. M. asla I. candle. M. kiandil. P. kandelah. Ta.
aidrubanka. P. kampaah. Ta. militar wat kian dil.
wi. To. quyancacj. cangrejo Crustceo con caparazn. Ch.
campesino Hombre del campo. Ch. jopop. G. hr. I. crab. M. kaisni. P. m.
ajpatnar. G. nadaginaiti muan. I. farmer. Ta. diman. To. jopj.
M. unta wark uplika. P. pesh kuk katunch. canica Mable. Ch. kanika. G. mabule. I.
Ta. sau warkni tak yang. marble. M. mabil. P. kanikah. Ta. alsani.
campo Terreno fuera del poblado. Ch. canilla Hueso largo de la pierna. Ch. pix.
patirrum. G. fulasu- filarugu. I. field. G. uruna. I. long bone. M. kuhma dusa.
M. wark tasbaya. P. kampoh. Ta. bal P. char. Ta. silanba.
yakisdini pani. canje Cambio. Ch. jispa. G. dgari /
c canal Conducto para las aguas. Ch. gemereguani. I. exchange. M. wala briaya.
numibja. G. adunuwe / laribaguagle P. tamanka. Ta. sins yamwi.
duna. I. channel. M. li yabalka. P. kanalh. canoa Embarcacin pequea de madera.
Ta. was kiri nin. Ch. yuchnib. G. guryara / waporo. I.
canalla Gente baja. G. eyeri gibe tumati canoe. M. duri. P. pur. Ta. kuring.
tumarigu. I. rabble. M. diera takras uplika. cansancio Agotamiento. Ch. koyer. G.
P. kanallah. Ta. muih awaski. guchuwa / lubucha uragu. I. tiredness.
c anar i o Pjaro domstico. Ch. M. suapan. P. kark. Ta. kalsuhna.
kankanmut. G. ganaiyu. I. canary. M. cantar Formar sonidos modulados con la
klawira daiura. P. kanarioh. Ta. uhbin voz. Ch. kaywar. G. ermuhani. I. sing.
tim. M. aiwanaya. P. ysh. Ta. awan nin. To.
canasta Cesto de mimbre. Ch. chiki. G. netsequecj.
bsigidi. I. basket. M. auhbaya bakska. P. cntaro Vasija de barro para guardar
kanastah. Ta. kanasta. To. qjuily. agua. Ch. bujr. G. fudu. I. bucketfuls. M.
cncer Enfermedad tumoral. Ch. li kamutra. P. seri as sukuha. Ta. suba.
makwirmok. G. guamain aigahainati. I. To. clapjn.
cancer. M. prura yukrika. P. chana warki. cantidad Todo lo que es capaz de
Ta. kansir. aumentar o disminuir. Ch. tujryobir. G.
cancha Local para el juego de pelota. Ch. libe / larundarun. I. quantity. M. manas.
chawarum. G. ilarugu. I. ball field. M. P. w. Ta. mahwi / bintiswi.
bal pulaya kampuka. P. kk abriha. Ta. caa Planta que produce el azcar. Ch.
bal isdini plisn. sikab. G. ganiesi. I. stem. M. kallu. P.
cancin Composicin en verso para ser h. Ta. tisnak. To. w.
cantada. Ch. kay. G. urmu. I. song. M. caoba Planta de madera preciosa. Ch.
lawana. P. y. Ta. birwi yamna. kawba. G. gaubana. I. mahogany. M. yulu
candado Cerradura suelta. G. gelein. I. dusa. P. punsun. Ta. yulu.
padlock. M. patlak. P. ka sapatik. Ta.
ki ting.

38
carencia
caos Confusin. Ch. mabanbanir. G. cpsula Envoltura de medicamentos. Ch.
durumadei. I. chaos. M. turban. Ta. pattzaka. G. pili migifeguatu. I. capsule.
mistik. M. pels tajira. P. isiko. Ta. pils.
capacidad Propiedad de contener. Ch. capturar Atrapar. Ch. kachma. G.
erewar. G. gayarani. I. capacity. M. sinska largdn lurudu. I. capture. M. alkaya.
kat brih. Ta. sipki. Ta. laihnin / sitnin.
capacitar Adiestrar. Ch. irsena. G. cara Parte anterior de la cabeza. Ch. ut
gamasuradi. I. capacitate. M. sins laka / jut. G. igibu. I. face. M. wan mawan.
smalkaya. Ta. sumalnin. Ta. munh.
capar Castrar. Ch. xuru. G. asafura. I. caracol Molusco de concha en espiral.
castrate. M. mahbra sakaya. Ta. suman Ch. tutu. G. wadabu. I. snail. M. kans.
yakna / yaknin. Ta. kangs. To. otsj.
caparazn Cubierta de los animales carcter Conjunto de rasgos distintivos.
c
para protegerse. Ch. patbir. G. lagai / Ch. jutbir. G. umenei. I. character. M.
wadabgai. I. shell. M. daiwan taya. Ta. daukanka. Ta. muinh satni.
untak. To. jolocj. caramelo Confite. Ch. yarchab. G.
capataz Persona que vigila a los bimeti / achuharuwagtu. I. caramel.
operarios. Ch. ajkanpar. G. gabadasi. I. M. kiandy. P. carameloha. Ta. karamilu.
foreman. M. pura kakaira. Ta. kapatas. caravana Conjunto de viajeros que van
c a p i ta l Ciud a d pr i ncipal. Ch. juntos. Ch. xambarir. G. tululu grigia.
bajxchinam. G. sigala / lihuduhudu I. caravan. M. dakni kum. Ta. kalpak
uburugu. I. capital. M. tawan lalka. Ta. kurutwi.
tawan. carbn Resto de madera quemada
capitalino Originario de la capital. Ch. incompletamente. Ch. akar. G. gaubun_.
ajbajxchinam. G. sigalana / ubuuguna. I. coal. M. pauta aswan ma. P. usku. Ta.
I. from the capital. M. tegus uplika. Ta. ksmak.
tawan kaupak. carcajada Risa sonora. Ch. tzenerbir.
capitn Oficial que manda. Ch. ajkampar. G. eherehani halati. I. guffaw. M. param
G. fueleidu. I. captain. M. kiaptin. Ta. kikaya. Ta. karana.
kapitang. To. jyta. crcel Lugar para custodia de los presos.
capo Jefe mafioso. G. hungulama. I. capo. Ch. tororte. G. furisun. I. jail. M. silak
M. ayimplikra. Ta. kaputi. watla. Ta. silak n. To. cawita.
capote Prenda impermeable para carcoma Insecto que roe la madera. Ch.
guarecerse de la lluvia. G. dagua max. G. hibigi. I. woodworm. M. dus yula
lubaratu huya. I. coat with shoulder cape. saura. Ta. pansumlu.
M. ringkut. Ta. was bayaknin din. carecer Faltar. Ch. neba. G. emegeituni.
capricho Deseo. Ch. makubse. G. I. lack. M. diera luhwa. Ta. di diski.
egemuhani. I. whim / desire. M. inipis. carencia Falta de algo. Ch. nebeyr. G.
Ta. tapan dadasni. megerigua. I. lackness. M. diera apu
laka. Ta. di dis kalna.

39
carga
carga Lo que se trasporta. Ch. kuchmar. fulnsu. I. carpentry. M. tad warkka
G. angni / ila / ilagu. I. load. M. auhbi dadaukra. Ta. pan warkni ni.
bangkaya. P. kw. Ta. karga dukiwi. carpintero El que trabaja la madera. Ch.
cargar Poner peso. Ch. kuchu. G. ajsuste. G. adaraguti fulansu. I. carpenter.
alodura. I. load. M. paunra mankaya. P. M. tad watla mamakra. P. karpinteroha.
kw artuk. Ta. turuknin. Ta. pan wark yamyang. To. ticme.
caricia Demostracin cariosa. Ch. sujn. carrera Paso del que corre. Ch. ajnes. G.
G. amulidaha. I. caress. M. tahsapanka. P. aibaragua. I. race. M. plapi alkanka kum.
arocha. Ta. watma yang. P. h. Ta. kiri.
caridad Virtud. Ch. wajkunar. G. carreta Vehculo de dos ruedas tirado
gudemehabu. I. charity. M. yamni por animales. Ch. ubejrnib. G. durugu.
munanka. P. enish. Ta. ilpni / put yam. I. cart. M. wan mihta trukka. P. karretaha.
c caries Destruccin del diente. Ch. mach. Ta. krrita. To. molaosos / molacutj.
G. hegeti lidan ari. I. cavity. M. napa carretera Camino para vehculos. Ch.
maka. P. ki awawa tok. Ta. sisi. nojbir. G. ma tubara karu. I. road. M.
c ar i o Afecto. Ch. chojres. G. truk yabalka. P. tahuya. Ta. sau kuring
insiehabuni. I. care. M. pain munanka. tani.
P. aronka. Ta. latuan. carretilla Carro pequeo de mano. Ch.
carne Parte del cuerpo constituida por los yarubejrnib. G. galalaba. I. wheelbarrow.
msculos. Ch. wer. G. grg. I. meat / M. wan mihta tukbaika trukka. P.
flesh. M. wina. P. yuk. Ta. muinh pisni. karretillaha. Ta. ting karuni.
To. pis. carro Vehculo. Ch. xantar. G. ugunei
carnicera Lugar en donde se vende gabalaba. I. car. M. truk. P. karroha. Ta.
carne. Ch. werir. G. chapu laluguragle sau kuring.
uwi biti. I. butchers shop. M. wina atkaya carroa Carne corrompida. Ch.
watla. P. kao yuku uchaha. Ta. dimih wermambutz. G. uwi higiti. I. rotten.
plisni. M. wina aisawan. P. yuku warkua. Ta.
carnicero Encargado de vender carne. dimuh tusna.
Ch. ajwer. G. alugurahati widu. I. carta Mensaje escrito. Ch. karta. G.
butcher. M. wina ayadkra. P. pesh yuk grada. I. letter. M. waungtaya ulbanka.
uchahta. Ta. dimunh bakanyang. P. awkw korska. Ta. wauhtaya ulna.
caro De mucho precio. Ch. syantujri. G. cartel Mensaje en papel fijado en las
sruti. I. expensive / dear. M. mana tara. paredes. G. abrhani fadawargti
P. aohua. Ta. minit ki. tarubawagu muna. I. poster. M. imvaid
carpeta Cubiertas para guardar papeles. waungkataya. P. awikaw korskasaka. Ta.
G. tagai gardia. I. folder. M. dukumend wauhtaya ulna.
baxka. P. awikaw unkatishka. Ta. karpa. cartera Prenda para billetes. G. posu.
carpintera Taller para trabajar la I. wallet. M. lalah mankaika. P. plato
madera. Ch. suste. G. muna laranseha achaha. Ta. kartira.

40
cautivo
cartn Papel muy grueso. Ch. karton. G. castigo Sancin. Ch. ajkun. G. aungura.
kauton / garada durutu. I. cardboard. M. I. punishment. M. panis munaya. P.
bax taya. P. kartonha. Ta. kartung. arpich. Ta. pat kalwi. To. sitl.
cartucho Cilindro de una bala. Ch. castrar Capar. Ch. xuru. G. asafra. I.
upatjuru. G. lagai balu. I. cartridge. M. castrate. M. mahbra sakaya. P. lawapas.
imprisor laya. P. awa tawarchki awa. Ta. Ta. suman yaknin.
bulit n. casualidad Imprevisto. Ch. kay. G.
cartulina Cartn delgado. Ch. karjun. le magorobunti. I. unforeseen. M. diera
G. kauton ibibiretu. I. card. M. kartolain. aihka. P. ekari. Ta. sam taim.
P. kartulinaha. Ta. kartulina. catarro Inflamacin de las mucosas
casa Edificio para habitacin. Ch. otot. G. respiratorias. Ch. sijm. G. yedunun. I.
muna / ubiai. I. house. M. utla. P. kao. cold. M. karma puskan sikniska. P. auh.
Ta. nuhni. Ta. uhdana.
c
casamiento Boda. Ch. nujbyarir. G. catstrofe Suceso infausto y grave. Ch.
mariyei / sibili. I. wedding. M. marit laka. mabanbanir. G. damichi. I. catastrophe.
P. sua sukuha. Ta. marit kalna. M. sauhkanka tara. P. warkwa akas. Ta.
casar Contraer matrimonio. Ch. nujbyar. di dutni.
G. amariyeiduni. I. marry. M. marit catlico Que profesa el catolicismo. G.
takaya. P. sua sukuh. Ta. marit. lemesruguna. I. catholic. M. katolik. P.
cascabel Serpiente venenosa. Ch. catlicoha. Ta. katulik.
kaskabel. G. garawan. I. rattle. M. piuta caudal Cantidad de agua que corre. Ch.
tanikab. P. ebis. Ta. bil. syanja. G. chururuti. I. caudal. M. li
cscara Corteza de las frutas. Ch. upat. karma. P. asowa as. Ta. tuhni.
G. tura tin wewe. I. peel. M. dus ma taya. caudillo Jefe. Ch. ajjorir. G. gumadima
P. kaw. Ta. untak. To. pjolcj. wuribati. I. leader. M. dakni lalka. Ta.
casero Aldea. Ch. yaralteya. G. ad tunun.
/ ubiebari / agaira. I. hamlet. M. tawan causa Origen de algo. Ch. mener. G. lebu.
sirpi. P. kah. Ta. parna. I. cause. M. ansa wina bal takan ba. P.
casi Cerca de. Ch. kix. G. yarafarati irishki. Ta. angkaupak kalahna.
lun. I. almost. M. lamara. P. aruntich. Ta. causar Producir la causa su efecto. Ch.
yaihnit. menerir. G. gmeseme. I. cause. M. nais
caso Suceso. Ch. numer. G. uganu / munaya ba. Ta. ampat akau pak.
lamislu. I. case. M. diera takan ba. Ta. cauce Lecho de un ro. Ch. tutixukur. G.
di kalahna. ligirugu. I. riverbed. M. awala klukya. P.
castidad Abstinencia sexual. G. asowa. Ta. was tan.
magamariduni. I. chastity. M. suhnu laka. cautivo Prisionero. Ch. makbir. G.
Ta. tumin duwi. adaunrti. I. captive. M. silak uplika. P.
castigar Sancionar. Ch. ajkunir. G. akatichkasak. Ta. silak yak.
aunguruni. I. punish. M. wipaya. P.
arpichka. Ta. pat kalanin.

41
cavar
cavar Escarbar. Ch. pajnir. G. ahiga. I. cemetery. M. raity. P. kuk onerkaonchka.
dig. M. pakni kurbaya. P. ar. Ta. kurwi Ta. sau .
/ kurhna. cena Comida de la tarde. Ch. wayrakbar.
c ave r na Cueva. Ch. chen. G. G. ubachatihani. I. supper. M. tudni pata.
hurentirugu. I. cave. M. yukwaya untika. P. sira ani. Ta. masan kungni.
P. atapak. Ta. kidara sulihni. cenar Tomar la cena. Ch. wyarakbarna.
cazador Persona de caza. Ch. ajkorma. G. adineruni / ata bachati. I. have supper.
G. aibahati. I. hunter. M. daiwan allikra. M. tudni pata piaya. P. ani a. Ta. masan
P. pesh wakwa amasta. Ta. di iyang. kungni uknin.
cebolla Condimento bulboso. G. cebuya. ceniza Polvo que queda de la combustin.
I. onion. M. inyan. P. cebollaha. Ta. inyan. Ch. tan. G. kaliki. I. ashes. M. yampus. P.
ceder Disminuir la resistencia. Ch. toko. Ta. wan. To. pj.
c ajkunar. G. aderagugda / adilira. I. give centena Cien. Ch. syen. G. snti. I.
in. M. sans yabaya. P. wich. Ta. watnin. hundred. M. dusa piska kum. Ta. panan
cedro rbol maderable. Ch. chakalte. G. as.
hiyuruna. I. cedar. M. yalam dusa. P. mak. centinela Vigilante. Ch. ajkampar. G.
Ta. yalam. awachihati. I. sentinel. M. wats man. P.
cegar Perder la vista. Ch. tajpes. G. kohochta. Ta. wardia.
marihini. I. blind. M. nakra bakaya. P. central Relativo al centro. Ch. yuxinib.
wapas. Ta. minikpa diski. G. lamidaragua. I. centre. M. tawan lalka.
ceguera Que no se ve. Ch. tajpsir. G. Ta. pitni papuski.
mariginti. I. blindness. M. nakras. P. cntrico Que est en el centro. Ch.
watonch. Ta. di talwas ki. makwir. G. hafur. I. central. M. lila kat.
ceja Parte cubierta de pelo sobre la P. ahraken. Ta. papusyaksak ki.
cuenca del ojo. Ch. majtzo. G. isibusei. c e ntro Punto equidistante a la
I. eyebrow. M. nakra tamaya. P. koyamis. circunferencia. Ch. jam. G. desi
Ta. mak tang bas. To. nan queln. luragarigu gararati. I. centre. M. kupia
celebrar Festejar. Ch. nojkinar. G. kat. P. ahrachen. Ta. papuskat.
efeduha. I. celebrate. M. lilla pulaya. Ta. cepillo Instrumento con fibras para
alasyamnin. limpiar. Ch. susur. G. faiei hayuti. I.
celeste Color del cielo. Ch. yaxtunen. brush. M. napa yauhbaika / tat yauhbaika.
G. diguyumati. I. sky-blue. M. sangni P. kisukka. Ta. plain. To. lasv.
kalatka. P. wrasna boni. Ta. w. cera Sustancia de los panales. Ch. chabi.
clula Elemento microscpico que forma G. mabadiga. I. beeswax. M. nasma
los seres vivos. G. isgrni. I. cell. M. blaska. P. moha. Ta. balaqs. To. yam.
sins lukank. Ta. d bikisni misin karak cermica Arte de fabricar con barro. G.
talwa. isugai lautu muan. I. ceramic. M. utla bila
cementerio Terreno para enterrar palkaika. P. seri. Ta. saubla wayani.
cadveres. Ch. mujkib. G. gabusandu. I. cerbatana Canuto para disparar
proyectiles. Ch. jarartakin. G. dudutu.

42
charlatn
I. blowpipe. M. bulit lulkaya trisbaika. Ta. cesar Acabar. Ch. tokto. G. agumucha
bara arakbusni. To. tjul. / asura. I. cease. M. danh munaya. P.
cerca Prximo. Ch. yataka. G. yarafa peshka sak. Ta. danh yamnin.
madise / malhali. I. close. M. lamara. P. csped Grama. Ch. paspon. G. hiduri
persh. Ta. yaihnit. To. nyapin. filaruguna. I. lawn. M. twi damni. Ta.
cercar Rodear con un muro o valla. tiriski.
Ch. maka. G. ageyedagua lau farga. I. cesta Recipiente tejido con mimbre. Ch.
enclose. M. pins aubi mankaya. P. persh. chiki. G. basigidi / fanie. I. basket. M.
Ta. kut lanin. To. tj vcj. auhbaya kanastika. P. cestaha. Ta. wah
cerdo Mamfero domstico. Ch. chitam. balisni.
G. buiruhu. I. pig. M. kuirko. P. wari. Ta. chanchullo Fraude. Ch. mabanban.
kuirku. To. malana. G. gabaridadi. I. trickery. M. kunin wal
cereal Gramincea para hacer harina. G. impliki ba. P. wak kwas. Ta. sinskas kapat.
c
riauti. I. cereal. M. plawar ma. Ta. plawar chaparrn Lluvia recia breve. Ch.
yamwa dsin. nuxjajar. G. ahuyagua. I. downpour.
cerebro Parte superior del encfalo. M. li auhra clutka kum. P. kanoch. Ta.
Ch. sasa. G. ichgwagu. I. brain. M. was nuhni lawi.
lal mabiarka. P. sa srih. Ta. tunba. chapear Cortar la maleza. Ch. jajpin.
c e r e m o n ia Acto solem ne. Ch. G. abaihahani / aburubuha. I. veneer. M.
kubesyajir. G. serumun. I. ceremony. M. ispara irbaya. Ta. watak baunin.
lillaka daukaya. P. kech. Ta. sirimuniani. chapuzn Meterse en el agua. Ch. oseja.
cero Signo sin valor. Ch. seru. G. nikata. G. esera murusun duna buaruguaun. I.
I. zero. M. bahki. Ta. tuylni. quick dip. M. liura dimi takaya. P. toka
cerrar Impedir la comunicacin con pas. Ta. was yak kanin.
el exterior. Ch. mujtzar. G. grigia chaqueta Prenda de vestir con mangas.
daruguiti. I. close / to shut. M. prakaya. Ch. saku. G. chegidi tenege abiri. I. jacket.
P. akatich. Ta. sip yulwaski sau uk yak. M. li praka. P. ia achape. Ta. yakit.
cerro Elevacin de tierra. Ch. witzir. G. charco Agua detenida en un terreno.
wbu. I. hill. M. tasba prumni. P. chok. Ch. utanan. G. baribabu. I. puddle. M.
Ta. asang tuna. To. tucucj. daprafa. P. pakte. Ta. suamp. To. pililcj.
certero Que da en el blanco. Ch. charla Conferencia. Ch. ojron. G.
ajimbutzir. G. ghneti. I. accurate / araudahani lauti yanu. I. conference. M.
right. M. win tatakra. P. artuk keru. Ta. la aisanka kum. P. atauwapra kapachpar.
pani kat. Ta. yul parahn yulwi.
certificar Asegurar como cierto. Ch. charlatn Que habla mucho y sin
erachirna. G. anarngda. I. certify. M. sustancia. Ch. ojron majax uban. G.
raidka ulban waungkataya. Ta. ramh ganurigeseti. I. talkative. M. stury taya
piyni. aisaya. P. isih akapachki chewa. Ta. yul
dauh yulyang.

43
chatarra
chatarra Desecho metlico. Ch. chingar Molestar. Ch. kaychache. G.
sattakinir. G. tagbiri kataun. I. junk. hanbogu / gitaranigi. I. disturb. M. nais
M. ayan aisawan piska. P. ahmah. Ta. pan munaya. P. prichprich warkua ishkitech.
lukitna. Ta. ambuk.
chato De nariz aplastada. Ch. macha. G. chiripa Casualidad. Ch. kay. G. le
fad tigiri. I. snub / flat. M. kakma tanhta. magorobunti. I. lucky break. M. sirifa.
P. pak pak. Ta. nagntak laban. Ta. siripa.
cheque Orden de pago. G. sensu / chirrido Sonido agudo. Ch. ajkes. G.
aguburaglei. I. cheque / check. M. lalah akenhati. I. squeak. M. bin sangni kum.
waungkataya. Ta. launin sik ni. Ta. bininputni ki. To. syoya.
chequera Libreta de cheques. G. tagai chisme Murmuracin. Ch. chubiti. G.
aguburaglei. I. chequebook. M. lalah achurahani. I. gossip. M. upla ninara
c bukka. Ta. sikira wauhtaya ni. aisanka. P. arsukah. Ta. yul dulauyang.
chcharo Frijol. G. eifi. I. pea. M. bins To. tin.
kura. P. sak apehaa. Ta. bins / sinsk. chismoso Dado a chismorrear. Ch.
chicle Goma de mascar. Ch. chapupu. G. ajchubiti. G. gachurahaiti. I. gossiper.
chaguchagu. I. chewing gum. M. kuma. M. upla nina aisasara. P. arsukasta. Ta.
Ta. anmak. tu nai. To. tin vel.
chico Pequeo. Ch. chuchu. G. rati. chispa Partcula inflamada que salta. Ch.
I. small / little / tiny. M. upla sirpi. P. aye yuch. G. barati laru aduragun. I. spark. M.
tis. Ta. bintis. pauta ankanka. P. tewasa nasta Ta. yayanh
chiflado Loco. Ch. merex. G. lltaru / chiste Dicho gracioso. Ch. chabta. G.
warali. I. crazy. M. lal saura. P. ahrahnu. cho herehaglei. I. joke. M. stury diok
Ta. krisi /kira / tunnun dutni. aisaya /kikaya sturka aisaya. Ta. walabis
chile Pimiento picante. Ch. ich. G. ati yakisdayang.
gariwati. I. pepper. M. kuma nari. P. tewa. chocar Encontrarse con violencia dos
Ta. anmak raini. cuerpos. Ch. kejken. G. abuguchaguni.
chillar Dar chillidos. Ch. arwen. G. I. crash. M. kins takaya. P. atuka. Ta.
akinchaguni. I. screech. M. iniba. P. wah. parasni tuihna.
Ta. sarahnin. chocolate Pasta de cacao y azcar. G.
chillido Sonido no articulado. Ch. chuguldi. I. chocolate. M. saklit. P. kaku
arwenbir. G. akinchagura. I. squeal. M. oha. Ta. sukulati.
bin kum. P. wahna. Ta. yamn sarahwas. choque Efecto de chocar. Ch. uyobi
chimenea Escape para el humo. Ch. ubob. G. abuguchaguni. I. crash. M. kins
uwibutz. G. layragle gumuleli. I. takan. P. atuk akwasyo. Ta. kaltuihna.
chimney. M. kiasma dusa. P. tenwa awas chorizo Longaniza. Ch. jochokna. G.
a paska. Ta. wayau rumwi. churisu. I. sausage. M. biara winkika.
chinche Insecto. Ch. kisij. G. chincha. Ta. surisu.
I. bug. M. latrus. P. onchin. Ta. latus. To.
pjinicj.

44
cincha
chorrear Caer un lquido en chorro. Ch. ciego Que no ve. Ch. tajpen jut. G.
kaxibja. G. sera / choran. I. drip. M. marihini. I. blind. M. nakras. P. chenu.
laya kum tahkaya. P. chrukta. Ta. utuhwi. Ta. mak dis.
chorro Lquido que sale con fuerza. cien Centena. Ch. syen. G. san. I. hundred.
Ch. kaxibja. G. bulaguati. I. squirt. M. M. handat / dusa kum. P. apihas. Ta. pana
li aubra kum. P. chru. Ta. was kiri. To. salap.
tsjyol tsjol. cinaga Lugar lleno de cieno. G.
chuchera Golosina. G. aigaraguni. I. gubebamu. I. marsh / swamp. M. suamb
trinket. M. diara sirpi piyaya dukia. Ta. pliska. P. pak wa. Ta. wasmak.
di dauh. ciencia Saber. Ch. natanyaj. G. subudi.
chulear Provocar. Ch. awiran imbutz. I. science. M. sins laka. P. arirta. Ta. yul
G. amulahani. I. provoke. M. kakma kulawi.
tukaya. P. arwrah. Ta. ambuk ki. cierre Accin y efecto de cerrar. Ch.
c
chuleta Costilla de carne. G. uwi le maka. G. adaura. I. closing. M. danh
huwai. I. chop. M. snaya nina winka. daukaya. P. akatich. Ta. lamanin.
Ta. kuirkumuinh. ciervo Mamfero rumiante. G. animlu
chupar Extraer con los labios. Ch. oychi. gaganchuti / usari. I. deer. M. sula. P.
G. achra. I. suck. M. dabaya. P. aus. Ta. ichakan as. Ta. kabru.
udutnin. cilindro Cuerpo limitado por una
chupn Mamadera. Ch. koyo. G. superficie curva. Ch. silintro. G. durusu.
achhaglei. I. pacifier. M. utbay kakma. I. cylinder. M. misin piska kum. Ta.
P. us. Ta. pulun. kawaini.
chusma Gente soez. Ch. merex. G. cimentar Poner cimiento. Ch. wirnes.
magrigietia. I. rabble. M. upla rukkira. G. agumesera abunagua. I. lay the
Ta. kas yulyang. foundation. M. semend prakaya. Ta.
chuzo Pujaguante. Ch. pajnibir. G. duluknin.
labunaguagle ri. I. pike / spiked stick. cimiento Base. Ch. wir. G. lugudina. I.
M. makahna. P. porka. Ta. sutni subangni. foundation. M. playa bapanka. Ta. rahni.
cicatriz Seal de una herida. Ch. palax. cinc Metal usado para lminas. Ch. takin.
G. gamakn. I. scar. M. taya markka. Ta. G. singi. I. zinc. M. pan taya. Ta. pan
markni. untak.
cicatrizar Curar una herida. Ch. palaxb. cincel Instrumento acerado para labrar.
G. ladauragun biti luma warunu. I. heal. Ch. nuxtakin. G. lagiweha wewe. I.
M. klakwan kum rakaya. Ta. pilam rauna. chisel. M. semend klaubaya tulska. Ta.
ciclo Perodo de tiempo. Ch. ajkinobjab. sinsil.
G. dan. I. cycle. M. taim yarka kum. Ta. cincha Faja para asegurar la montura.
ki sang. G. lauragle agafulehati. I. strap. M.
cicln Tormenta huracanada. Ch. maisa wila. P. pesh wakwa ayatika. Ta.
jajarikarir. G. gunubu / beberidi. I. aras sitnin.
cyclone. M. prary. P. ator. Ta. wing bawi.

45
cinco
cinco cuatro ms uno. Ch. inmojy. G. circunferencia Lmite de un crculo.
seing. I. five. M. matsip. P. onki. Ta. G. gararatu. I. circumference. M. raun bila
singka / arungka minit as. kum. Ta. tuyulni kung.
c i n c u e n ta Cinco decenas. Ch. ciruela Fruto. Ch. murak. G. singuela.
sinkwenta. G. dimi san. I. fifty. M. pipti I. plum. M. plum. P. sakan. Ta. blums.
/ yawanaiska pura matawalsip. P. ukua To. mlacj.
onky. Ta. salap singka. ciruga Operacin quirrgica. Ch. chekir.
cine Sala para pasar pelculas. G. muna G. libigun sandi. I. surgery. M. aparit kum
lun lariyawagun aunwerebun bigibigiti. I. daukaya. P. taskra isih ishker. Ta. sarhwi.
cinema. M. su kaikaya. Ta. wayara plisni. cirujano Que hace cirugas. Ch.
cinismo Descaro. Ch. matukasubar. ajchekir. G. surusia ibahati. I. surgeon.
G. mabusigari. I. cynicism. M. mawan M. wan wina klaki daktarka. P. isih ishta.
c walkira. Ta. sim dis. Ta. pityang / daktar.
cinta Tejido largo y angosto. Ch. sinta. G. cisterna Depsito de agua. Ch. turuja.
riban. I. ribbon. M. kulki kliaika. P. iah G. lagai duna iu. I. sistern / tank. M. li
akatas. Ta. snta nain. dron. Ta. ws laihnin.
cintura Parte del cuerpo sobre la cadera. ctrico Fruto. Ch. yutir. G. gahti. I.
Ch. orbaker. G. iranagua. I. waist. M. citric. M. piyaya dusama andris talika tak.
wan maisa. P. retes. Ta. banmak. P. peh walerwa. Ta. pan minik sapahni.
cinturn Faja. G. beliti / biyanase. I. belt. ciudad Poblacin grande, importante. Ch.
M. bilk tara. Ta. bilk nunh. nukchinam. G. ubutugu. I. city. M. tawan.
circo Lugar para espectculos con P. Kaha a ka. Ta. tawan nuhni.
payasos. Ch. turtzener. G. habarasegun ciudadano Vecino de una ciudad. Ch.
marumeru. I. circus. M. payaso pliska. ajtuchinam. G. gaburuguteti. I. citizen.
Ta. sirku. M. wan watla aslika. Ta. tawan muinh.
circulacin Ordenacin del trnsito. civilizacin Cultura de un pueblo. Ch.
Ch. xoyoyojir. G. gararagua. I. twach chinam. G. anichigu. I. civilization.
circulation. M. turnu kat. P. arwichiha. M. iura wihta. Ta. kulkana tawanni.
Ta. watnin kidi barangni ki. civismo Celo por las instituciones. G.
circular De figura de crculo. Ch. inebeseni. I. national pride. M. tawanra
xoyoyoj. G. gararati. I. circular. M. maisa latwan. Ta. kaluduhna.
paskaya. P. wichi. Ta. tuyulni8n. clara Sustancia transparente de un huevo.
crcu lo Plano limitado por una Ch. saksak kum. G. tuguau ge. I.
circunferencia. Ch. xotmakarir. G. egg white. M. kalila mahbra sangnika.
gararaguati. I. circle. M. krukma. P. P. akamasa. Ta. sakara suman sangnini.
arwichi. Ta. tuyulnikungbintis. claridad Abundancia de luz. Ch.
circundar Rodear. Ch. xojir. G. sakopen. G. igemeri. I. clarity. M. ingni
agerereha taru. I. sorround. M. kir lakaya. pali. P. kamas. Ta. ingniki.
Ta. awaihnin.

46
cocodrilo
claro Lleno de luz. Ch. charan. G. cloro Elemento para desinfectar. Ch.
harungaugati. I. clear / bright. M. kler. P. koloru. G. klora. I. chlorine. M. kloroks.
arhna. Ta. klir ingni ki. To. cuscjol. P. kloroha. Ta. klin yamnin subni.
clsico Ajustado a la tradicin. Ch. club Sociedad deportiva. Ch. korapak
chenbach. G. binad echuni. I. classic / asiworoj. G. haundarun ahurerutia. I.
classical. M. bak sakan daknika. Ta. talna club. M. bal pulanka. Ta. bal yakisda pani.
mayang kapat. coag u l ar For mar cog ulos. G.
clasificar Ordenar. Ch. sikbar. G. ederaguni. I. coagulate. M. sratkaya. P.
anuradahani. I. classify. M. wapni lain wriha. Ta. tubuhnin,wi.
kat mankaya. Ta. bayakna. cogulo Sangre coagulada. G. ledergun
clusula Disposicin de un documento. hita. I. clot. M. tala sratwan. P. tawrihi.
Ch. kostik. G. agobahani. I. clause. M. Ta. tubuhna.
ulbanka las ba. Ta. danhymna / wauhtaya cobijar Cubrir. Ch. bojchori. G.
c
as ulna. adaragu lau / adauragua sidi. I. cover.
clausura Ceremonia solemne de fin. Ch. M. aiblakaya. P. mukka. Ta. umuknin.
kaparir. G. lasuraha. I. closing ceremony. To. capjpitj.
M. snata lillaka. Ta. dangh ki. cobrar Pedir el pago. Ch. kajtin. G.
clavar Asegurar con clavos. Ch. tzajbun. aguburahani. I. charge. M. tras alkaya. P.
G. adaragua grabu. I. hammer /nail kobrark. Ta. taras laihnin.
down. M. sabaya. P. akapor. Ta. panin. cobre Metal rojizo. Ch. takinxoyoj. G.
clavo Pieza de metal con cabeza y punta. lubua grabu funayumati. I. copper /
Ch. takin. G. grabu. I. nail. M. tat brass. M. ayan bras. Ta. cobre pauni.
sialaka. P. porka. Ta. silak wayar pisni. cocer Someter al calor en un lquido. Ch.
cliente Persona que utiliza los servicios chapar. G. abuaga. I. boil. M. piakaya. Ta.
de otra. G. buma hagaeiha. I. client / was daihni yak.
customer. M. wark sulliarka. P. kuhtah. coche Carro. Ch. xantar. G. karu /
Ta. sulysr balna. ugunein gabalaba tirirahan. I. car. M. truk.
clima Condiciones atmosfricas. G. Ta. sau kuring.
lesetirun dan. I. climate. M. taim nani. coci na Lugar para cocinar. Ch.
Ta. taim. chaparotot. G. gusina. I. kitchen. M.
clnico Mdico. Ch. ajtzakoner. G. ketsin. P. kao siratuha. Ta. kisin.
surusia / agaranihati. I. clinical. M. klinik. cocinar Guisar. Ch. chajpa. G.
Ta. klinik waunhtaya. agisauhani / abuaguni. I. cook. M. plun
cltoris Cuerpo cavernoso en la vulva. piakaya. P. katuha. Ta. lahnin.
G. leee g. I. clitoris. M. pindarka. coco Fruto del cocotero. Ch. wororojja.
Ta. yal din. G. faluma. I. coconut. M. kuko. P. kokoha.
cloaca Conducto para las aguas sucias. Ta. kuku minik.
Ch. suyxejja. G. lafuridagle duna wiyeli. cocodrilo Reptil parecido al caimn.
I. sewer. M. li taski taki waika. P. aspish. Ch. kokotrilu. G. agare / agarewa. I.
Ta. was taski. crocodile. M. turah. P. uri. Ta. turha.

47
codo
codo Parte posterior de la articulacin del clera Ira. Ch. ch kijnar. G. ia /
brazo con el antebrazo. Ch. suykab. G. magundani. I. anger. M. biara plapan
gng. I. elbow. M. tinhtinka. P. korya. sikniska. P. iswarki. Ta. anwi.
Ta. siringmak. To. mancjuts. colgar Poner una cosa pendiente sin que
cofre Mueble con tapa convexa para llegue al suelo. Ch. chuban. G. adahira.
guardar cosas o ropa. Ch. kojre. G. tirara I. hang. M. una kakras. P. pa peh. Ta.
gafu. I. chest / coffer. M. paskanka pain alahnin.
taparkira kum. Ta. tuput taparni kira. colibr Ave pequea. Ch. tzunun. G.
coger Tomar. Ch. chamyar. G. argda. yrd. I. hummingbird. M. rindy. P. mis.
I. take / to get. M. alkaya / briaya. P. Ta. rumsik. To. tunn.
sukuh. Ta. dunion / laihnin / dulaunin. clico Retortijn. Ch. kuxunnak. G.
To. tenc. gariti / ligari uragarigu. I. colic. M.
c cojn Almohada pequea. Ch. yartajsib. lalaura. P. apahnu. Ta. isning dalawi.
G. tirara gafu. I. cushion. M. tilar. Ta. colina Elevacin suave del terreno. Ch.
tungkang. santar. G. gariti / ligari uragarigu. I. hill.
cola Apndice posterior del cuerpo. Ch. M. tasba prumni tara. Ta. asang binina.
nej. G. li / lili. I. tail. M. nina sait. P. colindar Lindar entre s. Ch. tutbir. G.
aparka. Ta. mamanh sut. To. socj. afadaragua. I. adjoin. M. wan lainka wala
colaborar Cooperar. Ch. utakren. G. wal prawiba. Ta. markni.
idehani. I. collaborate. M. help munaya. colirio Medicamento en gotas para los
Ta. ilpyamnin. ojos. Ch. yujy. G. larani agu. I. eye-drops.
colador Instrumento para colar lquidos. M. wan nakra saika. P. isih wachaha. Ta.
Ch. chajrib. G. aseriglei. I. strainer. M. mak tah.
sinbaika. P. ishka. Ta. lilihna. collar Prenda para el cuello. G. gachuru.
colcha Frazada. Ch. bojchib. G. I. necklace. M. nana wila. P. turuwa. Ta.
gulucha. I. bedspread. M. matras. P. alah.
kaicha. Ta. takal muknin. colmena Recipiente para un enjambre.
colchn Rectngulo acolchonado para Ch. kolmena. G. maba-agai. I. beehive.
dormir. Ch. patchakte. G. ubri ulutu. M. nasma laya. P. sukuseh. Ta. mak n.
I. mattress. M. matras. P. kaicha. Ta. colmillo Diente agudo. Ch. tzureh. G.
kulsung. lari lefan. I. eye tooth. M. napa. P. ki. Ta.
coleccin Conjunto de cosas. Ch. ana nuhni.
morojseyaj. G. pailabu. I. collection. M. colmo Desfachatez. G. manasin /
wahbi sakaya. Ta. di makni yak duna. papichoduwa. I. last drop / height. M.
colegio Establecimiento de enseanza kau daukaya apia kan kau daukiba. Ta.
secundaria. Ch. nuktuyototir e kanwar. tatuna muinh as.
G. luban furendei haun niburentia. I. colocar Situar. Ch. tzijbari. G.
college. M. kul watla ulanka wal ba. P. afidihani. I. place. M. suni swiyaia /
ahchawisko. Ta. kuligiu n. mankaya. P. tuk en. Ta. laknin. To. ons.

48
comparar
colonia Barrio. Ch. ucheyrchinam. G. comenzar Iniciar. Ch. kayen. G.
ubiebari. I. neighborhood. M. tawan agumesehani. I. begin. M. ta krikaya. P.
piska kum. Ta. tawan piasni. atahtuk. Ta. sutni bahwi.
color Cualidad de los fenmenos comer Ingerir alimentos. Ch. wen. G.
visuales. Ch. tzijbar. G. ewegeruni. I. aiga. I. eat. M. plun pialla. P. . Ta. uknin.
colour. M. kalat nani. P. awak. Ta. wayani To. lya.
satni. To. on yustapj. comerciante Persona que comercia. Ch.
colorear Poner color. Ch. tzijbarir. G. ajchonmar. G. alugurahati. I. merchant.
ewegehani. I. colour. M. kalat dinkaya. P. M. trudsa ayadkra. Ta. bakanyang.
pitiha. Ta. wayani ikirhnin. cometer Incurrir en un error. Ch.
columna Elemento de construccin numuyir. G. achra. I. commit. M. mistik
vertical de sostn. Ch. sipat. G. takaya. Ta. di dutni yamnin.
tiderebugle muna. I. column. M. kan cmico Que produce risa. Ch. uchetzener.
c
poste. Ta. tunun. To. la ton. G. gamurigeseti. I. comical / funny. M.
comadre La madrina de un nio con kikaya dukia. Ta. payasu talwi kari.
relacin a los padres. Ch. ajchuymar. G. comida Alimento. Ch. wyar. G. aigini. I.
umagumeruni. I. godmother. M. librahka. food. M. plun. P. sira. Ta. diukna.
P. kwarch. Ta. sumal yal. comit Junta. Ch. ajtzijpak. G. aundaruni.
comal Utensilio de barro o metal para I. committee. M. dakni ta uplika. Ta. kal
cocer tortillas. Ch. semet. G. lirara uduhna tunun.
budari. I. earthenware dish. M. turilla cmodo Que no ofrece inconveniente. Ch.
pailika. P. maska una. Ta. am lavan busnin ajimbutz. G. darangilu. I. comfortable.
din. To. ama tsau. M. auya pah. Ta. dutni awas yamni.
combate Batalla. Ch. jatzar. G. compadre El padrino de un nio con
agibihani / badayaugati. I. combat. M. relacin a los padres. Ch. ajchuymar.
war aiklabanka. Ta. wark kalbawi. G. uguferani / gnfru. I. godfather. M.
combatir Luchar. Ch. jatza. G. afaragua. padrino. P. kwarch. Ta. sumalni / sumaki.
I. combat / to fight. M. pat takaya. Ta. trai compaero Persona que acompaa
talnin. a otra. Ch. pyar. G. upanani / mari.
combustible Sustancia inflamable. G. I. partner. M. wan uplika. P. tawa. Ta.
gemeti. I. fuel. M. misin laya. Ta. mutur panika.
wasni. compaa Empresa. Ch. etokin. G.
comedor Lugar en donde se come. Ch. conpeni. I. company. M. kampani. Ta.
wyarotot. G. arigaglei. I. dining room. kampani. To. lal.
M. pialla watla. P. ako. Ta. di ukninplisni. comparacin Comparar dos objetos.
To. molals. Ch. larik. G. kei ligira / kei tuguya.
c o m e n ta r i o Obser vacin. Ch. I. comparison. M. praki kaikaya. P.
ojronikes. G. ubaliti. I. comment. M. akakihtuk. Ta. libitwi talwi.
kupia kraukanka. Ta. yulbawi. comparar Examinar dos o ms objetos
para ver sus diferencias o semejanzas. Ch.

49
compartir
nutu. G. asuresiha / bibe / kei ligira. I. comprobar Verificar. Ch. erachirna. G.
compare. M. praki kaikaya. P. akakihtuk. apupuhani / futuru. I. prove. M. raidka
Ta. libit talwi di balna ampat kidi. kaikaya. P. yaris. Ta. lawi talnin.
compartir Distribuir. Ch. puku. G. compromiso Obligacin contrada. Ch.
afarenhani. I. share. M. yuwi briaya. P. chompat. G. daradu. I. commitment. M.
akazar. Ta. yunin / sir yamnin. pramas. P. compromisoha. Ta. pramis
compasin Tener clemencia. Ch. yamna.
chojbesyaj. G. nagamari. I. compassion. comn De uso frecuente. Ch. tunorir. G.
M. umpira kaikaya. P. tahrapeinu. Ta. gayusuruwati. I. common. M. ai natka kat.
dalan talyang. Ta. ma bitik yusyamwi.
competencia Rivalidad. Ch. ajner. comunicar Participar. Ch. pejkan. G.
G. asgraguni. I. competition. M. ris agumairuni. I. communicate. M. pana
c munanka. P. akakihtuk. Ta. ritsa yamwi. pana aisaya. P. aawech. Ta. yulbauninna.
competir Disputar. Ch. ajnerbir. G. To. lal vele.
kntara luagu. I. compete. M. ris munaya. comunidad Unin de personas que viven
P. akakihtuk. Ta. ritsa yamwi talnin. juntas. Ch. komunita. G. abagaridutia
complacer Hacer lo que es grato a lidan aban adu. I. community. M.
otro. Ch. wajkuna. G. agufuliruni / tawanka bilara. P. kaha. Ta. pa as muih
agundaragdni. I. please. M. auya pah mahni. To. amulu patja.
daukaya. P. ahrameichpar. Ta. yamni concebir Dar existencia a un nuevo ser.
kalyamnin. Ch. wajkuna. G. agarada. I. conceive.
complejo De difcil solucin. Ch. intran. M. kli sans yabaya. Ta. sangnika aklawi.
G. herenguti. I. complex. M. turban tara. concertar. Llegar a acuerdo. Ch.
Ta. sipawaski yamnin. kar. G. sunbana lau aban saminan.
complemento Lo que hace falta. Ch. I. arrange. M. kupia kumi takaya. Ta.
tzajtesbir. G. lafadaha. I. complement. bahang kalahna.
M. piska wala kum. Ta. minit birwi. concierto Funcin musical. Ch.
complicar Dificultar. Ch. intranir. G. lajbaresbir. G. asura. I. concert. M.
aaudagua / achafira. I. complicate. M. aiwawanra yuwa. Ta. walawana din.
turban munaya. Ta. dutnikalahwi. concluir Terminar. Ch. kapes. G. sura
comprar Adquirir con dinero. Ch. /nakafu. I. conclude. M. danh daukaya. P.
chonma. G. agaaihani. I. buy. M. adkaya. yak ka pirua. Ta. danh kalna.
P. kuh. Ta. bakanwi. To. jaylacj. conclusin Terminacin. Ch. kapesna.
comprensin Entender. Ch. kubesyajir. G. lasurun. I. conclusion. M. las bila
G. gufurendei. I. unterstanding. M. tanka baikra. P. yak ka. Ta. danh kalana.
briaya. P. ah wech. Ta. tanka duwi. c o n c o r d i a Con for m id a d . Ch .
comprimir Reducir de volumen con warimbutz. G. gufma. I. concord. M.
presin. G. dra. I. compress. M. kau wilin takaya. Ta. papat kalahn.
sirpi paskaya. Ta. wingni yayaknin.

50
consejo
concurso Competencia. Ch. wepta conforme De acuerdo. Ch. ajkar. G.
ajnatanyaj. G. sggua. I. competition. gufmada. I. in accordance. M. baha
M. ris muni pulanka. Ta. kungkursu. kat / aitani. P. ahramenchpar. Ta. kapat
condena Imposicin de una pena. Ch. yamni yah.
jajtza. G. lafayeirun duru. I. sentence. confundir Tomar una cosa por otra. Ch.
M. silakkra mankanka. P. kondenaha. Ta. satpa. G. ayuridaguni lidan samina. I.
pat yak awi. confuse. M. yakabrira munaya. P. onsh.
condenar Imponer una pena. Ch. Ta. tunun balaknin.
jajtzbir. G. afainira. I. condemn. M. pat confusin Desorden. Ch. satpar. G.
wawanra lulkaya. P. kondenahka. Ta. pat agufesera. I. confusion. M. tanis turban
yak danin. lka. P. konfusionha. Ta. minipis manah.
condicin Aquello de que depende congelar Solidificar los lquidos. Ch.
la realizacin de algo. Ch. jam ira. G. sisajres. G. deregua ladgagle idili. I.
c
asgrni. I. condition. M. ai tanka ba. freeze. M. suabni daukaya. Ta. dadasni
Ta. di yamnin kidi. yamnin.
conducir Guiar. Ch. keche. G. congoja Pena. Ch. subajra. G. igarigu. I.
abuguruni. I. lead. M. mina tahpakaya. grief. M. sim takan / suira takan. Ta. patas.
P. kutech. Ta. ta dunin. conjunto Reunin de cosas. Ch.
conducto Tubo o canal. G. emeri morwar. G. adamuriburiburiti. I.
adunuweti. I. conduit. M. yabal baikanka collection / whole. M. dakni kum. P.
kum. P. kutechta. Ta. tubu balna. askanka. Ta. reunin yamdi.
conductor Chofer. Ch. ajkeche. G. conjuro Palabra para conjurar. Ch. iniri.
abugahati. I. driver. M. tuk sailarka. Ta. G. awiraunhani. I. incantation. M. suer
truk wauhyang. takanka. Ta. ram yaltayang.
conectar Enchufar. Ch. tojban. G. conmemorar Celebrar en memoria de
chara lidaun. I. connect. M. prak algo o alguien. Ch. kabajseyaj. G. fedu
wilkaya. Ta. anin. aritaguaglei. I. commemorate. M. ninara
conejo Mamfero domstico. Ch. tur. G. luki daukaya. Ta. kurihni alihna.
masaraga. I. rabbit. M. tibam. P. manih. conocer Tener idea de una cosa. Ch.
Ta. tibam. To. cotocotj. wirut. G. asubudira. I. know. M. un
conferencia Charla. Ch. mororojbir. takaya. P. arira. Ta. talwi nuki.
G. yanu araudahati. I. conference. M. asla conquistar Someter. Ch. sujkunir. G.
paiwanka. Ta. yul kalyulbawi. agaeira lau eregu. I. conquer. M. win taki
confianza Seguridad. Ch. kabjseyaj. priaya. P. konkistarka. Ta. malnin.
G. afieni / choroti. I. trust / confidence. conseguir Adquirir. Ch. tajwintza. G.
M. kasak lukaya. P. confianzaha. Ta. adeira. I. get. M. saki briaya. P. pas. Ta.
kulninymni kulwi. yak wi duwi.
confite Golosina. Ch. yarchab. G. consejo Advertencia. Ch. kubesyaj.
konfita. I. sweet / candy. M. suka plun / G. eweridihani. I. advise. M. kupia
kiandy. P. prewa. Ta. di dan.

51
conserva
kraukanka sturka. P. akos. Ta. isning contacto Accin de tocarse. Ch. pijchi.
pakwi. G. aguragua lngua. I. contact. M. wal
conserva Alimento preparado para que prakaya. Ta. laih talwi.
se conserve. G. babuledu. I. preserved c o n tag i o Tr a nsm isin de u na
food. M. main kaikaya. Ta. diukna ridi. enfermedad. Ch. tensan. G. alugural
consolar Aliviar la pena. Ch. tzayejbir. lau sandi. I. contagion. M. luwanka. P.
G. amalihani. I. console / take comfort. artech. Ta. bayakna.
M. maisa nihkaya. P. konsolarka. Ta. ma contar Averiguar el nmero de unidades.
snihnin. Ch. tzikmar. G. abada atiri ei lan. I.
constancia Certificado. G. dugumedu count. M. kulkaya. P. awech. Ta. kulnin.
gawaguti dasi. I. record / written evidence. contemplar Mirar. Ch. kunu. G.
M. kler munanka wangkataya. Ta. ariyaguni. I. contemplate. M. sins nakra
c kunstansia. ni kaikaya. Ta. talwi.
constitucin Ley fundamental de un contenido Lo que est dentro de una
Estado. Ch. ebajxakam. G. lurudu habara cosa. Ch. xekani warche. G. lila /
sunbana llana wagaira. I. constitution. lisuruni. I. content. M. stury wihta nani
M. gabamend laka bukka. Ta. sau l ni. ulbanka. Ta. tunun as.
construccin Obra construida. Ch. contestar Responder. Ch. pejkan. G.
chempayaj. G. aunaguni. I. construction. arunabuni. I. answer. M. una kakaya. P.
M. paskanka kum. P. konstruccionha. Ta. arahwar. Ta. dangnit lawaski.
pakwi. contigo Con l o ella. Ch. takaret. G.
construir Edificar. Ch. tzakar. G. luma / tuma. I. with you. M. man wal. P.
abuna muna. I. construct. M. paskaya. payo. Ta. man / witn karak manah.
P. konstruirha. Ta. di as yamnin. To. continente Gran extensin de tierra.
sijuntsj. Ch. syanrum. G. aunwerebun fulasu. I.
consuelo Lo que da alivio. Ch. tzayejir. continent. M. tasba paskanka tara. Ta.
G. dgdagua. I. consolation. M. maisa kuntininti sau nuhni.
nihkaya. Ta. maisa nihwi. contra Oposicin. Ch. pater. G. mama
consulta Accin de consultar. Ch. lumagieti / kontti. I. against. M. mapara.
ubnar. G. algdaha. I. consultation. M. Ta. nawatni.
makabanka. P. akapa. Ta. yulwi dakawi. co n t r a b a n d o Que se ing resa
consumir Gastar. Ch. sajbesna. G. fraudulentamente. G. gudbanu. I.
agaeiraguni. I. consume. M. tuwudbi contraband / smuggling. M. diara yukuki
danh daukaya. P. tonchkinewa. Ta. atkiba. Ta. yakmaldi duina.
daangh. contradecir Opinar lo contrario. Ch.
con su m o Gasto. Ch. usajta. G. kaynar. G. asigenera. I. contradict. M.
agumuchaguaguda. I. consumption. M. m apa buwaya. Ta. tanit yulwi.
wan nidka kat briaya. P. tonchka. Ta. contraer Encoger. Ch. ayanres. G.
danhg yamwi. adiuraguni. I. contract / shrink. M. brih
balaya. Ta. suminin /wirusnin.

52
correspondencia
contrato Documento que establece coordinar Dirigir. Ch. irsenut. G.
obligaciones. Ch. chujkunirjun. G. ichgna. I. coordinate. M. ta brih
dugumdu luraguti daradu. I. contract. impakaya. Ta. t dunin.
M. pramas waungkataya. Ta. kantrak. copa Vaso con pie. G. weru gebuti. I.
contribucin Donacin voluntaria. Ch. wine-glass. M. kab. Ta. kap kalni karak.
takresbir. G. duhani. I. contribution. M. copiar Sacar copia. Ch. tzijban. G.
help yabaya. Ta. ilpni. adiara. I. copy. M. sim paskra wala sakaya.
convencer Hacer que alguien acepte Ta. kupiaryamnin. To. lamya tjapacj.
un argumento. Ch. kubesyanen. G. coqueto Que coquetea. Ch. ajpijchi. G.
agaeirei samina. I. convince. M. kupia gadarihaiti. I. flirt. M. triswan bila wiaya.
alkaya. P. konvencerka. Ta. yamwak Ta. tibinyang.
bahang atnin. coraje Valor. Ch. kijnarir. G. ganigini.
conveniente til. Ch. tojrer. G. mosu. I. courage. M. wan kupia karna daukaya.
c
I. convenient. M. help pali. Ta. ilpni / Ta. balur.
yusni. coral Planta martima, su esqueleto
conversar Hablar dos personas. Ch. sirve para hacer joyas. Ch. koral. G.
ojroner. G. ayanuhani / adimureha. I. wewe baranahana lubua iari. I. coral.
chat. M. wal aisaya. P. kapach. Ta. muih M. kabu golka siksa. P. tich tich iwa. Ta.
bu yulbawi. kabu kuralni. yuwijil
conversin Cambio. Ch. nabajrbir. G. corazn rgano central de la circulacin
saransigua / ganbia. I. conversion. M. de la sangre. Ch. yuxinar. G. anigi. I.
kupia ulakan. Ta. wirihna. heart. M. wan kupia. P. turusa. Ta. isning.
convertir Cambiar una cosa a otra. Ch. To. jos.
nabajr. G. aganbiahani / asansihani. I. cordillera Montaa. Ch. nukte. G.
convert. M. mapla wala paskaya. Ta. di wbu. I. mountain range. M. umta dakni.
uk karak sins yamnin. Ta. asang bayakna. To. tucjucj.
convulsin Contraccin espasmdica. cordn Cuerda delgada. Ch. chajnar. G.
G. hilahila. I. convulsion. M. wan wakia agrga. I. string. M. wilkaya awa. Ta.
aubanka o warbanka. P. oniwak. Ta. wah bintis.
sangka dauna. To. jun jyuya. corral Lugar para encerrar el ganado.
cnyuge Marido. Ch. noxib. G. mari / Ch. makte. G. ptu. I. barnyard. M. pins
inauna. I. spouse. M. maya mairin. P. a bila. Ta. turuh annplisni. To. colal.
arwa akawari. Ta. maritni. correa Faja de cuero. G. beliti. I. strap.
cooperar Ayudar. Ch. takresnar. M. daiwan taya auka. P. yatika. Ta. kuiru
G. ideha. I. cooperate. M. tabaiki help bilni.
munaya. P. arwar. Ta. biri biri ilpni. correcto Adecuado. Ch. imbutz. G.
cooperativa Asociacin para auxilio ligiragu. I. correct. M. pidka kat. P. yaisti.
mutuo. Ch. wartunorbir. G. colokclanu. Ta. yamni.
I. cooperative. M. asla pawan wakka. Ta. correspondencia Conjunto de cartas.
biri biri. G. pailabu garada. I. correspondence.

53
corriente
M. waungtaya blikanka. Ta. wauhtaya coser Un ir con hilo dos o ms pedazos
pamna. de tela. G. ahchagua / adifileira. I. sew.
corriente Usual, comn. Ch. putzja. M. tasba aiska. P. tuk. Ta. bina tit katak.
G. lagburi katei. I. ordinary. M. nadka cosmos Universo. G. ubau. I. cosmos. M.
kat. Ta. was parasn murwi. tasba paskanka. Ta. di nuhni talwakidi.
corrupcin Uso indebido de los costal Saco de fibra. Ch. mukuk. G.
dineros del pueblo. Ch. xujchyanir. G. sag. I. sack. M. paibaglas kualka. P.
gabagaridad / mausani. I. corruption. M. kostalha. Ta. krukus.
tawan lalka ayimplikra. Ta. di malyang. costilla Hueso del trax. Ch. chejchek.
corrupto Funcionario que roba al G. uruhuwai. I. rib. M. snaya nina. P.
pueblo. Ch. ajxujch. G. gabagaridati. I. suruh. Ta. sulun ni.
corrupt. M. nakra praki impaplikra. Ta. costumbre Manera de obrar establecida
c dut tihni. por un largo uso. Ch. bach. G. echuni.
cortar Dividir. Ch. xurmar. G. I. custom. M. daukanka natka. P. aoriah.
afarenraguni / ibiraguni. I. cut. M. Ta. ban sakki.
kulkaya. P. tas. Ta. pis yamwi,nin. To. ti. costura Pieza cosida. Ch. chuyma. G.
corte Efecto de cortar. Ch. xurma. G. hchagua. I. sewing. M. sipaya. P. kapor.
ibiyahani. I. cut. M. klakaya. P. Taska. Ta. di biwi.
Ta. daknin,wi. cotorra Perico. Ch. kenken. G.
cortesa Atencin y respeto. Ch. gurewegi. I. parrot. M. rawa. P. kawa.
imbutzir. G. inebei. I. courtesy. M. respik Ta. walalau.
dakanka. Ta. rispitni kalawi. crneo Caja sea que contiene el
cortina Lienzo para colocar en las encfalo. Ch. ubakerjor. G. lura ichug /
ventanas. G. lida funedei. I. curtain. M. lura abulugu. I. skull. M. wan lal kamhka.
windar kualka. Ta. asna pisni wing ka yak Ta. tununwakanl.
alahwi. creacin Mundo. Ch. tunor e rum. G.
corto De poca longitud. Ch. takpa. G. ubau wau. I. creation. M. luki paskanka.
chaguti. I. short. M. kungku. P. pachti. P. Kaa. Ta. sau nuhn.
Ta. parahni ki. To. umul. crear Hacer. Ch. cheyaj. G. adgni /
cosa Objeto. Ch. ayanir. G. katei / kataun. gadgadi. I. create. M. luki daukaya. P.
I. thing. M. diera. P. itaka. Ta. di. kah. Ta. yamnin.
cosecha Frutos que se recogen de un crecer Desarrollar. Ch. chir. G.
cultivo. Ch. wyarchamo. G. alubahani. awariduni. I. grow. M. pawaya. P. taweh.
I. harvest. M. dakaya. P. taska pok. Ta. Ta. baraknin,wi. To. tyna.
di dahna yakwi. crdito Prstamo. Ch. yajkun. G.
cosechar Recoger la cosecha. Ch. furedeiti. I. credit. M. tras. P. aaha. Ta.
wyarchamir. G. alubaha. I. harvest. M. ln.
pihwan dakaya. P. po kah. Ta. dahwi creencia Fe religiosa. Ch. kubajseyaj.
yakwi. To. tyolo. G. afieni. I. belief. M. lukanka kum. Ta.
kualawi dakawi.

54
cuarto
creer Tener por cierto. Ch. kabajsen. G. cruel Que hace sufrir a otro. Ch.
afiera. I. believe. M. kasak kulkaya. P. ajmabanban. G. magrigieti. I. cruel.
yar. Ta. kulwi apis dunin. M. rokkira. Ta. rau sauhwi.
crema Nata de la leche. G. lidageme cruz Madero hincado en el suelo y
miligi. I. cream. M. butar. Ta. t was na atravesado por otro. Ch. chanxajr. G.
sapah. guruwa. I. cross. M. dus prihni. Ta. pan
cresta Carnosidad en la cabeza de las pirih.
aves. Ch. tete. G. grg funati le cruzar Atravesar. Ch. kuchuchuj. G.
labulu bai ariran. I. crest. M. klawira lal. ahuuragua / aburuchagua. I. cross. M.
P. aha. Ta. sakara / turuh / tamni. yabalra luwaya. P. ukpech. Ta. bayaknin.
criado Mozo. Ch. ajman. G. umusuni cuaderno Libreta. Ch. jun. G. gardia.
/ alka. I. servant. M. wark suliar. P. I. book. M. ulbaya bukka. P. korska. Ta.
arwarta. Ta. sulyar. wauhtaya bin.
c
criatura Nio. Ch. bechu. G. irah. I. cuadrado Cuadriltero rectngulo de
creature. M. tuktan. Ta. muih bin. lados iguales. Ch. intereyr. G. gadr
crimen Delito grave. Ch. chakoner. G. ligirigua. I. square. M. kuers. Ta.
duru wairiti. I. crime. M. pat saura. P. wauhtaya kauhna ki.
amas. Ta. patyamna. cuadro Pintura. Ch. tzijbarir. G.
cristal Vidrio. Ch. kes. G. bidyu. I. afendihani. I. painting. M. pink dinkaya
crystal. M. ayan sangni. Ta. kristalni. mabka. Ta. sutni arungka wayani.
crtica Juicio. Ch. biritir. G. achuagua. cuajada Parte de la leche sin suero. G.
I. criticism. M. la aisanka. P. arsuka. Ta. lagawachagun miligi. I. curd. M. kuajado.
l yulwi. P. tutu tia wriha. Ta. t was dadasni.
criticar Juzgar una obra. Ch. birityen. moyaca
G. ahurafuni. I. criticize. M. la daukaya. cuando Enlaza oraciones mediante
Ta. dangnit yulwiwarkni yulni. concepto de tiempo. Ch. konte. G. deme.
crmico De colores. G. lur uyei I. when. M. ahkia / an / yawan aiska wal.
ewegeruni. I. polychromy. M. bib auya P. ah. Ta. mampah yul tunun yamwi. To.
kalakka. Ta. wayani balna. ona.
croquis Mapa. Ch. irseyajjun. G. iyawa cuanto Todas personas o cosas que. Ch.
layawadaha ligubari ubau. I. sketch. M. jayte. G. at. I. all that. M. sut. P. pich. Ta.
wark daukaya mapka. Ta. mapni. To. d balna. To. nol.
tjuwu. cuarenta Cuatro decenas. G. bian wen.
cruce Interseccin de caminos. Ch. I. forty. M. yawanaiska wl. P. ukua ka.
chaxajrbir. G. lafadaragun ma. I. Ta. saalp arungka.
crossing. M. yabal luwaya kraska. P. cuarto Cuarta parte. Ch. tajch. G.
uktech. Ta. t rarahni. libiyuma. I. quarter. M. rum bila /
crudo Que no est cocido. Ch. tzijtzi. G. walhwal. Ta. papas bah dak.
eti / iegili. I. raw. M. raya. P. saka. Ta.
sangka lahwas. To. pm.

55
cuatro
cuatro Tres ms uno. Ch. chante. G. cuidar Asistir. Ch. chojban. G. aunigira /
gdr. I. four. M. walhwal. P. ka. Ta. atonigira. I. take care of. M. main kaikaya.
arungka minit as. P. eka. Ta. main talnin.
cbico Con forma de cubo. G. pisi culebra Reptil ofidio. Ch. chan. G. hewe.
sisiguati ligirigua. I. cubic. M. yumpa I. snake. M. piuta. P. ebis. Ta. bil. To. latsj.
kulkanka. Ta. kubuni. culo Parte trasera del tronco. Ano. Ch.
cubo Slido de seis caras cuadradas. G. suy. G. edei. I. bottom. M. klata unta. P.
giriguati / bngidu. I. cube. M. mawan kuch satete. Ta. banluk.
matlalkahbi kum. Ta. cubo munh tiaskau culpa Falta. Ch. mener. G. duru. I. blame.
as. To. molapl. M. patkira. Ta. pat.
cubrir Tapar. Ch. bocho. G. adauragua cultivo rea con sembrados. Ch. patnar.
lau. I. cover. M. pura prakaya. P. armuk. G. ichari. I. cultivation. M. mankaya. P.
c Ta. lamanin / mutnin. katishka. Ta. yamak pisni.
cuchara Utensilio de mesa cncavo con cultura Conocimientos y costumbres
mango. Ch. lupi. G. gulieru. I. spoon. M. de un grupo humano. Ch. twachir. G.
ispon. P. spun. Ta. ispung. To. mpes la las. anichigu. I. culture. M. tawan iura wihta.
cuchilla Hoja de acero para cortar. G. P. oriah. Ta. muih ap umani din nuki.
gusiu. I. blade. M. kisura. P. kasurusta. cumbre Cima. Ch. witzir. G. labulugu
Ta. kuhbil. To. polomay tsjicj. wubu. I. summit. M. il purara. Ta.
cuenta Cantidad a pagar. Ch. tujribir. G. sutnikau.
seinsu dureiwali / duwaiti. I. account. M. cumpleaos Aniversario de nacimiento.
aibapanka. P. pich isre. Ta. taras launin. Ch. tzaktar ujab. G. iyumudi. I. birthday.
cuentista Que hace cuentos. Ch. M. aisubanka yuwa. P. kwih ka. Ta. sahna
ajtujrib. G. uragaimuna. I. storyteller. mani.
M. kisi aisasara. P. ah ahta. Ta. tu nai. cumplir Hacer lo debido. Ch. tzatares.
cuento Narracin corta. Ch. kajtyar. G. G. agufulira. I. comply / fulfill. M. aisan
uraga. I. short story. M. kisi sturka. Ta. kat daukaya / sadarka kat daukaya. P.
yul dauh parahni. kumplirka. Ta. yamnayang.
cuerda Conjunto de hilos torcidos. Ch. cua Prisma para hender. Ch. suste. G.
tzojnok. G. gurudu. I. rope. M. rub awa. chak. I. wedge. M. saka manka. P. apuh
Ta. trit labuna. taka. Ta. pisni karak.
cuerno Cacho. Ch. kachu. G. liganchun. cupn Billete. G. isigalen. I. coupon. M.
I. horn. M. kiabka. P. aha. Ta. tamni. lalah ma kum. Ta. sansni.
cuerpo Todas las partes de una persona. curso Conjunto de alumnos de un mismo
Ch. baker. G. gubu / urau. I. body. M. grado. Ch. irsenarbir. G. aturiahatua.
wina tara. P. apeshka. Ta. muinh. I. course. M. klass kum luwaya tanka. P.
cueva Cavidad subterrnea. Ch. chen. G. chretonch. Ta. simsat mana.
hurentirugu. I. cave. M. yukwaya untika.
P. atapak. Ta. sulihni. To. jomyen.

56
dama
dama Mujer. Ch. ixik. G. hiru / wri. I. decapitar Cortar la cabeza. G. adra
lady. M. mairin. P. korta / astah atnna ligna. I. decapitate. M. lal klaki dakbaya.
akwarkwa-. Ta. yal. Ta. tunun daknin.
damnificado Que ha recibido dao. Ch. decena Conjunto de diez unidades. Ch.
ajposna. G. waiti lemegeiru. I. victim. M. tesena. G. dsigua. I. set of ten. M. dasin
pat wawan brin. Ta. din balna disyamna. kum. P. ukua ukua asler. Ta. salap manah.
damnificar Daar. Ch. posnar. G. a decepcin Engao. Ch. ajkanseyaj.
gadeirei sun eiti. I. damage. M. saura G. eyereduni. I. deception. M. kunin
munaya. Ta. din disna. munanka. Ta. als lani.
danza Baile. Ch. aktar. G. abinahani. I. deceso Muerte. Ch. tzajtakir. G. aribiguni
dance. M. dans. Ta. pulnin. / auweni. I. death. M. pruwi aisawan. Ta.
danzar Bailar. Ch. ajkut. G. abinaha. I. daukinh yawi.
dance. M. dans pulaya. P. nst w. Ta. decidir Resolver. Ch. kar. G. l bererun.
pulwi. I. decide. M. wilin takaya. P. taras. Ta.
daar Hacer dao. Ch. poswar. G. yulwi barangwi.
agadaira / aabilira. I. damage. M. patra decir Expresar. Ch. arenar. G. ariaguni
dinkaya. P. wrk. Ta. dutni kalyamna. / layanuhaun. I. say. M. wiaya. Ta. yulwi.
dao Perjuicio. Ch. poswan. G. aaruda decisin Resolucin. Ch. checsun. G. l d
sun einti. I. damage. M. saura munan. lunbai ladgn. I. decision. M. wilin taki
Ta. dutni ki. daukaya. Ta. dikritu.
dar Entregar. Ch. ajkuna. G. aderegera. I. declaracin Manifiesto. Ch. karbir.
give. M. yabaia. Ta. kalana,wi. To. tjeaya. G. lagumairun. I. statement. M. param
dato Antecedente. Ch. irseyaj. G. wiaya. Ta. laih yakna.
lubaramagiwa. I. data / fact. M. dukumend declarar Manifestar. Ch. cheksunir. G.
nani. Ta. yulni kidi. agumaira. I. declare. M. param sakaya.
de Denota posesin. Ch. e / te. G. lani. I. Ta. yulwi. To. wola tjevele.
of. M. dukia. Ta. kidi kaupak. decomisar Confiscar. G. lasiuragugun
debajo En lugar inferior. Ch. yebar. G. bilagu luagu badureihan. I. seize. M.
lbugie. I. underneath. M. munhtara. P. mihta dakbaya. Ta. niningyakna.
awan. Ta. dinityak. decorar Adornar. Ch. chirirna. G.
deber Obligacin. G. yti lun ladgn. I. ewendegda. I. decorate. M. sakakaya.
duty. M. diaya. Ta. warkni. P. dekorahkawa. Ta. yaksihnin.
dbil Con poca fuerza. Ch. injayjay. G. decretar Ordenar algo el Jefe de Estado.
falalati. I. weak. M. suabni. P. mehmh. Ch. ererna. G. le lererun uwai. I. decree.
Ta. parasni diski. M. la bapanka kum. Ta. gabamint klir
decaimiento Debilidad. G. lasandirun yamna.
egelegua. I. decay. M. kawanka. Ta. decreto Decisin de la autoridad. Ch.
wakin. erer. G. gumadi. I. decree. M. lalka
adarka. Ta. tunun adarni.

59
dedicar
dedicar Dirigir a una persona una obra. defraudar Privar con engao. Ch.
Ch. tamar. G. ateniruni. I. dedicate. M. umajres. G. weru. I. let down. M. kunin
nina mayunra yabaia. P. apeh r iskawa. wal implikaya. Ta. alas yamna.
Ta. muih as yak yulnin. defuncin Muerte. Ch. chamay. G.
dedo Parte de la mano. Ch. orkab. G. auweni. I. death. M. upla pruwan / prahki.
lirah habu. I. finger. M. mihta slaya. Ta. dauna.
P. Sua wahwah. Ta. tingni bikisni. degeneracin Alteracin grave de la
deducir Sacar consecuencias. Ch. estructura de un tejido. Ch. majax uban
natanwiyaj. G. bariagun bunguag. I. ejarma. G. agadeiruni. I. degeneration.
deduce. M. nina wina dakbaya. P. rkpas. M. saura aipaswanka. Ta. muinh pisni
Ta. kalawi talwi. as dutni.
defecar Expeler los excrementos. degenerar Perder las cualidades de
Ch. bosyen. G. amuan / ebyebuha su especie originaria. Ch. ixik suy. G.
efdegdn. I. defecate. M. kanka dikaya. agadeira. I. degenerate. M. saura paskaya
P. ch. Ta. baluknin,wi. To. pwees. / lanki ikaya. Ta. sins kalna.
defecto Imperfeccin. Ch. kalapir. G. degollar Matar cortando el cuello.
dema / dehe / luriban / umenei. I. defect. Ch. xurujor. G. atigiruni lau mirati
d M. aisawanka. P. warkukin. Ta. dutnini. laglerugun. I. cut the throat of. M.
defender Proteger. Ch. korpesyaj. G. nana dakbaia. P. akatukta arsak. Ta. inin
atonigira / erera taru. I. defend. M. bapi dinitsuru wanh dakwi.
bukaya. Ta. ilpni kawi. dejar Abandonar. Ch. yajres. G. igiruni. I.
de fe n sor El que def iende. Ch. leave. M. swiaya / baha wina. P. akastesh.
ajkorpesyaj. G. ayanuhati warugie. I. Ta. dapamnin.
defender. M. bapi buki layarka. Ta. ilpni del Contraccin de de y el. Ch. te. G.
kayang. lmagien. I. of the. M. wina. P. eke. Ta.
deferencia Adhesin respetuosa. Ch. wingni birwa.
kabajseyaj. G. lnuadaha / abadni. I. delante Situado enfrente. Ch. tut. G.
deference. M. rispik daukanka. Ta. nitni. lubaragie. I. in front. M. taura. P. ewaki.
definicin Significado de una palabra. Ta. tanit yak.
Ch. xe warche ira. G. lila / lisuruni / delegacin Conjunto de delegados. Ch.
lariganagu. I. definition. M. sturka tanka. koxir. G. gawagutia. I. delegation. M. ta
Ta. yul tunun as. brabrira nani. Ta. diligasuin ni.
definir Fijar el significado de una palabra. delegado Persona en quien se delega.
Ch. xe warche. G. ichiga lisuruni. I. Ch. chilin. G. gawaguti. I. delegate. M.
define. M. sturka wihta. P. nahpraartak. lengstar. P. wbs. Ta. adar kalawa muih
Ta. yul tun unas yakna. as yak.
deformacin Alteracin de la forma. G. delfn Mamfero marino. Ch. chuchay.
daniman / gringua. I. deformation. M. G. animlu tuti. I. dolphin. M. lam /
paskanka saura. Ta. dutni kalahna. dilpin. Ta. dilfin.

60
denunciar
delgado De poco grosor. Ch. kox. G. demente Loco. G. lltau. I. mad person.
dureiti / magleguti / brati. I. slim. M. M. lal saura. Ta. tunun dutni.
laura. Ta. arakni. democracia Gobierno del pueblo. G.
delicado Suave. G. mafagunti. I. warani. I. democracy. M. pulitik bisniska.
delicate. M. aihka subni. Ta. kulnin P. krin ahparwa. Ta. dimukrasia.
yamni. demonio Diablo. Ch. malin. G. mfuya
delicioso De rico sabor. G. semti. I. / winani. I. demon. M. sitan. P. amensra.
delicious. M. auhni pali. Ta. auhni. Ta. walasa / sitan.
delimitar Sealar los lmites. G. chiga demorar Retardar. Ch. ixner. G. darasa.
fadagua. I. delimit. M. mark ba kat. Ta. I. delay. M. let takaya. P. oh isht. Ta. taim
daklanin. diswi.
delincuencia Conjunto de delitos. demostracin Razonar para evidenciar
G. hungulemadua / badisida. I. una verdad. G. arauduni. I. demonstration.
delinquency. M. dakni saura. Ta. di M. saki madikaya. Ta. niningkanin,wi.
malyang. demostrar Probar con razonamiento.
d e li n c u e nte Que delinque. G. Ch. yejtzun. G. arauduni. I. demonstrate.
hungulema. I. delinquent. M. upla saura. M. madikaya. Ta. niningkawi.
Ta. dutni yamyang. denegar No conceder. G. michuguni. I. d
delirar Sufrir delirio. G. asaminara deny. M. yabras kaya. Ta. dikah.
masanranbu. I. rave. M. pat wawaya. Ta. denominar Nombrar. G. rida /
kalwarauwi. adagaragda. I. denominate. M. nina
d e l i r i o A lte r a cin me nt al. G. winaya. Ta. paknin.
masaranbudua. I. raving. M. lal saura denota Indica, significa. G. arauda
takan. Ta. sinsni lani. luagun. I. indicate. M. marikaia. Ta. talwi
delito Transgresin de la ley. Ch. / kulwi / ais dinpa.
mabanbanir. G. duru wairiti / afarahani. dentadura Conjunto de dientes. G. ari
I. crime. M. pt. P. rahwa. Ta. pat iyumulugu. I. dentition / set of teeth. M.
yamna. wan napa. Ta. anan.
d e magog ia Engao poltico. G. dentista Profesional de dentistera.
marasualugu lidan ubafu. I. demagogy. G. aransehati ari. I. dentist. M. napa
M. pulitik kuninka. Ta. pulitik yamyang. papaskra. Ta. an yamyang.
demandar Pedir, rogar. G. amriyaha / dentro En el interior. Ch. makwir. G.
aihadiha / aguseragda. I. demand. M. l munada / turagarigu tidan. I. inside. M.
dingkaia. P. arahtuk. Ta. kalwarauwi / bilara. P. asy. Ta. pakau.
kalmakunwi / yulwi. denunciar Dar a la autoridad noticias
demarcacin Frontera. G. fadagua. I. de un dao. Ch. kajtna. G. aduyara. I.
demarcation. M. yar bapanka. Ta. mark denounce. M. la mihtara mankaya. Ta.
yamwi. dahra yaknin.
demasiado Mucho. G. wairayli. I.
much. M. uva ailal. Ta. mahni.

61
departamento
departamento Parte de un territorio. derramar Dejar salir de un recipiente.
G. kuat lidan agaira. I. department. M. Ch. pusin. G. atura. I. spill. M. laikaya.
departamend. Ta. dipartamintu. P. twr. Ta. utuhnin.
dependencia Hecho de depender. Ch. derrame Vertido de un lquido. G.
tamar ira. G. dipeni. I. dependence. M. achlaha. I. spill. M. iswi taki ba. Ta. was
upla wala helpkara. Ta. kidi kaupak. as utuhwi rana.
depender Estar condicionado a una derretir Licuar por medio de calor. Ch.
cosa. G. dipenini. I. depend. M. upla wala jachres. G. agdaguagdni. I. melt. M.
helpkara iwaya. P. patorwarkerwa chapar. slilkaya. P. umbatak. Ta. arnin,wi.
Ta. di askarak yamiki. derribar Tumbar. Ch. ekmayir. G.
deponer Quitar. Ch. loksna. G. agidara. atgra. I. knock down. M. batahkaya. P.
I. depose. M. sakaya. Ta. awi yaknin,wi. akachra. Ta. tuklaknin.
deportar Expulsar de un pas. Ch. derrocar Destituir con violencia.
ajnesren. G. labuguru terencha. I. deport. Ch. kapasna. G. ewendedagdni.
M. kanbi sakaya. Ta. sauni kaupak I. overthrow. M. kriki sauhkaya. P.
yakpamnin. akahshra. Ta. anwi dauh kalpamna.
deporte Juego con ejercicio. Ch. asyar. derrochar Gastar sin medida. Ch.
d G. hurara. I. sport. M. pulanka. Ta. bal sajbestumin. G. agastara / abulgua. I.
iadayang. waste. M. kupia lukras tikaya. P. unw
deportista El que ejerce el deporte. tonch. Ta. minipis danh yamna.
Ch. ajasi. G. ahuauti / baliemuna. I. derrota Perder la competencia. Ch. satpa
sportsman. M. pulanka ta uplika. Ta. bal ajner. G. eferidira asgraguni. I. defeat.
yakis dayang. M. lus tiwanka. Ta. lus disna.
depositar Situar en un lugar. Ch. jocho. derrotar Vencer. Ch. ajnesbir. G.
G. afusuruni. I. deposit. M. asla sunaya. agaeiruni. I. defeat. M. win munaya.
P. akastesh. Ta. plisni yak danin. Ta. bit yamna.
depsito Lo que se deposita. G. lagai. I. desabrigar Quitar el abrigo. Ch. pisi.
deposit. M. asla sunan pliska. Ta. anin,wi. G. aragachaguagdni / asrusuhagda.
depurar Quitar las impurezas. Ch. ustan. I. without protection. M. kualka dakbaya.
G. anurada. I. purify. M. prata sakaya / P. armk arpesh. Ta. umuk ni yaknin.
klin daukaya. P. akps. Ta. klin yamnin. desacreditar Disminuir el crdito. G.
derecho Recto. Ch. noj. G. suruti. I. icharaguni. I. discredit. M. bahki kulkaya.
straight. M. wan raidka. P. yasti. Ta. tamat Ta. wat taras kalawaski.
kat. To. niny. d e s ac u e r d o Falta de acuerdo.
d e r ivar Provenir de algo. Ch. Ch. irikar. G. sigenei / mafalni. I.
bijnwantuka. G. lebuna. I. derive. M. bal disagreement. M. wilin apia. Ta. sip
takanka. Ta. di as kaupak kalahna. barang was dana.
de rogar Anular. Ch. satpa. G. desafiar Provocar. Ch. majresnib. G.
agurda. I. derogate. M. sauhkaya. Ta. nchahani. I. defy. M. nais munaya. Ta.
barangwaski,na. traini talwi.

62
descansar
desafo Accin y efecto de desafiar. Ch. desarrollar Aumentar. Ch. ukajnar.
umajres. G. asiginara. I. challenge. M. G. awseragdni. I. develop. M.
nais munan tanka. Ta. alas kalyamwi. pain paskaya. P. ka twe. Ta. mahnin /
desagradar Causar desagrado. Ch. barakwi,nin.
irichajbeyx. G. magudaragdni. desastre Desgracia grande. Ch.
I. displease. M. kupia sauhkaya. Ta. mabanbnir. G. damichi. I. disaster. M.
wantaws ki / yang. ull saukanka. P. warkwknas . Ta. di dutni
desagradecido El que no agradece. kalahna.
Ch. ajirichajbeyx. G. metengirati. I. desatar Soltar. Ch. weche. G. afargada.
ungrateful. M. tingkikas. Ta. ting ki kas. I. untie. M. lanhkaya. P. ryk. Ta.
desage Evacuacin del agua. Ch. uluhnin,wi.
ulokibja. G. laguragle duna. I. drain. desatornillar Sacar el tornillo. G.
M. li karma. Ta. talna. adugudugudagda. I. unscrew. M. kruka
desaire Afrenta. Ch. subajres. G. anga daikaya. P. aryok. Ta. kru wirh yaknin.
busiganu. I. snub. M. bahka kulkanka / desautorizar Quitar autoridad. Ch.
swira / swira daukanka. Ta. dddutni talna. ilakotor. G. agidarei bagumadihan. I.
desalojar Hacer salir de un lugar. Ch. discredit. M. kiaka krikaya. Ta. tunun
lokesna. G. asiruhani. I. put out. M. latara kaupak yaknin. d
sakaya. P. kksps. Ta. pani kaupak desayuno La comida de la maana. Ch.
yaknin. ajkinwyar. G. aigini binfiti. I. breakfast.
d e s an g r ar Perder sang re. Ch. M. titan pata / la kum pura luwi ba. P. sr
lokschicher. G. aseeiha. I. bleed. M. kapani. Ta. ma pairis kungni.
tallia sakaya. P. urhpas. Ta. diswi. desbarajustar Huir con miedo. Ch.
desanimar Quitar el nimo. Ch. irikeko. ajner bajkut. G. acafigda. I. throw into
G. agidarei gawagutibu. I. discourage. M. confusion. M. sibrin plapaya. P. arkat
kupia krikaya. Ta. baski kapat. trok. Ta. kira sak ki.
desaparecer Quitar de delante. Ch. descalzar Quitar el calzado. Ch.
satparir. G. efidiraguni. I. disappear. M. pispisyok. G. tarafachun sabadu. I. take
lab tikaya. P. tonchkwa. Ta. tanit kaupak one's shoes off. M. suska daikaya. P. tank
yaknin. ps. Ta. sus yaknin.
desaprobar No aprobar. Ch. imakar. descambiar Deshacer un cambio. Ch.
G. asiginarei. I. disapprove. M. bahki yajkun otronyajr. G. asnsira aganbiada.
kulkaya. Ta. yamnin awaski. I. change back. M. sins munanka. P.
desarmar Quitar el arma. G. efidiraguni. tamanka. Ta. sins yamnin.
I. disarm. M. rakska dakbaya. P. w descaminar Retornar. Ch. sutpar. G.
artesuk. Ta. arak nibus niningyaknin. achragadagda. I. mislead. M. yabal
desarreglar Desordenar. Ch. tijrun. tikan. P. tah wach topar. Ta. lapahwaski.
G. achgagua. I. disorder. M. yakabrira descansar Reposar. Ch. jiryen. G.
daukaya. P. warka. Ta. dahkalnin. emragua. I. rest. M. ris briaya. P.

63
descifrar
chrachahpra pata sukuhpar. Ta. ris desdicha Desgracia. Ch. mabanbanir.
dunin. G. inahuri. I. misery. M. badluk baman.
descifrar Encontrar el significado. Ch. Ta. dutni kalahna.
entuka. G. ariyahai llsuruni. I. figure out. desear Querer poseer. Ch. osre. G.
M. tanka briaya. Ta. un kalnin ais dinkidi. ayumura / abusenra. I. desire. M. brinka.
desclavar Sacar los clavos. Ch. P. kee. Ta. wat kalawi.
lokstakin. G. aragaha grabu. I. desecho Desperdicio. Ch. puxbir. G.
unpinning. M. silak daikaya. P. aduleragua. I. waste. M. ratwan. Ta.
kporkps. Ta. dutnin. yayanh.
descolgar Bajar lo que est colgado. G. desembarcar Bajar de una embarcacin.
aleiragda dahiti. I. take down. M. lanhki Ch. lokstaxukur. G. liyumaun. I. land. M.
mayara ikaia. P. wmonoka. Ta. lakpamnin but wina alahbaya. Ta. sahni tak.
m kaupak. desempatar Deshacer el empate. G.
descomponer Arruinar. Ch. satemma. lasgguni. I. tie-break. M. kum taura
G. aawairuni. I. decompose. M. luwaya. Ta. papat watna.
yakabrira daukaya. Ta. dutni yamnin,wi. desempear Ejercer. Ch. erewar. G.
To. la tsjia. ladgniwa. I. perform. M. daukaya. Ta.
d d e sco n ec tar Desenchufar. Ch. wark yamwi.
iritojban. G. achulara. I. disconnect. M. desempleo Falta de trabajo. Ch. matuka
dakbi sakaya. Ta. wairh yaknin. patnar. G. luwan wadagimanu. I.
desconocer No conocer. Ch. manata. unemployment. M. warkas / sin lanhkaya.
G. mebresini. I. unaware. M. kakaira Ta. wark dis.
apia. P. arrtrsn. Ta. talwaski. desengaar Hacer conocer el engao.
desconsuelo Angustia. Ch. yajchi. G. Ch. irimajresna. G. aduragda lau. I. face
mamalihauwan. I. grief. M. maisa nihkan facts. M. kuninka pura baikaya. Ta. alas
apu. Ta. sariki. yulwinih.
descontento Que no est satisfecho. desengao Conocimiento de la verdad.
Ch. iritzajyer. G. magundani. I. discontent. Ch. ajirimajres. G. aduragdni u. I.
M. lilla luha. Ta. yamni awaski. disillusion. M. raidka nu takaya. Ta.
describir Representar con palabras. Ch. nuyang.
tzijbanir. G. abardaguni. I. describe. M. desenredar Deshacer el enredo. Ch.
ulbaya. Ta. ulwi yamna. matzoktzan. G. afararaduni. I. unravel.
descubrir Destapar. Ch. chektes. G. M. lanwi takaya. Ta. uluh yaknin.
adeiragua. I. discover. M. pura bukudbaya. desenterrar Sacar lo que est bajo
P. akps rprh. Ta. wapahna / un kalna. la tierra. Ch. lokesbirrum. G. abugai
descuidar Quitar el cuidado. Ch. lagairagie. I. dig up. M. kurbi latara
irichojban. G. mebereseni. I. neglect. sakaya. Ta. pa uk yak yakpamnin.
M. main kaikras kaya / baha wina. Ta. desenvolver Quitar la envoltura. Ch.
main talwaski. pisem. G. afaragadagua / atuluragua. I.

64
desnudar
unwrap. M. taika wina sakaya. P. aryk. from. M. ma alhbaya. P. twr. Ta. kunin.
Ta. slin yaknin. To. li jun.
deseo Sensacin de adquirir algo. Ch. deshacer Destruir lo hecho. Ch. jachar.
tzajtzir. G. ayumahani / busieni. I. desire. G. atuluragua. I. undo. M. sauhkaya. Ta.
M. brinka. P. tah kap. Ta. wt yawi. dasuhkalna.
desequilibrio Prdida del equilibrio. deshonesto Que no tiene honestidad.
G. chgchg. I. imbalance. M. suika Ch. ajmajres. G. mafierunwati luagu. I.
kawaya. Ta. nining liliwi. dishonest. M. suhnu apia. Ta. alaskira.
desertar Abandonar una causa. Ch. desinfectar Matar las bacterias. G.
wepta. G. anura / furida / merederuni agumucha hau iana. I. disinfect. M.
lidan aban kesi. I. desert. M. suih plapaya. taskika sakaya. Ta. klin yamna.
P. trk. Ta. kalah kirana. desintegrar Romper la integridad.
desesperar Impaciencia. Ch. tzajtakir. Ch. matzajbun. G. agarenreguni. I.
G. argda furesei. I. despair. M. disintegrate. M. aslika wina sakaya. Ta.
bila kaikras laka. Ta. yamanduki / sah kalahna.
yabadanghni / yabadanghniki. deslumbrar Asombrar. Ch. kuxu. G.
desfilar Marchar en fila. Ch. xanatzojr. adeiragua. I. dazzle. M. ingnika tikaya.
G. afileiha / habulehan grigia. I. march Ta. dista. d
in formation. M. lain kat mars munaya. desmayo Prdida del sentido. Ch.
Ta. par k,wi. jayjayran. G. dan aigini binfiti. I. faint.
desfile Accin de desfilar. Ch. xanbarir. M. sinska tiwi ba. P. wawra. Ta. sngka
G. afileihani. I. parade. M. mars munaya. dauna.
Ta. parna,wi / parwarang. desmentir Decir a uno que miente. Ch.
desgajar Arrancar. Ch. jixte. G. cheksun. G. abuyrei liyereni. I. deny. M.
agucchara. I. break off. M. klaki sakaya. kuninka alkaya. Ta. alas yulyang.
Ta. dutnin / isnin. desmilitarizar Quitar el carcter
desgarrar Arrancar con violencia. Ch. militar. G. agidaraa sdara. I.
chekchajch. G. adgda. I. tear. M. demilitarize. M. soldajo yabka tikaya.
krikaya. Ta. anwi dutnin. Ta. militar yaknin.
desgarro Herida. Ch. chekir. G. desmontar Bajar un artefacto. Ch.
dti. I. tear. M. klakwanka kum. yemsi. G. aleiragda. I. disassemble. M.
Ta. pilaun. klerka madikaya. Ta. bulitni yaknin.
desgastar Consumir. Ch. bijkres. G. desmoronar Deshacer y arruinar. G.
agastara / ahiracha. I. wear down. M. agulduni. I. crumble. M. samaya. Ta.
biakaya. P. arha. Ta. danh kalahwi. tuklaknin,wi.
d e sg r ac ia Suceso f unesto. Ch. desnivel Fuera del nivel. Ch. irinoj. G.
mabanbanir. G. lamisei. I. misfurtune. egelei. I. slope. M. libel apia. Ta. bayalni.
M. trabil ull. P. warkwkn hapar. Ta. pat. desnudar Quitar las vestiduras. Ch.
desgranar Sacar el grano. Ch. jixma. koro. G. asurusuhauwa. I. leave naked.
G. efereha lagu awasi. I. remove the grain

65
desnutricin
M. praka daikaya. P. nah pesh. Ta. susu yapan wina buwaya. Ta. samuhnin. To.
kalnin. To. jas pjutjpjutj. nitslma.
desnutricin Falta de alimentacin. despojar Quitar. Ch. loksen. G.
G. maigini. I. malnutrition. M. biauskira. agidaruwa. I. strip. M. platukbi sakaya.
Ta. arakwi. Ta. nining yakna.
desobedecer No acatar una orden. Ch. despotismo Abuso del poder. Ch.
makubseyaj. G. magnbadi. I. disobey. tijrunbir. G. eregu. I. despotism. M.
M. kiama karna. P. ahwesht. Ta. yulni karhnika brisa wisi la luwu ba. Ta.
rumna. dapamna.
desollar Quitar la piel. G. elechagua / desprender Despegar. Ch. jimpar. G.
araucha. I. skin. M. taya sakaia. P. yk. aguchara. I. come off. M. bukutwi taki
Ta. untak yaknin. waya. Ta. daknin.
desordenar Deshacer el orden. Ch. despus Posterioridad. Ch. nakpat. G.
tijresnar. G. achagaragua. I. disorder. M. larigien. I. after. M. ba wina. P. teshkwa.
yakabrira daukaya. Ta. lusuhnin. Ta. tanit yak.
desovar Poner huevos. Ch. arner. G. destapar Quitar la tapa. Ch. pasar. G.
emeilihani. I. spawn. M. mahbra apaya adra lau. I. uncover. M. pura bukutbaya.
d ba. Ta. luknin,wi. Ta. wapahnin.
despachar Enviar. Ch. ixnar. G. aunaha. desterrar Expulsar de un territorio. Ch.
I. dispatch. M. blikka waya. Ta. danh lokesrum. G. abuga / auna ein gie. I.
yamna. send to exile. M. kanbi sakaya. Ta. kurh
despacio Lento. Ch. chantaka. G. yaknin.
hamauraina. I. slow. M. tawa. P. thr. destino Futuro. Ch. rarir. G. isinuni /
Ta. tan dulautayang. buwaruguma. I. destiny. M. ai yabalka.
despedazar Hacer pedazos. Ch. Ta. tanit din.
xuruxuru. G. apisiha. I. tear to pieces. M. destreza Habilidad. Ch. bijnusyaj. G.
pisra klakaya. Ta. pisni yamnin. hemeni / sumadi. I. skill. M. talinka. Ta.
despedir Quitar el trabajo. Ch. iriyajku isti yamwi / lan kalahwi.
patnar. G. agura lidaragie luwadigemari. destrozar Despedazar. Ch. chorwen.
I. get fired. M. warka tikaya. Ta. parasnin G. adragua. I. smash. M. piskara
/ kiwi. klakaya. P. tas. Ta. pis yamnin,wi.
despegar Separar. Ch. achruma. G. destruccin Deshecho, arruinado.
agidaragua aban katai l badilegurabai. Ch. jimbirna. G. agadeira / aabilira.
I. unstick. M. bukudwan. P. psh. Ta. I. destruccion. M. sauhkanka. Ta.
dakyaknin. dutnikalna / dauhkalna.
desperdicio Desecho. Ch. lajkesib. destruir Arruinar. Ch. tijres. G. agadeira
G. hime barawali. I. waste. M. yuika. Ta. / aabilira. I. to destroy. M. saukaya. P.
yayanh. To. tycj. onch. Ta. dauh kalpamna.
despertar Interrumpir el sueo. Ch. desvanecimiento Desmayo. Ch.
bixkar. G. agaguduwa. I. awaken. M. makekwar. G. auwereguni. I. fading.

66
diez
M. tallia mayara iwan. Ta. nining iwitwi P. amnsr. Ta. walasa / sitan. To.
sangka dawi. lapunenpn.
desvelar Quitar el sueo. Ch. irwaynij. dialecto Lengua aborigen. Ch. ojoroner.
G. marumuguni ariyabu. I. keep awake. G. hentimahali. I. dialect. M. twisa warhra
M. yapan saukaya. P. kakwk. Ta. aisanka. P. nh waika-as. Ta. tu balna. To.
makauh wauhnin. nin jin piya.
desvestir Desnudar. Ch. puspus. dilogo Conversacin. Ch. ojyetok. G.
G. aragachaguni. I. undress. M. paka yanu / admurehani umagua. I. dialogue.
daikaya. Ta. asnina yaknin. M. stury aisaya. P. kapash. Ta. yulbawi.
desvo Desviacin. G. geyei. I. detour. M. To. ca mvelecj.
yabal klayara. Ta. pirinyak. diario Que ocurre todos los das. Ch.
detallar Describir con detalles. Ch. ajkin ajkin. G. le asgrbai sag weyu.
tzijban imbutz. G. gabahdaguradi. I. I. diary/daily. M. yu bani. Ta. di ma bitik
detail. M. sitnika kat aisaya. Ta. lawi talwi kalahwakidi.
yamwi. diarrea Defecacin lquida, frecuente.
detener Parar. Ch. nata. G. eredeha / Ch. numnak. G. aburuchuni. I. diarrhea.
adadaha. I. detain / stop. M. takaskaya. M. biara plapan. Ta. ba was. To. s
P. sh sak. Ta. laih watnin. mpee. d
deterioro Dao. Ch. posir. G. gadei / dibujar Representar por medio de un
agadeiruni. I. deterioration. M. aisawan. lpiz. Ch. tzormay. G. pikcha / adibuhani.
Ta. dauh kalwi. I. draw. M. lilka paskaya. Ta. lapis karak.
detrs Situado en la parte posterior. Ch. dibujo Representacin a lpiz. Ch. meyni.
tupat. G. tanagagien / tarigien. I. behind. G. yawadi. I. drawing. M. lilka kumi. Ta.
M. ninara. P. ask. Ta. dangnit yak. lapis wayani.
deuda Obligacin de pagar. Ch. betwar. dictatorial Accin de un dictador. G.
G. adurehani. I. debt. M. tras. Ta. taras gumadi / ldu. I. dictatorial. M. la makan
launin. To. level lejay. ba kat. Ta. bas yamwi / dutni.
devolver Regresar algo. Ch. sutin. G. dieciocho Diez ms ocho. G. dsi wid.
agiribudagda / aguyuguda. I. return. M. I. eighteen. M. itin. P. ukwa as owa. Ta.
kli yabaya. P. arkawarka wsh. Ta. wat salap minityak tiaskau bs.
kalanin. diente Parte de la boca que sirve para
de vo rar Comer con ansia. Ch. mascar. Ch. utyej. G. ar. I. tooth. M.
chawrun. G. huchechegua / aguchaguni napa / biawaya pata. P. k. Ta. am. To.
/ aheridagua. I. devour. M. wilin piaya. P. nivis.
amas. Ta. anwi kaswi. dieta Abstinencia. Ch. iriwen. G. lye
da Tiempo en que dura la claridad del sol. lunbai leigin lun atuadi. I. diet. M. sib
Ch. ajkin. G. weyu. I. day. M. yua. P. sr. apia. Ta. muna kulni.
Ta. ma taimni. To. pawasa. diez Decena. Ch. chamojy. G. dsi. I. ten.
diablo Demonio. Ch. malin. G. mafiya M. matawalsip. P. ukwa. Ta. dasin salap.
/ winani / mafuya. I. devil. M. sitan.

67
diferencia
diferencia Cualidad por la que algo se directivo Que dirige. Ch. ajjirseyaj. G.
distingue de otra cosa. G. amu tauserun. ichgna. I. directive. M. ta uplika / ta
I. difference. M. aihka ba tnka. Ta. satni briba war kum. Ta. lidir tunun.
balna. To. pacassaw. director Jefe que dirige. Ch. ajkampar.
difcil Que no se logra. Ch. intran. G. G. alidihati / agabutihati. I. director. M. t
herenguti. I. difficult. M. tnka karna. brabrira. Ta. tunun ta duwa as.
Ta. sip yamwas. dirigente Jefe que dirige. Ch. ajjorir. G.
dificultad Calidad de difcil. Ch. agabutihati. I. leader. M. lidar. Ta. lidir.
mabanbanir. G. gereng. I. difficulty. disciplina Conjunto de reglas. Ch.
M. sib daukras. Ta. sipawaski. kubesyaj. G. larubadibu. I. discipline.
difunto Fallecido. Ch. chamerir. G. hilli M. la kat mankaya. Ta. kasak lani.
/ finaru. I. deceased. M. prahki. P. n. Ta. d i s c r e pa r No c oi ncid i r. Ch .
dauna. To. nasa tsepe. mabanbanir. G. asiginaha. I. disagree.
digestin Accin de digerir. G. kimulei. M. snayara. Ta. sip awasdana.
I. digestion. M. biara alahwaya. Ta. ban disculpar Ofrecer disculpas. Ch.
awaihlana. korpesyaj. G. eferuduna. I. excuse. M.
dignidad Calidad de digno. Ch. ajkinir. patin makabaya. Ta. padin.
d G. iberini. I. dignity. M. kasakkira. Ta. discurso Alocucin. Ch. ojron imbutz.
rispitni. G. hayanuhan chamutia. I. speech. M.
digno Persona con decoro. Ch. ajkin. smalkanka kum. Ta. yul yamni yulwi.
G. iberinti. I. worthy. M. suhnu. Ta. discutir Examinar con detalle una
rispitkira. cuestin. Ch. cheksun. G. akutihani. I.
dilatar Retardar. Ch. ixner. G. abuyara. discuss. M. blahwaya. P. nn kapak. Ta.
I. prolong/postpone. M. takaskaya. P. kalbilnin. To. la velel.
peshkasak. Ta. tana tan. To. lajay jinwa. disentera Diarrea. Ch. butbar. G.
diluvio Lluvia muy copiosa. Ch. denesi. I. dysentery. M. tala siknis. Ta.
jajarixner. G. gunubu. I. flood. M. li ba was.
awanka tara. Ta. wasnuhni banghwi. disfrutar Sentir placer. Ch. tzajyerir.
dinero Moneda. Ch. tumin. G. seinsu / G. liseme egundani. I. enjoy. M. auya pah
kp. I. money. M. lalah. Ta. lalah. To. daukanka. Ta. yamni kaldakanin.
temel. disgusto Enfado. Ch. imaturer / yantaka.
dios Ser supremo. Ch. katata. G. bungiu G. safagura / igani. I. upset. M. wand
/ faradiu / suntigabafu / baba. I. god. M. apia. Ta. laikawas.
dawan. P. patisht. Ta. dawan. To. jepa disimular Encubrir la intencin. G. fara
pn / tomam pons. parfu. I. hide. M. pain baku madikaya.
direccin Inclinacin hacia un lugar. Ta. un dis kapat.
Ch. bat. G. ma / emeri / asgraglei. disminucin Rebajar de magnitud. Ch.
I. direction. M. diriksan. Ta. angkat. To. tijtirer. G. adiuragua. I. decrease. M. kau
moo. sirpi paskaya. Ta. bintis yamnin.

68
doctor
disolver Separar. Ch. ukan. G. afarenra. divisin Accin de dividir. Ch. xermayaj.
I. dissolve. M. wawi slilkaya. Ta. arnin. G. farengua. I. division. M. dibaid
disparar Hacer que una arma despida munaya / diara ailal wiriara sakayaba.
un proyectil. Ch. juroner. G. hraha / Ta. pis yak yaknin.
hra. I. shoot. M. raks lulkaya. P. tn. divisor Cantidad por la cual se ha de
Ta. tutnin,wi. To. tjinyja. dividir otra. G. afrehati / lebu frenti.
dispensar Eximir. G. agaeiragda. I. I. divisor. M. baiki sakaia sip / kaiki
dispense. M. patin takaya. Ta. padin. To. sakaikira. P. ph ph katah. Ta. kulwi sah
pijni pjini tjil. yaknin.
dispersar Separar. Ch. xutinar. divorciar Deshacer judicialmente el
G. har gdn grigia lidangien matrimonio. Ch. aktanirchakojt. G.
damurigua. I. disperse. M. yakabrira igiraguni. I. divorce. M. dibors munaya.
daukaya. P. as as tsh. Ta. ilih yaknin. Ta. kaldana.
disputa Desacuerdo. Ch. irikar. G. divorcio Separacin judicial de los
ereguni. I. dispute. M. mapara buwanka. conyugues. Ch. aktanchakojt. G. igiragua.
Ta. blalahna. I. divorce. M. marit laka dakbi sakanka.
distancia Espacio. Ch. bat. G. disegura Ta. kal dadawi,nin.
/ yarafagua. I. distance. M. asla apia. Ta. doblar Curvar. Ch. nikchan. G. egereda d
ilihwi. / abaruchagua. I. bend. M. kli wala briaya.
distinto Diferente. Ch. intyach. G. amu P. piksh. Ta. lamnin,wi. To. lij / playulin.
luwai. I. different. M. defrand. Ta. sat uk doce Diez ms dos. Ch. chamojy chate.
/ sat sat. G. doce. I. twelve. M. diera dasin kum.
distribuir Dividir una cosas entre varios. P. ukwu as pok. Ta. salap as dawak b.
Ch. xerpa. G. afarenhani. I. distribute. M. docena Doce unidades. Ch. tosena. G.
diera yuwaya. Ta. yunnin. dsnu. I. dozen. M. diera dasin kum. Ta.
diurno Relativo al da. Ch. ajkinir. G. salap b.
weyuragu. I. diurnal. M. kaknara. Ta. docente Maestro. Ch. ajkanseyaj. G.
madah. araudahati maistu / maisturu. I. teacher.
diversidad Variedad. Ch. kora. G. sun M. skul sasmalkrika. P. kahchwshta. Ta.
haruyeigu. I. diversity. M. satka manis. kul sumalyang. To. nin ysa liji.
Ta. satni. dcil Obediente. Ch. inkunkun. G.
diversin Alegra. Ch. tzayer. G. mafagnti / diliti / darngiluti. I. docile.
isebehari / igundani. I. fun. M. lilla M. bila wawalra. P. mhmenna. Ta. yul
pulanka. Ta. lilia lani. dakawi.
dividir Separa en partes. Ch. xere. G. doctor Mdico. Ch. ajtzakoner. G.
afanhani / apisihani. I. divide. M. baiki sursia hiru / sursia wri. I. doctor.
sakaya. P. ph phkatah. Ta. pis yamnin. M. daktar. P. isi ishta. Ta. daktar. To.
To. pjini pjini lejay. tsyucja liji.
divieso Absceso. Ch. chekir. G. giburi. I.
boil. M. yukri. Ta. suru.

69
documento
documento Escrito que acredita algo. dorso Espalda. Ch. pat. G. tanagan aban
Ch. ujunerer. G. dugumdu. I. document. lib / angani. I. back. M. nina mapa. P.
M. dokumend. Ta. ulwi dana. asuk. Ta. araini / arangni. To. mpy popa.
doler Padecer dolor. Ch. kuxner. G. dos Uno ms uno. Ch. chate. G. biama /
agarida. I. have a pain. M. latwan wawaya. bian. I. two. M. wl. P. pok. Ta. b libit
Ta. dalawi,nin. manahb. To. mat.
dolor Sensacin aflictiva. Ch. kuxbar. G. drenaje Tubera para expulsar las aguas
griti. I. pain. M. wina latwan. P. aph. Ta. residuales. Ch. trenage. G. chigati lemei
dalan dakayang. To. vyaja. duna. I. drainage. M. taski laya tubula.
domesticar Acostumbrar a un animal Ta. tubu ana.
salvaje a la compaa del hombre. Ch. droga Sustancia alucingena. G. paisi
tzajtzar. G. femuduni. I. domesticate. M. afaruti samina. I. drug. M. diara saura
tim daukaya. P. akai k / achiwishpar. yusmuni ba. Ta. druga.
Ta. tim yamnin. To. ma lacjayapj. duda Indeterminacin. Ch. manata. G.
domicilio Lugar en que se vive. Ch. inhi / mafuna / msan. I. doubt. M. kasak
ajturer. G. ei lubai veredera / ubiebari. lukras. Ta. ramh kultas.
I. domicile. M. tawan. Ta. sak kidi pani. duelo Desafo. Ch. tzejranir. G. igrihabu
d dominar Tener bajo su dominio. Ch. / gebgua. I. duel. M. sary takanka. P.
tzajtzar. G. agumadiruwa. I. dominate. phn. Ta. dalan.
M. wabni daukaya sandi. P. krepka. Ta. duende Espritu. Ch. twente. G. duendu.
bas yamnin. To. jitcj. I. goblin. M. diwindy. P. wkahms. Ta.
domingo Da despus del sbado. G. duindi. To. yom tsjicj jastycj.
dimsu. I. sunday. M. sandi. P. semana dueo Persona que tiene el dominio de
akahtuk. Ta. ris mani. To. lominca la. algo. G. labureme. I. owner / propietor.
donar Dar. Ch. ajkun. G. adwehani / M. dawanka. P. wh. Ta. danwan. To.
ubdmu. I. donate. M. frisand yabaya. justaa.
P. wsh. Ta. wirihnin / prisant. To. se. dulce De sabor a la miel. Ch. inchir. G.
donde Lugar de destino. Ch. tya. G. halia. bmeti. I. sweet. M. damni. P. prw. Ta.
I. where. M. amsara. P. p p. Ta. andika damni sarap kapat. To. wja.
paniyak. To. ca. dulcificar Endulzar. Ch. inchirir.
doa Seora. Ch. ixkajre. G. waiyei. I. ms. G. abmedagda. I. sweeten. M. damni
M. rispek mairin. P. krt. Ta. yal barakni. daukaya. P. prwk. Ta. damni yamnin.
To. tsjas. To. wja jin piya.
dormir Estar en estado de reposo. Ch. duplicar Hacer doble. Ch. chakojterir.
wayner. G. armuga. I. sleep. M. yapaya. G. adbuliha / puha / aguyaguag.
P. h hkh. Ta. kaminin. To. tjejya. I. duplicate. M. sim sat wal paskaya /
dormitorio Habitacin para dormir. Ch. damnika ba. P. pk / arpshka pok. Ta.
waynib. G. saunburu / sonburu / rumu dubil. To. plpucj ca nsem.
armaglei. I. dorm. M. yapaya rumka. durar Continuar siendo. Ch. war. G.
P. hkh. Ta. kaminin pani. To. mo jy. seiwiti / durati / deiguadan. I. last. M.

70
duro
wihka waya. P. tpuhn. Ta. banki / ban
atnin / kaunhki / karanG. To. ps naya.
dureza Calidad de duro. Ch. kekonib.
G. dereti / grewei. I. hardness. M. uva
karna / karhna. P. kuinitish. Ta. dadasni.
duro Firme, resistente. Ch. intan. G.
dereti. I. hard. M. karna. P. kwinih. Ta.
dadasni / parasni. To. tmcj.

71
ebanista
ebanista Carpintero calificado. Ch. efectuar Hacer. Ch. chenar. G. adga
ajsuste. G. lihuduhu adaraguti. I. / abaraseguda / benefa. I. effect. M.
cabinetmaker. M. dus diara papaskra ba. daukaya. Ta. yamnin.
Ta. ibanita al. eficaz Activo. Ch. tikruma. G. hemeniti.
e b r io Bor racho. Ch. ajkarer. G. I. effective. M. kasak pain. Ta. parasni.
bacharuwati / gawidinuti. I. drunk. M. egosmo Excesivo amor de s mismo. Ch.
bla laka. P. misen. Ta. blaki. merexnir. G. luwaridigie. I. selfishness.
echar Expulsar. Ch. loksnar. G. abuga / M. selb aidukia baman dadaukra. P. ach
agura. I. throw out. M. lulkaya. P. echah. shten / atach achaishte. Ta. witin mana.
Ta. rumwi. To. levell.
eclipse Ocultacin de un astro por eje Pieza cilndrica alrededor de la cual
interposicin. Ch. kilis. G. aaugu. I. gira un cuerpo. G. lebu. I. shaft. M. misin
eclipse. M. katy aisukura alkan. P. skh. lalka kum. Ta. pisni as payak.
Ta. aiskur. To. nen. ejecutar Ajusticiar. Ch. kitzrun. G.
eco Repeticin de un sonido. Ch. takbeyaj. adga. I. execute. M. la kad daukaya. P.
G. umalali. I. echo. M. karma binka / kh. Ta. yamnin,wi. To. lejy.
manka. P. wark rh. Ta. bin ni. ejemplar Modelo. Ch. bajxanir. G.
economa Ahorro. Ch. chojbatumin. uwadigiali kei ligia / lunti layeihaun. I.
G. seinsu / irisini / kp. I. savings. M. copy. M. patran kum. Ta. talia.
maihsira daukaya. P. plato nkatich. Ta. ejemplo Hecho que se cita para hacer ms
basni apaknin. claro lo que se dice. Ch. cheyajir. G. kei
edad Tiempo de vida de una persona. Ch. hamuga. I. example. M. praki kaikanka.
chir. G. irumudi. I. age. M. manka. P. ku P. ahparima. Ta. pat talwi. e
psh. Ta. kurihni. To. nol tyatj. ejercicio Accin de ejercitar. Ch.
edificacin Edificio. Ch. nojotot. G. warchyar. G. hingi. I. exercise. M.
galigande muna. I. edification. M. ubtiz eksasais. P. asawriha. Ta. yamnin din as.
watla. Ta. paknin,wi. ejrcito Cuerpo de soldados. Ch. kora
edificar Construir. Ch. chempayaj. G. ajkojk. G. asudarahatia. I. army. M.
abunagua muna. I. edify. M. paskaya. P. soldajo dakni. Ta. militar balna.
kah. Ta. pakwarang ki. elaborar Preparar un producto. Ch.
educar Perfeccionar. Ch. irsajimbutz. chempar. G. aunwenbudagda. I.
G. afurenderuni / aduragda u / elaborate. M. ridi paskaya. P. kah. Ta. di
asbudiragni ngua. I. educate. M. as yamnin.
wabni smalkaya. P. achawsh. Ta. kul elstico Que tiene elasticidad. G.
nin. To. jin ysa. chawachawati. I. elastic. M. tasa nj
efecto Resultado de una accin. Ch. paskanka. P. tai. Ta. plastik.
imbutzir. G. laguyun badga. I. effect. eleccin Votacin para elegir. Ch.
M. baku taka. Ta. di as kalahna. sajkan. G. abuduhani. I. election. M.
wahbi saki sain munanka. Ta. iliksan
mani.

75
electorado
electorado Conjunto de electores. emanar Desprender de algo. Ch.
Ch. korasajkanob. G. abuduhatia. I. yajkuntuka. G. aguchara / efereha /
electorate. M. bak sakan uplika nani. Ta. atgra. I. emanate. M. dakbi sakaya.
iliksan rumyang. Ta. dak yaknin.
electricidad Energa. Ch. kajkir. G. embajada Representacin diplomtica.
erei / igemeri / leiti. I. electricity. M. Ch. turertakren. G. haban terencha lidan
elektrik. Ta. misin pawani. ka agaira. I. embassy. M. kuntry ta
elctrico Que tiene electricidad. Ch. uplika. Ta. sau uk apisni.
kjkinir. G. galati erei / gegemeriti. I. embajador Representante diplomtico.
electric. M. elektrik brisa. Ta. iliktrik duwi. Ch. ajturertakren. G. aununtin luagu
elegancia Calidad de elegante. Ch. ka agaira. I. ambassador. M. kuntry ta
imbutzir. G. buregini. I. elegance. M. brabrira. Ta. sau ukmuinh.
salid respik kad. Ta. kasak yamni. embarazada . Mujer preada. Ch.
elegir Escoger. Ch. ustan. G. abduha. kuchur uyar. G. dagarinatu / agaradutu.
I. choose. M. bak saki briaya. P. tk / I. pregnant. M. mairin kuihra. Ta. yal
akamana. Ta. walwi atalnin. To. jipj piya bankau. To. way jasa.
ca nsem. embarazar Prear. Ch. kuchres. G.
elemental Simple. Ch. intran. G. adagarinagda / agaradagda. I. get
lihuduhudu. I. elemental. M. nidka pali pregnant. M. kuihra mankaya. P. arya
/ diara piska kum. P. tk. Ta. makauni. tok. Ta. ban kau ana.
elevacin Altura. Ch. santarir. G. iuti. embarazo Preez. Ch. kuchwan. G.
I. elevation. M. uva purara. P. kahah. Ta. dagaun. I. pregnancy. M. kuihra mankan.
e makauni. P. aryahwa. Ta. ban kau.
elevar Alzar. Ch. santar. G. iuwa / embarcacin Nave. Ch. turerkobir. G.
awairagda. I. elevate. M. purara sunaya. waporo / ugunei. I. boat. M. butra ulaya.
P. khaka / kaah. Ta. ayangni dulauna,wi. P. pury uyayo tech. Ta. but / avuin / wing
To. campayna tjem. kuring.
eliminar Quitar. Ch. satar. G. agidara embarcar Subir a un barco. Ch.
/ aguluruda / agumuchaguagda. I. tojbenko. G. fayara. I. embark / go on
eliminate. M. klaki dakbaya. P. onch. Ta. board. M. sibra ulaya. P. puru uya. Ta.
yakpa mna. kuring yak kanin,wi. To. casa tjem.
elite Grupo selecto. G. mama kamani. I. embargar Suspender judicialmente. G.
elite. M. bak sakan. Ta. muih kul la. laguburahaun ufarani. I. seize. M. la wina
ella Pronombre de tercera persona lalahka dakbaya. P. puruh uya p. Ta. pan
singular, femenino. Ch. jax / jaxir. G. yamnin.
tugia. I. she. M. witin mairin. P. eka. Ta. embellecer Dotar de belleza. Ch.
witin. imbutz ira. G. ewendeda. I. make
elogio Alabanza. Ch. kabarir. G. beautiful. M. kau prana paskaya. P.
ideweresei. I. praise. M. mayunra. Ta. enatis. Ta. naksihni.
aiwanwi.

76
empresa
emblema Smbolo. Ch. kirikna. G. empatar Emparejar. Ch. burwar. G.
sarini. I. emblem. M. wan plakka kum. auwaradagua / gaubagauba. I. tie. M. wal
Ta. imblima. baku takan. Ta. papat.
embolia Obstruccin de un vaso empate Igualdad en una competicin. G.
sanguneo. G. hitalugu. I. embolism. M. uwaraguni. I. draw. M. wal baku takaia.
tallia wakia dakban. P. tawrchoktah. Ta. Ta. papat watna.
nining iwitwi. empear Dejar una prenda por una deuda.
embolsar Poner en bolsa. G. aburacha G. epeera. I. pawn. M. panmunaya. Ta.
tidaun sag. I. pocket. M. plastik bilara impiar yamnin.
mankaya. P. umusta. Ta. bulsa yak anin. empeorar Desmejorar. Ch. mabanbanir.
To. moo teln. G. wairiguarg / graungu turaguti. I.
emborrachar Embriagar. Ch. karay. worsen. M. kau sauhkaya. Ta. dutni ki.
G. abacharuwada / awidinuha / tagua. I. e m p eq u e ec e r Disminuir. Ch.
get drunk. M. bla daukaya. P. msh. Ta. chuchwanir. G. aradaguni / asuiragua
wasak diwi. To. tjemyona. / adiuragua. I. make small. M. tuyudbi
emboscada Ataque por sorpresa. Ch. sirpi daukaya. Ta. bintisyamnin.
chukseyajir. G. egeyedagua. I. ambush. empezar Comenzar. Ch. kajyes. G.
M. dahra walras prukaya paskanka kum. agumesehani. I. start. M. ta krikaya. P.
Ta. tanka nudis. atahtuk. Ta. ramh.
embotellar Poner en botella. Ch. empinar Levantarse en alto. G. ehegucha.
ujojaxbir. G. arhani / agalagda aban I. raise. M. wapni daukaia. P. wrsh. Ta.
budein. I. bottle. M. batilra mankaya. P. dulaunin makau. To. sijuns.
baten umus. Ta. batil yak anin. To. tsjan emplazar Colocar. G. adagaragda. I. e
moo teln. place. M. wihta mawanra paiwaia. Ta.
embriagar Emborrachar. Ch. karer. G. dana.
abacharuwada / tagua. I. get drunk. M. emplear Dar empleo. Ch. kotor. G.
bla tikaya. P. ptha. Ta. bla kalnin. To. ahayaruwa. I. employ. M. wark yaia. P.
tjemyona. katuh wish. Ta. wark kalana.
empacar Envolver. Ch. basa. G. apakra / empleo Ocupacin. Ch. kotorer. G.
auburagua. I. pack. M. diara ra mangkaya. ifisirutei / adgni. I. employment. M.
Ta. punin. wark uplika. P. katuh. Ta. wark yakna /
e m pachar Enfer mar, diagnstico duwi.
de curandero. Ch. maktajnes. G. empollar Calentar el ave los huevos. Ch.
apacharuwada. I. have indigestion. M. jokchen. G. afugara. I. hatch. M. luhpa
biara warwan siknis. P. empachahakiwa. paikaya alkisa. P. pono apih. Ta. suman
Ta. impatsu. dahni.
empapar Penetrar un lquido. G. chun e m pr esa Sociedad mercantil. G.
fadafa / addr. I. saturate. M. wal baku aluguraglei. I. company. M. yuyakira
daukaya. P. aschah. Ta. papat wawatna. gabamendka. Ta. imprisa.
To. s mo toncja.

77
empujar
empujar Hacer fuerza contra una cosa M. silakra mankaya. P. achahasak. Ta.
para moverla. Ch. taksunar. G. adgua / silak yak anin.
adaragua. I. push. M. platukbaya. P. rs. encargado Persona responsable de algo.
Ta. sak tuknin. To. tce liji. Ch. chujkuna. G. arihitu lau / tni. I. in
en Dentro. G. munada / turagarigu / tidan. charge. M. main kakaira. Ta. tunun as.
I. in. M. ra / bilara. P. krash- / kw. Ta. e n c a r g o Cosa enca rgad a. Ch.
pakau. To. nea. chujkunbir. G. ilagu / wadaradun. I.
e nam o r ar Prometer amor. Ch. assignment. M. main yabaya. Ta. muih
ukanibob. G. adarihani / inseehabuni. din.
I. make someone fall in love. M. laik encender Conectar un aparato. Ch.
kaikan pramiska daukaya. P. ahrai. Ta. tombar. G. ebeda. I. turn on. M. ankaya.
wat akltulwi. P. atuk. Ta. dalhnin. To. pwitja.
enano Diminuto en su especie. G. encima Posicin superior respecto de otro.
hinanu. I. dwarf / small. M. sirpi pupia. G. ligibuagu. I. above. M. pura. P. ah.
P. bohbn. Ta. parihni / bintisbin. To. Ta. minityak ilnin. To. pjaca nt.
amana toncja. enclenque Impedido. G. danimti /
enarbolar Levantar una bandera. G. ganti kanpuleini. I. weak. M. sip ayauras.
adibiragdei fanidira. I. raise. M. plaking Ta. kahwa.
bapaya / purara bukaia. Ta. bandira encoger Acortar. Ch. butban. G.
dulawi. anurada / asuresiha. I. shrink. M. kludka
encabezar Ir al frente. Ch. yumarir. G. daukaya. P. wrh. Ta. lamnin. To.
ichgna. I. lead. M. lal purara mankaya. latilyuja.
e P. asatah. Ta. ta tuna kiwi. encolerizar Poner colrico. Ch.
encadenar Atar con cadenas. Ch. kijnarbir. G. asafaragua. I. provoke. M.
kachmar. G. agragua lau grigri. I. kupia sauhkaya. P. akaiwa. Ta. an sak ki.
chain. M. lainra wilkaya. Ta. sin anin. encontrar Hallar. Ch. tajwinar. G.
encajar Meter una cosa dentro de otra adaira adunragua luma. I. find. M. sakaya.
ajustadamente. G. ebelagda. I. insert. M. P. ps. Ta. kalpakwi. To. sinucj.
diara kum bilara mangkaia. P. ppsh. Ta. encrucijada Dilema. G. durundei. I.
tang anin. To. vyajama. crossroads. M. trabil kum. Ta. kaluduhna.
encanto Persona que embelesa. Ch. encubrir Ocultar una cosa. G. aramuda /
matz. G. ayunurawaguwatu luragu areida. I. conceal. M. yukukaia. P. arh.
tubuidun. I. charm. M. salid paskanka Ta. malnin. To. casa jipj.
kum. P. saina. Ta. saikira. encuentro Reunin. Ch. tajwintzar.
encaramar Subir sobre algo. Ch. G. aundaruni. I. encounter. M. asla
chejbun. G. awairaguagda ilagu. I. prawanka. P. apas. Ta. kalpakna. To. lss.
climb. M. purara ulaya. P. akastwe pish. endeble Dbil. Ch. makekwar. G.
Ta. minityak kilnin. mereni / gulegulei. I. feeble. M. suabni.
encarcelar Encerrar en una crcel. Ch. Ta. parasni dis.
kachmayanotot. G. adarni. I. imprison.

78
engordar
enderezar Poner derecho. Ch. tatza. illness / disease. M. siknis. P. chanah. Ta.
G. ichgna. I. straighten. M. nauki saikniskira kalna.
wabni daukaya. P. yasstwa. Ta. barang enfermera Profesional que cuida los
yamwi,nin. To. tats. enfermos. Ch. ajtzakoner. G. agaranihatu
endulzar Poner azcar. Ch. chires. aganigihatu sanditi. I. nurse. M. nurs
G. abimedagda. I. sweeten. M. damni mairin. P. chanah chanah. Ta. nurs.
mankaya. P. parika. Ta. damni anin. enfermo Que no est sano. Ch. ajmok.
endurecer Poner duro. Ch. kekores. G. G. saditi / merumati / wuribati lturadi.
edragda. I. harden. M. karna daukaya. I. sick / ill. M. siknis pali. P. chanah. Ta.
P. kwika. Ta. dadasni yamnin. To. ca. siknis sak ki.
enemigo Opuesto. Ch. ajkijnar. G. gani. enflaquecer Perder peso. G. adureida
I. enemy. M. wan waihla. P. tk. Ta. / hrchn. I. make thin. M. blawaia. P.
wainhla. To. nejenemica. kuahtsh. Ta. araknin. To. tecjuele.
enemistad Oposicin. Ch. ajkinarir. G. enfrascar Meter dentro de un frasco. G.
mamadagua. I. enmity. M. waihla laka. demeburagu. I. fill a jar. M. batil ra laikaia
P. tk. Ta. waihnila. To. ma quelel lejay. o mangkaia / pn ra diara mangkaia. P. nh
enemistar Hacer perder la amistad. teshkak. Ta. d payak anin. To. motyu.
G. gaganigua. I. make enemies of. M. enfrentar Poner frente a frente. Ch.
waihla lka. P. tka. Ta. waihnila. To. bajxanut. G. agibudagu. I. put face to
ma quelel lanija. face. M. pana pana buwaya. Ta. muhnina
energa Capacidad de la materia para kat.
producir luz, calor, etc. Ch. kajkir. G. erei enfriar Poner fro, bajar la temperatura.
/ igemeri. I. energy. M. elektrik pawika / G. idili / hamuali. I. cool. M. kauhla e
siakua kati. Ta. ingni satni yamwi. daukaia. P. shka snhka. Ta. sannin. To.
enero Primer mes del ao. G. furumeti tsoja.
hati. I. january. M. siakwa kati. P. yaw enfurecer Enojar. Ch. kijnar. G.
kuatahtk / yawi atahtuk. Ta. kuskus asafaraguni. I. make angry / to infuriate.
waiku. M. wan kupia sauhkaya. P. akaiwa. Ta.
enfadar Enojar. Ch. kijnar. G. agauda anwi / anna sak ki.
/ asafaragua. I. make angry. M. lawaya. engaar Traicionar. Ch. majresyan. G.
Ta. an ki. eyerehani / amarasuhani / alugura aban
enfado Enojo. Ch. kijnarir. G. iu / igau umada. I. trick / to cheat / to deceive.
/ safura. I. anger. M. lawan tara. Ta. laik M. kunin munaya. P. rksh. Ta. alasni
awaski. / kalyamna. To. litsuwile.
enfermar Perder la salud. Ch. mokresa. engao Mentira. Ch. majres. G.
G. asandira / meruma. I. get sick / to marasualugu / iyereni. I. deceit / lie.
become ill. M. siknis takaya. P. chanatich. M. kunin laka. P. arkasah. Ta. alasni /
Ta. siknis kalahwi. kalyamwi.
enfermedad Alteracin de la salud. Ch. engordar Aumentar de peso una persona
mok. G. sandi / merumani. I. sickness / o animal. Ch. nojran. G. adibuneduni.

79
engredo
I. fatten / to make fat. M. batankaya. P. dry / to mop / to wipe. M. diki sakaya. P.
ntmn. Ta. salanin,wi. To. tintn. ahenka. Ta. suh yaknin.
engredo Credo de s mismo. Ch. enjuiciar Someter a juicio. Ch. tujam. G.
pijchisuy. G. bargua tungua / pantati. aguseruni. I. pass judgement / to judge. M.
I. spoiled. M. tara papulra. Ta. nuhni laura yabaya. Ta. silak yak danin.
kaldakawi. enlace Unin. Ch. nuturir. G. warani
engrosar Aumentar de grosor. Ch. / aundaruni. I. link / bond. M. wilkanka.
pimres. G. agaranaduni / garana / Ta. kalpak.
adiderida / adibuneda. I. enlarge / to enloquecer Perder el juicio. Ch.
thicken. M. yahpa daukaya. P. prahn kekewares. G. alldni u. I. go
/ chuk chuk. Ta. nuhni yamnin,wi. To. crazy / to drive crazy. M. krisy takaya. P.
pn tn. ahranutich. Ta. krisi kalna,wi.
engullir Tragar. Ch. bukir. G. enmascarar Encubrir. Ch. bakjutirut.
agunchaguni. I. bolt / to gulp down. M. G. purisilimaduwa / adauragua laru
samras lankaya. Ta. dsalnin. igibu. I. mask / to put a mask on. M.
enhebrar Colocar el hilo en la aguja. mawan yukukaya. P. watapak muka. Ta.
Ch. ose. G. ncha agusa. I. thread. M. munh awi.
trid silakra mankaya. Ta. trit anin silipyak. enmendar Corregir. Ch. kayen. G.
enigma De interpretacin difcil. G. ererehani. I. amend. M. piska prahkaya.
gariganagunti. I. enigma. M. lal blkanka. Ta. lawi talwi.
Ta. kulanin patki. enmienda Correccin. Ch. kayenbir.
enjabonar Lavar con jabn. Ch. G. erenseha. I. amendment. M. piska
e xapunna. G. asaburagua. I. soap up. M. mankaya. Ta. barangwi.
sub kuakaya. P. aboh apihtih. Ta. sutp awi enmohecer Cubrir de moho. Ch.
silipnin. mojores. G. hariun. I. rust / to make
enjambre Muchedumbre de abejas. mouldy. M. maka alkanka. P. kakawatich.
Ch. korachabob. G. hadibu hulah / Ta. yan kaswi.
hadibu hamabau / hadibu giurigiuri. I. enmudecer Callar. Ch. iryojronir.
swarm. M. nasma yula kraudka. P. sk. G. amanichuni / girigua tiyuma. I. be
Ta. amak n. To. cyapji tiyu. speechless. M. bila prakaya. P. kapashtu.
enjaular Poner en jaula. Ch. makbir. Ta. tinpas labatwi.
G. adauragua tau dunuru tubie. I. cage enojar Causar enojo. Ch. kijnar.
/ to put in a cage. M. pinsra mankaya. P. G. aharichagda / asafaraguagda /
asenwawa akao. Ta. kutwi anin. agadagda. I. anger / to make angry.
enjuagar Lavar con agua. Ch. pojbir. G. M. wan kupia sauhkaya. P. akaiwa. Ta.
achulagua / sra / suruha. I. rinse off. anwasak ki. To. tsinya.
M. sikbaia / sikbi sakaia / rins munaia. P. enojo Malestar. Ch. kijna. G. aharicha /
akatichka. Ta. kupuknin. safagua / ia. I. anger. M. kupia baiwan.
enj ugar Quitar la humedad. G. P. akai. Ta. anwi.
asuguragua / tugugua / atuguaguni. I.

80
enterrador
enorgullecer Llenar de orgullo. Ch. wilkaya. P. pohkasak / poh sak. Ta. tuk
pijchisuy. G. apantada / buharuwa. anin.
I. make proud. M. selp mayunra. Ta. ensaar Enfurecer. Ch. kijnar. G.
prautkira. gitaranigiduni. I. enrage. M. rakaya. Ta.
enorme Grandsimo. Ch. nojta. G. sumalna.
aunwerebun / hanarimeti luwairin. I. ensartar Atravesar. Ch. katar. G.
enormous / huge. M. uva tara. P. akacha. aburuchaguni. I. string. M. kang mankaya.
Ta. nuhni. P. porka. Ta. panin.
enraizar Echar races. Ch. wiryen. G. ensayar Probar. Ch. kansen. G.
agaluleda / gayure. I. take root. M. rutka apurupuruni / haucha. I. rehearse. M. prub
alkaya. P. Apis acha. Ta. rikni duwi. munaya. Ta. praktis yamwi.
enredadera Planta con tallo trepador. ensayo Prueba. Ch. kansena. G. auchuni
G. afilerihargtu. I. bindweed. M. inma / ariha labun. I. rehearsal. M. prub
dusra ablakwiba. P. brik brik. Ta. wah / munanka. Ta. praktis kalahwi.
tutuk. ensear Educar. Ch. kanseyaj. G.
enredo Lo. Ch. mabanbanir. G. chaga afurenderagda. I. teach. M. smalki
/ chauchau / brbun / ereregu. I. mess. madikaya. P. achawich. Ta. sumalnin /
M. aiblakwanka. P. Brik. Ta. trabil duwi. niningkanin.
To. letsojo. ensillar Poner la silla al caballo. G.
enriquecer Acumular riqueza. Ch. asadilira. I. saddle / to put on a saddle.
ayantumin. G. arisiduni. I. enrich / to M. muntura mankaya. Ta. aras satil anin.
become rich. M. yantliman takaya. P. Non. ensuciar Poner sucio. Ch. Ch.xexres.
Ta. yankliman. G. awiyeduni. I. make dirty. M. taski e
enrojecer Poner rojo. Ch. chakchakres. daukaya. P. Kaknaka / ishpataki. Ta. taski
G. afunada. I. redden / to turn red. M. kalahwi. To. te la tiji.
mawean pauni takanka. P. pihtich. Ta. entender Comprender. Ch. Ch.natar.
pauni kalnin. G. ebeda / adraguagda / egmecha. I.
enrollar Envolver en forma de rollo. understand. M. lan takaya. P. hwesh
Ch. bakrun. G. akauchuni. I. roll up. M. / awesh. Ta. n kalna / n kalahna. To.
kiubaya. P. wrih. Ta. tulnin. jin usa.
ensalada Platillo con hortalizas. Ch. enterar Informar. Ch. warer. G.
atzamkar. G. hiduru arigana. I. salad. agaranba. I. find out. M. nu takaya. Ta.
M. dus wahya pata. Ta. diukna bahawi un kalnin. To. teocj.
yamna. entero Completo. Ch. interti. G.
ensalzar Alabar. Ch. kabajseyaj. dayarti. I. entire / whole. M. alsut. P.
G. adumariduni. I. exalt. M. mayunra achorwa. Ta. ul ki.
yabaya. Ta. aiwannin,wi. e n t e r r a d o r Se pu lt u re ro. Ch.
ensamblar Unir. Ch. osen. G. acharagua ajmukmayaj. G. abunahati. I. gravedigger.
/ afidiragua. I. assemble. M. kumira M. pruwan babikra. P. onchta. Ta. nuyang
ki.

81
enterrar
enterrar Sepultar. G. abuna / abuna entrevista Encuentro y dilogo
furumegua katai. I. bury. M. bikana. P. entre dos personas. Ch. ojronerir. G.
nchk. Ta. nunin,wi. algdaguwani. I. interview. M. pana
entierro Enterrar un cadver. Ch. pana aisanka. P. kapach. Ta. kapak
mukmar. G. abunahani. I. burial. M. yulbabawi.
tasbara bikaya. P. akahka. Ta. nunin,wi. entristecer Ponerse triste. Ch. tzejrma.
entonar Cantar. Ch. kaywar. G. G. iruduni. I. make unhappy / to be sad.
eremuhani / aguwara uyenu. I. sing. M. M. sary takaya. P. Amenchkwa. Ta. sari
aiwanaya. P. aeyapas. Ta. aiwan nin. kalni / duwi.
entonces En aquel momento. Ch. into. enturbiar Opacar. Ch. kijnar. G.
G. biatibuga. I. so / then. M. well. P. daugua. I. make cloudy. M. pukni o taski
akachkwa. Ta. aiding / kidi taimni yak. sip kaikras. Ta. tatasni,wi.
entrada Sitio para entrar. Ch. ochen. G. entusiasmar Provocar entusiasmo.
ebelaglei. I. entrance. M. dimaika. P. Ch. ayan tzayer. G. wilini / hemeni. I.
tohka. Ta. angkut kanin. get enthusiastic. M. kupia bukaya. P.
entrar Ir de fuera a dentro. Ch. ocher. G. ahraritich. Ta. lilia bangh ilna.
ebelni / ahurugudagua. I. enter / to go in. entusiasmo Exaltacin del nimo. Ch.
M. dimaya. P. th. Ta. kawi kalahnin. To. tzayer. G. igundani. I. enthusiasm. M.
wama jum. kupia alki bukanka. P. ahrari. Ta. uba lilia
entregar Poner en poder de otro. Ch. minit bayakna.
ajkunar. G. ederegehani. I. deliver / to enumeracin Expresin sucesiva y
hand over. M. yabaya. P. wich. Ta. muih ordenada de las partes. Ch. tzikmarbir. G.
e uk yak danin. abada. I. enumeration. M. kulki ulbaya /
entrenador Que entrena. Ch. ajirseyaj. kulkaya / maisapakanka. P. awechka. Ta.
G. araudahati hurara. I. trainer / coach. numba ulnin.
M. smalki papaskra. P. kahchiwishta. Ta. enumerar Hacer enumeracin de las
praptis yamyang. cosas. Ch. tziki. G. ichiga lenumenrun.
entrenamiento Accin de entrenar. I. enumerate. M. kulkaia. P. awech. Ta.
G. esetirei / aransai. I. training. M. kulnin.
smalkanka. Ta. lan yamnin. envase Recipiente. G. agari le budein. I.
entrenar Adiestrar. Ch. ajirse. G. bottle. M. auhbaya pliska. P. baten. Ta.
amasura. I. train. M. wabnikara mankaya. bati.
P. kahchiwich. Ta. praptis kalahwi. envejecer Hacerse viejo. Ch. pakabix.
entretener Divertir a alguien. Ch. G. awariyada. I. age / to grow old. M.
wirna. G. adibiriha. I. entertain. M. pasa almuk takaya. P. chuaratich. Ta. muih
dih pulanka. Ta. yakisdi. barak.
entretenimiento Diversin. Ch. nata. envenenar Dar veneno. G. ichiga
G. isebehari. I. entertainment. M. lillia paisini. I. poison. M. poisin dakakaya. P.
pulanka. Ta. di karak yakisdi. aunisih pish. Ta. puisn dina.

82
esbirro
enviar Hacer llevar. Ch. ukechen. G. equivocar Tomar una cosa por otra. Ch.
aunaha. I. send. M. blikka waya. P. tun. satpa ut. G. abulireidagua. I. be mistaken
Ta. dukiunin. / to be wrong. M. mistik takaya. Ta. mistik
envidia Pesar por el bien ajeno. Ch. kalwi laihna.
osrenajt. G. gimuga. I. envy / jealousy. era poca. Ch. ajknob. G. lidni. I. era
M. tuman laka. P. envidiarha. Ta. muih / age. M. taim luanka kum. P. techki. Ta.
din tumwi. kidi taimni.
envidiar Tener envidia. Ch. osrenajtir. G. erguir Enderezar. Ch. intat. G. asurag. I.
agimugaha. I. envy / to be envious of. M. straighten up / to lift. M. wabni daukaya.
uplara tumaya. Ta. imbidia. Ta. barangnin.
envo Lo que se enva. Ch. kechna. G. erizo Animal con pas en la piel. Ch.
aunahani. I. shipment. M. blikanka. P. batix. G. hayuyu. I. hedgehog. M. dauwan
tunhas. Ta. pmwa,wi. taya rinso. Ta. ws kunka. To. yucutull.
envoltorio Lo que envuelve. Ch. ermita Iglesia pequea. Ch. yarkubotot.
basbirna. G. hauburati. I. wrapping. M. G. tirara ligilisi. I. hermitage. M. zers
blakanka kualka. P. muka. Ta. wadatna. sirpi kum. P. patishta aah kao. Ta. prias
envolver Cubrir. Ch. bajsar. G. aubura. n.
I. wrap. M. blakaya. P. muk. Ta. wadtnin. erosin Dao del suelo por la lluvia o el
epidemia Enfermedad que azota a una viento. G. lafaha man. I. erosion. M.
gran poblacin. G. sandi hadan pailabu tasba sauhkanka. P. tapuk. Ta. irhwi.
grigia. I. epidemic. M. siknis patka. P. erradicar Arrancar de raz. Ch.
chanahtakreh. Ta. siknis bukwi. baxwir. G. lhulachun. I. eradicate. M.
poca Era. Ch. ajkinob. G. dan ligia. I. rutkak sakaya. Ta. dutnin. e
age. M. taimka kum. P. teshki. Ta. taimni. errar Equivocar. Ch. satpa ut. G.
equidad Igualdad. Ch. inxojtir. G. aban yeregua. I. err /miss. M. mistik takaya.
abu. I. equity. M. wal baku. Ta. papat Ta. mistik lani.
atnin. error Equivocacin. Ch. mabanbanir.
equilibrio Estabilidad. Ch. turerir. G. G. buliregua. I. error / mistake. M.
derbugu. I. balance. M. pidka kat. Ta. mistik kum. P. warkua. Ta. mistik kalna.
papat karang. eructar Expulsar gases por la boca.
equipaje Maletas. Ch. nojchij. G. ilagu. G. auhani. I. burp / to belch. M. aikabi
I. luggage / baggage. M. wan sakbatka. P. sakaya. P. yu kuk. Ta. knin. To. nealtsa.
kua ia ku techka. Ta. maliting. esbelto Alto y delgado. Ch. nojtakox.
equipo Instrumentos para una accin. G. G. gagubu lia / bur ligia gie. I. svelte
tulu. I. team / equipment / gear. M. wan / slender. M. paskra paintara. Ta. naini
tulska. Ta. di yusyamnin. bilingni.
equitativo Que tiene equidad. G. esbirro Tirano. Ch. ajmabanban. G.
uwaraguni. I. equitable / fair. M. wal wairi turiban. I. killer / henchman. M.
praiska kad dauki brih waya. Ta. papat aikarnika briba wal taibanka lakara
karang. dinkiba. Ta. muih dutni.

83
escabullirse
escabullirse Escaparse. Ch. ixin. escenario Lugar para actuar. Ch.
G. adilira eingie. I. slip away / to slip chiriturer. G. hagibugien pailabu grigia.
through. M. yukwi tiwaya. Ta. kirinin. I. stage. M. pulaya pliska. Ta. yulbaunin
escalera Serie de escalones. Ch. darasani.
tabib. G. kalera. I. ladder / stairs. M. esclarecer Aclarar algo. Ch. cheksunar.
yantebs kauhla prukiba. P. tweha. Ta. G. akleiduni. I. clarify. M. kler munaya.
yamankangkani. To. ve jum. P. esklarecerka. Ta. klir yamwi.
escalofro Temblor con calor y fro. Ch. esclavitud Sometimiento excesivo. Ch.
sisajres. G. diligagua. I. chill. M. kauhla kotores. G. idamuni / alka / amudiruni. I.
lapta wal. P. taisa. Ta. sanni kalawi / slavery. M. alba laka. Ta. alba lani.
kalyukwi. e s c l avo Que no tiene liber tad
escaln Paso de una escalera. Ch. por sometimiento. Ch. ajkotor. G.
wantabib. G. lawariha kalera. I. step / amudiruwati. I. slave. M. alba kum. P.
stair. M. yantebsra ulaya. Ta. yamamngka. esckavoha. Ta. alba.
escama Placa rgida de la piel. Ch. Ch.sujr. escoba Utensilio para barrer. Ch. mesob.
G. laruwa / liyagama udura. I. scale / G. aburidaglei. I. broom. M. brum. Ta.
flake. M. inska taya. P. achrin. Ta. kisin. ubitna. To. lapjn.
escape Fuga. Ch. uwikarir. G. anuruni. escolar Nio que asiste a la escuela. Ch.
I. escape / leak. M. undka sirpi tahwanka. ajkanwar. G. leskuelauguna. I. scholastic /
Ta. bayakwi. school child. M. skul tuktan. P. escolarka.
escarabajo Insecto. Ch. worwota. G. Ta. kul walanbis.
lige lanpu / der tagai. I. beetle. M. daiwan escolaridad Grado en que est un
e sirpi dis busukrara dimisa. P. ash wrihta. escolar. Ch. jabkanwar. G. ka gradu
Ta. warat. To. cjoloncjln. ei. I. schooling. M. skul ulwan tebska.
e sc ar bar Rascar el suelo. Ch. Ta. kul kawi.
chempachen. G. achiga muan. I. scratch / escolta Tropa que escolta. Ch. sujkunar.
dig. M. salhkaya. P. Ar. Ta. kurhnin. G. atomigihatibu. I. escort. M. march ta
escarlata De color carmes. G. briba. Ta. iskulta.
funabeleti. I. scarlet. M. kalatka ingni escoltar Acompaar para proteger. Ch.
kum. Ta. w. sujkun. G. pn aunigihati. I. escort. M.
escarnio Afrenta. Ch. subajra. G. dira mainkaikaya ba. Ta. ilpnikalhwi.
agagibudagua. I. insult. M. upla winara esconder Poner en un lugar donde no se
latuan yayabraba. Ta. muhnina kat. vea. Ch. muktar. G. aramudaguni. I. hide.
escasez Carencia. Ch. sajbesbir. G. mi M. yukuwaya. P. auh. Ta. yakmaldarang.
/ grabiyu. I. shortage / scarcity. M. diera escondite Lugar para esconder. Ch.
luhwa patka. Ta. dis. muksyaj. G. aramudaguraglei. I. hideout
escaso Que existe en poca cantidad. Ch. / hiding place. M. yukwaya pliska. P. auha.
imbijk. G. lauguati. I. scarce. M. wiria Ta. yakmaldi.
baman sa. P. Tonch. Ta. kuih wa puk.

84
espaldar
escopeta Arma de fuego. Ch. tochti. escupir Arrojar saliva por la boca. Ch.
G. aragabusu. I. shotgun. M. rax. P. tujban. G. asuregua. I. spit. M. yabala
awatawarchkua. Ta. arak busnuh. tuhbaya. P. chuh. Ta. susuih tuhnin. To.
escorpin Alacrn. Ch. tinam. G. aguru pyutsj.
/ gu. I. scorpion. M. kuisry. P. ebis asua. esencia Lo indispensable. Ch. imbutzir.
Ta. wakurus. To. santiacutj. G. lagrchun. I. essence. M. nidka pali.
escribir Representar ideas mediante Ta. witin mana.
letras. Ch. tzijban. G. abrhani. I. write. esfera Slido limitado por una superficie
M. ulbaya. P. korsh. Ta. ulwi. To. pyacj. cur va. Ch. xoyoyoj. G. gararatu
escrito Documento. Ch. tzijbanir. G. daruguatu. I. sphere. M. mapa krukma
abrhauti. I. writings / document. M. kum. Ta. tayalni.
ulbanka. P. korska. Ta. wauhtaya ulna. esfrico De forma de esfera. Ch. wororoj.
To. pyacj sejm. G. garaguati lesetirun. I. spherical. M.
escritor El que escribe. Ch. ajtzijbayaj. krukma paskanka. Ta. tuyulni.
G. abrhati. I. writer. M. ayulbra. Ta. esfuerzo Empeo. Ch. takresna.
ulyang. G. afaragua luragu. I. effort. M. bapi
escritorio Mueble para escribir. Ch. buwanka. P. atapunas. Ta. kasak pat
tyatzijban. G. abrglei. I. writing yamna.
desk. M. ayulbra tibilka. P. kakorska. Ta. esmerar Empearse. G. laru linarun. I.
ulnin darasani. tidy up. M. diara kum kli o pain tawankira
escritura Documento de propiedad. briba. P. ispara. Ta. yamni talwi.
Ch. ujunares. G. abrhani. I. deed. M. espacial Relativo al espacio. G.
ulbanka. P. korskas. Ta. ulwi. huwariunguna. I. spatial. M. pliska klin e
escrutinio Recuento de votos. G. kum. Ta. pisni nuhni.
tabardn abuduhani. I. scrutiny. M. vot espacio El universo. G. ubau. I. space. M.
waungkataya kulkaya. Ta. ikutiu. pliska ull. Ta. ibin nuhni.
escuchar Or. Ch. ubin. G. agba. I. espada Arma de hoja larga. G. isubara. I.
listen. M. walaya. P. wesh. Ta. dakanin. sword. M. kutadsa. Ta. ispara.
To. pjocjs. espagueti Fideo largo. G. fuluaru
escudo Emblema. Ch. kirikna. G. gewerau arutu. I. spaghetti. M. makaroni.
idarnda. I. shield. M. wan kuntry Ta. ispaguiti.
plakinka. Ta. iskudu. espalda Parte posterior del tronco
escuela Edificio escolar. Ch. kanwarotot. humano. Ch. pat. G. anagani. I. back. M.
G. luban furendei / leskuela. I. school. M. nina mapa. P. suk paa. Ta. dang ahni.
skul watla. P. achawishko. Ta. kul ni. To. To. licj.
ysa nta. espaldar Parte posterior de la cama. Ch.
escu ltu ra Arte de esculpir. G. taspat. G. tuweden gabana. I. back. M.
agiwerihani. I. sculpture. M. lilka krikri wihta. P. asuk paa. Ta. krikri pirin.
paskanka. Ta. wayani.

85
espanto
es panto Ter ror. Ch. xerbaj. G. espritu Alma. Ch. meyn. G. iwani / pt.
hanufunei. I. fright. M. siran ikan. P. trok. I. spirit. M. spirit / lilka. P. Kwasah. Ta.
Ta. yabadanghni. piritni.
esparcir Extender. Ch. pukrun. G. esplendor Resplandor. G. wayagua. I.
atuleragua. I. spread / to scatter. M. splendour. M. ingwanka / diara swapni.
yakabrira daukaya. P. tayah tayah. Ta. Ta. lapwi.
ririhnin. esponja Masa porosa y flexible para usos
especfico Determinado. Ch. jaxtaka. domsticos. Ch. puyren. G. huahuatu. I.
G. le ligiyabai. I. specific. M. baha ba kat. sponge. M. puns. Ta. d as uruni.
Ta. parahni. espuma Burbujas en la superficie de un
espectculo Diversin pblica. Ch. lquido. Ch. yojmar. G. akuta. I. foam
wirnares. G. buid fulasurugu. I. show / froth. M. ukatka. P. Eya. Ta. lusuihni.
/ performance. M. aihka painkira. Ta. esqueleto Armazn sea de los
yakisdini. vertebrados. Ch. bak. G. abu. I. skeleton.
espejo Lamina de vidrio que refleja M. pruwan dusa. P. Apaa. Ta. waklni.
imgenes. Ch. kes. G. isibsei. I. mirror. esquema Representacin grfica de
M. luganglis bila kaikanka. P. wak chaa. algo inmaterial. G. adibuhani. I. outline
Ta. wayatal. / sketch. M. diriksan mabka. Ta. wayani.
espera Deseo, anhelo. Ch. kojko. G. esquina La que resulta del encuentro de
agobaha. I. wait. M. bla kaikaia / taim dos paredes. Ch. bisar. G. kn. I. corner.
yabaia. P. awak. Ta. tahawi. M. utla un. P. asuhta. Ta. kung.
esperar Permanecer hasta que llegue estable Permanente. Ch. turerir. G.
e o suceda algo. Ch. kojker. G. agbaha. sunwan dan. I. stable. M. ban bara kaya.
I. wait. M. bila kaikaia. P. awahka. Ta. P. akwa. Ta. kaunhki.
tahawi / sakatnin. To. li nucj. establo Lugar cubierto para encerrar el
espeso De mucha densidad. Ch. intat. ganado. Ch. maktewakaxob. G. ptu. I.
G. duruti. I. thick. M. buhni / bunska. P. barn. M. bib watla. Ta. turuh anin.
pakapaka. Ta. alni. estaca Madero con punta. Ch. suste. G.
espiga Inflorescencia sentada a lo largo wewe gagiriti. I. stake / stick. M. dus tatwa
de un eje. Ch. witrun. G. lugule ri. I. ear daukan. P. pehsa. Ta. pan subangni.
/ spike. M. plun kiama. Ta. di mayak estacin Lugar donde paran los buses.
sabatkna. Ch. turerxantar. G. taramagle busu. I.
espina Pa de ciertas plantas. Ch. tix. G. station. M. bus tesan. Ta. watnin plisni.
hiy. I. thorn / prickle. M. kiaya. P. sihki. Estadio Lugar donde se practican
Ta. ukung. To. sipj. deportes. G. fila. I. stadium. M. pulaia
espinoso Que tiene espinas. Ch. tixres. pliska. Ta. bal yakisda plisni / pani.
G. gimirrmirati / gahyuteti. I. thorny. M. estado Organizacin administrativa de
kiaya baman. Ta. ukuning. un pas. Ch. korajkamparob. G. uwai. I.
state. M. gabamend. Ta. gabamint yamnin
dfin.

86
estropear
estafa Robo con engao. Ch. xujch. G. estirar Alargar. Ch. bitzesna. G.
iweru. I. rip-off/fraud. M. kunin muni achawaragua / amigifedagda. I. stretch.
implikanka. Ta. malna. M. aubaya. P. h. Ta. dulnin.
estampa Reproduccin de un dibujo, estomacal Relativo al estmago. Ch.
pintura o fotografa. G. tanpu. I. imprint. nakres. G. uragairagti. I. stomach. M.
M. stamb prakaya. Ta. tamp. wan biara saika. P. sukuh. Ta. ban p.
estante Armario con anaqueles y sin estmago rgano del sistema digestivo.
puertas. G. tubari liburu. I. shelf. M. diara Ch. nak. G. uragairag. I. stomach. M.
sunaika. Ta. di ilnin. wan biara. P. sukuhuya. Ta. ban.
estao Metal dctil. G. baluyuma. I. tin. estorbo Obstculo. Ch. mabanbanir. G.
M. slilkaya auka. Ta. wayar yudutni. aberesehati. I. hindrance. M. turbanka. P.
estar Existir, permanecer. Ch. turer. G. estorbaha. Ta. isturbu.
aniren / anihain. I. be. M. bara kaya. Ta. estornudar Expeler con violencia por
sak atnin. To. jaasa. la boca y la nariz el aire. Ch. jaktzijmen.
estatal Relativo al Estado. G. lani uwai. G. atiuha. I. sneeze. M. siahka kuhbaya.
I. state. M. estat. Ta. gabamint. P. Ahkusi. Ta. treisanhnin.
estatura Altura de una persona. Ch. estrella Astro. Ch. ek. G. waruguma.
nojta. G. gub. I. height / stature. M. I. star. M. slilma. P. Piriwa. Ta. yala. To.
pawanka. Ta. naini. placj.
este Oriente. G. lubarun weyu. I. east. M. e s t r e l l a r Hacer ped a zos. G.
lalma. Ta. wadah saitni. abuguchuni huwariungu. I. smash. M.
estril Que no es frtil. Ch. makawan. piskara krikaya. P. piriwape. Ta. sahnin.
G. marati / magaradnti / mnti. I. estrenar Usar por primera vez. Ch. e
sterile. M. biara para. Ta. ban birna / lapbujktopop. G. adara iseri. I. put on
wirna. for the first time. M. pastrib yus munaya.
estircol Excremento de animal. Ch. ta. Ta. wisam yusyamwi.
G. hadiga animlu. I. manure. M. daiwan estreno Lo que se estrena. Ch.
kanka. P. asah. Ta. b. bujktopop. G. ayusura iseri. I. premiere.
estilo Manera. G. ligaburi. I. style. M. M. diera raya brin. Ta. wisam kawi.
paskra wihta. Ta. ampat. estribo Pieza en que el jinete apoya el pie.
estima Cario. Ch. chojbes. G. hinsieni / G. lubari lugudi agafulehati. I. stirrup. M.
busieirihabuni. I. esteem. M. latuankira. munhtura mina manka. Ta. tabardangni
P. Akacha. Ta. daalan yawi. ilwa.
estimar Dar cario. Ch. chojbesnar. estricto Rgido. G. gagumadihati. I.
G. chiga insieni. I. esteem. M. latuan strict. M. ulbanka. Ta. kasak.
kaikaya. P. Akachaha. Ta. dalan talnin. estropear Daar. Ch. pusyen. G.
estipendio Beca. Ch. takresnar. G. agadeira. I. spoil. M. wan walkara
idmuai. I. fee / salary. M. beka. P. wich. sauhkaya. Ta. dalan yamna.
Ta. kul ilpni.

87
estudiante
estudiante Que estudia. Ch. ajkanwar. evocar Recordar. Ch. kajpesyaj. G.
G. aturiyahati. I. student. M. skul tuktan. aritagua. I. evoke. M. kupia krawaya. Ta.
P. Ahchiwishta. Ta. kulkawi. kidi yak kiunin.
estudiar Adquirir conocimientos. Ch. e vo lu c i n Accin y efecto de
kanwar. G. aturiyaha. I. study. M. skul evolucionar. G. amuaguali katei. I.
dimaya / stadi takaya. P. ahchiwich. Ta. evolution. M. sins takan yabalka. Ta.
istudiar klnin. sins yamwi.
estufa Aparato para dar calor. G. eregigi. exaltar Elevar a un grado de dignidad.
I. stove. M. piakaya misinka. P. sira tuha. Ch. kabajsen. G. iuraguni ngua /
Ta. tup. heregu. I. exalt. M. mayunaya. Ta. lilia
estpido Idiota. Ch. ajmerex. G. kalnin.
ibidirauga taru / lumachu u. I. stupid. examen Prueba para aprobar un grado.
M. grisy. P. ahranu. Ta. dutni. G. algdawaguni. I. exammination /
etapa poca parcial en el desarrollo de exam. M. saun munaya. P. examinahka.
una accin. Ch. ajkinob. G. dan ligiya. Ta. ixamin / praktis kalahwi.
I. stage / phase. M. bankayara. Ta. taimni. excavar Hacer hoyos. Ch. pajnir. G.
eternidad Perpetuidad sin principio achiga. I. dig. M. pakni salkaya. P. arka.
ni fin. Ch. irikapa. G. darigua dan. I. Ta. kurhnin.
eternity. M. bankayara / diara nina sirpira excelente Sobresaliente. Ch. imbutzir.
ulbi prakiba. P. eternidadha. Ta. ban atnin. G. chamuti / chubaluguti. I. excellent. M.
etnia Raza. G. nechanu. I. ethnic. M. salid / mapara. Ta. yamni.
indian kiamka. P. peshler. Ta. ban atnin. excitar Estimular. Ch. osrener. G.
e evacuar Desalojar. Ch. lokesnar. G. asragda. I. excite. M. narka baikaya.
asiruha / amaladagda mna. I. evacuate. Ta. alasnin.
M. taki waya. Ta. yaknin pani kaupak. exigir Solicitar con firmeza. Ch. takren.
evadir Evitar. Ch. machache. G. egeyeha G. mosu. I. demand / to require. M. karna
luwai. I. evade. M. bila sakaya. Ta. munaya. P. tapura arwa. Ta. kalyulnin.
yamwaski. xito Triunfo. Ch. imbtzir. G. adeiraguni
evaluacin Examen. G. asnuhani. ngua. I. success. M. win takanka / yabal
I. evaluation. M. chik munaya. Ta. lawi kaikras ra kirbanka daukiba. P. en akanei.
talwi. Ta. yamni bayanka.
evaporar Convertir en vapor. Ch. lekon. expirar Morir. Ch. chamay. G. sungura
G. lagumulahan. I. evaporate. M. laptika / auwe / aribiga / agumucha. I. die. M.
sakaya. P. autonch. Ta. wayauni yakwi. winka prawi pruwanka. P. oh. Ta. dawi.
evento Suceso. Ch. nojkin. G. barasegu.
I. unforeseen happening. M. diera
takanka. Ta. alasni.
evidencia Calidad de evidente. G.
apupuwaglei. I. evidence. M. pura
baikan. Ta. wayani.

88
fbrica
fbrica Lugar donde se fabrica. G. factura Cuenta detallada. Ch. kasemar.
gamasei. I. factory. M. diara paski ba G. ebegi pakwati. I. bill. M. diara briaia
watla / diara watla tara / paktaril. P. tnka / brinka. Ta. bahnin.
fabrikaha. Ta. di yamwa pani / plisni. facturar Extender factura. G. dainti
fa b r i c a r Hacer u na cosa por / halagua. I. invoice / to bill. M. dahra
medios mecnicos. G. afansehani / wiaia. Ta. sins nuhni duwi / sipki.
anwenbudagdni. I. manufacture. M. facultad Actitud, capacidad. G. iyarani
paskaia. P. kaa. Ta. misin karak yamwa / ubafu. I. faculty. M. karnika / da da
din. daukaia karnika. Ta. daktar balna ni.
fbula Relato que pretende ensear una facultativo Mdico. G. surusia. I.
verdad. G. abahbaguni / raga. I. story facultative / optional. M. daktar / ska
/ fable. M. sturi kum rait apia /kisi. Ta. tnka kakaira / rarakra / ska dauki uplika.
ramh dini nining kawakidi. P. katunshka. Ta. wark yamwa mani.
fabuloso Falso, de pura invencin. G. faena Trabajo. G. wadagimanu / ybu. I.
iyni / marasualugu. I. fabulous. M. kunin job / task. M. wark kum / wan wna warkka
lka bri / kunin ra daukan. Ta. alas yulwa / wan lal warkka. P. yatkah. Ta. bilk.
palni. faja Cinturn. G. beliti / iyanasei. I. belt.
faccioso Rebelde. G. masaliti / M. bilk / maisa wila. Ta. sitna,wi.
magaranbaiti. I. factious. M. mawan fajo Atado. G. dafa. I. bundle. M. wilkan
daukra. Ta. muih dutni. / wilkanka / priskan / priskanka. P. kasa.
fachada Parte anterior de un edificio. G. Ta. alasni.
tigibugie. I. facade. M. utla / but o diara falacia Mentira. G. iyni / marasualug.
wala kum mawan pska. Ta. sutni as. I. fallacy. M. kunin. P. awk. Ta. yal
facial Relativo al rostro. G. tigibu. I. parakni sutni.
facial. M. mawan dukia / mawan tani bri. falda Vestidura de mujer. Ch. pik. G.
Ta. mnh. gudu. I. skirt. M. il plamaya / plahpia / il
fcil Que se puede hacer sin gran trabajo. plahpia / mairin prka mya tani dukia /
Ch. irintran. G. mrenguti. I. easy. M.
swapni / isi / daukaia swapni yabakarna
mahta. P. arkakas. Ta. sipawaski.
fallar Frustrarse. Ch. ilaybyen. G.
f
apia / igni. P. aohutah. Ta. isi yamnin din. achra. I. fail. M. swakwaia / mistik
facineroso Bandido. G. gemeniti daukaia / tniakluaia / sip daukaia apia. P.
/ chubaluguti. I. bandit / outlaw. M. h. Ta. dauna.
implikra. Ta. muih as dimaliang. fallecer Morir. Ch. chamay. G. auwe /
facineroso Delincuente habitual. aribiga / hila. I. pass away / die. M. pruaia
G. hungulema. I. criminal. M. upla / diara kum pu takaia o dan takaia. P. na.
watawikira. P. ka ai. Ta. sipki yamnin. Ta. dawi / dawasakki.
factible Que se puede hacer. G. fallecimiento Efecto de fallecer. G.
gadgwaditi. I. feasible / workable. M. auweni / aribiguni / hilagua. I. death.
daukaia sip / daukaikira. Ta. di bakanwa M. pruanka / pu o danh takanka / prura.
waunhtaya. Ta. sip yamwas kalyamwi.

91
fallido
fallido Frustrado. G. chatari. I. failed. M. lalihkra / diara kum ra karlihkan rana
M. bahki ra bri balaia / mapara alki t baikiba. Ta. salahni lakyang.
takaskaia. Ta. mamanh. fanfarrn Que se comporta con
falo Pene. G. len / pinpin / tin lura. I. suficiencia que no posee. Ch. jaxtakirna.
penis. M. kaiura. P. kahsata. Ta. rah G. gamurigeseti. I. boastful. M. aimayuni
awaski / alasni. yaba. P. pakte. Ta. wasmak.
falsedad Falta de verdad. Ch. majresna. fango Lodo. G. baibbu / gubebmu. I.
G. iyereni / marasualug. I. falseness. M. mud. M. drapapa / luklukia / klahklaya.
kunin ra daukan lka / kunin lka kunin. P. tah. Ta. luju.
P. yarta. Ta. ramh din awaski. fantasa Imaginacin ilusoria. Ch.
falso Contrario a la verdad. G. iyereni / mabanban. G. panta. I. fantasy. M.
manarnniti / mama inarni. I. false. M. diara kum ra luki kaikanka lka / lilka.
kunin / kininkira / rait apia / saura lka Ta. didiski.
ra daukan / kasat apia / kunin dukia. Ta. fantasma Inexistente. G. ufia / winani
kasak lani diski. / falalandanu / luma. I. ghost. M. lilka /
falta Defecto. Ch. ukanto. G. dhe. I. pirit sura. Ta. krukus nuhni bungh.
lack. M. pt / ptka swakwanka / saurka. fardo Lo grande y apretado. G. erereguni
Ta. dutni yamwi. / brbun / frudu. I. bundle. M. kwala o
faltar Incurrir en falta. G. charati. I. be da da skrukan tara kum. Ta. dinitsuru.
lacking. M. l kum kribaia apaia / saura faringe Garganta. G. aglerugu. I.
kum daukaia. Ta. muih yuli yulwi. pharynx. M. krma. P. faroha. Ta.
fama Opinin pblica sobre una persona. yaringni puna kahani.
Ch. imbutzir. G. mama kamani. I. fame. farol Caja para luces. G. wayalasi / lagai
M. nina tara ku / nina tara daukanka igemeri. I. lantern / lamp. M. kiandil o
/ sturka upla ailal aisi ba. P. ko. Ta. ingni mangkaia dukia. P. ksh. Ta. alasni
yuhkalawi. kalyamwi.
famlico Hambriento. G. magleguti / farsa Engao. G. eyereni / marasualugu

f lamati. I. starving. M. brin dauki / plun pin


dauki / da ds brin daukikira. P. ta. Ta.
/ adgti luagu. I. farce. M. kunin. Ta.
sipawas kalawi talwayak.
bitikpak kalmuinh. To. tsuyupj. fascinacin Atraccin irresistible. G.
familia Conjunto de personas de la misma uwamaseti. I. fascination. M. kupia alkaia.
sangre. Ch. jwamilya. G. iduheun / Ta. muih as dimaliang.
inibfu. I. family. M. taya / taya nani / fase Aspecto o estado de un proceso. Ch.
tayka daknika / pamali. Ta. aimayunyang. wir. G. lawanserun / lubaruwaguaun. I.
famoso Que tiene fama. G. grgia phase. M. wark o diara kum nahki baiki
sububiwati. I. famous. M. nina tara bri saki o baiwi taki ba pska. P. ks ks
/ upla ilalkulki ba / ninira. Ta. ramh tamantishkue. Ta. yamwi kiunin tanit yak.
yulbawi di bitik. fastidiar Causar fastidio. Ch. kijnar. G.
fantico Que defiende con celo itaranigida / hanbuagu. I. annoy / bother.
opiniones. G. gabahdaguti. I. fanatic.

92
feliz
M. laik apia kaikaia. P. imachasht. Ta. fecha Indicacin del tiempo en que se
abuk yamwakidi. hace algo. G. lbeg ligia / beg. I. date.
fatal Inevitable, desgracia. Ch. kalapir. M. piu. P. h. Ta. waikuni / kurihni /
G. lamislu. I. fatal. M. diara saura. Ta. mani awi di yamwi-.
pat nuhni kaslahna. fechora Accin mala. G. asusuhani.
fatiga Cansancio. Ch. kejtzbujk. G. I. misdeed / misdoing. M. il plamaya /
guchuwa / lubucha uragu. I. fatigue. M. plahpia / il plahpia / mairin prka mya
swapanka. P. ohkaisht. Ta. kalsuhna / ni. tani dukia / mahta. P. warkwa ish. Ta. di
fat i g a r Cau sa r ca n sa ncio. G . dutni yamwa kidi.
abuchauwagda uagu. I. tire. M. swapkaia. fcula Harina. G. fuluaru. I. starch. M.
P. karek. Ta. kalsuhwi. plawar. Ta. plawar / wan.
fauces Parte posterior de la boca. G. fecundacin Acto de concebir. G.
agleugu. I. jaws / maw. M. wan bila nina agara / agda. I. fertilization. M. diara
tani pska. Ta. tingpas ahwasait. kum ra kwihra takaia sip dauki swiaia. P.
fauna Conjunto de los animales. Ch. aryachah. Ta. bankaudisnin,wi.
arakwob. G. sun hauyei animlu. I. fecundo Que produce o se reproduce. G.
fauna. M. kuntri o tasba kum bilara agardagua / agindagua. I. fertile. M. m
daiwan nani bra ba aslika. P. peswakwa iwra. Ta. walanbis sahwi.
awaharu cher. Ta. tinglau balna. federacin Asociacin. G.
favor Ayuda. Ch. takarsaj. G. dehani / aundaraglei. I. federation. M. asla
idmuai. I. favor. M. yamni luki yaban takanka. Ta. kaluduhna.
ba. P. arwar. Ta. ilp yamna. felicidad Satisfaccin, contento.
favorecer Ayudar. Ch. takresnar. G. Ch. imbutzir. G. idichani / gunda. I.
idgua. I. favour. M. hilp munaia. P. happiness. M. lilia. P. hnrarn / korta
arwarki. Ta. ilpkalyamna. sapesyo cha. Ta. lilia lani.
favo r ito Que es estimado con felicitar Expresar el deseo de que
preferencia. G. febigi. I. favourite. M. una persona sea feliz. G. apandagda /
yamni o laik kaiki yaba. Ta. kasak yamni
ilp yamna.
araudei bigundse. I. congratulate. M.
lilia daukaia. Ta. lilia lani kalanin.
f
fe Conjunto de creencias que constituyen feligrs Persona que pertenece a una
una religin. Ch. kubse. G. afieni. parroquia. G. lilisiumuna. I. parishioner.
I. faith. M. kasak lukanka. P. feha. Ta. M. serts o prias watla uplika. Ta. muih as
kristian lani kulwakidi. kristian lani duna suts as yak.
fealdad Calidad de feo. G. wuribati. I. felino Gato. G. mesu. I. feline / catlike.
ugliness. M. saurka. Ta. di maisih. M. limi st daiwra sut. P. mistoh. Ta.
febril Relativo a la fiebre. G. abwa. I. michi.
feverish. M. rih. Ta. yamah duwi. feliz Que tiene felicidad. Ch. ajtzayer. G.
fecal Relativo a los excrementos. G. gunda. I. happy. M. lilia. P. har. Ta.
idiga / gege. I. faecal. M. kna tnka bri lilia palniki.
ba. Ta. b.

93
feliz
femenino Propio de la mujer. Ch. petejt. ftido Que huele muy mal. G. hngiti /
G. hiaru / wri. I. feminine. M. mairin. ugufu. I. foul smelling. M. bisbaya. P.
P. kortaler. Ta. yal palni ki. awihkiwa. Ta. wayan dutni.
fmur Hueso de la pierna entre la rodilla y feto Producto de la concepcin en los
la cadera. G. iyada. I. femur. M. kuhma animales vivparos. G. dgasi. I. fetus. M.
dusa. P. kapuk apaa. Ta. baranhmak mairin biara ra tuktan kwihra mangkan ba
muihn. dukia. P. y twazsp / y tewa tishtu.
fenecer Morir. G. auwe / agumucha Ta. bankauki.
/ abagacha / aribiga. I. die. M. tnata feudo Posesin de un seor. G. weiyei /
mangkaia. P. na. Ta. daunin,na. iyubudi. I. feud. M. tasba daknika kum.
fenmeno Cosa extraordinaria. G. katai Ta. sau danwan.
/ fonu. I. phenomenon. M. diara aihkakira fiable Digno de confianza. G. afiewati
kum. P. arw. Ta. di dutni kalna. tuagu. I. reliable. M. lukaia. P. akeria. Ta.
feo Falto de belleza. Ch. kalapir. G. muihyamni.
wuribati / madnamati. I. ugly. M. saura. fiar Vender una cosa aplazando su cobro.
P. warkua kin / warkuakin. Ta. di maisinh. G. aduwaihani. I. sell on credit. M. tras
fretro Caja en que se entierran los munaia. P. kra. Ta. taras yamnin.
difuntos. G. gahun agai. I. coffin. M. fibra Filamento que forma los tejidos. G.
kapin. Ta. kapin. isau / yu / fei. I. fiber. M. awa mina sirpi
feria Actividades festivas. G. fedu / kum. P. ans. Ta. muinh bunh.
efeiyahani. I. fair. M. diara atkaia pliska ficcin Invencin. G. eyereni. I. fiction.
ra upla ailat aidrubanka. Ta. lilia yamwa M. kunin sturka. Ta. wiasm yamwi.
mani. ficticio Fingido, falso. G. marasualuguti.
feroz Fiero, cruel. G. hanaimeti / I. fictitious. M. kunin. P. yarta. Ta. alas
masusenti. I. ferocious / fierce. M. kras. kalyawi.
Ta. dutni yamwi. fidedigno Digno de fe. G. afiewati
frreo De hierro, duro, tenaz. G. dereti luagu. I. trustworthy. M. kasak lukaia
f / grabu / temein ingni. I. Tenacious. M.
ayan dukia. Ta. wayar dadasni.
aitani. Ta. yamni kulawi.
fidelidad Cualidad de fiel. G. bumagietu
frtil Que produce abundantes frutos. / macharatu bun. I. fidelity / faithfulness.
G. gilumati / gnti / galuleti. I. fertile / M. upla kumbui ai tahkia ra kasak
fruitful. M. iwra. P. kuk ena. Ta. minik lukanlka mariki ba. Ta. rispit kira.
mahni laihwi. fiebre Elevacin de la temperatura del
festejo Fiesta. G. fedu / feiya / afeduhani cuerpo. G. abiriwa. I. fever. M. rih. P.
/ ahurauwati. I. festivity. M. lilia pulanka teshkn. Ta. yamah daihni ki.
kum. P. katikka. Ta. alasna yamwi. fiel Creyente de una religin. G. afieti
f e s t i v i da d Fiest a solem ne. G. (m) afietu (f). I. faithful. M. lalukra. P.
aunwenbun fedu. I. festivity. M. lilia pulan warkwas ishkutu. Ta. kristian yamni.
yua. P. katikapak. Ta. alas na as sari.

94
flecha
fiera Animal salvaje e indmito. G. finalizar Concluir. G. sura. I. finish. M.
animlu gauti. I. wild beast. M. daiwan tnata mangkaia. P. yak. Ta. danhkalahna
wail. Ta. ting lau wail. / yamna. To. thecyawaj.
fiero Cruel, intratable. G. mausanti / finca Propiedad inmueble. G. auwenbu
mawandti / michuti gurasu. I. fierce. M. ichai. I. farm / ranch. M. insla. P. finkaha.
unta daiwra. Ta. kraskira. Ta. wark yamwa plisni. To. capje plcj.
fiesta Celebracin. G. fedu. I. party. M. fingir Aparentar. G. afara parafu. I.
yua tara. P. katika. Ta. alasni yamni mani. pretend. M. kunin baku yaia. P. yarken
figura Cosa que se representa. G. ligaburi kapar. Ta. alasni kalyamwi. To. jin jola.
somu katai. I. figure. M. lilka. Ta. di as firma Nombre y apellido que una persona
talya. pone en pie de un escrito. G. biri lauti
fijar Poner fijo. G. afidira. I. fasten. buhabari. I. signature. M. nina sain
M. bapaia. P. sakeuka. Ta. patasni munanka. P. akors. Ta. ayang suti birwi
duluksaknin. To. li nucun. wauhtaya una yak. To. nla pyacj.
fila Conjunto de personas o cosas puestas firme Estable, fuerte. G. gereti. I. firm. M.
en lnea. G. li / afileihani. I. line. M. lain. diara yawan kaikaia sip ba. Ta. parasni
P. tar. Ta. di lainni yak lakna. yamnin. To. tats toncja.
filamento Cuerpo en forma de hilo. G. fsico Corpreo. G. ligaburi gubu. I.
lugule. I. filament. M. awa kum. Ta. trit physique. M. biawan. Ta. pisni as.
wahni. flaco De pocas carnes. G. dureiti /
filial Relativo al hijo. G. lira / lisni. I. magleguti / brati. I. thin / skinny. M.
filial. M. luhpa dukia ba. Ta. walanbis. wipaia. P. kwan. Ta. arakni muihn diski.
filibustero Antiguo pirata del mar de To. qjuele.
Las Antillas. G. filiburu. I. filibuster / flagelar Azotar. G. abaicha / rada. I.
freebooter. M. impilikra. Ta. umani taim scourge. M. lakwala. Ta. wing wauiwi.
kuma wat yang. flama Llama. G. eegua. I. flame. M.
filo Arista cortante de un instrumento. G. pauta laknika. P. tewa auwa. Ta. kuh
amana. I. edge / sharpen. M. malika. P.
k. Ta. baini tusyang.
buswi kilwi.
flamenco Ave de patas, cuello y pico
f
filtrar Hacer pasar por un filtro. G. largos. G. ybura. I. flamingo. Ta. uhbin
aseihani. I. filter. M. singbaia. Ta. piltru dinimak naini anan karak. To. viyan.
munah bayakna. flauta Instrumento msico de viento en
filtro Materia que depura lo que la forma de tubo con orificios. G. fidu. I.
atraviesa. G. aseihaglei. I. filter. M. flute. M. bra. P. rw. Ta. lawana yaknin
singbaika / sipsip / sagingbra. P. ashka. wiuwi. To. molapjs.
Ta. di as urhlanin din. flecha Arma arrojadiza delgada y
fin ltimo, extremo. G. lagumuchun / puntiaguda. G. gimara. I. arrow. M.
lasurun. I. end. M. tnata. P. pst. Ta. trisbaya. P. arrsa. Ta. sibanh sutni
lasni. To. cuw. subangni. To. jalcj.

95
flema
flema Mucosidad pegajosa de las vas fogn Sitio donde se enciende el fuego en
respiratorias. G. yedunu. I. phlegm / la cocina. G. eregigi. I. burner. M. kubus.
sluggishness. M. slahka. Ta. uhdana P. srahtuha. Ta. kitsin yak kuh dalhwi.
wingni lamawi. To. wacan tjutjum. To. awa justol.
flexible Que se dobla fcilmente. G. follaje Conjunto de hojas de las plantas.
gilagilati. I. flexible. M. nawaikira. Ta. G. liluman tubana nad. I. foliage. M. dus
lamnin isiki. wahia ailalka. P. peh aa ea. Ta. pan basni
flojo Mal atado, poco apretado. G. bsaalna.
duguduguti. I. loose / slack. M. slakni. fondo Parte inferior o posterior. G.
Ta. alahni pamni situwas dana. guribini. I. bottom. M. munhta. Ta. p
flor rgano que produce el fruto de las sait dawakat ahni sait.
plantas. G. fuluri. I. flower. M. tangni. Ta. forajido Bandido. G. bandisi. I.
pan minik kaupak barakwi mnik lakwi. bandit / outlaw. M. upla saura kum. Ta.
To. tsutus. tunundutni.
flora Conjunto de plantas. G. su turuyei forneo Extrao. G. terencha. I. foreign
nad. I. flora. M. kuntri o tasb ps inma o / strange. M. upla tringsar. Ta. muih
dus nani aslika. P. peh unhueka tawewai. tringsar.
Ta. pan pas nuhni. forcejear Hacer fuerza. G. eregua /
florecer Producir flores una planta. G. adga rei. I. struggle. M. paun daukaia.
tuluoguwa / tuluraguwa / egeleweha. I. Ta. parasni yamnin.
flower. M. awaia. P. aohps. Ta. puluwi. forestal Relativo a los bosques. G.
To. tsituja. rabu. I. forest. M. unta o dus nani pwi
flotar Sostenerse en el agua o en el dukia. P. kuk waha artpk. Ta. pan pas
aire. G. afayara / ahamaha. I. float. M. nuhni. To. joc mpes.
pupuhwaia. P. twtpeh. Ta. wing yak forma Apariencia externa. G. ligaburi /
atnin. To. casa jacj. lesetirun aban katai. I. form / shape. M.
fluido Lquido. G. esehati / bulehati / daukra. Ta. ahwa saitni.
f achuranhati. I. fluid. M. laya / laya bri /
layira / diara laya. Ta. was kapat ki. To.
fornicar Realizar el coito. G. agafera /
adahira sag / agamarida. I. fornicate. M.
tsel sol. rug lka daukaia. Ta. kubihnin / supitnin
fobia Temor morboso. G. anufudei. I. / yamnin / payahnin.
phobia. M. sibrin bri / sibrin tara / sibrin fornido Robusto. G. dideiti / wandiditi.
lka kum. Ta. yabadanghni. I. stout / strapping. M. karna. Ta. muihn
foco Linterna. G. igemeri. I. focus / light. lasni.
M. plaslait. P. shkah. Ta. klaslait. To. forraje Pasto herbceo verde o seco. G.
jep / jaw lavinn. sagadi / umasasa. I. forage. M. bp pata.
fogata Fuego que levanta llama. G. bugan Ta. tuiangni.
watu. I. bonfire. M. pauta mukan kum. P. fortalecer Dar vigor. G. eredagda
tnwpichk. Ta. kuh dalh wi. To. pne / ederebuguda / chiga wandidi. I.
pwe. strengthen. M. karna daukaia. P.

96
fro
fortalecerka. Ta. yamni barakwi. To. cj frase Conjunto de palabras con sentido
ca nsem. que no llega a oracin. G. lagai / agaidina.
fortuna Riqueza. G. irisini. I. fortune. I. sentence. M. bla aisanka kum. P. ahas.
M. diara tara o lalah baku sakanka o bri Ta. t minik yul kalahwas.
ba. Ta. rits. fraternidad Unin y amor entre
fsforo Palito de madera con cabeza hermanos. Ch. imbutzir. G. gamadagua
inflamable. G. machi. I. match. M. pauta / gaduherunwadi. I. brotherhood /
prakaia / mats. P. tenwpaska. Ta. mats fraternity. M. muihni lka ra. P. patarkiyo
tunun. To. sim. asken asuhpra kpr. Ta. wahai lani. To.
foto Imagen impresa. G. iyawa. I. photo jis plcj lal amul.
/ picture. M. lilka. Ta. wayan yakna. To. fratricida El que mata a su hermano.
vyuju. G. le afaruti libiri. I. fraticidal. M. muihni
fotgrafo Personas que toma fotos. ikra. Ta. wahaini iwakidi.
G. adirahati. I. photographer. M. lilka frecuente Que ocurre a menudo. G.
ialkra. Ta. muih as muih wayan yak sunwandan. I. frequent. M. pat pat bal taki
yasng. To. tjiw. ba. P. ktah ktah. Ta. wahaini iwakidi.
fracasar Frustrarse. G. achra. I. fail. fregar Lavar los platos. G. richa /
M. kriwaia. P. akahpstwa. Ta. patduna / achiba. I. scrub. M. yauhbaia. Ta. watki.
kana. To. malala ntje pala. To. pjoom.
fractura Rotura de un hueso. G. frer Cocer en aceite. Ch. chijrin. G.
halagua / deinti. I. fracture. M. krikanka. afuridua. I. fry. M. kiskaia. P. ws. Ta.
P. thp. Ta. muih walkn bahna. To. plit suhnin. To. tsyal.
latjuul. frente Parte superior de la cara. G.
fracturar Romper un hueso o una cosa. ligibugie. I. forehead. M. mawan dukia
G. ahalachagua / adeinra. I. fracture. M. / mawan tani bri. Ta. di sala karak kisnin.
krikaia. P. tp. Ta. walkn bahna. fr e sco Moderadamente fro. G.
frgil Quebradizo. Ch. inlewlew. G. diliyumati. I. fresh / cool. M. raya. Ta.
baubauti / huhuati. I. fragile. M. baiwra.
P. enwartsh. Ta. bahyang. To. la tcema.
sapan sait.
frialdad Calidad de fro. G. diliduwa
f
franja Faja, lista o tira. Ch. orbujk. G. / hmaduwa. I. coldness. M. kauiha ba
beliti / iyanasei. I. fringe. M. kwala un lka. Ta. praisni lanni lakwi.
tamaya. P. a akahtas / yahtka. Ta. pisni frijol Grano comestible. Ch. bur. G.
as. To. jtsla. eifi. I. bean. M. snik / bins. P. sk. Ta.
franqueza Sinceridad. Ch. enrich. G. san paruh ki. To. tsjin.
furangu. I. frankness. M. paramka. P. fro Que tiene una temperatura inferior.
ksth. Ta. rmh. To. t cj vle. Ch. sisay. G. diliti / hamuali. I. cold. M.
frasco Vasija. G. weru. I. bottle. M. kauhla. P. snw. Ta. bins kasnin din. To.
batil sirpi kum. Ta. bukit / pana. To. tsjicj tsjo.
tapacj.

97
fritanga
fritanga Fritura abundante en grasa. Ch. M. plapanka. P. trk. Ta. parasne. To.
syan chijrin. G. furidasi. I. fried food. M. pjyama.
kiskan. P. sr awiska. Ta. kisna. fugitivo Que huye. G. anurahati /
frontal Relativo a la frente. Ch. utjor. harachan. I. fugitive. M. plapi yaba. Ta.
G. igibigieti. I. frontal. M. alma wankat isti kirana.
/ lam. P. frenteha. Ta. uba sanni awaski. fumador Que fuma. G. gagumulahati. I.
To. wola pa. smoker. M. dadira / sigarit. P. untah. Ta.
frontera Lmite de un Estado. G. muh dutni dasi kiri.
fadagua. I. border. M. lainka. Ta. muihn fumar Aspirar y despedir el humo del
nina kat. tabaco. Ch. chamar. G. agumulaha. I.
frotar Pasar repetidamente una cosa smoke. M. diaia. P. nh. Ta. sikarit
sobre otra con fuerza. G. ahurudaguni. I. buihyang dai sikarit buihwi. To. lyola.
rub. M. aubaia. Ta. saunuh pisni akat ki. funcin Accin propia de un rgano o una
frustrar Privar a alguien de lo que mquina. Ch. war imbutz. G. ligiaguti /
esperaba. G. weru. I. frustrate. M. bahki timatimati. I. function. M. diara kum saki
ra bri balaia / mapara alki takaskaia. P. marikanka. P. pikatun sh. Ta. aka buihwi
shrwtu. Ta. yul kulawak kalahwas. To. wayauni yakwi.
jay tyocja. fundamental Lo principal o importante.
fruta Fruto comestible de plantas. Ch. G. abunahani. I. fundamental. M.
yutir. G. tin wewe. I. fruit. M. m / dus bapanka. P. fundamentha. Ta. misin
m. P. phw. Ta. di as di k karak uswi. wark yamwi. To. ncapj piasa.
To. julupj. funeral Ceremonia en la que se lleva a
fuego Desprendimiento de calor y luz cabo un entierro. G. hiruti / iyedemeti. I.
mediante combustin. Ch. kajk. G. watu. funeral. M. upla pruan priaska o bikaia
I. fire. M. pauta kauhi. P. thw. Ta. pan brih wi ba. P. pesh hner akao ch. Ta.
mak kasnin din. To. awa. ilpnuhni ki. To. nasa tepje.
fuente Manantial. G. welu / lahchagle funesto Triste. G. luwadigimai. I.

f duna. I. fountain. M. krma. P. kwn. Ta.


was tuk wasni buswi dawak dahni lakwi.
terrible / fatal. M. sari / sari bri / sarikira.
Ta. nuna dukiwi.
To. s p moo. furia Ira exaltada. Ch. kijnes. G. ia /
fuera En la parte exterior. G. barugudi. I. luwain igau. I. fury. M. kupia biwanka.
out. M. latara. Ta. wasbin kiri. P. ak. Ta. sari duwi. To. tsiny.
fuerte Que tiene fuerza. Ch. ajkekwar. fusil Arma de fuego de can largo. G.
G. gereti. I. strong. M. krma. Ta. ahwa bisiledu. I. rifle. M. raks. P. awa. Ta. anwi.
sait yak. To. jastyocj. f u s i o n a r Un i r. G . fa d a r a /
fuerza Energa. Ch. kekwar. G. erei. adunwaguagda. I. join. M. diara kum
I. strength. M. karnika. P. tpn. Ta. buhn wina l taki ba. Ta. arakbus.
dadasni dawak parasni. To. nintyocj. futuro Porvenir. Ch. kanix water. G.
fuga Huida apresurada. Ch. putzwen. G. amueg. I. future. M. naika taim dukia.
anuruni / babudagun bungua. I. escape. P. tep. Ta. birnin. To. pajawasa.

98
gabardina
gabardina Tela fuerte de algodn. galen Velero antiguo. G. ugunei
Ch. bujktinam. G. gamisa seriwitu tun gabirantu. I. galleon. M. almuka sailka.
galasun dururutu. I. gabardine. M. kuala Ta. umani din.
satka kum. Ta. gabardina. galera Casa con techo y sin paredes. Ch.
gabinete Conjunto de ministros. Ch. tajchotot. G. dibasei. I. galley. M. kiamb
korajkamparob. G. minisigu. I. cabinet. watla / yamamangka. Ta. galira.
M. gabamai uplikanani. Ta. gabamint gallardo Galn. Ch. wiritnoyt. G.
muinh balana. wgri bureginiti. I. elegant / smart /
gaceta Peridico oficial. G. dugumegu brave. M. waidna painkira. Ta. yamni
ligasibure uruwai. I. gazette. M. la raya nunh.
publuk munan wauhtaika. P. awikawa gallina Ave domstica. Ch. utu akach.
korska. Ta. miuspipa. G. ariran / gayu. I. chicken / hen. M. kalila.
gafa Anteojos. Ch. korpesnakut. G. P. tohtoh. Ta. sakara yal. To. castly.
patikili. I. glasses. M. nakra glaska. Ta. gallinero Lugar donde se cran las
mak n. gallinas. Ch. ototu akach. G. haban gayu.
gajo Divisin interior de varias frutas. G. I. hen house. M. kalila watla. P. toh toko.
aban resini baibai. I. section / segment. M. Ta. sakara ni.
bunska. P. sor. Ta. wir. gallo Macho de la gallina. Ch. tata
gala Vestido o adorno. Ch. chirirpik. G. akach. G. ariran / gayu. I. rooster. M.
bureginiduwa. I. gala / to be dressed up. kalila waindka. P. toh toh arwa. Ta. sakara
M. sakakan praka. Ta. lalia asnina. almuk. To. cocoycj.
galn Hombre gallardo. Ch. imbutz galn Medida de capacidad. G. pukutan.
wirnar. G. wgri bureginiti. I. attractive I. gallon. M. guialan. Ta. galumg.
man. M. guialan. P. enatis. Ta. yamni. galopar Correr al galope. Ch. ajner. G.
galantear Enamorar. Ch. chojbes. G. agafulehani. I. gallop. M. aras isti wapiba
aburenigiha. I. flatter. M. triswaya / wait / aras plapanka / brinka dukiba. Ta. aras
pain pulaya mairin kum wal. Ta. putni kiri.
laihnin. galope Paso levantado y veloz del caballo.
galardn Premio. Ch. matan. G. G. lagafulehan gabayu. I. gallop. M.
idewesei. I. prize / award / reward. M. sarhwanka. P. ohlak Unwari ohwa. Ta.
wintanka yabaya. Ta. di yamni kalawi. tabark lapakwi.
galardonar Premiar. Ch. imbutzir. ganadera Conjunto de ganado. Ch.
G. edewerehani. I. award a prize / to
reward. M. wintakanka yabaya. Ta. di
wakaxob. G. bagasuagai. I. cattle
breeding. M. bib dakni. P. wakachtapak.
g
yami kalanin. Ta. turuh mahni.
galaxia Nebulosa. G. durerigu. I. galaxy. ganadero Dueo de ganados. Ch.
M. slilma ailal plika kumra baraba. P. ajwakaxob. G. gabagasuti. I. cattle
warutah. Ta. galaxia. breeder. M. bib main kakaira. Ta. turuh
kira.

101
ganado
ganado Conju nto de a n i males gargajo Escupitajo flemtico. G. yedunu.
domsticos. Ch. wakax. G. ibirani. I. I. spit / phlegm. M. yabala tatuhbra. P.
cattle. M. bib. P. wakach. Ta. turuh balna. auha. Ta. uhdana.
ganancia Lo que se gana. G. bagaeirun. garganta Parte anterior del cuello. Ch.
I. profit. M. lalah pakanka. Ta. winkalna. chorchor. G. ligurenguren. I. throat. M.
ganar Adquirir un beneficio. Ch. wan karma. P. katukta. Ta. dinitsuru.
Ch.tajwintzar. G. agaeira. I. earn / garra Pata de animal con uas. Ch.
to make / to win. M. win takaya. P. ejchak. G. lubara animalu. I. paw. M.
Ganaichkawa. Ta. winkalnin. daiwan nina. P. toto sukuhta achuna. Ta.
gancho Instrumento corvo y puntiagudo. tingla tipisnimak.
Ch. xajr. G. patiku. I. hook / hairpin. M. garrafa Vasija. Ch. bejtyartob. G. fudu.
alionhka kum ayan ni paskan. P. akaweha. I. decanter / carafe. M. li watla krakriura
Ta. gansuni. ba. Ta. sumi.
ganga Oferta a bajo precio. Ch. matujri. garrapata Arcnido que vive sobre
G. meseruni. I. bargain / gangue. M. animales. Ch. lur. G. gubari. I. tick. M.
praiska alahban. Ta. ganagni. traka trit dusa / traka. P. tarak. Ta. mata.
ganglio Cuerpo linftico. G. luti garza Ave zancuda. Ch. joj. G. diyu. I.
aglerugu. I. ganglion. M. wan wakia heron. M. yami. P. Yamih. Ta. yami. To.
walaba. P. ganglioha. Ta. suruna. viyan.
gangrena Privacin de vida en un tejido. gas Fluido sin forma. G. gasi / igemeri. I.
G. gumari gahguali. I. gangrene. M. gas. M. kerosin. P. gaska. Ta. gas.
talsawan. P. taskamukta. Ta. kangrina. gasa Tela clara y sutil. G. lidau gumain. I.
ganso Ave de corral. Ch. ajtzo. G. ganaru gauze. M. kuala piska karana tanta daktar
/ wanana. I. goose. M. klukum. Ta. dutni. nani yus munisa. Ta. gasa.
gnster Bandido. Ch. ajmabanban. G. gasear Echar gases txicos. G. ahiriha.
bandisi. I. gangster. M. rukkira. P. Tersun. I. gas. M. kiasma saura lulkaya. Ta. gas
Ta. gansu. dutni.
ganza Llave maestra. G. lihuduhudu gaseoso En estado de gas. G. ahirihati.
gelein. I. picklock. M. ki mihta aisika. I. gaseous. M. diara laya ba. Ta. dadasni
Ta. ki ting. kalna.
garabato Gancho. Ch. xajr. G. gasificar Convertir en gas. G. ahirihani.
adahihaglei. I. scribble. M. tinkrus. Ta. I. gasify. M. kerosin paskaya. Ta. gas

g ting kurus.
garaje Cochera. Ch. ototxantar. G.
utuhna.
gasolina Combustible. G. igemeri. I.
afuruwaglei. I. garage. M. truk watla. gasoline. M. guiasalain. P. gasolinaha.
Ta. garahini. Ta. gasulina.
garanta Fianza. G. afayeihadi. I. ga s o li n e r a Donde se expende
guarantee. M. watlikara. Ta. garntiani. combustible. G. lugei igimeri. I. gas
station. M. guiasalain ayadkra. Ta.
gasulinira.

102
genocidio
gastar Emplear el dinero. Ch. satar. G. gel Materia gelatinosa. G. badibaditi. I.
agastara. I. spend / to wear out. M. dand gel. M. tawa batanka / wantawa yukaika.
daukaya. P. aoh onch. Ta. danh yamwi. Ta. ilatina.
gasto Accin de gastar. Ch. sati. G. gastu. gemelo Hermanos nacidos al mismo
I. cost / expense. M. expens. P. aoh onch. tiempo. Ch. chacha / kwach. G. auba.
Ta. danh yawaki. I. twin. M. sutki. P. bokin. Ta. sutki.
gstrico Relativo al estmago. G. gemir Sollozar. G. ahughani. I. moan. M.
ahruni buragarigurigie. I. gastric. M. yukyuk ini ba / dira tala mapara yula ba.
biara aisawan. P. sukuhuya. Ta. wing P. oniwahna. Ta. binni.
banyak. gendarme Polica. Ch. ajkojk. G. sdara.
gastritis Inflamacin del estmago. I. gendarme. M. polis / upla kiamka nani.
Ch. moknakir. G. lubacha lau buageigu. Ta. suku muih as.
I. gastritis. M. biara klawan sikniska. P. generador Aparato para generar
arok. Ta. gastreitis. energa elctrica. Ch. uchekajkir. G.
gastronoma Arte de preparar las lagai igemeri. I. generator. M. misin ingni
comidas. Ch. chapiwer. G. luruyeigu yabiba. Ta. pawa yamwi.
aigini. I. gastronomy. M. plun auhni general Comn. Ch. tunorir. G.
piapiakra. P. sira katahler. Ta. diukna ligiragubarigu. I. general. M. sut / tak.
satni. Ta. kalpak papat.
gatear Andar a gatas. Ch. pukrumar. G. generar Engendrar. G. ichiga lubua.
awariha. I. crawl. M. kuasaya. P. tapehwa. I. generate. M. paskanka raya kum. P.
Ta. wilihnin. To. colcol. chiratawehru. Ta. bankaua nin.
gatillo Mecanismo que acciona una gnero Tela. Ch. bujk. G. gamisa. I.
arma de fuego. Ch. xajrtochti. G. tadha cloth. M. diara satka kumi. Ta. asna.
bisiledu. I. trigger. M. raks. P. awatuhta. generoso Dadivoso. Ch. ajkunarir. G.
Ta. arakbus tun. araidati. I. generous. M. help mamunra.
gato Felino domstico. Ch. mis. G. mesu. P. enishkwa. Ta. yamni.
I. cat. M. pus. P. mistoh. Ta. mitsi. To. genial Extraordinario. Ch. imbutz. G.
mista. wuguri chamuti. I. great / brilliant. M.
gaviln Ave rapaz. Ch. Ch.mwan. G. daukanka pain kum. P. sateteh ken. Ta.
garun. I. sparrowhawk. M. yakal. P. toh kasak yamni.
toh sukuhta. Ta. yakal. To. tsjinquiy. genio Persona genial. Ch. ajimbutz. G.
gaviota Ave marina. Ch. tiw. G. dunuru
ahamahatu laru beya. I. gull. M. daiwan
chamuti. I. genius. M. upla daukanka ba.
Ta. muih yasmni.
g
knawira krikam. P. kwas take chata. Ta. genital rgano sexual. Ch. bus. G. ugu.
plipli. I. genital. M. wa saka. Ta. dinbalna.
gay Homosexual. Ch. ixiksuy. G. magusi. genocidio Masacre. Ch. mabanbanir.
I. gay. M. kudson waidna / diara taya. Ta. G. afarahani. I. genocide. M. tawan kun
kutsung. tikayaba. Ta. imukna.

103
gente
gente Personas. Ch. pakab. G. grigia gira Viaje. Ch. sutur. G. waryasu. I. trip.
/ mutu. I. people. M. upla. P. pesh. Ta. M. impakanka. Ta. wirwi.
muih. girar Dar vueltas. Ch. xoybir. G.
gento Mucha gente. Ch. pakabob. G. agaradaguwa. I. rotate / to spin. M. wilbi
brubun / grigia / pailabu grigia. I. lakaya. P. tawrahka. Ta. wiryaklawi.
crowd. M. kuara tara. P. pesh peri. Ta. giro Dinero que se gira. Ch. sutrema. G.
muih mahni. sensu aunahauti. I. bank draft. M. lalah
geranio Planta de jardn. G. fuluri waiti blikka waya. P. tawrahk. Ta. lalah pamwi.
ieliti. I. geranium. M. tangni kalatka globo Cuerpo esfrico. Ch. worik. G. luti
karna ta bri yaya warkaba. Ta. tangni. gararati. I. globe / balloon. M. krukma
gerente Persona que dirige. Ch. ajjorir. paskanka kum. Ta. glubu.
G. abuti lidan wadagmanu. I. manager. glbulo Clula de la sangre. G.
M. lalah pakaya aslika takan lalka. Ta. lederagun gita. I. blood cell / corpuscle.
kaluduhna tatuna. M. wan tallia pliska. Ta. awsni.
germen Microbio. G. iana. I. germ. M. gloria Fama. Ch. imbtzir. G. subudiwatu.
slaunka. P. atrua. Ta. mikrubiu. I. glory. M. prana. P. patishta chua. Ta.
germinar Comenzar la evolucin de aliluya.
una semilla. Ch. chir. G. gayure. I. glotn Que come mucho. Ch. syanew.
germinate. M. sauhmuk urwanka. P. G. haliluati. I. greedy. M. bila maihsira.
truna. Ta. minik swi. P. unhweka ehwa. Ta. sulh sulh.
g estacin Desar rollo del vulo glucosa Azcar. Ch. chab. G. sugara
fecundado. G. dagaun. I. gestation. M. lidan hitau. I. glucose. M. uva damni. P.
tukta mairin playara aipaswanka. Ta. phwa Aprewa. Ta. sukar.
yamwi barakwi. glteo Nalga. Ch. suy. G. edei / arigieti.
gestin Diligencia. Ch. sajkun. G. I. gluteus. M. klata bunka. P. kuch. Ta.
ariyahani. I. paperwork. M. asla takanka tumin bunh.
ta briba war takiba. P. proh. Ta. walwi gobernacin Lugar donde despacha el
yamwi. gobernador. G. gumadi. I. government.
gesto Expresin. Ch. warer. G. marialon. M. tasba piska kum manits muniba. Ta.
I. gesture. M. wan una yukbanka. Ta. gubirnaciun.
muinh yamwi. gobernador Que gobierna un territorio.
gigante Enorme. Ch. nojwinik. G. Ch. ajnukajkanpar. G. agumadihati. I.

g higndei. I. giant. M. upla tara. P. pesh


Akah. Ta. muih nuhni / ikaqnti. To. tsets.
governor. M. tasba lalka kum. Ta. sau
tunun.
gim na sia Ejercicio. G. hing. I. g o b e r n a n t e Ma nd at a r io. Ch.
gymnastics. M. eksasais daukaya. Ta. nukajknpar. G. gumadima. I. governor.
ihirsisiu. M. kantri ul tabrabrira. P. asahtah atonna.
gimnasio Lugar para hacer gimnasia. Ta. bas yamwi.
G. lun hing. I. gymnasium / gym. M.
eksasais pulaya watla. Ta. imasiu plisni.

104
gramtica
gobernar Mandar. Ch. warajkanpar. G. gota Glbulo de lquido. Ch. pixja. G.
agumadihani. I. govern. M. kuntri tabriya. ldedehanti. I. drop. M. li tahwanka. P.
Ta. bas yamnin. bak. Ta. tahwi. To. tsyosa.
gobierno Conjunto de los ministros. gotera Gota que cae intermitentemente
Ch. ajjorir. G. uwari. I. government. M. en el interior de un espacio techado. Ch.
gabamait. P. asahta uya. Ta. gabanint muih kaxija. G. dedehanti. I. leak. M. untika
balna. ailal tahwisa. P. bakta. Ta. tahnin. To.
gol Anotacin en ftbol. Ch. ochwar. G. tssyosa.
agaairuni. I. goal. M. gol. Ta. gul ana. gozar Disfrutar. Ch. kajyer. G. hurarai.
goleta Embarcacin con velas. Ch. nojko. I. enjoy. M. lilla briaya. Ta. lilia dunin.
G. ugunai. I. schooner. M. sail lakankla. gracioso Que acta con gracia. G.
Ta. sail buhwi. fnti. I. graceful. M. pain wataiki ba.
golfo Mar que se interna en la tierra. G. Ta. yakisdayang.
dabuti. I. gulf. M. plis glukia kum. Ta. grada Escaln. Ch. wantabib. G. kalera.
kabu sau yak birna. I. step. M. teps / minamangkaika. P.
golondrina Ave negra. G. dunuru. I. sakratapak. Ta. tips.
swallow. M. plipli. P. kuas. Ta. mukurus. grado Nivel escolar. Ch. jabkanwar. G.
g o los i na Manjar agradable. G. awnseni / guradu. I. grade. M. kul luwi
aigaraguni. I. candy / delicacy. M. plun waya laka ba. P. twe. Ta. kurih as / b.
sirpi nani. Ta. misin wasni. To. as yos.
golpear Dar golpes. Ch. jatzbir. G. g rad uaci n Ceremonia en que
abuleseira. I. bunp / knock. M. prukaya. se obt ienen los d iplomas. Ch.
Ta. bawi. kabajsekanwar. G. eresibihani. I.
goma Sustancia adherente. G. tabadileha. graduation. M. skul snata lilliaka. Ta.
I. glue. M. blas. P. Brih. Ta. birnindin. graduar kalahwi.
gordo Obeso. Ch. nojram. G. dibuneti. I. grfico Dibujo. G. adibuhani. I. graphic.
fat. M. uva batana. P. Tamukti. Ta. salani. M. lukanka kum mark muni marikiba. Ta.
To. pjiy. wayani.
gorila Primate. Ch. max. G. megu gragea Pastilla. G. pili. I. sugar-coated
wairiti. I. gorilla. M. urus. P. urus ku awa pill. M. pils puarara sugar yukan. Ta. pils.
chahta. Ta. gurila. gramtica Normas de un lenguaje. G.
gorra Prenda para la cabeza sin ala. Ch. furendei lun aburuhani luma alirihani. I.
jorbbujk. G. bunedu. I. hat / cap. M.
kiapud. P. sah. Ta. kiaput. To. nayosopj.
grammar. M. twisa tihura aisanka. Ta. tu
l ni.
g
gorrin Ave pequea. Ch. tzunun. G.
yrd. I. sparrow. M. tininiska. P. mis.
Ta. rumsik. To. pustunm.

105
gramo
gramo Medida de peso. G. musu ihuru. I. gremio Gente organizada. Ch. morwarir.
gram. M. diara ma sirpi kum. Ta. gramu. G. anigu. I. guild. M. ta uplika kraudka.
grande De gran tamao. Ch. nukta. G. Ta. muih kau uduhna.
wairiti. I. big / large. M. tara. P. akah. Ta. grieta Hendidura. Ch. jekbun. G.
nuhni. lafanchun. I. crack. M. piska baiwanka.
granero Lugar para guardar granos. P. atapak. Ta. sahna.
G. bagadira. I. barn. M. saumuk grillo Insecto. Ch. jererem. G. sidigiri.
auhbaya pliska. P. katora achha. Ta. di I. cricket. M. tukbring. P. iris. Ta. warat.
minikapaknin pani. To. twwa.
granizar Caer de granizo. Ch. batres. gringo Norteamericano. Ch. kaxlan.
G. adera wagudei duna. I. hail. M. ais laya G. merigein. I. foreigner. M. miriki. P.
ahwiba / ais laya awiba. P. asowa pesh. Ta. kamasa. Ta. miriki.
barhnin. To. lpj. gripe Enfermedad con catarro. Ch. sijm.
granizo Granos de hielo que descienden G. yedunuti. I. flu. M. siahka siknis. P.
con la lluvia. Ch. bat. G. duna dereguati uk. Ta. uhdana.
/ yelu. I. hail. M. l klaswan. P. asowa. gris Color. Ch. sakpwen / boron. G.
Ta. was lawi. buruwati. I. grey. M. pupudni kaladka. P.
granja Lugar para criar animales sakwa. Ta. puputni.
domsticos. Ch. chirakach. G. haba gritar Levantar la voz. Ch. arwar. G.
ibiani. I. farm. M. dauwan tim briaya awaragua / arencha. I. shout / to scream.
watla. Ta. tingla sahnin plismni. M. kisbaya. P. wah. Ta. sarahnin.
grano Semilla de cereal. Ch. ut. G. lila grosero Descorts. Ch. ajatzbir. G.
awasi / lila ri. I. grain. M. plun ma kum. fndeti. I. gross / rude. M. sasaukra. P.
P. awah. Ta. minik. warkwa ishta. Ta. dutni awi.
grapa Pieza metlica en forma de U. G. gra Mquina para levantar peso con un
grabun dahiti. I. staple. M. samaika napa brazo giratorio. G. durugu heretu. I. tow
kum. P. grapaha. Ta. grapa. truck / crane. M. misi diara wirha bukaika.
grasa Sustancia adiposa. G. agulei. I. fat Ta. misin tihini dulawi.
/ grease. M. daiwan batanka yus munras grueso Corpulento. Ch. impin. G.
ba. P. tamukti. Ta. sibu. garanati. I. thick. M. yahpa. P. chuk
gratis Sin pago. Ch. bantaka. G. chukta. Ta. nuhni. To. pompm.
malugnti. I. free. M. frisand. P. bakapuh. grupo Conjunto de seres. Ch. kora. G.

g Ta. prisant.
grava Piedrecillas. Ch. cherentun. G.
aundaruni. I. group. M. dakni kum. P.
wris. Ta. muih.
dubudubu. I. gravel. M. walpa lupia. Ta. guacamaya Ave prensora de vivos
kauhmak. colores. G. dunuru gibeti tewegerun. I.
gravedad Estado delicado de un macaw. M. afu. P. kahwa. Ta. au.
enfermo. Ch. mukir. G. linarime sandi. I. guante Prenda que se adapta a la mano. G.
seriousness. M. siknis suapan. Ta. siknis lida habu. I. glove. M. mihta dinkaika.
ki. Ta. wanti.

106
gusto
guardabosque Que protege el bosque. gua Persona que dirige. Ch. ajjirseyaj.
Ch. chojbantyob. G. agonigihati G. ichaharinati. I. guide. M. ta uplika /
dabiyara. I. forester / ranger. M. dus main wauhtaya klakaikaba. Ta. tatuna. To.
kakaira. P. aroh tapak chanah. Ta. pan pas lipnta.
maitalyang. guisado Guiso preparado con salsa. Ch.
guardarropa Armario para guardar chichbir. G. asuriduwaguni. I. stew. M.
ropa. G. taraidaha dagua. I. cloakroom. suabni kiskan. P. awis. Ta. kiswi yamna.
M. kuala mankaika. P. iah unkatichka. guisante Semilla comestible. Ch.
Ta. asna paknin plisni. ajchichma. G. greb. I. pea. M. piaya
guardera Establecimiento para el dusa ma. P. awishka. Ta. minik kaswa.
cuidado de los nios. G. haba irahun guisar Preparar los manjares al fuego. Ch.
uburigia. I. day nursery. M. tuktan main chichmar. G. asuriduaguwa. I. cook / to
kaikaya watla. Ta. walabis ni. stew. M. laika wal kiskan. P. awis. Ta. kuh
guardia Custodia. Ch. ajkok. G. yak kisnin.
agonigihati. I. guard. M. soldajo. P. guiso Manjar guisado. Ch. chichres. G.
rktiw ishta. Ta. wardia. gisau. I. stew / cooked dish. M. ai laika wal
guardin Persona que cuida algo. kiskan. P. brak. Ta. kistayang.
Ch. ajkorpesyaj. G. pn aunigirutibu. guitarra Instrumento musical de seis
I. guardian / keeper. M. wadsman. P. cuerdas. Ch. lab. G. gidara. I. guitar.
rktiw ishta. Ta. main talyang. M. awa six / tramhtram. Ta. kitara. To.
guerra Lucha armada entre naciones o quinca.
partidos. Ch. jatzbirjujrib. G. reguni / gusano Animal invertebrado de forma
wuribu. I. war. M. aiklabanka / war. P. alargada. Ch. ubin. G. hewerau. I.
anuk. Ta. waryamwi sau uk karak. worm. M. liwa. P. wih. Ta. babil. To.
guerrilla Grupo de personas armadas tsijiy.
no pertenecientes al ejrcito. Ch. gustar Agradar. Ch. maki. G. insieda. I.
morpakabjujrib. G. awuribuhani. I. like / to taste. M. laik kaikaya. P. entahtish.
guerilla warfare / guerilla band. M. war Ta. wtki.
aiklaklabra. P. anukta. Ta. muih wark gusto Placer. Ch. osre. G. hinsie. I. taste
kalbau yang. / likeness. M. laik kaikan. P. ehtah. Ta.
guerrillero Miembro de una guerrilla. yamni ki.
Ch. pakab jujrib. G. awuribuhati. I.
guerilla / warrior. M. war uplika membar
kum. P. anuktaler. Ta. kalbauyang.
g

107
haber
haber Ocurrir. Ch. ayan. G. susereti. I. hacia Determina la direccin del
occur / happen. M. taki ba. P. chu. Ta. movimiento. Ch. yaja. G. einhi. I.
di kalahna. towards. M. bahara. Ta. danh yamwa.
habichuela Frijol. Ch. chokbur. G. aifi hacienda Finca agrcola. Ch. kora
ulugili. I. string bean. M. bins siakni. P. wakaxob. G. muna lidan bagasuagai. I.
sak saka. Ta. bins kuhnibil. country estate / ranch. M. bib main kaiki
hbil Dispuesto. Ch. wakche. G. hemeniti. kiambka. P. wakachta. Ta. dahnin plisni.
I. skilful. M. wilinkira. P. unwary. Ta. halagar Dar muestra de afecto. Ch.
wilin ki. tzayjres. G. agundaraguda / ichiga
habilidad Cualidad de hbil. Ch. igundani. I. f latter. M. latwan laka
ajwakche. G. hemini. I. skill. M. wilin daukanka ni madikaya. Ta. lilia yakisdi.
daukaya lan ba. Ta. isti di yamyang. halar Tirar. Ch. juru. G. achawara. I. pull.
habilitar Hacer hbil. Ch. abtzar. G. M. aubaya. P. i. Ta. murnin / rumnin. To.
ehemenigda. I. entitle / to make available. le locjocj.
M. wilin paskaya. Ta. isti di yamnin. hamaca Red que se cuelga por las
habitacin Espacio limitado por extremidades y sirve de cama. Ch. ab.
paredes. Ch. waynibotot. G. sonburu. I. G. gra. I. hammock. M. silmika. P.
room / bedroom. M. utla bila. P. kaoas. unwa. Ta. wah bakna.
Ta. pirin balna. hambre Gran necesidad de comer. Ch.
habitante Persona que habita en un jaytzar. G. ilama. I. hunger. M. plun
lugar. Ch. ajturer. G. erederutia ein. dauksa. P. uwa. Ta. yuhni. To. vecj nipi.
I. inhabitant. M. plis kumira uplika nani. hambriento Que tiene hambre. Ch.
P. pesh kaha cher. Ta. pa as yak muih ajjaytzar. G. lamati. I. hungry / starving.
bangki. M. plun piras sa. P. uwako. Ta. yuh kalawi.
habla Lenguaje. Ch. ojron. G. dimurei. I. haragn Que no le gusta trabajar. Ch.
speech. M. yabty bila aisanka. P. kapach. akoyir. G. maguwalitu. I. laze / slugish
Ta. tu yulwi. / loafer. M. srinwankira. P. apako. Ta.
hablar Comunicar con palabras. Ch. baskiwah.
ojroner. G. adimureha / ayanuha / harina Polvo que resulta de la molienda de
adimureha. I. speak / to talk. M. pana pana algunas semillas. Ch. tanlun. G. fuluwaru.
aisaya. P. kapachka. Ta. yulbawi. To. vel. I. flour. M. plawar. P. Harinaha. Ta.
hacendado Dueo de hacienda. Ch. plawar. To. y y.
ajtumin. G. labureme bagasuagai. I. hasta Expresa el trmino del cual no se
landowner / landed. M. bib ailal dawanka. pasa. Ch. este. G. daga ein. I. until / till
P. wakach akawa. Ta. turuh kira. / as far as. M. baha kat. Ta. akat.
hacer Producir. Ch. cheyaj. G. aduguni. hebilla Pieza metlica para ajustar la
I. do. M. daukaya. P. Ka. Ta. di yaknin. correa. G. lichg beliti. I. buckle. M.
hacha Instrumento para hender. G. bilk lal. P. yatika. Ta. bilk tunun.
harawa. I. axe. M. ahsa. P. sorwa. Ta. ki. h
To. jam.

111
hechicero
hechicero Brujo. Ch. ajbax. G. M. tui ikaya saika. P. katru amaska. Ta.
gabiarahati. I. wizard. M. bruju. P. puisin wasni.
wihha. Ta. bruhu. herbvoro Que se alimenta de hierbas.
h ec h izo Conjuro. Ch. bax. G. G. hibisa. I. herbivorous. M. dus wahya
abiarauglein. I. spell. M. upla mihta papira. P. katru atah. Ta. tiriski kasyang.
sikniska. P. ka a. Ta. saikira. heredar Suceder en los bienes. Ch.
hedor Mal olor. Ch. boknar. G. ingini. I. ajkun. G. galagante. I. inherit. M. frapaty
stench / stink. M. kia saura. P. awih. Ta. briaya. Ta. kalawi daunin.
wayan dutni. hereja Doctrina contraria a los del
hegemona Supremaca. G. uwariguni. dogma de la iglesia. Ch. kansenajkinar.
I. hegemony. M. upla purara kau tara ba. G. barnaun tun ligilisi. I. heresy. M.
Ta. lalahkaira balna. mapara instruksanka kum. Ta. kulnin
helada Frialdad destiempo. Ch. sisarna. sat uk.
G. dilitu. I. cold. M. kauhla. P. senwa. Ta. herida Rotura hecha en el cuerpo.
san ni. Ch. chek. G. biti. I. wound. M. winara
helecho Planta de hojas compuestas. G. klakwanka. P. taskas. Ta. pilaun.
hiduru lidant lamuan. I. fern. M. repollo herir Dar un golpe que dae al organismo.
wahya. Ta. di basta basni rarahni. Ch. chekir. G. ibaragua. I. wound. M.
hlice Palas que giran alrededor de un eje klakaya. P. tas. Ta. dalan kalana.
y producen una fuerza. G. gararati lidan hermano Nacido de los mismos padres.
ligirugun katai. I. propeller / helix. M. Ch. ijtan. G. nati / namule / nibugaa. I.
misin wilwaika. Ta. lawan. brother. M. muihka. P. arki. Ta. wahaini.
hembra Animal de sexo femenino. Ch. hermoso Dotado de hermosura. Ch.
ixik. G. hiaru / wuri. I. female. M. imbutz uwirna. G. wendeti. I. beautiful.
daiwan mairin. P. pacha. Ta. tinglau yal. M. painkira. P. Ennatis. Ta. yaksihni.
hemiplejia Parlisis de la mitad del hroe Varn ilustre por sus hazaas.
cuerpo. G. karampu. I. hemiplegia. M. Ch. ajkekwar. G. abuti. I. hero. M.
wina bakrik ptuwa ba. Ta. sangka dawi. daukanka pain waidnika kum. Ta. muih
hemisferio Mitad de la esfera celeste. G. nuhni dauna.
lamidan ubau. I. hemisphere. M. kasbrika herradura Hierro que se clava en los
bakrik kum. Ta. ki sang papas bah. cascos de la caballera. Ch. xanabchij. G.
hemorragia Flujo de sangre. Ch. lubri lugudirugu gabayu. I. horseshoe.
lokerchich. G. eseeihani. I. hemorrhage. M. asas minara ayan magkiba. Ta. silak.
M. tala plapanka. P. uri pak. Ta. rumwi. herramienta Instrumento de trabajo.
hender Hacer una hendidura. Ch. Ch. takinir. G. tulu. I. tool. M. tuls nani.
tajchpar. G. afancha. I. cleave / to slit. Ta. wark din.
M. pauta baikaya. P. kraj. Ta. sahnin. herrar Poner herraduras. G. atampura
herbicida Veneno para las malezas. G. animalu. I. brand. M. ban ankaya. Ta.
h larani hiduru. I. weed-killer / herbicide. brang buswi / birwi.

112
hojalata
herrero El que labra el hierro. G. aduguti hilo Cuerpo muy delgado y flexible de
gurabu. I. blacksmith. M. ayan nauki material textil. Ch. tzojnok. G. ira. I.
papaskra. Ta. wayar yamyang. thread. M. kualara mamanka. P. sasakas.
herrumbre Orn. Ch. abich. G. iei. I. Ta. trit. To. jilo.
rust / mildew. M. iska. Ta. usuwi,nin. hilvanar Hacer hilvanes. G. adifilera. I.
hervir Moverse agitadamente un lquido stitch. M. mamaia. Ta. salainin.
al someterlo al fuego. Ch. ojmay. G. ahura himen Membrana de la vagina. G. ir.
haguda. I. boil. M. labta daukaya. P. tuh. I. hymen. M. tiara pamni / tuktan mairin
Ta. lahnin. kau waikina aisaras mulka. Ta. mimin.
hidratar Restituir el agua perdida. Ch. hinchazn Efecto de hincharse. Ch.
ayenkeko. G. agidarai umagrabu. I. sampar. G. luti. I. swelling. M. puskanka.
hydrate. M. ailaya tiwan ba kli mancaya. P. poh. Ta. banhna. To. sitntn.
Ta. suiru kalanin. hipo Serie de espasmos respiratorios.
hiel Bilis. Ch. yel. G. lifigie. I. bile / gall. G. ahdhani. I. hiccup. M. lama
M. tahpla. P. a peh. Ta. din dam / pira. sukudbanka. P. yu kuk. Ta. sibakwi.
hielo Agua solidificada por el fro. Ch. hipcrita Que tiene hipocresa. Ch.
batres. G. duna dereguati. I. ice. M. ais. ajmerex. G. bian tigibu. I. hypocrite. M.
P. senwa. Ta. paransa. upla mawan wal briba. P. kasahta. Ta.
hierba Maleza. Ch. tzakte. G. hiduru. I. dangkat yulyang.
grass / herb. M. twi. P. katruh. Ta. di basta. hispnico Procedente de Espaa. Ch.
To. tsu tsjss. ajkaxlan. G. isibaulu. I. hispanic. M.
hierro Metal gris. Ch. takin. G. gurabu. espaa wina. Ta. espaa kaupak.
I. iron. M. ayan. Ta. wayar puputni. historia Exposicin sistemtica de los
hgado rgano abdominal. Ch. xemem. acontecimientos dignos de memoria. Ch.
G. ubanau. I. liver. M. auya. P. ahrah. Ta. numerir. G. uganu. I. history. M. wan
isning. almuka sturka. P. kaya. Ta. umani yulni.
higiene Parte de la medicina que trata hocico Parte de la cabeza de algunos
de los medios de conservar la salud. Ch. animales en que estn la boca y la nariz.
sajpin. G. harumani. I. hygiene. M. klin Ch. toch. G. ligibu aunli. I. snout / mouth.
laka / kwah / luhpia / diara lainra mankaya M. daiwan una. P. pesh wakwa atensa. Ta.
ba. P. asuk Aren. Ta. ani minik. To. sal. tunu / ningnitak / tinpas.
higo Fruto de la higuera. G. bagugu. I. fig. hogar Casa. Ch. otot. G. ubiein. I. home.
M. kuah ma. Ta. ani minik. To. sepeel. M. utla. P. kao peshera. Ta. .
hijo Persona o animal respecto de sus hoja rgano en forma de lmina de los
padres. Ch. unen. G. isani. I. son / child. vegetales. Ch. yopor. G. ubana. I. leaf.
M. luhpa waidna. P. aye. Ta. walambis. M. dus wahya. P. aja. Ta. wi balna. To.
To. jatjam. yuni.
hilera Personas o cosas situadas en fila. hojalata Lmina de hierro. Ch. takin
Ch. tzojnoktir. G. li / afileihani. I. row. takin. G. singi. I. tin-plate. M. ayan h
M. trid. P. tar. Ta. runiyak. wahya. Ta. pan wini.

113
hojarasca
hojarasca Conjunto de hojas cadas hongo Planta parsita sin clorofila.
de los rboles. Ch. yoporbir. G. ubana Ch. sakcho. G. lubunidir mafuya. I.
sahali. I. dead leaves / fallen leaves. M. mushroom. M. wan taya sukwan. P. batak
dus wahya kawan ba. P. peha tapak. Ta. batak. Ta. ungus.
w kusulana. honor Virtud. Ch. kabajsen. G.
holln Sustancia grasienta y negra gareseruni. I. honour. M. rispik kira. Ta.
depositada por el humo. Ch. xoj. G. iribe. l kat.
I. soot. M. ami truswan. P. hollinha. Ta. honradez Cualidad de honrado. Ch.
wayau. erachirnar. G. gafiewati luagu. I. honesty
hombre Individuo de la especie humana. / uprightness. M. kasak tankara iwaya. Ta.
Ch. winik. G. wuguri / eyeri. I. man. M. kasak.
waidna. Ta. muih al. To. yom. hora Vigsima cuarta parte del da. Ch.
hombro Parte superior lateral del tronco. ora. G. dan luragu weyu. I. hour. M. awar.
Ch. kejreb. G. egei. I. shoulder. M. P. a ikas. Ta. ma pisni as.
pahpaya. P. hombroha. Ta. salaaahni. horario Relacin de actividades segn
homenaje Acto pblico en honor a una cada hora. G. lidanti dan. I. schedule. M.
persona. Ch. kabajsen. G. aritaguagulei. wark bani daukaya taimka. P. a cha a. Ta.
I. homage / tribute. M. uplara mayunra awarni.
kum. Ta. alasn yamwi kalawi. horizontal Paralelo al horizonte. G.
homicida Que ocasiona la muerte a una laini raunguti. I. horizontal. M. tasba
persona. Ch. ajchansen. G. gafarahati. I. lainkaba. Ta. naini sait.
homicidal. M. uplara ikan. P. pesh amasta. hormiga Insecto que vive en colonias.
Ta. ina,wi. Ch. xinich. G. har. I. ant. M. papu. Ta.
homologar Igualar. Ch. inxojtir. G. kai kiki. To. lacasay.
bugia / kai ligia / bibe. I. make equivalent. hormiguero Sitio donde se recluyen las
M. wal baku daukaya. Ta. lawi talwi. hormigas. Ch. xinichob. G. hadibu har.
h o m o s e x u a l Q ue pr a ct ica la I. anthill / ant nest. M. papu watla. P. tasuk
homosexualidad. Ch. ixiksuy. G. magusi. tapak. Ta. kiki n.
I. homosexual. M. waidna aitahkia wal hornear Meter en el horno. Ch.
briaya laka. Ta. al / yal. ajkajbor. G. luragarigu eregigi. I. bake.
hondo Profundo. Ch. jambajr. G. kuliliti. M. wina ankaya. P. unha. Ta. busnin.
I. deep. M. tiju. P. uruh. Ta. tuhni. To. hornilla Fogn. Ch. chujben. G.
campwila. liyumulugu eregigi. I. chamber in a
honestidad Decoro. Ch. yajkakorbir. kitchen oven. M. ankaya kupuska. P. sira
G. garusti. I. honesty. M. suhnu laka. Ta. tuha. Ta. kuhun.
l kat sak ki. horno Aparato para hornear. Ch. kajbor.
honesto Decente. Ch. ajyajkajkorbir. G. asrahaglei. I. oven. M. ankaya
G. garusanti / maawariti. I. honest. M. misinka. P. kaunha. Ta. urnu.
h suhnu iwanka. Ta. l katki. horror Sentimiento de repulsin causado
por algo terrible. Ch. mabanbanir. G.

114
hundir
hanufuna. I. horror / terror. M. ull saura. huevo Concrecin oval que contiene una
Ta. dutni kal kulawi. clula fecundada puesta por un ave. Ch.
hortaliza Planta comestible cultivada kum. G. g. I. egg. M. klawira mahbra.
en la huerta. Ch. karir. G. tin nad P. ponoh. Ta. suman. To. pejy.
bdrburitu. I. vegetable. M. plun huir Escapar. Ch. putzwen. G. anuruni.
mankan pinska. P. ortalizaha. Ta. I. escape / to run. M. plapaya. P. troh. Ta.
kasnindin. kirinin. To. tysequenes.
h o s p e dar Alojar en casa. Ch. hule Caucho o goma elstica. G.
turuwaynib. G. apusaraha. I. host / to chawachawati. I. rubber. M. tasa. P.
lodge. M. utla ta yabaya. P. pesh teskra huleha. Ta. tas. To. lolkocjocja.
oker. Ta. kaminin ni. humanidad Gnero humano. Ch.
hospital Establecimiento en que se curan pakabir. G. mutu. I. humanity. M. upla
enfermos. Ch. turertzakoner. G. luban nani. P. peshrapar. Ta. muih balna.
aturadi. I. hospital. M. haspital. P. pesh humano Persona. Ch. pakab. G. grigia.
chanako. Ta. sikns ni. I. human. M. upla. P. peshrapar. Ta. muih.
hostil Enemigo. Ch. ajkijnar. G. agani. I. humedad Impregnacin de agua. Ch.
hostile. M. waihla. Ta. wainhla. To. sltj. tzutzu. G. idd. I. dampness. M.
hoy En este da. Ch. koner. G. ugue. I. buswan. P. moh moh. Ta. suihni.
today. M. naiwa. P. ikatah. Ta. war mani humildad Ausencia de orgullo. Ch.
akat. kunkunerir. G. gudemegu / mapantani
hoyo Agujero redondo. Ch. chen. G. / mangi ngua. I. humbleness. M.
huyu / hurenti. I. hole. M. unta krukma. tara pulan luhwa. P. pesh en ishkua. Ta.
P. atapak. Ta. sulinh. minikun.
hueco Concavidad vaca. Ch. chen. G. humillar Hacer perder el orgullo.
chigati. I. hollow. M. pliska inhty kum. P. Ch. machacher. G. abusirigarigda /
atapak. Ta. sulihni. abuluchaguragragda / ichiga busisi.
huelga Paro laboral hecha por los obreros. I. humiliate / to humble. M. tara pulan
Ch. tzoji. G. edegehetia. I. strike. M. laka swiaya. P. rktiw achah. Ta.
upla kuhbanka gabait mapara takiba. Ta. kalmakunnin.
ta lapakwi ramhni yulwi. humo Gas que desprende de la combustin.
hurfano Menor sin padres. Ch. menor Ch. butz. G. gumuleli. I. smoke. M.
/ mayantatob. G. meteuti. I. orphan. kiasma. P. awas. Ta. gas wayauni. To.
M. rau. P. ye atus akachitus. Ta. warau. mus.
huerto Lugar en que se plantan verduras. humor Disposicin de nimo. Ch. tzajyer.
G. ichari lun nad bdrti. I. orchard. G. amurigesei. I. humour. M. rakaya
M. blun manki daki pliska. P. huertoha. sturka. P. pesh Au. Ta. kalawakidi. To.
Ta. di dahna. mus.
hueso Pieza dura parte del esqueleto. Ch. hundir Meter en lo hondo. Ch. lopo. G.
bak. G. ab. I. bone. M. dusa. P. apaa. abuluchagda. I. sink. M. taibi ruhkaya. P. h
Ta. wakal. toh tonch. Ta. tuhni yak ding anin.

115
huracn
huracn Viento muy impetuoso. Ch.
nukikar. G. beberidi. I. hurricane. M.
prary. P. ompish uya. Ta. wing bawi.
hurgar Remover una cosa con los dedos.
Ch. pukseyaj. G. achuguha igirugu. I. pick
/ to stir. M. kurbaya. P. aka or. Ta. ting
karak urhnin.
hurtar Robar. Ch. xujchir. G. iweruha /
iwaruha / iwaruhani. I. pinch / to steal / to
rob. M. implikaya. P. kaitish. Ta. malnin.

116
idea
idea Representacin mental. Ch. bijnun. igual De la misma condicin. Ch. inxojt.
G. saminan. I. idea. M. lukanka. P. G. kai ligira / ligira meme / libe. I. equal. i
mench-. Ta. kulna as. To. nola. M. wal baku. Ta. albu papat.
ideal Modelo de perfeccin. Ch. imbutzir. igualdad Condicin de igual. Ch.
G. ligiaguti / in ligia. I. ideal. M. kasak inxojtir. G. baglgu / wara / aban
pali. P. amench ena. Ta. yamni. To. jin abu. I. equality. M. wal baku dukia. Ta.
nola papatni. To. nin piy nol.
i d e n t i d a d Id e nt i f ic a cin . Ch . iguana Reptil con cresta en el dorso. Ch.
ujunarnikaba. G. le bugiyabai. I. identity. yaxaxjuj. G. wayamaga. I. iguana. M.
M. tareta. Ta. wayani. To. pajal sinuicj. kakamuk. Ta. kama.
identificar Reconocer. Ch. kojtorer. G. ilegal Contrario a la ley. Ch. najtir. G.
subudiwali. I. identify. M. sek munaya. gudbanu. I. illegal. M. la apia. Ta. l
Ta. talyakwi. To. ne as sinucj. kaupak pirin yak.
idioma Lengua de un pas. Ch. ojoroner. ilegalidad Acto que no se ajusta a la ley.
G. nechanu dimurei. I. language. M. yabty Ch. mabanbanir. G. gudurubanuduwa.
bila. P. has. Ta. t. To. ntin. I. unlawful. M. la apia daukaya. Ta. l akt
idiota Tonto. Ch. merex. G. ibidirauga awaski.
taru / lumachu u. I. idiot. M. krisy / lal ileso Sin lesiones. Ch. imbutz imbutz.
saura. Ta. sinskas. G. nakafuti. I. unhurt. M. kriuras ba. P.
idiotez Tontera. Ch. mereznir. G. en ps. Ta. dalan dis.
libidianigan au. I. idiotness. M. krisy laka. ilimitado Que no tiene lmite. Ch.
Ta. di awaski. irikaparir. G. mebti. I. unlimited. M.
dolo Figura de falsa deidad. Ch. klata apu. P. nwkth. Ta. limit dis.
mababan. G. hasandun. I. idol. M. lilka ilgico Que no tiene lgica. Ch.
paskan dawanka. P. pesh as khru kuk matukabijnwar. G. mafieruwati. I.
naskayo. Ta. aidul lani. illogical. M. tankas. Ta. kapat aws.
idneo Adecuado. Ch. keparimbutz. iluminar Alumbrar. Ch. janchaknes. G.
G. ligiabai. I. suitable. M. fren kasak. Ta. aduranguragdni. I. illuminate. M. ingni
witinki. daukaya. P. ech. Ta. yunin.
iglesia Templo cristiano. Ch. kubotot. G. ilusin Esperanza. Ch. osrenbutz. G.
ligilisi. I. church. M. zers. Ta. prias ni. ayumahani. I. illusion. M. laik brinka. P.
ignorancia Falta de instruccin. Ch. ahraritish. Ta. ispiransa. To. ss najas.
matukunata. G. lumachun au abidiaguati ilustrar Instruir. Ch. irseyaj. G.
lgua. I. ignorance. M. tanka briras. P. adiduhani. I. illustrate. M. lilka wal
arrt. Ta. tuntu. To. ma sele pjacj. prakayaya ba. Ta. smalknin. To. yustapj.
ignorar No tener en cuenta. Ch. manata. ilustre Insigne, clebre. Ch. ajcheyaj. G.
G. libidien. I. ignore. M. kasak kulkras. uwadigirali kai ligia. I. illustrious. M. upla
P. arstu. Ta. dis kal kulnin. To. ma nola tara kulkanka kum. Ta. talyang.
pyala.

119
imagen
imagen Representacin visual de algo. mefudunwati. I. unforgivable. M. sip
i Ch. meyn. G. iywadi. I. image. M. patin munras. P. pertonahkitu. Ta. padin
lilka. P. akarwa. Ta. wayani. To. jin justa. yamwaski. To. ma nin jele tas.
imaginar Representa mentalmente. Ch. imperfecto Falto de perfeccin. Ch.
bijnusyajir. G. adiginahani. I. imagine. majaximbtz. G. kringda. I. imperfect.
M. laki kaikaya. P. amenh. Ta. pat M. kasak apia. Ta. yamni awaski. To. ma
karangki. To. nin jin. s liji.
imn Sustancia que atrae al hierro. G. impermeable Que no deja pasar el
sirudunati. I. magnet. M. iman. P. brik. agua. Ch. makar. G. maburuchaguaditi.
Ta. imang. To. potsil. I. waterproof. M. sip klauhras. Ta. was
imitar Hacer una cosa a semejanza de otra. bayakwaski.
Ch. kanin. G. abahdahani. I. imitate. M. impersonal Que no se aplica a persona
nahta lukaya. P. kwr. Ta. yalia atnin. alguna. G. mama bumageti / mama
To. napj jin liji. baubageti. I. impersonal. M. yakan dukia.
i m paci e n cia Sin paciencia. Ch. Ta. alas.
makojkonir. G. mathadi / matenpni. I. mpetu Fuerza. Ch. kekwar. G. regu /
impatience. M. bila kaikras. P. awaktu. tau tara. I. momentum. M. pasa tara. Ta.
Ta. pasinsia dis. To. ps nin lije. parasni.
impacientar Perder la paciencia. Ch. implacable Que nos puede calmar. G.
kijnar. G. durumadai. I. irritate. M. bila masusti. I. relentless. M. sip daskras. Ta.
kaikras kaya. Ta. kaltuihwi. sip yamni kalwas.
impacto Choque violento. G. lamislu. I. implicar Enredar. Ch. tzoktzar. G.
impact. M. spiridra prukanka. P. nhkw. charuni lidaun chauchau madga. I.
Ta. kal sakna / tuihna. To. cya tjiaca. implicate. M. tanka ba. P. artuk. Ta. miks
impar Que no tiene par. Ch. banchakojt. yamwi.
G. marubani. I. odd. M. maya kumi. Ta. implorar Rogar con vehemencia.
parni dis. To. mas campa. Ch. kajtin. G. ebegira. I. implore. M.
impedido Que no puede usar sus mayunanka. P. akohstuki akapw. Ta.
miembros. Ch. suturbaker. G. danimti pabur yulnin.
/ maustaunti. I. disabled. M. dakbi sakan. imponer Poner castigo. Ch. ajkun. G.
Ta. kahwa. aungura / tau tara. I. impose. M. pura
impedir Estorbar. Ch. chacher. G. prakaya. Ta. pat kalanin. To. ma lejay jipj.
adadaha. I. prevent. M. dakbaya. Ta. importante Que tiene importancia. Ch.
isturbu. To. ma nin latiji. imbutzir. G. le ligiraguti. I. important. M.
i m p e n e t r a b l e D e i m p o s i bl e nidka tara. Ta. kulni kalawa kidi.
penetracin. Ch. iryosen. G. mebelueiti. imposible Difcil de que suceda, Ch.
I. impenetratable. M. sip dimras. P. imatran. G. siati. I. impossible. M.
thkprt. Ta. sip kawas. To. wama tem. sip daukaya tanka apu. P. inkrina. Ta.
imperdonable Que no se puede sipawas. To. ma polel lejay.
perdonar. Ch. makor pesyaj. G.

120
incendio
impostor Que engaa con apariencia impulso Accin y efecto de impeler. Ch.
de verdad. Ch. ajmajres. G. heretabua. kechut. G. bauchun buaugua. I. impulse. i
I. impostor. M. la mapara tatakra. P. M. tabaikayaba. P. ahkakituk. Ta. tuknin.
katuk. Ta. ramh pitni. inaccesible Sin acceso. Ch. imanumse.
impotencia Sin fuerza. Ch. bankeko. G. herenguti / dereneti. I. inaccesible. M.
G. mereni / medereni. I. impotence. M. sip bilara dimi waras. Ta. sip kiwas dutni.
karnika tiwan. P. artapnu. Ta. paun dis. inaceptable Que no se puede aceptar.
impotente Que carece de fuerzas. Ch. Ch. irikani. G. mabuseunwati. I.
ajbankeko. G. manunhali. I. impotent. unacceptable. M. sip briaya dukia apia.
M. karnikas. Ta. paun ni dis. Ta. sip vahan yulwaski. To. matucj vel.
impregnar Empapar. Ch. tzamay. G. inadaptable Que no se adapta. G.
abchaguagdni / bgua lheme libie mabudubuti. I. unadaptable. M. si plan
tau ladaragun. I. impregnate. M. kuala li takras. P. chatip. Ta. sip lan kalahwas.
utwaya. Ta. un atnin. To. ona nyucj. inagotable Que no se agota. Ch.
impresionar Conmover. Ch. tzayerbir. kekonbir. G. mabuchaditi luagu / hereti
G. lawidun banigi lau aban katai. I. / benefati. I. inexhaustible. M. sip danh
impress. M. uplara nakara marikaya. Ta. takras. Ta. kalsuhwas. To. ma si tla.
lilia. inamovible Que no se puede mover.
improductivo Que no produce. Ch. Ch. mapijchyar. G. metepwaditi.
majaximbutz. G. mesriwinti / malatani I. immovable. M. sip nikbras. Ta. sip
/ mauniti. I. unproductive. M. sip paskras. nikwaski. To. ma polewl siquitsj.
P. ktrpst. Ta. minik yakwas. inaudito Nunca odo. Ch. matyawbna.
im provisar Hacer una cosa sin G. maganbunwati / mariaharuwati. I.
preparacin alguna. Ch. bajxanir. G. unheard. M. sip walras. Ta. dakasyang.
afureseha / lau rofun. I. improvise. M. incalcul able Que no se puede
ridi takras daukaya. P. kapartipi kapr. calcular. Ch. matzakna. G. mebenti /
Ta. minipis. mapurupuruwti. I. invaluable. M. sip
imprudencia Falta de prudencia. Ch. kulkaya tanka luha. Ta. sip kultalwaski.
irimbutzir. G. itarnigi / masuserani. I. To. ma tc lejay.
recklessness. M. sins apu takan. Ta. l incansable Que no se cansa. Ch.
kat awaski. imakoyir. G. mabuchaditi luagu /
impuesto Cantidad que se paga al Estado awandati. I. tireless. M. sip suapras. Ta.
en relacin con los bienes que se poseen. sip kalsuhwas. To. ma polel te.
Ch. twanib. G. fayeiti lun wai luagu incapaz Falto de capacidad. Ch.
awanseruni le ladgbai agira. I. tax. irikekwar. G. mauniti. I. unable. M. sip
M. biuty mana aibapaya. Ta. impuistu. daukras. Ta. di sipawas.
impulsar Impeler. Ch. kechenut. G. incendio Fuego intenso e incontrolado
inchahagani. I. impulse. M. diara kum que quema lo que no est destinado a
daukaya tabaikaya ba. Ta. yulnin kalpak. arder. Ch. tzajbesnib. G. guda. I. fire.

121
incertidumbre
M. impiara amanka. Ta. kuh buswi. To. incompatible Que no es compatible. G.

i awa pwe. misieguti. I. incompatible. M. sip wal


incertidumbre Duda. Ch. manata. asla takras. Ta. sip kiwas.
G. durmadai. I. uncertainty. M. aitanka incompleto No completo. Ch. tzukur.
briras. Ta. ramh was. G. maustaruti. I. incomplete. M. piska
incidente Suceso. Ch. mabanban. G. kuman. P. khcht. Ta. pitni kat awaski.
damichi. I. incident. M. trabil aihka kum. To. yuwal tulucj.
Ta. trabil duna. To. lapj tepyala. incomunicar Impedir la comunicacin.
incierto No cierto. Ch. iryachir. G. iyni Ch. iryojoroner. G. manga lau. I.
/ marasualug mama inni. I. uncertain. incommunicate. M. sip aisaya tanka apu.
M. raid apia. Ta. duda duwi. To. tucj Ta. sip yulbawaski.
tulucj. inconsciente Que no tiene conciencia.
incisivo Diente en forma de cua. G. Ch. matwanwiyaj / maya. G. mabarasti.
ri igibugieti. I. incisive. M. napa tatwa I. unconscious. M. kupia krauras. P.
panapana samiba. Ta. a manan. hkapartn. Ta. nudiski. To. lapj.
inclinar Desviar algo de su posicin inconveniente No conveniente. G.
vertical. Ch. terwar. G. elemuchuni / dada tian. I. inconvenient. M. aitani apia.
eegechuni / abuluchaguni. I. incline. M. Ta. ramh awaski.
wan mawanra bawaya. Ta. dihunin. To. incorporar Unir una cosa a otra. Ch.
pes toncja. nutir. G. wraun. I. incorporate. M. tilara
incluir Colocar una cosa dentro de otra. dinkaya. Ta. birnin.
Ch. ose. G. ebelagdei eihin. I. include. incrdulo Que no cree. G. mafiediti.
M. tilara mankaya. P. rchh. Ta. bahanin. I. incredulous. M. idan / lalukra apia. Ta.
To. nin piy. di kulwas.
incoherencia Falta de sensatez. Ch. incremento Aumento. Ch. utabse.
makojksaj. G. chaf. I. incoherence. M. G. lron / lafadahan. I. increase. M.
sinska laka yabras ba. Ta. albu kiwas. pura manki pakanka. P. rchhrw. Ta.
incomodar Causar molestia. Ch. mahnin. To. mas plcj.
wajchacher. G. lissugan. I. make incrustar Encajar profundamente.
uncomfortable. M. turban munaya. Ta. G. fudugura. I. encrust. M. flur kumra
ambuk ki. To. ma polel jaasa. sakahkaya. Ta. panin.
i n c m o do Falto de comodidad. incubar Empollar. Ch. sakpojra. G.
Ch. wajchache. G. magurasuti. I. afugahagachagdni. I. incubate. M.
uncomfortable. M. auya pah apia. Ta. luhpa baikaya mahbra lapta daukaya. Ta.
dutni kaldakawi. muihni awi. To. tsjan lajul moo.
incomparable Que no se puede inculcar Infundir en el nimo de uno una
comparar. Ch. jaxjaxut. G. marubati. I. idea. Ch. irsenbijnun. G. ichiga saminan.
incomparable. M. sip praki kaikras. Ta. I. inculcate. M. smalki madikaya. Ta.
libit talwaski. To. nin piya tulucj. sumalnin.

122
indulto
inculto Sin cultura. Ch. matwachir. G. nani ulbanka. P. suawawa umbakuapok.
manichiti. I. uncultivated. M. skul nap Ta. ting bikis. To. plavn lapacj. i
apuba. Ta. sinskas as. indiferencia Sin inters. Ch. mayosre.
incumplir No cumplir. Ch. machonpatir. G. mabseni. I. indifference. M. sawa
G. magufulirni. I. fail to fulfill. M. daukaya. P. ahchshtenpataki. Ta. nit
pramas kat daukras. Ta. yamwasdana. awaski. To. tolpn popa.
To. ma latiji. indiferente Que no le importa un
incurable Sin curacin. Ch. matzakar. asunto. Ch. ajmayosre. G. magarihabuti
G. maraninati. I. uncurable. M. rakaya / meberesenti. I. indifferent. M. brinka
dukia apia. P. asn. Ta. sip rauwaski. apia. Ta. sat uk awi.
To. ma nin jola. indgena Aborigen. Ch. ajtwachir. G.
indebido No debido. Ch. ima uban. G. chumag / imiramira / yunugu / mile /
nadunamati. I. improper. M. tankas. Ta. warau. I. indigenous. M. indian uplika
rait awaski. nani. P. pesh kekeri atahtukchapr. Ta.
indecisin Duda. Ch. manata. G. gibe indian. To. pjay.
tun / mbenti / gafulati. I. indecision. M. indigencia Falta de recursos. Ch.
lukisakras. Ta. duda duwi. mayanchajnib. G. luwarin gudemei. I.
indecoroso Falto de decoro. Ch. indigence. M. umpira. Ta. lalah diski.
machirirna. G. urfiga. I. indecorous. indigente Falto de recursos. G.
M. respik apu. Ta. ramh awaski. lidedemede gudemei. I. indigent. M. diara
indefinido Sin definicin. G. mebnti. I. luhwa. Ta. lalah dis.
indefinite. M. nina kat makras. Ta. mistik indigestin Digestin defectuosa. Ch.
kapat. mokwirnak. G. bofubel. I. indigestion.
i n d e p e n d e n c i a Libe r t a d. Ch. M. plun aisawan pin. Ta. ban awaihlanin.
tankakanyar. G. dugiabunia. I. indio Aborigen. G. warau / mile /
independence. M. fri laka. P. kekeri imiramira. I. indian. M. indian. Ta. indian.
kuk uruh karstia kleri artakta. Ta. sau individuo Persona. Ch. pakab. G. mutu
waunhtaya. / grigia. I. individual. M. upla bani. Ta.
indeseable No deseado. Ch. iryosre. muih. To. na la inucjtsja.
G. mabuserunwati / misieguti. I. indivisible Que no se divide. G.
undesirable. M. brinka kat apia. Ta. wat mafanrenruwti. I. indivisible. M. sip
dis. baiki sakras. Ta. sip pis yamwas.
indicar Sealar. Ch. warer. G. arauda indultar Perdonar una pena. Ch.
luagun / sarini aihin. I. indicate. M. korpesnar. G. eferuduruna. I. pardon.
madikaya. P. pasr. Ta. yunin. To. M. wilkanka kum wina langwi takaya.
inyuca. Ta. padin yamnin.
ndice Dedo de la mano situado a indulto Perdn de una pena. Ch. ukorpes.
continuacin del pulgar. Ch. irseyaj. G. G. ferudunan. I. pardon. M. silak watla
hab audglai. I. index. M. stury wihta paniska sirpi daikaya. Ta. padin lani.

123
ineficaz
ineficaz No eficaz. Ch. majax uban. G. infierno Lugar de castigo eterno. Ch.

i mauniti. I. ineffective. M. rait kat daukras turerkajk. G. muraha. I. hell. M. il


ba. Ta. sipawaski. pauta. P. kawarkwa. Ta. ilpauta. To. awa
inesperado Repentino. G. magobunti. na pee.
I. unexpected. M. bila kaikras. P. infiltrar Penetrar en secreto. Ch. ose.
ahwahtari. Ta. tahawas. G. awaihani. I. infiltrate. M. sip daknikara
inevitable Que no se puede evitar. Ch. dimras. Ta. nudiskat kana.
twaxenumuy. G. mamati. I. inevitable. infinito Que no tiene fin. Ch. irikapes.
M. sip alki takaskras. Ta. sip dawaski. G. mebenti. I. infinite. M. snata apu.
in existente Sin existencia. Ch. P. axhpartw. Ta. kuihwas din. To. ma
bijnwambtz. G. wati ubauwagu. I. cjyawaja.
non-existent. M. pliskara apu. Ta. diski. inflamar Encender levantando llamas.
infancia Periodo desde el nacimiento Ch. tzajbes. G. guda / beda. I. inflame.
hasta la pubertad. Ch. sitzna. G. irah. I. M. puskaya. P. poh. Ta. dalhwi. To.
childhood. M. tuktan. Ta. walabis. jastntn.
infante Nio en la infancia. Ch. ajsitzna. influencia Poder. Ch. ererna. G. pode
G. irah. I. infant. M. tuktan laka. Ta. / ubafu. I. influence. M. warbrikara. Ta.
muihbin. parasni.
infantil Relativo a la infancia. Ch. informar Dar informacin. Ch. warer.
sitznar. G. irahduwa. I. childish. M. G. aiaha. I. inform. M. maisa pakaya.
tuktan sirpi. Ta. walabis taimni. To. P. ahkaish. Ta. kalyulnin. To. mwala
jamacas. jawelepj.
infarto Obstruccin de una arteria. G. infraestructura Medios necesarios
manimanin / hilahila. I. heart attack. M. para una actividad. G. uburugu / bunagua
kupia siknis. Ta. isning watna. To. cjes galingandeautu. I. infrastructure. M. utla
mpes tjuepe. tara makanka. Ta. p as yak di yamnin
infeccin Enfermedad por bacterias. Ch. din.
chekbir. G. gahti. I. infection. M. siknis infringir Transgredir. G. achuni. I.
yula saura. Ta. siknis. infringe. M. kunin munaya. Ta. yulni
infectar Contaminar con grmenes. Ch. dakawas.
cheknir. G. agahdni. I. infect. M. yula infusin T. Ch. tijurna. G. bachati.
saura awan ainara diman. Ta. tataswi. I. infusion. M. intawaya li piawikaka
infeliz Sin felicidad. Ch. iritzay. G. dinkayaba. Ta. ti.
madichni. I. unhappy. M. lillia apia. P. ingeniar Resolver con ingenio. Ch.
aharinatah. Ta. kalwaraun. To. ma ss bijnusyaj. G. afgua. I. devise. M. chek
jos. munaya. Ta. kala talwi.
infiel Que no es fiel. Ch. ajmabanban. G. ingerir Introducir por la boca. G. ata. I.
marichnguti. I. unfaithful. M. marit laka ingest. M. diaya. Ta. dinin. To. liaja jinwa.
krikan. Ta. l kat awas. To. ma ss liji.

124
inseparable
ingle Juntura de los muslos con el tronco. inofensivo Que no ofende. Ch.
Ch. osewej. G. igemeni / bg. I. groin. ajmachache. G. maawaiti. I. harmless. i
M. alka ma. Ta. banwalmak. M. sip lauras. Ta. dutni yulwas. To. pajal
iniciar Comenzar. Ch. kajyes. G. tsiny.
agumesera. I. iniciate. M. ta krikaya. P. i no lvi dab le Que no se olvida.
athtk. Ta. ta kriknn. To. yasway liji. Ch. karbir. G. mabuleiduwuti. I.
inicio Comienzo. Ch. ukajyes. G. unforgettable. M. sip auya tiuras. P.
lagumesera. I. initiation. M. pas taura. ahtncht. Ta. dinit kahwas.
Ta. sutni bahnin. inquieto Que no est quieto. Ch.
inimitable Que no se imita. G. pijchinpakab. G. madada / madereti /
gabahwaharuwadi. I. inimitable. M. tata ssuti / furuti. I. restless. M. sab takras.
lukayaapia. Ta. sip yamwas. Ta. kang awski.
ininteligible Difcil de comprender. inquietud Falta de sosiego. G. lubliti.
Ch. intraniryen. G. magufurenduwti. I. restlessness. M. lukanka kum. Ta.
I. ininteligible. M. sins laka apu. Ta. sip kangawh. To. ma injatja.
nidiski. inquilino Persona que ha tomado
injusticia Falta de justicia. Ch. iritawer. una casa en alquiler. Ch. ajbetwar. G.
G. mamalunti. I. injustice. M. wan raidka ahayahati muna. I. tenant. M. utla rins
tikan. Ta. l dis. To. ma ss lajay. muni dimi uplika. Ta. minit lawi.
inmaduro Sin madurez. Ch. chomsitz. insalubre Malsano. G. sandi ta l. I.
G. lumachun au. I. immature. M. kupia unhealthy. M. wan winara help yabras.
krauras. Ta. yul kulwaski. Ta. siknis kira.
inmediato Contiguo. Ch. yataka. G. lau inscribir Anotar en una lista. Ch.
lufuesen / lau lufuresen. I. immediate. M. tzijbanir. G. adagara / adagaragda. I.
istikira. Ta. isti. To. tsjay len way liji. inscribe. M. nina ulbaya. Ta. ayangni
inmenso Muy grande. Ch. nojta. G. ulnin.
aunwerebun aunwerebun. I. immense. insecto Artrpodo con cabeza trax y
M. yahpa. Ta. uba nuhni. To. pajul pn. abdomen. G. iana. I. insect. M. daiwan
inmoral Sin moral. G. buladigitu. I. sirpi dusa apuba. Ta. babil satni as. To.
immoral. M. lukras diara saura daukuba. lotsts.
Ta. sim dis. inseguro Sin seguridad. G. machorunti.
inmvil Que no se mueve. Ch. mapijchi. I. unsafe. M. kasak apia. Ta. ramh
G. metepwaditi. I. immobile. M. sip kulwaski.
nikras. Ta. sip nikwas. insensible Sin sensibilidad. Ch.
innecesario No necesario. Ch. irikani. mabanbanir. G. magarihabuti. I.
G. kamadigiragie. I. unnecessary. M. nid insensible / insensitive. M. pain apia. Ta.
apia. Ta. nit awaski. putni dis.
inocente Libre de culpa. Ch. tzitan. G. inseparable Que no se separa. G.
ibidiguagili lau. I. innoscent. M. patkas. P. migiaguaditi. I. inseparable. M. dakbi
arirtwa. Ta. nudiski. To. ma sel.

125
insertar
sakras. P. trrt. Ta. sip sait yak yakwas. takaskaya. P. kapra shpakkasahpar. Ta.
i To. ma ca cj nsem. paknin / yamnin. To. ca la mijcj.
insertar Introducir. Ch. osen. G. instancia Paso en un procedimiento.
eblagda / afdira. I. insert. M. watlika Ch. kostik. G. pasu. I. instance. M.
kat mankaya. P. pr. Ta. urhlanin. ninkidkara. Ta. tn kaupak.
inservible Que no es til. Ch. majax instante Momento. G. lidan dan ligira.
imbutz. G. masewinti. I. useless. M. yus I. instant. M. sim minidkara. Ta. minitni
apu. Ta. yusdiski. To. ma ca nin nsem. yak.
insinuar Sugerir. Ch. xanut. G. instinto Impulso inferior de los animales.
sirangarigua. I. insinuate. M. bik takaya. G. lasrun buragun. I. instinct. M.
P. ahrahka. Ta. kalyulwi. paskanka natka. P. nstitha. Ta. tingla
insolacin Enfermedad por exposicin ikisni.
al sol. G. lefeneidun ura laigi weyu. I. instruir Ensear. Ch. kansen. G.
insolation. M. lapta aman wina sikniska. araudaha. I. instruct. M. yabal wabnira
Ta. ma siknisni. smalkaya. Ta. niningkanin.
insolencia Falta de respeto. Ch. instrumento Objeto para hacer algo.
irikubsen. G. menebenehabuni. I. Ch. chejnib. G. tulu. I. instrument. M.
insolence. M. rispik apu. Ta. rispit diski. paskaya stulska nani. P. aasshhk. Ta.
To. lawell. di yamnin din. To. pj mpes.
inslito Inaudito. Ch. mawbna. G. insultar Ofender. Ch. kayenir. G.
amuti. I. unusual. M. wan daukanka dukia anaba. I. insult. M. lawi daukaya. P. arw
apia kum ba. Ta. sat as ki. / ahwahnar. Ta. dutni kalyulwi.
insomnio Falta de sueo. Ch. ukanto insulto Ofensa. Ch. kayen. G. anabni.
waynij. G. madabagu. I. sleeplessness. I. insult. M. lawi daukan. Ta. kas yulwi.
M. sip yapras. Ta. kamakinh kalawaski. intachable Sin tacha. Ch. masata. G.
i n s p e c c i o n a r Ex a m i n a r. Ch . uwadigiali / nihantin. I. impeccable. M.
chujkunar. G. atenira / ariha lau. I. patkas uplika kum / saurka luha. Ta. sain
inspect. M. turbi kaikaya. Ta. lawi talyang dis.
aski. To. jama nyuca. intacto Sin deterioro. G. lidan dan. I.
inspector Que inspecciona. Ch. intact. M. yus munras. P. wartshtu. Ta.
ajchujkun. G. teniruni. I. inspector. M. yamni kaunhki.
turbi kakaira uplika. Ta. lawi talyang ntegro Recto, honrado. Ch. ajerachir. G.
muinh. maawti lurusan. I. honest / honorable.
inspirar Aspirar el aire. Ch. musijkar. G. M. ull. Ta. ulki.
awgura. I. inspire. M. spirit ni daukaya. intelectual Persona dedicada al
P. sasyo usukupar / ias patasmaayo estudio. Ch. ajnatanyaj. G. chamuti. I.
pekahpar. Ta. wing dunin. intellectual. M. sinska tara. Ta. sinskira.
instalar Acomodar. Ch. tonbes. G. inteligencia Facultad de comprender.
adagiragua. I. install. M. plis kumra Ch. makoyi. G. sumadi. I. intelligence.

126
intolerancia
M. sinskira. P. asmaen. Ta. sinsni intermedio Que est en medio. G.
nuhni. To. ss jola. tamidgau tumagua. I. intermediate. M. i
intemperie Desigualdad del tiempo. upla kum upla wala ilpka daukiba. Ta. sip
G. luriban dan. I. bad weather. M. plis dangh yamwas.
kum diara apura barkaya. Ta. taimni yak interminable Que no tiene terminacin.
awaski. Ch. jamir. G. masuraditi. I. endless. M.
i n t e n c i n Deter m i nacin. Ch. sip dand takras. Ta. anin. To. ma polel
kapesnarir. G. gawaguwali. I. intention. cyawaja.
M. kupia laka. P. kastsh. Ta. kulnin ni. internar Entrar. Ch. makapa. G.
To. malala quelel liji. ebelura. I. intern. M. yar bilara mankaya.
i n t e n s i da d Mag n it ud de u n a Ta. kalyulnin.
fuerza, sonido, etc. Ch. syanbir. G. interpretar Explicar. Ch. ajkun. G.
gibegubaigti. I. intensity. M. pliska tara ayanuhai. I. interpret. M. ulbanka kum
kum. P. wnheka w. Ta. nuhni / tihini / tanka wiaya. Ta. yulwi dakanin.
parasni. To. ymcj yaca. interrogar Preguntar. Ch. kansena.
intercambiar Cambiar mutuamente G. algdagua. I. interrogate. M. makabi
algo. Ch. xanibir. G. snsi. I. exchange. walaya. Ta. isturbu.
M. wal sins muni briaya. P. thmanken interrumpir Impedir el curso de
kn. Ta. wirihnin. To. ne n ne mea. una accin. Ch. ubnar. G. adagua /
interceder Rogar por otro. Ch. halachaguagda. I. interrupt. M. tilak
kabajsen. G. ayanuha / luaigie. I. dimi waya. P. ntruk. Ta. ilpni kanin /
intercede. M. helpkara aisaya. Ta. nitki. yamnin / yulnin. To. ma nin la tiji.
inters Deseo. Ch. chukpar. G. lau. I. intervalo Espacio. Ch. tujam. G.
interest. M. lalah pakanka. Ta. watni / lumagie. I. interval. M. taim bilka. Ta.
nitni. taimni.
interesar Tener inters en algo. Ch. intervenir Tomar parte. Ch. chamitajch.
chukparbir. G. abaseha lau / etnira lun. G. bichigun dubalti. I. intervene. M. alki
I. be interested. M. wand takaya. P. tahra. takaskaya. P. rhpesh. Ta. ilpni kawi.
Ta. daknin. To. wama jama. To. ma ca la mijn.
interferir Interponer. G. ebelua / intestino rgano de la digestin en
lidaun. I. interfere. M. kaina dakbaya. el abdomen. Ch. sojyon. G. isasa. I.
Ta. plisniyak. intestine. M. wan biara. Ta. ban bikis.
interino Temporal. Ch. twajkinob. To. ntsul.
G. arhati. I. temporary. M. upla kum intimidar Amedrentar. Ch. bajkutir.
watlikara taim kunghku kum swiba. Ta. G. amfudeha. I. intimidate. M. ambuk
payak / kau. munras kaya. P. aktwach. Ta. muihsak
interior Que est en la parte de adentro. laknin.
Ch. makwir. G. tidan. I. interior. M. utla intolerancia Falta de tolerancia. G.
bilara. Ta. papusyak. awanduni. I. intolerance. M. sip alki
takaskras. Ta. dawak diswaski.

127
intoxicar
intoxicar Envenenar. G. ichiga paisini. investment. M. kamasiry daukaya dukia
i I. intoxicate. M. wan wina wal waras atkaya. Ta. minit birwa warni.
dukia kum yus munan sikniskaba. P. invertebrado Animal sin columna
aunnapshka. Ta. puisin dina. vertebral. G. amimalu mbuti gayarati
intranquilo Sin tranquilidad. Ch. lapurechawagun. I. invertebrate. M.
maturu imbutz. G. susuti. I. restless. M. daiwan dusa apuba. Ta. dangni wakaln
sab apia. Ta. yamni awas ki. dis.
intransitable Que no se puede invertir Emplear capital en un negocio.
transitar. Ch. manumbes. G. irunti Ch. satachommar. G. agrabaduni /
lubudu m abudubut i g re mut i. I . bawauagaguni le bumabai lub lalubahaun
impassable. M. sip yabal apu. Ta. sip wat nueg. I. invest. M. wak kum ra lalah
waski. dinkaya / dira pliska ka swiyaya ba. P.
intratable Que no se puede tratar. G. pltohyo kuh. Ta. minit birwi.
madairunti lubudubu. I. intractable. M. investigar Hacer diligencias para
upla wal waras. Ta. sipawaski. descubrir algo. Ch. sajkan. G. asibihani.
intriga Enredo. Ch. tzoktzar. G. I. investigate. M. tanka pliki kaikaya. Ta.
wurisiyu. I. intrigue. M. aiblakunka kum. walwi talwi.
P. intrigaha. Ta. pat / trabil. invierno Estacin fra. Ch. jajarkin. G.
introducir Meter dentro. Ch. tzajbun. gunubugu / tirenpugu. I. winter. M. yun
G. lidauwagun. I. introduce. M. ta bila taimka. P. auweka asw. Ta. was ma. To.
aisanka. P. ksth. Ta. tuk anin. pajal pn jive.
intruso Que se ha metido sin derecho. inviolable Que no se puede violentar.
Ch. ajchache. G. mitiuti. I. intruder. M. Ch. erer. G. madeneirwati. I. inviolable.
upla kum dimaya apia kan dimiba. Ta. M. la kum sip krikras ba. Ta. minit
ramhni dis. bayakwas. To. ma lapj lamijn.
intil Sin utilidad. Ch. irikanpa. G. invisible Que no se ve. Ch. machaker. G.
mauniti / meseriwinti / malatani. I. marihuwati. I. invisible. M. sip kaikras. P.
useless. M. yus apia. P. ptrwartu. Ta. chmrn. Ta. talwas din.
yus dis. invitar Convidar. Ch. pejnar. G.
invadir Entrar por la fuerza en un agunbirahani. I. invite. M. paiwaya. P.
lugar. Ch. ochenkeko. G. auyeduni lau nh takaa t tachi. Ta. yulpamnin. To.
hafulasun amu. I. invade. M. plia kumra in ca mea.
karnikam wal dimismaba. P. tokpra involucrar Implicar. Ch. tzoktzar. G.
aksps. Ta. parasni kaupak kana. abelgda / chara. I. involve. M. tilara
invento Invencin. Ch. ubijnu. G. le asla prakaya. P. akastoh asah. Ta.
badgbai bngua. I. invention. M. selp bahanin.
paskanka kum. P. ameshkkwa. Ta. di ir Moverse de un lugar a otro. Ch. ixin. G.
wisam yamna. audini. I. go. M. waya. Ta. pa uk kiwi.
inversin Empleo de capital en negocios.
Ch. satartachomma. G. awauragini. I.

128
izquierda
ira Clera. Ch. kijna. G. ia / igau / apia ba. P. aohuk / kaih. Ta. ramh muinh
magundani / safagua. I. rage. M. kupia awski. To. ma quelel liji. i
paiwan. P. kah. Ta. anwi. irritar Enrojecerse una parte del
irracional Sin razn. G. magrigiren. cuerpo. Ch. chakchakresbak. G. abch
I. irrational. M. laki kaikras. P. amenchtu. / asdagdai samina. I. irritate. M. upla
Ta. kulawi talwas. mita kupia sauhkiba. Ta. muinh pis as
irreal No real. Ch. mabanban. G. mama puna.
inarni. I. unreal. M. kasak apia ba. Ta. irrompible Que no se puede romper.
ramnh awaski. Ch. mawejru. G. meheridaguwati
irregular Con irregularidades. Ch. mhchnwagwati. I. unbreakable.
mawerach. G. mwaranti. I. irregular. M. M. sip baikras dukia. P. wkt. Ta. sip
la wana knayara ba. P. akentah. Ta. bitarki. biswaski.
irremediable Que no tiene remedio. irrumpir Entrar con violencia. G. afosura
Ch. mabanban. G. mraninati / asusduti / bebelun lidaun aban fulasu lau eregu. I.
magaubga. I. hopeless. M. sip kulkras. burst. M. sip baikras. Ta. anwi kakiuna.
Ta. sip di yamwaski. isla Porcin de tierra rodeada por agua.
irreparable Que no tiene reparacin. Ch. xoybirum. G. ubauhu. I. island. M.
Ch. matzakna. G. maransehauwli ski. Ta. sau pisni daklana.
/ maraninli. I. unrepairable. M. sip isleo Natural de una isla. Ch.
paskaya dukia apia. P. hkprt. Ta. sip ajxoybirum. G. ubauhu. I. islander. M.
yamwas. To. ma popel cj lajay. ski wina. Ta. isla kaupak.
irrespetuoso Que no respeta a itinerario Ruta a seguir. Ch. nojbir.
los dems. Ch. ajmakubsenar. G. G. ein lubai dagadagarinaban lidan
menebehabuti. I. disrespectful. M. rispik buwiyasun. I. itinerary. M. adar kat
apu. P. hwestu. Ta. rispit dis. impakanka daukikayaba. Ta. taimni.
irresponsable Que no acta con izquierda el lado del corazn. Ch. tzej.
responsabilidad. Ch. ajmajimbutz G. bubarna. I. left. M. wan smihka.
patnar. G. meseriwiti / mabaraseti. I. P. yrw. Ta. isning wada sait. To.
irresponsable. M. aiwapanka ba la kat nancpwempa.

129
jabal
jabal Mamfero montaraz. G. hawuriya. jarro Vasija de barro con asa. Ch. jaru.
I. wild pig. M. wari. Ta. siwi. G. fudu. I. jar. M. slaubra paskan dikwika.
jabn Producto para lavar. Ch. xapun. G. P. sr. Ta. sau subani. To. ama tsjooy /
sabun. I. soap. M. sub. P. bha. Ta. sub. mo la pjus.
To. javn. jaula Caja hecha con malla para guardar
jade Piedra dura, verdosa. G. dubu wurigili animales. Ch. tororte. G. haban dunuru.
lewegerun. I. jade. M. walpa manakira
sangni kalatka. Ta. kidara sangni.
I. cage. M. stady munaya rumka bila. P.
jaulaha. Ta. aula.
j
jaguar Fiera de la selva. Ch. bajram. G. jefatura Dignidad. Ch. ajkampar. G.
garigusi. I. jaguar. M. limi. P. . Ta. pan maban ichgna. I. leadership. M. upla
pas nawanh. ailal lalka kum ba. Ta. bs ni.
jalar Tirar. Ch. juru. G. achawaragu. I. jefe Superior de un cuerpo. Ch. ajkotor.
pull. M. aubaya. Ta. rumnin / murnin. G. buti. I. boss. M. lalka tara. P. as. Ta.
jalea Conserva gelatinosa de frutas. G. tunun. To. jepja.
tisirudun tin wewe. I. jelly. M. dusma jerarqua Orden y subordinacin de
sugar wal paskanka kum. Ta. alia. categoras. G. ubafu sgsgurainati. I.
jams Nunca. Ch. manyajr. G. bulireribai / hierarchy. M. lal ka sirpika wina tarka kat.
masusdunbai. I. never. M. sip daukras. P. Ta. traipni.
kenkina. Ta. wat bik was. To. ma. jeringa Tubo con aguja para inyectar.
jaqueca Dolor de cabeza intenso. Ch. G. agusa limiragle surusia lau aran.
kuxjor. G. ligari ichg. I. migraine. M. I. syringe. M. indiksan kakma. Ta.
lal klawanka karna ba. Ta. tun dalan. To. indiksiung.
ma jos. jilguero Ave canora. G. pihurin.
jarabe Bebida dulce medicinal. G. aran I. goldfinch. M. ayalila. Ta. uhbin
gurawargti / bebigi abugati. I. medicinal aiwanyang. To. livelyantsits.
syrup. M. biara plapan laika. P. s sohp. jinete El que monta a caballo. Ch.
Ta. sika wasni. ajkaybun. G. grigia gagafulehaiti. I.
jarana Deuda. Ch. betwar. G. knight. M. aras iulra. P. chhth. Ta.
aduwaihani. I. be indebted. M. usiwihta. aras kilyang. To. cavy casa jasa.
P. was / hrh. Ta. taras. jocoso Divertido. G. gumurigeseti. I.
jarcia Productos elaborado con mezcal. humorous. M. pulan bila aisasara. Ta.
G. waiu. I. rigging. M. kiulh miskaya yakisdayang.
tulska nani. Ta. tangni dahwa plisni. joder Molestar. Ch. machacher. G.
jardn Lugar en donde se cultiva flores. gitaranigi. I. molest. M. nais tatakra
G. fuluriagai. I. garden. M. lata tangni. P. uplara. Ta. talwi karak.
ph htapak. Ta. tangni plisni. jornalero Pen. Ch. ajpatnar. G.
jardinero El que cultiva el jardn. G. sranwandu. I. laborer. M. wark suliar. Ta.
abunaguti fuluri. I. gardener. M. tangni wark kalahyang.
mamankra. Ta. tangni mantalyang. joroba Curva anmala de la espalda. Ch.
chunuj. G. habuti liban anagani. I. hump.

133
joven
M. upla nina dusa prumhni ba. Ta. dang P. brhh. Ta. walabis yakisdinin. To
uru. mpes lapel.
joven De poca edad. Ch. chomsitz. G. juicio Capacidad de discernir. Ch.
niburengili / niburengiu. I. young. M. imbutzir. G. kesi. I. discernment. M. la
wahma. P. pr. Ta. wahmaki baisa. To. dimaya. P. ah tkr. Ta. kulawi dakawi.
tamacs. To. campals.

j joya Objeto precioso para adorno. Ch.


loptar. G. umegeni le gebegiti. I. jewel.
junco Planta de tallos usados para tejer
sombreros. Ch. pojp. G. nad lubua
M. gulni paskan / wan winara sakakaya. bunidi. I. rush. M. twi yari kun trahat
P. joyaha. Ta. di yaksihnin. To. teml mo paskisa. Ta. trahat.
lovatj. jungla Selva. Ch. nukte. G. dabiyara. I.
jubil ar Pasar a ser jubilado. G. jungle. M. unta disa tara kum. P. junglaha.
lag u muchu n buwa d ig i me lu ag u Ta. pan pas nuh.
bawaiyudun / / agubuhagadibu ka hati junta Reunin para tratar algo. Ch.
/ dei baribigun. I. retire. M. wark snata morwar. G. agabutihatia hunta. I. board.
alkan riska. Ta. hubilar kalna. M. ta uplika daknika. Ta. kaluduhnin. To.
jbilo Alegra. Ch. tzayer. G. luwain amu.
igundani. I. joy. M. lillia. Ta. lilia. juntar Unir. Ch. nutur. G. agabutihatia
judas Traidor. Ch. majaxwinik. G. hunta. I. join. M. wahbaya. Ta. birnin /
hudasi / aluguruti lira bungiyu. I. judas. libitnin.
M. yudas. P. judaska. Ta. yudas. junto Unido. Ch. komon. G. luma / lidan
juego Recreacin. Ch. Ch.asi. G. hurara aban / gauba gauba. I. together. M. wal
/ adibhani. I. game. M. pulanka. P. brh. asla. Ta. kalpak atnin. To. amulu ca nsem.
Ta. muik niktik isdadayang. To. pwelas. jurado Grupo de personas que emiten
jueves Da despus del mircoles. G. fallo. G. gumadima adagaragtia lurudu.
luagu gadr. I. thursday. M. tausde. Ta. I. jury. M. laki kakaira. Ta. l muinh
p barak mani kaupak wark mani bs. balna.
juez Persona con autoridad para juzgar juramento Afirmacin invocando
y sentenciar. Ch. nukajkampar. G. la divinidad. Ch. kabajseyaj. G.
gumadina. I. judge. M. layar. P. h agufuliruni. I. oath. M. pramas daukanka.
tskwa rnhpsht. Ta. l yam yang. To. Ta. papah yak pramis kalna.
jepja jinwa. jurar Afirmar con juramento. Ch.
jugar Divertirse. Ch. asyar. G. adibhani enrachir. G. afiuhani / fiubai nun
/ ahurara. I. play. M. pliska. P. nsh. Ta. / madgnblilan. I. swear. M. suer
yakisdinin. To. pwelas. munaya. P. jureishka. Ta. pramis kalna.
jugo Lquido de algunas frutas. Ch. To. nin ca nsem.
uyarar. G. tira tin wewe. I. juice. M. dus jurisdiccin Territorio en que se ejerce
ma laya. Ta. pan minik wasni. To. cuss. autoridad. Ch. tuti tawer. G. lufulasun. I.
juguete Objeto para jugar los nios. Ch. jurisdiction. M. pliska wina. P. pah ner
aras. G. adibiri. I. toy. M. pulaya dukia. ahtuker. Ta. sau markni. To. mpeesepj.

134
juzgar
justicia Lo que se juzga con respeto
del derecho. Ch. tawer. G. le ligiabai /
lgiaguti. I. justice. M. raidka yabaia. Ta.
ramhni. To. jepapan lajay.
juventud Edad entre la niez y la
madurez. Ch. maxtak. G. niburentia.
I. youth. M. wahma pali. P. pr. Ta.
wahma ki. To. tamacaspn.
j
juzgado Tribunal. Ch. ajkotorer otot.
G. lurudgu. I. court. M. la watla. Ta. l
yamwa plisni.
juzgar Pronunciar el juez una sentencia.
Ch. chompatir. G. ichiga duru / achiba
luagu amu. I. judge. M. laura dinkaya. P.
rtkpra katakahpar. Ta. l yak dawi. To.
cawilta moo majan.

135
la
l a Artculo determinado, singular, lacerate. M. uplara sukaya ba. Ta. dalan
femenino. Ch. e. G. to. I. the. M. ba. Ta. ymwi.
a / yal. lacrimgeno Que produce lgrimas. G.
laberinto Lugar de caminos encontrados paisini ayahuraglei. I. tear gas. M. nakra
en que es difcil encontrar la salida. Ch. laya sakaya bombika. Ta. bumbawayau
intranir. G. meri chagurati. I. maze. M. kira.
yabal bila. Ta. sip t yakwaski.
labia Facilidad para convencer. Ch.
lactancia Producir leche en las mamas.
Ch. ayanyarchu. G. atagdahani. I. breast
l
natanyajres. G. gayanti. I. glibness. M. feed. M. tialara tuktika. P. sh. Ta. t
turi pain aisiba. Ta. yulbawapal ki. wasni. To. tsots tsyoya.
labio Parte de la boca. Ch. ti. G. iyuma. lcteo Relativo a la leche. Ch. tunun.
I. lip. M. una. P. sp brh. Ta. kungnimak. G. laruti miligi. I. dairy. M. bib tialka ni
To. nlala. paskan dukia nani. Ta. t was.
labor Trabajo. Ch. patna. G. yabu / ladera Declive de una colina. G. emeri
wadaginanu. I. labour. M. wark. P. aragachuti luwarigien wubu. I. slope /
ktnch. Ta. wark. hillside. M. il witni. Ta. asang bahni.
laborar Trabajar. Ch. patnar. G. ladino Que no es aborigen. Ch. ajnajtir.
ayabuha / awadigimarida. I. labourate. G. chumag. I. ladino. M. ispail. Ta.
M. wark daukaya. P. ktunch. Ta. wark ispayul / tutuk / sana.
yamwi. lado Parte lateral de algo. G. lauba
labrador Campesino que labra la tierra. laubawagu / laubagien larularu. I. side.
Ch. ajpatnar. G. huruhati. I. farmer. M. saidkara. Ta. pirin sait. To. jtsla.
M. insla warka dadaukra. Ta. sau warni ladrar Dar ladridos. Ch. jiniknar. G.
yamwi. To. tjsi liji. awauha. I. bark. M. wakaya. Ta. auhnin.
labranza Cultivo. G. abunaguni. I. ladrido Voz del perro. Ch. jinikna. G.
farming. M. insla. Ta. dahwi yakwi. To. awauhani. I. bark. M. wakan binka. Ta.
ama ele. sul uhwi.
labrar Cultivar la tierra. Ch. patnarum. ladrillo Masa de arcilla cocida para la
G. ahuruha ichari. I. farm. M. insla irbaya. construccin. G. ldiyu. I. brick. M. tasba
Ta. sau yak dahwi yaknin. To. cyapj. blokka. P. pak wh / kuk naska nhah.
labriego Labrador. Ch. ajpatnarum. G. Ta. sau busna. To. am tjm.
ahuruhati. I. laborer. M. insla mamangkra. ladrn Que roba. Ch. ajxujch. G. hiwauti
Ta. sau warkni yamyang. / hungulama. I. thief. M. impaplikra. P.
laca Barniz. G. banichi. I. lacquer / katshta. Ta. di malyang. To. pecj.
varnish. M. dusmaka. Ta. brnis. lagartija Lagarto pequeo. Ch. ajpat.
lacayo Servil. Ch. innata. G. idamuni. G. garangadili. I. lizard. M. luhpa lila. P.
I. lackey. M. upla suliarka kum. Ta. r. Ta. rikaya. To. m mu.
ilpyamyang. lagarto Saurio grande. G. age. I.
lacerar Lastimar. Ch. tzejroner. G. alligator. M. karas. Ta. rikaya. To. yutsj.
abulesera / eseira / agulureida. I.

139
lago
lago Gran masa de agua dulce en una lanilla Lana fina. Ch. yartzutz. G. liyu
hondonada. Ch. petenja / xotbirja. G. mudun amuriguwaru lau mahina. I. fluff.
lagunu. I. lake. M. lagun. P. smk. Ta. M. tamaya putka. Ta. asna yamni.
lakung. To. s mu. lanudo Con mucha lana o pelo. Ch.
lgrima Gota de humor de los ojos. Ch. tzutzum. G. gamudunti. I. woolly. M.
janakut. G. guira / guyuli. I. tear. M. tamaira / tamaya ailal kira. Ta. basni

l nakra laya. P. wta. Ta. minikpa was. To.


jun s.
mahni.
lanza Arma formada por un palo y una
laguna Lago menor. Ch. yaxaxja. G. punta. Ch. chantin. G. aufuru / auf. I.
lagunugu. I. lagoon. M. lagun. P. asmk. spear. M. lulkaya. P. arrsa. Ta. langsa.
Ta. lakung bin. To. s mu toncja. To. tjeama / simya.
lamentar Sentir algo con llanto o dolor. lpida Piedra con inscripcin. G.
Ch. arwar. G. askihani. I. regret. M. umuraha. I. gravestone. M. pruwan turka
inanka. Ta. ampat daih. To. la mpuyum. ulbi raitira prakiba. Ta. sau . To. pe jinw.
lamer Pasar la lengua por una cosa. Ch. lpiz Instrumento para escribir con grafito
tzupu. G. ehelucha. I. lick. M. dabaya. P. o tinta. Ch. tzijb. G. abrhaglei. I.
rsuh. Ta. datnin. To. sipis. pencil. M. pinsil. P. awikaw korska. Ta.
lmina Plancha de metal. Ch. ch takin. ulnin din. To. lopiss / mpes lapacj.
G. singi. I. sheet. M. dieng. Ta. pan pisni. largo Longitud. Ch. nojta. G. migifeti.
To. lo pjan. I. length. M. yari. Ta. naini. To. campa.
lmpara Utensilio para alumbrar. G. laringe rgano de la voz. Ch. chorchor.
lanpu. I. lamp. M. lamb. P. eshka. Ta. G. aglerugu. I. larynx. M. upla wa sisia.
lamp. To. jas jaw. Ta. dinitsuru bin ni.
lampio Sin vello. Ch. sulaytzutz. G. larva Insecto en su primera fase de
mayuri / imimidi. I. hairless. M. krusa desarrollo. Ch. sajk. G. hewera. I. larva.
tamaya apu. Ta. kungbas dis. To. tscj M. li taski yula. Ta. babil bikisni. To.
tulucj. tsatsa in justa.
lana Tela de lana. Ch. tzutz. G. liyu lstima Compasin. Ch. tzajtakir. G.
mudn. I. wool. M. daiwan taya wina trit gudemehabu. I. pity. M. umpira kaikaya.
daukiba. Ta. asna. To. tsil. Ta. latuan talwi. To. onin tse ne nin.
lancha Embarcacin acutica pequea. lastimar Causar dao. Ch. tzejranir.
Ch. yarko. G. tukutuku / guruyara / G. aabilira / ichiga luwuriban ibagari.
gamahintu lun t fureselan tesehan. I. I. hurt. M. latwan briaia. P. ias taski /
speed boat. M. mutur duarka. P. pr. sunah barka. Ta. dalan kalyamna. To.
Ta. kuring. To. tsjicj. onin ne nin tse.
langosta Crustceo comestible. Ch. lata Vasija de hojalata. Ch. lat. G.
sajk. G. hugawa. I. lobster. M. kabu dabarasi. I. can. M. pan. P. lataha. Ta.
wahsika. Ta. wadau satni balna. To. tselel pan pisni. To. tsjan c a.
pn.

140
legal
latente Activo a la espera. Ch. kojkon. leal Fiel. Ch. erachirna. G. umada lidan
G. agorobahati. I. latent. M. kupia dasras. luriban luma liawa dan. I. loyal. M.
Ta. ridiki. To. malala jos jin piy. kunin apu. P. lealha. Ta. kisu. To. yom cj.
lateral Que esta al lado. Ch. tzer. G. lealtad Calidad de fiel. Ch. erachirnarir.
laubauti. I. lateral. M. taura plapi ba. P. G. umadagua laruti linarun. I. loyalty.
uwishko asuruh. Ta. pirin saiyak sak ki. M. kunin apu daukanka. P. lealtaha. Ta.
To. tsl jin.
latido Movimiento alternativo del
l kat.
leccin Conjunto de conocimiento que se
l
corazn. Ch. pimpa. G. ladidihan. I. beat. da en una clase. Ch. tzijbaru. G. subudiri.
M. kupia lakwi. Ta. isning pimhwi. I. lesson. M. lesan. Ta. liksiung. To. la
latifundio Propiedad extensa sin ty.
cultivar. Ch. rumkopot. G. muan leche Secrecin blanca de los pechos. Ch.
labunawagunti. I. large landed state. M. yarchu. G. urira / miligi. I. milk. M. bib
tasba tara warka dauki ba. Ta. sau pisni tialka laya. P. tthta. Ta. t wasni pihni.
nuhni di dahwas. To. letsjs / tsots.
ltigo Azote largo y f lexible. Ch. lecho Cama para dormir. Ch. charte. G.
ayanajkun. G. furedu. I. whip. M. gabana. I. bed / bedding. M. timia prawaya
wipanka. Ta. wisnindin. pliska. Ta. kri kri.
latir Dar latidos. Ch. pimparna. G. lechuga Verdura, hortaliza. Ch. kar. G.
adidihani. I. beat. M. tallia dasras. Ta. ubana aigana. I. lettuce. M. piaya intika
pimhwi. wayakum. P. lechugaha. Ta. bil kungni.
latn Aleacin de cobre y cinc G. singi. To. letsjucas.
I. brass. M. pan sirpi. Ta. latung. lechuza Ave nocturna. Ch. xoch. G.
laurel Hoja para condimento. Ch. lew. gaduri. I. owl. M. wauya. Ta. wauya. To.
G. lauweru. I. laurel. M. makwilis dusa. sotsj.
Ta. sum basni. To. yo nin lo. lector El que lee. Ch. ajaru / ajpejk. G.
lava Materia fundida de un volcn. Ch. alhati / alirihati. I. reader. M. aisi kakaira.
upojchi. G. achiba. I. lava. M. siks. Ta. P. aweshta. Ta. yulwi talyang. To. papel
asang kidarani. To. popa nin. mo vele.
lavabo Recipiente para el aseo de lectura Texto que se lee. Ch. aru. G.
las manos y la cara. Ch. pokbir. G. alirihani. I. reading. M. aisi kaikaya. Ta.
achibahani. I. washbowl. M. klin daukaya wauhtaya yulwitalwi.
watla. Ta. laba bin. To. sipi. leer Interpretar un texto escrito. Ch. arut.
l avadero Lugar para lavar. Ch. G. aliriha. I. read. M. aisi kaikaya. Ta.
turerpojch. G. achibaguglei. I. washing ulna as yulwi kulawi. To. mo vel.
/ laundry. M. klin daukan. P. mska. Ta. legado Herencia. Ch. ajkuna. G. daradu
di silipnin plisni. To. casaa pe. lun lesefurun alagantai. I. legacy. M. bak
lazo Cuerda gruesa. Ch. lasu. G. gurudu. sakan daknika. P. legadoha. Ta. irinsia.
I. rope. M. rub. P. tkah. Ta. rup. To. p. legal Ajustado a ley. G. lereru lurudu. I.
legal. M. la ba kad daukanka. Ta. l kat.

141
legar
legar Donar. Ch. ajkunar. G. adewerehani. lentitud Calidad de lento. Ch. chantakir.
I. leave. M. ulbanka kum ulbi swisma ba. G. darasa / hamaru. I. slowness. M. tawa.
Ta. prisant kalan. P. tr. Ta. tan. To. tl way.
legendario Expedicionario. G. ybuna lea Trozo de madera para la combustin.
/ binad gafedun. I. legendary. M. patitara Ch. si. G. watu. I. firewood. M. pauta
turka aisiba. P. ky kouskas. Ta. umani lawan. P. ta. Ta. kuh. To. wtj.

l dini.
legin Conjunto de legionarios. Ch. kora.
len Felino feroz. G. liun. I. lion. M.
layan. P. kpaw. Ta. nawah pauni. To.
G. echeniruni. I. legion. M. kuara tara. P. pu.
pesh unhwkas / astapak. Ta. suku balna. leopardo Mamfero felino. G. gaigusi
To. ji pin. / edharuwa lewegerun lau wuriti luma
legislar Elaborar y promulgar leyes. haruti. I. leopard. M. limi. P. ksnkw.
G. adga isei ldu. I. legislate. M. la Ta. nawah sani. To. p pcve.
paskanka. P. legislarka. Ta. l yamnin. lepra Enfermedad de la piel. Ch.
legtimo Verdadero, legal. Ch. erach. G. bakermob. G. sandi aguchahati grg.
le ligiabai le unbai y lan. I. legitimate. I. leprosy. M. taya sukwan sikniska. Ta.
M. la kad aidukia. Ta. ramh palni. To. umtak burwi.
jupj pin. lesin Dao. G. bulesei. I. injury. M.
legua Unidad de longitud equivalente a wina piska kum kriwan. Ta. dalan. To.
unos cuatro kilmetros. G. lidise fulasu. tsjom tiuja.
I. league. M. yabal wapaya yarka kum. lesionar Daar. Ch. kasemar. G.
Ta. di naini. abulesera. I. injure. M. kriwaya. Ta. dalan
legumbre Hortaliza. Ch. karir. G. nad yamna / duna.
bdrutu aigana. I. vegetable. M. tuktan letal Mortal. Ch. ajbuch. G. maraninali.
sirpi pata. Ta. babil kungni. I. lethal. M. wan iki ba. P. unwripe
lejano Que est lejos. Ch. innajt. G. amaskua / shonna. Ta. l kat. To. nyucj
dseti. I. distant. M. laih wina. Ta. naikau. jinw.
leja Sustancia lquida para lavar. Ch. letra Signo que representa un sonido. Ch.
jarir. G. achibahaglei. I. bleach. M. diara let. G. lebu dimurei. I. letter. M. turi piska
laya wina laya wala takiba. Ta. wasni. kum. Ta. yul minik ulna. To. tejapacj.
lejos A gran distancia. Ch. innajtinajt. letrina Excusado. Ch. naktabir. G.
G. dseti. I. far. M. laiuhra. P. kr. Ta. kum. I. latrine. M. klasit. Ta. klasit. To.
naikaupalni,ki. To. campa. mola petsj.
lengua rgano de la boca. Ch. yak. G. levadura Sustancia para fermentar el
ieei. I. tongue. M. twisa. Ta. t ni. To. pan. G. lbini. I. yeast. M. is. Ta. s.
tol. levantar Mover de abajo a arriba. Ch.
lenguaje Idioma. Ch. ojroner. G. achparnar. G. asra. I. lift up. M. wan
iyanuni. I. language. M. aisanka. P. ah minara buwaya. P. spk. Ta. mayak /
asah. Ta. t yulni. To. ntin jin wa. dinityak. To. nin jints.

142
lija
lxico Conjunto de palabras de un idioma. libreta Cuaderno. Ch. jun. G. gardia.
G. tiyanun / liyunun. I. lexic. M. tanka I. notebook. M. diriksan wauhkataya. Ta.
kler munanka. P. pata w ah wris chu. wataya. To. papel pjan.
Ta. t minik uduhna. To. tapacj. libro Conjunto de hojas impresos con una
ley Regla establecida por la autoridad. Ch. obra para la lectura. G. lib / liburu. I.
tawer. G. ldu. I. law. M. la. P. h atnn. book. M. buk. P. Awikaw / baten as. Ta.
Ta. wihta l ni. To. jepa jyta.
leyenda Historia fantstica. Ch. numerir.
wauhtaya nuhni. To. tsjay plucj tsapacj.
licencia Documento que autoriza. Ch.
l
G. raga. I. legend. M. almuka sturka. P. koranir. G. emeri brwagti dugumdu
ky wsk. Ta. kisi. To. pna tjepyla. lubara abugahani. I. licence. M. la kad
liberacin Ganar la libertad. Ch. daukaya dukumendka. P. licenciaha. Ta.
tantakanyarir. G. le badaga brugu. I. wauhtaya satni as. To. c lawnin.
release. M. fri laka. Ta. pri lani. licor Bebida embriagante. Ch. saksakja.
liberal Inclinado a la libertad. G. G. binu / atuni. I. licour. M. ru / laya
funatia. I. liberal. M. pauni nani daknika. tahpla. P. tkh. Ta. wsak. To. s cj
P. paw. Ta. pauni. To. j jinw. latjajay.
libertad Estado en que se es libre. Ch. lder Dirigente. Ch. ajjorir. G. buti /
tantakanir. G. libua. I. liberty. M. fri mutu chubaluguti abhdwati adg.
takaya. P. akashtesh. Ta. pri ki. To. cj I. leader. M. lidar. P. sta kapashta. Ta.
min. ta tuna muinh. To. jepja jin lija.
libertar Poner en libertad. Ch. korpes. lidiar Soportar. G. afgua hama. I. lead
G. aliburada. I. free. M. fri sakaya. Ta. with. M. siara kum wal trabil takisma ba.
pri kalana. P. ph uyas. Ta. pat kalahwi. To. ps nin
libra Unidad de peso con 16 onzas. Ch. lija.
uxmonon. G. lib. I. pound. M. paun. Ta. liebre Conejo. Ch. tur. G. masaraga. I.
salap tias kau auns. To. syocj jin wa. hare. M. daiwan bangbang talika kautara
librar Dar. Ch. ajkun. G. albureda. I. kum sa. Ta. tibam. To. cotocotj jinwa.
free. M. paun munaya. P. artakter. Ta. pri lienzo Trozo de tela. G. timigifen gamisa.
kalawi. To. cj jay. I. linen. M. plaking kualka. Ta. asna pisni.
libre Que goza de libertad. Ch. abtza. G. To. tsjan pce jinw.
libure / le badga barugua / mamudiruni. liga Unin. Ch. ch nutur. G. lafadgun.
I. free. M. fri. P. artaktatesh. Ta. pri lik I. league. M. bal papula daknika. Ta. bal
ki. To. jinw. yakisdayang balna.
librera Lugar en que venden libros. Ch. ligar Unir. Ch. komon. G. babadilerun /
uturibjun. G. budig tani liburu tuma bfabarun. I. bind. M. wal wilkaya. Ta.
gardia. I. library. M. buk nani watla. P. birnin. To. cyawaja jin piy.
awikaww k. Ta. wauhtaya plisni. To. lija Papel spero para pulir. G. finufinu. I.
papel pl patja. sandpaper. M. wauhtaya mala dus lalalni
kaukaika. Ta. salainin din. To. papel tsjan
potja.

143
lima
lima Instrumento para limar. Ch. rax. G. / achuwanhati / gatuwati / ddgdati. I.
hiyou / lima / lemani. I. file. M. payal. Ta. liquid. M. kau apu pitka kat. P. t. Ta.
payal. To. mpes lo cjolol. wasni. To. s way.
lmite Lnea que separa dos cosas. Ch. listo Preparado. Ch. wakche. G. aranseli
ukapib. G. lafadagun. I. limit. M. limit / setihali. I. ready. M. ridi. Ta. ridi kalna.
/ pitka kat. P. ch nateshkak. Ta. lain ni. literal Conforme a la letra del texto.

l To. quia way pin.


limn Fruto ctrico cido. G. sind /
G. lila / lisni / ewridihani. I. literal. M.
ulbanka kat. P. ehuawen. Ta. ulna kat.
sindurun. I. lime. M. laimus. P. mm litigio Disputa. G. kesi. I. litigation. M.
snw. Ta. limus. To. tsjay jyama. la wal unsabanka. Ta. blahwi. To. lavelel.
limosna Ofrenda. Ch. takarsajtumin. G. litoral Costa de un pas. Ch. tikwarum.
isederi ubudmu. I. charity. M. kaliksan G. laru laru beya / beyabu / laru laru
makabaya. Ta. di yulwi. To. t mel leman. barana. I. littoral. M. kuntri kum kabuka
limpiar Quitar el sucio. Ch. ch akinar. un. P. kk tky nr skkaw. Ta.
G. arumadaha / asuehani. I. clean. M. kuma kung. To. s pn molo jinw.
klin daukaya. Ta. klin yamnin. To. li pjn. litro Unidad de medida de los lquidos.
limpio Que no tiene sucio. Ch. akin. G. Ch. bisjayte. G. lit. I. litre. M. batil. Ta.
haumati / dueiti / mawieti gen ligia. I. litru as. To. s tju.
clean. M. klin. P. khbs. Ta. klin. To. sal. liviano Que no pesa mucho. G. hualiti /
linaza Semilla til contra el estreimiento. mahti. I. light. M. wirah apia. P. ss.
Ch. nutirir. G. linasa. I. linseed. M. inta Ta. ingni. To. jampjapj.
wahya kum. P. linazaha. Ta. minik. llaga lcera. Ch. chek. G. gumain. I.
linchar Ejecutar a una persona la sore. M. taya sukwan. Ta. mara kaswi.
muchedumbre sin juicio. G. aguluwaiduni To. tsjan tuntun.
/ afarahai. I. linch. M. upla ailal pain llama Masa gaseosa en combustin. Ch.
apia / daukras kaka lawidaukaya. P. s pejka. G. ladurangun watu. I. flame. M.
krharpsh. Ta. tusnin. To. lepalana. pauta kiasma. Ta. buswi was tuk wasni.
lindo Muy bonito. Ch. imbutz uwirna. G. llamar Avisar para que venga alguien.
wendeti / buiduti. I. cute. M. painkira. P. Ch. pejkar. G. awruni. I. call. M. winaya.
nats. Ta. yak sihni. To. s justa wa. P. rw. Ta. yakapdinin. To. tjana vele.
lnea Raya. Ch. ubijrar. G. fiyuti. I. line. llano Plano. Ch. paspon. G. fulasu
M. lain kat. Ta. lain ni. To. tjl tjtj. uwaraguati. I. flat. M. twi tanta. Ta.
linterna Farol. Ch. kujkay. G. wayalasi. walang.
I. lantern. M. lait tara ku. Ta. lait. llanta Goma de los carruajes. G.
lo Embrollo. G. wribu / brbun / ereguni ubalaba. I. tire. M. truk mina. P. llantaha.
/ chaga / chaf. I. bundle / problem / mess. Ta. yanta.
M. pot dimaya. P. h wrkws. Ta. kal llanto Efusin de lgrimas. Ch. arwar.
bilwi. To. lapj latjija. G. aguira / guyuli. I. cry. M. sari inanka.
lquido Estado de la materia que adopta P. k. Ta. minikpa was.
la forma del recipiente. Ch. ja. G. esehati

144
lote
llave Instrumento que abre la cerradura. locin Perfume. Ch. unjsner. G. ibiei. I.
G. gelein. I. key. M. ki mihta. P. llaveha. lotion. M. isind. P. prhk. Ta. dia wasni.
Ta. apahnin din dukiwi. To. mpes jun To. tsjan s cyumtsa.
lacjl. loco Orate. Ch. kekewa. G. lltau /
llegar Arribar. Ch. koter. G. achlra. adumuredgti. I. crazy. M. krisy. Ta.
I. come. M. waya. Ta. kiunin. krisi ki.
llenar Ocupar enteramente un espacio.
Ch. butur. G. abinchagdni. I. fill. M.
locura Accin inconsiderada. Ch.
kekewares. G. lillau. I. crazyness. M.
l
bangkaya. P. ms. Ta. banghnin. To. tanis man daukaya. P. hkn. Ta. krisi.
tjipit a. To. lapj lija.
llevar Transportar algo. Ch. kekwar. lodo Barro que forma la lluvia. Ch.
G. anga. I. take. M. brih waya. Ta. di anam. G. baribbu. I. mud. M. daprapa.
dukiunin. To. tjyam. Ta. wasmak.
llorar Derramar lgrimas. Ch. arwar. lgico Que tiene lgica. Ch. bijnwarir
G. ayhura. I. cry. M. inaya. P. k. Ta. inbutz. G. chuubau. I. logical. M. sip
kaidi. To. lipyu. kabia. P. logikaha. Ta. sim sat. To. ss
llorn Que llora con facilidad. Ch. jinwa.
ajrwar. G. gayaditi. I. weeping. M. ainra. logro Triunfo. Ch. tajwinar kani. G.
Ta. kaidayang. abihini / bafgun / badeiragun bngua. I.
llover Caer la lluvia. Ch. chirjayi. G. achievement. M. win takanka. P. skuh
lhuyun huya. I. rain. M. li auhbia. Ta. phkwa. Ta. win kalna. To. cj ntjepal.
ma kaupak was bukwi. lombriz Gusano cilndrico. Ch. lukum.
lluvia Agua que cae del cielo. Ch. jajar. G. hewera. I. worm. M. wan biara lauya.
G. huya / gunubu. I. rain. M. li awisa. P. P. chn. Ta. bibil. To. peletsey.
asoishkwa. Ta. ma kaupak waslawi. To. lomo Espalda. Ch. pat. G. anagani. I.
jw. shoulder. M. nina winka ba. P. sk. Ta.
lobo Mamfero carnvoro voraz. G. aunli dangni.
arabuna. I. wolf. M. yul wail. P. pk. Ta. longitud Dimensin de largor. G. migifei
kuyuti. To. pa. / limigifen. I. length. M. yahpika. P.
local Lugar. Ch. turer. G. fulasu. I. local. lohgituha. Ta. naini.
M. pliska kum. P. kao sa / katuchka. Ta. loro Ave prensora que habla. Ch. chocho.
pani. To. quia. G. guewegi. I. parrot. M. rawa. P. whk.
localidad Pueblo. Ch. chinam. G. ad / Ta. walalau.
ubi. I. locality. M. pliskara sakan. P. kukas losa Ladrillo de piso. G. daubauti. I. slab.
kahkku. Ta. tawan ni. To. qaa kinwa. M. walpa wanta paskan ba. Ta. pas lusni.
localizar Encontrar. Ch. Ch.tajwintzar. lote Terreno para vivienda. Ch. tajchrum.
G. adeira / mayuridaguni. I. locate. M. G. fulasu luti fadagua. I. lot. M. tasba
pliki sakaya. Ta. kalpaknin. To. jus piska kumi. P. kuk akatas. Ta. sau pisni.
tjinyucj.

145
loza
loza Utensilio de cermica para la cocina. lugar Sitio. Ch. turer. G. fufasu. I. place.
G. baubauti. I. crockery. M. tasba wal M. pliska kum. P. kuk pi. Ta. pani.
paskan dukia ba. Ta. lusa. lujo Adorno excesivo. Ch. chirir. G.
lucero Estrella. Ch. ek. G. waruguma. uwendeni. I. luxury. M. diara bahki brinka
I. bright star. M. timia ingnika. Ta. yala. daukiba. P. luhoha. Ta. luju.
luchar Pelear. Ch. jatzbir. G. afgua. I. lumbre Luminaria. Ch. tzambray. G.

l fight. M. trai kaikaya. P. patura katunch.


Ta. pat kalahnin.
bugan watu. I. light. M. inwanka. Ta.
yaringni mahni.
lcido Con claridad mental. Ch. bijnun. luna Satlite de la tierra. Ch. katu. G. hati.
G. subudiguati lngua / chuulia lau. I. moon. M. kati. P. yw. Ta. waiku. To.
I. lucid. M. prana dimanka. Ta. tunun lol pn.
yamni. lustre Brillo. Ch. tzapruma. G. limri. I.
lucirnaga Insecto luminoso. Ch. lustre / shine. M. sus saika dinkan. P. tako
kujkay / kukay. G. wadigidigi / by. I. kms. Ta. blakinawi.
glowworm. M. tilam. P. tns. Ta. tilam. luto Duelo por la muerte de un pariente.
lucir Resplandecer. Ch. kajkray. G. Ch. tzejranir. G. ludu. I. grief. M. pruwan
adara / apantaha tau / afidira. I. shine. M. sarka taki. P. p as na tawark. Ta. warau.
kuala pain dimaya. P. wn. Ta. ingnin. luz Energa luminosa. Ch. kajk. G.
lucro Ganancia. Ch. tzabrumer. G. egemeri / leiti / durunguati / uhuyu. I.
adairaguni ungua. I. lucre. M. win light. M. ingni. P. tnw. Ta. yaringni.
takanka kum. Ta. ilpni talwi.
luego Despus. Ch. nakpat. G. lau
lufesen. I. then / afterwards. M. baha
wina. P. nwrip. Ta. bainh / tan. To.
len way.

146
macarrn
macarrn Fideo grueso. Ch. tziktzik. G. madriguera Cueva. Ch. chen. G.
eigini fuluau henege hewera. I. macaroni. bachuti. I. den / hole. M. daiwan yapaika
M. makaron. Ta. makaruni. To. jas jaw. watla. Ta. ni.
maceta Vasija de barro con plantas. madrugada Amanecer. Ch. jachakna. G.
G. bugdu lun tabunun nad lidan. I. limamurabum. I. early morning / dawn.
flowerpot. M. tangni mankaya kabka. P. M. lalma kahbi. P. rhk. Ta. payahlawi.
sr hkwkka. Ta. suba yak dahna. madrugar Levantarse en la madrugada.
machacar Aplastar. Ch. kikirna. G. G. arugaduwa. I. rise early. M. titan
adrni. I. crush. M. wakahbaya. Ta. puknika ban. Ta. mapiris yaklawi.
itiswasak ki. To. jay lasupj la cala. madurar Volver maduro. Ch. takanar. G.
machete Cuchillo grande para cortar afunada / efeneida. I. ripe. M. pawaya. P.
la maleza. Ch. machit. G. isbara. I. thk. Ta. lalahwi. To. yas jyawca.
machete. M. ispara. P. spr. Ta. ispara. maestro Profesor. Ch. ajkanseyaj.
m
To. polomay. G. maistu / araudahati. I. teacher. M.
machismo Discriminar a la mujer. G. sasmalkra. P. chwshta. Ta. maistru.
wgriduwa / eyeriduwa. I. machismo. To. si s lija.
M. mairin raidka yabras. Ta. yal. magia Prestidigitacin. Ch. bax. G.
macho Masculino. Ch. chij. G. eyei, kawisiwi. I. magic. M. sukia laka. P.
wgi. I. male. M. waidna. P. rw. Ta. wihna. Ta. bruhu muinh. To. nin ysa liji.
al. To. cocoy. magisterio Profesin del maestro. Ch.
machucar Machacar. Ch. kikirnar. kanwar. G. maistgu. I. schoolteaching.
G. ahuduhani. I. bruise. M. akbaya. Ta. M. skul bisniska. Ta. sumalyang.
itisnin,wi. To. jay jyats. magistrado Miembro de la judicatura.
madeja Hilo recogido en ovillo. Ch. Ch. ajkampa. G. habuti gumadimatiu. I.
tzojnok. G. awia. I. hank / weed. M. magistrate. M. skul baska. Ta. mahistradu.
sampla o mamaya tritka. Ta. sampla. mag n esia Medicamento para las
madera Sustancia de los troncos de los diarreas. G. yugia. I. magnesia. M. biara
rboles. Ch. te. G. fulnsu. I. wood. M. klin munaya saika. P. magneciaha. Ta.
dus. P. ph. Ta. pan pisni. To. yo tjiquilil mangnisia. To. salejepj.
/ pjolocj yos. magnetismo Fuerza del imn. G.
madrastra Madre adoptiva. Ch. siuduna. I. magnetism. M. aubi ba. Ta.
chanana. G. anurihatu / lani uguchili imang. To. iawa net so lo.
waiyau / uguchuhaa. I. step mother. magnitud Cantidad. Ch. jayte. G.
M. sekand yabty. P. kwrsh. Ta. nanangni lben. I. magnitude. M. diara yahpika. P.
kalahwi. To. ca ca. kskh. Ta. nuhni.
madre Mujer respecto de sus hijos. Ch. mago Que ejerce la magia. Ch. ajkin
nana. G. da / uguchuru / agaia. I. (mabanban). G. gariyahati / chtaru. I.
mother. M. yabty. P. kaki. Ta. nanangni. magician. M. pasintaila. Ta. mahia muinh.
To. jamay jinwa. magullar Daar la fruta con contusiones.
Ch. nata. G. apurechaguni. I. bruise.

149
maicena
M. lal blakaya upla kumra. Ta. minik maleficio Conjuro. G. abiaraglei. I.
dutnikalna. hex / witchcraft. M. upla trik munanba.
maicena Harina de maz. G. lidarara Ta. dutni yamna.
awasi. I. cornstarch / cornflour. M. plun malestar Molestia. Ch. maturu imbutz.
ma sitni wawi tuktan pata paskiba. Ta. G. wuribagua. I. discomfort. M. nais
am wasni. munaya. Ta. dutni kalawi.
maz Grano de la planta de maz. Ch. ixim. maleta Caja rectangular para llevar
G. awasi. I. corn. M. alla. P. . Ta. am prendas cuando se viaja. Ch. chijr. G.
minik. To. nopj. lagu. I. case. M. sakbat. P. k. Ta.
majestad Rey o reina. G. inbewa. I. maliting di dukiunin. To. mpes la tjam.
majesty. M. tara kulkanka uplara yabiba. maletn Maleta de mano. Ch. chijr. G.
Ta. kraunkira. To. jepj jinwa. sag / tagai bigegerun. I. briefcase. M.
m mal Lo contrario de bien. Ch. mok. G. sakbat. Ta. malitinni.
wuribati. I. bad. M. saura. P. rtuka / maleza Mala hierba. G. hidu. I. brush. M.
wrk. Ta. dutnini. To. nim tulucj. prata. Ta. tiriski dutni. To. tsuts.
mal aco s t u m b r ar Acost umbrar malgastar Gastar inadecuadamente.
inadecuadamente. G. luriban echuni. I. Ch. satarmabanban. G. afigera / seinsu.
spoiled. M. natka saura daukaya. Ta. dutni I. waste. M. patkasra tikaya. P. platoh
lan yamna. To. lapj jas tjisysa. wrku kh kuh wark. Ta. dutni yus
malaria Enfermedad trasmitida por un yamwi. To. pj jis tje ella.
mosquito. G. luwain abwahani. I. malaria. malicia Perversidad. G. adiginahani /
M. tairi siknis. P. yh. Ta. yamah. To. largdn garabali luagu aban katai. I.
vacam jinwa. malice / maliciousness. M. saurka. Ta.
mal ave n t u r a Mala suer te. G. dutni yamwi.
mabunuruni. I. misfortune. M. upla saura maligno Persona mala. Ch. ajmabanban.
taukiba. Ta. suirti diski. To. malala lija. G. wuribati winani. I. evil. M. watawan
malcriar Criar inadecuadamente. G. saura. P. wrkwta. Ta. muih dutni. To.
magiyahadi. I. bring up badly. M. malala.
smalkras pakaya. P. wrkk. Ta. dutni malinterpretado Interpretacin
muhnma,wi. To. malala la tjija. inadecuada. Ch. ma ennata. G.
maldad Accin mala. Ch. mabanban. G. maganbadi. I. misunderstood. M. mistikra
wuribani. I. wickedness. M. saurka nani. smalkanka. P. warkwas wshk. Ta. dutni
Ta. dutni. kulana. To. lapj sis.
maldicin Imprecacin. Ch. bax. malla Red. G. seni. I. net. M. mamanka
G. iarawaguni / afini. I. curse. M. unta saitka walhwalh briba. Ta. maya.
lahtubanka. Ta. paniskira. malo Propenso al mal. Ch. mabanban. G.
maldito Persona maldecida. Ch. majut. wuribati. I. bad. M. saura. P. warkwa. Ta.
G. wuribati. I. damned. M. lahtuban. P. dutni. To. malala liji.
wrksht. Ta. muih dutni. To. malala.

150
mango
malograr Frustrar. G. abulegua. I. spoil manat Mamfero acutico ovparo. G.
/ waste. M. saurka ni win takaya. Ta. manadi. I. manatee. M. lamh. Ta. manati.
burlayamwi. To. ma ntya. mancha Parte llena de sucio. Ch. tzijba.
maloliente De mal olor. Ch. intuj. G. dasei. I. stain. M. taski sirpi. P. wk
G. higitau. I. badsmell. M. kia bisbaya. makwa. Ta. tiski yamna. To. ma siccj.
P. warkwas ht. Ta. dut tihni. To. ma manchar Ensuciar. Ch. tzijb ar. G.
tjicyumtsa. awiyeduni. I. stain. M. taski yukaia. P.
maltratar Tratar mal. Ch. kayen. G. th shta. Ta. taski yamnin.
afundehani. I. mistreat. M. saura munaya. mancomunar Unir. Ch. morojseyaj.
P. warkwasktah. Ta. dutni kalyamwi. To. G. aundaruni. I. unite. M. wal kumira
lapj latjajay. wilkaya. Ta. birwi. To. amul tsjilajay.
malvado Perverso. Ch. ajmabanban. m a n c o m u n i da d Asociacin de
G. mausanti / magigienti. I. evil. M. mu nicipios. G. gabilidg u na. I.
m
saurkira. P. warkwas isht. Ta. muih dutni. commonwealth. M. wal kumira asla
To. lapj liji. prakanka. Ta. minicipiu kauluduhna.
mam Madre. Ch. nana. G. da / uguchuru. mandar Gobernar. Ch. tzakrenar. G.
I. mom / mother. M. yabti. Ta. nanan. To. agumadihani. I. boss. M. taibi munaya.
namay. P. th. Ta. bas yamnin. To. jyta.
mamar Lactar. Ch. oychu. G. ata / acha. mandarina Fruto ctrico de piel delgada.
I. suck. M. tiala laya diaya. P. sh. Ta. t G. arnsu china. I. tangerine. M. taihtab
bayahnin. To. tsyoo. damni. Ta. mandarina.
mamfero Vertebrado que mama. Ch. mandato Orden. Ch. erer. G. gumadi. I.
ajchu. G. le atubabin turira lguchun. mandate / order. M. adar. Ta. adar.
I. mamal. M. daiwan tialkira. P. tt mandbula Quijada. Ch. kejkem. G.
mta. Ta. tinglau t suwi. To. s pn aibugu. I. jaw. M. karma ma. P. pa
lata p. chrpr wk. Ta. kananmak.
man Manjar milagroso. Ch. pajch. G. mando Autoridad superior. Ch. tzakren.
maiguwati. I. manna. M. manna. Ta. G. luguchi gumadi. I. command. M. lalka
mirakil. adarka. Ta. bas yamwi.
manada Conjunto de animales que andan manejar Conducir. Ch. kechen. G.
juntos. Ch. kora. G. hatulun animalu. I. abugahani. I. manage. M. yus munaya.
herd / flock. M. dauwan dakni kum. P. Ta. wauhnin.
wrus. Ta. makani. To. plcj pan. manera Forma de ejecutar una cosa. Ch.
manantial Lugar donde brota agua de la ayanar. G. ligaburi. I. way / manner. M.
tierra. Ch. lokbja. G. laway. I. wellspring nadka. Ta. ampat yamnin.
/ fountain. M. li karma aubiba. Ta. wasbin. manga Parte de la camisa que cubre el
To. s jama. brazo. G. arnadina. I. sleeve. M. p rak
manar Salir lquido. Ch. lokja. G. klahkra. Ta. parak salahni.
aribichuni. I. well. M. dira laya kum mango Fruto comestible del rbol de
sakayaba. Ta. klin kalna. mango. Ch. malak. G. mngu. I. mango.

151
manguera
M. mango. P. sukuha / phw. Ta. manso Apacible. Ch. chantaka. G.
mangkru. To. mancas. dsumati. I. meek / gentle. M. bawikira.
manguera Tubo dcil para regar. G. Ta. timki.
lemeridina duna. I. hose. M. dira unta manta Tejido de algodn. Ch. bujk. G.
kum ku aubiba. Ta. mangguira. mandegina. I. blanket. M. pabula sipaya
mana Locura. G. lill au. I. mania / kualka pihni. Ta. manta.
craze. M. ailal saura puliba. Ta. krisi. manteca Grasa para cocinar. Ch.
manifestacin Protesta de un grupo chichmar. G. aglei dereguati. I. butter.
de personas. Ch. xabarir. G. mitini. I. M. lat. P. tamkt. Ta. disala. To. pan.
manifestation. M. param takaya. Ta. mantel Trozo de tela para cubrir la mesa.
yulnin ta yak kalahwi. Ch. bojchib. G. seiwedu. I. table cloth.
maniobrar Ejecutar maniobras. G. M. tibil kualka. P. a kts s. Ta. asna
m adgni. I. manoeuvre. M. mihta warkka. pisni. To. pll.
P. kastun suwkpra kpr. Ta. laih mantener Sostener. Ch. uwesenar. G.
wauhlawi. To. mos mpes tsilija. uniri / agriyahati. I. maintain. M. main
manipular Operar con las manos. G. kaiki briaya. P. kw k. Ta. yakunhg duwi.
amulidahani / le ladga bau. I. manipulate. To. eteaa maen.
M. wan nadka kat yaka daukaya. P. mantequilla Grasa de la leche. G. beru.
phpr. Ta. laihwi yamwi. To. pantya. I. butter. M. butar. P. tututa nwkth.
manjar Plato apetitoso. G. sun lyeigu Ta. tawas sspahni. To. vacatsots s.
aigunu. I. delicacy. M. plun auhni kum. manual Que se puede usar con la mano.
P. srh hprenas. Ta. di ukna yamni / G. uhabarigi / l adgbai lau uhabu. I.
auhni. manual. M. mihta warkka. P. pta suy
mano Parte extrema del brazo con dedos. kpr. Ta. ting karakyamwi.
Ch. kab. G. uhabu. I. hand. M. mihta. P. manualidad Trabajo con las manos. G.
sh. Ta. ma tingki. To. nams. gaguraguadi. I. manuality. M. aimihtara
manojo Haz que cabe en la mano. G. paskan dukia nani. Ta. ting yamna.
liresini / luhabu. I. bunch / handful. M. m a n u b r i o Empu a du r a de u n
plun dakban wan mihta banki kum. Ta. instrumento. G. ahaglei. I. handlebar.
ting as. To. tcj latijil. M. mihta karna. Ta. ting laihnin din.
manosear Maltratar con la mano. Ch. manuscrito Escrito a mano. Ch.
pijchyar. G. apueha / amulibaha / agubeha. tzijbankab. G. grada abrdtu lau
I. paw. M. mihta ni sapi pulanka. Ta. uhabaigi. I. manuscript. M. aimihtara
kangnin / laih talnin. ulban. P. pta suy krsk. Ta. ting karak
mansin Casa lujosa y grande. Ch. ulna. To. mas mpes tjapacj.
nukotot imbutz. G. galigande muna. I. manzana Fruta redonda del manzano. G.
mansion. M. utla kau painkira makan. mansana. I. apple. M. mansana. P. kuk
Ta. nuhni yamni. akas akktuka / phws. Ta. manzana.
To. julupj j.

152
marginar
manzanilla Hierba medicinal. G. marcha Accin de marchar. Ch. xambar.
mansaniya. I. chamomile. M. intawaya G. afileihani. I. march. M. mars. Ta.
upla sika yus muniba. Ta. mansania. lapakwarang.
maa Mala costumbre. G. lisibaa / marchar Andar. Ch. xambarir. G.
auseruni / dena / mausani. I. bad habit. afileiha. I. march. M. mars munaya.
M. nadka pliki daukaya. P. maaha. Ta. P. nr th shpak kraknr. Ta.
maa. To. pyasa. lapaknin,wi. To. sey pjaca jil.
maana El da despus de hoy. Ch. ejkar. marchitar Perder el vigor. Ch. mayknen.
G. hauga. I. tomorrow. M. yauka. P. yh. G. asarn. I. wither. M. srawaya. Ta.
Ta. damai. To. yaya. siwitni / wirusni. To. tsi ca.
mapa Representacin topogrfica. Ch. marco Cerco en que encajan algunas
ireyajjun. G. liyawadi ubau. I. map. M. cosas. G. lariyede / larularu. I. frame. M.
kantry mapka. Ta. mapni. diara unra mankaya. P. kosapa br skh.
m
mapache Animal mamfero carnvoro. Ta. di ilnin. To. lo jupj.
Ch. ejmach. G. buchu dag. I. raccoon. marea Movimiento peridico de ascenso
M. suksuk. P. krahpers. Ta. suk suk. To. y descenso del mar. Ch. ajtorberja. G.
ulula. lugidi barana. I. tide. M. kabu puhbanka
maq uill ar Adornar la cara con an sitwanka. Ta. kabu anyang.
maquillaje. Ch. tzijbarjut. G. akathani. marear Sentir mareos. Ch. sututjutir.
I. makeup. M. mawan saika dinkaya. P. G. lagiribudun au. I. make dizzy. M.
wahtapak ptha. Ta. kalkahnin. To. vola bladaukiba kabura. P. wrwch. Ta.
pqu. nining witni.
mq u i na Aparato para producir marejada Movimiento de grandes olas.
industrialmente. G. mahina. I. machine. Ch. nojajtorberja. G. dabuti. I. tidal wave.
M. misin. P. kprka. Ta. misin. To. sel M. kabau ripka. Ta. kabu ripni nuhni.
mpes lapacj. mareo Aturdimiento. G. ligiribun au.
mar Ocano. G. barana. I. sea. M. kabu. P. I. sickness. M. bladaukiba. Ta. nining
tk. Ta. kabu wasni nuhn. To. s wja. iwitni.
maraa Enredo. Ch. chitam. G. wurisiyu. margarita Flor de ptalos blancos. G.
I. entanglement. M. unta tukni / siara awa fuluri. I. daisy. M. tangni kum. P. ohs /
aiblakunka. Ta. bria. pesh pn. Ta. liriu. To. pan jinw.
maravilla Cosa extraordinaria. Ch. margen Orilla. Ch. tuti. G. laru / lerebe.
imbutzimbutz. G. wendei / buidunei. I. I. margin. M. lilkapas. P. brn. Ta.
marvelous. M. aihka painkira. P. anatis. kungni / yak.
Ta. yamni. To. s jin justa. marginado Desintegrado de la sociedad.
marca Seal. Ch. uyarenarir. G. mak. G. harachan. I. marginalized. M. saitra
I. mark. M. mark. P. phthas. Ta. san ni / lakan. Ta. sit yak lana.
makni. To. popa. marginar Aislar socialmente. Ch.
kayen. G. mabahni / mabareseni u. I.

153
marido
marginalize. M. saura munaya. Ta. sait wan raidka dukiara pruwan nani ba. Ta.
yak dana. To. masalejepj jin yola. ta tuna dauna as.
marido Hombre casado con respecto a su marzo Tercer mes del ao. G. rwa hati.
mujer. Ch. noxib. G. mari / eyeritei / bani I. march. M. kakamuk katy. Ta. kama
waiyai. I. husband. M. marit waidna. P. waiku.
arw. Ta. marit al. To. vuyum. ms Mayor cantidad. Ch. meyn. G. lraun.
marino Marinero. Ch. ajnujxyar. G. I. more. M. pura prakaya. Ta. mahni ki.
afayahati / baranahana. I. marine. M. masa Volumen. G. ligiben. I. mass. M.
kabu warkka suliar. P. rw tkna pry diara wauhwi lumka. Ta. mahni. To. ve
tshta / tk chta. Ta. kubu kilyang. To. pm.
s wja moo wine. masacre Matanza colectiva. Ch.
mariposa Insecto de alas multicolores. mabnbanir. G. libe afarahani. I.
m Ch. pejpem. G. wurigabaga. I. butterfly. massacre. M. rau saukan. Ta. imukna.
M. pulpul. P. wr wr. Ta. saih saih. mscara Figura con que se cubre el rostro
To. lemlem. en los carnavales. Ch. makjut. G. lida
marisco Crustceo comestible. Ch. igibu / hagibu puisilima hama wangawa.
tziktzik. G. uwi baranahana. I. sea food. I. mask. M. mawan bikaya kualka. P.
M. kabu daiura nani. P. takach tk chta. wtapak mkka. Ta. munh din. To. jay
Ta. kabu din kaswa. To. cj jala. osopj.
martimo Relativo al mar. Ch. ajnoja. G. mascota Animal que se supone trae
baranahana. I. maritime. M. kabu tanka. buena suerte. G. bibian / bilgn / yeg.
Ta. kabu. I. mascot. M. tup / yamnika wankisa. P.
marrano Cerdo. Ch. chitam. G. pakunlerwa. Ta. tinglau ilpni. To. tsjiyo
baranaugana. I. swine. M. kuirku. Ta. jinwa.
kuirku. masculino Propio del hombre. Ch.
marrn Color caf carmelita. G. twachwinik. G. eyeri / wgri. I.
saymati. I. brown. M. kapi. P. masculine. M. waidna. P. rw. Ta. al.
pwasukwa. Ta. sa bai. To. yom.
marrullera Engao. Ch. majres. masivo En gran cantidad. Ch. syanir. G.
G. amaaura / iyereni. I. cajolery. M. mungubari. I. massive. M. diara ailal ba.
smalkaya smatka. Ta. trampa. Ta. mahni palni.
martes Da despus del lunes. G. luagu masticar Mascar los alimentos. G.
biama. I. tuesday. M. susdy. Ta. wark achaguha / achaguragua. I. masticate. M.
mani b. samaia. P. kh. Ta. kaswi / kasnin. To.
martillo Instrumento para clavar. G. jastjevyotsa.
mardiyu. I. hammer. M. amar. P. ph mata Planta con tallo y ramas. Ch. bajyraj.
akaprk. Ta. amar. To. jat sypa jin jos. G. tidibu wewe / nad. I. bush. M. playa
mrtir Persona que padece martirio. Ch. kum. Ta. panan. To. tjoncja.
ajjorirchamer. G. faguti. I. martyr. M.

154
mecha
matadero Lugar en donde se matan las maullar Sonido de los gatos. Ch. myaw.
reses. G. fulasu hafarahagle animalu. I. G. amiauhan. I. meow. M. mini inanka.
abattoir. M. ikaika. Ta. inin pani. Ta. miyaukwi.
matar Quitar la vida a otro. Ch. chamsenar. maxilar Hueso de la arcada dentaria
G. afarahani. I. kill. M. ikaya. Ta. inin,na. superior. G. lubugu ari. I. maxillary. M.
To. ina. pata watla. Ta. kananmak.
materia Aquello de lo que esta hecha una mximo Ms que mejor. Ch. imbutzir.
cosa. Ch. ayenir. G. ubua. I. matter. M. G. lben. I. maximum. M. kau ailal. P.
diara paskanka ta ba. P. materiaha. Ta. di arhuch. Ta. nuhni.
dana kidi. mayor De ms edad. Ch. nor. G.
material Materia necesaria para una ibugaahali. I. older. M. almuk. Ta.
obra. Ch. chejnib. G. ubua. I. material. tanit barakni.
M. diara paskaya dukia nani. Ta. wrk din. mayora Parte mayor de los componentes
m
maternidad Estado de madre. Ch. de una colectividad. Ch. meyra. G.
tubirnar. G. agurahani. I. maternity. M. hagibn / hibe. I. majority. M. ailalka ba.
ausubaya pliska. Ta. nanangni. To. tsjoa P. w. Ta. pisni nuhni.
jinwa. maysculo Mayor que lo ordinario. G.
materno Relativo a la madre. G. ibugaa. I. large / important. M. turi lal
hiaruguagie. I. maternal. M. yapti turka tara wal ta ulbiba. Ta. nuhni.
aisiba. Ta. nanan. To. tsuts plcj. maza Martillo de cabeza redondeada. Ch.
matorral Terreno con maleza. Ch. kum. G. mardyu. I. mace. M. wina
sijkchan. G. sagadirugu / hdurugu. I. prukaika. Ta. amar.
bush. M. srikra. Ta. tiriski pisni. mazorca Fruto del maz. Ch. nar. G.
matrcula Lista de personas o cosas luhabu awasi. I. cob. M. alla ma. Ta. am
inscritas. G. bruwaa. I. enrollment. M. minik. To. wols.
kul dimaya nina dinkiba. Ta. yayangni wi. mear Orinar. Ch. tzamsen. G. asisihani
To. sin japacj. / argua. I. pee. M. iska krahbaya. Ta.
matrimonio Unin de una mujer con un usunin.
hombre mediante contrato civil o religioso. mecnico El que repara mquinas.
Ch. ajnubyar. G. agferuni / mariei / Ch. ajbijnuyaj. G. aransehati magina.
sibili. I. matrimony. M. marit takaya. P. I. mechanical. M. allan papaskra. Ta.
suskuh. Ta. marit. To. vyay / tjawaya. mikianik.
matriz tero. G. agai / tagai hiru. I. mecer Mover en lento vaivn. Ch.
womb. M. luhpa watla. Ta. utunsar. yujkwar. G. arideihani. I. swing. M.
matrona Partera. Ch. takrumen. G. wahwaya. Ta. wihnin.
agdahahatu. I. matron. M. librahka. Ta. mecha Hebra de las velas que arde. G.
partira. leee lanpu / lebeha lanpu. I. wick. M.
matutino Relativo a la maana. G. diara ankaya kakma. Ta. kandil wahni.
binfiti. I. morning. M. titan puknika ban. To. jaw laos.
Ta. m piris.

155
mechero
mechero Candil. G. kink. I. lighter. daukra bakri man ba. P. kaikapsk. Ta.
M. ingni daukaya kakma. Ta. kandil. To. dutni.
temel ca jastuntun. medioda Tiempo alrededor de las doce
medalla Pieza de metal acuada con de la maana. G. amidiugu. I. midday. M.
alguna figura. G. iei / mafu. I. medal. dinar kat. P. hr. Ta. m tunak. To. jaw
M. nana wila. P. medayaha. Ta. midaya. culupwe nta.
To. psta culupwn nta. medir Determinar la longitud, extensin
medianoche Fin del da e inicio del otro. o volumen de algo. Ch. bismar. G.
Ch. yuxin akbar. G. iywuini ariyabu. I. amisueha. I. measure. M. praki kaikaya.
midnight. M. timia bakrik. P. kak rih. Ta. kulnin. vy.
Ta. puk papus. meditar Aplicar el pensamiento a la
mediante Por medio de. G. lidagie / consideracin de algo. G. asaminara /
m lumagie. I. through. M. witin wal. Ta. araha. I. think over. M. luki kaikaya.
kaupak. P. mnchka. Ta. kulwi talwi. To. nin
mediar Interceder. Ch. korpesnar. G. ysa jinwa.
adilihati. I. mediate. M. paun munaya. P. mdula Tutano de los huesos. G.
phas. Ta. ilpni kana. litutanu. I. medulla. M. dusa mabiarka.
medicamento Sustancia medicamentosa. P. atw. Ta. wakal bn.
Ch. tzakarir. G. rani. I. medicine. M. sika medusa Celenterado marino. G. garuga.
nani. Ta. sika wasni. I. jellyfish. M. likahka. Ta. kabu din balna.
medicina Ciencia que trata de las mejilla Cachete. Ch. kajkam. G. idiai /
enfermedades y su curacin. Ch. tzakoner. ubuyubu / lauba / bigibu. I. cheek. M. wan
G. agaranihani. I. medicine. M. sika. P. mawan. P. watapak atas. Ta. kanmak. To.
sh. Ta. siknis kulni duna. To. lemely. pjocj.
medicinal Que se usa como medicamento. mejilln Molusco comestible. G. hauyei
Ch. tzakbir. G. aranitiya. I. medicinal. M. guwe. I. mussel. M. kabu ra pawi dukia
sika kum sa. Ta. sika. upla pi dukia kum. Ta. kangs kasnin.
mdico Profesional de la medicina. Ch. mejor Ms bueno. Ch. imbbutz. G.
ajtzakoner. G. surusia. I. medic. M. uwadigiali. I. best. M. kanra painsa. P.
daktar. Ta. pit yang. To. sitsucju. ena. Ta. kau yamni. To. cj.
medida Unidad de capacidad para granos. mejorar Aliviar. Ch. imbutzir. G.
Ch. bisma. G. saisi / misuri. I. measure. auchaguda. I. feel better. M. kau pain
M. pidka kat. P. ktk. Ta. paun yamwi. takaya. Ta. yamni kalna.
To. tjivy. melancola Tristeza. Ch. tzajtakir. G.
medio Igual a la mitad de una cosa. Ch. iruni / iwaniman. I. melancholy. M. sari
yuxin. G. lamidan lumagua. I. half. M. minipis ban kayaba. Ta. sari ki. To. jay
bakrik. P. sh. Ta. papus bah. tsjiya.
mediocre Inculto. G. malatani / melena Cabellera. G. diburi miginaguti
meseriwinti. I. mediocre. M. diara pain masuairunti. I. mane. M. tawa yari yaka
yaka ba. Ta. basni.

156
mercanca
mellizo Gemelo. Ch. kwach. G. madaya. mensaje Recado. Ch. pejkna. G. uganu.
I. twin. M. sutki. P. kwm. Ta. sutki. I. message. M. stury prahni ulbanka. P.
meloda Conjunto de sonidos que forman ah. Ta. yulpamna,wi. To. ma quelel lejay.
una composicin musical. Ch. kay. G. menstruacin Sangrado vaginal
yenu / uremu. I. melody. M. karma mensual. Ch. xurchich. G. maliauni /
bangni aiwanaya. P. ny. Ta. lawana. adbhani. I. menstruation. M. mairin
To. netsen jinwa. aikatka siknis. Ta. waiku talna,wi.
meln Fruta grande con semillas en forma mensual Que ocurre cada mes. G. hatiau.
de pepita. G. tin wewe. I. melon. M. milan. I. monthly. M. katy bani. Ta. waiku bani.
P. melonha. Ta. milung. To. julupj jaspjutj menta Hierbabuena. G. papamentu. I.
putj. mint. M. intawaya. P. Taha / mentaha.
memoria Capacidad de recordar. Ch. Ta. albaka.
bijnusyaj. G. aritaguni / chubalugu / mentalidad Modo de pensar. Ch.
m
mabuleidaguni. I. memory. M. sinska bijnusyajir. G. samina. I. mentality. M.
lukanka. P. sm. Ta. sinsni karak. To. sinska lukanka. P. smh. Ta. ampat
julupj mo jatja. kulwi kidi.
mencionar Hacer mencin. Ch. warer. m ente Intelecto. Ch. bijnun. G.
G. irida. I. mention. M. nina makaya. ichgwagu. I. mind. M. wan sinska. Ta.
P. mencionakikuch. Ta. paknin. To. sin sinsni. To. sele jin jos.
tepyaca. mentir Engaar. Ch. majresyajir. G.
mendigar Pedir limosna. Ch. kajtyarir. eyhani / amrasuha. I. lie. M. kunin
G. ayubirahani. I. beg. M. makabaya. Ta. munaya. P. khsh. Ta. alas kalyamna.
yulyang. To. litsjuwilo.
mendigo Limosnero. Ch. ajkajtin. G. mentira Engao. Ch. majresyaj. G. iyni
ayubirahati. I. beggar. M. makakabra. / marasuralugu. I. lie. M. kunin. P. khs.
Ta. di yulyang. Ta. alas yamna. To. litsjuwile.
menguar Mermar. Ch. wir. G. afal. I. m e nti roso El que miente. Ch.
wane / reduce. M. sirpi takaya. Ta. apit ajmaresyaj. G. marasuraluguti. I. liar. M.
ni / dauhbin. kuninkira. Ta. alaskira.
menor Calidad de lo ms pequeo. Ch. mentn Barbilla. Ch. tzukti. G. aribg.
ijtzin. G. amuleen / amlelue. I. minor. I. chin. M. patawatla. Ta. kungbas.
M. ninka sirpi ba. P. wk. Ta. apit bin. meique Dedo pequeo de la mano. G.
menos Menor cantidad. G. adolura. I. less. lifnga habu. I. pinky. M. mihta snaya.
M. apu. Ta. apit ki. To. pjani way. Ta. tingni sulunmak.
menospreciar Despreciar. Ch. irikani. mercado Recinto dedicado al mercadeo.
G. mabusenr uwani / mabahdni Ch. ukayir. G. magdu. I. market. M.
/ minsieguni. I. underestimate. M. markit. P. tkauncherua. Ta. mirkadu.
kulkanka yabras. Ta. dutni talwi. To. mercanca Objeto que se pone a la venta.
mas tsjicj. Ch. uchonmar. G. marasu / ebegidina.

157
merendar
I. merchandise. M. lalah baxka. Ta. metralla Fragmentos de un proyectil.
bakannindin balna. G. aban turuyai bisiledu. I. shrapnel. M.
merendar Comer la merienda. Ch. bulit auhbi lulkaika. Ta. midaya. To. mpes
pixwyar. G. achaguagua / anga gichobu. la nus.
I. have a snack. M. plun lupia dakakaya. m e tr o Unidad de longit ud. Ch.
Ta. isti din ukna ukwi. To. jay lacj lejay numbisnoj. G. misure auti lamisuehauwa
enta. fulasu. I. metre. M. utla makaya rulka. P.
merienda Comida ligera. Ch. bijkwyar. hkahktuka. Ta. mitru. To. mpes lav.
G. chagugua / gichobu. I. snack. M. plun mezclar Revolver sustancias. G. amigisia
sirpi. Ta. isti din ukna. To. netsen nt.
/ agubudagua. I. mix. M. mix munaya. P.
mrito Lo que da valor. Ch. bixirbut. G.
unyok. Ta. bahanin. To. la spjtj.
lburaharuniwa luagu. I. merit. M. baha
mezquino Avaro. Ch. ajtzun. G. hangti.
m praika. Ta. minit kalawi. To. sin ysamoo.
I. mean. M. umala. Ta. iskang s. To. tsis.
mermelada Conserva de fruta con
microbio Ser vivo microscpico. G. sun
azcar. G. bimeti / siruduguati turuti tin
hauygu uguseru. I. germ. M. yula saura.
wewe. I. jam. M. dusma piaki sugar wal
Ta. di dtalwas din awi tawi.
paskan. Ta. halia.
miedo Temor. Ch. bajkut. G. afudei. I. fear.
mes Cada una de las doce partes del ao. G.
hati. I. month. M. katy. Ta. waiku balna. M. sibrin. Ta. yamanduwi. To. lecjyeya.
mesa Mueble consistente en una tabla lisa miel Sustancia dulce que elaboran las

sostenida por cuatro patas. Ch. wenib. abejas. Ch. kar. G. maba. I. honey. M.
G. dbula. I. table. M. tibil. P. tkh. Ta. nasma laya. P. s. Ta. sarap. To. tsas.
darasa. To. tsjan casaa latjolon. miembro Cada una de las extremidades.
meseta Llano elevado. Ch. watarum. G. G. lumegegun. I. member. M. krautka /
wbura. I. tableland. M. twi langni. Ta. membar. P. kapkkas. Ta. muinh pisni.
walang. To. ncupj quisin popa.
mestizo Hijo de padres de distinta raza. mientras En el perodo de tiempo
Ch. kaxlan. G. migisi. I. half-breed. M. transcurrido entre dos sucesos. Ch. tamar.
tallia miks luhpia. Ta. miks. G. lubarag. I. while. M. kau kainara
meta Fin. Ch. imbutz. G. lagumuchun. / kan manis. P. ts wkuh. Ta. taimni
I. goal. M. mark bapanka. Ta. danhkat. bayakwi / la inyuca
metal Cuerpo slido conductor del calor mircoles Da despus del martes. G-
y la electricidad. Ch. takin. G. grab. luagu rwa. I. wednesday. M. wensde.
I. metal. M. allan. Ta. ingni yak wa pisni.
Ta. p barak mani kaupak wark mani bs.
meteoro Fenmeno atmosfrico. G.
mierda Excremento, caca. Ch. ta. G.
somu hauyai ayungu. I. meteor. M. taim
gege. I. shit. M. daiwan kanka. Ta. b.
nani kakaira. P. s pirichata. Ta. lapwa
migracin Movimiento de personas de
/ lipwa.
un pas a otro para vivir en este ltimo. Ch.
meter Poner dentro. Ch. osen. G.
ixinbir. G. anuruni. I. migration. M. plis
ebelgda. I. put. M. bilara dinkaya. P.
walara impakaya. Ta. pa uk kiwi.
chh. Ta. anin payak. To. wama jetj.

158
moda
milagro Hecho sobrenatural atribuido a mo De mi propiedad. Ch. wirnarir. G.
las divinidades. Ch. imbutzir. G. seremei nani. I. mine. M. yang duki. Ta. yang dik.
/ milagu. I. miracle. M. sain. Ta. mirakil. mirada Accin y efecto de mirar. Ch.
milenio Mil aos. G. milu irumu. I. wirnar. G. arigini. I. look. M. kaikanka.
millenium. M. mani tausin kum. P. kuh P. chas. Ta. talwi. To. sinucj.
wehkiwa. Ta. kurih panan nuhni as. To. mirar Percibir con los ojos. Ch. ajtzun.
plcj jiwca. G. ariha. I. look. M. kaikaya. P. ch. Ta.
militar Miembro de la milicia. Ch. ajkojk. talnin. To. nyucj.
G. asdarahati. I. military. M. soldajo. Ta. miserable Pobre en extremo. Ch. patnar.
militar. To. tsupan. G. gudemegu / yumua. I. miserable.
mimbre Material vegetal para tejer
M. upla diara apuba. P. pathshten. Ta.
muebles. G. nad / waiu. I. wicker.
kalwaraun. To. ma que tenca.
M. diara mangkaika paskiba auka. P.
misin Obligacin. Ch. merun. G. lnti /
m
orochua. Ta. sini yamnin wahni.
lubarati. I. mission. M. wark pramaska.
mina Lugar de donde se extraen minerales.
P. katun as shker. Ta. laihnin kulwakidi.
G. penike / fulasu ei lubai lachirahauwa
To. tsan lejay.
golu. I. mine. M. ritz walpaya. Ta. gul
mismo Igual. Ch. unser. G. aban labu ligia
plisni. To. tmel jinwa ca.
meme. I. same. M. sim dukia. Ta. simsat.
mineral Material que se extrae de las
minas. G. penikeragai. I. mineral. M. To. jan macj.
tasba muntara ritska briba. P. orohtapak. misterio Dogma. G. laiganagu. I.

Ta. gul. To. temel ca pne. mystery. M. yukukan laka. P. kh. Ta.
minifu ndio Parcela cultivada de aihka as.
extensin mnima. G. lirah ichari. mitad Cada una de las partes de una cosa
I. small farm. M. tasba warkka sirpi partida en dos iguales. Ch. tajch. G.
daukiba. Ta. sau dahwa pisni bin. lamidan. I. half. M. bakrik. P. rhs. Ta.
mnimo Lo ms pequeo. Ch. inbijk. G. papasbah. To. tivyuja ne nin maen.
ligiredg. I. minimum. M. siksa / ria mitin Reunin poltica. G. mitini. I.
lupia. P. akna / snkwh. Ta. bintisni. meeting. M. asla taki turi aisiba. Ta.
To. patan jinwa. kaluduhna.
minora La porcin menor de una mixto Mezclado. Ch. tzijn. G. mgisiti. I.
colectividad. Ch. inbijkr. GG fiy / mix. M. kuala mix munanka. P. unyokta.
mibetia. I. minority. M. kau smihka ba. Ta. bahana.
Ta. apit ki. moco Secrecin de la nariz. Ch. topopir
minusvlido Impedido. Ch. sutuyok.
ayan. G. yedunu. I. mucus. M. siahka
G. daniman. I. handicapped. M. dira
kuhbi sakanka. Ta. uhdana. To. tjutj
praiska mayara alhwiba. Ta. kahwa. To.
vacam lal.
nin jaylacj jinwa.
moda Manera de vestir de la poca.
minuto Cada una de las sesenta partes
G. uwendeni lidanti dan / tugiaon
en que se divide la hora. Ch. taniba. G.
aibagubon. I. fashion. M. patran raya. P.
murusun dan. I. minute. M. minit. Ta.
awar minitni balna.

159
moderar
modaha. Ta. waiskarang tangh. To. mas mo le r Triturar. Ch. mujxar. G.
syasa. amuligiduni. I. grind. M. wahwaya. Ta.
moderar Apaciguar. Ch. topop. G. wauhnin. To. cjyol.
adiliha. I. moderate. M. raya paskaya. P. molestia Malestar. Ch. kuxar. G.
modararha. Ta. pawatwi. baraseti, hanbuag. I. hassle. M. wira nais.
moderno Perteneciente a los tiempos Ta. ambuk. To. y y nin vele.
modernos. Ch. ajchuymar. G. isei, molino Aparato para moler. Ch. pijchina.
malgili, mama bind. I. modern. M. G. amlihaglei. I. mill. M. wahwaya
raya paskanka nani. P. modernoha. Ta. misinka. Ta. wauhnin misini. To. mpes
wiasam. To. in syasa. la cjol.
modestia Virtud de no hacer alarde. G. molusco Animal invertebrado con
gurasu / mfagni / darangilu. I. modesty. concha. G. sun haygu sind / wadabu
m M. la kat diara dauki ba. Ta. kasak. / guwe bulabula. I. mollusk. M. klihtu
modificar Cambiar la forma. Ch. chenar. satka. Ta. kangs. To. cj lalas.
G. asansira / aganbirada / aransera / adgai momia Cadver conservado. G. egeburi
kei labuserun. I. modify. M. paskanka raya mabunnti dergdawagti lun lerderu
daukaya. P. wrkkh. Ta. sins yamwi. To. deigua dan. I. mummy. M. lasa. P. pash
mas ss ca la mejay. npna. Ta. dauna apakna.
modo Manera. Ch. kochejax. G. auseruni moneda Pieza de metal o de papel que
/ echuni / igaburi. I. mode. M. natka. Ta. equivale a dinero. Ch. bechuj. G. ligri
ampat. To. quin. seinsu. I. currency. M. lalah ma. P. platoh.
mdulo Parte de un conjunto. G. fulasu / Ta. lalah minik. To. temel ca.
kuat waira tidan aban galingade muna, monigote Persona ignorante. Ch. tumin.
lila furendei lnti lakutiharuniwa lidan G. beimundu, muegu. I. weak character.
fy dan. I. module. M. piska bani klikli M. pulaika paskanka sauraba. Ta. sinskas.
daukiba. P. modulha. Ta. di as paisni. monje Religioso que vive en monasterio.
To. ninin wa. Ch. ajmanata. G. eyeri abagaiduti
mojar Echar agua a un cuerpo. Ch. tzamer. tidan ligilisi lun laransehan lub aisauni
G. addragda. I. wet. M. buskaya. P. gagounuti kei fad. I. monk. M. lalukra
mh. Ta. waskanin. To. its its. kau purara kulkanka yabanba. P. patish
molde Instrumento hueco para dar ahahta. Ta. munha.
forma a una materia. Ch. tzamay. G. mono Primate parecido al hombre. Ch.
bakopuhagle. I. mold. M. patran. Ta. max. G. megu, arwada. I. monkey. M.
muldini. To. tsjan ca lajay. urus. P. rs. Ta. urus. To. tsiy.
moldura Regla moldeada para marcos. monstruo Animal o persona de
Ch. mujx. G. tadgle / taradaha. I. aspecto horrible. Ch. nukalapir. G.
molding. M. diara paskaya maulka kum. animalu hanfunati. I. monster. M. diara
Ta. muldi. To. tsan ca la mijicj. aipaswanka kat aipasrasba. Ta. di maisinh.
To. tsjan pn.

160
motor
montaa Monte grande elevado. Ch. morder Hacer herida con los dientes.
nukte. G. wbu, rabu, dabiara. I. Ch. kuxoner. G. agra, aga. I. bite. M.
mountain. M. unta tara. P. h. Ta. pan samaya. P. shkra. Ta. kasnin. To. ntjelaja.
pas nuh. To. jocj. moreno De color oscuro. Ch. iktzuren. G.
montar Subir. Ch. katbun. G. awira, wurirati, wuriyumati. I. dark / brown. M.
ayauha. I. mount. M. ulaya. P. chh. Ta. talla siksa. P. krbe. Ta. sani. To. jas tscj.
kilnin,wi,na / warang. To. casaa os. moribundo En trance de muerte. Ch.
monte Maleza alta. Ch. kopot. G. rabu. ajchamay. G. hilamemeli. I. dying. M.
I. bush. M. unta. P. sk. Ta. pan pas pruan kau. P. hrahn kstesh. Ta.
damasni. To. tsjuts moo. dawarah. To. l tsuna.
montn Conjunto de cosas dispuestas morir Perder la vida. Ch. chamay. G.
unas sobre otras en orden. Ch. morojseyaj. auweni, aribiguni, aguyuni. I. die. M.
G. pailaba, gibeni, mamamurusun. I. pile pruwaya. P. / nah. Ta. dauna. To. tje
m
/ heap. M. ailal. P. nwhth. Ta. mahni pee.
/ mahna. To. plcj. mortal Se causa la muerte. Ch. ajchamer.
mora Fruta de la zarzamora. Ch. G. gauwti, garibigaiti. I. mortal. M.
yutmajkuy. G. tin wewe garhgutu, prura. P. n. Ta. dawi.
gaht, guchuyuma tewegerun. I. mosca Insecto dptero. Ch. yaxaj. G.
blackberry. M. taim tiwiba. P. wrh. Ta. werewere. I. fly. M. kukas. P. wchwch.
mura. To. tsi piya. Ta. markisa. To. tsa tsa.
moraleja Enseanza que se deduce de un mosquito Insecto que transmite varias
cuento. Ch. bijnwar. G. furendai ligiun enfermedades con su picadura. Ch. us. G.
aban raga. I. moral. M. kisi kum wina minimini. I. mosquito. M. tairy nani. P.
ilp ka laka saki smalkiba. Ta. kisi. To. sk. Ta. ps. To. tsa tsa tsjicj.
ss jola. mostrar Exponer. Ch. irenut. G.
moralidad De acuerdo con la moral. Ch. arauda, afrandaguagdalau, edneira.
Ch.bijnwares. G. inbehabu. I. morality. I. show. M. madikaya. P. achahwch. Ta.
M. la kat iwanka. Ta. l kat / kasak. To. niningkawi / laikdin / wat din. To. teeye
ss jos. nucus.
morcilla Tripa rellena con sangre y motivar Incentivar. Ch. irsena. G.
cocida. Ch. sojyon. G. lumesun ana. I. inchaha, achuguaha. I. motivate. M. kupia
blood pudding. M. biara piska kum brih kraukaya. P. arwarkah taka. Ta. lilialani.
tala auhbi piaki pi ba. Ta. pikadiu. To. To. ma nin jele tas.
motojopj. motivo Razn. Ch. mabanbanir. G. ksu,
mordaza Instrumento que puesto en la sensi. I. motive. M. baku bamna. Ta. ainin
boca impide hablar. G. bsali. I. gag. M. / ampadawak.
bilara lanlan manki turi aisaya apia ba. Ta. motor Aparato que mueve una mquina.
kaswa din. To. latipilts cj. G. ladgle mahina. I. motor. M. plapaya
misinka. Ta. mutur.

161
mover
mover Cambiar de situacin. Ch. pijchyar. P. muestraha. Ta. niningkawi. To. te eyes
G. etpura, ahingicha. I. move. M. nucus.
nikbaya. P. ph. Ta. niknin. To. vya tjil. mugido Voz de una vaca. Ch. arwarwakax.
movimiento Cambio de posicin de G. tamha bagasu. I. moo. M. bip ini ba.
un cuerpo. Ch. nijkyar. G. hing, fur, Ta. mahwi.
maderaguagdni. I. movement. M. m ug r e Suciedad. Ch. xexres. G.
nikbanka. P. piwa. Ta. p uk sins agchni, wamuede. I. dirt. M. maka
yamwi. To. si quistsje. alkan. Ta. taski kira. To. lu pee.
muchacho Joven. Ch. maxtak. G. mujer Humano femenino. Ch. ixik. G.
niburegili. I. kid. M. tukta waidna. P. hiru / hiau / wri / wgri / eyeri. I.
pr. Ta. wahma. To. tamacs. woman. M. mairin. P. krth. Ta. yal. To.
mucho Bastante. Ch. syan. G. gibeti. I. quepj.
m much. M. uva. Ta. mahni ki. To. plcj. mula Bestia caballar. Ch. chij. G. mile.
mudar Cambiarse de domicilio. Ch. I. mule. M. mullul. P. suhsma lk
xambarturer. G. aguyuni, asiuhani. I. pahchayo. Ta. aras wark takyang. To. soy
move. M. mahka waya. P. rchanak. Ta. soy jin justa.
p uk kiuna. To. pa saquepea. mulato Descendiente de blanco y negra.
mudo Que no puede hablar. Ch. irojron. G. G. migisi / chumag / muladu. I. mulatto.
marnagaiti. I. dumb. M. bilas. Ta. bilas. M. aisika pihni yaptika sksa wina luhpia
mueble Objeto que sirve para comodidad ba. Ta. mulatu. To. macj.
en la casa. Ch. chejnib. G. tila mna / muleta Bastn. G. badun. I. crutch. M.
lagu dagagti. I. furniture. M. iwaika wapaya kinka. P. pesh teshka. Ta. kin.
nani. P. tukka. Ta. sini. To. casa lapcj To. tacja.
lajay nta. multa Pena pecuniaria. Ch. tujrur tumin.
muela Diente con lbulos para masticar. G. faini. I. fine. M. pat mana aibapanka.
Ch. cham. G. ari. I. molar. M. wan napa. P. htamh. Ta. multa. To. temelmaen.
P. k ss. Ta. anan. To. mwis. mltiple Muchos. Ch. syan. G. gibetia.
m u e l l e Ter m i nal acu t ica pa ra I. multiple. M. natka manas ra. Ta. mahni.
embarcaciones. G. wafu. I. wharf. M. multitud Gran cantidad de personas
wab. P. prh ya. Ta. watnin pani / plisni. reunidas. Ch. meyrapakabob. G.
muerte Fin de la vida. Ch. chamer. G. damurigua. I. multitude. M. kuara tara.
auweni. I. death. M. prura. Ta. dawi. To. P. pesh nwka. Ta. muih mahni kal
tjepe. uduhna. To. plcj lyawun.
muerto Cadver. Ch. chamer. G. hilli mundo La tierra. Ch. tunorum. G. ubau.
/ egeburi. I. dead man. M. pruwan. Ta. I. world. M. tasba ull. P. kukrh. Ta.
dauna. To. nas tjepe. saunuh. To. nosis.
muestra Pequea cantidad de una municipio Territorio en que se divide
mercanca para mostrarla. Ch. uayrenar. un departamento. Ch. nukchinam. G.
G. tauchhaun. I. sample. M. marikaya. lichgdina ad. I. municipality. M.

162
muy
tasba pis ka kum gabamaitka. Ta. sau msica Arte de combinar los sonidos. Ch.
daklana pisni balna. To. plcj patja nta. kay. G. yenu, / rag / melei. I. music.
muralla Muro grande. G. fadagua / M. miusik. P. y. Ta. binni bahawi. To.
farga. I. wall. M. kutbanka tara walpa netsen.
wal daukiba. Ta. nandaka nuhni. msico El que hace msica. Ch. ajlajba.
murcilago Mamfero volador. Ch. G. iahati. I. musician. M. miusik papulra.
sutz. G. musagalu. I. bat. M. sakanki. P. Ta. lawana yamwi.
tkm. Ta. umis. To. tsulutsul. muslo Parte superior de la pierna. Ch.
murmurar Hablar entre dientes. G. utya. G. yada. I. thigh. M. kuhma bunka.
agllha. I. murmur. M. swira paskaya. P. kmnk. Ta. baranhmak. To. mos
Ta. brukwi. To. levelele. tsipjal jinwa.
muro Valla de piedra. Ch. maktetun. G. mutilar Desprender una parte del cuerpo.
fadagua abunawaguti lau dluti yad. G. adra. I. mutilate. M. wan piska kum
m
I. wall. M. klar tuakniba. P. muroha. Ta. klaki sakaya. Ta. muinh dakna.
kidara nandakna. To. wa popa campayna. mutuo Recproco. Ch. katakyon. G. nugia
msculo Tejido contrctil. Ch. utya. G. bun, bugia nun. I. mutual. M. upla wal
grg. I. muscle. M. snuka. P. yukuwe ailukanka wal kumi daukiba. P. skhk.
prp. Ta. purusni. To. namas tsipjal Ta. biri biri. To. nuc nuc.
mas pne mpes vyu. muy Mucho. Ch. meyra. G. gibeyeti. I.
very. M. uba. Ta. mhniki / ubaki.

163
nacer
nacer Salir de vientre de la madre. Ch. nana Abuela. Ch. noya. G. agt. I.
kuxwan. G. nasiruni / aguraharuni. I. grandma. M. yabtika. Ta. titih.
born. M. aisubi takaya. P. chw / twwa naranja Ctrico. Ch. aranxex. G. arnsu.
ph. Ta. nanan ban kaupak kalahna. To. I. orange. M. andris. P. mm. Ta. arnis.
cyojo. To. jasl.
nacimiento Origen. Ch. kuxna. G. naranjo rbol que produce naranjas. Ch.
agriyahani. I. birth. M. aisubanka. P. aranxexte. G. lidibu arnsu. I. orange tree.
chwa. Ta. yakat sahna. To. tjejyoja. M. andris. P. mm w. Ta. arnis panan.
nacin Habitantes de un pas. Ch. To. wols.
nojchinam. G. agaira. I. nation. M. nariz rgano del olfato. Ch. ni. G. giri. I.
kuntry aiska. P. kh y ukhkn. Ta. nose. M. kakma. P. tnsh. Ta. nangnitak.
saun muinh balna. To. nimicj.
nacional Perteneciente a la nacin. Ch. natal Relativo al nacimiento. Ch.
tunojchinam. G. wagairana. I. national. twachir. G. bagriyaha, bguaha. I.
M. wan kuntryka. Ta. sauni kaupak ki. natal,native. M. aisubanka. P. ch. Ta.
nacionalidad Gentilicio. Ch. aj. G. sahna mani.
halenabubai. I. nationality. M. aisubi natalidad Nmero de nacimientos. Ch.
takan kuntryka. Ta. suani yak sahna. tzikirpakabob. G. bagaira. I. natality. n
nacionalizar Traspasar al poder de la M. aisubi takan nani numbika. Ta. ampus
nacin. G. wagairanahli. I. nationalize. sahna.
M. kuntry raya luhpika daukaya. Ta. sauni nativo Natural. Ch. jaxturu. G. erina.
kaupak kalnin. I. native. M. tasbaya dawanka. Ta. sauni
nada Ninguna cosa. Ch. matuka. G. kaupak.
nikata. I. nothing. M. diara apia. P. rn. natural Propio de la naturaleza. Ch.
Ta. di awaski / di dis. To. jo sin / jaspjan. tweerojir twachir. G. lanutai / ligaburi /
nadar Mantenerse y avanzar en el agua. tara lia. I. natural. M. dawan paskanka
Ch. nuxyar. G. afuriha / amaligiha. I. kat. Ta. ban sak ki.
swim. M. yawaya / nuapia yasapa. P. naturaleza Conjunto de cosas del
Twetph / ktp. Ta. waihnin. To. universo. Ch. erojir twachir. G. agcha.
sma wina. I. nature. M. paskanka nani sut. P. krs
nadie Ninguno. G. ni aban. I. nobody. M. ch. Ta. banki / kaunhki.
upla kumi sin apia. P. trn. Ta. witin naufragar Hundirse una embarcacin.
awas. G. adibiraguni. I. sink. M. kabura
nailon Hilo y tela sintticos. G. tiwanka. Ta. ding kakiuna.
gargudaguti. I. nylon. M. diara awa nusea Sensacin de vomitar. Ch.
paskan ba. P. nailoha. Ta. plastik. To. bibajnakir. G. hahnegua. I. nausea. M.
voltsa. auya warbiba. P. ksh. Ta. tining dulihni.
nalga Parte carnosa del trasero. Ch. suy.
G. edei. I. bottom. M. klata. P. kch. Ta.
tumin muinh. To. tecj.

167
navaja
navaja Hoja metlica pequea con filo nene Nio. Ch. bechu. G. fafa / irah
para cortar. Ch. uxijrib. G. gusiu. I. wgri. I. baby / babe. M. tukta sirpi. Ta.
knife. M. kisura. P. ksrst. Ta. kuhbil. muih bin.
nave embarcacin. Ch. nukko. G. nervio rgano del sistema nervioso que
ugunein. I. ship. M. sail duarka. P. pr transmite seales. G. iwanima. I. nerve.
uyatake teshka. Ta. but kanin din. M. duda lauhbi. P. chkt. Ta. nirbiu. To.
navegar Ir en una nave. Ch. ixintako. lecj jeya.
G. ugunein. I. sail. M. dury wal impakaya. neumona Infeccin de los pulmones. G.
Ta. but yak kiwi. chatiwurini. I. pneumonia. M. pusa siknis.
navidad Fiesta de la natividad de Jess. P. chnh pt ss. Ta. palan tiriswi.
Ch. kuxnarsitz. G. fedgu. I. christmas. To. maysa cjesca.
M. kismis yuwa. P. patshta chchn. Ta. neutral No se inclina por ninguno. Ch.
papah sahna mani. chantaka. G. maubadina. I. neutral. M.
necesidad Impulso irresistible. Ch. ip kainara waras an ninarawaras ba. P.
chukpar. G. emegeruni. I. need. M. nitka ent. Ta. barangni.
nani. P. nas mnch. Ta. nitni. To. najs. neutralizar Poner neutral. Ch.
necesitar Tener necesidad. Ch. nebeyr. chantakirna. G. maubadinati. I. neutralize.
n G. emegera. I. need. M. nit takaya. P. as M. diara wartaki kaka alkitakaskayaba. P.
mnch. Ta. watki / nitki. To. najastsja. nt. Ta. danin.
necio Imprudente. Ch. burukna; kukna. nicho Concavidad en un muro para colocar
G. heretabura / geretabura. I. foolish. M. algo. G. dgasi. I. niche. M. kutbanka kum
ai kupioa lukras. P. necioha. Ta. ambuk. tuaknika. Ta. nuwi.
To. ma tencja. nicotina Sustancia activa del tabaco. G.
nefasto Daino. Ch. posnarir. G. egeeei. I. nicotine. M. sigarit kiasmika
hungulama. I. disastrous. M. upla tarabil ra maka baku takiba. P. wruhht. Ta.
kira. Ta. dutni ki. aka ban.
negar No conceder. Ch. mujkar. G. nido Lecho de las aves. Ch. sijk. G.
eyeregua. I. deny. M. apia wiaya. P. umasa. I. nest. M. daiwan watla. P.
wshpart. Ta. dika. To. tsypn. kwask. Ta. uhbib n. To. tsjintsjil.
negociar Comerciar. Ch. chommar. G. niebla Condensacin del vapor en la
adaradua. I. negociate. M. lalah daukaya. atmsfera. Ch. mayuy. G. hemerei. I. fog.
P. plthyo nchpr. Ta. bakanwi. To. M. mukus. P. wnk. Ta. mukus duwi.
temel jaylacj mea. To. mol.
negocio Asunto. Ch. chommarir. G. nieto Hijo del hijo. Ch. sitzbir. G. ibari. I.
daradu / katabalan. I. business. M. trucha grandson. M. mulika. P. aww. Ta. mun
paskaya. Ta. nigusiu. / ni. To. nqjicj.
negro Color totalmente oscuro. Ch. ninguno Nadie. Ch. mamajchi. G. ni
iktzuren. G. wuriti. I. black. M. kalat aban. I. none. M. kum sin apu. P. snn.
siksa. P. snkw. Ta. sani. To. te. Ta. watin awas, uk bik awas. To. cuw.

168
notificar
nia Femenino de nio. Ch. sitz. G. irah. nombrar Poner nombre. Ch. kabajsen.
I. girl. M. tuktan mairin. Ta. walabis yal. G. irida awarai liri. I. nominate. M. nina
To. tsiicj quepj. yabaya. Ta. ayangni paknin. To. nla.
nio Infante. Ch. sitz. G. irah. I. boy nombre Palabra que designa a una
/ child. M. tuktan waidna. P. y. Ta. persona. Ch. kaba. G. iri. I. name. M.
walabis. To. yom tsiicj. nina. P. rw. Ta. ayangni. To. lo.
nivel Ras. G. wara. I. level. M. libil. P. n o m e n c l at u r a C o nj u n t o d e
akaktuka psh. Ta. papatsakna. palabras que se usan para una actividad
nivelar Poner a nivel. G. uwaragugda. o conocimiento. G. lariganagu. I.
I. level. M. lilil mankaya. P. pshk. Ta. nomenclature. M. ulbanka wina pliki
papatnin,wi. sakiba. Ta. yul as ulna un kalninyulni.
no Negacin. Ch. machi; ima; ila. G. uwati nmina Lista de nombres. Ch. tzijban
daradu. I. no. M. apia. Ta. dikah. kaba. G. afyariha hayarutia. I. payroll.
noche Etapa del da que no tiene luz. Ch. M. upla nina apis kum ra brihwiba. P.
akbar. G. guau. I. night. M. timia. P. nominaha. Ta. ayang ulna.
kk. Ta. puklakwi. To. pste. norma Regla. Ch. erer. G. ldu. I. norm
nochebuena Natividad. G. fedugu. I. / rule. M. la wihta nani. Ta. l ni. To. cj
christmas. M. krismis yua kaina tihmika. jinwa. n
P. kkn n. Ta. uru puknita. To. psta normal Apegado a la norma. Ch.
ss. kubserer. G. eweridiha. I. normal. M.
nocin Idea de una cosa. Ch. ojron pain pat apuba. Ta. l.
imbutz. G. egesihani. I. notion. M. Norte Opuesto al Sur. G. lrigie weyu. I.
lukanka kum yabiba. Ta. di tanka duwi. north. M. yahbra. Ta. muhtang sait.
To. lamenta. nosotros Pronombre personal de
nocturno Que acta por la noche. Ch. primera persona plural. Ch. non / nox.
ajakbar. G. neiduwaga. I. nocturnal / G. wagia. I. us / we. M. yawan nani. Ta.
night. M. timiara. P. kkn chnw. Ta. mayang. To. ncupj.
pukta din balna. nostalgia Aoranza. Ch. tzajtakir. G.
nmada Sin domicilio fijo. Ch. ajxambar iruni. I. homesickness. M. sins laka pain
turer. G. aibudgti, harachan. I. nomad. watka luki wiba. Ta. sari. To. lapj jos.
M. plis kum ra iura plis walawala notar Advertir. Ch. irbir. G. ariaga
taukibangwiba. P. thteshta. Ta. wat tain lubmagiwa. I. note / notice. M. ulbi
balna / lapakyang. mankaya. Ta. un yamna.
nombramiento Acreditar en un noticia Conocimiento. Ch. kabey.
puesto de trabajo. Ch. tajwinpatnar. G. uganu. I. news. M. stury raya nani.
G. dugumedu lnina baderebugu. I. P. ahckwa. Ta. yul kalah wakid. To.
nomination. M. nina mankanka. Ta. wark pamwala tjevele.
kalanin. To. latjetapj. notificar Informar. Ch. warer. G.
ariaha. I. notify. M. maisa pakaya. P. .
Ta. nu kalyamna.

169
novedad
novedad Algo novedoso. Ch. natanwar. nuera Mujer del hijo respecto de los
G. iseriti. I. news. M. dia takisa. P. ahas. padres de este. Ch. arib. G. idiun. I.
Ta. di wisam as. To. manin jele tas. daughter in law. M. sukury. P. khch.
novena Rezo que dura nueve das. Ch. Ta. usa yal. To. jucucus jinwa.
Ch.inmojychantekubesyaj. G. arisaruni. nuestro Adjetivo posesivo plural. Ch. ka.
I. novena/ novene. M. matlalkahbi pura G. wani. I. our. M. wan dukia. Ta. yamdi
yumpara. P. pesh nr rnh tach. Ta. dunini kidi.
muih dauna minit yulwa m tiaskau bs. nueve Ocho ms uno. G. wid. I. nine. M.
To. mae nueuya. matlalkahbi pura yumhpa. Ta. tiaskau bs
noviazgo Estado de novio o novia. Ch. minit yakk as.
nujbyar. G. gadaraduni. I. engagement. nuevo Recin hecho. Ch. topop. G. iseri.
M. kud munaya laka. P. sh. Ta. yulbawi I. new. M. raya. P. wk. Ta. wasam
talwi. To. yuwa quelel lasejay. yamni. To. syasa.
n o v i l l o Te r ne r o g r a nd e. Ch . nuez Fruto de cscara dura. Ch. inmojy
chuchuwakax. G. bgasu audara sarisi. chante. G. bind. I. walnut. M. dusma
I. young bull. M. bip wainhka bul wahma. kum. P. nueska. Ta. minik untak kira.
Ta. turuh almuk. To. vaca cocoy. nulo Sin valor. Ch. matujri. G.
n novio Persona que mantiene relacin mabalhali. I. nule. M. bahki. P. aohutah.
con intencin de casarse. Ch. ajnujbi. G. Ta. praisni dis.
adari. I. boyfriend. M. marit pramaska nmero Cifra. Ch. tzikir. G. lapakhaun
waidna. P. sh. Ta. yulbabawi. yitsaa numeru. I. number. M. number. P. awch.
nube Masa de vapor de agua en la Ta. numba.
atmsfera. Ch. tokar. G. drari. I. cloud. n u n c a Ja m s. Ch. mat ya. G.
M. kasbrika. P. wnk. Ta. mukus was mususeredubai / bulireibai. I. never. M.
duwi. To. mol. sip daukras. P. nkana. Ta. wat bik awas.
nublado Lleno de nubes. Ch. makar nupcias Casamiento. Ch. nujbyarir. G.
utkin. G. hamuati. I. cloudy. M. mariei. I. nuptials. M. marit takaya laka.
kasbrika siksa. P. wnkp. Ta. mukus P. suskuh. Ta. marit lani. To. tje vya yin.
lakna. To. mol mo toncja. nutrir Proporcionar a la persona las
nuca Parte posterior del cuello. Ch. nuk. sustancias necesarias para su crecimiento.
G. ignebu. I. neck. M. nandusa. P. taw. Ch. uyajku kekwar. G. adidara. I.
Ta. arangni. To. jay pjcj pujcj. nurture. M. wina pain kaya lakaba. P. sr
nudo Unin entrelazada de dos o ms . Ta. di yamni ukwi.
hilos. Ch. bok. G. grati. I. knot. M.
wilkanka. Ta. surunmak.

170
oasis
oasis Aparato para enfriar agua. G. obra Edificio en construccin. Ch.
ladilihagle duna. I. oasis. M. tingni chempayaj. G. bahgun. I. work. M. wark.
karma unta tilara. P. kuk pokohpe. Ta. P. katun. Ta. wark yamna.
was san nin. obrar Defecar. Ch. ta. G. amura /
obcecar Ofuscar. Ch. ajkuna. G. ebeyebuhani. I. defecate. M. wark takaya.
sininiburi. I. confuse. M. diara kum ra Ta. baluknin,wi.
dimi ailukanka ba bakt ba. Ta. yul daka obrero Trabajador. Ch. ajpatnar. G.
wiki. ayabuhati. I. worker. M. upla warka
obedecer Cumplir la voluntad de quien tatakra ba. P. katunchta. Ta. war inman.
manda. Ch. kubsen. G. gaganbadi. I. obsceno Lascivo. G. bulagiaditi,
obey. M. bila walaya. P. ahwech. Ta. manichiti. I. obscene. M. upla painkara
yul dakawi. saura wiba. P. arakapahnu. Ta. raini.
o b e d i e n t e Q ue obe de ce. Ch. obsequiar Regalar. Ch. yajkunar. G.
ajkubseyaj. G. gaganbaditi. I. obedient. edweha. I. give. M. frisand yabaya. P.
M. bila wawala. P. ahwechkwa. Ta. wchka. Ta. prisant din.
yuldakayang. obsequio Regalo. Ch. matan. G.
obeso Muy grueso. Ch. nojramir. G. edwehani. I. gift. M. frisand yaban. P.
dibuneti. I. obese. M. wina batana. P. wch. Ta. prisant din.
tamktp. Ta. uba nuhni. To. jas pn. observar Ver con detenimiento. Ch.
obispo Prelado que gobierna una dicesis. chujkun. G. ariyagua. I. observe. M.
G. fdiri agufmadati. I. bishop. M. pura laki kaikaya. P. rcoyoch. Ta. talnin. To.
kakaira. P. pareha. Ta. padri tunun. unuc.
objetar Oponer reparo. G. abayaradagua obsesin Preocupacin tenaz. G. itanigi. o
/ alaramaha / eredeha. I. object. M. bah I. obsession. M. sens laka kum wan
aman apia wismaba. Ta. dikahyulna. speritka aisiba. P. rws amenchkwa.
objetivo Meta. Ch. imbtzir. G. Ta. talwi, kulawi.
gawagubalin. I. objective. M. diara obstculo Lo que se opone al paso o al
kum dukiara daukismaba. Ta. yamnin cumplimiento de algo. Ch. mabantanirim.
kulwakidi. G. baraseti. I. obstacle. M. turbanka nani.
objeto Cosa. Ch. ayanir. G. katei / fonu P. natechpart. Ta. tanit dakna.
/ hniliga. I. object. M. diara kum. Ta. di. obstinar Mantener firme una opinin.
obligacin Imposicin moral para Ch. butzbijnwarir. G. itaranigidaha
hacer una cosa. Ch. patnarir. G. yti / abayaradagua. I. obstinate. M. ai
lun ladgniwa. I. obligation . M. man lukankana bapi buiba. P. kantun artakt.
daukayasmaba. Ta. nitni ki. To. pju jyuta. Ta. ramh yulna ki.
obligar Comprometer. Ch. tzakren. G. obstruir Cerrar. Ch. makayan. G.
tau tara. I. obligate. M. taibi munaya. P. agadeihani / adga maglegu. I. obstruct.
tk / tk. Ta. pramis kalna. To. jyta. M. ratwiba klahwi aisawiba. P. wrk
nch. Ta. lamanin.

173
obtener
obtener Conseguir. Ch. tabach. G. ocupar Llenar un espacio. Ch. tureka. G.
adeiruni. I. obtain. M. briaya. P. tnru. akupara. I. occupy. M. diara daukaiba. P.
Ta. yakwi dunin. kp. Ta. bumg.
obviar Evitar. Ch. erachirna. G. ocurrir Acaecer. Ch. numuyir. G.
adadahani. I. obviate. M. klir bakuba. P. lasuserdun. I. occur. M. diera takaya ba.
chamrnwkn. Ta. dana. P. arahtichtikwa. Ta. kalahna.
ocasin Oportunidad. Ch. tojrer. G. odiar Tener odio. Ch. kijnar. G. eyehabuni
bg ligira. I. occasion. M. yu kumkum. / turiban anigi. I. hate. M. waihla sakaya.
P. th sth. Ta. sansni as. P. atachkwa. Ta. laik awas talna.
ocasionar Ser causa de algo. G. lidan odio Repugnancia. Ch. kijna. G. iyguni
beg ligia. I. cause. M. yukumra. Ta. di / mabusehabuni. I. hate. M. misbara. P.
as kalahna. atach. Ta. laik awastalwi.
ocaso Puesta del sol. G. larigie weyu. I. odisea Viaje largo lleno de aventuras. Ch.
sunset. M. lapta dimiba. P. th. Ta. ma nojxambar. G. durmadei. I. odissey. M.
kawa sait. yabal yari kum. P. shkitu / stus. Ta. ta
occidente Oeste. Ch. ixnrekin. G. naini kiwi.
lubaraun weyu. I. western. M. wan tasbaya oeste Occidente. Ch. ixnerkin. G. larigi
ba saitka kum. P. pr s. Ta. pirin sait ni. weyu. I. west. M. wes. P. kuk asraken.
ocano Mar. Ch. nojja. G. barana. I. Ta. pirin saitni.
ocean. M. kabu ba. P. asotapak. Ta. kubu. ofender Tratar con ofensa. Ch.
ocho Siete ms uno. Ch. inmojy uxte. G. kayesnar. G. anaba / auseragua. I. offend.
wid. I. eight. M. matlalkahbi pura wl. M. praut wiyaya. P. ah wark. Ta. dutni
o Ta. tias kau b minit yak as. kalyulwi.
ocio Descanso. G. madgni / mafisiutei. oferta Promesa. Ch. kjnat. G. meseruni
I. leisure. M. siara dukiba muni ris briba. / awamadagdni. I. offer. M. praiska
Ta. ris. alahban. P. inas mch ahth. Ta.
ocre De color amarillo oscuro. G. pramis.
funabeleti. I. ochre. M. paura taya. P. paw oficial Con grado superior en la milicia.
skwa. Ta. kapat. Ch. ajkanpar. G. lmagieti uruwai. I.
octavo Una de las ocho partes en que se official. M. kauhru uplika pat kul wal
divide una cosa. G. aban guada. I. eighth. purara ulan ba. P. astah. Ta. traipni.
M. rum batilka sirpi kum ba. Ta. uktabu. oficina Lugar en donde se labora. G. afisi.
ocultar Tapar. Ch. makar. G. aramuda. I. office. M. afis. P. kao katuchk. Ta. apis.
I. hide. M. yukukaya. P. wych. Ta. oficio Ocupacin habitual. Ch. patnar. G.
malnin. fisiyu / buwdigimai. I. trade. M. wautaya
ocupado Empleado. Ch. ajpatnar. G. waya kau yari la nanira yus muni ba. P.
baraseguti. I. occupied. M. diara daukiba. katun as arpar. Ta. wark. To. cj lije.
P. catuchroshkwa. Ta. wark duwi. ofrecer Mostrar algo para que sea
aceptado. G. ruwali lau dumarei. I. offer.

174
operar
M. diara yabaya wiyayaba. P. htok. Ta. oler Percibir los olores. Ch. ujtzner. G.
ilpyamwi. michuni. I. smell. M. kia briaya. P. h /
ofrenda Don que se ofrece. Ch. her. Ta. wayan dakwi,nin. To. cjum sus.
takresnarir. G. esdeiha. I. offering. M. olfato Sentido que permite oler. Ch. ni.
kaliksan. P. plth rkhko tpr. Ta. ilpni. G. michaglei. I. sence of smell. M. wan
ofuscar Turbar la razn. G. ichiga kakma. P. akha. Ta. tangnitak.
durmadei. I. daze / obfuscate. M. wan olla Recipiente de barro para cocer. Ch.
nakra alahbaya. P. confundrha. Ta. alas bejt. G. saudiyau / gindili. I. pot. M.
yamwi. dikwa. P. sr tuha. Ta. suba. To. tsjooy.
odo rgano para or. Ch. utichikin. olor Lo que percibe con el olfato. Ch.
G. arigarigu. I. ear. M. kiama unta. P. ujtzner. G. gemeni. I. smell. M. kia kum.
shtpk. Ta. tapansulihni. To. pjats. P. prhka. Ta. wayandakawi.
or Percibir los sonidos. Ch. ubin. G. olvidar Borrar de la memoria. Ch. najner.
agnba. I. hear. M. walaya. P. wch. Ta. G. abuleidaguni. I. forget. M. auya tiwaya.
dakanin. To. pjocjs. Ta. dinit kahnin.
ojal Hendidura donde entra el botn. ombligo Cicatriz dejada por el cordn
G. lebelagle budun turagu dagua. I. umbilical. Ch. mujk. G. arib. I. navel.
buttonhole. M. butin untika. Ta. butin M. wan kluwa. P. mhk. Ta. udun. To.
pani. len la mijin.
ojal Interjeccin de deseo. Ch. osre. omitir Pasar, dejar de hacer. Ch. iripatnar.
G. itaralmuga. I. hopefully. M. kaka. P. G. amanicha. I. omit. M. ban briaya. P.
yarah. Ta. aitani. as shkw akastech. Ta. yamwas dasnin.
ojeada Mirada rpida. Ch. wirnawak. To. ma nin la mijin. o
G. ubuigudina. I. look / peek. M. laki onda Ola. Ch. aja. G. sandala / aucuni. I.
kaikanka ainakra wal. Ta. talwadana. wave. M. klinsat. Ta. rip / babahni.
ojera Coloracin lvida en el parpado onza Cada una de las diecisis partes de
inferior. Ch. bixnakut. G. lau agu. I. una libra. G. onsa. I. ounce. M. auns kum.
eyecup / eyebath. M. wan kiama. Ta. P. onzaas. Ta. auns. To. tsjiny way pin.
tapan. opaco Sin brillo. G. buruwati / hamua.
ojo rgano de la visin. Ch. nakut. G. I. opaque. M. pukni. Ta. puksan.
agu. I. eye. M. wan nakra. P. wh. Ta. opcin Oportunidad, eleccin. Ch.
makpa. To. nan. imbutzir. G. lanuraduni / abuduhani. I.
ola Onda grande en el mar. Ch. ajtoberja. option. M. bilka. P. kws tk. Ta. sansni
G. lugudi barana. I. wave. M. rip. P. duwi. To. quitsin.
knra aso pkh pe. Ta. kubu ripni. operar Realizar una operacin. Ch.
oleada Movimiento de gente apiada. G. sujkunik. G. ibiraha sandi luwai ura.
sandala. I. large wave. M. rip krawi. Ta. I. operate. M. aparit munaya. P. peshas
was ripni. chan tishkwa. Ta. di yamnin / pitnin. To.
tul pjyoja.

175
opinar
opinar Dar opinin. Ch. warer. G. ichigai ordinario. Corriente, comn. G. rba.
bubalitin. I. give an opinion. M. laki kaiki I. ordinary. M. dira paskanka saura ba.
aisanka. P. amenchka kapch. Ta. yulwi Ta. yamni.
talwi. To. tjevele. organo Planta aromtica usada en
opinin Juicio, dictamen. Ch. tawerir. G. la cocina. G. uwekana. I. marjoram /
ubaliti. I. opinion. M. lukanka kum. Ta. oregano. M. inma waya kun. Ta. kitsin
impurmi. wayan yamni. To. tsuts tsjicj ss cyumsa.
oponer Poner una cosa contra otra. G. oreja Apndice de la cabeza para or. G.
asiginara. I. oppose. M. mapara buwaya. aigai. I. ear. M. wan kiama. Ta. tapan yul
P. tah wchta. Ta. tanit dakwi. To. ma nin dakanin. To. mpjast.
la tjiji. organismo Cuer po, ser. G. sun
oportunidad Circunstancia oportuna. nibagariti. I. organism. M. lidar kraudka.
Ch. imbutz. G. chnsi. I. opportunity. M. Ta. muinh. To. yom jpy jinwa.
sans yamni. P. tah tkchw. Ta. sansni. organizacin Orden, arreglo. G.
To. tsji lamijn. aundarani / idamuri. I. organization. M.
opresin Tirana. G. umudiruni. I. asla takanka. Ta. kaluduhna. To. amul
oppression. M. wilki baku briaya. Ta. bas latjiji.
yamyang. To. mas pla etjetaja. rgano Parte del cuerpo. G. umegegu.
opresor Tirano. G. amudihaiti. I. I. organ. M. upla piska kum. Ta. munih
oppressor. M. alba lakara brarira. Ta. bas pisni. To. jp y popa jinwa.
yamyang. orgullo Soberbia, vanidad. G. panta. I.
oprimir Ejercer presin. G. amudihani. I. pride. M. wan mayunra. Ta. pas.
o oppress. M. alba lakara briaya. P. amch. orificio Agujero. G. huyu / hurenti. I.
Ta. yakpamnin. To. pla etje taja. orifice. M. untika klahwan kum. Ta.
ptimo Insuperable, perfecto. G. lereben. sulihni. To. lajul.
I. very good. M. witin ai lainkara pain ba. origen Comienzo. G. lagcha. I. origin.
Ta. yamni. M. rudka. Ta. saran bahwa. To. nepeesepj.
oracin Plegaria, rezo. G. afurieiduni. I. orilla Borde, lmite. G. laru / leiyede. I.
pray. M. pura sunra. Ta. minit yulnin. To. edge / border. M. auhya unra. Ta. kungni.
mpapay lal tjevele. To. jtsla.
orador Quien dice discursos. G. orinar Expeler la orina. G. iein /
puichihati. I. speaker. M. smasmalkra. lisidirin. I. urine. M. iska krahbaya. Ta.
Ta. yulbauyang. To. tsjan jastuntun. usunin. To. tsiuna.
orbe La tierra, el mundo. G. ubau. I. ornamento Adorno. G. fuluriagai tau
sphere. M. tasba rann wina autra. Ta. sau tau aban muna. I. ornament. M. sakahkan.
raran arungka yak. Ta. luju din.
orden Mandato. G. ld. I. order. M. adar. orqudea Planta saprofita de bellas flores.
Ta. adar. To. ucj etyona. G. lufuluia indura. I. orchid. M. tangni
kum kulkanka brisa. Ta. pulun naiskira.

176
oyente
oruga Larva. G. gewera / gafn. otorgar Conceder. Ch. uyajkunar. G.
I. caterpillar. M. liwa mahbra wina ederegera. I. grant. M. llabaya. Ta. sans
aipaswiba. Ta. babil bikisni. To. tsa tsa kalawi.
jinwa. otro Persona o cosa distinta de aquella
orzuelo Infeccin de una glndula del de que se habla. Ch. otronkojk. G. amu.
prpado. G. figigu. I. sty. M. nakrara slik I. other / another. M. wala. Ta. muih uk.
takan. Ta. umala. To. jun vyapa. To. mayan.
osar Atrever. G. masusereni. I. dare. M. ovac i n Aplauso r uidoso. Ch.
traikaikanka. Ta. trai yamwi. jatzbirkab. G. abauchuni habu. I.
o s c u r ec e r Pr ivar de luz. Ch. ovation. M. nita pruki nintara daukiba.
chuyujkinir. G. aburigaduni. I. darken. Ta. tingni wiswi. To. jaspjacj jinwa.
M. timia iwaya. Ta. puk lak wi. To. psta oveja Hembra del carnero. G. mudun. I.
tjepyala. sheep. M. chepart. Ta. kuts yal. To. jyama.
oscuro Falto de luz. Ch. akbar. G. ovillo Bola de hilo. Ch. worojtzojnok.
briga. I. dark. M. tihmu sa. Ta. pukta. G. filu garuwargti. I. ball. M. kiwa wal
seo Relativo al hueso. Ch. bak. G. sun krukma daukan. Ta. trit balakna.
abun luagu ura. I. osseous. M. dusa. Ta. oxidar Combinar con oxgeno. G.
wakal patki. agahda. I. oxidate. M. maka alkaya. Ta.
oso Mamfero plantgrado. G. liwa. I. ban kasna. To. moja.
bear. M. daiwan tara kum. Ta. oso. To. xido Orn. Ch. mojo. G. dsaiti. I. oxide.
msjola pje. M. mka alkaia. Ta. ban laihna.
ostentar Mostrar algo. G. luwadigimai oxgeno Gas que forma parte de la
/ ligia eibai / labugieein lererun. I. atmsfera. Ch. ikar. G. garabali. I. o
show. M. marikaya aitarka. Ta. dunin. oxygen. M. pasa klin. Ta. wing puna.
To. potjila. oyente Que oye. Ch. ajubin. G.
ostra Molusco comestible. G. sun haruyei agarabahati. I. listener. M. wawalra. Ta.
guwe. I. oyster. M. tibil yabaya bredka. dakawi.
Ta. kasnin din uk.

177
pabelln
pabelln Bandera. Ch. bujk yaxpwen. paginar Enumerar las pginas. Ch.
G. fanidira. I. flag. M. plakin. P. a tzikirjun. G. labadn lubana liburu
wrahna akatas. Ta. banbira. tuna gardia. I. paginate / to page. M.
paciencia Virtud del que sabe sufrir con waungtaya bila asla daukaya. P. wkw.
fortaleza las adversidades. Ch. kojksaj. Ta. numba ni anin.
G. gurasu. I. patience. M. bila kaikaya. pago Cantidad que se paga. Ch. twanibir.
P. chka. Ta. sins duwi. To. tl way. G. afayeiruni. I. payment. M. praiska. P.
pacificar Restablecer la paz. Ch. tmh. Ta. praisni launa.
kojksajir. G. adiliha / ichiga gurasu. I. pas Territorio. Ch. nukchinam. G. agairau
pacify. M. lamni daukaya. P. ap. Ta. / habiebari sonu / nchanu. I. country.
blahwas dana. To. ocj latiji. M. kantry. P. kh uya. Ta. sau nuh. To.
pacfico Quieto, sosegado. Ch. ajiripijchi. jay lacj latjiji.
G. dusumati / darangiluti. I. peaceful. M. paisaje Porcin de terreno considerado en
lalma tani kabuka. Ta. kang sak ki. su aspecto artstico. G. larihase fulasu. I.
padecer Recibir dao o dolor. Ch. landscape. M. twi damni. P. pasajeha. Ta.
poswanir. G. faga. I. suffer. M. pat sau yamnini. nosis
wawaya. P. kw / chn as kw. Ta. dalan paja Caa de cereal. Ch. ak. G. murisi
dunin. To. jin justa. mabarihali. I. straw. M. taya baman. P.
padre Varn respecto de sus hijos. Ch. n aha. Ta. tisnak. To. ama tsjicj way.
tata. G. guchili. I. father. M. aisika. P. pjaro Ave. Ch. mut. G. dunuru. I.
tus. Ta. papan. To. mpapay. bird. M. klawira. P. kws. Ta. uhbin. To.
padrino Hombre que asiste a una persona litsuile jinwa.
en un sacramento. Ch. ajchuymar. G. pala Herramienta formada por una lmina
ebenenei. I. godfather. M. kompadre ka. adaptada a un palo. G. chubuli. I. shovel.
P. tuskera. Ta. sumalni. To. popay jinwa. M. subil. P. weha. Ta. subil.
padrn Lista de los vecinos de un pueblo. palabra Vocablo. Ch. ojron. G. dimurei
Ch. tzjbanpakabob. G. guchidina. / dumurai. I. word. M. aisanka. P. nh. Ta.
I. census. M. wainhkika taraba. P. tus y tu minik. To. la vels. p
skta. Ta. tawan wayani. To. jepja tsilejay palacio Edificacin suntuosa. Ch.
mpes. nukotot. G. galigande muna. I. palace.
paga Sueldo. Ch. tojma. G. fyei. I. pay. M. utla prana kira. P. kao. Ta. nuhni.
M. mana aibapanka. P. tmh. Ta. waiku paladar Parte superior de la boca. Ch.
yak lawi kalawi. To. jaylacj. utwej. G. aglerugu. I. palate. M. karma
pagar Dar a uno lo que se debe. Ch. munhta. P. kppk. Ta. dinitsuru. To.
tojmar. G. afayeihani. I. pay off. M. syama.
aibapaya. P. tamha. Ta. ltaras auwi. palanca Palo que sirve de apoyo para
pgina Cara de una hoja de libro. Ch. jun. mover una cosa pesada. Ch. kawru.
G. tubana liburu. I. page. M. waungtaya G. lebu. I. handle / bar. M. kahra. P.
bila. P. wkw korska h. Ta. muinh phwarpshka. Ta. kaha. To. yo tsjan
saitni numba ni. To. tjlttj. vyalatjilil.

181
paleta
paleta Pala pequea. G. agubuhaglei. I. imvait waungkataya. P. awkw korska
palette. M. dus tahta kusban. P. ph prw as. Ta. wauhtaya ulna pan yak pana.
th. Ta. subil. To. nopj la tsolo. pncreas rgano digestivo. G. ihuwara.
paliza Golpes o azotes que se dan a una I. pancreas. M. pira laya. P. hp. Ta.
persona. Ch. jatzbirna. G. aguluwaiduni kuwanh. To. yam quepj jpy moo.
/ asuruwa afra. I. beating. M. kasak saura pandilla Conjunto de delincuentes
munan. P. phyo arpishka. Ta. wisna / organizados. Ch. kora ajxujch. G.
bauna. To. litlna jinwa. umdagu achuguagutia hauniwagua
palma Planta de tronco grueso y hojas en lun hadgn wuribani. I. gang. M.
palmeta. Ch. xan. G. murisi wurigili. I. aimhplaplikra aipaswanka kum. P. psh
palm. M. wan mihta bila. P. achkan. Ta. pra wrs. Ta. makani.
palma. To. namas tsipal. pnico Pavor. G. luwain anfudei. I.
palmada Golpe con la palma de la mano. panic. M. sibrin tara briba. P. kathpar.
Ch. jatzbirkab. G. abauchuni. I. clap. Ta. yabadanghni. To. leqjueya jinwa.
M. mihta prukanka. P. supk. Ta. ting panorama Vista dilatada del horizonte.
wisna. To. mos se popoja. G. larihuwa. I. panorama. M. nahkira ba.
palmera Palma. Ch. xanbir. G. tdibu P. pr ar k. Ta. naikau talwi. To. len
faluma hilmatu. I. palm tree. M. kuku jastjiysa.
wahya baku nani ba. P. chknas. Ta. pantalla Lmina que se coloca para
basni. To. yo jastuntun. proyectar imgenes. G. ligibu bigibigiti.
palo Trozo de madera largo y cilndrico. I. screen. M. ingni lulki mawanba. P.
Ch. te. G. wewe. I. stick. M. dus. P. ph. pantayaha. Ta. wayara pan ni.
Ta. pan dakna. To. yo. pantaln Prenda de vestir desde la
paloma Ave voladora. Ch. mut. G. cintura y que cubre separadamente cada
nhn. I. dove. M. butku. P. bohtk. pierna. Ch. ex. G. runa / iyada. I.
Ta. tt. To. jaspj. pants. M. traus. P. kns. Ta. kalanin.
palpitar Contraerse y dilatarse el corazn. To. caltsjon.
p Ch. tiprumen; pimpa. G. tadhan anigi. pantano Sitio con tierra empapada de
I. palpitate. M. kupia lakwaya. P. trs agua. Ch. chiwijja. G. baruru. I. swamp.
nsta. Ta. nuhni. To. pansas lalas. M. suamb pliska. P. pakatapak. Ta. suamp.
pan Alimento horneado elaborado con To. s wja moo wine.
harina. Ch. bor. G. fein. I. bread. M. pantera Felino de piel negra. G. garigusi
bred. P. sra arinayoka. Ta. wan busna / wuriti. I. panther. M. limi siksa. P.
brit. To. sen. snkwa. Ta. nawahsa. To. pa pyce.
pana Recipiente pequeo. Ch. atibir. G. pantorrilla La parte posterior de la
agaridina. I. small container. M. pan. P. pierna. Ch. tintin. G. lgrg runa.
sua ska. Ta. laba bin. I. calf. M. wayata. P. chrh. Ta. silanba.
pancarta Cartel sostenido por un palo. To. tsjon poo.
Ch. tzijban karjun. G. gamisa dabubtu
lau uganu lidan mitimi. I. placard. M.

182
parecer
panza Vientre. Ch. nak. G. luraga paradigma Ejemplo que sirve de norma.
animalu. I. belly. M. biara. P. y. Ta. bn. Ch. tawer. G. iricha / iseri subudi. I.
To. col. paradigm. M. lukanka daukanka raya
paal Braga absorbente que se pone a kum. Ta. talya.
los nios. Ch. bajbib. G. gusiu / aban paraguas Instrumento para guarecerse
turuyai gusiu. I. diaper. M. nasma watla. de la lluvia. G. farusu. I. umbrella. M.
P. ye brka. Ta. paalni / utunsar. amleria taraba. P. asohpechka. Ta. amrila.
pauelo Trozo pequeo de tela para paraso Cielo. Ch. utkin. G. seiri. I.
secarse las manos o la cara. Ch. payuj. paradise. M. paradayas. P. patshtah chea
G. pakiti / msue. I. napkin. M. ansir. P. / kuas as. Ta. ibin. To. tsiquin moo jinwa.
tnsah uska. Ta. angsar / sir. paralelo Equidistante y que por ms que
pap Padre. Ch. tata. G. guchi / guchili. se prolonguen no se unen. Ch. ajkijnar.
I. dad. M. aisika. P. taoh karsht / ts. G. luwaran / gaubgaub. I. parallel. M.
Ta. papang. wal praki kaikanka. Ta. sip libitwaski.
papel Hojas delgadas de pasta de celulosa. paranoia Locura de persecucin. Ch.
Ch. jun. G. grada. I. paper. M. wauhtaya. kekewa. G. waru (f) warali (m). I.
P. awkaw korska. Ta. wauhtaya. To. paranoia. M. dira kum ra luki swiyaya
mpapel / molapacj. apu ba. P. ahranutishtas. Ta. mania.
papelera Vasija para colocar papeles de parar Detener. Ch. wabun. G. alma. I.
desecho. Ch. tyajun. G. tgai grada. I. stop. M. takaskaya. P. teshkak. Ta. laih
paper waste. M. wauhtaya mangkaika. P. watnin. To. in jntsa / la colo jama.
awkwta. Ta. tatasni anin din. pararrayos Antena con extremo
paquete Envoltorio. Ch. bas. G. metlico que protege de los rayos. Ch.
habuati. I. package. M. diara auhban sirpi warjijbir. G. lub warhuyu / lubara
kum. P. kw ks. Ta. balakna. labirihaniauga. I. lightning conductor. M.
par Conjunto de dos. Ch. chapajk. G. imyula mapara. P. ww pch k ska. Ta.
tauba (f) / lauba (m) / feru. I. pair. M. wal. alawana tanit dakwi.
P. bohkn. Ta. bu libit. To. nin jinwa. parsito Que se alimenta de otro ser p
para Idea de destino. Ch. twa. G. tun (f) vivo. G. ieni / gewera / gei. I. parasite.
/ lun (m). I. for. M. dukiara. P. shkarah. M. wan biara lauya. P. chenlerwa. Ta.
Ta. pawat wi. babil bikisni. To. peletsey.
parabin Felicitacin. Ch. tayimbutz. parche Pedazo de papel, tela, que se
G. lun buiti / lun buiduti / lun buidu. I. pega sobre una cosa. G. fadati / badileti.
for good. M. pain daukaya mahta. P. I. patch. M. pis mankaya. P. akahtas. Ta.
parabienha. Ta. yamni ki. To. cj jinwa. pis lakwi. To. tsjicj jastjulul.
parbola Narracin que encierra una parecer Semejanza. Ch. lares. G.
leccin moral. G. ariawaguni / lila engeni. I. seem. M. wal talika. P. h /
arumahani. I. parable. M. parabil. P. ah hna. Ta. taya ki. To. jin justa.
aratas as. Ta. parabula. To. cj si ysa liji.

183
pared
pared Muro. Ch. unakotot. G. tauba parrilla Rejilla para asar. G. grabu
muna / auba / ayaraguni. I. wall. M. klar. acharawa lub albele. I. grill. M. trin. Ta.
P. kuk maska. Ta. pirin. busnin wayarni. To. pis jam nta.
pareja Dos personas o cosas. Ch. parroquia Iglesia. Ch. kubotot. G.
chakojt. G. mari / upnani / bildisin ligilisi buti lun fiy ad. I. parish. M.
/ baubafugu. I. couple. M. maya wal. P. prias watla tara ba. P. shknko. Ta. prias
bokn. Ta. parni. To. jatsom ne vuyum ni.
/ tjemyana. parte Fraccin de un todo. Ch. tajch. G.
parentesco Afinidad por sangre. Ch. pisi / murusun lidangie dayarti. I. part.
pyarir. G. gadheugua. I. relationship. M. piska. P. akatas as. Ta. pisni as yakna.
M. ai aslika. P. n. Ta. muinh. To. tsuypj To. nea jinwa.
jinwa. partera Que asiste el parto. Ch.
parir Dar a luz. Ch. kujxa. G. aguraha / ajbajysaj. G. agdahati (m) agdahatu
agriyahani. I. give birth. M. sakaya. P. (f). I. midwife. M. waitna mairin aisuban
kahcha. Ta. muih bin sahwi. To. myana. tababaikra ba. Ta. partira. To. quepj tsicj
parlamento Congreso de diputados. Ch. myana tjinyuca.
morwarir ajkanparob. G. ldureimuna / participar Tomar parte de una cosa.
alduhatia. I. parliament. M. la nani ailal Ch. worojrones. G. badairun badga
aikuk brih wapi ba. Ta. l yamyang. lidagie aban dasi. I. participate. M.
paro Huelga. Ch. xambarir. G. armuni aikuki daukaya. P. kpach. Ta. witin bik
/ mitini. I. strike. M. takaskan. P. sak atna. To. papj vel.
peshkasak. Ta. wilga. To. in jntsa. partcula Porcin pequea de algo. Ch.
parodia Imitacin burlesca. Ch. arastir. chuchwir. G. life / lichipun / murusun
G. abahhauni / yeihani. I. parody. M. lidagie. I. particle. M. diara piska sirpi
nata lukaya. Ta. dangnit lawi. kam. P. aknats. Ta. pisni bin as.
parpadear Subir y bajar el prpado. Ch. partir Salir. Ch. loksnar. G. guraha
chuyremen. G. labgihan gu / lfhan / agriyaha. I. leave / depart. M. pisra
p gu. I. blink. M. nakra klipklipya. P. baikaya. P. krah. Ta. sah kalahnin.
kapars kapars. Ta. sipitnin. To. jun mitsi. parto Alumbramiento. Ch. kuxu. G.
parque Terreno con plantas para gurahani. I. childbirth. M. luhpa baikan.
distraccin. G. parkerugu. I. park. M. P. akacha. Ta. muihbin yakwi. To. quepj
iwaika pliska. P. park. Ta. parki. To. yo tsjicj myana.
tsjicj tjacj moo lejen nta. pasador Pieza que cierra un mecanismo.
prrafo Parte de un escrito que inicia G. lalakhagle / lichakna. I. bolt. M.
con mayscula y termina en punto y lats. P. uktechka. Ta. urhlawa din.
aparte. Ch. tajchtzijban. G. ladrgun pasamontaa Prenda que cubre la
yanu tidanti aban liburu. I. paragraph. M. cabeza con agujeros para mirar, protege
ulbanka frahni kum. P. norska akatas as. del fro. G. lida ligibu hiwauti. I.
Ta. lain ni as. balaclava. M. aimawan yukukaika. P.

184
pato
waha uktechka. Ta. munh lamawa din. pa s t e l Pan env uelto con ot ros
To. jay osopj teway. ingredientes. Ch. nojbor. G. laidikeke.
pasaporte Documento para viajar de un I. cake. M. laik kik. P. sra prewayo ka.
pas a otro. G. dugumdu asgraglei Ta. kik.
terenchaun. I. passport. M. kantry tikid. pastilla Gragea. G. pili. I. pill. M. pils.
P. kah uya uktechka. Ta. pasis ni. P. shler. Ta. pils. To. lemelyu.
pasar Moverse, trasladarse. Ch. numsen. pasto Grama para alimentar el ganado.
G. asgra. I. pass. M. luwi waya. P. Ch. pospon. G. sagadi / hiduru. I. grass.
tchka. Ta. p uk kiwi. M. twi langni. P. tb wakach asira. Ta.
pascua Fiesta catlica de navidad. Ch. tiriski. To. tsuts lejen nta.
nojkinar. G. fuluri funati feduguna / pastor Que cuida las ovejas. Ch. ajkojk.
fedugu. I. easter. M. krismis. P. pathta G. asyahatu (f ) / asayahati (m). I.
aye on techk wakatichk. Ta. uru mani. shepherd. M. dawan albika. Ta. tinglau
pase Licencia. Ch. koranir. G. asgraglei maintal yang.
/ grada to bemei. I. pass. M. bal wataus. pata Extremidad de los animales. Ch. yok.
P. tahpateur techkapra. Ta. sau kuring G. lugudi animlu. I. foot. M. daiwan
waunh taya. To. jutja. mina. P. wakach atah, puru atah. Ta. ting
pasear Salir a divertirse. Ch. warar. G. lau kalni. To. mayola jis tsjom.
asaha / ebluha / aguapasu / ichiga patalear Mover las patas. Ch. chuyru.
murusun lagragun. I. stroll. M. kirbayaa. G. agbha / ahudehauwa. I. stamp. M.
P. kaowe. Ta. kurutnin. To. lanucj mina wawanka. P. atahyo kamskwa. Ta.
tjucuwis. kalni wauhwi.
pasillo Paso estrecho. G. ebelaglei patata Papa. Ch. pap. G. ppasi. I. potato.
brti. I. passage. M. inty pliska. P. kao M. plun tasbara mangkan dimiba. P.
ahra. Ta. wat nin pani. To. jmc jent a chur. Ta. papa.
jum. patear Golpear con las patas. Ch. teke.
pasin Sentimiento muy intenso. Ch. G. akikihani / ayutha. I. kick. M. mina
wajchyuxin. G. faga / ayumahani / ni prukaya. P. tahyo kapar. Ta. kalni p
asfuira. I. passion. M. diara kumra uba karakbaunin.
kniwiba. P. patichta aye amaskerchen / patinar Deslizar. G. irraha muaugu.
patahrapenukwa. Ta. uba kulawi. I. skate. M. aiminara dingki karbaya. P.
paso Sitio para pasar. Ch. ocher. G. kaptchta. Ta. datalna.
etpruni / aibuguni / mochanu. I. way. patio Espacio de la casa sin construccin.
M. wapanka. P. tahtech. Ta. yakut bayak. Ch. tortinaj. G. yad. I. yard. M. latara.
To. quee mis. P. kaowak. Ta. watak. To. nawa jtsl
pasta Masa blanda y plstica. G. abadiruti nta / junvilicj nta.
/ agubuduti / aarudawaguti / amugehauti. pato Ave palmpeda. Ch. patux. G. ganaru.
I. paste. M. dus ma wa wawi saka dukia. I. duck. M. klukum. P. tersun. Ta. alkum.
P. patapesh erchka. Ta. ispaguiti. To. tsjan To. tsjomten.
lotjoopj.

185
patria
patria Tierra natal. Ch. karum. G. bagaira. pavo Guajolote. G. figaga. I. turkey. M.
I. homeland. M. wan baikan kantryka. P. kaliltara. P. pp. Ta. luku. To. tsjun.
kuk chaparna. Ta. sauki. payaso Titiritero que hace de gracioso en
patriarca Persona mayor y sabia que los circos. G. maumeu. I. clown. M. diok
ejerce autoridad moral en una familia upla. P. pesh awatapak ptiwe. Ta. aihkira.
o cuna comunidad. G. buti / agburi To. yom jupj jos jin liji.
inebewati. I. patriarch. M. tasba dawanka paz Estado de tranquilidad. G. gurasu /
puliba. P. kao wa / wa. Ta. aras saran. darangila. I. peace. M. lamni laka. P.
To. joc moo jinwa. ah chtu. Ta. kasak lani. To. cj nsem.
patr i mon io Bienes heredados o peatn Persona de a pie. G. grigia
adquiridos. Ch. twach. G. bni / alagantei. madaugu. I. pedestrian. M. purak
I. patrimony. M. wan ritzka nani. P. kuk luwaika. P. tar techpar. Ta. muih lapakwa
as patenru / kuk sapatenru. Ta. umani din tni.
duwi. To. ama tje ella jatjam. pecado Transgresin voluntaria de la ley
patriota Que ama a la patria. Ch. de dios. Ch. mabanban. G. figau. I. sin.
chojbantyaturu. G. mutu le waribai M. saurka daukaya. P. warkuas ishpar. Ta.
linsie lagaiira lun. I. patriot. M. panis. To. malala latjejay.
aitasbayara latwan kakaira. P. kuk chaenk pecho Parte anterior del trax. Ch. chu.
chu. Ta. dalani talwi sauni yak. G. aniguragu. I. chest. M. lamakuka. P.
patrocinar Sostener. Ch. wajku. G. makmak. Ta. pasni / palan. To. najas juna.
lebnene aban dasi lun launwenbudun pechuga Pecho del ave. G. taniguagu
fulsurugu ca. I. sponsor. M. katy bani ariran. I. breast. M. lamkuka wina. P. toto
mana aibapaya. P. arah pechpar. Ta. ilp a mak mak. Ta. palan. To. jowots.
kalawi. pectoral Relativo o perteneciente
patrulla Pequeo grupo de soldados o al pecho. G. aniguagu. I. pectoral. M.
policas armados. Ch. yarkora ajkanpar. lamkuka dukiara aisiba. P. mak mak
G. karu hautu sdara. I. patrol. M. tiew. Ta. palan pisni.
p soldajo daknika kum. P. wrs asaler. Ta. pedal Mecanismo que se acciona con el
pulisbalna. pie. G. ladgha mahima. I. pedal. M. tim
pausa Breve interrupcin. Ch. nata. G. daukaya sinska laka. P. tahyo ppar. Ta.
murusun emraguni. I. pause. M. alki kal wauhnin. To. tsjan ca popa.
takaskaya. P. pechkasak. Ta. laih watna. pedernal Cuarzo negro. G. dbuagai /
To. la inyuca. dbu writi. I. flint. M. mina mankaika.
pautar Reglamentar. Ch. ustanerer. G. Ta. dadasni.
ligaburi lafrenrun. I. rule. M. wauhtayara pedir Requerir una cosa. Ch. kajtin.
lain mangki wark daukiba. Ta. l anin. G. amriyaha / aihadiha. I. beg. M.
pavimentar Cubrir con pavimento. G. makabaya. P. kh p. Ta. yulnin. To. le
ldrn ma. I. pave. M. semend ni laiki mon.
prakaya. P. tah uyah cemento ayeru. Ta.
simint laknin.

186
percatar
pegar Unir una cosa con otra. Ch. chabi. pennsula Porcin de tierra rodeada de
G. abadileha / fadara. I. stick. M. wipaya. agua y que se une con otra tierra por una
P. brka. Ta. birnin. To. tsilcj / la supj. faja estrecha. G. paini. I. peninsula. M.
peinar Desenredar y arreglar el cabello. tasba kabu wal dimiba. P. kuk akatas take
G. amuiga / auwaha. I. hair to comb. M. ahrahchu. Ta. kalangsa.
wan tawa aubaya. P. s pshka. Ta. kusnin. p e n i t e n c i a r a Est ableci m iento
To. nay cyoy. carcelario. Ch. kubseyajir. G. faini. I.
pelea Pleito. G. brbun / erguni. I. fight. penitentiary. M. aibapanka natka. Ta.
M. aiklabaya. P. ph. Ta. kalbawi. To. silak plisn.
nicuc. pensar Ref lexionar. Ch. nojtun. G.
pelcano Ave palmpeda de pico grande. asaminara. I. think. M. lukaya. P. amench
G. yalifu. I. pelican. M. kaku. P. kwas as. Ta. kulwi. To. nin jola.
tkchata. Ta. pilikanu. pensin Lugar con habitaciones para
peligro Contingencia de que suceda hospedarse. G. muna hayawargtu luagu
algn mal. G. dench. I. danger. M. pat fiy dan. I. boardinghouse. M. yapaika
barsa. P. arkatiwa. Ta. pt. To. intejyama. sipar ba. P. kao osa pesh nera hker
pellejo Piel. Ch. werir. G. ura. I. skin. tamiru. Ta. kaminin m.
M. taya / daiwan taya. Ta. untak. pentgono Figura plana de cinco lados.
pena Castigo. Ch. subar. G. auguruni / G. pisi seing larigac. I. pentagon. M. plis
afainiruni. I. penalty. M. panis kum. P. kum ta maship briba. Ta. sutni bs.
akahp. Ta. pat. To. nimayca. pea Piedra grande natural. G. dbu waiti.
penar Sufrir un dolor o una pena. G. afaga I. cliff. M. walpa tara. Ta. kipala.
/ asufuira. I. suffer. M. swira daukan. pen Jornalero. G. sarawangai. I. unskilled
P. akapnipsrwa. Ta. waraunin. To. workman. M. diara lan apia. P. Katun chta.
temyawaja. Ta. war yamyang. To. po tjila.
pendiente Que est por resolver. G. pepino Verdura de fruto cilndrico. G.
wawaguwati. I. pending. M. auya tikras. lin mibi. I. cucumber. M. pipin. P. sra
P. tewa ts chua / katuk. Ta. baisa ki kwenmska. Ta. pipinu. p
barangnin. pepita Almendra. G. almend. I. pip. M.
pene Miembro genital masculino. Ch. dus ma kum kum. Ta. almindra.
kur. G. len / pinpin / tin lura. I. penis. M. pequeo De menor tamao. G. ura.
kaiura. Ta. mamanh. To. nmn. I. small. M. sirpi. P. aye . Ta. bintis. To.
penetrar Introducirse un objeto en otro. tsjicj.
G. ebelura / ada. I. enter. M. dimi waya. pera Fruto del peral. G. tin wewe. I. pear.
P. akastok / th. Ta. kanin. To. mwama M. apil. P. phwa. Ta. pira. To. sitj jin
tjeme. justa.
penicilina Antibitico. G. pili lunti sandi percatar Advertir, darse cuenta. G.
gahguali. I. penicillin. M. impeksand sonisina. I. notice. M. la kat waya. P.
pelska. P. s chnh ehk. Ta. pinik arprah. Ta. n kalna.
wasni.

187
percha
percha Mueble para colgar la ropa. G. pergamino Piel de res preparada para
hala / bulak. I. coat stand. M. diara ailal. escribir en ella. G. eresibihaglei. I.
P. perska. Ta. asna alahna. parchment. M. patitar ulbanka nani karbi
percibir Sentir con alguno de los apahki kan ba. P. awikaw korska ash. Ta.
sentidos. G. lasiurun buagun. I. perceive ulnin din.
/ detect. M. walaya. P. sukuh. Ta. laihki. permetro Contorno de una superficie.
To. cyumtsus.
G. laru laru fulasu / fadagua. I. perimeter.
perder Sufrir una prdida. Ch. satar. G.
M. tasba pis kun un wilwi tawanba. P. kuk
eferidira. I. lose. M. tikaya. P. tonch. Ta.
arwchhas. Ta. kutlana kung.
din disna. To. tjecyawaja.
periodista Persona que informa en un
perdonar Olvidar una ofensa, delito o
peridico. G. ariahati / agumarihati
falta. G. feruduna. I. pardon. M. patin
uganu. I. journalist. M. diara taki nani
munaya. P. aken tawark. Ta. padin lani.
ba tak uplara un munaya dadi tanba. P.
To. malala la etjejay.
perdurar Durar mucho. G. seiwiti /
awikaw korsta ah tchkwa ehwa. Ta.
durati / deiguadan. I. last. M. wihka waya. yulbauyang muih. To. vola vel.
P. unhweka tpuhna. Ta. ban atnin. To. periodo Lapso de tiempo. G. inbasion.

ps jaasa. I. period. M. taim nani kulkanka. P. s


perecer Morir. G. aribiga / auwe. I. yawias. Ta. taimni. To. ps way.
expire. M. tiwanya. Ta. dauna. To. nin perjudicar Hacer dao. G. agadeiha
ntje pala. / agadeira / aawaira. I. damage. M.
peregrinar Andar por tierras extraas. nina sauhkaya. P. wrkwaka. Ta. dutni
G. aibugaahadg. I. To make a kalyamnin.
pilgrimage. M. trinzar taukaya. P. napra perjudicial Que perjudica. G. paisiniti
patshta aracheshpar. Ta. sau lapaknin. / gadaiti. I. harmful. M. sauhkanka laka.
To. plcj lyavun. P. warkwa shta. Ta. dutrni yamyang. To.
pereza Repugnancia al trabajo. Ch. koyir. lapj lejay.
G. magurali / ulasaduwa. I. laziness. permanecer Mantenerse en un mismo

p M. srinwan. P. aph. Ta. baskiwah. To.


pyasa.
lugar o sin cambios. G. eredera. I. stay.
M. plis kumra takaskaya. P. tawarka akka.
perfeccionar Dar a algo el mayor grado
Ta. ban atnin / kaunh atnin. To. quivya
de perfeccin. G. macharadi / ubuidumei.
majam.
I. perfect. M. kasakkira daikaya. P.
permeable Que puede ser penetrado
enahka. Ta. barangnin. To. cj la mijin.
por un lquido. G. maburuchaguaditu. I.
perfil Postura en que solo se ve una de las
permeable. M. paskanka kum li luras ba.
dos mitades del cuerpo. G. arawasei. I.
Ta. was bayakwas.
profile. M. skul diman dokumendka. Ta.
permitir Tolerar. G. awanda / gagurasun.
pisni asla talwi.
perfume Aroma agradable. G. ibia. I.
I. permit. M. sans yabaya. P. takaporw
perfume. M. isind. P. a prohka. Ta. wayan kw. Ta. tanka kalanin. To. nin la mijin.
yamni. To. ss cjyumsa.

188
psimo
permutar Cambiar. Ch. jispar. G. workuatishkwa. Ta. sinsni disna. To. ma
furedeigua. I. permute / exchange. M. nin lamijin.
shins munaia. Ta. sins yamwi. pervertir Corromper. G. agadeira /
perpetuar Dar larga duracin. Ch. chugurahauwa. I. pervert. M. daukanka
pakab. G. esetiruni. I. perpetuate. M. saura wal sauhki ba. P. asmaa wark .
snata apu iwaya. P. akanprp. Ta. muih. Ta. dutni kalahna. To. jamacj tjevele.
To. ps way ntaan. pesa Carnicera. Ch. imbajr. G. ihr /
perrera Casa para los perros. G. haban balsu / hgdmu. I. Butchers. M. paun.
aunli. I. kennel. M. yul ailal bara pliska. P. ph. Ta. dimuinh bakanwa plisni.
P. pakw kao. Ta. sul uni. To. tsjiyo jyama. pesadilla Sueo angustioso. G. uaraba.
perro Mamfero canino domstico. G. I. nightmare. M. yaprisauhkan saura kum.
aunli. I. dog. M. yul. P. pak. Ta. sul P. hwarkwaknch. Ta. amana talna. To.
tasuwi. To. tsjiyo. lapj tjinyucj.
perseguir Seguir a quien huye para psame Expresin de pena que se da a
alcanzarle. G. aibaha. I. pursue. M. nina alguien con motivo de un fallecimiento
blikaya. P. arhchh. Ta. uinin. To. cil de un pariente. G. igarihabu. I. expression
jutja. of condolences. M. maisa nihkan bila. P.
perseverar Mantenerse constantemente pesh hna amenchtu arwa. Ta. sari.
en una manera de ser o de obrar. pesar Obtener el peso de algo. G. lhr.
G. afaragua luagu. I. persevere. M. I. weight. M. paun munaya. P. pha. Ta.
bapi buwaya. P. ap amenchpar. Ta. tihini. To. tsicjucj.
bansakatnin. To. la inyucum. pesca El producto de pescar. G. dura.
persistir Mantenerse firme en una cosa. I. fishing. M. inska alkaya. P. ch kph.
G. awandaha. I. persist. M. klikli nais Ta. pamnin. To. cjul tsicjucj.
takiba. P. tapuhnak. Ta. kaunh sakatnin. pescado Pez comestible. Ch. chukchay.
To. newa ca tsjilamejay. G. dura. I. fish. M. inska. P. uch kask.
persona Ser humano. G. grigia / mutu. Ta. pauhwa. To. cjul tsicjucj.
I. person. M. upla. P. pesh. Ta. muih. To. pescuezo Cuello del animal. G. ligna p
yom. animlu. I. neck. M. nana dusa. P. tw.
persuadir Convencer con argumentos. Ta. dinimak. To. mwen.
Ch. kub esyanen. G. adeirawaguni / pesimismo Propensin a juzgar las cosas
abudagua. I. persuade. M. kupia alkaya. P. desfavorablemente. G. michuti gurasu.
akan. Ta. bahang kalahna. To. lapj lejay. I. pessimism. M. kasak lukras uplika. P.
pertenecer Ser propio de alguien alguna warkuchnah. Ta. sipawas lani. To. lapj
cosa. G. lani (m) tani (f). I. belong. M. jola.
witin dukia takaya. P. ekayo rawa. Ta. p s i m o Su m a me nt e m a lo. Ch .
yakaupakatnin. ajmabanban. G. wuribati / hawaiti. I.
perturbar Trastornar el orden. G. abysmal / dreadful. M. saura pali yaba.
durmadei. I. disturb. M. kupia turban Ta. dutni palni. To. lapj jele.
lka tara munaia turban munaya. P.

189
pestaa
pestaa Pelo del borde de los ojos. G. liyu picar Corta en trozos muy menudos. G.
agu. I. eyelash. M. nakra tamaya. P. waus. afigeiruni. I. prick. M. sitni klakaya. P.
Ta. mak tangbas. To. nan tsil. patwa. Ta. sarhnin. To. jyocj / pjiya.
peste Enfermedad contagiosa que causa pcaro Que obra con malicia y astucia.
mortandad. G. galara. I. plague. M. Ch. ajmabanban. G. salfui / mochanu
sasaukra. P. chana. Ta. siknis satni. / masli / manchi. I. rascal. M. irbi sitni
petaca Estuche para llevar tabaco. G. daukaya. P. warkurshkr. Ta. sinskas.
sun. I. tabacco pouch. M. sakbat baku To. pecj jinwa.
kumtuaku sigarit mankaika. P. wru pie Parte terminal de la pierna con cinco
mkah. Ta. aka punin din. dedos. Ch. yok. G. ugud. I. foot. M. wan
ptalo Hoja de la corola de una flor. G. mina. P. th. Ta. kal ni. To. ntsjam.
lugule fuluri. I. petal. M. tangni wahya. piedad Misericordia. G. gudemehabu.
P. ah ah . Ta. pulun sutni. To. lo poo I. mercy. M. umpira kaikan. Ta. kalanin
justa. yamni kira. To. cj jinwa.
petate Esterilla para dormir. Ch. pojp. G. piedra Roca. G. db. I. stone. M. walpa.
nad. I. mat. M. snati. Ta. snati. P. s. Ta. kidara. To. pe.
petrificar Convertir algo en piedra piel Tejido que cubre el cuerpo. Ch. werir.
o darle dureza. G. aabilira / ichiga G. ura. I. skin. M. wan taya. P. kaw. Ta.
luwuriban ibagari. I. petrify. M. akbi muinh. To. jpy jinwa.
walpara lakaya ba. P. sh ken k. Ta. pierna Extremidad inferior. Ch. utniwa.
kidara karak yamna. G. iyada. I. leg. M. wan kuhma. P. kapuk.
petrleo Aceite negro que se encuentra Ta. baranhmak. To. ntecj.
depositado en las profundidades de la pieza Parte, fragmento. G. chipu. I. piece.
tierra y que sirve para combustible. G. M. piska kum. P. piezaha. Ta. pisni. To.
bma. I. oil. M. kias tasba munhtara ba. jup popa piya.
P. Petrleoha. Ta. ail pani / plisnI. pila Recipiente grande para almacenar
pez Animal acutico, vertebrado, con aletas agua. Ch. waribja. G. igmeri / umada
p y respiracin branquial. G. udura. I. fish. / lagai duna lauti dbu. I. sink. M. li alkaya
M. inska. P. ch. Ta. waspa din. To. cjul watla. P. as skh. Ta. was laihnin din.
sd / cjul. To. s mo toncja.
pezn Botn erctil de las mamas que pilar Columna, pilastra. G. wuinun. I.
sirve para amamantar. G. lichg uri. I. pillar / column. M. kapaia. Ta. binni. To.
nipple. M. tialka kakma. P. tutu. Ta. t cape cyol let.
kungnimak. To. tsioo nta / tsots. pldora Pastilla, tableta. G. pili. I. pill.
piadoso Que acta con piedad. G. M. pils satka kum. P. s wch. Ta. pils.
gudemehabu. I. pious. M. kupia pimienta Especia. G. furefun. I. pepper.
suabnikira. P. ahra en skkwe. Ta. putni M. dus pihni kum. P. phwa porproukiwa.
yamni. To. s jipj. Ta. pan basni piminta. To. s mo
lapjajatj.

190
placenta
pincel Brocha pequea. G. ewegeraglei. piso Suelo o pavimento. Ch. utotot. G.
I. paintbrush. M. letra ulbaya broska. Ta. ful. I. floor. M. flour. P. kuk,akapshpar
pincil. To. pcue lejay. kaua. Ta. pani. To. pe yy.
pinchar Picar, punzar. G. mira / pisotear Maltratar. Ch. pajtzutzi. G.
aburuchu. I. prick. M. kauhbaya. P. porka. adgragua. I. stamp on. M. wan mina
Ta. panin. To. tsjicj yijya. ni taibaya. P. kuk warka akapshpar. Ta.
pino Planta confera maderable. Ch. tajte. taihnin. To. jay tjejyats.
G. gudi. I. pine tree. M. awas. P. aroh. Ta. pista Rastro. Ch. utzori. G. gen ladragun
awas. To. tija / iyo. fulasu. I. track. M. amninka. P. avin chre
pintar Cubrir con pintura. Ch. woron. G. akwaa,pesh wtera. Ta. akut bayak na.
efeindihani. I. paint. M. penk dinkaya. P. pistola Arma de fuego. Ch. jujrib. G.
pth. Ta. wayani ikirhwi,na. To. pce bisildu. I. pistol. M. pistal. P. awa ay.
lejay. Ta. pistal.
pintura Solucin de color para pintar. Ch. pistn mbolo. G. lgiri dufi. I. piston. M.
boni. G. fendira. I. painting. M. penk. P. misin piska wal panapana alahwi uliba.
ptha. Ta. wayani ikirhwa din. To. mpes Ta. pistung.
pce lejay. pitar Tocar el pito. Ch. xuxbar. G. inwira.
pinza Instrumento prensil con dos I. whistle. M. surbaya. P. arkch. Ta.
piezas. Ch. ejchak. G. lureyei guwri. I. wiuhwi. To. lipjs.
tweezers. M. diara sirpi alkaika. Ta. pinsa. pito Silbato. Ch. choch. G. fidu inwirini.
To. mpes latocj. I. whistle. M. surkbaika. P. arkchka. Ta.
pia Fruto. CH. pinyaj. G. yayawa. I. pitu. To. lipjs.
pineapple. M. pihtu. P. par. Ta. masah. pitn Serpiente boa. Ch. nojchan. G.
To. pelpetj. inwiraglei ggiriti kai liganchun bgasu.
pipa Utensilio para fumar tabaco. Ch. I. python. M. piuta kun nina. P. s. Ta.
kapo. G. faifa. I. pipe. M. tuakmina. P. wail. To. jool.
wru nha. Ta. akapana. To. mpes mo pizarra Lmina en la pared para
lalol. escribir. G. auba lun labrhaun ei. I. p
pirata Ilegal. Ch. ajnajtir. G. fiyada. I. blackboard. M. tuktan smalki ulbiba. P.
pirate. M. imhplaplikra kabura taukiba. korska. Ta. ulnin tat ni. To. polapacj.
P. peshwark. Ta. put dis. placa Lmina delgada. Ch. koxtakin. G.
pirueta Voltereta. Ch. chabta. G. titnpun karu. I. badge. M. wan turka sirpi
papaliki / mariyelo. I. pirouette. M. pali ulbi praki latan brih wapiba. Ta. pan. To.
pasara aiwina satsat duki kahwiba. P. nwis jinwa canacj.
prka. Ta. sutwi. To. jay jeats. placenta rgano de comunicacin de
piscina Estanque para baarse. Ch. la madre con el feto. Ch. nichte. G. ba.
nukwaribja. G. aunwerebun fusu I. placenta. M. mukia. P. wa ye amakuk
agawaglei. I. swimming pool. M. sukuh awa. Ta. muih bin un. To. way mo
aihtabaya laya baxka. P. as sukuh pesh osopj.
oker ah. Ta. waskawa plisni.

191
placer
pl acer Sensacin agradable. Ch. plantain. M. platu. P. prt. Ta. waki. To.
ayankuna. G. luwain igundani. I. patn.
pleasure. M. aya pah. P. tahrahra. Ta. platicar Conversar. Ch. takinir. G.
yamkal dakawi. To. cj la mijin / ucj jos ynuhani / admureha. I. talk. M. wal
tepyala aisaya. P. kapch. Ta. yulbaunin. To.
plaga Calamidad grande. G. ineni. I. nvelecj.
plague. M. plakin. P. peshwakwa wark. platino Metal precioso. Ch. chew. G.
Ta. yuh wauhwi di. To. tsa tsa. golu aruyumati. I. platinum. M. diara
planchar Desarrugar la ropa con krukma plit baku wal panapana kanbi
la plancha caliente. Ch. wayres. G. puliba. P. plastoha. Ta. platinu. To. mo
abchigidagua. I. iron. M. kualara allan la osos moo jaasa.
taibaya. P. a berska. Ta. ayan yamnin plato Recipiente para servir la comida.
dauh kalna. To. pl la jl jl. Ch. tutija. G. asiedu. I. plate. M. plid. P.
planear Hacer planes. Ch. chawarni. G. akka. Ta. plit.
labunawagun kesi lubmagiwa. I. plan. M. playa Rivera arenosa plana. Ch. ajkinir.
sik takaya. P. as iskap korspra kapar. G. baya / beyabo. I. beach. M. auhya unra.
Ta. plng yamwi. To. cj la mijin. P. skr. Ta. kauhmak. To. s mu.
plano Llano, liso. Ch. chawar. G. fadti plazo Tiempo sealado para una cosa. Ch.
(m) fadtu (f). I. flat. M. langni / tanta. P. jatzbir. G. dan. I. period. M. taim kum
ktr. Ta. laban ni datalni. yabiba. P. h. Ta. taimni. To. nea ncuwin.
planta Vegetal. Ch. tzakte. G. nad. I. pleito Ria. Ch. tonorir. G. wribu /
plant. M. dus nani. P. ph y. Ta. babbil brbn / wisiyu. I. dispute / brawl. M.
kungni. To. tsuts sin toncja. unsaban. P. apernru. Ta. blalahna. To.
pl antar Sembrar una planta. G. lawelel.
abunaguni. I. plant. M. saumuk mankaya. plenitud Totalidad. Ch. mojtzor. G.
P. peh tshka. Ta. dahnin. To. tsuts jasin. uburidumai / luburibu bidni. I. plenitude.
plstico Material sinttico maleable M. aiska pali. Ta. mahni.
p y dctil. Ch. saktakin. G. kouchu. I. pliego Pieza de papel cuadrangular y
plastic. M. plastik. P. plastikoha. Ta. doblada. G. aban tuleti / aban tuletu
nailung. grada. I. sheet. M. wahya tara kum. P.
plata Metal blanco. Ch. chawarbir. G. pliegoha. Ta. wauhtaya lamna.
golu haruti. I. silver. M. lalah. P. aoh. Ta. pliegue Arruga o doblez. G. labauha
platani. To. tmel c jinwa. / lahalahagle. I. fold. M. wauhtaya
plataforma Armazn elevada sobre takalbanka daukiba. P. chratok kuka.
el suelo. G. ubei muaugu. I. platform / Ta. sirina.
stage. M. diara paskanka pasara buki para plomada Pieza de metal que colgada
bara uli wak dauki ba. Ta. m tuyulni. seala la vertical. G. gablutu. I. plumb
pltano Planta tropical de frutos line. M. plum munaya. P. plomoha. Ta.
alargados. Ch. ojroner. G. baruru. I. alahwi talwi.

192
pliza
plomo Metal blando y pesado. G. balu. poder Gobierno de un pas. Ch. kotor. G.
I. lead. M. plum. P. plomoh. Ta. plumu. ubafu. I. power. M. sipsa. P. atapuna. Ta.
pluma Instrumento para escribir. Ch. gabamint. To. jay jastyocj.
kukum. G. tiyu gayu / abrhaglie. I. poema Poesa. Ch. bijnun. G. aywadaha.
fountain pen. M. klawira taya. P. wsh. Ta. I. poem. M. ulbankara lukanka ailal laki
ulnin din. To. pusus. aisiba. P. poemaha. Ta. yul yamni ulna.
pluralidad Multit ud. Ch. poesa Composicin artstica en verso.
inbonereytzijb. G. pilabu / gibei / Ch. bijnwanbutz. G. aywaduni. I.
admuri. I. plurality. M. manas pali. P. poetry. M. sim dukia. P. poesaha. Ta.
unhweka. Ta. mahni. yul yamni yulwi.
poblacin Habitantes de un pueblo. Ch. poeta El que escribe poesa. Ch.
kora pakabob. G. sun grigia wiwantia ajbijnwanbutz. G. aywadahatu (f )
lidan aban ubau. I. population. M. tawan aywadahati (m). I. poet. M. ulbanka
aiska uplika nani sut. P. kahata. Ta. tawan warka dadaukra uplikaba. P. poetaha. Ta.
muinh. To. plcj patja nta. yul yamni yulyang. To. tsjay jinwa.
poblar Habitar un sito muchas personas. polea Rueda con canal por donde pasa
Ch. turukbir. G. labuinchun fulasu hau una cuerda. G. simunu. I. pulley. M. misin
grigia wiwantia ei. I. populate. M. plis piska kum wilwitawiba. P. akatipar. Ta.
tara paskaya. P. kaha weler. Ta. tawan. To. pisni muna bayakwakidi.
mpatjaque. polmica Discusin. Ch.
pobre Que no tiene riquezas. Ch. ajnebey. mabanbanojron. G. chauchau. I. polemic.
G. gudmeti. I. poor. M. umpira. P. M. blahwanka. P. s. Ta. blalahwi. To.
auksh. Ta. purman. To. p es cuwa. levelela jinwa.
pocilga Lugar sucio. Ch. turuxexir. G. polica Agente del orden. Ch. ajkojk. G.
hbie buiruhu. I. pigsty / pigpen. M. sdara. I. police. M. soldajo. P. s. Ta.
kuirku watla. P. kuk arwwakwa. Ta. pa pulis.
as taski. polgono Plano limitado por varios
p c i m a Brebaje medici nal. Ch. lados. G. pisi, pisi ggiriguati. I. polygon. p
turutzakoner. G. rani churuwaguagti. M. rakas lulki lan takiba. Ta. sutni mahni.
I. potion. M. intawaya sika piakiba. P. poltica Ciencia de gobernar. Ch. bijnun
katruh th. Ta. sika. ukores. G. furendei lun ubfu. I. politics.
poco De poca cantidad. Ch. inbijk. G. M. pulitik laka nani. P. poltikaha. Ta.
murusun / lauguati. I. little. M. wiria. P. pulitik. To. ss vele jupj.
akina. Ta. apit. pliza Documento que justifica un
podar Cortar ramas a un rbol. Ch. contrato. Ch. junkotor. G. dugmedu
xurwar. G. adwaha. I. prune. M. prata luaguti sensu. I. policy. M. wauhta ulbi
sakaya. P. anuritas. Ta. rahni dakwi. To. nina sain muni wark kumra dimi ba. Ta.
lojin jawelepj. kantrak wauhtaya.

193
pollo
pollo Cra de la gallina. Ch. akach. G. mursun eigie. I. portion. M. dira ul
ariran / gayu. I. chicken. M. kalila wina. wina piska kum sakiba. P. akatasas. Ta.
P. tohto. Ta. sakara bin. To. castlya. pisni as. To. conte way.
polo Extremos de una esfera. G. poro Orificio pequeo. Ch. pixchen. G.
hhurarun cheini gabayuagu. I. pole. M. lahragle ura. I. pore. M. wantamaya
tasba raunaka pura an munhta. Ta. tayalni unta. P. poroha. Ta. sulihni bikisni.
sutni. porquera Suciedad. Ch. xexir. G.
polvo Partculas menudas de tierra. Ch. iwyei / hime. I. dirty. M. diera taski. P.
tanlun. G. kalki. I. dust. M. pukni. P. kakinak. Ta. di taski. To. malala josin
tkoh. Ta. wan. To. lepaja. tyat.
plvora Sustancia explosiva. G. bbu. portal Entrada. Ch. ocher. G. eblaglei /
I. gunpowder. M. pautar. P. tokoh. Ta. teblagle aban mna luma aban fulasu. I.
pulbura. portal. M. dur dimaika purara diara raun
p o m a d a Cr e m a me d ici n a l. G . lakiba. P. kaoaki. Ta. kawa pani.
agisihaglei. I. pomade. M. wantayara portar Llevar. Ch. kechen. G. anga.
yukaya dukia. P. pomadaha. Ta. pumada. I. carry. M. twilkaya. P. kuhtech. Ta.
To. jaslacjolol. duwalik ki.
pompa Fiesta solemne. Ch. xanarinbutz. portavoz Persona autorizada para
G. buhauni. I. pomp. M. pasa banhki hablar en nombre de una institucin. Ch.
amput bilara ba. Ta. luhu. ajpejkna. G. ariahati. I. spokesperson.
ponche Bebida hecha de ron con jugo de M. upla widiskamra turi aisiba. P. pesh
fruta. G. fnsu. I. punch. M. kalila mahbra as krihr iski kapachkwa. Ta. yulbaunin
bip tialka laya wal diaya dukia daukiba. P. muinh.
poncheha. Ta. punsi. portero Jugador que defiende la portera.
poner Situar. Ch. lapa. G. adgagda. I. Ch. ajkorpes ucher. G. grigia idanda
put. M. mankaya. P. tk. Ta. danin. To. / wachimani. I. goalkeeper. M. dor main
eonso. kakaira. P. kaosapa chnh. Ta. bal
p popular Admirado por el pueblo. Ch. laihyang.
ajimbutzir. G. gagsutu (f) gagsuti (m). portn Puerta grande. Ch. nojochibir.
I. popular. M. upla nani wal pain ba. P. G. bena waiti. I. gate. M. kutban tara ra
peshyo enshpar. Ta. tatalwi. To. nin piya. dimaika durkaba. P. kaosp kka. Ta.
porcelana Loza fina. G. baubauti. I. durunta.
porcelain. M. diara krakriura lipni pain porvenir Lo que est por venir. Ch.
kum utlara manhkiba. Ta. pursilana. kixwatar. G. amueg. I. future. M. aikan
porcentaje Tanto por ciento. Ch. dukiara daukiba. P. chpok. Ta. kaiwi.
jaytebir. G. lidagie. I. percentage. M. posada Alojamiento. G. bupsn /
diara ailal wirara saki wala wal praki bawinwandun habie amu. I. shelter /
kaikiba. P. porcentaheha. Ta. pisni minit. lodging. M. utla ta yabayaba. P. r. Ta.
p orcin Par te de un todo. Ch. kalanin.
inbijkwyar. G. murusun lidangie /

194
predecir
poseer Tener. Ch. ayan. G. adairaguni P. ymak asopaspar. Ta. sau lih / pusu.
ngua / gni ban. I. possess. M. briaya. P. To. muj.
tkchu. Ta. dunin / duwi. To. napj ntsaa. practicar Ejercitar continuamente. Ch.
posible Que puede ser. Ch. matran. G. kansen. G. aynuha. I. practice. M. prabtiz
gayrati / mafuna. I. possible. M. sipsa. P. minaya. P. arkawar. Ta. praktis kalahwi.
tishka. Ta. sipki / karang. To. nin la mijin.
posicin Situacin. Ch. numerir. G. preceder Ir delante. G. ubmagiwani.
lestirun (m) testirun (f). I. position. M. I. precede. M. ta briaya. Ta. tatuna kiwi.
iwanka wihta. P. posicin ha. Ta. pusision preciar Apreciar. Ch. chojban. G.
dis. To. quin nii sa. hinsieni / gebgini / . I. value. M. aitarka.
posponer Disponer para un tiempo P. chaenka. Ta. wat din.
futuro. Ch. bajxtzijban. G. larigegua / precinto Cierre sellado. Ch. makar. G.
ligirahaun lub anueg. I. postpone. M. sandinumuti lubmagiwa. I. seal. M. diara
alki takaskaya. P. warkatuk. Ta. m uk. pran pamnika alkibaprecio / praiska. Ta.
To. ama y. wahni.
poste Madero o columna vertical para precio Valor de una cosa. Ch. tujrur. G.
soportar algo. Ch. te. G. wewe garanati bgi. I. price. M. prais. P. oh pish. Ta.
bunwruguti. I. post. M. playa. P. ph as minit. To. nol jaylacj.
sk. Ta. pusti. precioso Muy bonito. Ch. jaxtix. G.
postular Pretender. Ch. lata. G. gebgihabutu (f) / gebgihabuti (m). I.
edregehati / ersibihagdati. I. postulate. precious. M. painkira. P. enahts. Ta.
M. diara kum raitka lukiba. P. kap. Ta. yamni bin.
kanin kulwi. preciso Necesario. Ch. wakche. G.
postura Posicin. Ch. war. G. ligaburi mosu. I. precise. M. ba kad. P. ah katech.
/ lestirun / lgugu. I. posture. M. diara Ta. awarni kat.
kum mapara lukanka briba. P. posturaha. p r ecoz Que muest ra cualidades
Ta. ramh kalddakawas. To. eapj canan. tempranamente. G. waig ubaiti /
potable Agua buena para beber. Ch. waimamair. I. precocious. M. isty p
imbutzja. G. duna mgeti. I. drinkable. pawan dusma kum. P. nwripe. Ta. batan.
M. brih waya dukia. P. tokkaparwa. Ta. precursor Que se adelanta a su tiempo.
was yamni. Ch. ajpejka. G. agmesehati. I. precursor.
potencia Poder para hacer una cosa. Ch. M. ta brabrira uplika. P. k new. Ta. di
kekwar. G. rei. I. potency. M. karnika yamwa muinh.
daukaya karnika briba. P. artaponhua. Ta. predecesor A n t e c e s o r. C h .
parasni ki. To. jas tyocj / ymcj. ajkabajseyaj. G. ubmagiwa. I.
potestad Poder, dominio. Ch. kajnar. predecessor. M. upla kum mita walara
G. gumadima / ldu. I. power. M. karnika plis kumra laki swi ba. Ta. papan.
sut. P. klawawa. Ta. parasnini. predecir Anunciar algo que va a suceder.
pozo Hoyo profundo que mana agua. Ch. Ch. ajkinir. G. ariahauwali. I. predict.
utja. G. welu / fusu. I. well. M. li unhta.

195
predeterminar
M. kan manis wiaya. P. tistutawa ah. Ta. premio Presea. Ch. matan. G. ageiruni
tanit talwi. To. nin ca nsem. luagu luwain bafgun. I. prize. M. win
pr e de te r m i nar Sealar lo que takanka. Ta. primio. To. tsjan juscum.
acontecer. Ch. ajnatanyaj. G. gabrauni. prenda Garanta. G. dagua. I. as surety.
I. predetermine. M. kau kaina manis wina M. walpa manakira ni paskan sakahkaika.
da takia ba wiaia. Ta. tanit din talwi. P. ias ahwa. Ta. di yamni. To. ss
predicar Pronunciar un sermn. Ch. jasquipj.
pewayojron. G. apichihan. I. preach. prender Agarrar. Ch. chuku; lajbun.
M. smalkaya. P. arnahta. Ta. sumalnin,wi. G. beda / aduranguada. I. catch. M.
predisponer Indisponer. G. inchahani. ankaya. P. atuk. Ta. laihnin / dalhnin.
I. predispose. M. kli sans briaya. Ta. To. sim.
wilinki. prensa Peridico. Ch. petzmar. G.
predominar Prevalecer. Ch. war era. G. gasibu / tulu amuruhaglei. I. press. M.
agumadira. I. predominate. M. kli karna stury raya waungkataya. P. raks. Ta.
munaya. P. krehpeka. Ta. bit yamwi. yulwi talwa wauntaya.
prefabricar Fabricar en serie las partes preocupar Prevenir el nimo. Ch. sakta;
de una cosa. G. afanseha sun tei aban ubijnu uba. G. ahchni / drgua / libe
kataun dei taunwenbudun. I. prefabricate. samina. I. worry. M. wari taki lukaya.
M. kli paskaya. Ta. wat yamnin. P. tahrachak chak. Ta. ridi kalahwi. To.
preferir Dar preferencia. Ch. kaniwar. pajal nola.
G. anaduni. I. prefer. M. kulkanka preparar Prevenir. Ch. pejknar. G.
yabaya. P. nk. Ta. kidi kauh / laih. To. aranseha. I. prepare. M. ridi daukaya. P.
ninana. ias kpar. Ta. ridi kalnin. To. lamijin.
pregunta Interrogacin. Ch. uyobi twa. presa Muro para contener el agua de un
G. algdaha. I. question. M. makabi ro. Ch. makja. G. adanrtu. I. dam. M.
walankakaina manis daukiba. P. kap. mairin silakraba. P. as sukuhparwa kao
Ta. yulwi dakawi. To. napj liy / la tjiya tebona. Ta. kut lana. To. pa quel tjila.
p / ncu. presentar Poner algo en presencia de
preguntar Interrogar. Ch. kajtinar. G. uno. Ch. turerut. G. aruduni. I. present.
algdaha. I. ask. M. makabi walaya. Ta. M. madikaya. P. pres entahakapar. Ta.
yulwi dakanin. yakwi niningkaw.
prehistoria Historia destiempo en que presente Que est en presencia. Ch.
no haba documentos. G. ybubuga. I. turer. G. eiei / gawagulumutina. I.
prehistory. M. kli paskan sturka. P. kakeri present. M. nara sa. P. ak ker. Ta. akat
kaya chur. Ta. umani yulni. yakyang. To. quia aa os.
prematuro Antes de tiempo. Ch. preservar Conservar. Ch. chojbesna.
ajbajxan. G. lubragie dan. I. premature. G. aunigituwati daigua dan. I. preserve.
M. pya alkras aisuba luhpia. P. aetar M. bak saki briaya. P. ukatich ku ak. Ta.
tshkw. Ta. baisa dai. apaknin,wi. To. ps ntaan.

196
prioridad
presidio Penitenciara. Ch. makajr. G. maisa pakaya. P. inas tshtutawa. Ta. tanit
furisun. I. prison. M. silakn watla. P. pesh din lawi talwi. To. lap cj la mijin.
amasta akao. Ta. silak ni. prever Conjeturar sobre lo que ha de
p r e s io nar Ejercer presin. Ch. suceder. Ch. baxpejnar. G. gaunigini
kitonbir. G. afreseha / afudaha / ubmagiwa. I. foresee. M. kaina manis
adgdara. I. pressure. M. karna munaya. diara takayaba riditakiba. P. nah ch. Ta.
P. wth. Ta. tirisnin. yanit din.
prestar Entregar algo con la obligacin primaria Escuela elemental. G. furumeti.
de devolverlo. Ch. kajtin. G. afedeiha. I. I. basic. M. pas taura ba. Ta. kul n wisam.
lend. M. len munaya. P. tamanka. Ta. lin primate Mono. Ch. max. G. megu. I.
yamnin. To. nean. primate. M. urus satka nani. Ta. tunun.
prestigio Con mucho mrito. Ch. primero Principal. Ch. bajxan. G.
imbutzir. G. pantatiwa luagu / hinsieguti furmieti (m) furmietu (f ). I. first. M.
/ afewati t. I. prestige. M. nina plapi pas taura. P. atantuk. Ta. tatuna palni kidi.
tawan. P. prestigio akachwa. Ta. muih To. wala way.
nuhni. To. cj la tjiji. primitivo Rudimentario. Ch. ajbajxan.
presumir Mostrarse satisfecho en exceso G. furmietian grigia / binad gafdun.
de uno mismo. Ch. sarir. G. apantahani / I. primitive. M. blahsi uplika nani. P.
liun alana. I. presume / show off. M. atahtukrh. Ta. umani muinh.
diara kum takbia luki ba. P. ke amenchkan. primo Hijo de un to respecto de una
Ta. kidi kapatki. To. jupj jin jola. persona. Ch. chakojn. G. idhei / lira
presupuesto Computo anticipado de bguchihana / lira niyawuite / lira
los gastos. G. lasgarun ebg lubaragien nuguchunhaa / tira naufuri. I. cousin.
dan. I. budget. M. expens kulkanka. P. aoh M. wan tubani. P. ark kera. Ta. taahtaski
pshrip. Ta. wark yamnin lalani. walanbis.
pretender Intentar conseguir. Ch. primognito El primer hijo. Ch.
ejtzun. G. ayumahani / amriyagdni bajxanir. G. igiana. I. first-born. M.
/ afgua luagu. I. pretend. M. daukaya tahwakia. P. y atahtuk. Ta. taninang. p
lukaya. P. tastaki. Ta. aais kulataman. principal Importante. Ch. kanpar. G.
To. quelel lejay. lihuduhu. I. principal. M. kaudiar karnika
pretexto Excusa. Ch. mabanbanir. yabiba. P. eka atonna. Ta. kidika palni.
G. liyunauti / lafaun prafu. I. pretext To. jupj ne pin.
/ excuse. M. kunin munanka. P. ias principio Inicio. Ch. kajyes. G.
tshkua tekut. Ta. sipawas yang,ki. lagumeha. I. beginning. M. t krikanka /
prevalecer Tener superioridad. Ch. t dukia smalkanka. P. atahtuk. Ta. sutnini
tururna. G. esebeda / adurara. I. prevail. / tatuna. To. mas wala way.
M. ban bapi buwaya. P. tapura artaktu. Ta. prioridad Anterioridad. Ch. onixnir.
tani tuna muinh. G. timntimanti / le ligiabai. I. priority.
prevenir Prever. Ch. pejkan. G. M. kau nitka tara. P. parah atahtuk. Ta.
gabrauni. I. prevent. M. kaina manis yakauh,kidi laih.

197
prisa
prisa Prontitud. Ch. ajner. G. furesei / procu rar Hacer diligencia para
aufuduni. I. rush. M. isti pali. P. nwar. conseguir algo. Ch. tajwintza. G.
Ta. isti / sirihni. afaraguni / dereguni ngua. I. try. M.
prisin Crcel. Ch. makajr. G. adnrni / trai kaikaya. P. unwari kahpar. Ta. di sas
fursungu. I. prison. M. silakra mankanka. yamwi yaknin.
P. pesh unkatishkara ahkwa. Ta. silak producir Fabricar, dar fruto. Ch.
ni. To. cawilta too toncja. imbutzir. G. albahani / adeiaguni gua.
privar Despojar de algo. Ch. makajrni. I. produce. M. daukaya. P. unwahpar. Ta.
G. achara / arida / esfura. I. deprive / yamwi minik yaknin. To. plcj ntala.
forbid. M. diara kumra apia takayaba. producto Cosa producida. G. alubahani.
P. artsukkerwa irina akachitu. Ta. I. product. M. dus m. P. katora. Ta.
ningyaknin. mahni yakwa. To. tyat.
privilegio Prerrogativa. G. ubuidume / profanar Tratar sin respeto una cosa
uwadigiali kei ligia. I. privilege. M. bak sagrada. Ch. irikubsen. G. manichini /
saki brinka. P. ekap tah akachwa. Ta. menebenehabuti. I. profane / defile. M.
sansni. To. ninin mas cj. sauhkaya. P. warkas ahi. Ta. rispit dis.
probar Demostrar. Ch. ejtan. G. aucha / profesar Ejercer un oficio. Ch.
appuhani. I. prove. M. dabi kaikaya. P. ajnatanyaj. G. araudaguni ngua
akms. Ta. traitalnin. kataadibulan. I. profess. M. witnis kler
problema Cuestin que hay que resolver. wiaya. P. patishta aaha ahi. Ta. wark
Ch. mabanbanir. G. trobuli / chaucha. I. as yamwi.
problem. M. pat. P. ah tsh. Ta. pat as profesin Oficio. Ch. kotorer. G.
barangnin. To. malala. bufurenden / baiganabgi. I. profession.
p r o c e d e r Compor tamiento. Ch. M. wan yabka. P. ias arrai. Ta. kulni
xanarut. G. lba / mosu. I. behaviour. M. duna kidi.
ta nkrikaya. P. as en kapra atahtukpar profesor Maestro. Ch. ajkanseyaj.
/ knh. Ta. yamwi kiunin. To. pe ca jin G. arudahatu, maista (f) / arudahati,
p justa. maistu (m). I. teacher / professor. M. skul
procesar Enjuiciar. Ch. warchenpaj. sasmalkra / maistru. P. achiwshta. Ta.
G. arhagda duru. I. prosecute. M. la sumalyang.
dinkaya. P. k ias isnh. Ta. witin patni. profeta Persona que anuncia sucesos
proceso Causa judicial. Ch. patnartawer. futuros. G. buyei. I. prophet. M. frafit. P.
G. latauhaun. I. proceedings. M. la kekeri patatishta tepeterrur. Ta. prapit.
daukaya ba. P. ikan kapar. Ta. tan kaupak. prfugo Fugitivo. Ch. ajixin. G.
To. tlcj ca mvelem. anrahati (m) / anrahatu (f). I. fugitive.
proclamar Aclamar. Ch. kabesyaj. G. M. silak wina plapan. P. atrokk. Ta.
gmai. I. proclaim. M. nina bukanka. P. kirana. To. pecj jinwa.
ias nah pesh wrsa. Ta. win kalna. profundo Con el fondo muy distante de
la base. Ch. intam. G. huliliti. I. deep. M.
tihu. P. uruhch. Ta. tuhni. To. campila.

198
prorrogar
programa Declaracin de lo que se M. painkara mapara aisaya ba. P. ah
piensa hacer. G. atauglei. I. program. atahtukpra ahpar. Ta. yul uk karak
M. wark daukaya ridi takanka. P. katun birnin.
as shker. Ta. yamnin kidi. propagar Difundir. Ch. chekerbijnun.
progreso Desarrollo. Ch. imbutzir. G. G. abchaguagni. I. propagate. M.
awasehani. I. progress. M. pawanka. P. drabaya. P. unwanapak. Ta. kalawak un
ias ishkra tawehru. Ta. barakwi. kalnin.
prohibir No permitir. G. madugani. I. propiciar Favorecer. Ch. takresnar.
prohibit. M. daukaya dukia apia. P. taya G. gdehani. I. propitiate. M. diara kum
pantu. Ta. yamnin awaski. To. ma nin daukay ilpka daukipa. P. propiwarka. Ta.
latiji. dunin.
prjimo Persona respecto de otra. Ch. propiedad Objeto de dominio. Ch.
yaturu. G. grigia waladi / mutu kai tabach. G. lani / lilagu / luflasun. I.
wagia. I. fellow man. M. wan uplika. P. property. M. dawanka. P. kuk tast. Ta.
ta tw. Ta. wahaini. danwan. To. pjecacj justsjaa,napj natsaa.
prolongar Alargar en tiempo o espacio. propio Perteneciente a uno. Ch. tanibach.
Ch. katatajir. G. amgifedagdni / G. lani (m) tani (f). I. own. M. wan dukia.
acwagua dan. I. prolong. M. taim yari P. ta. Ta. din. To. napj na tsja.
daukaya. P. kraka. Ta. taimni naini danin proponer Hacer un propsito. Ch.
/ yamnin. To. tsucj nin tjevelen. ubijnwar. G. isei samina. I. propose.
prometer Asegurar. Ch. wararajkun. G. M. lukanka yabiba. P. proponehka. Ta.
chiga emnigini. I. promise. M. pramas ais yamnin wat yah. To. jipj ca nsem.
munaya. P. ahtohka. Ta. pramis kalna. To. proporcionar Poner a disposicin.
jupj pya vele. Ch. yajkunar. G. chuguni / dehani. I.
promover Dar impulso. Ch. ukechen. provide. M. nitka kum yabiba. P. akina
G. nchahani / achugurahani. I. promote. akina. Ta. tingni yak danin.
M. ta brih impakaya. P. promoverka. Ta. propsito Intencin. Ch. kajnat. G.
yulwi talna. To. quin la mijin. lbgr. I. purpose. M. daukaya luki p
pronosticar Conocer el futuro. Ch. ba. P. pras kaukya. Ta. ais yamnin kidi.
natararir. G. ariaguwali / ridahauwali. To. tsjan mpes tjucuy.
I. forecast. M. taim lakikaiki ba. P. chepok propuesta Idea que se propone. Ch.
ias natishp. Ta. tinit yulni. ojroner ira. G. ichugun amu saminan.
prontitud Rapidez. Ch. wakchetaka. I. proposal. M. daukaya natka nani. P.
G. fursei. I. promptness / quickness. M. propuetaha. Ta. kulna pisni as.
istikira. P. unwaripe. Ta. sirihni. propulsar Impulsar. Ch. kechen ut.
pronto Veloz. Ch. wakche. G. malhali G. ahruni / achra gumleli. I. propel.
(m) malhau (f). I. prompt / soon. M. isti / M. platukbaya aitaura. P. propulsarka. Ta.
aihni. P. unwary. Ta. baibah / isti. tuknin.
pronunciar Emitir y articular palabras. prorrogar Continuar. Ch. jujranbir.
Ch. cheksunar. G. girdani. I. pronounce. G. adarasahani / amigifedagdei dan. I.

199
prosperar
prolong. M. alki takaskaya. P. karaka. Ta. munayaba. P. provechoh. Ta. ilpni. To.
apis danin. po ma nin latija.
prosperar Triunfar. Ch. imbutzir. G. proveer Suministrar. Ch. kanpesbir.
awanseruni. I. prosper. M. pawaya. P. G. ichiga lubua. I. provide. M. nitka
ehthc. Ta. barakwi. To. loco pyapya ca briyayaba. P. mus / kawch. Ta. puwi
nsem. kalanin.
prosperidad Bienestar material. Ch. providencia Cuidado que dios da. Ch.
imbutz bixirar. G. lubuidun idni. I. ajkunir. G. duari. I. providence. M. surka
prosperity. M. pawanka. P. htch. Ta. kum nahki wpni mangkaya lukan ba. P.
baraknin. tah pikachkwa chepok urhup. Ta. papah
prstata Glndula masculina que kalawi.
envuelve la uretra. G. tagai tagrchn provincia Departamento. Ch. chojban
lisgn wgrina. I. prostate. M. waitna e katata. G. ad. I. province. M. tasba
sikniska. P. kaska. Ta. suman siknisni. piska kum ailaka silp briba. P. kah uya
protagonista Personaje principal. akatas as. Ta. dipartamintuni.
Ch. ajbajxan pakab. G. ichgna / provisin Alimentos que se guardan
agbutihati. I. protagonist / leading man. para el consumo en un perodo de tiempo
M. diara ta bri uplika ba. P. ias ishkw prolongado. Ch. wesenarir. G. fagdira /
ka atahtukia. Ta. ta duyang. eigini. I. provision / supply. M. plun nani.
proteger Evitar dao. Ch. korpesyaj. G. P. sir tis. Ta. di kasnin din apakwi. To.
aunigiruni. I. protect. M. ta baikaya. P. conte way eay.
rhpch. Ta. maintalnin / apaknin. To. provocar Irritar. Ch. tzejnar. G.
cj latjejay. itaranigi / hanbobu. I. provoke. M. munks
prtesis Elemento artificial que suple kupia sauhkaya ba. P. apatokpas. Ta. traini
un rgano. G. umgegun lauti wewe luma talwi. To. ma quin latiji.
kauchu. I. prothesis. M. wan piska kum proyectil Bala. G. balu. I. projectile. M.
saki bara talika kum paski mangki ba. P. bulid. P. awa awa. Ta. bulit.
p k krihpirasaker. Ta. am ana. proyecto Conjunto de ideas para una
protesta Disconformidad. G. mitini. I. obra. G. atuhani. I. project. M. tawan
protest. M. mapa buwaya. P. akentah twi aiwarka dauki pawiba. P. Katun as. Ta.
/ protestechka. Ta. laik awas. To. lawelel. pruyiktu.
protocolo Ceremonial. G. yanu. I. prueba Ensayo. Ch. kansen. G. appuhani
protocol. M. asla tankara nanira aisaya / hauchawata (f) hauchawala (m). I. test
aila briba. Ta. kalpak yulwi. / trial. M. prof munaya. P. akmas. Ta.
prototipo Original o primer molde. Ch. praptis kalahwi. To. quina ca nucj ncu
nojkinaarir. G. tachaha. I. prototype. M. tcj.
diara pas daukan bara baha satka dauki pubertad Edad en que aparecen las
wiba. P. prototipoh. Ta. sim satni / din. capacidades para la reproduccin. G.
provecho Beneficio. Ch. topopir. G. nchaa / chawa. I. puberty. M. tuktan
gaganbadi ba. I. profit. M. pain yus

200
pupila
wina wahma ra tawan wina shins takiba. P. suahwawa ka. Ta. ting nanan. To. ma
Ta. awarni ki. To. ma cj lejay. vyu.
publicar Hacer del conocimiento pulir Abrillantar, alisar. Ch. juku. G.
pblico. Ch. cheksunar. G. agumaira. I. aguyedaguta / aputiha / aguyedaguda. I.
publish. M. tawan mawanra kler aisaya. P. polish. M. libni daukaya. P. winiska. Ta.
iaspasku ah. Ta. un kalahni muih bitik. salainin / sahan nin. To. s jsta latjejay.
publicidad Anuncios comerciales. pulmn rgano de la respiracin. Ch.
Ch. pejnar chommarob. G. ariahaali josjos. G. ihuwara. I. lung. M. wan pusa.
/ grumaiwali. I. publicity. M. maisa P. suhkuha / ss. Ta. putni.
pakanka nani. P. ias pasku aha pesh pulsar Tantear un asunto. G. adunha
krih arler. Ta. bakan nin din klir yamwi. / adgdaha. I. press. M. alki kaikaya
pueblo Poblacin, ciudad. Ch. chinam. siknis kumra. P. buh buh p. Ta. laihwi
G. agaira / adu / ubiebari. I. town. M. talwi.
twan. P. kah. Ta. tawan. To. patja nta pulsera Brazalete. G. bngleim. I.
/ laynta. bracelet / bangle. M. bankil / mihta lula.
puente Obra para pasar un ro. Ch. P. suah ma ph. Ta. bangkil. To. myas
numib. G. burichi. I. bridge. M. karna. P. tsupj.
uktechka. Ta. puinti,kil bayak. To. casaa pulso Pulsacin transmitida del corazn.
lawnin / yoquin. Ch. pimpa. G. tadidihan anigi / adidihani.
puerco Cerdo. Ch. chitam. G. wiyeti. I. I. pulse. M. tallia pulanka. P. buh buh. Ta.
filthy. M. kuirko. P. wr. Ta. taski kira. isning pinghwi. To. tlway.
To. lapj lejay. punta Extremo agudo. Ch. oni. G. igiri.
puerta Vano para entrar o salir por l. Ch. I. point / tip / end. M. yakauri danska. P.
kekarar. G. bena. I. door. M. dur unhta. P. nh. Ta. sutni. To. jay tsjicj nta.
kaosapa. Ta. durunta. To. jun vilicj. puntero Punta. G. lagei igiri / aufun. I.
puerto Lugar de la costa donde llegan las leading / pointer. M. kulki madikaya dusa.
naves. G. wafu / potu. I. port / harbour. M. P. kntah. Ta. kulwi / nining kawi. To.
takaskaya pliska. P. puru uya tkera. Ta. wala jama. p
but wat wa plisni. punto Lugar. Ch. turer. G. dunti. I. place
pulga Insecto dptero chupador. Ch. chak. / position. M. takaskaya pliska. P. tuk. Ta.
G. hayaba. I. flea. M. ins. P. ch. Ta. pisa. yakat.
To. pel. pual Cuchillo. Ch. uxijrib. G. gusiun.
pulgada Unidad de medida. Ch. bisor. I. dagger. M. kisura. P. kasurusta. Ta.
G. misure tun gamisa. I. inch. M. ins. P. kuhbil. To. plomay tsjicj jinwa.
pulgadaas. Ta. ins. To. namas tsipjal mas puo Mano cerrada. Ch. tzujy. G. ufai.
pne mpes vyu. I. fist. M. mihta kruskan. P. suawriha
pulgar Dedo ms grueso de la mano y wrh. Ta. tingni kurusna. To. mas letotj.
del pie. G. luguchi lirah habu luma pupila Abertura iris circular del ojo por
ugudi. I. thumb. M. wan kulkaika asmala. donde entra la luz. Ch. xoynakut. G. lila

201
pupitre
agu. I. pupil. M. nakra yula. P. awsh. puro Cigarro grande. Ch. kujtz. G. budu.
Ta. mak pa kungni. I. cigar. M. tuako karban. P. akchitu. Ta.
pupitre Asiento escolar. Ch. kajn. G. sikarit.
halau tidan luba furendei. I. desk. M. prpura Morado. Ch. katzu. G. guchu. I.
ulbaya sirka. P. achaha. Ta. kul sinini. purple. M. kalatka pauni ingni ba. P. broni
To. casaa la osos paw. Ta. sangni.
purificar Dar pureza. Ch. bojbirna. G. pus Detrito de un absceso. Ch. poj. G. h
harumagda. I. purify / cleanse. M. yula / hru. I. pus. M. mabiara. P. tt. Ta.
ikaya. P. sana / warh. Ta. klin yamnin,wi. pulni. To. la s / lipitya.
To. s lamijin.

202
quebrantar
quebrantar Romper. Ch. tarjtza. G. quietud Falta de movimiento. G.
adagua. I. break. M. dia. P. piha. Ta. manga. I. stillness. M. matawal sip pura
bahpamnin. To. la tjuulin. matsip. P. paintua. Ta. ayauwaski.
quebrar Quebrantar. Ch. kasar. G. quincena Espacio de quince das. G.
ahalachaguni. I. break. M. krikaya. P. ph. ka kensi weyu. I. fortnight / fifteen days.
Ta. bahnin. To. jaasa / eyapj. M. matawal sip pura matsip daknika. P.
quehacer Ocupacin. Ch. ketpar. G. ukua onki. Ta. waiku papas bah.
barasegu / dasi / wadagimanu. I. task / quinquenio Perodo de cinco aos. G.
chore. M. daukaya dukia nani. P. katunha. dan lidanti seing irmu. I. quinquennium.
Ta. di yamnin. To. tya mvelen. M. mani maship taimka kum. P. kuh
queja Expresin de dolor. Ch. biritir. G. onki. Ta. kuri singka. To. ao sinquia.
fuledei. I. moar. M. brinka apia wiba. P. quinta Mansin suntuosa. G. liseingun
hah. Ta. ah nin. To. tin. pisi lidangie dayati. I. country house.
quemar Destruir con fuego. Ch. putan. G. M. matsipka ba. Ta. nuhni yamni.
guda / beda / aduranguragda. I. burn. quitamanchas Sustancia para quitar las
M. amkaya. P. hbras. Ta. busnin. To. manchas de la ropa. G. gti dseiti. I. stain
quelelim / im. remover. M. taski klin daukaika. P. maka
querer Desear. Ch. kani. G. insieni. pechka. Ta. taski yak wi. To. jas selaja.
I. want. M. laik takan. P. nk. Ta. want. quiz Denota posibilidad. Ch. anon. G.
queso Alimento que se obtiene de cuajar gayrati / hafutia / msan. I. perhaps. M.
la leche. G. furmasu. I. cheese. M. bib sipsa sin. P. kh. Ta. sipkarang. To. nin ca.
maul / keso. P. tututia wriha. Ta. t was
dadasni. To. vaca tsots.
quiebra Insolvencia de una empresa.
Ch. kasi. G. baugua. I. bankruptcy. M.
trucha kriwanka. Ta. bahwi.

205
rbano
rbano Hortaliza de raz comestible. G. raz Parte de la planta que se desarrolla
aban turuyei mabi. I. radish. M. intawakia bajo tierra. Ch. wir. G. lagla /
nari kum piba. P. rabanoha. Ta. rabanu. agcha. I. root. M. rudka. P. aps. Ta.
To. tsuts olos jana. kikni. To. tsil.
rabia Ira. Ch. kijnar. G. igu. I. rage. rama Parte nacida del tronco. Ch. ukabte.
M. kupia aisawanka. P. chnah wark. Ta. G. ubebu. I. branch. M. dus klawa. P. s.
anwi,na. To. jay tsa lampiioya. Ta. saran kaupak sna. To. npjwel.
racha Rfaga. G. liawan dan / ramo Conjunto de flores. Ch. morojchirob.
lanimeuga / gasgrni / luriban dan. G. ubebu lauti fuluri. I. bunch. M. dus
I. gust. M. sasmalkra. P. ompish tapur kiamka. P. h wrs. Ta. tingni rahni. To.
kw. Ta. yayanh bin. yo pjwel.
racimo Grupo de bananos unidos a un rampa Plano inclinado por donde se sube
mismo eje. Ch. poroj. G. resini / tuwere. I. y baja. G. caranp / burichi chagutu. I.
bunch. M. dus ma dakni kum / plas wihta ramp. M. paskan witni dira suni alahbi
kum. Ta. wir. kaya dukia. P. kuk katukas. Ta. kilwi yak
racionar Distribuir racionalmente. Ch. klakwi. To. ama plavin jinwa.
bijnwar. G. abidaha. I. ration. M. pidka rana Anfibio sin cola. Ch. pekpek.
kad yus munaya. P. kasar. Ta. apit. To. G. huwa. I. frog. M. pihwilikid. P.
lalas mo telon. tatakastakas. Ta. pikpik. To. vin tsu.
racismo discriminacin por motivos rancho Vivienda humilde con paredes de
raciales. G. limisie amu nechanu. I. vara y techo de paja. Ch. yarotot. G. muna
racism. M. kiamba kum kua karna tnka ptugu. I. ranch. M. kiamb watla / plun
ba marikanka. P. atach. Ta. muih satni. piaya / miusik lawana. P. kao pahpah yo
radiador Aparato para enfriar un motor. ka a. Ta. ahtak ni pan karak. To. tsepjel.
Ch. chiwir. G. lubachaba / labligiagu rango Jerarqua, categora. Ch. kampar.
hiti lani mahina. I. radiator. M. misin laya G. ubfu sgsgueinati. I. rank. M.
tangka. Ta. misin san ni yamwi. kulkanka tara. P. ah akachw. Ta. traipni.
radicar Estar en determinado lugar. To. yom mj tus quinan.
Ch. turerir. G. ahchuni / gayuwli / ranura Hendidura. G. fanti. I. aperture.
abucha. I. settle down. M. aiwa plis M. ria alkum. P. bahn. Ta. sahna.
kumra takaskaya. P. kukaspesa chapari. raptar Robar. Ch. kajchar. G. abyua
Ta. sak atnin. To. quin ca moos. grigia. I. kidnap. M. brih plapaya. P.
radio Aparato radiotransmisor y untrkka. Ta. malwi,nin. To. quepj jyuyutj
radiorreceptor. G. gafu lnbara / radiu. I. jamal.
radio. M. radio / miusiik bax. P. radioha. raro Poco frecuente. Ch. najtir. G. muti.
Ta. rupik. To. mpes la pjacj / pjocjas vel. I. strange / odd / rare. M. diera trinzar. P.
rfaga Movimiento violento de aire. Ch. amsh teshtu. Ta. sat as ki. To. ma najas jin.
kekoykay. G. beberidi. I. squall. M. rax
isty lulkaya. P. onpishtapuri ishkue. Ta. r
rapaga. To. lpj lenwa seje.

209
ras
ras Igualdad en la superficie de las cosas. raza Casta. Ch. morwar onyan. G.
G. anbahani. I. f lush. M. walbaku nchanu. I. breed / race. M. nissan bani.
dakbaya. P. rlh sauh. Ta. papat. Ta. ransa.
rascar Araar. Ch. jokornar. G. araar r a z n Facult ad de pensar con
aguchuni. I. scratch. M. buhbaya. P. razonamiento. Ch. bijnwanbutz. G.
ys. Ta. kurhnin. To. tsi utsca. seinsi. I. reason. M. raid pali / kunin apu.
raspar Raer ligeramente. Ch. joko. G. P. amenchka. Ta. kulwi dakawi. To. onin.
ahachuni. I. scrape. M. wirkbaya. P. kars. razonar Pensar. Ch. kanpesbijnun.
Ta. kusnin. To. pla jesew. G. asminaruni. I. reason. M. wan dahra
rastrear Seguir el rastro. Ch. sajkan. walaya. P. amenchkwa. Ta. kulawi talwi.
G. rauha. I. track down. M. aubaya. P. To. otsonca.
atahken kproh. Ta. uinin. reaccionar Responder a un estmulo.
rastro Vestigio, seal. G. rk . I. track Ch. kekwarir. G. fniduni. I. react. M.
/ trail. M. yabal sainka kum / bib markit bukudwi taki waya. Ta. ayauwi. To. cj
muni pliska. P. tah tekesh kine ken. Ta. jin jelela mijin.
taihni ki. real Con existencia verdadera. Ch. erach.
rasurar Afeitar. Ch. susu. G. asguni. I. G. inarni. I. real. M. kasak pali. P. yar.
shave. M. wan unmaya irbaya. P. berska. Ta. ramh sak ki. To. tcj.
Ta. karhnin. realizar Efectuar. Ch. chempayaj. G.
rata Mamfero roedor de cola larga. Ch. aunwenbudagdni. I. carry out. M.
chok. G. garadun hiru. I. rat. M. matiz. daukaya. P. k a. Ta. wat yamnin. To.
P. kas uya. Ta. matis mamanh sut naini. lamajay.
To. mstuy pne. realzar Engrandecer. G. iahani. I.
ratificar Conformar. Ch. btzxirar. G. enhance / exalt. M. nina purara bukaya.
achra / luba. I. ratify. M. aman kaikaya. P. kaka. Ta. nuhni ki kaldkawi.
Ta. ramh palni. reanudar Continuar lo interrumpido.
ratn Rata. Ch. chok. G. garadun. I. Ch. chenpa otroyajr. G. arndaruni. I.
mouse. M. matiz. P. kas. Ta. matis. To. resume. M. kli plis walara waya. P. wrka
mustuy tsjicj. ka. Ta. wat yulnin.
raya Lnea. Ch. xijben. G. sibari. I. line. reba jar Disminuir el precio. G.
M. kiswa naskaya. P. atrs. Ta. lain ni. To. aleiragdni. I. lower. M. praiska mayara
plat / vitsjio. alahbaya. P. aoh mnk. Ta. sipar lakwi.
rayar Hacer rayas. G. fiuha / afiura. I. To. tsjicj lyawun nta.
draw lines on. M. dikaia. Ta. raraunin. rebao Hato de ganado. Ch. kowakob.
To. platj. G. aruchuni. I. flock / herd. M. daiwan
rayo Chispa elctrica entre dos nubes. tim dakni pliska. P. wakach wrs. Ta.
Ch. kajkir. G. waruhuyu. I. lightning. turuh mahni ki. To. plcj lyawun nta.
M. imyula. P. ww. Ta. lipwi. To. cocoy rebelde Que se rebela. Ch. ajmabanban.
r pla nasa. G. magmadirnti. I. rebellious. M. lal
karna. P. weshtu. Ta. krisi. To. jay ca.

210
recolectar
rebotar Botar repetidamente un cuerpo akinhani. I. creak. M. kikwaya. P.
al chocar con otro. G. abaunhani. I. awrsta. Ta. linhnin.
bounce. M. srudwaya. P. warka kasna. Ta. recibir Tomar lo que le dan. Ch. chama.
wat wat sutwi. To. nooya quiaaya tola. G. ersibiha. I. receive. M. alki briaya. P.
rebuscar Buscar con esmero. Ch. su kuh. Ta. dunin.
sajkan. G. aryaguni ngua. I. search. M. recibo Documento que acredita haber
kli pliki sakaya. P. akaproh. Ta. walwi. recibido algo. Ch. chajmar. G. ebegi
To. pajal lepal. pakwati. I. receipt. M. diera yaban
recado Mensaje. Ch. pejkan. G. tikini. I. waungkataya. P. reciboha. Ta. risibu. To.
message. M. diera kum lahma swin. Ta. jaylac lejay na neaya.
yulpamna / wa. To. quiaa tequetj eay. recipiente Vasija. Ch. chen. G.
recaer Volver a enfermar. G. asandiraya. ersibira. I. container. M. diera auhbaya
I. fall back. M. kli kawaya. P. wark pliska. P. ias unkatishka. Ta. was laihnin
achana. Ta. wat siknis kalna. To. pajal din. To. syasa lajay.
playaca. recproco Igual en la correspondencia
recapacitar Reflexionar. Ch. bijnwarir. de uno a otro. Ch. kawaryon. G. koakoa
G. largadun au. I. ponder. M. wan sinska / nugia bun, bugia nun. I. reciprocal. M.
briaya. Ta. kulawi dakawi. To. mas cj pana pana. P. asken awar. Ta. biri biri.
jin msus. recitar Decir versos en voz alta. Ch. aru
recapitular Repasar. G. luntima imbutz. G. ariaga posya. I. recite. M.
larihin. I. recapitulate. M. kli kupia aisaya upla mawanra. P. recitarka. Ta.
kraukaya smalkan dukiaba. P. warkah parasni yulwi.
a. Ta. wat yulwi talwi. reclamo Exigencia. Ch. kajtna. G.
recargar Volver a cargar. G. aldua becha. I. reclaim. M. wan raidka dukiara
/ abuincha gdtuma. I. reload. M. aisaya. P. akapk. Ta. mayultayang. To.
kli bangkaya. P. wark artuk. Ta. wat lawelel.
turukwi. To. pajal setolon. recluta Joven alistado para el servicio
recaudar Recoger. Ch. kopi. G. duha. militar. Ch. ajmabanban. G. umsuni /
I. collect. M. lalah wahbaya. P. ah nwh. sdra. I. recruit. M. soldajo raya kum.
Ta. apakwi. To. plcj ca nsem. Ta. waralaih / wisam / rikluta.
receta Nota de los medicamentos recobrar Volver a adquirir. Ch. tajwix
recetados. G. irida rani. I. prescription. ani. G. guyuguni / aggchni. I. regain /
M. plun paskaika waungkataya. P. recover. M. wan karnika alkaya. P. worka
recetaha. Ta. pils bakannin waunhtaya. sukuh. Ta. wat minit yakwi.
To. lemely neaya. recoger Volver a coger. Ch. kopo. G.
rechazar Oponer. Ch. ukijnar. G. abdahani. I. pick up. M. wahbaya. P.
imsieni. I. reject. M. saitra swiaya. Ta. uwa unw. Ta. wat ananin. To. tee / pyay
dikah. To. malala latjejay mpes. / amyulu.
rechinar Hacer un sonido desagradable recolectar Recoger. Ch. morojseyaj.
r
frotando dos cosas. Ch. charcha. G. G. albahani / abdahani / anadahani.

211
recomendar
I. gather together. M. kli wahbi briaya. G. ablachuni / ablacha / emruai ura.
P. unwaha. Ta. ananin. To. plcj ncaan I. recline / rest. M. aidnikaya. P. npsh.
mae. Ta. kalangwI.
recomendar Hablar por alguien con r e c t n g u lo Pa r alelog r a mo de
elogios. G. chhani. I. recommend. M. ngulos rectos. Ch. tutzutzujnib. G.
painka dukiara wiaya. Ta. ilpni yulwi,nin. dabubereguati. I. rectangle. M. skuer
recompensa Reconocimiento. Ch. kum. Ta. sutni barangni.
sijparir. G. idwsai / ubdmu. I. reward. rectificar Corregir. G. arnseryeiya
M. wark lal mana frisandka. P. artp. Ta. / adgaeiya. I. rectify. M. wan mistikka
minit kalawi. To. pjacj etje aya. kaikaya. P. warka ka. Ta. wat barangwi,na.
reconciliar Restablecer la concordia. recto Justo. Ch. tutzutzuj. G. surti (m)
Ch. kor pesyay. G. arndara. I. surutu (f). I. fair / honest. M. wapni. P.
reconcile. M. kli wan aslika takaya. peshkaseitu. Ta. kasak lani. To. tats.
P. perdonahakiruwa. Ta. wat vahan rector Que rige. G. aldihati (m), /
ksalalahna. aldihatu (f). I. rector / superior. M. skul
reconstruir Volver a construir. Ch. baska. Ta. tunun.
chenpa otronyajr. G. bunaguaya. I. r ecu ento Escr utinio. G. sun l
reconstruct. M. kli paskaya. P. wrk k. bafgunbai aundara. I. recount. M. kli
Ta. wat pakna. kulki kaikanka. P. wch. Ta. kulwi talwi.
recopilar Juntar informacin. Ch. recuerdo Imagen recordada. Ch.
morojsen. G. andaha. I. compile. M. kajpesyaj. G. bartaguagle / artaguni.
ulbanka nani wahbaya. P. a unw. Ta. I. memory. M. kupia krawanka. P. tah t
wilwi uduhna. To. sin tepyaca. ka. Ta. wayani. To. napj nola.
record Marca deportiva. G. ltuma. recuperar Recobrar algo perdido. Ch.
I. record. M. nina plapi tawan / kupia tajwintza. G. bederuniya / besfuruniya.
kraukaya. Ta. bal markni. I. recover. M. pliki saki briaya. P. warka
recordar Traer algo a la mente. Ch. paskar. Ta. wat yakna. To. neswa netj.
kapesyaj. G. artagua. I. remember. M. recurso Bien, medio de vida. Ch.
kupia kraukaia. P. atak. Ta. isning tarhwi. chjnib. G. idmuai / aiganabegi. I.
To. latijn. resources. M. diera nidka nani. Ta. yamni
recorrer Atravesar un espacio. Ch. sakki. To. tmel tyajt jinwa.
xambarir. G. egerdaguni / huuraguni. red Tejido o trama para pescar. Ch. chijr.
I. cross. M. kli plapanka kum. P. taha G. sirwiya. I. net. M. auka kumira
ukteshka. Ta. kiri. To. napj nolatjepyala. asla wilkanka. P. arah ch ukha. Ta.
recortar Cercenar lo que sobra. Ch. trasmayu.
xurwar. G. ibhani / agdara ladgie / redactar Escribir cartas o documentos.
adluagdei. I. cut off. M. kli dakbaya. P. G. atauha lila abrhani. I. write /
artas. Ta. daknin,wi. compose. M. ulbaya. Ta. ulnin. To. mpacj.
r recostar Reclinar la parte superior del
cuerpo en la cama o en la silla. Ch. char.

212
regalar
redimir Librar de una obligacin. G. reflexionar Pensa r algo con
esfura / aslbara / afrada. I. redeem. detenimiento. Ch. bijnusyayir. G.
M. alba laka wina sakaya. Ta. pri kalna. saminawayali. I. ref lect on. M. luki
redondel Parque circular. Ch. worbir. kaikaya. P. amenchkape. Ta. kulawi
G. gararati / gerguati / rnuti. I. circle. M. talnin,wi. To. ninca jele nsem.
raun munay. Ta. tayalwi / niki. reformar Arreglar. G. apakha /
redondo Figura circular o esfrica. Ch. asnsiaya / arnsehaya. I. reform. M.
woworoj. G. gararati (m) gararatu (f). I. kli paskaya. P. warka eihka. Ta. yamni
round. M. krukma. P. wchh. Ta. tuyulni. yamnin. To. pjawa lejay.
To. jastntn. reforzar Fortalecer. Ch. meykekwar.
reducir Disminuir. Ch. chama / tumres. G. aderubugudaya. I. reinforce. M. help
G. adiuaguni / achguagda. I. reduce. muni ta baikaya. P. reforzarka. Ta. dadasni
M. sirpi paskaya. P. ayka. Ta. bintis yamnin. To. pa wa ncaan.
yamnin. To. tsjicj in. refrn Sentencia a modo de consejo. G.
reembolsar Devolver a quien ha ch. I. saying. M. stury wihta. P. refranha.
desembolsado. Ch. tojma. G. lguyun Ta. smalknin. To. nin jawelepj.
fayei. I. replace. M. expens tikan praiska refrescar Aminorar el calor. Ch.
aibapaya. P. warka aohkawishpar. Ta. wat sijbujres. G. fura / adiliaguda / afuruwa.
kalawi. To. mo telon. I. refresh / cool. M. kauhla takaya. P.
reemplazar Poner una persona o cosa seka. Ta. san danin. To. qui tsojo.
en lugar de otra. G. lemgua / lewgua. refrigerar Refrescar. G. adiliaguda. I.
I. replace. M. watlikara wala mankaya. refrigerate. M. kauhla diaya. P. seink.
P. reemplazarka. Ta. muih uk pani yak Ta. sanni yamwi.
danin. To. pja lejay. refuerzo Ayuda. G. liderebugu. I.
referencia Informe sobre una persona. support / reinforcement. M. help karnika.
G. chaha. I. reference. M. bak sakan. P. P. rwa. Ta. ilp yamnin. To. pja latjatjay.
referenciawaha. Ta. kidika. To. pjawa refugiar Proteger. Ch. mukwarir. G.
tjapacj. esefura / areida / aramuda / ebelagda. I.
referir Aludir. G. adduaguduni / shelter / refuge. M. pat kum dukiara tasba
aguyedagda. I. refer. M. kler munaya walara tawiba. P. tok nh. Ta. yakmaldi.
natka aisaya. P. referirha. Ta. kidfi yulni regadera Vasija porttil para regar.
yulwi. To. neana canacj. G. atuaguaglei. I. watering can. M.
refinar Perfeccionar. G. afinudagda. I. aihtabaya pombka. P. katru muh. Ta.
refine. M. lalahni pain daukaya. P. wns buinin din.
ka. Ta. yamni yamwi. regalar Dar. Ch. uyajkunar. G.
reflejar Dejarse ver una cosa en otra. G. edewereha. I. give away. M. frisand
arihuwati luagu / garigiti tuagu. I. reflect. yabaya. P. wsh. Ta. prisant kalawi. To.
M. param nunaya. P. kamas. Ta. uk yak jaylaj tulucj.
talna. To. pjajal wtsa. r

213
regaar
regaar Reprender. Ch. kayen. G. rehusar Rechazar. G. asginara /
becha. I. tell off. M. lawi daukaya. P. mamayahaun / uw ha. I. refuse. M.
shta pak. Ta. anwi kalyamwi. To. levelele. swiaya. Ta. wantawas.
regar Esparcir agua. Ch. tzaymar. G. reinar Dominar. G. auwaiha. I. reign. M.
atuagua. I. water down / spray. M. sikbi king aimankaya. P. reinarka. Ta. ban atnin
buskaya. P. pk. Ta. was buiwi. To. situ. / kaunh atnin.
rgimen Gobierno. Ch. ajjorir. G. ldu / reincidir Volver a caer en el mismo
bumadi. I. regime. M. la ulbanka kum. P. error. G. aguyuha / agiribuha / aguyuha
regimentaha. Ta. gabamint pulitikni. To. / ligiyamemesan. I. relapse. M. klikli
jepja malala jyta. daukaya aisarka. P. warki warkwas
regir Gobernar. G. alduhani. I. rule / ishkw. Ta. wat yamwi. To. lapj la etjejay.
control. M. la kum dauki waya. P. regirha. reino Estado gobernado por un rey. G.
Ta. bas yamnin. hauyei. I. kingdom. M. king aimanki
registrar Inscribir. Ch. sajkarir. G. taimka nani. P. patishta chuya. Ta. yala
adgaragda. I. register. M. bukra wan muinh as tatuna.
nina ulbaya. P. akorsk. Ta. ayangni awi. reintegrar Restituir. G. adagaragudaya
To. mo lepal. ei / ichigauya ein. I. reinstate. M. kli
regla Precepto. Ch. tawer. G. gumadi / daknira dimaya. Ta. wat kawi.
ldu / misure. I. rule / ruler. M. kulkaya rer Mostrar regocijo. Ch. tzayer. G.
dusa / daukaya natka. Ta. l as. To. cj hereha. I. laugh. M. kikaya. P. rkh.
lejay. Ta. kari. To. wis is.
regresar Volver. Ch. sutpar. G. reiterar Volver a decir o ejecutar. G.
agiribuduni. I. return / go back. M. kli ariagaya / adugaya / lbaya. I. reiterate /
tawi waya. P. tawrak. Ta. nawatwi. To. repeat. M. nu takaya yukwan dukia kum.
ws. P. warkaah. Ta. wat yulwi / yamwi.
regular Poner en orden. G. camayuma / reja Crcel. Ch. makajr. G. tebenei
gamayuma. I. regular / regulate. M. kasak furisun. I. bars. M. tasba baikaya piska
pain. P. regulahkao. Ta. adar dawi. To. kum ba. P. karcelha. Ta. silak n. To. ama
cj lejay. mpes la tsecj lo.
rehacer Reparar. Ch. chenparir. G. relacionar Poner en relacin personas o
adguya. I. remake. M. sauhkaya. P. cosas. Ch. inxojt. G. gamadauni. I. relate.
warkaka. Ta. wat yamni yamwi. M. asla wark daukaya. P. relacionaha. Ta.
rehn Persona capturada con el fin de kaltalyang. To. nin piya justa.
obligar a un tercero a algo. G. grigia relajar Aflojar. Ch. xanarir. G. argda
lalayuragun hungulemalidandame, gurasu / darangilu. I. relax. M. wan winka
lemerime. I. hostage. M. upla alki takaski puhbaya. P. atayok. Ta. sans duwi. To. cj
bawal lalah makabiba. P. pesh kasukuha. p.
Ta. muih laihna. To. yom ma polel relmpago Resplandor producido
r pyatjeme. por un rayo. Ch. jijbyar. G. waruhuyu

214
renta
/ abigihaniati. I. lightning. M. imyula remendar Restablecer un dao. Ch.
lipanka. P. chok. Ta. lapna / lapwi / lipna. chuymar. G. hchagua / difileira
To. menmen. / fadara. I. mend / to repair. M. pis
relatar Contar. Ch. tziki. G. abauda mankaya. P. atuk. Ta. pislaknin. To. situl.
uruga. I. relate. M. wark daukan turka remitir Enviar algo a alguien. G.
kum aisayaba. P. ehwa. Ta. yaulnin. aunaguduni. I. send. M. brisisih balaya.
relativo No absoluto. G. ligia meme / kei P. ias tumpar. Ta. pamnin.
gubaig. I. relative. M. diara kum dukiara remojar Empapar en agua. Ch. tzayma.
aisayaba. Ta. kapat. To. yom lal jinijwa. G. afugra. I. soak. M. buskaya. P. rm.
relieve Figura que resalta sobre un plano. Ta. was yak suihnin. To. mo s lejay.
G. wbgua. I. relief. M. pint dinkan remolacha Hortaliza de raz comestible.
kumra piska kau pain kaikiba. P. chohka. G. mabi funatu. I. beet. M. inmawakia
Ta. wayani talwa din. pauni kum pi ba. P. remolachaha. Ta.
religin Creencias o dogmas relacionados rimulatsa.
con la divinidad. Ch. kubseyajir. G. emei remolcar Jalar un vehculo por otro.
lun bungiu. I. religion. M. relidian. P. Ch. tzokir. G. achawaha. I. tow. M. wilki
religionha. Ta. rilihiung. To. pjacj poo aubaya. P. ias tika ihpari. Ta. murnin.
pyon. remover Quitar. Ch. loksen. G.
relinchar Hacer desorden los nios. Ch. agarabaguni / agararaha adulu / ahuruha.
morojsen. G. ehnhani / ehenha gabayu. I. I. remove. M. kli nikbaya. P. akua tukpar.
misbehave. M. aras iniba. P. apara wahner. Ta. wauhlanin.
Ta. tapandadaswi. To. lepalana. remunerar Pagar un trabajo. Ch. tojma
reliquia Vestigio. Ch. kajpesyaj. G. patnar. G. afeyeira / ichiga sensu. I.
alagante. I. relic. M. diara ul kum wina remunerate. M. lalah yabaya. P. artamh.
piska kumi takaskan ba. P. relikiaha. Ta. Ta. lawi kalawi. To. plcj lejay.
wayani. To. po lotj ne nin. rencor Odio. Ch. kijna. G. iyerehabuni
relucir Resplandecer. G. amhani / / gahtanigi. I. grudge. M. lukan saura
eglelehani / ewedndeda. I. shine. M. diara manki briaya. P. atach. Ta. dutni kulawi.
kum ingni ba. P. kamaskiwa. Ta. dalhwi To. tsiin.
/ yaringwi. rendir Someter. Ch. koyir. G. fenduweni
remar Mover el remo para impeler / lubuchaguagu / magurasuni. I. surrender.
la embarcacin. Ch. nuxyarko. G. M. suaki sakaya mahta pruwaya. Ta.
eheunha. I. row. M. duru kaubaya. Ta. sipawasdana.
waihnin / waihwi / kawaih wi. To. s renovar Hacer como nuevo una cosa.
moo lemyaya. Ch. wisi. G. asnsira / aganbieda. I. renew.
r e m e d i a r Pone r remed io. Ch. M. raya paskaya. P. wakak. Ta. wisam
yajkuntzakar. G. agaraniha. I. remedy yamnin. To. syasa lejay.
/ repair. M. siknis kara sika daukaya. P. renta Lo que se paga por alquiler. Ch.
isituka. Ta. sika yamnin. To. situcj jnwa. toyo. G. hayara. I. rent. M. rind munaya. r

215
renunciar
P. kaoakua chapra tamihpar. Ta. minit reponer Poner lo que falta. Ch. tajwintza.
lawi. G. gamguni. I. replace. M. kli watlikara
renunciar Dejar voluntariamente. mankaya. P. artuka. Ta. yakwi ann. To.
Ch. aktan. G. gira / adiseda / agura. jipj tjevele wa.
I. renounce. M. danh wiaya. P. tahra reportaje Informacin periodstica.
akastech. Ta. danin. To. jetj vel. Ch. kabey. G. uganu lidangie bigibigiti.
reo Prisionero. G. adnrti. I. convict. M. I. report. M. diara takan nani lakiba. P.
silak watla uplika. P. pesh sukuha. Ta. periodismoha. Ta. di kalahawa kidi yulwi.
silak muinh. To. wa moo jutolon. To. jipj tjana tevele wa.
reorganizar Volver a organizar. G. reposar Descansar. Ch. jiri. G.
aransehaya / atauhaya. I. reorganize. emeragua. I. rest. M. ris briaya. P. apshki.
M. kli lidar dakni paskaya. Ta. wat kal Ta. ris duwi.
uduhnin. representar Actuar en nombre de otro.
reparar Componer. Ch. ustan. G. G. achulura lemgua. I. represent. M. wala
afanseha / aransehani. I. repair. M. pain watlikara daukaya. P. representarka. Ta.
paskaya. P. ehka. Ta. pis yamnin / anin. witin pani kau.
To. cj lejay. reprobar No aprobar. G. masrguni
reparo Advertencia. Ch. pejtzna. G. / mawanseruni. I. reprove. M. aplasar
aranseha. I. warning. M. saura takuya kan iwan. P. reproba akiwa. Ta. bayakna. To.
kli pain daukiba. P. reparoha. Ta. isning ma popel cj la veles.
pakna / wat kalyulwi. To. cj latjiji. reproducir Repetir. Ch. che otronyarj.
repartir Distribuir. Ch. xerer. G. G. agibedagua / agahuuduni. I.
afarenha. I. distribute. M. sir munaya. P. reproduce. M. kau manas paskaya. P.
kasarka. Ta. yunin / yuwi. To. se a. warki ki. Ta. mahniyamnin.
r e pa s a r Releer lo escr ito. G. reptil Vertebrado que anda arrastrado.
asgragdaya. I. go over again. M. G. animalu aduruhati. I. reptile. M. piuta
dubil walara aisi kaikaya. P. ar kahwar. nani. P. peshwakwa taprchiru. Ta. sauyak
Ta. lamwi yulwi talwi. To. neswa la mijin wilihwa balna.
/ secjol. repblica Forma de gobierno en que
repeler Rechazar. Ch. ironsre. G. la soberana reside en el pueblo. Ch.
asiginara / agura / ariaga uw. I. repel. nojchinam. G. pisi ubau l ichugubai
M. apia takaya. P. warpraka. Ta. wantawa. terencha. I. republic. M. kuntri. Ta. sau
repetir Hacer nuevamente. Ch. cheksun. daklana yak muih bas yamwi. To. nosi
G. aguyuguagduni / ligia meme. I. jastpes.
repeat. M. kli aisaya oh daukaya. Ta. reputacin Fama. Ch. imbutzir.
wisam yamnin. To. neswa vele. G. auseuni / inebesei. I. reputation.
repollo Hortaliza, col. G. repoyu. I. M. kulkanka yabiba. Ta. ayangni kiri
cabbage. M. piaya dusawaya. P. repolloha. bayakna. To. lapj jinwa.
r Ta. babil kungni / ripuyu. To. castlya jin requisito Condicin necesaria. G. musu
piya lo. tigiabalan tubara. I. requirement. M. laka

216
resumir
nani wal wapan kayasa. Ta. duwa atnin P. resolve kiwa. Ta. barangnin. To. cj
kidi. To. tjyat wa. lamijin.
res Vaca. Ch. wakax. G. widu. I. beef. resorte Muelle. G. gulegeti. I. spring. M.
M. bip. P. wakach. Ta. turuh. To. mayola allan warbanka. P. resorteha. Ta. wayar as
p sis. parasni duwi. To. naa tola.
resaca Goma de la borrachera. G. respaldar Respaldo. Ch. korpesyaj.
tabadileha. I. hangover. M. rip tara kriwi G. idregubuni. I. support. M. nina
iwan klabrika takaskiba. Ta. guma. To. mankaika. Ta. ilpni kalahwi. To. cusmpja
pyalitsi. san.
resaltar Distinguirse. G. araudaguni. I. respetar Tener respeto. Ch. bakren. G.
stand out. M. pura luanka puliba. Ta. sutni inbeni. I. respect. M. rispik munaya. P.
yak. To. vyatolos. ppr t. Ta. rispit kalawi / yamwi.
resbalar Deslizarse. Ch. impajrpajr / respirar Inhalar y expeler el aire los
inpitzpitz. G. ragua / agyedagua. I. slip. seres vivos. Ch. musijkar. G. awraguni.
M. mina manki kawanka. P. kaptsh. Ta. I. breathe. M. winka puhbaya. P. hsukuh.
datalna. Ta. wingni puhwi sngka balna. To. vya
rescatar Recuperar lo perdido. Ch. qjues que.
tajwinar. G. adirayana. I. rescue. M. responder Contestar. Ch. takben.
tiwan wina pliki sakaya. P. paska. Ta. G. aunabuni. I. respond. M. una kakaya.
wal yakna. P. raahpshkwa. Ta. kalyulnin. To. nin
reservar Guardar para ms adelante. piya vel.
Ch. chojban. G. areida / amanicha lau. restaurante Establecimiento donde
I. reserve. M. yauhka dukiara swiaya. P. se sirven comidas. Ch. ototwyar. G.
ukatich. Ta. apaknin. To. in majaman. aigaglei. I. restaurant. M. plun auhni
resguardar Defender. Ch. korpesyaj. watla. P. restauranteha. Ta. diukna
G. atnigita / aunigira. I. safeguard. M. bakanwa plisni. To. mo jala nta.
main kaikaya. P. ch. Ta. maintalwi. To. restaurar Reparar. Ch. chenparir. G.
jun vilicj nta toncja. arnseraya. I. restore. M. alki bukaya.
residuo Desecho. Ch. ayanirmawimbutz. P. warka ehka. Ta. wat yamnin / yamni
G. ligiagun / lagrchn. I. residue. M. yamnin.
yuwika. P. apkta. Ta. yayanh. To. tsjan restringir Reducir. G. erdeha / alma.
tsjicj tjapacj. I. restrict. M. plis kum minipis upla
resignar Conformar. Ch. tzayer. G. lurasba. P. ts mnka. Ta. upusnin. To.
argdaguni ngua. I. resign. M. pruwan ma polel jay jiwa.
sarka. P. resignaka. Ta. kaunh watnin. resucitar Volver a la vida. Ch.
resistir Aguantar. Ch. birityen. G. ayanbixirar. G. sra / agguduwa. I.
awnda. I. resist. M. bapi buwaya. P. resurrect. M. pruwan wina buwaya. P.
tpha. Ta. ban sak ki. To. po nin liji. wakatsh. Ta. wat yaklauna / sangka
resolver Solucionar. Ch. imbutzir. G. kalahna. To. mo tjecyala. r
arnsehani. I. solve. M. wabni daukaya.

217
retener
resumir Reducir a tr minos M. aikarbaya. P. pesh pko. Ta. bubulkira
breves. G. achungungudagdni / / kriskira. To. amul lejay.
aradaguagdni. I. summarize. M. revolver Menear. Ch. jujrib. G.
turi prani wal lukanka tak yabiba. P. agbudagua. I. shake. M. pistal. P. awa
resumirka. Ta. parahni nyamna. To. tsicj aye. Ta. miks yamnin / bahanin.
tjepyacj. revlver Pistola. G. uma / bsiledu. I.
retener No dejar que se separe. Ch. nutir. revolver. M. miks munya. Ta. pistal.
G. erdehani. I. retain. M. alki takaskaya. rey Monarca. G. wui / waiyei. I. king. M.
P. peshkasak. Ta. laih watnin. To. po ni kin. Ta. kraunkira. To. jepja jinwa.
tjili. r e z ar Orar con oraciones. Ch.
retirar Apartar. Ch. kiki. G. adseduni Ch.kabajseyaj. G. lemesi / asara / ais.
/ igiruni. I. retire. M. lalah sakaya banku I. pray. M. pura sunra. P. patishta arah.
wina. P. pechka. Ta. saityak dana / Ta. minit yulnin. To. jupj poo vel.
yaklana. ribera Tierra aledaa a un ro. G. laru laru
retornar Volver. Ch. pakaxtyenir. G. duna. I. riverside. M. awala un. P. brh.
agribuda / guya. I. return. M. kli tawaya, Ta. was kung.
watawaya. P. warktebona. Ta. nawatnin. rico Con mucha fortuna. Ch. ajtumin. G.
To. neswa ncuwin. laru. I. rich. M. yantliman. P. nn. Ta.
reunir Volver a unir. Ch. morojsik. G. yankliman. To. plcj tuaa.
aundara. I. reunite. M. asla takaya. P. ridiculizar Burlarse de una persona.
warka nwha. Ta. wat uduhnin. Ch. arastir. G. edeneira / absgaigda
revancha Desquite. G. eyrehabu / / chiga busiganu. I. ridicule. M. sinskas
lariahaun wuribani. I. revenge. M. taka. laka. P. aranuken. Ta. ningkarinin.
P. wakatsh. Ta. wat yakisdi. riego Efecto de esparcir el agua en un
revelar Descubrir. Ch. chujkun. G. cultivo. Ch. tzijtznar. G. lahi. I. irrigation.
ewneduhani. I. reveal. M. mapara takaya. M. li laikaya. P. kamh. Ta. was buinin.
Ta. nukalnin / nukalahnin. To. mo litu.
revivir Resucitar. Ch. bixkes. G. riesgo Posibilidad de peligro. Ch.
asragda / agguda / abgaidagda. I. mabanbanir. G. masuseini / pelg. I.
revive. M. pruwan wina kli rakaya. Ta. risk. M. pat takaya dukiaba. P. sh. Ta. pat
wat sangka kalnin. To. neswa tsjilm. sak ki / sak karang. To. malala myapals.
revocar Dejar sin efecto. G. mabareseni. rifar Sortear. G. faiyeigua. I. raffle. M.
I. revoke. M. lalauvaya, dikaya. Ta. win lulkaya. Ta. winkalanin yamwi. To.
salainin / usnin. To. la jljl lejay / secjolol. ncu jipj jet.
revolcar Derribar y darle vueltas en el rgido Inflexible. Ch. intete. G. derti
suelo. Ch. warku. G. agbahauni maugu. (m) deretu (f). I. rigid. M. diara krna ba.
I. bring down. M. akarbaya. P. unkaprih. Ta. l bayaknin awaski. To. jay tsinya.
Ta. sau yak kaltulnin. To. latsptj. rigor Severidad. Ch. kijnar. G. errehani
r revoltoso Sedicioso. Ch. yaparbir. G. / gagumadihani. I. strictness. M.
gawuibuhaiti / gereguti. I. mischievous.

218
roncar
daukaya ba kat daukiba. Ta. bas yamnin / dikaya panapana. P. phatesh. Ta.
adaryamnin. To. malala jinwa. kunghwi bayakwi.
rincn Lugar pequeo. Ch. makwir. G. rodaja Pieza circular y plana. Ch. tajch.
kn. I. corner. M. un kum yucuanra. P. G. ltru. I. slice. M. piska raun klakan
ashth. Ta. kungyak. To. wa justsjulu kum. P. taska wchh. Ta. pisni lavan ni.
moo. To. tentenem.
ria Pelea. Ch. jajtzbir / tzojyir. G. rodar Dar vueltas sobre una superficie.
ereguni / brbun / wurisiyu. I. quarrel. Ch. xojir / tzotruma. G. labalabahaun. I.
M. unsabanka. P. apahru. Ta. kinhmak. roll. M. karbaya. P. tawrapishka. Ta. kal
To. lepalana jinwa. tulwi. To. tentene.
rin rgano que produce la orina. G. rodear Andar alrededor. Ch. xojjon. G.
kidin. I. kidney. M. kiskamka. P. orwawa. egredaguni / agararahani. I. surround. M.
Ta. kinhmak. To. pjwepja. raun munaya. P. arwchh. Ta. watwalik
ro Corriente natural de agua. Ch. xukur. ki. To. asimul.
G. duna chururuti. I. river. M. awala. P. rodilla Gozne de la pierna con el muslo.
asw. Ta. was. To. s pne jama. Ch. orpix. G. igchg. I. knee. M. lula.
riqueza Abundancia de bienes. Ch. P. chhk. Ta. kalasmak. To. nticj.
tuminir. G. irsini. I. riches. M. ritska, rodillo Pieza cilndrica de rodaje. Ch.
yamnika. P. nntapk. Ta. rits mahni worik. G. ublaba. I. roller. M. raun yary
duwi. To. pajal plcj tyaa. karbaya dukya. P. ptha. Ta. karauni. To.
risa Accin de rer. Ch. tzaner. G. ticj jin.
leherehaun. I. laugh. M. kikanka. P. arkh. rogar Pedir encarecidamente. G.
Ta. kararang ki. To. wii. ayumuragua / ebegira. I. beg. M. pauni.
risueo Que re con facilidad. Ch. P. akahp ap. Ta. yulnin simdis. To. je
ajtzene. G. lhayasun (m) thayasun (f). jonee.
I. smiling. M. kakikra. Ta. alas yulwi kari. rojo Color como el de la sangre. Ch.
ritmo Cadencia de movimientos. Ch. chakchak. G. funati (m) / funatu (f). I. red.
lajbar. G. meli. I. rhythm. M. dans M. karbanka. Ta. pauni(). To. je.
pulanka. Ta. malnin. To. tila jinwa. romance Amoro. G. adarihani /
robar Tomar para s lo ajeno. Ch. xujchin. amuriyaguni. I. romance. M. lihkan. Ta.
G. weruhan. I. steal. M. imhplikan. P. yul yamni kalyulwi putni laihwi. To. napj
katsh. Ta. malnin. To. peques. ntin jinwa.
roble rbol caducifolio de madera dura. romper Hacer pedazos. Ch. wejrun.
Ch. choror. G. hiyna. I. oak. M. usupum. G. ahidagua / atunuagua. I. tear. M.
P. sihsewa. Ta. usupum. To. tsolol. kalkaya. P. wuh. Ta. biswi pis yamnin.
roca Piedra grande. Ch. pojptun. G. dbu. To. lists.
I. rock. M. walpa tara kum. P. sh uya. Ta. roncar Hacer ruido spero con el
kidara nuhn. To. pe pn. resuello cuando se duerme. Ch. arwarni.
roce Pasar una cosa tocando la superficie G. ahunduha. I. snore. M. kratwaya. P. r
de otra. G. signei. I. rub. M. irbanka,

219
ropa
ktkta arah. Ta. arknin. To. mwen pjacj lalhni warwiba. P. saus swas. Ta. bas
p / jyolo. lalah. To. jay tsylcj.
ropa Vestido. Ch. bujk. G. dagua. I. ruido Sonido molesto. Ch. chachakna. G.
clothes. M. kwala. P. . Ta. asna kanin umalali / asauhati. I. noise. M. bin. P. rh.
din. To. pll. Ta. bin ni. To. jas pjacj.
rosa Flor del rosal. Ch. chir. G. fului ruleta Juego de azar en que se lanza una
funayumatu. I. rose. M. tangni rosa. P. bolita sobre una rueda giratoria. Ch. ajner.
h. Ta. tangni rusa. To. pjay l. G. huara lauti fariaigua. I. roulette. M.
rosario Rezo catlico a la virgen. Ch. pulaika dukia kum. Ta. rulita ni. To. mpes
kubseyaj. G. iain ksifiku. I. rosary. M. la pel jinwa pwleta.
katolik pura sunra awa ba. Ta. rosariu. To. rumbo Direccin. Ch. bat. G. pisi
pjay l wa. bayaraguati gadrgua ligiri. I. course.
rosca Vuelta de espiral del tornillo o la M. pliska anira ba, auyaba. P. tahnewaken.
tuerca. G. murudaglei / lamuruha. I. Ta. yakut. To. ma sel ca jum.
srew thread. M. kru untika ba. P. atorch. rumor Voz que corre entre el pblico. Ch.
Ta. kru. To. jos la jul. kabeyr. G. agllhauni. I. rumour. M.
rostro Cara. Ch. jut. G. igbu. I. face. aisanka waliba. P. pesh taka as ehw.
M. mawan. P. watapak. Ta. munh / ni. To. Ta. muih yuyulwi. To. nin jawelepj pjacj.
vyala. rural Relativo al campo. G. adguna
rotacin Giro de la tierra sobre su eje. / barwana. I. rural. M. plis laihura
G. graraha laruguana. I. rotation. M. pawanka apu ba. P. kaha ahrna chata. Ta.
wilwi tawiba. P. tamanka. Ta. sau tayalwi sau warkni tak yang. To. joc moo jinwa.
pani yak. ruta Itinerario. Ch. nojbir. G. ma /
roto Hecho pedazos. Ch. xajra. G. meri / asgraglei. I. route. M. aipliska
heguati (m) heguatu. I. torn. M. kalwan, auyaba. Ta. kidi munh,ki.
aisawan. P. tawuh. Ta. dauhkalka. To. rutina Costumbre inveterada. Ch. bach.
la tjcem. G. chuni / lisibaan / febigi. I. routine. M.
rtulo Letrero. Ch. uyarenar tzijb. G. sim dukia klikli daukibasbado / satadi. P.
aunwenbun uhadaigi dadiu lidan aban pera kpah kapah ishker. Ta. kapat mana
fulasu. I. sign. M. ulbanka tara kaikaya / yakut ki. To. napj najas jin lejay.
bapi ba. P. rotuloh. Ta. mark yamwi ulna.
To. tjacj ne tsylcj.
rubio De color parecido al del oro.
Ch. chakpuren. G. funati tidiburi /
egelewehati tilagirun. I. blond. M. tawa

220
sbado
sbado Da despus del viernes. G. I. sack. M. krukus. P. sacoha. Ta. saku /
samudi. I. saturday. M. satadi. P. sabadoha. krukus. To. tsjan mo latolon. s
Ta. tawaih mani. To. tacj sbado na. sacrificar Suf rir un dao
sabana Llanura extensa. Ch. b.ojchib. G. voluntariamente a favor de otro. Ch.
sawanaugu aunwbun fulasu madurudeti. kubesyaj. G. agreweida. I. sacrifice.
I. savannah. M. kualyapaya. Ta. walang M. wina ikanka. P. patapesh warkuas. Ta.
nuhni. To. jas la wn. panis kalyamwi. To. tsjan ynan.
sbana Pieza de tela que cubre la cama. sagrado Dedicado a Dios. Ch. kubse.
G. sidi. I. sheet. M. yapaia kwalka. P. G. madgaunti (m) madgaunti. I. sacred.
tunu. Ta. sityapa. To. tsuts lejen nta. M. dawan lakara kulkanka briba. P.
saber Tener conocimiento. Ch. natar. G. sahna. Ta. papah. To. pajal sala.
subudi. I. knowledge. M. nukaya. P. rr. sal Cloruro de sodio para condimento. Ch.
Ta. u atnin ki. To. sele. atzam. G. salu. I. salt. M. sal. P. take. Ta.
sabor Sensacin que producen las kuma. To. solim.
sustancias en la boca. Ch. tzerer. G. salario Sueldo peridico. Ch. tumin.
lisem / ligaburi lauchun. I. taste. M. G. bafyeiha. I. salary. M. aimana. P.
aunhka. P. ach. Ta. auhni dakawi tinpas artahmhas. Ta. waiku bitik lawakidi. To.
yak. To. sya ama. tmel yaylacj la ejay.
saborear Apreciar con placer. Ch. salida Parte por donde se sale. Ch.
intzajir. G. auchai lisem. I. taste. M. ulokib. G. fur. I. exit. M. takuaika. P.
yabalka saukaya ba. P. akahmas. Ta. auhni apaska. Ta. kalahnin plisni. To. pjeaa
dakanin. To. syamatsja. lawinin.
sabroso Delicioso. Ch. intzaj. G. semti salir Ir de dentro a fuera. Ch. lokoy. G.
(m) semtu (f). I. delicious / tasty. M. sa afribuni. I. go out. M. taakuaya. P. aps.
auhni. P. acha. Ta. auhni ki. To. cj Ta. p kaupak ahwayak. To. pjea jum.
syama. salvaje Que vive en la selva. Ch. ajkopot.
sacapuntas Utensilio para sacar punta a G. machlaguti. I. savage. M. wail. P.
los lpices. G. lagrihagle abrglei. I. awaharu. Ta. wail panpas din. To. tajan
sharpener. M. ta daukaika. P. ahhpaska. pn joc moo wine.
Ta. lapis subangnin. To. ya lasew. salvar Librar. Ch. chujkanik. G. esfura.
sacar Hacer salir. Ch. lokes. G. asagaruni. I. save. M. swakbaya. P. arahpesh. Ta.
I. take out. M. sakaya. P. ps. Ta. yaknin / subitnin / pri yamnin. To. cj tjepyala.
yakpamnin. To. pjela listsi. sanar Recobrar la salud. Ch. tzajkar.
sacerdote Hombre consagrado a Dios G. areidaguagda. I. cure. M. rakaya. P.
que dice misa. Ch. nuch. G. fdi / fdiri. ehtish. Ta. raunin. To. tsiucja.
I. priest. M. katolik chotska aisika. P. sancionar Imponer pena. Ch. tzatzbir
parh. Ta. padri. To. mpapay jiwa. / kabnarir. G. aungura / afinira. I.
saco Bolsa de tela u otro material abierto sanction. M. saurka tawan kulkanka. P.
en su boca. Ch. mukuk. G. sag / abri. arahtuk. Ta. l yak anin. To. tmel jaylacj
maen.

223
sandalia
sandalia Calzado con una suela y satisfacer Complacer. Ch. wajkunarir.

s correas. Ch. xanab. G. gaidi. I. sandal. G. ichiga igundani. I. satisfy. M. auya


M. sandal. P. tah pshka. Ta. sangklita. pah kaya. P. arah menchpar. Ta. kalawak
To. tsjom lopitj. yamni kaldaknin. To. cj jos tjepyala.
sanda Fruta de corazn rojo. G. badiya. sazn Punto que debe tener un guiso. Ch.
I. wartermelon. M. rayapisa. P. sandiah. neb. G. lagganagu aigini. I. seasoning.
Ta. sandia put pauni. To. jastuntun. M. tilwan. P. tusti. Ta. pitni ki. To. yom
sangrar Verter sangre. Ch. chichir. G. jastyocj.
eseira. I. bleed. M. talasakaya. P. ur sebo Gordura. Ch. chichmar. G. sebu. I.
chh. Ta. kiri. To. as tjepyala. sebum. M. bip batanka / piska tara wina
sangre Lquido rojo que circula por venas sirpika kum. P. tamukti. Ta. salan. To.
y arterias. Ch. chich. G. hita. I. blood. pan jinwa.
M. tala. P. ur. Ta. pauni sininwa munh seccionar Dividir en secciones. G.
kiri. To. as pyala. afrenra. I. divide. M. baiwaia. Ta. pisni
sapo Batracio. Ch. kopopo. G. huwa. I. yak yaknin. To. jupj ca mpaques.
toad. M. suklin. P. pukupuku. Ta. muku. secretario Funcionario que anota. Ch.
To. vin. ajtzijbayaj. G. abrhatu (f ) abrhati (
saquear Apoderarse violentamente de m). I. secretary. M. asla takanka ra aulbra
lo que hay en un lugar. Ch. xujch. G. ba. P. kakorska. Ta. apis muinh. To. iyasa
achchiha / iwaruha sun eiti. I. raid. M. nsem.
tak sakaya. P. paska. Ta. parasni kaupak secreto Oculto. Ch. mukur. G. ibidewati
dunin. To. pequen jinwa. / magnbun / maynuhauwanti. I. secret.
sardina Pez marino azulado comestible. M. yukukanka. P. kr. Ta. malsakna din.
G. guisawa. I. sardine. M. bilimh. P. To. nooya.
okkh. Ta. bilam. To. cjul tsjicj. sector Parte de una cosa. Ch. nuktures.
sarna Enfermedad contagiosa de la piel. G. kuat. I. sector. M. pliska wala
Ch. sar. G. walawali. I. itch. M. sus. P. kumsecuestrar / upla aitahkiara yukuki
braska. Ta. mara. To. tsuyos. ba. Ta. di pisni as. To. inea.
sartn Vasija redonda con mango, ms secuestrar Privar de libertad a alguien
ancha que alta. Ch. nojbejt. G. fuidea / para exigir recompensa. Ch. muku. G.
saudiayau asuiduhaglei. I. frying pan. armudaha grigia luagu seinsu. I. kidnap.
M. brit ankaika. P. sr. Ta. kik busni din. M. upia ra implikaya. P. sukuhapaka. Ta.
To. tsooy. laihwi malna. To. lentjevyala.
sastre Persona que tiene por oficio sed Gana de beber. G. magrabu / feb. I.
hacer trajes, camisas, pantalones. Ch. thirst. M. diran. P. asotok. Ta. wasdinin.
ajchuymar. G. ahchaguti hasutun To. s nive.
eyriu. I. tailor. M. kuala sasipra. P. sedar Calmar. Ch. inwajkerir. G.
kaportah. Ta. sana biyang. To. pll armagda. I. calm. M. wira alahbayaba.
salul nta. P. arkachihwa. Ta. danin. To. jun jinwa.

224
seal
sedimento Materia que se posa en el semilla Parte del fruto que origina una
fondo de un lquido. Ch. tinamir. G. nueva planta. Ch. sab / ut. G. tila nad / s
lagchun. I. sediment. M. li tasba wal ila. I. seed. M. sahmuk. P. katrw. Ta.
taski aubiba. P. achre i chihi. Ta. tatasni / pan minik. To. setel.
yayanh. To. s tjmujupj. sencillo Que no tiene complicaciones.
seducir Persuadir suavemente al mal. Ch. ajkunkun. G. merenguti (m)
Ch. imbutzir. G. akimaha / adaiha / merengutu (f ). I. simple. M. isi. P. aoht.
amriyagua / amaura / akuisia. I. Ta. isi din. To. lapj way.
seduce. M. maisa kapanka. Ta. tan sensacin Impresin que se recibe en los
kaupak. To. tsil. sentidos. Ch. kunkunbir. G. faini / duru.
seguro Libre de riesgo. Ch. inmojy inte. I. sensation. M. diara kum watakbia luki
G. chti / chtu. I. secure. M. raitka. P. i ba. Ta. kulwi dakawi. To. pjay jacj jin
arpeshtipe. Ta. yamni pat diski / karang. najas.
To. ncu tcj. sensible De gran sensibilidad. Ch.
seis Cinco ms uno. G. sisi. I. six. M. kunkunir. G. masuhanti. I. sensible. M.
mtlalkahbi. Ta. singka minit as. painka ailal briba. P. ahrah en shkw. Ta.
seleccionar Escoger. Ch. sakarir. kulnin yamni. To. ss jupj.
G. anuradahani / asuresiha. I. select. sentar Apoyarse con las nalgas en una
M. wahbisakaya. P. akahmanas. Ta. silla. Ch. ch turer. G. aruni. I. sit. M.
walyaknin. To. ninana ca nsem. iwaya. P. chah. Ta. saram karak yalahwi.
sellar Poner sello. G. atanpuhani. I. seal. To. moo.
M. sain munaya. Ta. siyu birnin. sentencia Resolucin del juez. Ch.
sello Utensilio para estampar. G. tanpu. kayen. G. duru lumagieti ldu. I. sentence.
I. seal. M. tam. Ta. tamp birwi. To. M. aipatka aibapaya kler munanba. Ta.
jastuntun tjapacj. lani yamwi. To. cawilta moo moonsopj.
selva Terreno poblado de rboles. Ch. sentido Cordura. Ch. yajtbir. G. seinsi.
nukte. G. dabara / dabiya. I. jungle. M. I. sense. M. sins. Ta. dutni kaldakawi.
unta. P. waha. Ta. pan pas. To. joc moo. To. jola.
semana Perodo de siete das. G. dimsu. sentimiento Impresin causada en el
I. week. M. wik. P. semanaha. Ta. wik as. nimo. Ch. natanwinaj. G. sandigua
To. cinquiaa jyawca. ngua. I. feeling. M. sinslukanka. P.
sembrar Esparcir las semillas en la ahramenchkwa. Ta. yamni kaldakawi.
tierra. Ch. pakmar. G. buna. I. plant. M. To. jin jola.
mangkaya. P. tsh. Ta. dahnin sau yak. sentir Experimentar sensaciones. Ch.
To. jisin. ayanir. G. asndirei. I. feel. M. aiwinara
semejar Parecer. Ch. merujaxir. G. aidarawaliba. P. sentirka. Ta. yamni
genegeni. I. resemble. M. wala baku kaya. dalkanin. To. najas.
P. chen. Ta. patk / talya ki. To. no jin seal Marca. Ch. uyarerachir. G. sarini.
justa. I. signal. M. sain. P. markahas. Ta. makni.
To. nin ca nsem.

225
sealar
sealar Indicar. Ch. tuchyer. G. arauda aipaswaya. P. ataunwa. Ta. alkaldi
s luagun. I. point. M. sain munaya. P. kaluduhwi yulbabawi. To. amulu sepala.
sealarka. Ta. yunin / kulnin. To. jupj na. sexo Condicin que distingue al macho de
seor Tratamiento de cortesa. Ch. la hembra. Ch. kurwar. G. g. I. sex.
winikix; ixikix. G. waiyei (m) / waiyau M. waitna an mairin piskaba. P. chnu.
(f). I. sir. M. almuk. P. pesh chaenkapar. Ta. al kidi sat uk ki yal karak. To. yom
Ta. muih barak. To. yom quepj. quepj jinwa.
separar Desunir. Ch. puknar. G. siembra Terreno sembrado. Ch. upakma.
adisedaguagda. I. separate. M. sakaya. G. bunagua. I. sowing. M. diara
P. ka pchka. Ta. saityak yaknin. To. mangkan. P. tsh. Ta. sau dahna. To. isine.
nooya maajam. siempre Que ocurre en todo tiempo. Ch.
septiembre Noveno mes del ao. G. nefu ukinar. G. suwan dan. I. always. M. ban.
hati. I. september. M. mani sirpi. P. yawi P. akamperi. Ta. kapal manah ki. To.
tach. Ta. supa waiku. lovin.
sepultar Enterrar un cadver. Ch. sierra Serrucho. G. siyara. I. saw. M. sa
mukmar. G. abuna / abuna furumegua tara. P. erchka. Ta. s. To. patja nta lo.
katai. I. bury. M. bikaya. P. pesh nchka. siesta Descanso durante la labor. Ch.
Ta. muih as nunin. To. jatocj. jiri. G. emraguni. I. nap. M. yapan kum.
sequa Tiempo sin lluvia de larga P. descansarka. Ta. risduwi. To. tawana
duracin. Ch. takinar. G. mabaini. I. dry mali wa.
season. M. lakan, lawan. P. asotua. Ta. siete Seis ms uno. Ch. inmojy chate. G.
kurih naini. To. s vya. sed hati. I. seven. M. matlalkahbi pura
serio Que obra con ref lexin. Ch. kumi. Ta. tiaskau as.
matzene. G. mahuauwanti (m) signatura Firma. Ch. tzijban. G. sain
mahuwaunwtu. I. serious. M. kunin kas / abusuagu. I. signature. M. san munaya.
o kiras. Ta. yalahwi kulawi yamwi. To. Ta. ayang sutni. To. papel pjani nin l.
tsinya jin justa. significar Dar significacin. Ch. xe
serpiente Reptil, vbora. Ch. chan. G. warchyar. G. irichani. I. mean. M. satka
hewe. I. serpent. M. piuta. P. ebis aka. Ta. walara aisaya ba. P. signifikarka. Ta. pat
bil sau yak wilihwi. To. lats. atnin. To. nin pja lo.
serrucho Herramienta con dientes para silbar Dar silbidos. Ch. xuxbar. G.
cortar madera. G. sara. I. saw. M. sa sirpi. inwiraha. I. whistle. M. wasbayaya. P.
P. erchka. Ta. s anan kira. To. mpes la kch. Ta. wiuhnin. To. lipus.
qjuilil. silencio Ausencia de sonidos. Ch.
servir Ser de utilidad. Ch. takresnar. G. chanche. G. maniga. I. silence. M.
eseiwida. I. serve. M. ilpka takaya. P. sapkaya. P. katra. Ta. apdis. To. lyasa
awarpari. Ta. ilpn atnin. To. in mea. way.
sesin Reunin de una corporacin silla Mueble para sentarse con cuatro
o un grupo para tratar un asunto. G. patas y respaldar. Ch. kajn. G. hala /
damurigua. I. session. M. asla takaya, sesi. I. chair. M. iwaika. P. achaha. Ta.

226
sobra
sini kalni arungka yalahnin din. To. casaa singular nico. Ch. intereytzijb.
laosos. G. labgua. I. singular. M. kumi. P. s
sima Abismo. Ch. tujor. G. lun. I. chasm. sgularka. Ta. parni dis. To. pjani pjin.
M. purara il. P. choh katuk cha. Ta. sulihni siniestro Funesto. G. agduni. I.
nuhni. To. casaa. sinister. M. trabil kum takan dukia. Ta.
smbolo Emblema. G. saini / ma / emei. di tapalni / dutni.
I. symbol. M. kulkanka tara yabiba. P. sinnimo Vocablo de parecida o igual
sinestroha. Ta. simbulu. To. nin justa. significacin. Ch. tzibtyachlarob. G.
similitud Parecido. Ch. inxojtir. G. ligirameme / luguyameme (m) tuagumeti
gengeguati. I. similarity. M. sim dukia (f ). I. synonymous. M. diara kum nina
ba. P. chn. Ta. talyaki. To. nin wa l. wal pura ba. P. sinonimoha. Ta. sim satni.
simio Mono. G. megu. I. ape. M. urus. P. To. nin piya lo.
urs. Ta. urus. To. tsiyu jinwa lo. sntoma Indicio. G. asandiraguni ngua
simpata Afinidad. Ch. tzintza. G. / basandirun buaugua. I. symptom. M.
hinsieguti. I. sympathy. M. talia laik siknis saurka wandaukiba. P. sintomaha.
kaikiba. Ta. wanaihni. To. quelel laseja. Ta. sain ni. To. wacam tyaa.
simple Sencillo. Ch. matran. G. magniti. sirena Alarma sonora. G. sna / agyuma
I. simple. M. aunkas. P. aohuta. Ta. isi din baranahana. I. siren. M. liwa mairin. P.
as. To. cj way. alarma aranai. Ta. was muih yal. To. quepj
simplificar Hacer ms sencillo. G. cjul socj jinwa.
afesehani. I. simplify. M. tara winw sirpi sistema Conjunto ordenado de elementos
daukaya ba. P. aohutaka. Ta. klir yamnin. que constituyen un fin. G. apakhani lidan
To. nin piya. sun lemei furendei. I. system. M. lka. Ta.
simulacro Simulacin. Ch. sarirna. ampat as yamnin lani. To. ne nin.
G. abahdaha / ayeiha / lenegeyuma. I. sitio Lugar. Ch. turtar. G. kuat. I. spot.
simulacrum. M. diara rait kum pulankara M. pliska. P. kuk as . Ta. kidi pani. To.
lakib. Ta. talya / patki. To. pajal quelel liji nin ta.
jinwa. sobaco Concavidad del cuerpo en el
simular Fingir lo que no es. Ch. irseyaj. arranque del brazo. Ch. che. G. galaga.
G. afranguagdni. I. feing. M. diara I. armpit. M. klukkia. P. lalak. Ta. balntak.
kum rai baku daukiba. Ta. alas kalyamwi. To. mpy poo lapj cji umtsa.
To. vecj pee jin liji. sobar Palpar para aliviar. Ch. sojba. G.
s i n d i c ato Organizacin de los aspaha. I. rub. M. aubaya. P. brs. Ta.
trabajadores de una empresa. Ch. murnin / salapnin. To. syonta.
morajjorir. G. haundau nadagimaitia sobornar Pagar a otro por un favor
luagu yti haun. I. trade union. M. war ilcito. G. ageiruwani. I. bribe. M.
uplika nani asla takanka. P. sindikatoha. upla ra lalah wal atki ba. P. artamiha. Ta.
Ta. wark yamyang kaluduhnani. To. iyom yusyamna. To. lapj latjiji wa.
amulu jatja nta. sobra Residuo. Ch. ketrib. G. ligiragun.
I. leftovers. M. kau takaskiba. P. apuk ti

227
sobre
tawarki. Ta. yayanh wat wakidi. To. newa P. . Ta. m yaringwi sau yak. To. lotsacj
s tsjiwa jaasa. / tsacj.
sobre Encima. Ch. tujor. G. ligbuagu. I. soldado Militar recluta. Ch. ajkojk. G.
above. M. wauhtaya mangkaika. P. a aya. sudara. I. soldier. M. upla kauhru. P. as.
Ta. minityak. To. casaa. Ta. militar. To. mpapay jatjam jup lo.
sobresalir Aventajar. Ch. imbutz. G. soldar Unir slidamente dos cosas. G.
chublugu. I. be outstanding. M. tilara akakha, abdileha grabu. I. weld. M.
kau takayaba. P. ats apspar. Ta. yamni slilki prakaya. Ta. parasni birnin. To. po
kalahna. To. pes pjea tjeme. tsilcj.
sobrevivir Vivir uno ms que otro en una soledad Falta de compaa. Ch. b,ajnerir.
tragedia, por ej. Ch. bixijo. G. asalwaruni G. bugaa. I. loneliness. M. myakan kaya
/ aguyuguni. I. survive. M. prura wa aklibi ba. P. aspe. Ta. muih dis alas sak ki. To.
rayakaya ba. P. warka chapar . Ta. sangka jusapj p.
ki uk balna kalpak. To. ma tjepee p. solicitar Pedir. Ch. kajtin. G.
sobrio Que no est borracho. G. chuun amuriyaha. I. ask for. M. makabanka. P.
tau (f ) chuu lau (m). I. sober. M. praut. kaph. Ta. yulnin. To. la temyona.
P. misohti. Ta. uya bla awaski. To. tjelyaja solidaridad Adhesin. Ch. wajkunarir.
nenin. G. gamadauni. I. solidarity. M. upla
sociable Que tiene buen trato con los payakara tabaikiba. P. askentish. Ta.
dems. Ch. ajkomon. G. gumdauti / ilpyamnin / . To. po ss nsem.
gagsuntu. I. sociable. M. upla wal pain slido Firme. G. dergubuti (m)
ba. P. pesh akua yo enishpari. Ta. muih dergubutu (f). I. slid / strong. M. piska
kalpak yamni. To. ma quelel jusapj tonja. kumi. Ta. pamni / parasni / dadasni. To.
sof Silln con varias plazas y respaldar. jusapj jinwa.
G. hala gestran / hala dagrgti. solitario Falto de compaa. Ch. bajner.
I. sofa. M. iwaika swapni ba. Ta. sini G. tabuguragtu (f) labuguragti (f ). I.
yudutni. To. casa la sos. lonely. M. upla yakan taukiba. Ta. alas ki.
sofisticar Hacer difcil. Ch. intran uche. To. po cj wa nsem.
G. bugini. I. sophisticate. M. dira isi kan soltar Desatar. Ch. witir. G. afda.
karna daukiba. Ta. minipis lanimanah. I. loosen. M. lanhkaya. P. aryk. Ta.
sofocar Apagar. Ch. tapes. G. durnadei uluhnin. To. syocj.
/ bargdn fursei. I. suffocate. M. isti soltero Que no est casado. Ch. machi
daukaya wat ba. Ta. isti manah. To. pajal unujbi. G. suldeu (m) suldea (f). I.
quelel jama. single. M. mayas. P. arkwanu. Ta. al dis
soga Cuerda. G. bsali. I. rope. M. nana ki, yal dis ki. To. jusap p ma tjowaya.
mangkaika. P. terska. Ta. alah / wah. To. solucin Resolver una duda. Ch. imbutz.
p. G. le ligiabai. I. solution. M. wapnika. P.
sol Astro que ilumina a la tierra durante soluconha. Ta. di as barangnin. To. cj
el da. Ch. kin. G. weyu. I. sun. M. lapta. ca nsem.

228
sublime
solventar Arreglar cuentas. Ch. soporte Apoyo. Ch. takresnar. G.
abtzana. G. arnseha. I. settle. M. liderebugu / lebu / larha. I. support. M. s
wapnika mangkaya. P. solventarka. Ta. ta baikaya. P. akatak. Ta. uk. To. tsomis.
taras barangnin. To. cj mpalas. sorbo Trago. G. auchuhani / achhani. I.
sombra Falta de luz. Ch. meyn. G. sip. M. dira kum utwiba. Ta. timpas as /
hamua. I. shadow. M. dista. P. suk. Ta. dina as / dalna as. To. capje myn jinwa.
dista. To. tsocja / tsjoca. sordera Privacin de la audicin. Ch.
sombrero Prenda con ala para vestir la mawnbi. G. maganbadi. I. deafness. M.
cabeza. Ch. bitor. G. bunidi. I. hat. M. kiama prawanka. P. weshtu. Ta. tapan
trahat. P. s tuk. Ta. trahat. To. jay osopj. birna / pukna. To. ma pjoca.
sonar Producir sonido. Ch. tzilun. G. sordomudo Que no oye ni habla.
ekencha. I. ring. M. kanbaya o prukaya. P. Ch. ajmawojron unbi. G. maganbun
rh. Ta. kanghnin. To. wocam jisin / jisin. mariagun. I. deaf and dumb. M. kiamas
sonido Sensacin que se percibe con el bilas. P. kapastu weshtu. Ta. yul dakawas
odo. Ch. ubnar. G. umalali. I. sound. M. / bauwas. To. ma pjoca ma vele.
binka. P. arahna. Ta. tapan karakdi binni sorprender Coger desprevenido. G.
dakawi. To. jaspjacj. adeiragua. I. surprise. M. dahra walras
sonrer Rerse levemente. Ch. tzener. alkaya. P. hpch. Ta. dulaunin / dunin.
G. hayasa. I. smile. M. kikaya. P. ark. To. lecj tjeya.
Ta. kari. To. tjuwii. sortear Rifar. G. faieigua. I. raffle.
sonrojar Enrojecer el rostro. G. anga M. wintakaika daukaya. Ta. win kalnin
busganu. I. blush. M. yaka mawan pauni din as.
takaya ba. P. awatapak pahktish. Ta. munh sortija Joya. Ch. takresna. G. bag.
pauni. I. ring. M. bankil. Ta. ting anin / . To.
soar Fantasas durante el sueo. Ch. nancpwempa jinwa.
waykar. G. ewneduha. I. dream. M. sospechar Dudar. Ch. nachbun. G.
yapri sauhkan kaikaya. P. hch. Ta. egesihani. I. suspect. M. namhpanamhpa
aminin talwi / wa. lukaia. Ta. kidi kultayang. To. jupj na
sopa Caldo. Ch. uyarar. G. ira / lasusu. I. canacj nin nola.
soup. M. plun laya. P. ta. Ta. di wasni. sostn Apoyo. Ch. nachar. G. ubedina.
To. castlya ss. I. support. M. alkaika. Ta. yakat pawat
soplar Impulsar el aire con la boca. Ch. wi,na. To. po ni tijily.
wajrir. G. furuni. I. blow. M. puhbaya. sostener Apoyar. Ch. nachares. G.
P. h. Ta. tinpas karakpuhnin. To. sej. rgda. I. hold up. M. alkitakaskaya. P.
soportar Sostener una carga. Ch. kw ak. Ta. laihwi pawat wi. To. potjilis
ukekwar. G. awanda. I. support. M. alki / potjlis.
takaskaya. P. ku kua ak. Ta. di tihini as. sublime Excelente. G. grigia buiti,
To. pna os ma nola. gausanti. I. sublime. M. pura luwan pain
ba. Ta. yamni. To. ucj la nyiji.

229
subordinar
subordinar Sujetar a una dependencia. sudor Humor segregado por las glndulas

s G. laigili lidanti bafu. I. subordinate. M. sudorparas. Ch. burich. G. larauga.


lalka wina ninkaba. Ta. yulni dakawi / I. sweat. M. laptika. P. ontishka. Ta.
dakanin. To. niyom pa poo lanucj. walahdasna / walanhdana. To. nooya nt
subrayar Enfatizar. Ch. xijbabir. G. wa.
arihagdaitima. I. underline. M. ulbanka suegro Padre o madre del marido de
muntaramark mangkib. Ta. watwat la mujer respecto al otro. Ch. pixan. G.
yultayang / yulwi. To. ly ttj. gr (f) medemu (m). I. father in law.
s u b s i d i o Apoyo monetario. Ch. M. mdapnika. P. tku / tawaha. Ta. usa /
inchamsen. G. idmuei. I. subsidy. M. ta uksah / unas. To. joyom / niyam.
baikanka lalah wal. Ta. lalah / basni. To. suela Parte del zapato que toca el suelo.
temel jaayapj jepjapan. Ch. kewer. G. lubua tugudiugu sabadu. I.
subsistir Sobrevivir. Ch. turerir. G. sole. M. daiwan taya paskan. P. kaw. Ta.
afgua abagaida. I. survive. M. diara sus palan. To. ntsjam osopj alaa.
kum wal raya brikayaba. P. ypecha. Ta. suelo Superficie de la tierra. Ch. rum. G.
sangka atnin ki. To. ps tj. muraugu. I. floor. M. tasba. P. kuk. Ta.
subsuelo Capa que est debajo del suelo. sau yak. To. ama.
Ch. tujorum. G. fulasu alduhauwali lub suero Disolucin medicinal de agua
bunagua. I. subsoil. M. tasba munhta con sales. G. lachibaha ilaglei. I. oral
krikanka walaba. P. kuk awak. Ta. sau rehydration solution. M. bip tialka laya
dinit yak. To. ama ala a. wina sakiba, talara. P. sueroha. Ta. suiru.
suceder Acaecer. G. asusduni / susrei. To. vacatsots ss.
I. happen. M. pat kum takayaba. P. tsh suerte Casualidad. G. ubnuru. I. luck.
kwa. Ta. kalahna / kalahwi. To. nin ca M. tapain. P. suerteha. Ta. suirtini. To. oy
nsem. se nenim tsee.
suceso Acont e ci m ie nto. Ch. suficiente Bastante apto. Ch. jaxtaka.
mabanbanir. G. uganu / lamisei. I. G. buidgti. I. sufficient. M. aitani. P.
event. M. pat kum. P. ias tshk. Ta. di suficienteha. Ta. mahni ki / aitani ki. To.
sa kalahna. To. nin tjepyala. tcj quinam.
sucio Falto de limpieza. Ch. xex. G. sufrir Padecer. Ch. mabanban. G.
tukoma / tipilan. I. dirty. M. taski. P. sfuri. I. suffer. M. alba takaya. P.
shptk. Ta. taski / tatasni. To. te wa. sufriskchua. Ta. panis wauhwi. To. ma
sucursal Dependencia subsidiaria. Ch. se le onin tjepyala.
numerir. G. tiragua. I. branch. M. atkaika sugerir Aportar ideas. Ch. irseyaj.
tarkika wina sirpika ba. Ta. bakannin. To. G. ichigai lubliti. I. suggest. M. tanka
noo toncja pjawa. yabaya. P. tkah. Ta. kalyulwi / isning
sudar Transpirar sudor. Ch. uburich. G. pakwi. To. nin tjevele.
arugaduni. I. sweat. M. laptika sakaya. sujetar Asir. Ch. nachar. G. arguda.
P. ontsh. Ta. walahnin. To. pj ly awa. I. hold. M. alki takaskaya. Ta. pawatnin.

230
sustentar
suma Reunin de muchas cosas. Ch. tziki. suponer Dar por real una cosa. Ch. erach.
G. aundaha. I. sum. M. pura suniya. P. G. egsihani. I. suppose. M. lukanka kum. s
sumaha. Ta. di mahni. P. ias yar tapari. Ta. ramh kapatki.
sumar Operacin matemtica de agregar. supremaca Superioridad sobre los
Ch. tzikmar. G. audahani. I. add up. M. dems. Ch. bajxanir. G. luwain iuni. I.
pura suni kulki waya. P. sumarka. Ta. supremacy. M. karnika tara bri kum. P.
minit birnin,na. atonna. Ta. muih nuhni.
sumergir Meter bajo del agua. Ch. s u p r i m i r Omiti r. Ch. sat a. G.
oseja. G. abuluhani. I. submerge. M. mut agmuchaguagda. I. suppress. M. tikaya
dimaya. P. asowak tok tk. Ta. din anin. o dikaya. Ta. yaknin.
su m i n i strar Proveer. G. ichiga supurar Echar pus. Ch. lokpoj. G.
katabalan. I. provide. M. upla kumra lbulehan lh. I. suppurate. M. sawikara
nitka yabismaba. P. suministrarka. Ta. mabiara alkiba. P. at tih chewa. Ta.
puwi dana. pulni kalahwi.
s u p e r ar Vencer. Ch. kapa. G. Sur Punto cardinal opuesto al Norte. G.
awanseruni. I. overcome. M. pawaya. P. suedi. I. south. M. saut. P. kr. Ta. dang
superarka. Ta. bit kalyamna. saitni.
superficie Parte externa de un cuerpo. surgir Brotar. Ch. lakna. G. fuacha.
Ch. witzir. G. ligibuagu. I. surface. M. I. arige / to emerge. M. takanka kum. P.
purara. P. r. Ta. muinh minitkau. tishkua. Ta. dut kalahwi.
superioridad Persona de mayor s u r t i r Proveer. Ch. but u r. G.
autoridad. Ch. nojta. G. uni / bagua abinchagda lau ilagu. I. supply. M.
tungua / iu tlana. I. superiority. M. diara auhbi bangkaya. P. w ch. Ta.
sut purara lukanka. P. asta atnna. Ta. mahni punin.
tunun as. s u s p e n d e r Detener una accin
supervisar Inspeccionar. Ch. chujkun. temporalmente. Ch. jacha. G. aramagda /
G. iryahati. I. supervise. M. pura kaikaya. halachaguagda. I. suspend. M. bukaya.
P. ch tech. Ta. wat wi talnin / lawi talnin. P. shpak. Ta. kunh duwasak ki.
suplantar Ocupar fraudulentamente suspiro Expiracin sonora en seal
el lugar de otro. Ch. irbir. G. liwauhaun de pena, alivio, etc. Ch. musijk. G.
biyabun lau marsualug. I. impersonate. awraguguni. I. sigh. M. sari wal
M. taiban laka. Ta. uk pani yak kana. aiwangka buhbiba. P. shmak. Ta. wingni
suplemento Complemento. G. lrun / puhwi.
launa. I. supplement. M. tabaikanka kum. sustancia Lo que hay de permanente en
P. rch ts. Ta. sutni / birna / wa. un ser. G. uba. I. substance. M. dira
suplicar Rogar. Ch. kajtina. G. kum selp ailaya aipaswiba. P. sustanciaha.
ebgira. I. plead. M. aiumpirka aisaya. P. Ta. di wasni.
suplikarka. Ta. yultayang. sustentar Sostener. Ch. chonar. G.
ichiga tideregubu. I. sustain. M. tabaiki
brikaya ba. Ta. kaunh atnin.

231
sustituir
sustituir Poner a una persona en lugar susurro Murmullo. Ch. aru. G. gll /

s de otra. G. gemguani. I. replace. M. wala agllha. I. whisper. M. karma muntara


sins munaya. P. akwas tuk. Ta. plini yak aisayaba. Ta. yuyulwaki.
uk kanin. sutu rar Coser una herida. Ch.
susto Temor. Ch. bajkut. G. hch / chuymarchek. G. ahchagua waunu. I.
disdei. I. fright. M. siran. P. hpch. Ta. suture. M. sipaya klakanka kum. P. ka
yamandu. prk. Ta. binin.
sustraer Extraer. Ch. tares. G. asgara /
anga / iweruha. I. substract. M. dira kum
diara wala wina saki ba. P. sukuha p. Ta.
murdainin.

232
tabaco
tabaco Hoja para fumar. Ch. kujtz. G. talento Capacidad. Ch. imbutzir. G.
iyi. I. tobacco. M. tuaku. P. wru. Ta. langn lmagua. I. talent. M. rayakara
ak. To. pjiya. painkakum. P. talentoha. Ta. talint. To.
taberna Bar. G. ataglei. I. tavern. M. newa mapolel liji.
plun piyaya an diyaya watla. Ta. wasni talismn Objeto al que se le atribuyen
bakanwa pani. To. mynt a. facultades sobrenaturales. G. lyawa ura.
tabla Pieza de madera plana. Ch. kwat. G.
fulnsu lbti egi. I. board. M. tat. P. ph
I. talisman. M. dara kum karnika yabiba.
Ta. taliman. To. tmel c jinwa.
t
pak pak ta. Ta. tat. To. tjicjilil. talla Estatura. Ch. taben. G. timsure /
tableta Pastilla. Ch. kwatbir. G. tisaisin. I. height. M. pitka. P. akalaska.
dbuledu. I. tablet. M. kuku o leche damni Ta. naini / parahni. To. po tucjz jinquipa.
piakiba. P. tabletaha. Ta. pils. To. lemely tallar Esculpir. G. agiweihani. I. carve.
tsjan poo. M. pitka kaikaya. P. ph karspar. Ta. kawi
tab Cosa que no se puede tocar ni decir. talnin. To. po tcj jintiquipa.
G. armuduwati / maniwati lau. I. taboo. taller Oficina para trabajo. Ch.
M. dira kum sip aisaras ba. P. phpartu. ototpatnar. G. luban sarfangai. I.
Ta. yulnin din awas. To. tsajay pajal pn workshop. M. diara paskaika watla. Ta.
jaylacj. tayir ni. To. jin mss moo.
tachar Borrar. Ch. satar. G. lagldun. I. tamao Dimensin de una cosa. Ch.
cross out. M. m nark daukaya. P. tacharka. inbon. G. luwain. I. size. M. yahpika. P.
Ta. burnin. To. licjcj. ka. Ta. nuhni. To. jin justa.
tctica Disposiciones para el logro de tambin Igualmente. Ch. uban. G. gie.
algo. G. sumadi. I. tactic. M. diara smatka. I. also. M. ba sin. P. ekawa. Ta. yamni
Ta. ampat. To. syama napj mpy mpe. yang / man laih. To. nin wa.
tajada Porcin cortada de una cosa. Ch. tambor Instrumento de percusin
tajchir. G. tah. I. slice. M. piska tanta formado por un cilindro y membranas de
kum. P. ias tasprapak pak kapar. Ta. pisni cuero. Ch. tuntun. G. garawaun. I. drum.
/ yayan. To. latjn. M. drum. P. tmpk. Ta. tambur. To.
tajo Corte. Ch. tajch. G. grg. I. cut. sispj / tlm.
M. wina baman piska kum. P. taska. Ta. tampoco Negar algo despus de negar
muinh bunh / sahna. To. pis popa. otra. Ch. nenjax. G. ni ligia. I. neither.
taladro Instrumento para taladrar. M. ba sin apia. P. kahrna. Ta. dikah
G. agiriglei. I. drill. M. diara unta yultasman. To. tcj tlcj.
klauhbaika. P. taladroha. Ta. alhnin din. tangible Que se puede tocar. Ch.
To. lalul lattejay. yubipijchi. G. gagmuchaditi. I. tangible.
talar Cortar rboles. Ch. xuru. G. M. ganbaya sip ba. P. phparwa. Ta.
agirihani. I. cut down. M. bataki kanghwi talwi.
yakabaya. P. peh taska. Ta. pan pihnin. tanque Depsito grande. G. duromu. I.
To. iyo tijn. tank. M. tangk. P. aso sukuha. Ta. tank,ki.
To. s mo toncja.

235
tapadera
tapadera Parte movible que cubre la tatuar Grabar dibujos indelebles en la
boca de una cavidad. Ch. G. ida. I. cover. piel. G. atnpuha. I. tattoo. M. tayara
M. tapar. P. akahtishka. Ta. tapar / ni. To. ulbaya. P. akorska akawa. Ta. muinh
junquipj / colocjina. yak ulna. To. mpuy poo pyacj.
tapete Pao que se pone encima de taxi Coche de alquiler. G. gablaba
la mesa. Ch. bujksenwenib. G. lda ahayaruwagtu. I. taxi / cab. M. pasis

t dbula / seiwedu. I. table cover. M. diara


mangkaika. P. mesa akashka. Ta. darasa
trukka. P. taxiha. Ta. sau kuring bin. To.
tsom yulupjana.
bintis bin. To. nina pcje. taza Vasija pequea con asa para beber.
tapiz Alfombra. G. haubuati / lura Ch. chew. G. kopu. I. cup. M. plastik kab.
emgeni / ladaragun lagu. I. tapestry. P. tazaha. Ta. kapi kapni. To. mo la ms.
M. sakahkaya wauhtaika. Ta. alpunbra. te at r o Edif icio destinado a la
To. tunim jinwa. representacin de dramas o conciertos
tapn Pieza que cierra la abertura de sinfnicos. G. efeduhaglei / luban
una botella. Ch. ututi. G. ida rati. mochanu. I. theater. M. marikamka
I. stopper. M. pur bita. P. akatshka. Ta. dauki watla. P. teatroha. Ta. yakisdinin.
taparni. To. junquipj. To. plcj jil janucj nea.
taquilla Lugar donde despachan billetes. techo Cubierta de la casa. Ch. oroto. G.
G. grada ebelaglei lidaun sumu buidun. tbulugu muna. I. roof. M. utla bahna. Ta.
I. booking office / ticket window. M. diara u`tunun. To. wa tjipitj.
sunaika sirpi. Ta. risibo bakanwa pani. To. tcnica Propio de una ciencia, arte u
papel mo japayj nta. oficio. G. gafansehadi. I. technique. M.
tardar Pasar ms tiempo que lo esperado. natka nani. Ta. ting warkni. To. po sel.
Ch. exnar. G. adrasara. I. delay. M. let tecnologa Conocimientos propios de
takaya. P. h shtwa. Ta. watwi sak atna. una tcnica. Ch. topobir. G. gatauhadi.
To. ps. I. technology. M. misisn raya paskanka.
tarde Porcin del da despus del medio Ta. di bahawi ting karak yamwa din. To.
da. Ch. chuyujkin. G. tarhali. I. po salejepj.
evening / afternoon. M. let. P. h. Ta. tela Pao tejido con hilo. Ch. bujk. G.
masan sait / pisni. To. tawan. gamisa. I. cloth. M. kuala. P. a. Ta. asna
tarifa Tabla de precios. Ch. toma. G. trit karak yamna. To. pll tsu.
faini. I. rate. M. praiska kulkanka. P. telaraa Tela de la araa. G. tgra
tarifaha. Ta. prisni balna. To. jay lacj gunwenwen. I. spiders web. M. uswita
jinwa. watla. P. arara atpeha. Ta. supai n. To.
tarjeta Pequea cartulina rectangular colocj tpeioja.
con datos personales. G. lburu uratu tele Televisor. G. bigibigiti. I. t.v. M.
mideti tubana. I. card. M. tarjeta / wan televisan. P. pesh akarwa cha . Ta. waya
lilka waungkataya. P. tarhetaha. Ta. m ra talwa din. To. pll tsats / mo la nucj.
wayaki / idintidad. To. lya tjapacj jinwa. telefona Relativo a los telfonos. G.
luban lemein ggamu. I. telephony. M.

236
tesis
telefon / aisaya baxka. Ta. yul bawa dini. teora Razonamientos para explicar un
To. tjan lavels tsjicj. asunto. G. ubaliti / ereuni. I. theory. M.
telfono Aparato que transmite la voz turbi kaikanka. Ta. yakisdinin yamwaki.
a distancia. G. ggamu. I. telephone. M. To. nina siysa jinwa.
aisaya baxka. P. akapachka. Ta. sidan terco Necio. Ch. burutna / kukna.
wanh. To. tjan vel. G. maganbaitu (f) maganbaiti (m). I.
telgrafo Aparatos para transmitir
despachos a distancia. G. ladanhagle
obstinate. M. kiama karna. P. ahwesht.
Ta. ambuk. To. jay tsinya jinwa.
t
uganu. I. telegraph. M. maisa pakan terminar Finalizar. Ch. kapesnar. G.
misinka. Ta. yul parahni yulnin. To. tjaja sura / agmucha. I. finish. M. danh
la pacj. takaya. P. yakka. Ta. danhkalna / danh
telegrama Mensaje telegrfico. G. yamna. To. tjequiawaja / tjecyaja /
grada daunwagtu. I. telegram. M. tjecyawaja.
maisa pakan prahni. Ta. yul parahni ulna. trmino Plazo. Ch. ck. kapes. G. dag
To. tjana tjepyacj. ein / ein gali. I. term. M. nata alkanba.
telenovela Novela de la televisin. G. P. ahi. Ta. taimni as duwi. To. cuwa.
parafuduwa. I. television serial. M. upl termmetro Aparato para medir la
lilka ra taki ba. Ta. wayara. To. quepj yom temperatura. G. misure lun lra ura. I.
juslanucj. thermometer. M. rih kaikaya misinka. Ta.
televisar Pasar por la televisin. awi talnin. To. ncu siyawa jus layes.
G. asgragda ldagie bigibigiti. I. ternura Calidad de tierno. Ch. inchoj.
televise. M. televisan kaikaya. Ta. wayani G. lirahdn nsieni. I. tenderness. M.
talwamunah lanin. To. mpes tjinyucj. yamni briaya. P. ay. Ta. dalan talwi. To.
televisin Sistema de transmisin quelel lejay jinwa.
de imgenes y sonido a distancia. G. terremoto Sacudida de la superficie
bigibigiti. I. television. M. televisan. P. terrestre. Ch. yujkbar. G. harabaganali.
pesh akarwa cha a. Ta. wayani talwi, I. earthquake. M. tasba nikbanka. P. kuk
binniduwi. To. mpes nyucum. hpn. Ta. sau ishna. To. jus tiquitsa /
tener Poseer algo. Ch. ayan. G. adairaguni siquitsji.
ngua / gni ban. I. have. M. briaia. Ta. terrible Atroz. Ch. ajbakta. G.
di dunin. To. tyatj. heneimeti. I. terrible. M. diera saura. P.
tenia Solitaria. Ch. ayan ani. G. hauyei warkwh. Ta. yabadanghni. To. lapj
hewera. I. tapeworm. M. bri kan. P. chen nyuca.
akahtech katesh katesh. Ta. babil duwadai. territorio Extensin de tierra. Ch. syan
To. tyaa tjsa. rum. G. ubiebara / fulasu. I. territory. M.
teir Dar tinte. Ch. tzijbarir. G. adareira tasbaya. P. kuk krhas. Ta. sau pisni nuhni.
/ aglada / adnguha gamisa. I. tinge. To. noss.
M. kalatka kum yabayaba. P. mk. Ta. te s i s Proposicin mantenida con
ikirhnin. To. te tjeme. arg umentos. G. dug umedu lu nti
bedegerun lub beresibihan tidagie

237
tesoro
tihuduhu luban furendei. I. thesis. M. tiburn Pez marino feroz. G. waibayawa.
smalkaya sturka wihta. Ta. ramhni karak I. shark. M. ilili. P. uch hka take shta.
ulna. To. tsjilajay salejepj tesis. Ta. ililih. To. jul pn.
tesoro Cantidad grande de dinero o tiempo Duracin de las cosas. Ch.
alhajas. Ch. ajchojtamira. G. irisini. I. ajkinob. G. dan. I. time. M. taim. P.
treasure. M. gul main. P. aoh we. Ta. lalah pish tapuna. Ta. taimni duwi. To. qui poo.

t mahni, gul din mahni. To. temel plcj.


testamento Declaracin para que se
tienda Almacn de ventas. Ch. chonma
otot. G. budig. I. store. M. pasa diaya
disponga de los bienes de uno despus de watla. P. kao takah cherua. Ta.
muerto. G. dugumedu luagu algantai. I. bakanwa n. To. jay lacj lajay nta.
testament. M. frisand yaban waungkataya. tierno Delicado. Ch. chok. G. funagili /
P. korska akasteshka. Ta. kalanin din ulwi wrigili / matinhati. I. tender. M. swuabni
dawi dauna. To. mpapay pne popel. lupia. P. mh mh. Ta. bintis. To. tsjicj.
testificar Brindar testimonio. Ch. tierra Terreno. Ch. rum. G. muan. I. land.
warnij. G. lubaliti le gawagubalin aban M. tasba. P. kuk. Ta. sau / ni. To. am.
kesi. I. testify. M. witnis aisaya. P. nau tijeras Instrumento para cortar de dos
ahi. Ta. talna din kalulwi,na. To. po ss hojas. Ch. tixkanan. G. isiresi. I. scissors.
latjiji mpapay. M. kuala sisarska nani. P. iah taska. Ta.
testigo Persona que presencia una basni bu dakwa. To. mpes lats.
cosa. Ch. ajcheksun. G. le gawagubalin tildar Acentuar. Ch. tzijba chochojron.
aban kesi. I. witness. M. witnis takaya. G. epegiha. I. tilde. M. sauka wiyayaba. P.
P. restigoha. Ta. kidi talna. To. napj asentuarka. Ta. lik dana. To. tsjicj lytt.
justinyucj. tilde Acento. Ch. chojchojron. G. pegi. I.
testimonio Declaracin de conocer algo. tilde. M. turi kum purara sain munaya ba.
Ch. warnimbutz. G. ubalini. I. testimony. Ta. likwi. To. tsjcj way tulu tutj.
M. wan dahra aisaya. P. chaur ahi. Ta. ti mar Engaar. Ch. majree. G.
di talna din yulna. To. napj tjevele wa. amauhani. I. cheat / swindle. M. kunin
textil Relativo al arte de tejer. Ch. jarma. munaya. P. arkasa. Ta. alas kalyamna. To.
G. aruwahani / acharaguni gaunwere. I. litsuile jinwa.
textile. M. kuala paski watla. P. iah timbre Aparato para llamar la atencin.
ishkerah. Ta. ana yamwa pani / plisni. Ch. ajkesna. G. rauwa. I. bell. M. dur
To. mpl poo canacj. kungbaya bilka. P. timbreha. Ta. tamp.
texto Lo que est escrito. Ch. tzijbanbir. To. jaspjacj.
G. uganu tidagie gardia. I. text. M. tmido Temeroso. Ch. ajbakut. G. maniti
ulbanka prahni kum. P. awikaw as (m) / manitu (f) / haramaguagti. I. timid
korska. Ta. ulna sak kidi. To. mpapel. / shy. M. aiswuira bri uplika. P. shk. Ta.
tibia Hueso grande de la pierna. G. yamanduwi. To. leqjueya.
unbulugu. I. shinbone. M. bitu. P. kapuk timn Rueda para gobernar una nave o un
apah. Ta. wakal nuhni. auto. G. simunu. I. rudder. M. misin mihta

238
tonelada
pulaika. P. timonha. Ta. wauhnin din. To. tobillo Sitio en que la pierna se une al pie.
mola oss moo toncja. Ch. tuniryok. G. umrugutai. I. ankle. M.
tmpano Membrana de odo. Ch. wan nina dua ma. P. k k. Ta. burinmak.
ubinchikin. G. tumadigien. I. tympanum. To. tm poo.
M. kiama luhpia. P. suhtapak asaya. Ta. tocadiscos Aparato que toca los discos.
tapan suman. To. mpats jul ja asa. G. lalirihaglei uyenu. I. record player.
tinta Sustancia de color para escribir.
Ch. tzijbanir. G. dingu / daseiti. I. ink.
M. miusik baxka. Ta. tukadiscu. To. tyla
jastun tun.
t
M. pluma. P. maka. Ta. rawasnin wasni / tocador Mueble para embellecerse.
tinta. To. lopisis yna. Ch. ajajkes. G. tagai dagua. I. dressing
tirar Arrojar. Ch. joru. G. fl. I. throw. table. M. wani swiaya tibilka. Ta. kangwi
M. lulkaya. P. akasna. Ta. rumnin / yaaksihni. To. po le te.
rumpamnin. To. tjana litsi / tjinyu. tocar Entrar en contacto. Ch. ajkes. G.
tiro Disparo. Ch. jurma. G. balu. I. shot. agra / fara. I. touch. M. kanbaya. P. ph.
M. bulid. P. tun. Ta. bulit,tutwidin. To. Ta. laih talnin. To. poleotj.
litsi. todava An. Ch. to. G. aniahagua. I.
tiroides Glndula situada en el cuello. still. M. kau aiska. P. tw. Ta. baisaki.
G. ubua lu ugubu. I. thyroid. M. piska To. newa nin.
kum yan pitka wanbriba. P. katoktoka. Ta. toldo Lona para cubrir algo. G. idawaitu.
dinitsuru. To. quis puy popa ca nacj. I. sunshade. M. li luras karpika. P. toldoha.
titubear Dudar. Ch. makubse. G. Ta. karpa. To. pll latsinya.
adagaha. I. hesitate. M. lalauhbi aisaya. to le r ar Per mitir. G. awanda /
P. atate atate. Ta. ramh kulwas. To. ma gagurasun. I. tolerate / bear. M. sip wipras
polel vele. swiaya. P. tahwish. Ta. awantarkanin. To.
titu l ar Poseedor de un empleo. jupj nin latjiji.
Ch. ayanpatnar. G. guirigagda. I. tomar Asir. Ch. uchen. G. ta / argda. I.
appointment. M. skul snata alkaya. P. take . M. diaya. P. sukuh. Ta. ninigyaknin.
titularka. Ta. wark tunun. To. yom pajal To. ms.
sele ne lo. tomate Verdura solancea. G. dumadi. I.
ttulo Documento que acredita profesin. tomato. M. tomatiz. P. tomat. Ta. tumati.
Ch. kotorerjun. G. dugumedu. I. diploma. To. tsjan jastuntun je.
M. skul snata diplomka. P. tituloha. Ta. tmbola Rifa de objetos benficos. G.
ayangni. To. pn tjapacj jup l. hurara lauti sensu. I. raffle. M. dais
tiza Arcilla blanca para escribir. Ch. pulaya baxka. Ta. payak awi yuwi.
takinojob. G. sebi. I. chalk. M. tisa. P. tonelada Medida de capacidad. G.
tizaha. Ta. ulnin din pihni. To. pje mpes hru gubeti kai dsi gidalu. I. ton. M.
la pacj. tausi wal paunka nani. Ta. ya. kintal salap
toalla Tela para secarse. Ch. payuj. G. b. To. tsjay plcj jinwa.
amabaidagdtu. I. towel. M. tawil. P. k
ktah. Ta. tawil.

239
tono
tono Modo de decir algo. Ch. majxya. tostar Secar en la lumbre sin quemar. Ch.
G. umalali. I. tone. M. karma binka. P. koxkox / chixres. G. asagasagda. I. toast.
tonoha. Ta. ampat yul baunin kidi. To. M. ankaya. P. prh. Ta. bukulna. To. ts al.
jaspcjaj. total Totalidad. Ch. tunor. G. sungubai.
tonta Boba. Ch. merex. G. ibidirauga I. total. M. aiska / sut pali / ull. P. pn.
tau / abidirauga tau. I. fool. M. sinskas. Ta. ul, danh kalna. To. tcj way.

t P. ahranu. Ta. sinskas. To. ma sel jin liji.


topografa Superficie de un terreno.
trabajar Ocuparse en un oficio. Ch.
patnar. G. awadigimaiduni. I. work. M.
Ch. kocheyaj. G. furendei luagu ligaburi wark daukaya. P. kahtnch. Ta. wark
lesetirun. I. topography. M. utla makaya yamwasak atnin,ki. To. tsji lejay.
tasbaya lilka. P. kuk a a. Ta. sau wayani. trabar Atar. Ch. kacha. G. alakruni. I.
To. ama javu nta nin l. tie. M. kakahwan. P. akapeh. Ta. kaknin
torear Provocar. Ch. kijnarir. G. / kaksaknin. To. jasto sa.
agaudagda bagasu. I. tease / mock. M. tradicin Costumbres culturales. Ch.
bib bul wal manki pulaya. Ta. kanghnin. twachir. G. chuni. I. tradition. M. la
To. latje yapjca. almuk. P. ra. Ta. umani din yamwa
tornillo Clavo con surco helicoidal. G. banki. To. lapj la ntjiji.
grabu. I. screw. M. kru. P. atrchka. Ta. traducir Interpretar. Ch. chenpayaj. G.
kru. To. sip y / justjipiya. ariagai lau amu nechanu. I. translate.
torno Mquina para tornear. G. mahina M. bila walara lakaya. P. ahkorska. Ta.
ladgle grabu. I. winch. M. kru. P. wirlanin. To. tol vele.
tornoha. Ta. wirnin misinni. To. tsjan jul traer Conducir de all para ac. Ch. tares.
p. G. anga. I. bring. M. brih balaya. P. ph.
toro Macho de la vaca. Ch. tatawakax. Ta. wauhwi kaiwi kiunin. To. quee.
G. wgri bagasu. I. bull. M. bib bul. P. traficar Negociar ilcitamente. Ch.
wakach arwa. Ta. turuh almuk / bul. To. kechen. G. gudbanu. I. illegal trade.
majola cocoy. M. yukuki brih waya. P. ukiri chah. Ta.
torre Edificio muy alto. Ch. nojotot. bakanwa atnin. To. tya tmel jaylac mpes.
G. wewe grabu iuti labunun. I. tower. tragar Hacer que el bocado pase de la
M. slaub purara. Ta. tuk ilna. To. tsjan boca al esfago. Ch. buki / yujyin. G.
campayna toncja. aguncha. I. swallow. M. diaya / lankaya.
tortilla Torta de maz cocida. Ch. pa. P. tok. Ta. dalnin. To. tsi tj / jeve.
G. durudia. I. tortilla / corn cake. M. tragedia Suceso desgraciado. Ch.
tortiya. P. mska. Ta. am laban. To. tsts. mabanbanir. G. maglegu. I. tragedy.
tortuga Quelonio con caparazn. Ch. M. batluk saura. P. warkuas tshku. Ta.
kanjich. G. gadau. I. turtle. M. kuswa. P. di dutni kalahna. To. lapj tjepyala.
tr. Ta. kuwah. To. lycoteya. traicionar Engaar. G. aluguruti
tos Expiracin brusca y ruidosa. Ch. ojob. lumada. I. betray. M. nakra prakan
G. tun. I. cough. M. siahka. P. ah. Ta. kuninka. P. arkasa. Ta. alas kalyamna.
uhdana dutni. To. men tsi utsca.

240
trasnochar
traje Vestido completo. Ch. pik. G. sutu Ta. t nuhnilapaknin. To. jmcj casa
/ dagua. I. suit. M. taus kunhku. P. jama.
awishka kaenka. Ta. parak ul. To. jasquipj. transferir Pasar una cosa de un lugar
tramar Preparar una traicin. Ch. a otro. Ch. takren. G. asgragni. I.
chenambanbir. G. abundilia lubara / transfer. M. lakaya upla walara. Ta. pa uk
abdaha. I. scheme. M. dira kun daukya yak dukiunin. To. temel mo pyatj.
lukiba. P. tramarka. Ta. yulwi alalu atwi.
To. mpes juslalul cj lajay.
transformar Cambiar de forma o
contenido. G. asansira / aganbiada. I.
t
trmite Paso de una diligencia. transform. M. diara kum sat wala lakaya.
Ch. kostik. G. tasagahaun grada. I. P. awah tamanka. Ta. sat uk yamnin. To.
transaction. M. nina ulbi mankanka. P. cj etjepala.
Tramiteha / trampaha. Ta. tamp. To. cj transitar Pasar por la calle. Ch. xanar.
la jinwa. G. aibuga. I. walk / pass. M. taukikaya.
trampa Infraccin maliciosa. Ch. pajch / P. tah teshka. Ta. ta munh bayaknin. To.
warajn. G. sdara. I. trap. M. batahkaya jmcj poo jun.
smatka daukaya. P. trampaha. Ta. trampa transmitir Difundir. Ch. irsena. G.
ana. To. walan jinwa / walan. asgragda. I. transmit. M. turi lakaya.
tranca Palo para asegurar puertas. G. P. ahas ne hwe. Ta. kalyunin. To. ntan
fadagua. I. bar. M. dus ni kaina bapan. velen.
P. kaosapa akatakka. Ta. pan, durunta transpirar Sudar. Ch. uburich. G.
kaknin. To. mpes juntatolon. ahra / afuha lheme. I. perspire. M. insait
tranquilizar Calmar la angustia o wina autra wan laptika takibba. P. ontish
agitacin. Ch. tzayerir. G. adusumgda / tish. Ta. walahnin.
aha / adiliha. I. calm. M. lamni daukaya. transportar Llevar carga o personas
P. aphtitawarkua. Ta. yakat danin. de un lugar a otro. Ch. kecher. G. afayaha.
transaccin Convenio, negocio. I. transport. M. diara kum plis kum wina
G. daradu. I. transaction. M. banku plis wala ra lakayaba. P. pesh krtesh. Ta.
waungkataya nani. Ta. pramis kakalna. dukiunin. To. tjan ta.
transcribir Copiar un escrito. Ch. trascender Empezar a ser conocido. G.
tzijban. G. labrdn tila garada tidaunya asubudiragdni. I. transcend. M. ailal
amu garada. I. transcribe. M. bila walara takaia. Ta. talyang kalnin. To. nasa sim.
ulbaya. P. akakorska. Ta. ulwi yaknin,wi. trasladar Llevar de un lugar a otro.
To. nasa tjepyacj. Ch. ukechen. G. aguyuni. I. move. M.
transcurrir Pasar el tiempo. Ch. plis wala lakaya. P. kpech. Ta. pa uk yak
numuyajkin. G. lasgrun dan. I. pass. lanin. To. tjana tjetj.
M. diera taki wan ba. P. techkua. Ta. trasnochar Desvelarse toda la noche.
taim bayakwi. To. lotsacj tjeme. Ch. waynijut. G. marumuguni. I. stay up
transente Peatn. G. aibuguti. I. all night. M. timia ailal yapansauhkaya. P.
passer-by. M. trinzar kum. P. tah techta. kaki wak. Ta. makauh wauhnin. To. nasa
pusta jinwa.

241
traspaso
traspaso Cambiar de propietario. Ch. lulkaya. P. akaktuka. Ta. lain rumnini /
ajkun. G. asgagda. I. transfer. M. yamnin / anin. To. tjilyt.
m wan dukia upla wala ninara lakaya. P. trbol Planta leguminosa con las hojas
traspasoha. Ta. kalana. To. tjana tjetj. de tres en tres. G. ubana rwaguati
trasquilar Cortar la lana a los ovejas. ledegeragun. I. clover. M. dus wahya ta
Ch. sutur. G. sararuni. I. shear. M. yumhpa yumhpa briba. Ta. pan basni

t tawa klakaya. P. sausts. Ta. guks butun


daknin. To. nay tj.
sutni bs. To. tsu tsss justa tsi tuja.
tregua Descanso. Ch. jiri. G. ameragun /
trastornar Cambiar de orden. Ch. gurasusu. I. truce. M. wapanka yari kum.
kekewarir. G. agarabagau. I. overturn. P. ukua ma. Ta. pawatnin / laihwatnin.
M. sinskas takaia. Ta. dinitkahna. To. treinta Tres decenas. Ch. uxchmojyinte.
jay tsa. G. darandi. I. thirty. M. myawan aiska
tratado Convenio. Ch. ererna. G. pura matawasip. Ta. salap bs. To. conte
daradu. I. treaty. M. lukanka kuni daukiba matya cuwa.
gabamait ailal. P. tratadoha. Ta. pramis tren Serie de vagones tirados por una
kalna. To. papel tjapacj tcj vel. locomotora. G. ngini. I. train. M. uli
tratar Manejar una cosa. Ch. ayen ayanir. plapaya yari ba. Ta. trin balna. To. plcj
G. afansehani. I. treat. M. sikniskam rawi tsom jastuntun.
waya. P. tratarka. Ta. amat yamnin kidi. trenza Entretejido del cabello. G.
To. jupj lal vele. aruwahani. I. braid. M. tawa pitban. P.
travesao Pieza que atraviesa. G. maska. Ta. labuna. To. tsil campa.
ebu bayarati. I. crossbeam. M. dira kum trepar Subir. Ch. taber. G. awaira. I.
dingki piska wal alkiba. P. kpch. Ta. climb. M. ulaya. P. tawe. Ta. kilnin,kilwi.
pirinhta lana. To. tats p. To. vya jum.
travesa Camino o calle. G. ma / meri. Tres Dos ms uno. Ch. uxte. G. rwa.
I. crossing. M. pis ka kum pasak luwaya I. three. M. yumhpa. Ta. dasin bs. To.
ba. P. tahas uktesh. Ta. lapaknin tani. To. la con.
n tats p. tringulo Figura de tres lados y tres
travieso Propenso a cometer travesuras. ngulos. Ch. chununuj. G. pisi rwagua
Ch. ajpijch. G. susuti (m) susutu (f). I. lgiri / suprasi. I. triangle. M. ta yumpa.
mischievous,naughty. M. ruk puliba. P. P. trianguloha. Ta. sutna bas. To. cont
traviesoha. Ta. tapdadas. To. ma nin latiji. nacampana.
trayecto Recorrido. Ch. xambarir. tribu Clan. G. nchanu. I. tribe. M.
G. ma / aibuguni. I. trajectory. M. plis kiamka. P. pesh wrs kekeri chta. Ta.
kum wina plis walara luwi bilka ba. P. th indian. To. cum nta patja jinwa.
akra. Ta. ta naini / parahni. To. jmcj tribulacin Angustia. G. ldgu. I.
in campa. tribulation. M. upla ailal duri kumra auya
trazar Hacer un trazo. G. afiyuha / ba. Ta. trabil yak sak ki.
ariyaha lbg. I. design / draw. M. lain tribunal Lugar donde se administra
justicia. Ch. kanparir. G. aguseraglei.

242
tumor
I. court. M. la watla. P. tribunalha. Ta. l tropezar Topar con un obstculo. Ch.
uni. To. yom malala liji nta jatj jawelepj. yobo. G. achugeragua. I. stumble. M.
tributo Impuesto. Ch. tojma tumin. G. mina prukan. P. tropcoha. Ta. tuihna.
fayei bufaran. I. tribute. M. lalah ga. P. To. tjo pos / pojos.
aohtamha. Ta. duwa akupak launin. To. trpico Regin comprendida entre
jepja tmel se aya jinwa. los trpicos. G. fulasu harati. I. tropic.
trifulca Pelea. Ch. jajtzbir. G. chaga.
I. row. M. blahwanka. P. aph. Ta.
M. tawa plapaya. P. tropcoha. Ta. pan
nunuhmana.
t
kalbabawi. To. nicunu jinwa. trote Carrera lenta. Ch. chantaka ajner.
trigo Gramnea cuya harina sirve para G. aibaguni. I. trot. M. sarhwanka. P. tahri
hacer el pan. G. tubua fulurau. I. wheat. ohwa. Ta. tan kiri. To. vya tolos jum.
M. plawar ma. Ta. trigo. trucha Pez comestible. Ch. chonma otot.
tripa Intestino. Ch. sojyon. G. isasa. I. G. chapu / aban hauyei udura. I. trout.
gut. M. biara sirpika. P. kuteshta. Ta. ban M. sap diara atkaika. P. ucha paras. Ta.
bikis. To. tsul. pahwa. To. tsjan motjo.
triple Repetido tres veces. G. ruwa trueno Sonido de un rayo. Ch. kaxini. G.
waiyasu. I. triple. M. aima yumhpa. P. wauhuyu. I. thunder. M. alwana. P. wawa
krihma. Ta. wat bas lamna. rn. Ta. alawana binni. To. ti la.
triste Afligido. Ch. tzajtakir. G. hiruti. I. truncar Impedir. Ch. mayanche. G.
sad. M. sari. P. amenchkwa. Ta. sari ki. adrgua. I. truncate. M. dauhbaya / li
To. onanyuca. plapaika ailal tamankan. P. tahwishtu.
triturar Machacar. Ch. kikirna. G. Ta. dakpamnin,na. To. pwelan lapj latjiji.
amuligida. I. triturate. M. kriki tikaya. P. tubera Conducto formado por tubos.
kriha. Ta. bahwi bikis dana. To. iul jinwa. G. huentiugu. I. plumbing. M. diara kum
triunfar Vencer. Ch. imbutzir. G. ps dakbaia. P. tuberiaha. Ta. tubu birwi
awansera. I. triumph. M. wintakaya uduhna. To. tsan pje jul.
airayakara. P. trunfeshkwa. Ta. winkalna. tubo Conducto de metal u otro material.
To. napj netj jinwa. G. grabu huenti. I. tube / pipe. M. li
t r o f e o Seal de victor ia. Ch. plapaika kum. P. tuboha. Ta. tubu. To.
cheyajirimbutz. G. ideweresei luagu pjani pje jul.
tahuarun bali. I. trophy. M. puli wintakan tulipn Planta con flores, lilicea. G.
yabiba. P. trofeoha. Ta. win kalahna saini. luruyei fuluri. I. tulip. M. tangni kum. P.
To. tsan pne ca. katruh h as. Ta. pan pulun karak.
trompeta Instrumento musical de metal tumba Sepulcro. Ch. mujr. G. umaha.
y de viento. G. fidu. I. trumpet. M. trumpit. I. tomb / grave. M. raiti. P. pesh onchka.
P. trompetaha. Ta. trumpit. To. molajos. Ta. sau . To. am tocj.
tronco Tallo de los rboles. Ch. bot. G. tumor Masa anormal del cuerpo. Ch. chur.
idib. I. trunk. M. dus lal. P. phs. Ta. G. lti. I. tumour. M. yukri. P. kamukka.
pan saran. To. tlonconsos. Ta. banghna. To. mo tm col moo.

243
tumulto
tumulto Motn, relajo. G. hibe mutu. tutela Autoridad de tutor. G. iduhuu
I. commotion / riot. M. prumhni paskan amainirutia irahu. I. guardianship. M.
kum. Ta. kalpitikna. To. jaspjacj. lalka kum mita yabam upla kum mainka
tnel Paso subterrneo artificial. Ch. kaikiba. P. tutelaha. Ta. tunun. To. pya
chen. G. ma huentiugu. I. tunnel. M. jyama wa.
tasba unta laihura takiwiba. P. kuk atapak tutor Persona encargada de la tutela.

t kaa. Ta. sau kurhna sulihni. To. pne lajul


nosis nta jmcj.
Ch. ajirseyaj. G. agonigihatu. I. tutor. M.
tabaikiba, hep muniba. P. tutelaka. Ta.
tnica Vestidura exterior larga. Ch. tatuna minh. To. pjay si ysa liji.
nojpik. G. chegidi adrutu. I. tunic. M.
kuala pis aipuar prakiba. P. awishka. Ta.
umani parakni. To. jasquipj campa.
turbina Motor hidrulico o de vapor con
paletas. G. mahina laguagle gumulali. I.
turbine. M. misin wilwaika insaitra briba.
Ta. misin turbinani. To. tsjan jastuntun.

244
ubicar
ubicar Estar en determinado lugar. Ch. unificar Unir. Ch. nutur. G. aundara
katbun. G. adagagda / afidira. I. locate. samina. I. unify. M. diara ailal asla
M. aipliska briaya. P. pi akis. Ta. kidi daukayaba. P. askan. Ta. birnin. To. jay
paniyak. To. cj. tenon.
ubre Teta de la hembra. Ch. chu. G. uniforme De igual forma o intensidad.
timimi animalu. I. udder. M. tialka. P. Ch. inxojtir. G. aban hagaburi. I.
tt. Ta. tanya. To. mojola jotsots. uniform. M. kuawala sat kumi dimayaba.
lcera Dao en la mucosa y tejido que P. askanpe. Ta. sim satni atnin. To.
cubre un rgano. Ch. cheknakir. G. sinquipapj jajasts.
gumain. I. ulcer. M. yukri sirpi insaitra unir Concordar voluntades. Ch. nutu.
wantakiba. P. brh wark. Ta. ban pa G. aundara. I. join. M. asla daukaya. P.
siknisni. To. nina malala jos sepala. aspk. Ta. birnin. To. jay tenon / amyula.
ultimar Concluir, acabar. Ch. kapes. G. universal Que es comn a todo. Ch.
u
agumuchagda / fara. I. finish. M. danh wirutnik. G. eu lumuti lachlra. I.
munaya. P. yk. Ta. dang yamnin / dang universal. M. tasba aiska. Ta. muih bitik
kalna. univercidadni. To. pj jinwa.
ultra Extremista. G. disegie. I. ultra. universidad Institucin de enseanza
M. aih uplika. Ta. tanit yak ais. To. jupj a superior. Ch. nojkanwarotot. G. luban
pacasawa vele. tihuduhudu. I. university. M. kul tara
ultrajar Injuriar. Ch. kayenar. G. dimi ba. P. ahchiwshko atnha. Ta.
aguaguni. I. outrage. M. mapa aisaya. unverrsidadni nuhni. To. sin ysa moo.
P. ultrahaka. Ta. kas yulnin. To. lipalan uno nico. Ch. nkojt / inte. G. aban. I.
jinwa. one. M. kumi. P. s. Ta. asla witin manah.
umbral Entrada. Ch. ochen. G. ebelaglei. To. pjan.
I. threshold. M. dur piska mayaraba / ba ua Lmina dura del extremo de los dedos.
baman. P. toka. Ta. saran. To. junvilicj Ch. ejchak. G. ubara. I. nail. M. asmala.
jtsl a jinwa. P. chn. Ta. tipismak. To. mpepj.
unnime Personas en una reunin con un uretra Conducto por donde se expele
mismo parecer. Ch. jaxtaka. G. uwarati la orina. G. aisihag. I. urethra. M. iska
/ aundadati. I. unanimous. M. upla ailal untika. P. chko. Ta. us wahni. To. mpes
lukanka kumi sakiba. P. unanimeha. Ta. latsus mo toncja.
bitikpak. To. amul sepl. urgencias Calidad de urgente. Ch.
ungento Medicamento que se unta. wakche uba. G. fuesei. I. urgency. M.
G. asupahaglei / grisi. I. ointment. M. isti laka. P. unwaripe. Ta. isti / baina. To.
yukaika. Ta. pumada. le way.
nico Singular. Ch. intereytzijb. G. urgir Instar a su prxima ejecucin. Ch.
labugurati / ligia lunguaa. I. unique. M. wakche. G. afuesha. I. urge. M. isti kabia.
yakan. Ta. asla witin manah. To. yuwa Ta. kalyamwak bainh yamnin. To. le .
jinwa.

247
urna
urna Caja para guardar cualquier cosa. usurpar Apropiarse ilegalmente de algo.
Ch. korote. G. gafu lun abuduhani. I. Ch. xujch. G. asiuragua. I. usurp. M. upla
urn. M. but yabiba baska. P. urnaha. Ta. rayaka ra dimaya. P. pape tahra skhya.
i apakwa kahani. To. papel mo lopj jepja Ta. niningyaknin. To. jupj pin quelel
mpes. mojas.
urraca Ave parecida al cuervo. Ch. utensilio Lo que sirve para el uso
beya. G. aban hauyei dunuru. I. magpie. manual. Ch. chejnib. G. isugei. I. utensil.
M. daiwan knawira kum. P. p ph. Ta. M. yus muni dukia sirpinaniba. P. sra k
au. To. tsitsimulmul. lerwa. Ta. ting warkni din. To. ninana pin
usar Hacer servir una cosa. Ch. kanpes. wa.
G. auseruni. I. use. M. yusmunaya. P. k. utopa Plan halageo pero irrealizable.
Ta. di yusyamnin. To. ninana pin. G. lubanege. I. utopia. M. wark kum sip
u uso Prctica, costumbre. Ch. kanpa. G. daukaya apia ba. P. katun k tua. Ta.
ausera. I. use. M. yus. P. taoriaha. Ta. ramnh din awas. To. jepja jola lamijis.
umani din balna. To. ninana tas / pj lejay. uva Fruto de la vid. G. baibai. I. grape. M.
usted Segunda persona, forma de cortesa. dusma piaya dukia. P. whkr. Ta. uba.
Ch. net. G. hugia. I. you. M. man. P. p. To. tsulutsul.
Ta. man. To. jipj / nun (plural).

248
vaca
vaca Hembra del toro. Ch. wakax. G. diara krakriura. P. vahiaha. Ta. trasti
bgusu. I. cow. M. bip. P. wkch. Ta. kitsin din. To. mo la ms plcj.
turuh yal. To. wocass. valenta Calidad de valiente. Ch.
vaciar Verter el contenido de un kekoner. G. ganigiti / manufudei. I.
recipiente. Ch. jocho. G. amaladagda. I. bravery. M. kupia karnira. P. lawawa.
empty. M. bila man daukaya. P. war. Ta. Ta. al kaldakawi. To. ma leqjueya.
uh raknin. To. motapjaja. valer Tener valor una cosa. Ch. tujrir. G.
vacilar Dudar. Ch. makube. G. gebegini / ubafu. I. be worth. M. aipriska.
amalaha. I. vacillate. M. rait baku yaka P. aohwa. Ta. di balna minit duwi. To. jay
upla lukayaba. Ta. sipawas. To. litsuwile. lacj.
vaco No ocupado. Ch. tojben. G. malati. vlido Que vale legalmente. Ch. imbutz.
I. empty. M. bila baman. P. akchit. Ta. G. gabafuti / gayaraguati lengua. I. valid.
pan mana. To. mopja. M. taim kum kata i yuska briba. P.
vacuna Sustancia para inmunizar. Ch. validoha. Ta. minit. To. jaylacj jinwa.
tzaktix. G. aran lubaramagiwati. I. valiente Que tiene valor. Ch. ajkekwar;
vaccine. M. siknis takaya apia taliara ajkikrun. G. manufudeti. I. brave. M.
sabiba. P. vakunaha. Ta. akuna panin. kupia karna. P. lawawa. Ta. balur duwi.
To. ninpe jastsacj. To. ma lecj tjeya. v
vacuno Relativo al ganado. Ch. xeken. valija Maleta. Ch. nojchijr. G. yamadi /
G. bagasuagai. I. bovine. M. na bip. P. bagusi. I. case. M. balis. P. vaulha. Ta.
wakachtiehwa. Ta. bakuna / indiksiung. balis. To. temel ea molatoln.
To. po jastsacj. valla Vallado. G. fadagua. I. fence.
vago Holgazn. Ch. ajtakrumen. G. M. kutbanka yari kum. P. vallaha. Ta.
aibugaahadgti (m) aibugaahadgtu. daklana. To. len way.
I. layabout / lazy. M. kakirbra. P. teshta. valle Espacio de tierra plano y extenso
Ta. watiang. To. osin wine. entre montaas. Ch. chawarum. G. fulasu
vagn Carro de ferrocarril. Ch. tajchtrum. nabuti uwarati, gilumati lun bunagua.
G. tili ingni. I. carriage. M. kakirbra I. valley. M. tasba lanngni tara kum. P.
waitna. Ta. bagun. To. ma quelel tsjan liji. katr. Ta. walang / pan pas. To. lay moo.
vaina Cscara de algunas legumbres. Ch. valor Conjunto de cualidades de una
pat. G. tin wewe migifeguati / carau, eifi. persona. Ch. butzxir. G. ganigini. I.
I. pod. M. diara taya. P. akao. Ta. untak. value. M. kupia karna. P. ah akachua.
To. plomay jas quipj. Ta. yamni. To. pne jaylacj.
vaivn Movimiento alternativo en sentidos valorar Poner precio. Ch. butzxirna.
opuestos. G. achughani / abalahani. I. G. ichiga lebegi. I. value. M. aaiwina ra
swinging. M. wih balba. P. ne tk. Ta. latuanka yabaya. P. aohka. Ta. minit anin.
wihwi. To. tsjan wtsa jinwa. To. majaman ntaan.
vajilla Conjunto de utensilios para el valuar Evaluar, valorar. G. ichiga ebegi.
servicio de la mesa. Ch. weynibir. G. I. assess. M. uplara painka yababa. P.
gafu asiedu. I. crockery / table ware. M.

251
vlvula
evaluarka. Ta. lawi talnin. To. ma lequeya vaselinne. M. batana kum. P. vaselinaha.
jinwa. Ta. basilina. To. naypa latsucj.
vlvula Pieza que cierra o abre una vasija Recipiente. Ch. tzijk. G. fudu. I.
abertura. G. mahina lun la sagarun duna vessel. M. glas krakriura. P. srkas. Ta.
nabugie. I. valve. M. misin piska kum. basu. To. mo la ms.
P. valvulaha. Ta. balbula. To. mo jun la vaso Recipiente cilndrico para contener
tolon. lquido bebible. Ch. chew. G. weru. I.
vampiro Murcilago hematfago. Ch. glass. M. diara diaika. P. vasoha. Ta. basu.
sutz. G. buriri / musagalun. I. vampire. To. mo la ms jinwa.
M. sakanki tala diba. P. tkm uya. Ta. vecindario Conjunto de vecinos. Ch.
umis. To. tslutsul as m. yaturwob. G. bou bafugutu / bubiebari.
vndalo El que comete acciones I. neighborhood. M. tawan kumi uplika. P.
vandlicas. G. masalitia / magigientian. abrchith. Ta. wanaihki. To. ps tjanaa
I. vandal. M. upla ap taki la mapara takiba. ps.
P. pesh wark. Ta. muih kulnin dis. To. vecino Que habita en el mismo barrio o
naa lis tjequioya. pueblo. Ch. yaturu. G. bou bafugu / bu
vanidad Ostentacin. Ch. mabanbanir. vecina. I. neighbour. M. utla lama uplika.
v G. buegini. I. vanity. M. luwaya dukia. P. P. tabrchtah. Ta. wanaih. To. ps
tahra aha. Ta. di dauh. To. pajal cj jos tjanaa ps.
wine palal. vehculo Medio de transporte. Ch.
vapor Gas. Ch. tikwar. G. hiti. I. vapour. xantar. G. bugune. I. vehicle. M. truk.
M. diara kum ailaptika sakiba. P. waska. P. vehiculoha. Ta. sau kuring. To. mo la
Ta. wayauni. To. vya myolca. osos jum.
vara Palo largo y delgado. Ch. ubijsib. vejez Tercera edad. Ch. winikix. G.
G. wewe / fiafia / badun / maruba. I. stick. awaiyaduni. I. old age. M. almuk laka.
M. klala. P. peh wavista. Ta. pan bilingni P. chuarahtsh. Ta. muih barak bin. To.
naini. To. yo in campa. comuy jupj.
variar Cambiar, modificar. Ch. jispar. G. vejiga rgano en donde se almacena
asansira / aganbieda. I. vary. M. sat miks la orina. Ch. worikar. G. lagai bie.
munaya. P. tamamkaa. Ta. sins yamnin / I. bladder. M. iska watla. P. chko. Ta.
yamni yamnin. To. palapa. usunun din. To. iyus mo latn.
varilla Vara delgada de metal. G. vela Cilindro de cera con mecha para
lambara duruti. I. rod. M. ayan dusa yari. alumbrar. G. sanudelu. I. candle. M. sail,
P. barillaha. Ta. wayar. To. yo in campa tihmia ingni daukaika. P. velaha. Ta.
ca way. kandila. To. yam tsaw sim.
varn Hombre, masculino. Ch. tejron. G. velero Nave impulsada mediante velas.
eyeri / wgri. I. boy. M. waitna. P. arw. G. bira. I. sailing. M. but sail wal wapi ba.
Ta. al. To. yom. P. veleroha. Ta. sail buhwi.
vaselina Sustancia traslcida y lubricante. vello Pelo corto y suave. Ch. pixtzutz.
G. guisi / garaba / agisihaglei. I. G. iyu / iyurugu. I. fuzz. M. tamaya. P.

252
verano
s tpk. Ta. bas / butun / yudutni. To. venir Ir de all para ac. Ch. yopar. G.
us us. tiabi. I. come. M. balaya. P. nate. Ta.
velocidad Medida de la rapidez. Ch. kaiwi, kiwi. To. was / cuwis.
wakchetaka. G. furesei. I. velocity. M. venta Accin y efecto de vender. Ch.
karnika, pawika. P. aha. Ta. isti. To. chojmar. G. agaeihani. I. sale. M.
ymcj jama. atkaika. P. chah. Ta. bakannin plisni.
veloz Muy rpido. Ch. wakche. G. To. tsjan temel jaylacj sea.
fureseti. I. fast. M. istika. P. unwar ohua. ventaja Provecho, beneficio. Ch.
Ta. sirihni. To. ymcj. imbutzir. G. le lubuidubai. I. advantage.
vena Vaso sanguneo que conduce sangre M. painka. P. ventajaha kausapaye. Ta.
venosa. Ch. chich. G. ilagla. I. vein. win kalna. To. icampa jstsa nenin.
M. wakia. P. aps. Ta. sininwah. To. as ventana Vano para dar luz y ventilacin.
mo lowinin. G. funedei. I. window. M. windar. P.
venado Ciervo. Ch. masa. G. usai. I. kaosapa aye. Ta. wing, dwak ingni kanin.
deer. M. sula. P. ch. Ta. sana. To. ps. To. tsicj junvilicj.
vencer Someter. G. gaeina / heretina ventilar Entrar aire para sacar el aire
luwai. I. defeat. M. pura luwaya. P. viciado. Ch. chamikar. G. afuhani.
abrhchtah. Ta. bit kalyamnin. To. malala I. ventilate. M. pasa yabaya. P. kk. v
pyala. Ta. wing kanin. To. lpj wama jama /
vendar Tapar los ojos con una venda. Ch. mojyojo.
makanakut. G. auburagua. I. bandage. M. Ventisca. Borrasca de viento. G. hiriri.
nakra prakaya. P. awa mk. Ta. minikpa I. blizzard. M. ais payaska. P. ompsh
sitnin. To. jun tsiupapj. unweka. Ta. wing san wauhwi. To. mol
v e n d ava l Vie nt o f ue r t e. Ch . mo toncja.
kekwarikar. G. lere garabali. I. gale. ventura Felicidad. Ch. tzayer. G.
M. pasa karna ba. P. ompsh unwkas. igundani. I. happiness. M. ta pain. P.
Ta. wing nuh. To. lpj sejoja. felicidadha. Ta. yamni sakyang,ki. To.
vender Entregar algo a cambio de dinero. cj najas jinwa.
Ch. chommar. G. aluguaha. I. sell. M. veracidad Certeza. G. inaruni. I.
atkaya. P. chah. Ta. bakannin / bakanwi. veracity. M. raitka paliba. P. yarhua.
To. tmel jay ne aya. Ta. ranmh din. To. tcj jinwa.
veneno Sustancia que puede causar la veranear Disfrutar el verano en alguna
muerte si se bebe. G. paisini. I. poison. parte. Ch. warkin xambar. G. agobaha
M. puisin. P. omnsh. Ta. puisin. To. ma irumugu. I. spend summer. M. mani
polel mm mpyapatsca / tsjin latsucj. luwaya. P. kuhteshka. Ta. ma kalbusnin.
venganza Agravio en respuesta a otro. G. To. yawa niuca wa.
laguyu ladga / suti aguyuti. I. vengeance / verano Estacin seca y calurosa. G.
revenge. M. pana munaya. P. artawrakpra irumugu. I. summer. M. mani. P. kuh.
apah par. Ta. talwarang. To. tji yuna mpes Ta. kurih dawak was m. To. yawa niuca.
ca nin lamejay.

253
verdad
verdad Lo cierto. Ch. erach. G. inarn. versoha. Ta. birsu lain bu ulna. To. po cj
I. truth. M. rait. P. yr. Ta. ranmh. To. popel moo tjapjacj.
tcj way. vrtebra Cada uno de los huesos de
verde Color de las hojas. Ch. yaxax. la columna vertebral. Ch. baksipat. G.
G. inaruni / ligiati. I. green. M. sianki / lebuanagani. I. vertebra. M. nina tusa ul.
sangni. P. sk. Ta. wi / sangni. To. tsu. P. suk pa. Ta. dangni wakaln. To. qjueje
verdugo Quien practica la tortura. Ch. mpy poo lejn.
ajchamse. G. konksa. I. executioner. M. verter Hacer correr un lquido. Ch. lokja.
uplara rausasaukra. P. pesh amasta. Ta. G. esehani / lachwanhan duna. I. pour.
muih dutni. To. liyya ncu cj la unan. M. diara laya kum autra laikiba pliska
verdura Productos hortenses. Ch. kar. wina. P. hwar. Ta. yamwak was kirinin.
G. tubana wewe eigana. I. vegetable. To. tsjan playaca ma mm.
M. dusma bara wahya piaki pi ba. P. vertical Que sigue el hilo la plomada.
verduraha. Ta. birdura. To. jupj. Ch. tojbir. G. laini laramati. I. vertical.
veredicto Fallo. Ch. imbutzir. G. M. pura wina aimuntara wapni kumi. P.
lafraradun kesi. I. verdict. M. la kum verticalha. Ta. kasakni. To. toncja.
dan daukan ulbanka ba. Ta. l laiwarang. vrtice Unin de dos lneas en ngulo,
v To. jupj nin latjiji. esquina. Ch. natojbir. G. ligiri biama
vergenza Pena. Ch. subar. G. laini. I. vertex. M. ta kumra prawaba
busiganu. I. shame. M. suira. P. akp. Ta. mahta nani. Ta. sutni. To. amul sepala.
sim dunin / kalnin / kalahnin. To. nimayca. vrtigo Mareo. G. lagiribudu aun. I.
verificar Comprobar. Ch. erachirna. G. giddiness. M. plis kumra srinka briba. P.
leibigu lubug. I. verify. M. laki kaikanka. warwch. Ta. nining iwitwi / ni. To. ma
P. yar sre. Ta. yamni talnin. To. inyuca jastyocj quinam.
nucun. vespertino Relativo a la tarde. Ch.
verja Cerca, valla. Ch. makte. G. chuyujkin. G. rabaweyuna. I. vespertine
fadagua. I. grating. M. klar nani / evening. M. tutni saitra. P. n. Ta. masan
kutbanka. P. perchkas. Ta. kutlana. To. sait. To. tawan.
c sejawca junvilicj. vestido Lo que sirve para vestir. Ch. pik.
verstil Que cambia fcilmente de G. tadauragun hiru. I. dress. M. mairin
opinin. G. gaganouti. I. versatile. M. praka. P. awshka. Ta. asna kanin yamni.
isi sins taki ba aibrinka. P. ehua uwari To. tncjl.
tamankiwa. Ta. pani kat awas. To. ma vestir Colocarse un vestido, cubrir. Ch.
lenway. pikes. G. dauguagu. I. dress. M. kuala
verscu lo Verso. G. luwainamu dimaya. P. awshku. Ta. parak kanin. To.
aburuhani. I. versicle. M. baibil ulbanka nin quipapj.
piska sirpi kum. P. versiculoha. Ta. birsu veterano Antiguo y experimentado
pisni uk. To. mpapay popel moo tjapjacj. en una profesin. Ch. onyan pakab. G.
verso Lnea de un poema. G. ayawaduni weyali. I. veteran. M. diara kumra almuk
uwarati. I. verse. M. triwa turka kum. P.

254
vigilar
takanba. P. veteranoha. Ta. di lan ki. To. vicio Hbito de obrar mal. Ch.
comuypan. mabanbanir. G. isibaani. I. bad habit.
veterinaria Ciencia que trata las M. diar kum kihkiba. P. vicioha. Ta. bisiu.
enfermedades de los animales. G. surusia To. joosin m.
haun animalu. I. veterinary. M. daiwan vctima Persona que sufre un perjuicio.
saika atkiba. P. pech wakua achana chana. Ch. tzajtakir. G. fugiabugu. I. victim. M.
Ta. tinglas kulni kan. To. castlya jastsucj pat brin ba. P. warkuas arpeshkua. Ta.
nta. trabil yak sak ki. To. lapj latjajay ne nin.
va Camino. Ch. bir. G. uma. I. lane. M. victoria Triunfo. Ch. kajnat. G.
yabal aisaitka kum o ailal ba. P. th. Ta. buhauni / agaeiruni. I. victory. M.
ta. To. jmcj plavin vyavin. pat pura luwan ba. P. victoriaha. Ta.
viable Posible. Ch. matran. G. gemeiti. winkalna. To. cj najas ntepala.
I. viable. M. yaba wapaika ba. P. vida Fuerza mediante la cual obran los
kraprwa. Ta. sip karang,ki. To. cj seres vivos. Ch. bixirar. G. ibagari. I.
polel p. life. M. rayaka. P. wk psk. Ta. sangka
viajar Ir de viaje. Ch. xanbar. G. sak ki. To. jun ina.
fawayasuabu irah. I. travel. M. plisra vidrio Cristal. Ch. kes. G. bidiyu. I. glass.
takwaya. P. techna. Ta. kiwi pa uk. To. M. glas. P. vidrioha. Ta. bahyang. To. ca v
nasa jum. jas jaw.
vitico Prevencin monetaria para quien viejo De mucha edad. Ch. noy ;noya. G.
hace un viaje. G. lebegi baigin luma pasei. weyali. I. old person. M. dama, kuka. P.
I. travel allowance. M. plisra takaya chr. Ta. muih barak. To. quepj yom
lalahka ba. P. platoh tah teshka. Ta. basni comuypan / comy.
tatuna kalawa. viento Movimiento de aire. Ch. ikar. G.
vbora Serpiente. Ch. chan. G. hewe. I. garabali. I. wind. M. pasa. P. ompish. Ta.
snake. M. piuta. P. ebis. Ta. bil / . To. lats win wauhwi. To. lpj.
jinwa. vientre Cavidad abdominal. G. agai. I.
vibrar Moverse rpidamente un cuerpo. abdomen. M. mairin playa. P. ishki a. Ta.
G. aseiha. I. vibrate. M. sararwaya. P. ban / utunsar. To. quepj jpy moo.
chok chok. Ta. nik nin. To. siwts. viernes Da despus del jueves. G.
vicepresidente Persona que sustituye wadaradi. I. friday. M. fraidi. P. vierneska.
al presidente. Ch. chawajjorir. G. laigieti Ta. pan bas mani. To. tsacj linquia jinwa.
abuti. I. vicepresident. M. pre sident vigente Que est en vigor. Ch. imbutzir.
sekanka. P. stah asuk achahta. Ta. G. marumugutu. I. valid. M. kau sipba. P.
gabamint sikanni. To. jepj pne locopya. vigenteha. Ta. waradi kat. To. newanin.
viceversa En doble sentido. Ch. sutunoj. vigilar Velar sobre algo. Ch. chujkun.
G. undu giribuya. I. vice versa. M. waya G. awachija. I. watch. M. pura kaikaa. P.
balaya. P. n tk. Ta. wat nawatwi akiwi. arkoyoch. Ta. di maintalnin. To. mo nucu
To. junta ama. tsjan liji.

255
vigorizar
vigorizar Dar vigor, dar fuerza. G. violento Persona que usa la violencia. G.
ichiga gurasu. I. invigorate. M. karnika fndeti (m) fndetu (f). I. violent. M. praut
wal siara kum daukiba. P. atanpunhwa. kira. P. apahk. Ta. muih sinskas. To. je
Ta. parasni kalanin. To. cj jos. ne tsu jin justa lasupjutj.
villa Pueblo pequeo. Ch. chuchuchinam. violeta Color morado claro. Ch.
G. adra / . I. town. M. utla yakan yaxtunen. G. aban tyei fului daseiti guc
kumtangni briba. P. kaha aye. Ta. tawan. hu tewegerun. I. violet. M. suns. P. bron.
To. jmucj vyavin plavin. Ta. blu. To. ymcj nin latjiji.
villano Pcaro. Ch. ajmabanban. G. violn Instrumento de madera y de
grigia wuribati. I. villain. M. plis sirpi cuerdas que se toca rozando las cuerdas
wina uplika. P. warkwas. Ta. miuh dutni. con un arco de cerdas. Ch. koroch. G.
To. jmucj la nt p. tirara gidara. I. violin. M. pus biara
vinagre Lquido agrio producto de la tiun kanbaya. P. violinha. Ta. biuling.
fermentacin de las frutas. Ch. inpajja. To. lanets.
G. binig. I. vinegar. M. binigar. P. virgen Que no ha tenido relaciones
asosanewa. Ta. binagri. To. tssulustsu sexuales. Ch. makurkwar. G.
larjp jinwa. mmarigru. I. virgin. M. kau mairin
v vnculo Unin, lazo. G. ugunei. I. link. takra. P. pht. Ta. siraubin ki. To. quepj
M. pana pana aitanka lakikaikba. P. yom lal p.
askentishker. Ta. albu duwi. To. yon ne virtual Con existencia no real. Ch.
quepj lal vyayin jinwa. bixirna. G. huwaiu. I. virtual. M.
vino Licor de uva. Ch. saksakja. G. binu ulbaika piska kum. Ta. yamnini dis. To.
/ tuni / wisu. I. wine. M. rum satka kum. pjuway nin liji.
P. tokna wahkru yo ka. Ta. uba wasakni. virtud Disposicin para el bien. Ch.
To. s tpj. imbutzir. G. gausani. I. virtue. M.
violacin Acto de tener relacin sexual daukanka upla briba. P. virtudha. Ta.
por la fuerza. Ch. mabanbanir. G. yamnini. To. cj polel lejay.
argdaguni. I. violation / rape. M. kupia virus Agente infeccioso. Ch. mabanban.
laka apia daukiba. P. h titu unsheruwa. G. lagcha sandi. I. virus. M. yula saura.
Ta. parasni kaupak laihwi payahna. To. P. virusk. Ta. siknis sunlu. To. tsjan tsjicj
lapj letjejay. ma polel sinucj.
violar Obligar a alguien al coito. G. visible Que se ve. Ch. ucheker. G.
argdagua. I. rape. M. kupia laka apia lagcha sandi. I. visible. M. tatan kaikiba
ruk muniba. P. sukuhra uncherua. Ta. ainakrara. P. chamar. Ta. talwaki. To. nan
laihwi payahna. To. lapj lejay. mpes la nucj.
violentar Usar medios violentos. G. visin Efecto de ver. Ch. irbir. G. le
awibuguda. I. violate. M. praut laka gawangunbaliwa. I. vision. M. yapi o
wal daukiba. P. akeipra ias ishpari. Ta. ainakrara kaikan. P. ch. Ta. talwi / talnin.
sinskas lani yamwi. To. lymucj juntyo To. nin nola nsem.
na.

256
voluble
vspera El da anterior a otro. Ch. numkin vivaz Perspicaz. G. babagaidun. I. sharp.
ani. G. lubmagiwa. I. eve / day before. M. M. intawaya isti pruras. P. cha uhweka.
ipka. P. visperaha. Ta. yaihnitki. To. tsacj Ta. kamas sak ki. To. nin jisla nepenowa.
wala way nepa. vivero Criadero de plantas. Ch.
vista Lo que se ve desde un punto. Ch. chirbaxyaj. G. fulasun lun tahchn
irnar. G. arihini. I. sight. M. kaikiba. P. nad. I. tree nursery / vivarium. M.
karah akacha. Ta. naikau talwi. To. nyucj. sauhmuk aila yaba pawi oliska. P.
vistazo Ojeada. Ch. eronbir. G. viveroha. Ta. di minik swa pani. To. mo
lariyawase. I. look / glance. M. kaikanka. tocj jasin.
P. chkas. Ta. talwasak ki / talwi. To. vivienda Morada, habitacin. Ch. otot. G.
justji nyucj. ibaganu / muna. I. dwelling. M. utla kum.
visual Relativo a la vista. Ch. irnarir. G. P. kao ch. Ta. kawa n. To. patja nta.
garihuwadi. I. visual. M. wan nakra wal vivir Tener vida. Ch. turer. G. abagarida.
kaikiba. P. chmr. Ta. minikpa / makpa I. live. M. iwaya o raya kaya. P. cha. Ta.
/ mak. To. sinucj jinwa. sangka sak ki. To. p.
vital Que posee gran energa. Ch. kuxtar. vivo Que posee vida. Ch. bixiri. G.
G. gabagari. I. vital. M. pain ba. Ta. nibgaiti (m) / nibagaitu (m). I. alive. M.
parasni / dadasni. To. jun yna jinwa. raya. P. ch awa. Ta. sangka ki. v
vitalicio Que dura durante toda la vida. vocabulario Conjunto de palabras.
G. ligiaguti. I. for life. M. diara kum ra ban Ch. ojronerob. G. ligaburi ayanuhani /
kaya swiba. P. uhweka chichu. Ta. bansak iyumagu. I. vocabulary. M. bila aisa ka
karang / kaunh sak karang. To. ps jasa wapnikamankanba. P. vocabularioha. Ta.
majama. yul minik uduhna.
vitamina Sustancia nutritiva indispensable vocear Hablar a grandes voces. Ch. aru.
para la vida. Ch. tzaknikekwar. G. G. lridaguni. I. shout. M. kisbi aisayaba.
liguni aigini. I. vitamin. M. tala mapara P. wahna kapash. Ta. parasni yulbaunin.
pain ba. P. s. Ta. wasni. To. tsjan ca volar Desplazarse en el aire. Ch. tobsen.
moja jinwa. G. ahamahani. I. f ly. M. palaya. P.
vitrina Mueble de cristal para mostrar akapesh. Ta. wing yak balhnin.
la mercanca. G. gafu lautu bidyu. I. volcn Cerro con un crter por donde
showcase. M. glas. P. vitrinaha. Ta. sale lava. Ch. tzuku witzir. G. bulugn.
bahyang payak taldi. To. was ca tsjan I. volcano. M. tasba munhta wina pauta
sejawquele popa latjajay. asra baiwi baltakiba. P. chokuya atewa
viudo Que ha perdido por fallecimiento a akashua. Ta. asang anwi.
su pareja. Ch. chokem winik. G. hilli tu. voltear Poner al revs. Ch. sutur. G.
I. widower. M. piarka. P. akaw arnni. agarabaha. I. turn. M. mawala lakaya /
Ta. tingmak al. To. quepj woyum tjepee pauwa karhnika kaikaya dukia kum. P.
/ anwl. warpish. Ta. wirlanin,nawatlanin.
voluble Que cambia fcilmente de
parecer. G. afuaditi. I. changeable. M.

257
volumen
lukanka mini sintaki ba. Ta. baina / isti voracidad Comer mucho. Ch. wakche.
/ sirihni. G. tumugua harigua. I. voracity. M. ista
volumen Espacio ocupado por un cuerpo. papira. P. vorzka. Ta. di kasyang.
G. malali. I. volume. M. dira ailal kuna voraz El que come mucho. G. rfu. I.
ingni ba / wilinka. P. volumenha. Ta. voracious. M. plun isti piba. P. vorazka.
bultu. Ta. di ukyang.
voluntad Deseo. Ch. osrenikbir. G. voto Promesa. G. abuduhani. I. vow. M.
igundani. I. will,wish. M. kupia lka. P. lulka. P. votoha. Ta. pramis matayang.
tahrar. Ta. putni kaupak yamwi. voz Palabra. Ch. maxya. G. mala. I.
voluntario Que hace acciones sin que voice. M. man. P. ah. Ta. tu binni / yul
se le pague. Ch. ajosrenikbir. G. lau binni.
igundani. I. volunteer. M. lukanka. P. vuelo Accin de volar. Ch. tojben. G.
tahrarik. Ta. kulnin kaupak yamwi. hama. I. flight. M. palanka. P. akapesh.
volver Retornar. Ch. sutpar. G. Ta. balhnin.
agiriribuda. I. be back. M. kli balaya. P. vuelta Movimiento en torno a una cosa.
warkite. Ta. nawatnin,nawatwi. Ch. sutrum. G. gararagua. I. return. M.
vomitar Arrojar el contenido del lakaya. P. arwichih. Ta. tayalnin pirin
v estmago por la boca. Ch. lejtzi. G. munh.
ewrehani. I. vomit. M. aikabaya. P. ta. vulgar Comn, general. Ch. tunorbir. G.
Ta. takang yaknin. manichiti. I. vulgar. M. minipis aisasara.
vmito Lo que se vomita. Ch. xej. G. P. vulgarka. Ta. dutni banki.
ewereha. I. vomit. M. aikaban. P. . Ta.
takangyakwi.

258
ya
ya Ahora mismo. Ch. turix. G. guet / yeso Tiza. G. sebi. I. chalk. M. ulbaika
uguememe / orale. I. now. M. nawas. pihni. P. yesoha. Ta. yisuni. To. tsjan mpes
P. k. Ta. waradi / warminit / warman. lapacj pje.
To. tcj. yo Primera persona singular. Ch. nen. G.
yacer Estar echado. Ch. uxuni. G. aribiga nugia. I. i. M. yang. P. tas. Ta. yang. To.
/ auwe. I. lie. M. upla kahwi prawiba. P. napj.
apishki. Ta. kalangna sak ki. To. tcj yuca Tubrculo para hacer el casabe. Ch.
lejay. tzijn. G. yuguru. I. yucca. M. yauhra.
yarda Medida inglesa de longitud, se usa P. yohra. Ta. malay, kasabi yamwi. To.
para medir telas. G. badun. I. yard. M. yar qjuiviel.
kum. Ta. yaryak. yugo Instrumento de madera para unir los
yegua Hembra del caballo. Ch. tuchij. G. bueyes. Ch. uyarar. G. amasuhaglei. I.
gabayu. I. mare. M. aras mairin. P. ohlak yoke. M. yuk. P. peh wakash asa pishka.
pacha. Ta. aras / tabark yayal. To. cavy. Ta. turuh yuk anin din. To. mayola jay
yema Masa amarilla del huevo de ave. Ch. la patj.
kanar kum. G. tuguau g. I. yolk. M. yunta Par de bueyes. Ch. chatatawakax. G.
kalila mahbra lalanhka. P. apono asewa. biama bagasu luduhatia lub bunagua.
Ta. sakara suman lalahni. To. cstlya pejel I. yoke of oxen. M. yuk mangki bipka ba.
moo toncja. P. wakash pok kai. Ta. turuh almuk parni.
yerno Respecto de una persona, marido To. mayola mate.
de su hija. Ch. nyar. G. ibaimu. I. son in yuxtaponer Poner junto a otra cosa. G.
law. M. inma waya. P. kk. Ta. uksa, awairaguagda. I. juxtapose. M. diara
waslakbis alni, yalni. To. navay. kum wala wal praki swiyaya. Ta. uduhnin. y
To. tsjan noo te yonsa.

261
zafarrancho
z a fa r r a n c h o Esc nd alo. Ch. zancudo Insecto que transmite con su
mabanbanir. G. chagagua. I. up roar / picada muchas enfermedades. Ch. ucha.
mess. M. plun piaika kum. P. aparu. Ta. G. marin. I. long-legged / mosquito. M.
blalahn. tairi. Ta. tairi / sasah.
zafarse Desatarse. G. aluguchagua / zngano Haragn. Ch. ajkoyir. G.
adilia. I. free. M. swakwi takaya. P. atvr. nagualiti. I. layabout. M. nasma yula
Ta. subitna. To. tsopj ta. waihnkika. P. aphk. Ta. payasu. To.
zafiro Piedra preciosa color azul. Ch. lapj vele nemen.
tun witz. G. seiri. I. sapphire. M. walpa zanja Excavacin larga y angosta. Ch.
manakira blu kum. P. swrahn. Ta. sanjir. G. lemei duna. I. ditch. M. tasba
kidara yaksihni. salhkan yari. P. tis. Ta. sau kurhna. To.
zaga Parte posterior. G. aigili. I. rear. M. ama moo tocj.
diara nina sat ba. P. ask kta. Ta. dang zanjar Resolver un asunto. Ch. ustan
ahni / pirin sit. To. cj ipaa jinwa. mabanbanir. G. adga lemei duna. I.
zalamero Que acta con cario afectado. settle. M. tasba salhkara. Ta. barangnin.
Ch. inchoj. G. kainabaguagda. I. To. mo etyoca.
flattering. M. daukas. Ta. sulyar. zapatero Persona que hace zapatos.
zambo Mestizo. Ch. kaxlan. G. idiudu / Ch. ajxanab. G. afansehati sabadu. I.
miguasi. I. half breed. M. karibi wihki shoemaker. M. sus papaskra mairin. P.
indian wal baikan tuktika kum. P. kumah. tahko shta. Ta. sus biyang. To. ntjsam
Ta. miks. osopj liji.
zampar Meter. Ch. sajba. G. ahabucha zapatilla Zapato ligero para estar en
uniein. I. gobble. M. diara kum ban kum casa. Ch. xanabut. G. sabadura. I. z
dinkiba. P. achaha. Ta. dalnin. slipper. M. sus tanhta, pain sus. P. tahko
zanahoria Hortaliza de raz anaranjada. ayas. Ta. lukwata. To. tsjam osopj tsjicj.
G. ilagla aigana ielitu. I. carrot. M. zapato Calzado. Ch. xanab. G. sabadu.
intawakia lalahni pi ba. P. zanahoriaha. I. shoe. M. sus. P thk. Ta. sus. To. tsjam
Ta. sanauria. To. olos jas l. osopj.
zancada Paso largo. G. esetiraguni / zarandear Mover con ligereza. G.
ahudraguni. I. stride. M. wapra yari. Ta. aguluweda. I. knock about / shake. M.
umas karak naini lapakwi. diara sinbaika. P. achawk. Ta. isihnin.
zancadilla Cruzar la pierna delante de To. jay jyasts jinwa.
otro para derribarlo. G. estranpa. I. trip. zarco De color azul claro. Ch.
M. sita mangkaya. P. taho akshr. Ta. tzijbarwitz. G. harungati. I. light blue.
kalni baranhmak walsah yak ana. To. M. nakra sangni o blu ba. P. bohni. Ta.
tsjom tsyupjapj na yaca. k, sangni.
zanco Palo largo con sostn para el pie, zarpazo Golpe dado con la zarpa. G.
para andar. G. tugudi falandigana. I. stilt. baiti. I. snatch. M. but kum plis kum wina
M. umas. Ta. umas, yamna. takiauyaka. Ta. kurhna.

265
zarzamora
zarzamora Mora. Ch. majkuy. G. zozobra Inquietud, congoja. Ch.
lirahu baibai. I. blackberry. M. kiaya manata. G. susugati gulsurugu. I.
ma. P. tsuh. Ta. zarzamura minik. To. jl. capsizing / anxiety. M. trabil sibrinka tara.
zinc Metal blanco y maleable para hacer Ta. dingkakiwi.
lminas. Ch. takin. G. singi. I. zinc. M. zu m bar Hacer r uido continuo y
pan taya. Ta. pan pihni yudutni. desagradable. Ch. chachakna. G.
zcalo Rodapi. G. tiyaduwe muna. I. hahunhan marin. I. buzz. M. binka
socle. M. diara klar ra prakiba. Ta. pan daukay. P. rh. Ta. binni ndutni yamwi
tulwa,wi. / dakawi.
zona Extensin de terreno. Ch. turerum. zumo Jugo. Ch. uyarar. G. ligele. I. juice.
G. kuata. I. zone. M. plis kum. P. kukasa. M. andris taya kismika ba. P. . Ta.
Ta. sau pisni. wasni.
zoologa Ciencias que estudia los zurdo Que usa predominantemente
animales. Ch. bijnwarak. G. furendei la mano izquierda. Ch. kabtzej. G.
hawagu animlu. I. zoology. M. daiwan barnati. I. hand left. M. smih. P.
ailal kutbanra briba pliska ba. P. yarwih. Ta. wadah, kau yuswyamwi. To.
peshwakua estudiakakiru. Ta. ting la nancupwempe.
kulni duwi. zurrar Castigar con dureza y golpes. G.
zorro Mamfero de cola larga. Ch. bay. aguluweduni. I. deck. M. daiwan taya
G. mabdu. I. fox. M. sikiski msirin. P. paskiba. P. arpsh / ashtapak. Ta. anwi
w. Ta. wasa sala. dawak dalan bawi kalyamna. To. mosipj.
zorro Persona taimada. Ch. ajchantaka.
z G. wgi mabdu. I. crafty. M. sikiski
wainka. Ta. muih sinkas.

266
Bibliografa general

Everest Punto, Diccionario de la Lengua Espaola, Editorial Everest, S.A., 4a


edicin, Len (Espaa), 2006.
Fontanillo Merino, Enrique, Diccionario de las lenguas de Espaa, Ediciones
Generales Anaya, 1. edicin, Madrid, 1985.
Melgara Brown, Dionisio Francisco, Diccionario Espaol-Miskito.
Miskito-Espaol, Fondo Editorial INC, Managua, 2011.
Suazo, Salvador, Diccionario Lila Garifuna: diccionario garifuna - garifuna -
espaol, CCET, Tegucigalpa, 2011.
Esta obra, Diccionario de las Lenguas de Honduras,
se termin de imprimir en el mes de agosto de 2013,
en los talleres de Caracol Impresiones.
El cuidado de la edicin lo realizaron
Vctor Manuel Ramos y lvaro Ortega.
Se hicieron mil trescientos ejemplares.
La Academia Hondurea de la Lengua,
una institucin destinada al estudio y
engrandecimiento del idioma espaol que
se habla en Honduras, es correspondiente
de la Real Academia Espaola de la
Lengua y miembro de la Asociacin de
Academias de la Lengua Espaola. Su
refundacin ocurri gracias a la iniciativa
del humanista de Amrica Rafael Heliodo-
ro Valle, en Tegucigalpa, el 28 de diciem-
bre de 1948, teniendo como antecedente la
Academia Cientfico Literaria, creada en
1881 cuando el Presidente Marco Aurelio
Soto refrenda el Cdigo Fundamental de
Instruccin Pblica.
La primera Directiva (1948) estaba
constituida del siguiente modo: doctor
Esteban Guardiola, director; doctor Silve-
rio Lanez, censor; licenciado Alejandro
Alfaro Arriaga, secretario; licenciado Juan
B. Valladares R., bibliotecario. Otros
miembros eran: doctor Rafael Heliodoro
Valle, doctor Julin Lpez Pineda, doctor
Luis Andrs Ziga, doctor Marcos Caras
Reyes; general Joaqun Bonilla, doctor
Carlos M. Glvez, profesor Carlos Izagui-
rre, seor don Antonio Ochoa Alcntara y
licenciado Cleo Murillo Soto.
La institucin fue reconocida legal-
mente por el Jefe de Estado, D. Julio
Lozano Daz, en octubre de 1955; y recibi
la personera jurdica y la aprobacin de
los estatutos mediante acuerdo ejecutivo
No. 283-2002, del 19 de junio de 2002.
Por mediacin del Centro Cultural de
Espaa en Tegucigalpa, la Academia
Hondurea de la Lengua acondicion, con
fondos de la Agencia Espaola de Coope-
racin Internacional para el Desarrollo
(AECID), una nueva sede en la antigua
Escuela de Alfabetizacin de Adultos, en
la calle La Fuente del Casco Histrico de
Tegucigalpa.
JUNTA DIRECTIVA DE LA ACADEMIA La Academia Hondurea de la Lengua,
HONDUREA DE LA LENGUA (2011-2013) una institucin destinada al estudio y
Sr. D. Marcos Caras Zapata, director engrandecimiento del idioma espaol que
Sr. D. scar Acosta, director emrito se habla en Honduras, es correspondiente
Sr. D. Vctor Manuel Ramos Rivera, vicedirector de la Real Academia Espaola de la
Sr. D. Ral Csar Arechavala Silva, secretario Este Diccionario de las Lenguas de Honduras, nico hoy en su gnero, Lengua y miembro de la Asociacin de
Sr. D. Galel Crdenas Amador, prosecretario Academias de la Lengua Espaola. Su
Sr. D. Juan Ramn Martnez, tesorero es el resultado de ms de tres aos de constante trabajo y rigurosa
refundacin ocurri gracias a la iniciativa
Sr. D. Ramn Hernndez Torres, censor investigacin bajo la coordinacin del excelentsimo seor doctor y del humanista de Amrica Rafael Heliodo-
Sr. D. Juan Antonio Medina Durn, vocal
miembro de la Academia Hondurea de la Lengua don Vctor Manuel ro Valle, en Tegucigalpa, el 28 de diciem-
bre de 1948, teniendo como antecedente la
Ramos, con el apoyo del Centro Cultural de Espaa en Tegucigalpa en Academia Cientfico Literaria, creada en
el marco de la accin de la Agencia Espaola de Cooperacin Interna- 1881 cuando el Presidente Marco Aurelio
Soto refrenda el Cdigo Fundamental de
cional para el Desarrollo, en favor de la preservacin del rico patrimo- Instruccin Pblica.
nio inmaterial lingstico afrodescendiente e indgena de Honduras. La primera Directiva (1948) estaba
constituida del siguiente modo: doctor
Esteban Guardiola, director; doctor Silve-
rio Lanez, censor; licenciado Alejandro
Alfaro Arriaga, secretario; licenciado Juan
B. Valladares R., bibliotecario. Otros
miembros eran: doctor Rafael Heliodoro
Valle, doctor Julin Lpez Pineda, doctor
Luis Andrs Ziga, doctor Marcos Caras
Reyes; general Joaqun Bonilla, doctor
Carlos M. Glvez, profesor Carlos Izagui-
rre, seor don Antonio Ochoa Alcntara y
licenciado Cleo Murillo Soto.
La institucin fue reconocida legal-
mente por el Jefe de Estado, D. Julio
Lozano Daz, en octubre de 1955; y recibi
la personera jurdica y la aprobacin de
los estatutos mediante acuerdo ejecutivo
ISBN: 978-99926-820-1-2 No. 283-2002, del 19 de junio de 2002.
Direccin de contacto Por mediacin del Centro Cultural de
Academia Hondurea de la Lengua
Espaa en Tegucigalpa, la Academia
Calle La Fuente N 445,
esquina con la Cuesta Lempira,
9 789992 682012 Hondurea de la Lengua acondicion, con
Centro Histrico de Tegucigalpa fondos de la Agencia Espaola de Coope-
Tegucigalpa, Honduras, C. A. racin Internacional para el Desarrollo
Tel.: (504) 2238-6389 (AECID), una nueva sede en la antigua
Fax: (504) 2222-4649 Escuela de Alfabetizacin de Adultos, en
ahlhonduras@hotmail.com la calle La Fuente del Casco Histrico de
ahlengua@hotmail.com Tegucigalpa.

Vous aimerez peut-être aussi