Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
Christoph Horn
1 E. Frster, The Hidden Plan of Nature, [w:] J.Schmidt, A.Oksenberg Rorty (wyd.) Kan-
ts Idea for aUniveral History with aCosmopolitan Aim: ACritical Guide, Cambridge 2009,
s.187199.
77
CHRISTOPH HORN
aeby je albo weryfikowa, albo falsyfikowa. Zdrugiej, pojcie owo nie moe
te bazowa na dowiadczeniu, bo powinno tu chodzi opewien ukryty plan,
ktremu nasze zwyczajne dowiadczenie podlega. Wpimie Idea powszech-
nej historii waspekcie kosmopolitycznym (dalej: Idee) czytamy (AA VIII 27):
78
Kantowska filozofia dziejw ilece ujej podstaw trudnoci
kiego. Pauline Kleingeld3 bliej okrela trzy trudnoci, ktre wynikaj zteorii
dziejw dla Kantowskiej filozofii moralnej. Pierwsza dotyczy pytania, wjaki
sposb prawo moralne moe wci jeszcze by tu powszechnie wane (uni-
versal validity problem). Druga brzmi: w jaki sposb prawo moralne moe
wci jeszcze co wiza wsposb ponadczasowy (das atemporality problem),
trzecia za dotyczy sprzecznoci, e liczne osoby musiayby by bardziej wol-
ne, anieli inne (moral equality problem).
3 P. Kleingeld, Fortschritt und Vernunft. Zur Geschichtsproblem Kants, Wrzburg 1999, s.59.
4 Przykadu na co takiego dostarcza miejsce zIdei AA 21: Czowiek chce zgody, lecz przy-
roda wie lepiej, co dla jego gatunku jest lepsze: ona chce niezgody. Inny przykad znajdujemy
wIdei (AA VIII 24 inast.), gdzie Kant twierdzi, e wszelkie wojny daj si zrozumie, jako
zamiar natury, by przygotowa najlepszy zmoliwych midzynarodowy porzdek por. uwagi
Zotty (2000: 192): chodzi [Kantowi] raczej oto, aeby mc poj nawet groteskowy rozum hi-
storii wsensie teodycei, czyli wci jeszcze jako reim uwicony. Ta argumentacja rwna jest
przeciwstawnej jej konkluzji naturalistycznej: historia zawsze jest ju tym, czym by powinna.
79
CHRISTOPH HORN
Na pierwszy rzut oka wydaje si, e Kant nigdzie nie formuuje filozofii
dziejw wsposb wyrany. adne zjego pism ani wczeniejszych, azatem
Odpowied na pytanie, co to jest Owiecenie iIdea, ani pniejszych, czy-
li Krytyka wadzy sdzenia iKu wieczystemu pokojowi, nie zawiera niczego,
co by si zbliao do teleologii dziejw takiej jak uAugustyna lub Joachima
zFiore, albo determinizmu historycznego wstylu Hegla albo Marksa. Kant
nie podporzdkowuje ludzkiej egzystencji ani pozbawionym sensu, lecz upo-
rzdkowanym stadiom, okresom iepokom, ani prawom biegu dziejw. Nie
mona rwnie stwierdzi, aeby historyczne fakty naciga wtaki sposb,
by pasoway do zgrabnych schematw. Nie stylizuje si te na historycznego
proroka albo prognostyka. Tym niemniej wjego filozofii pojawiaj si czte-
ry wymienione wczeniej trudnoci. Ju wyobraenie, e natura jest czym
wrodzaju samolubnego aktora, ktry wsposb niezauwaalny miesza si od
zaplecza wwolne ludzkie uczynki po to, by realizowa jaki plan lub osi-
ga jaki ostateczny cel byo Kantowi obce. Wswym pimie Idea powszechnej
historii w aspekcie kosmopolitycznym (1784) filozof nie pragnie bynajmniej
zaprezentowa adnych cigncych si rzekomo przez histori nici przewod-
nich. Ludzkie dzieje rozwijaj si w jego mniemaniu w form opartego na
rozumie midzynarodowego porzdku pokoju, ktry wprzyszoci obejmie
wszystkich ludzi.
Na pocztek jednak zwrmy uwag na inn z jego wczesnych rozpraw
politycznych, mae pismo zatytuowane Odpowied na pytanie, czym jest
Owiecenie? (1784). Wpimie tym Kant podejmuje dyskusj dotyczc roli
Kocioa w cywilnych zwizkach maeskich, ktry to temat, jako bardzo
kontrowersyjny, pojawi si wtym samymroku wBerlinicher Monatsschrift.
Kant pisze, e przy rozstrzyganiu wymienionego problemu musi dokona
rozrnienia midzy powszechnym uyciem rozumu, ktre charakterystycz-
ne jest dla uczonych iw efekcie musi by wolne, auyciem prywatnym, kt-
re moe by ograniczone przez szczeglne obowizki wstosunku do urzdu
jak rwnie te, ktre wynikaj z lojalnoci. Ale rozwizanie to nie jest dla
niego ostateczne. Jeli mona byoby uwaa, e osoby sprawujce funkcje
pastwowe, takie jak oficerowie czy urzdnicy skarbowi, a w efekcie take
5 Dalej I.Kant, Odpowied na pytanie, czym jest Owiecenie, prze. T.Kup, Dziea zebrane,
t.6, wyd. cyt. (przyp. tum.).
80
Kantowska filozofia dziejw ilece ujej podstaw trudnoci
81
CHRISTOPH HORN
82
Kantowska filozofia dziejw ilece ujej podstaw trudnoci
83
CHRISTOPH HORN
84
Kantowska filozofia dziejw ilece ujej podstaw trudnoci
rowanej na zadany ju cel (na przykad stan, e sucy Kanta Lampe zaspa
dokadnie tego poranka, gdy manuskrypt Idei powinien by wysany do Ber-
lina). Widzimy zatem, e w cel by rwnie uczestnikiem skadajcych si
na cay proces wydarze, amianowicie okolicznoci, ktre porednio okazay
si mie wpyw na pewien proces. Powoduje to poniekd, e musz istnie
rwnie wydarzenia indyferentne.
Kant wydaje si jasno dostrzega, e jego teza omoliwoci systematycz-
nego opisu rozwoju ludzkiej historii nie wymaga adnego kauzalnego de-
terminizmu. Dlaczego ma wtym wzgldzie racj atwo da si wyjani, gdy
dla porwnania odwoamy si do darwinowskiej teorii ewolucji. Ta rwnie
wsposb indyferentny kieruje si przeciwko kauzalnemu determinizmowi.
Mona j poczy rwnie dobrze z teori fizykalnego determinizmu, jak
i indeterminizmu. I rzeczywicie darwinizm nie moe by w typowy spo-
sb broniony ani z pozycji standardowego determinizmu, ani zanegowany
zpozycji indeterminizmu. Wszystko jedno, czy kady wystpujcy wwiecie
stan W2 zpunktu czasowego t2 da si wpeni wytumaczy na podstawie po-
przedzajcego go stanu W1 zpunktu t1 zgodnie zprawami natury, czy te nie.
Wprzypadku obu tych uzasadniajcych teorii wydaje si, e mona przyj,
i wcigu milionw lat ewolucji dokona si na Ziemi rozwj gatunkw bio-
logicznych, wtrakcie ktrego silny wpyw selekcji doprowadzi wznacznym
stopniu do optymalnego dopasowania si tego, co specyficzne do odpowied-
nich warunkw ycia irodowiska. Kant wrwnie maym stopniu impliku-
je tu zaoenie determinizmu, jak iindeterminizmu. Moralny cel polityczny
ludzkiej historii pozwala si okreli bez potrzeby zakadania jakiego deter-
minizmu. Teza o empirycznej historii rozwoju ludzkoci bez problemu da
si poczy z tez o faktycznym przebiegu historii politycznej. Wane jest
jedynie, e zfaktw historycznych jakie by one nie byy da si odczyta
podstawow zasad, ktra musi prowadzi ku spoeczestwu kosmopolitycz-
nemu.
Okazuje si, e koncepcj historyczn Kanta z Idei czy z ewolucyjn
teori Darwina pewien wsplny centralny punkt. Zgodnie z obydwiema
koncepcjami wydarzenia tworzce proces rozwoju (a rozwj jest najcz-
ciej uywanym wIdei wyraeniem teoretycznym) albo wsposb luny, albo
wogle waden nie odnosz si do twierdzenia, e co prawda proces pod-
lega kierownictwu generalnej zasady podstawowej, jednake nie wsensie li-
nearnego konkretnego kierunku. Proces rozwoju, zgodnie zobu modelami,
nakierowuje si kadorazowo na dowolny punkt dziaania danego powszech-
nego procesu, wktrym mona dostrzec jego oddziaywanie, gdy w proces
85
CHRISTOPH HORN
86
Kantowska filozofia dziejw ilece ujej podstaw trudnoci
6 Por. I. Kant, Krytyka wadzy sdzenia, prze. J. Gaecki, PWN, Warszawa, s. 341 i nast.:
Mona by np. powiedzie, e robactwo, ktre dokucza ludziom wich ubraniach, wosach lub
kach, stanowi, wedle mdrego zrzdzenia przyrody, bodziec do czystoci, ktra ju sama
dla siebie jest wanym rodkiem zachowania zdrowia; albo e moskity iinne kliwe owady,
ktre w pustyniach Ameryki tak bardzo daj si we znaki dzikim, s dla tych stawiajcych
pierwsze kroki ludzi bodcem do dziaania, by osusza bagna i karczowa gste, powstrzy-
mujce powiew powietrza, lasy, by dziki temu, jak iprzez upraw ziemi, uczyni miejsce ich
zamieszkania zarazem zdrowszym.
87
CHRISTOPH HORN
88
Kantowska filozofia dziejw ilece ujej podstaw trudnoci
89
CHRISTOPH HORN
90
Kantowska filozofia dziejw ilece ujej podstaw trudnoci
Formalnym warunkiem pod jakim przyroda ten swj zamierzony cel moe
osign, jest taki ustrj we wzajemnych stosunkach midzy ludmi, wktrym
szkodom wynikajcym ze wzajemnie si zwalczajcej wolnoci przeciwstawio-
na zostaje praworzdna sia w[ramach] pewnej caoci, noszcej nazw spo-
ecznoci obywatelskiej, gdy tylko wniej moe doj do najpomylniejszego
rozwoju naturalnych dyspozycji. Dla niej wszake, oile ludzie byliby do roz-
sdni, by j znale, ido mdrzy, by dobrowolnie podda si jej przymusowi,
potrzebna byaby jeszcze cao kosmopolityczna, tj. system wszystkich pastw,
ktrym grozi niebezpieczestwo wzajemnego negatywnego oddziaywania na
siebie9.
8 Tame.
9 I.Kant, Krytyka wadzy sdzenia, s.426.
91
CHRISTOPH HORN
92
Kantowska filozofia dziejw ilece ujej podstaw trudnoci
Abstract
The article analyses four main difficulties in the attempts of reconciling the
Kants philosophy of history with his philosophical standpoint as awhole. They are:
(I)the problem of dogmatism, (II) the problem of heteronomy, (III) the problem of
cynicism, and (IV) the problem of fatalism. Kant himself refutes these objections in
aquite satisfactory way.