PISOWNIA POLSKA

I. INFORMACJE WSTPNE
II. OZNACZANIE SAMOGOSEK
III. OZNACZANIE SPGOSEK
IV. WIELKIE I MAE LITERY
V. PISOWNIA CZNA LUB ROZDZIELNA
VI. UYCIE CZNIKA
VII. DZIELENIE WYRAZW
VIII. PISOWNIA SKRTW I SKRTOWCW
IX. PISOWNIA NAZW WASNYCH
X. TRANSLITERACJA I TRANSKRYPCJA SOWIASKICH ALFABETW
CYRYLICKICH

I. INFORMACJE WSTPNE
Jzyk jest najbardziej uniwersalnym i najsprawniejszym sposobem porozumiewania si
midzy ludmi. Zapisanie tekstu mwionego stwarza moliwo komunikowania si ludzi
oddalonych od siebie w czasie i przestrzeni.
aden jzyk naturalny nie opiera zapisu wyrazw na pisowni w peni fonetycznej.
Rozbienoci midzy mow a pismem w rnych jzykach wynikaj z rnorodnych
uwarunkowa. W jzyku polskim, ktry przej znaki alfabetu aciskiego, wan przyczyn
rozbienoci jest brak w tym alfabecie graficznych odpowiednikw dla niektrych gosek, co
powoduje konieczno tworzenia dwu- i trjznakw oraz wprowadzania znakw
diakrytycznych. Mimo to owe rnice midzy mow a pismem nie s w polszczynie a tak
wielkie, jak choby w jzyku angielskim, francuskim czy niemieckim; s one po prostu
wynikiem zmian zachodzcych w wymowie w cigu wiekw.
Ortografia polska w pewnej tylko czci opiera si na wymowie. Pisownia wielu wyrazw ma
swe uzasadnienie bd w morfologii, bd w tradycji pisanej jzyka, z kolei zapis innych
wyrazw jest wynikiem konwencji.
1. PODSTAWOWE ZASADY PISOWNI POLSKIEJ
1.1. Zasada fonetyczna
1.2. Zasada morfologiczna
1.3. Zasada historyczna
1.4. Zasada konwencjonalna

[1] 1.1. Zasada fonetyczna

Polega ona na cakowitej i staej odpowiednioci midzy gosk a liter: kadej gosce
odpowiada zawsze ten sam znak graficzny. W ten sposb piszemy znaczn cz wyrazw
jzyka polskiego, np.
agrafka, alfabet, baton, beka, co, cyklamen, dla, dom, dysk, flet, ganek, geneza, jajko, kula,
lot, metal, mowa, nabytek, noga, oko, pewny, rygor, sam, sarna, sen, sodowa, tama, tatar, ten,
woda, wony, zaryglowa, znak.
[2] 1.2. Zasada morfologiczna
Pisownia zgodna z t zasad pozwala na zachowanie poczucia tosamoci czstek
morfologicznych wyrazw, mimo e w wymowie w wyniku upodobnie i uproszcze
artykulacyjnych ulega ona zatarciu.
Porwnajmy takie procesy fonetyczne, jak:
a) ubezdwicznienie wymowy spgosek w wygosie
Pisownia wyrazw typu: bez, brud, mag, prg, wymawianych odpowiednio: [bes, brut, mak,
pruk]* pozwala na zachowanie zwizku morfologiczno-znaczeniowego z innymi formami
fleksyjnymi tych wyrazw lub z wyrazami pokrewnymi. Gdyby zastosowa tu zasad
fonetyczn, zwizek w ulegby zatarciu:
[bes] bzu, bzem, bzowy
[brut] brudu, brudem, brudny
[mak] maga, magiem, magiczny
[pruk] progu, progiem, progowy.
b) upodobnienia grup spgoskowych na granicy rdzenia i przyrostka
Pisownia wyrazw typu gwiazd-ka, y-ka, pro-ba, wymawianych odpowiednio: [gwiastka,
yszka, proba], zachowuje wspomniane wyej zwizki formalno-znaczeniowe:
[gwiastka] gwiazdek, gwiazdy, gwiazdor
[yszka] yek, yeczka, yeczkowanie
[proba] prosi, pro.
c) upodobnienia grup spgosek na granicy rdzenia i przedrostka
Pisownia przedrostkw bez-, roz-, od-, nad-, pod-, przed-, w- nie uwzgldnia rnic wymowy;
przedrostki te zawsze piszemy w wymienionej niej postaci:
bezuyteczny, bezwzgldny, ale te: bezpieczny [bespjeczny], bezstronny [besstronny];
rozoysty, rozwarty, ale te: rozparty [rosparty], rozpuszczony [rospuszczony];
odbudowa, odgarn, ale te: odpisa [otpisa], odsypa [otsypa];
nadgryziony, nadwyka, ale te: nadchodzi [natchodi], nadpata [natpata];
podniebny, podwodny, ale te: podczerni [potczeri], podskrny [potskurny];
przedrami, przedwionie, ale te: przedpokj [pszetpokuj], przedstawienie [pszetstawjee];
wbi, wgnieciony, ale te: wkopa [fkopa], wsypa [fsypa].
Czasem jednak zasada morfologiczna ustpuje miejsca zasadzie fonetycznej: przedrostek wez-
ma dwojak pisowni (wezgowie, wezbrany oraz wesprze, westchnienie), a przedrostek z-
nawet trojak zgodn z wymow pisowni jako s-, - oraz z- (splta, spaci, ciec,
cienie, zrumieni, zrymowa).
*
W nawiasy kwadratowe ujto zapisy wymowy.

[3] 1.3. Zasada historyczna

Ma ona niewielki zasig. Ogranicza si do odrniania rz i , u i , ch i h, ktrego
uzasadnienie znale mona tylko czciowo we wspczesnym poczuciu jzykowym
pisownia tych znakw opiera si przede wszystkim na historycznych procesach rozwoju
jzyka. Dotyczy to na przykad pisowni takich wyrazw, jak: chr, chrzest, crka, duo, gra,
harcerz, higiena, historia, jarzmo, kady, krl, krzy, ktry, mawka, rzeczywisto, rzeka,
skra, wyyna, mija, ona, yzny.
[4] 1.4. Zasada konwencjonalna
Odnosimy j do rozstrzygni ortograficznych nieznajdujcych oparcia ani w wymowie, ani
w budowie morfologicznej wyrazw, ani te w ich historycznym pochodzeniu. Na przykad
przepisy odnoszce si do stosowania wielkiej litery na pocztku niektrych wyrazw, pisania
partykuy nie cznie (z rzeczownikami, przymiotnikami, przyswkami
odprzymiotnikowymi) lub rozdzielnie (z czasownikami) oparte s wycznie na konwencji.
Na tej zasadzie oparto te pisowni wyrae przyimkowych (rozdzieln: bez reszty, do siego
roku, na co dzie i czn: naokoo, nawzajem, powoli, zamiast), przyimkw zoonych,
skrtw i skrtowcw.
II. OZNACZANIE SAMOGOSEK
2. SAMOGOSKI USTNE
3. SAMOGOSKA NOSOWA
4. SAMOGOSKA NOSOWA
5. PISOWNIA POCZE LITEROWYCH o, e + SPGOSKA NOSOWA
6. PISOWNIA GRUP SPGOSKOWYCH ns, rs, nz
7. ZASADY UYCIA LITER i, j
2. SAMOGOSKI USTNE
Oznaczanie samogosek ustnych opiera si na zasadzie fonetycznej. Dla wikszoci
samogosek: a, e, o, i, y jest to zasada wspczesna, dla u zasada historyczna.
Goska u ma we wspczesnej ortografii polskiej dwa znaki: oraz u.
2.1. Zakres uycia litery :
2.2. Zakres uycia litery u:
[5] 2.1. Zakres uycia litery :
a) jeli wymienia si w formach fleksyjnych lub pokrewnych z samogosk o lub e, np.
drka droga, ld lodem, mc mog, brzzka brzezina, piro pierze;
b) w rdzeniach czasownikw w formach jednokrotnych w opozycji do wielokrotnych, w
ktrych wymienia si z gosk a, np.
mwi mawia, skrci skraca, wrci wraca;
c) w czstce -w wystpujcej jako kocwka lub cz przyrostka:
w dopeniaczu liczby mnogiej rzeczownikw rodzaju mskiego, np. panw, stow,
zeszytw;
w przyrostkach -w, -wna, -wka, np. Gogw, Krakw, Czstkwna, Kucwna,
Wojaswna, biodrwka, kartkwka, kreskwka;
d) w niewielu wyrazach na pocztku, np.
semka, smy, w, wczesny, wdzie;
e) w pewnej liczbie wyrazw, w ktrych nie zachodzi wymiana na o lub e, a ktrych pisownia
ma uzasadnienie historyczne, np. mzg, oglny, rwnanie, str, rdo.
UWAGA: Litera nie wystpuje nigdy na kocu wyrazu. Na kocu wyrazu moe jednak
wystpi litera obca o tym samym ksztacie, zazwyczaj w nazwach wasnych, np. Edward
Csat, Mikls Jancs, Joan Mir.
[6] 2.2. Zakres uycia litery u:
a) w wielu przyrostkach, np.
-uch dzieciuch, gnieciuch
-uchna cruchna, matuchna
-uchny leciuchny, adniuchny
-ula babula
-ulek tatulek
-uleka damuleka
-ulka brzydulka
-ulo mulo
-unek malunek, pakunek
-unia ciotunia, lalunia
-unio dziadunio, stryjunio
-ucia crucia
-us dzikus, lizus
-usia crusia, matusia
-uszek garnuszek, maluszek
-uszka kaczuszka
-uszko serduszko
-u dziadziu, synu
-uki miluki
-utki biedniutki, milutki;
b) w formach czasu teraniejszego zakoczonych na -uj, -ujesz, -uje, np. gotuj, gotujesz,
gotuje, promuj, promujesz, promuje;
c) ponadto liter u piszemy zawsze tam, gdzie nie ma uzasadnienia pisownia .
UWAGA: W wyrazach zasuwka, skuwka, okuwka, zakuwka, podkuwka (= dolne okucie sa),
przesuwka, wsuwka u nie naley do przyrostka, lecz do rdzenia (zasuwa, sku, oku, zaku,
podku, przesuwa, wsuwa), dlatego piszemy je przez u, mimo e po tej literze wystpuje w
(por. 2.1., punkt c).
3. SAMOGOSKA NOSOWA
3.1. Zakres uycia litery :
3.2. Kocwka - w wybranych formach deklinacyjnych
3.3. Pisownia w wybranych formach koniugacyjnych
[7] 3.1. Zakres uycia litery :
a) w wyrazach rodzimych i spolszczonych przed literami oznaczajcymi goski szczelinowe f,
w, s, z, , , sz, , ch (zgodnie z wymow), np.
ffel, wwz, wski, wizka, gsiorek, wziutki, w, wcha;
b) w wyrazach rodzimych i spolszczonych przed literami oznaczajcymi goski zwarte i
zwarto-szczelinowe (p, b, t, d, c, dz, cz, , d, k, g) oznacza ona poczenia gosek o + N (N
symbolizuje spgosk nosow o rnym miejscu artykulacji zalenie od nastpujcej po niej
spgoski zwartej lub zwarto-szczelinowej), np.
kpiel, rba, kt, prd, zmcony, Prdzyski, rczka, spi, rzd, bk, krg, ktre
wymawiamy odpowiednio: [kompjel, romba, kont, pront, zmoncony, Prondzyski, ronczka,
spjo, o, bok, krok]*.
*
Znak [] oznacza spgosk podobn do n, ale tylnojzykow.
[8] 3.2. Kocwka - w wybranych formach deklinacyjnych
W Polsce centralnej i poudniowej (Wielkopolska, Maopolska, lsk) kocwka -om w
celowniku liczby mnogiej i kocwka - w narzdniku liczby pojedynczej rzeczownikw
eskich w wymowie wielu uytkownikw jzyka nie s odrniane. Obie kocwki mog
by wymawiane jako [-om], np. w wyrazach wodom (celownik liczby mnogiej) oraz wod
(narzdnik liczby pojedynczej). Wymowa ta ma charakter gwarowy, obecnie stanowi do
ekspansywn cech regionaln, nie ma jednak wpywu na pisowni.
Zawsze zatem piszemy liter w kocwkach:
a) narzdnika liczby pojedynczej rzeczownikw, przymiotnikw oraz odmieniajcych si
przymiotnikowo zaimkw, liczebnikw i imiesoww rodzaju eskiego, np.
Bawia si kolorow pik.
Prowadzi samochd lew rk.
Byli zaskoczeni now sytuacj.
Jedziemy na wycieczk z szst klas.
Pjdziemy drug stron.
Martwia si pomit sukienk.
b) biernika liczby pojedynczej przymiotnikw oraz odmieniajcych si przymiotnikowo
zaimkw, liczebnikw i imiesoww rodzaju eskiego, np.
Odwiedziam swoj chor koleank.
Podaj mi jeszcze tamt ksik.
Przypomnia sobie ich pierwsz wspln wypraw.
By wpatrzony w piewajc artystk.
c) biernika liczby pojedynczej rzeczownika pani, wapani, janiepani, mospani itp., np.
Zapomniaem pani uprzedzi.
Widziaem pani wczoraj w teatrze.
Pragn wapani o tym zapewni.
Musia przeprosi janiepani.
[9] 3.3. Pisownia w wybranych formach koniugacyjnych
a) Kocwk - w trzeciej osobie liczby mnogiej w czasie teraniejszym przyjmuj
czasowniki zakoczone w pierwszej osobie liczby pojedynczej na -, -am oraz -em, np.
- (np. rysuj) rysuj, produkuj, grzej, marz;
-am (np. piewam) piewaj, kichaj, machaj, wieszaj;
-em (np. jem) jedz, wiedz, miej si, rozumiej.
b) Litera przed w formach czasownika
W formach czasu przeszego samogoska wystpujca przed spgosk traci rezonans
nosowy i zgodnie z oglnopolsk norm wymawiamy j jak samogosk ustn o, np.
[do, pyno, wzioem]. Wymowa ta nie ma jednak wpywu na pisowni, tote piszemy tutaj
zawsze : d, pyn, wziem.
4. SAMOGOSKA NOSOWA
4.1. Zakres uycia litery :
4.2. Kocwka - w wybranych formach deklinacyjnych
4.3. Pisownia - w wybranych formach koniugacyjnych
[10] 4.1. Zakres uycia litery :
a) w wyrazach rodzimych i spolszczonych przed literami oznaczajcymi goski szczelinowe f,
w, s, z, , , sz, , ch - zgodnie ze starann wymow, np.
nadsiwom, przedsiwzicie, klska, mski, pici, wizi, wszy, potny, wszy, stchy,
wch;
b) w wyrazach rodzimych i spolszczonych przed literami oznaczajcymi goski zwarte i
zwarto-szczelinowe p, b, t, d, c, dz, cz, , d, k, g, np.
kpa, trbacz, pto, prdko, rce, pdzel, pczak, kr, pd, pk, prga, ktre wymawiamy
odpowiednio [kempa, trembacz, pento, prentko, rence, pendzel, penczak, kre, pe, pek,
prega].
[11] 4.2. Kocwka - w wybranych formach deklinacyjnych
W wygosie dopuszczalna jest zarwno wymowa tej samogoski z lekk nosowoci (bardziej
staranna), jak i bez nosowoci, np. [id] lub [ide], [kred] lub [krede]. Zawsze jednak piszemy
.
Zapis z liter wystpuje:
a) w bierniku liczby pojedynczej rzeczownikw rodzaju eskiego, np.
crk, lodwk, awk, matk, reklam, siatk, tablic, wod, zakrtk, mij;
b) w mianowniku i bierniku pewnej grupy rzeczownikw rodzaju nijakiego w liczbie
pojedynczej, np.
ciel, imi, koci, rami, siemi, znami;
c) w tzw. krtkich formach zaimkw osobowych mi (przestarz.) i ci oraz w zaimku
zwrotnym si.
[12] 4.3. Pisownia - w wybranych formach koniugacyjnych
a) Kocwk - w pierwszej osobie liczby pojedynczej czasu teraniejszego i przyszego
prostego piszemy wwczas, gdy druga osoba ma kocwk -esz, -isz lub -ysz (temat
czasownika w trzeciej osobie liczby mnogiej nie zmienia si), np.
maluj, malujesz, maluj;
zaplanuj, zaplanujesz, zaplanuj;
mwi, mwisz, mwi;
przerobi, przerobisz, przerobi;
kr, krysz, kr;
zniszcz, zniszczysz, zniszcz.
b) Litera przed l, w formach czasownika
W formach czasu przeszego samogoska wystpujca przed literami oznaczajcymi
spgoski l, traci rezonans nosowy i zgodnie z oglnopolsk norm wymawiamy j
jak samogosk ustn e. Wymowa ta nie ma jednak wpywu na pisowni, tote piszemy
zawsze , np.
wzia, wzili, wziy;
mia, mili, miy;
pyna, pynli, pyny;
spia, spili, spiy.
UWAGA: W pierwszej osobie liczby pojedynczej czasu teraniejszego i przyszego prostego
czasownikw wiedzie, powiedzie, mie, je, umie, rozumie i utworzonych od nich
czasownikw przedrostkowych piszemy -em i wymawiamy [em]: wiem, powiem, miem, jem,
umiem, rozumiem.
5. PISOWNIA POCZE LITEROWYCH o, e + SPGOSKA NOSOWA
Litery , oraz poczenia liter o + N, e + N, wystpujce przed spgoskami
szczelinowymi, oznaczaj samogoski nosowe (wymowa , ), natomiast przed innymi
spgoskami (zwartymi i zwarto-szczelinowymi) poczenia goski ustnej i odpowiedniej
spgoski nosowej. Rnice pisowni nie wynikaj z rnic w wymowie, ale zwizane s z
poczuciem rodzimoci lub obcoci wyrazu.
5.1. Poczenia om, on, em, en piszemy w wyrazach zapoyczonych
5.2. Poczenia om, on, em, en piszemy w wyrazach rodzimych (...)
5.3. Kocwk -om piszemy w celowniku liczby mnogiej (...)
[13] 5.1. Poczenia om, on, em, en piszemy w wyrazach zapoyczonych
a) przed spgoskami zwartymi i zwarto-szczelinowymi p, b, t, d, c, , d, k, g, np.
stempel, tempo, membrana, konto, kondycja, koncesja, potencja, na koncie, na rencie, na
rondzie, tonkiski, Kongo, mongolski;
b) przed spgoskami szczelinowymi f, w, s, z, sz, ch, gdzie moliwa jest dwojaka wymowa
liter o i e:
albo (zgodnie z pisowni) jako pocze gosek, np.
[konfiguracja, rekonwalescent, konsultacja, sensacja, benzyna, konszachty, koncha];
albo jako samogosek nosowych, np.
[kfiguracja, rekwalescent, ksultacja, ssacja, bzyna, kszachty, kcha].
[14] 5.2. Poczenia om, on, em, en piszemy w wyrazach rodzimych przed przyrostkami -ka, -
ko, np.
kromka, powiedzonko, sonko, ciemka, azienka, wanienka.
[15] 5.3. Kocwk -om piszemy w celowniku liczby mnogiej rzeczownikw wszystkich
rodzajw, np.
Wspomniaem o tym moim gociom.
Zwrci si ku tamtym kobietom.
Przyjrza si uwanie oknom i drzwiom.
6. PISOWNIA GRUP SPGOSKOWYCH ns, rs, nz
[16] Wymienione grupy spgoskowe wystpuj prawie wycznie w wyrazach
zapoyczonych o rnym stopniu przyswojenia. Ich pisownia jest zgodna z wymow
oglnopolsk, np.
akcydens, benzyna, cenzura, intensywny, kondensowa, konspiracja, konsulat, konsultacje,
konwenans, menzurka, nonsens, ofensywny, personalizm, personalny, pretensje, sponsor,
transakcja.
Na pisowni nie ma wpywu regionalna (maopolska i wielkopolska) czsta wymowa z po n
oraz r typu [ofenzywny, intenzywny, kondenzowa, perzonalny, konzultacje]; nie wpywa te
na ni pojawiajca si take oglnopolska i poprawna wymowa wtrnych samogosek
nosowych przed goskami szczelinowymi, np. [kondsowa, ksulat, bzyna, czura,
mzurka, kspiracja, ksultacje, spsor, pretsje, ofsywa].
7. ZASADY UYCIA LITER i, j
7.1. Funkcje litery i
7.2. Pisownia j, i na pocztku wyrazu:
7.3. Pisownia j, i po samogoskach
7.4. Pisownia j, i po spgoskach
7.5. Pisownia -ji, -i lub -ii w dopeniaczu, celowniku i miejscowniku rzeczownikw eskich
(...)
[17] 7.1. Funkcje litery i
Litera i peni w ortografii polskiej cztery funkcje:
a) oznacza samogosk i wwczas, gdy stoi w wygosie lub gdy po niej w zapisie
wystpuje litera oznaczajca spgosk, np. bit [bit], kijek [kijek], kropi [kropi], mali
[mali], migrena [migrena], miska [miska], niky [iky], pilny [pilny], pisa [pisa], widok
[widok];
b) oznacza mikko spgoski poprzedzajcej samogosk wtedy, gdy po niej w zapisie
wystpuje litera oznaczajca samogosk inn ni i, np. biel [bjel], biodro [bjodro], cierpie
[erpje], jesie [jee], miasto [mjasto], wie [wje];
c) moe oznacza gosk j w wyrazach pochodzenia obcego, np. Deimos [Dejmos], diabetyk
[djabetyk], koine [kojne], kosmetologia [kosmetologja], magia [magja], magnateria
[magnaterja], Ostia [Ostja], parias [parjas], patriota [patrjota] oraz po spgoskach
wargowych mikkich (p, b, f, w, m), np. piasta [pjasta], biada [bjada], parafia
[parafja], wiata [wjata], miara [mjara]; w przypadku spgosek wargowych mikkich
moliwa jest rwnie wymowa bez j [pasta, bada, parafa, wata, mara]; w kadym
spord wymienionych wypadkw spgoska wystpujca przed i ulega zmikczeniu;
d) oznacza poczenie goskowe ji, np. epopei [epopeji], heroina [herojina], kodeina
[kodejina], koi [koji], mai [maji], tai [taji].
[18] 7.2. Pisownia j, i na pocztku wyrazu:
a) przed liter oznaczajc samogosk zgodnie z wymow piszemy j, np.
jagoda, ja, jdro, jkaa, jtrzy, jedzenie, Jeremi, jk, jzyk, joda, Jzefa, jubiler, Jurek;
b) przed liter oznaczajc spgosk piszemy i, np.
iga, ikona, impreza, indyk, integrysta, Irena.
[19] 7.3. Pisownia j, i po samogoskach
Po literze oznaczajcej samogosk zgodnie z wymow piszemy j, np.
kraj, majowy, stajenka, lejek, lilijka, stoj, kroj, bjka, sjka, znj, knuj, pruj, wuj.
UWAGA: Bez wzgldu na wymow po samogosce nie piszemy poczenia ji, lecz samo i,
por.
nadzieja nadziei [nadzieji]
kolej kolei [koleji]
Goya Goi [Goji]
Zotoryja Zotoryi [Zotoryji]
mj moi [moji]
swj swoi [swoji]
maj maisz [majisz]
boj si boisz si [bojisz si]
kroj kroisz [krojisz].
[20] 7.4. Pisownia j, i po spgoskach
Zasadniczo po spgoskach (poza s, z, c) zarwno przed spgosk, jak i przed samogosk,
bez wzgldu na wymow piszemy liter i:
biuro, bufiasty, diaskop, dieta, fiasko, giaur, gi, hiacynt, kalafior, kierat, kiosk, miasto,
mikrus, monarchia, piach, pilot, przygity, ring, tiara, wiara, wioso, ziba, zimno
UWAGA: W niewielkiej grupie wyrazw, zwaszcza pochodzenia obcego, zasada ta nie
znajduje odzwierciedlenia w pisowni. Piszemy zatem: aranjaki, babeszjoza, Banja Luka,
Chjeno-Piast, Czuwaszja, gjuwecz, Medjugorie, Oranje, Oranjestad, Tanjug, tjandi,
Trietjakow, Uljanowsk itp.
Odstpstwem od tej zasady jest pisownia j po przedrostkach zakoczonych na spgosk, np.
nadjecha, nadje, objada si, obj, odj, odjecha, odjemna, odjemnik, podjudzi,
przedjagielloski,
a take po czstce zd-, np. zdj, zdjcie.
Po spgoskach s, z, c przed samogosk pisowni t zwiza mona z wymow i jest ona
nastpujca:
a) gdy wymawiamy poczenia spgosek sj, zj, cj, piszemy j, np.
Hortensja, pensja, Malezja, poezja, Tunezja, audiencja, deprawacja, kolacja, owacja (cho
przy tej samej wymowie grupy sj piszemy jednak Siena, Siuks);
b) gdy wymawiamy spgoski s, z, c, piszemy i, np.
sigma, Zimbabwe, circa, cis-moll;
c) gdy wymawiamy spgoski mikkie , , , piszemy i, np.
sianko, sierpie, siewca, sikorka, poziomka, ziewam, zimny, zioa, ciarki, cichcem, ciepo,
cisza, zacisn.
W przypadku pisowni imienia Maria dopuszcza si take archaiczn posta Maryja, jednake
tylko wwczas, gdy to imi odnosi si do Matki Boskiej. Dwojaka pisownia moliwa jest w
przypadku tryumf i wyrazw pochodnych: dopuszcza si bowiem take pisowni triumf,
triumfalny, triumfowa itd.
[21] 7.5. Pisownia -ji, -i lub -ii w dopeniaczu, celowniku i miejscowniku rzeczownikw
eskich zakoczonych na -ja lub -ia
A. Rzeczowniki zakoczone na -ja wystpujcym po s, z, c maj w tych przypadkach
zakoczenie -ji, np.
Rosja Rosji, misja misji, Azja Azji, poezja poezji, edukacja edukacji,
restauracja restauracji, stacja stacji,
natomiast rzeczowniki zakoczone na -ja wystpujcym po samogoskach maj zakoczenie -
i, np.
aleja alei, epopeja epopei.
B. Rzeczowniki zakoczone na -ia maj zakoczenie -ii lub -i. Wie si to z poczuciem
rodzimoci czy obcoci wyrazu, a take z wymow postaci mianownika:
a) jeli -ia wystpuje po spgoskach wargowych p, b, f, w, m, to bez wzgldu na wymow w
wyrazach rodzimych i przyswojonych piszemy -i, natomiast w wyrazach obcych -ii, np.
Supi, gbi, hrabi, murgrabi, skrobi, Karwi, trzewi, rkojmi, ziemi;
daktyloskopii, hemoterapii, Kolumbii, ksenofobii, dystrofii, filozofii, hagiografii, mafii,
Jugosawii, szawii, akademii, anemii, epidemii;
b) jeli -ia wystpuje po t, d, r, l, k, g, ch (czyli w wyrazach zapoyczonych), to piszemy -ii,
np.
apatii, empatii, kwestii, sympatii, Holandii, Normandii, hipochondrii, anomalii, ewangelii,
kalii, autarkii, demagogii, kosmologii, hierarchii;
c) jeli -ia wystpuje po n, to piszemy -ni w wyrazach, ktrych zakoczenie wymawiamy w
mianowniku jako [-a], natomiast w tych wyrazach, ktrych zakoczenie wymawiamy jako [-
ja], piszemy -nii, np.
babuni, bieni, Chyloni, drewutni, dyni, Ewuni, Gdyni, jaskini, ani, Oruni, palarni,
palmiarni, pustyni, skoczni, uczelni, wartowni, zecerni;
aronii, Danii, dystonii, harmonii, ironii, Kalifornii, linii, opinii, Polihymnii.
UWAGA: W rzeczownikach obcego pochodzenia zakoczonych na -ja oraz na -ia formy
dopeniacza liczby mnogiej maj tak sam posta jak formy dopeniacza liczby pojedynczej,
zarwno w mowie, jak i w pisowni, np.
tej lekcji tych lekcji
tej misji tych misji
tej procesji tych procesji
tej komedii tych komedii
tej teorii tych teorii
tej akademii tych akademii
tej epidemii tych epidemii
tej mafii tych mafii.
Dla uniknicia moliwych niejednoznacznoci wolno po spgoskach c, s, z, t, d, r uy
zakoczenia -yj (lekcyj, procesyj, aluzyj, partyj, komedyj, teoryj), po wszystkich innych
spgoskach zakoczenia -ij (akademij, epidemij, mafij). Zakoczenie to jest ju jednak
dzi wyranie nacechowane stylistycznie jako archaiczne lub ksikowe, a jego uycie bardzo
ograniczone.
UWAGA: W przypadku rzeczownikw uywanych tylko w liczbie mnogiej potrzeba
wspomnianego odrniania nie zachodzi, tote piszemy zawsze tych ferii, wakacji, bakalii,
konwulsji.
III. OZNACZANIE SPGOSEK
W polszczynie oglnej mamy nastpujce spgoski: b, b, c, c, , cz, d, d, dz, d, d, f, f,
g, g, ch (pisane te jako h), ch, j, k, k, l, l, , m, m, n, n, , p, p, r, r, s, s, , sz, t, t, w,
w, z, z, , (pisane te jako rz).
Oprcz tego sporadycznie, w wyniku upodobnienia fonetycznego do goski nastpnej, mog
pojawi si inne spgoski, na przykad sz, cz, , d zmikczone przez pojawiajce si po nich
i lub j, tylnojzykowe n przed k, g, udzisowione n przed cz.
Istotne rnice midzy wymow i pisowni dotycz sposobu oznaczania mikkoci
niektrych spgosek oraz dwojakiego oznaczania w pimie spgosek w polszczynie
oglnej w mowie dzi ju nieodrnianych (rnice w wymowie maj charakter wycznie
dialektalny lub regionalny).
8. OZNACZANIE MIKKOCI SPGOSEK
9. PISOWNIA POCZE LITEROWYCH
10. ZASADY UYCIA ZNAKW , rz
11. ZASADY UYCIA ZNAKW ch, h
12. WAHANIA W ZAKRESIE PISOWNI SPGOSEK
13. PISOWNIA WYBRANYCH TYPW FORMACJI SOWOTWRCZYCH
14. PISOWNIA WYBRANYCH FORM DEKLINACYJNYCH
15. PISOWNIA WYBRANYCH FORM KONIUGACYJNYCH
8. OZNACZANIE MIKKOCI SPGOSEK
[22] Dokonywane jest ono w pimie w trojaki sposb:
a) mikko spgosek poprzedzajcych samogosk oznaczamy za pomoc litery i, zob. 7.1.,
punkt b;
b) mikkie spgoski rodkowojzykowe na kocu wyrazu lub przed spgosk oznaczamy
za pomoc liter ze znakiem diakrytycznym mikkoci, np.
ma, da, dzwo, dwig, haba, kad, ko, ma, pa, pa, szad, miech, le;
c) mikka goska j ma odrbny, swoisty znak w pimie, jednak w wyrazach zapoyczonych
bywa czsto oznaczana przez liter i, por.
anarchia, diabe, diabetyk, diachroniczny, dialekt, diecezja, dieta, hiacynt, tiara, wymawiane
odpowiednio: [anarchja, djabe, djabetyk, djachroniczny, djalekt, djecezja, djeta, chjacynt,
tjara].
9. PISOWNIA POCZE LITEROWYCH
9.1. Poczenia literowe kie, ke, gie, ge
9.2. Poczenia literowe k, g
9.3. Poczenia literowe chy i chi
9.4. Poczenia literowe hy i hi
9.5. Poczenia literowe ks, gz oraz zakres uycia litery x
9.6. Poczenie literowe r
[23] 9.1. Poczenia literowe kie, ke, gie, ge
Zgodnie z wymow oglnopolsk zarwno w wyrazach rodzimych, jak i zapoyczonych, ale
od dawna ju przyswojonych, piszemy poczenia literowe kie, gie, np.
bukiet, kiedy, kieliszek, kiezna, kiermasz, kierownik, kieszonkowiec, krokiet, krtkie,
okienko, pakiet, sukienny, lskie; Algier, angielski, bagienny, ceregiele, cyngiel, Giedymin,
gieda, Giewont, higieniczny, igielnik, Jagieo, krgiel, magiel, nagie, ogie, ogier, Olgierd,
prgierz, progiem, szwagier, Walgierz, agiel, egiestw.
W wyrazach zapoyczonych mniej przyswojonych obowizuje zgodna z wymow
oglnopolsk pisownia ke, ge, np.
doker, dokej, hokej, keczup, kelner, marketing, poker, spiker; agent, geriatra, hegemon,
legendarny, wegetacja, wegetarianizm.
Piszemy ke rwnie w terminach naukowych, np.
kefalometria, keloid, kelwin, kenozoik, ketmia.
Zawsze ge piszemy w zapoyczeniach grecko-aciskich zaczynajcych si na geo-, gen-, np.
geografia, geometria, geopolityka, geostrefa, generalia, generalizowa, generator, genetyka.
[24] 9.2. Poczenia literowe k, g
Te poczenia literowe piszemy zawsze zgodnie z wymow oglnopolsk, tzn. z twardym [k]
i [g], np.
kdzior, mk, rk, drog, ggota, gstnie, gstwina, gsty, mog, nog.
WYJTKI: Wymowa i pisownia czasownika gi oraz jego form i wyrazw od niego
pochodnych: gity, przygi, wygi, wygia, zgiem, zgicie.
[25] 9.3. Poczenia literowe chy i chi:
Poczenie literowe chy piszemy we wszystkich wyrazach rodzimych, np.
chyy, kruchy, lichy, pochylony, ruchy, uchybi, zachybota, zuchy.
Wyjtek stanowi czasownik chichota i jego formy oraz wyrazy od niego pochodne, a take
czasowniki czstotliwe zakoczone na -iwa, np.
podkochiwa si, podsuchiwa, wydmuchiwa, wymachiwa.
Poczenie literowe chi jest charakterystyczne dla wyrazw obcych, np.
chimera, chinina, chinolina, chityna, machinalnie, schizma, schizofrenik.
[26] 9.4. Poczenia literowe hy i hi
Takie poczenia literowe charakterystyczne s dla pisowni wyrazw obcego pochodzenia.
Rozrnienie midzy hy i hi oddaje rnic w wymowie. I tak grup hy piszemy w takich
wyrazach, jak:
hybryda, hyca, hydra, hymen, hymniczny, pohybel
oraz w wielu wyrazach rozpoczynajcych si od hydr-, hydro-, np.
hydrobus, hydroenergia, hydrofor, hydroliza, hydrolokacja, hydrometr, hydrotechnik,
hydroterapia.
W pozostaych wyrazach obcych piszemy poczenie literowe hi, np.
hibernacja, hieratyczny, higromorfizm, higroskop, hinduizm, hiperbola, hiperkinezja,
hipertrofia, hipis, hipotaksa, hipoterapia, historia.
[27] 9.5. Poczenia literowe ks, gz oraz zakres uycia litery x
W wikszoci wyrazw poczenia literowe ks, gz piszemy zgodnie z wymow, np.
aneks, indeks, ekscerpcja, ekspertyza, eksperyment, ekspiacja, ekspresja, ekstaza, ksenofobia,
kserokopia, maksimum, maksymalny, paradoksy, tekstologia; egzaminator, egzegeza,
egzemplifikacja, egzoderma, egzosfera, egzystowa.
Dawniej dla oznaczenia tych pocze liter bya uywana litera alfabetu aciskiego x.
Dzi zasig jej uycia ograniczony jest do:
a) oznaczania kadej nieznanej wielkoci matematycznej lub zmiennej niezalenej, np. o x-
w, 5x, xy, oraz wszelkich nieznanych obiektw, osb, wielkoci x razy, miasto X, pan X;
b) nazwisk polskich pisanych w ten sposb od dawna, np. Axentowicz, Axer;
c) obcych nazw wasnych osobowych i miejscowych, jeli wystpuj w pisowni oryginalnej,
np. Maxwell, Huxley, Oxford (czciej jednak Oksford);
d) rodzimych skrtowcw, gwnie bdcych nazwami firm zwizanych z eksportem, np.
Budimex, Hortex, Rolimpex, Stalexport;
e) nazw lekw, np. oxeladin, madroxin, hydroxizin, maalox.
W przypadkach zalenych nazwy koczce si liter -x moemy zapisywa dwojako: albo w
miejsce kocowego -x- piszemy -ks-, albo pozostawiamy w zapisie tematyczne -x-, np. Hortex
Horteksu, Horteksowi, Horteksie albo Hortexu, Hortexowi, Hortexie; Max (von Sydow)
Maksa albo Maxa (von Sydowa); Hendrix z (Jimim) Hendriksem albo Hendrixem; Halifax
(miasto) do Halifaksu albo Halifaxu; cardox (lek) o cardoksie albo cardoxie (por. Aneks
I, p. 5.).
[28] 9.6. Poczenie literowe r
Niewielka grupa wyrazw zarwno rodzimych, jak i obcych zawiera grup spgosek r,
ktr zapisujemy zgodnie z wymow: drenie, dzierawa, dziery, mara, sierant, skary,
szarowa i pochodne.
Jedynie czasownik rn (pi, noem) ma pisowni i wymow dwojak: obok zapisu
odern, porn, urn wystpuje oderzn, porzn, urzn itp.; nie ma to jednak wpywu
na znaczenie omawianego czasownika.
UWAGA: Odrbn pisowni i odrbne znaczenie ma czasownik , nie (zboe).
10. ZASADY UYCIA ZNAKW , rz
We wspczesnym jzyku polskim oglnym istnieje spgoska , ktr oznaczamy w pimie
dwojako: albo liter , albo poczeniem liter rz. Stan taki ma uzasadnienie historyczne.
Dzisiejsze rz bowiem to dawne mikkie r, ktre si zachowao w innych jzykach
sowiaskich, por. polskie rzeka, rosyjskie rieka.
Rne pochodzenie spgoski dzi uwiadamiane jest gwnie przez goskowe wymiany
zachodzce w formach i wyrazach pokrewnych: inne dla spgoski oznaczanej liter , inne
dla spgoski oznaczanej poczeniem liter rz.
10.1. Liter piszemy, gdy:
10.2. Poczenie liter rz piszemy, gdy:
[29] 10.1. Liter piszemy, gdy:
a) nastpuj wymiany goskowe:
g ksika ksiga, nadproe prg, uwany uwaga
dz ksia ksidza, mosiny mosidzu
h druynowy druh, Sapieyna Sapieha
z ma maza, wa wazu, zamraarka mrozu
duy duzi, wo wozi, zagroenie grony
s boy boski, ksi ksistwo, mny mski, wszy wski;
b) wystpuje ona po literach r, l, : drenie, re, uly, e (cho istniej wyjtki, np.
przadki, wsprzdzi);
c) wchodzi w skad partykuy -e lub tworzy partyku -, np. jake, niemale, skocze,
wee, jaki, tako;
d) wystpuje po literze n w wyrazach zapoyczonych, np. aranacja, branowy, rewanysta;
e) wystpuje w nastpujcych wyrazach rodzimych i w formacjach od nich pochodnych:
gegka, mawka, piega.
Poniewa litera wystpuje w wielu wyrazach zarwno rodzimych, jak i obcych, wtpliwoci
co do ich pisowni naley rozstrzyga za pomoc sownika.
[30] 10.2. Poczenie liter rz piszemy, gdy:
a) nastpuje wymiana goskowa rz r, a w nielicznych przypadkach rr rz, np.
dobrze dobry, dworzec dworca, marzec marca, mierzy miara, przysporzy
sporo, wierzy wiara;
Canberra w Canberze, durra o durze, kamorra o kamorze, mirra o mirze,
Nawarra w Nawarze, sierra o sierze, Somosierra w Somosierze;
b) wystpuje ono w zakoczeniach:
-erz, -arz: faszerz, harcerz, konierz, pasterz, brukarz, dekarz, instruktarz (= ksika z
instrukcjami), masarz (= pracownik masarni), pisarz, lusarz, tokarz w tej grupie
wystpuj wyjtki typu instrukta (= szkolenie, instruowanie), masa (= masowanie),
metrampa;
-mierz: cinieniomierz, Kazimierz, kroplomierz, Wodzimierz (ale: lemiesz);
-mistrz: kapelmistrz, ogniomistrz, zegarmistrz;
c) po spgoskach: p, b, t, d, k, g, ch, j, w, np.
przemoc, zaprze, brzmie, brzydota, trzeba, zatrzyma, drzwi, zedrze, krzak, zakrzepn,
grzski, grzmot, chrzest, odchrzkn, dojrzay, zajrze, wrzawa, zawrze.
Po p, t, k, ch poczenie rz wymawiamy bezdwicznie jako sz, por. [pszemoc, tszeba, kszak,
chszest].
Poczenie liter sz po spgoskach piszemy wyjtkowo:
w wyrazach: Auksztota, baksztag, bakszysz, berkszyr, bukszpan, bukszpir, bukszpryt,
buksztel, caoksztat, foksztaksel, jaksza, jaksztag, jorkszyry, kszatrija, Kszemendra, ksztaci,
ksztat, ksztatny, kszyk (= ptak), Moksza, moksza, Nawakszut, Oksza, rakszasa, riksza,
rikszarz, ryksza, rykszarz, tekszla, uksztatowanie, waterbaksztag, wyksztacenie; dropszot,
hopsztosy, jumpsztag, Kapsztad, apsza, apszaski, apsze (Nine), niuhempszyry, Pszczew,
pszczoa, Pszczyna, pszenica, pszeniec, pszenyto, pszonacznik, pszonak, Pszoniak
(Wojciech), Pszonka (= cz wsi), pszonka (= bylina), pszono, Pszw, samopsza, Skupsztina
a. Skupsztyna, supszczanin, szypszyna, szypszyniec, topsztag, Trapszo, Wirpsza; cechsztyn,
glajchszaltowa, hochsztapler;
w formach stopnia wyszego i najwyszego przymiotnikw utworzonych za pomoc
przyrostka -szy: modszy, szybszy, zdrowszy, najkrtszy, najlepszy, a take w pochodnych
czasownikach: polepsza, powiksza, ulepsza, upiksza, zwiksza.
Po spgoskach piszemy wyjtkowo :
w partykule -e: kope, krje, ape, stje, por. 10.1., punkt c;
w wyrazach, w ktrych zaczynajca si od cz rdzenna stoi po przedrostku
zakoczonym na spgosk, np. naderka, obartuch, odaowa, podyrowa, weni si,
wer, zknicie, zyty.
Poczenie liter rz wystpuje w wielu wyrazach, w ktrych dzi ju wymiana na r nie jest
ywa. Na pochodzenie omawianej goski z pierwotnego r wskaza moe czasem zestawienie
z innymi jzykami sowiaskimi, por. jarzbina riabina, rzadki riedkij, rzd riad,
rzeka rieka, rzepa riepa, orzech oriech.
11. ZASADY UYCIA ZNAKW ch, h
Istniejca w systemie polskich spgosek tylnojzykowa bezdwiczna goska szczelinowa
[ch] ortograficznie jest dwojako oznaczana: bd za pomoc poczenia liter ch, bd za
pomoc litery h. To odrnienie graficzne jest wynikiem zapoycze zewntrznych i nie jest
zwizane z rn wymow gosek: na obszarze rdzennie polskim nie miao ono miejsca take
w przeszoci. Tylko Polacy pochodzcy z dawnych Kresw Wschodnich oraz mieszkacy
pogranicza polsko-sowackiego, polsko-ukraiskiego i polsko-biaoruskiego odrniaj w
wymowie h i ch. Reguy odnoszcej si do pisowni wyrazw zapisywanych przez ch lub h nie
mona odnie zatem do wymowy, a take nie mona jej oprze na poczuciu swojskoci czy
obcoci wyrazu: litera h wystpuje jedynie w wyrazach obcych, chocia nie zawsze t obco
powszechnie si dostrzega (np. w wyrazie haas), natomiast dwuznak ch wystpuje zarwno
w wyrazach rodzimych, jak i obcych.
11.1. Dwuznak ch piszemy, gdy:
11.2. Liter h piszemy, gdy:
[31] 11.1. Dwuznak ch piszemy, gdy:
a) w wyrazach i formach pokrewnych wymienia si na sz, np.
duch dusza, guchy guszy, mucha muszka, oddycha dyszy, piechur pieszo,
suchy susza;
UWAGA: W niewielkiej grupie wyrazw mimo wymiany na -sz zachowujemy w formie
podstawowej h: Ad-Dauha Ad-Dausze (Dauha Dausze), braha brasze, minialoha
minialosze, muwaszszaha muwaszszasze, wataha watasze, yamaha yamasze.
b) wystpuje na kocu wyrazu, np.
dach, pech, puch, na ulicach, o samochodach; wyjtek stanowi: ajatollah, Ajudah, Allah
(albo: Allach), bismillah, Boh, Czatyrdah, druh, Fatah (albo: FATAH), Hezbollah, inszallah,
Peckinpah, porohy, Ptah, Ramallah, Savannah, spah (albo: spahis), szahdah, szibah, szoah,
Tecumseh, tussah (albo: tussa), Utah; pisowni t motywujemy ortograficzn wiernoci
wyrazw zapoyczonych w stosunku do rde arabskich, ukraiskich i innych;
c) wystpuje po literze s, np.
eschatologiczny, pascha, schab, schadzka, schadza, schodki, schron;
WYJTKI od tej reguy to roshar oraz wyrazy obcego pochodzenia, w ktrych poczenie sh
czytamy jak sz, np. shimmy, show, a take wyrazy z przedrostkami dys-, fis-, np. dyshonor,
fisharmonia.
d) wystpuje w rozpoczynajcej wyraz czstce chalko-, chiro-, chondro-, choreo-, chrono-,
chryzo-, np. chalkofilny, chalkografia, chalkopiryt; chiromancja, chiropraktyka,
chirotechnika; chondroblast, chondrografia, chondrologia; choreodram, choreografia,
choreoterapia; chronograf, chronologia, chronometr; chryzoberyl, chryzolitowy, chryzopraz.
[32] 11.2. Liter h piszemy, gdy:
a) w wyrazach i formach pokrewnych nastpuj wymiany goskowe, np.
h g wahanie waga
h druh druyna
h z bahy bazen;
b) wystpuje w rozpoczynajcej wyraz czstce hekto-, helio-, hetero-, higro-, hiper-, hipo-,
homeo-, homo-, hydro-, np.
hektograf, hektolitr, hektopaskal;
heliocentryzm, helioenergetyczny, heliometr;
heteroatom, heteroseksualny, heterosfera;
higrometr, higromorficzny, higroskop;
hiperinflacja, hiperpoprawno, hipertymia;
hipoalergiczny, hipocentrum, hipodrom;
homeopatia, homeostaza, homeotermiczny;
homocentryzm, homofonia, homologacja;
hydrobus, hydroelektrownia, hydrologia.
W innych wypadkach wtpliwoci moe rozstrzygn sownik.
12. WAHANIA W ZAKRESIE PISOWNI SPGOSEK
12.1. Pisownia oboczna s lub sz, c lub cz
12.2. Litery s, z oraz , przed spgoskami wargowymi mikkimi
[33] 12.1. Pisownia oboczna s lub sz, c lub cz
Pierwszy typ pisowni obocznej (oddajcy regionaln wymow) dopuszcza si w
nastpujcych wyrazach: sad szad, sepleni szepleni, skarpa szkarpa.
Oboczno c do cz zwizana jest z pisowni pewnej grupy czasownikw. S to czasowniki
majce temat czasu teraniejszego zakoczony na spgosk -cz, kocwki osobowe -, -esz,
w bezokoliczniku zakoczenie -ta lub -ota, np.
chepta chepcz a. chepc
chepczesz a. chepcesz
chepczc a. chepcc
depta depcz a. depc
depczesz a. depcesz
depczc a. depcc
drepta drepcz a. drepc
drepczesz a. drepcesz
drepczc a. drepcc.
Podobn oboczno maj czasowniki bekota, chichota, dygota, furkota, gruchota,
gulgota, klekota, kopota si, askota, omota, mamrota, migota, rechota, stukota,
szepta, wiergota, trzepota.
UWAGA: Wprawdzie obydwie formy uznaje si za poprawne, ale wspczenie przewaaj
zdecydowanie formy ze spgosk cz.
[34] 12.2. Litery s, z oraz , przed spgoskami wargowymi mikkimi
Jeli chodzi o pisowni na pocztku wyrazu, jej zasady oddaj wymow oglnopolsk i
przedstawiaj si nastpujco:
a) s- przed fi, np.
sfilcowa, sfilmowa, sfinalizowa, sfinansowa, sfingowa, sfinks;
b) z- przed bi, np.
zbi, zbiednie, zbieg, zbiele, zbieracki, zbieranina, zbiesi si, zbieny, zbilansowa,
zbiornik, zbir;
c) - lub z- przed mi oraz wi, np.
miaek, mie, mier, mierdzie, mietankowy, migo, migus;
wiat, wiaty, wid, witobliwy, witynia, wider, wieca, wiergoli;
zmiana, zmierzch, zmierzwi, zmieci, zmikn, zmilcze, zmilitaryzowa;
zwia, zwiastun, zwizek, zwichn, zwiedza, zwielokrotni, zwiecza;
d) s- przed pi, np.
spichlerz, spiera si, spiker, spinka, spiskowa, spi.
WYJTKI: piew i pi oraz ich pochodne: piewa, piewak, piczka, pioch, pioszki.
UWAGA: Dopuszczalna jest oboczno pisowni w wyrazach: pospieszny i popieszny,
spieszny i pieszny, spieszy si i pieszy si.
W rodku wyrazu przed spgoskami wargowymi mikkimi piszemy zawsze s lub z, np.
kosmiczny, pozwija, przezwisko, zezwierzcenie, o kapitalizmie, o kosmopolityzmie, o
marazmie, o nazwie, o romantyzmie, o wyspie.
WYJTKI: na pimie, pimienny, wemiesz, wemie, wemiemy, wemiecie, jawiec,
Kamierz, Komian, Komin, Kominek, orzewi, otrzewi, Rowienica.
UWAGA: Dopuszczalna jest oboczno pisowni formy w pasmie obok w pamie.
13. PISOWNIA WYBRANYCH TYPW FORMACJI SOWOTWRCZYCH
13.1. Pisownia przedrostkw zakoczonych na spgosk
13.2. Zakres uycia spgosek podwojonych
13.3. Zakres uycia czstek sp- i wsp-
13.4. Przymiotniki zakoczone na -ski
13.5. Przymiotniki zakoczone na -cki
13.6. Przymiotniki zakoczone na -dzki
13.7. Pisownia przymiotnikw od nazw miejscowych
13.8. Rzeczowniki zakoczone na -stwo
13.9. Rzeczowniki zakoczone na -ctwo
13.10. Rzeczowniki zakoczone na -dztwo
13.11. Rzeczowniki zakoczone na -ba
13.12. Rzeczowniki z przyrostkiem -ca
13.13. Rzeczowniki zakoczone na -szczyzna, -cczyzna, -dczyzna
13.1. Pisownia przedrostkw zakoczonych na spgosk
13.1.1. Pisownia przedrostka z- (z-, s-, -)
13.1.2. Pisownia przedrostka wz- (wz-, wez-, ws-, wes-)
13.1.3. Pisownia innych przedrostkw zakoczonych na spgosk
[35] 13.1.1. Pisownia przedrostka z- (z-, s-, -)
Pisownia tego przedrostka jest trojaka i zaley od nastpujcej po nim goski.
Piszemy z-:
a) przed literami oznaczajcymi samogoski, np.
zanalizowa, zignorowa, zirytowa, zoficjalnie, zogniskowa, zordynarnie, zuboe, zuy;
b) przed literami oznaczajcymi spgoski dwiczne, np.
zbi, zdrutowa, zgra, zla, zliczy, zama, zmatowie, zmruy, zniszczy, zredagowa,
zrogowacie, zrwna, zwali;
c) bez wzgldu na wymow przed liter h, np.
zhabi, zheblowa, zhierarchizowa, zhomogenizowa, zhumanizowa, zhydrolizowa;
d) bez wzgldu na wymow przed znakami s, si (oznaczajcym spgosk ), sz, np.
zsadzi, zsolidaryzowa si, zsypa;
zsiada, zsieka, zsinie, zsiusia si;
zszarga, zszarpa, zszarze, zszokowa, zszy;
s- piszemy przed literami oznaczajcymi spgoski bezdwiczne: p, f, t, k, c, cz, ch, np.
sparafrazowa, sparodiowa, spienia, spyn, sfermentowa, sfinansowa, sforsowa,
sfotografowa, sfruwa, stelefonizowa, sterroryzowa, stpie, skaleczy, skanalizowa,
skaptowa, scakowa, scedowa, scentralizowa, sczernie, sczerstwie, sczesa, schamie,
scharakteryzowa, schadza, schowa, schroni si;
- piszemy przed poczeniem liter ci (oznaczajcym spgosk lub poczenie gosek i),
np.
ci, cign, cichn, ciec, cienia, cierpie, ciosa, cisn, cisza.
Natomiast przed d (oznaczajcym spgosk d lub poczenie gosek di) piszemy z, np.
zdziaa, zdzieli, zdziwi si.
[36] 13.1.2. Pisownia przedrostka wz- (wz-, wez-, ws-, wes-)
Przed liter oznaczajc spgosk dwiczn piszemy wz- lub wez-, natomiast przed liter
oznaczajc spgosk bezdwiczn ws- lub wes-. Wystpowanie w tym przedrostku e
ruchomego jest uwarunkowane historycznie. Tak posta przyjmuje w przedrostek przed
grup spgoskow. Porwnajmy przykady:
Pisownia przedrostka wz- (wz-, wez-, ws-, wes-)
wz- wzbogaci, wzbroni, wzd, wzgardzi, wzgrze, wzlecie, wzmocni, wznowi,
wzruszy;
wez- wezbra, wezgowie;
ws- wschodzi, wspina si, wspomnie;
wes- wesprze, westchn.
Wyjtkowo piszemy ten przedrostek w postaci wsz- w czasowniku wszcz, wszczyna,
majcym ten sam rdze co czasownik po-cz, po-czyna, oraz w postaci w- w wyrazach
wciec si, wcieky, powcign, majcych ten sam rdze co czasowniki cieka si i
cign.
[37] 13.1.3. Pisownia innych przedrostkw zakoczonych na spgosk
Przedrostki bez-, nad-, ob-, od-, pod-, przed-, roz-, w- zawsze pisane s w takiej wanie
postaci, mimo i ich wymowa jest rna: z dwiczn kocow spgosk przed samogosk
i spgosk dwiczn oraz bezdwiczn kocow spgosk przed spgosk
bezdwiczn, np.
Pisownia przedrostkw zakoczonych na spgosk
bez- bezapelacyjny, bezbdny, bezbolesny, bezdewizowy, bezdyskusyjny, bezgotwkowy, bezideowy,
bezinteresowny, beznamitny, bezosobowy, bezustannie, bezwonnie, ale take: bezcenny,
bezcowy, bezkresny, bezkrytyczny, bezpardonowo, bezpatnie, bezpodno, bezproblemowo,
bezterminowo, beztrosko;
nad- nadbiec, nadbitka, naddarcie, naddawa, nadgania, nadupa, ale take: nadchodzi,
nadcicie, nadcinienie, nadpali, nadsuchiwa;
ob- obdarty, obdarzy, obdzieli, obgada, oblega, obupi, obmawia, obmierzy, obrobi,
obrodzi, ale take: obcia, obciosa, obkopa, obserwacja, obsuga, obtuli;
od- odbiega, odbiera, odby, oddolny, oddzieli, odgniata, odgrny, odrczny, ale take:
odchorowa, odchowa, odciga, odczepi, odczyta, odkama, odksztaci, odkupi,
odstawia, odwieacz;
pod- podbarwia, podbi, podbudwka, poddastwo, podgryzacz, podlotek, podoe, podmiotowy,
ale take: podcentrala, podchwytliwy, podczerwony, podczytywa, podpowied, podsdny;
przed- przedburzowy, przedegzaminacyjny, przedgraniczny, przedlodowcowy, przedmaeski,
przedmiecie, przedwieczorny, ale take: przedfinaowy, przedkapitalistyczny, przedpokj,
przedpole, przedwiteczny;
roz- rozbawi, rozbija, rozbrykany, rozbuja, rozdmucha, rozdrapa, rozdroe, rozdwojenie, ale
take: rozcapierza, rozcharakteryzowa si, rozchodnik, rozcigarka, rozczepia, rozczulenie;
w- wmurowa, wmusi, wmyli si, wzu, weni si, wyna si, ale take: wczepi, wczyta,
wkalkulowa, wkomponowa, wkopa, wkupi si, wtargn, wtoczy, wtopi si
[38] 13.2. Zakres uycia spgosek podwojonych
A. W wyrazach rodzimych:
a) w rdzeniach nielicznych wyrazw, np. czczony, czczy, ddownica, ddysty, inny, ssa,
ssanie, wyssany, zassany;
b) na granicy przedrostka i rdzenia:
Przykady
od- oddeklamowa, oddelegowa, odduy;
pod- poddanie, poddasze, poddialekt;
roz- rozziewa si, rozzoci, rozzu;
naj- najjaniej;
nad- naddatek, naddruk, naddunajski;
w- wwalcowa, wwierca, wwiezienie;
z- zzielenie, zzibn, zzu;
c) na granicy rdzenia i przyrostka lub kocwki fleksyjnej:
Przykady
-ki lekki, mikki;
-nica dzwonnica, okiennica, pannica,
zakonnica;
-ny dzienny, okienny, promienny, zmienny;
-my okammy, wyammy.
UWAGA: W przymiotnikach utworzonych za pomoc przyrostka -any (bez wzgldu na
regionalno wymowy) piszemy zawsze tylko jedno n, np. blaszany, drewniany, gliniany,
owsiany, somiany, szklany, weniany. Przez jedno n pisze si te rzeczownik gsienica.
B. W wyrazach zapoyczonych, np.
bessa, brutto, Budda, bulla, getto, hossa, immanentny, immatrykulacja, immunizacja,
immunologia, innerwacyjny, irracjonalizm, irrealizm, irredentysta, lasso, libretto, Madonna,
manna, mokka, motto, mua, netto, passa, stalle, terroryzm.
C. W niektrych nazwiskach obcych i rodzimych bez wzgldu na wymow, np.
Caldwell, Gambetta, Iakowiczwna, Jagieo, Kossak, Kott, Machiavelli, Ossoliski,
Ossowiecki, Ossowski, Picasso, Radziwi, Scott, Skirgieo, Traugutt, Watt, Yellin.
UWAGA: Odmieniajc rzeczowniki, ktrych temat koczy si na podwjn spgosk (np.
mokka, motto, passa, Scott, Gambetta), w formie miejscownika liczby pojedynczej
zachowujemy pierwsz z nich bez zmian, druga natomiast ulega wymianie piszemy wic
odpowiednio: o mokce, o motcie, o passie, o Scotcie, o Gambetcie.
Od zasady tej jednak istniej dwa odstpstwa. Zgodnie z wymow:
a) zakoczenie tematu -- (-) zmienia si w -ll-, np. o Jagielle, o mulle, o Radziwille;
b) zakoczenie -tt w nazwiskach polskich lub spolszczonych zmienia si w (zapisywane jako
ci), np. o Traugucie, o Narbucie.
Wyjtek: Jan Kott, o Janie Kotcie.
[39] 13.3. Zakres uycia czstek sp- i wsp-
Oboczne postaci tej samej czstki morfologicznej sp- i wsp- maj to samo znaczenie. Ich
pisowni ustalia dugotrwaa tradycja:
Zakres uycia czstek sp- i wsp-
sp- spdzielca, spdzielczo, spdzielczy, spdzielnia, spgoska, spgoskowy,
spka, spkowa, spkowy;
wsp- wsplnie, wsplnik, wsplnota, wsplny oraz w wielu zoeniach: wspautor,
wspgospodarz, wspmieszkanka, wspodpowiedzialno, wsppraca,
wspwaciciel
[40] 13.4. Przymiotniki zakoczone na -ski
13.4.1. Przymiotnikowy przyrostek -ski, dodany do rzeczownikw o temacie zakoczonym na:
g, ch, z, s, sz, , c, szcz, l, rk, rg, tworzy na granicy rdzenia i przyrostka rnego rodzaju
grupy spgoskowe, ktre w przeszoci ulegay uproszczeniu, doprowadzajc do
wspczesnej postaci tych przymiotnikw. Dzi piszemy je zgodnie z wymow:
Przykady
Morg morski
Norweg norweski
Praga praski
Czech czeski
Kazach kazaski
Woch woski
Bez beski
Francuz francuski
Kartuzy kartuski
Kirgiz kirgiski
Eskimos eskimoski
Kampinos kampinoski
Sas saski
Kalisz kaliski
otysz otyski
Marzysz marzyski
Chociebu chociebuski
Chodzie chodzieski
Ksi ksiski
Libi libiski
m mski
szewc szewski
Bydgoszcz bydgoski
Maogoszcz maogoski
Przemyl przemyski
Tomyl tomyski
Kluczbork kluczborski
Hamburg hamburski
Norymberga norymberski
Nowy Targ nowotarski
UWAGA: Formy eskie od Francuz, Kirgiz piszemy przez z, por. Francuzka, Kirgizka,
przymiotniki za przez s, por. francuski, kirgiski.
13.4.2. Dodaniu przymiotnikowego przyrostka -ski do rzeczownikowych tematw
zakoczonych na n, , rz towarzyszy wymiana tych spgosek na , l, r, np.
Przykady
n chuligan chuligaski
Cygan cygaski
hetman hetmaski
kretyn kretyski
ludoman ludomaski
pan paski
Platon platoski (Platoski)
sutan sutaski
uan uaski;
l admira admiralski
genera generalski
Horodo horodelski
pose poselski;
rz r aptekarz aptekarski
 dekarz dekarski
lekarz lekarski
murarz murarski.
13.4.3. Spgoski w, m, b, p, r przed przyrostkiem -ski pozostaj w pisowni bez zmian, np.
Krakw krakowski
Limanowa limanowski
myliwy myliwski
Warszawa warszawski
Krym krymski
Pcim pcimski
Radom radomski
Rzym rzymski
baba babski
Golub golubski
Serb serbski
chop chopski
kurator kuratorski
Madziar madziarski
redaktor redaktorski
Tatar tatarski.
UWAGA: Nazwiska typu Olbrychski, Ostrogski, Pisudski s utworzone wedug zasad
sowotwrstwa i pisowni jzykw wschodniosowiaskich, std odrbno ich pisowni.
[41] 13.5. Przymiotniki zakoczone na -cki
Zakoczenie -cki piszemy zgodnie z wymow w przymiotnikach utworzonych od tematw
zakoczonych na t, c, , k, cz, np.
asystent asystencki
Erfurt erfurcki
inteligent inteligencki
literat literacki
producent producencki
protestant protestancki
Gliwice gliwicki
Katowice katowicki
Mysowice mysowicki
Note notecki
gotyk gotycki
prostak prostacki
owicz owicki
tkacz tkacki.
[42] 13.6. Przymiotniki zakoczone na -dzki
Zakoczenie -dzki piszemy wbrew wymowie [-cki] w przymiotnikach utworzonych od
tematw zakoczonych na: d, dz, d, dt, d, np.
grd grodzki
Kronsztad kronsztadzki
Stargard stargardzki
Szwed szwedzki
ssiad ssiedzki
Grudzidz grudzidzki
d dzki
Neustadt neustadzki a. neusztadzki
Dobruda dobrudzki.
[43] 13.7. Pisownia przymiotnikw od nazw miejscowych
Zasady tworzenia przymiotnikw od nazw miejscowych s takie same, jak zasady tworzenia
przymiotnikw od odpowiednich wyrazw pospolitych. Rnice mog jednake wynika z
tego, i w przymiotnikach od nazw miejscowych czsto utrwalone s historyczne procesy
sowotwrcze lub lokalne, regionalne tendencje nazewnicze odmienne od wspczesnych i
oglnopolskich.
Obydwie formy oglnopolsk i lokaln uznajemy za poprawne: na przykad oprcz
oglnopolskiej postaci przymiotnika kocierzyski, pochodzcego od nazwy miasta
Kocierzyna, uznajemy za poprawn take lokaln: kocierski, utworzon od rdzennej czstki
teje nazwy (Kocierz- + -ski), tak jak na przykad leszczyski: Leszcz- + -yski (dawna nazwa
Leszna to Leszczno) czy niaski: Ni- + -aski (dzisiejsze Nisko kiedy nazywao si Nisko).
Posta wielu przymiotnikw, ktra ze stanowiska wspczesnego mogaby by uznana za
nieregularn, z punktu widzenia historycznego jest uzasadniona, przechowuje ona bowiem stan
archaiczny, np.
Babimost babimojski
Biaowiea biaowieski
Bydgoszcz bydgoski
Koskie konecki
Leszno leszczyski
Lublin lubelski
Nisko niaski
Nowe Miasto nowomiejski
Nowy Tomyl nowotomyski
Radogoszcz radogoski
Scz sdecki
roda redzki
Ujazd ujejski
Wabrzych wabrzyski
Zamo zamojski
Zawichost zawichojski.
13.7.1. Od nazw miejscowych na -ice tworzymy dzi przymiotniki majce zakoczenie -icki,
np.
Niepoomice niepoomicki
Pyskowice pyskowicki
Racawice racawicki
Wadowice wadowicki
Zebrzydowice zebrzydowicki.
Obok tych form funkcjonuj te lokalne: niepoomski, zebrzydowski, co niekiedy bywa
utrwalone w oficjalnym nazewnictwie, por. Kalwaria Zebrzydowska, ulica Niepoomska (w
Krakowie).
13.7.2. W rny sposb tworzymy przymiotniki od nazw miejscowych na -no:
a) z przyrostkiem -ski, np.
Grodno grodzieski
Lipno lipieski
Mielno mieleski
Sawno sawieski
Szczytno szczycieski
Wilno wileski;
b) z przyrostkiem -ski z pominiciem rzeczownikowego -no, np.
Wbrzeno wbrzeski;
c) z przyrostkiem -owski, np.
Grabno grabnowski
Kutno kutnowski;
d) z przyrostkiem -eski, np.
Gniezno gnienieski
Krosno kronieski;
e) z przyrostkiem -iski (-yski) z pominiciem rzeczownikowego -no, np.
Chemno chemiski
Kpno kpiski
Leszno (daw. Leszczno) leszczyski
Opoczno opoczyski;
f) z przyrostkiem -aski, np.
Jaworzno jaworzniaski (a. jaworzyski)
Pajczno pajczaski.
UWAGA: Niekiedy wystpuj formy oboczne, np.
Brdno brdzieski a. brdnowski
Kpno kpiski a. kpieski
Lipno lipieski a. lipnowski
Szczytno szczycieski a. szczytnowski.
13.7.3. Od dwuczonowych nazw miejscowych skadajcych si z przymiotnika i rzeczownika
tworzymy przymiotniki pisane bez cznika, np.
Jelenia Gra jeleniogrski
Nowa Huta nowohucki
Nowe Miasto nowomiejski
Nowy Dwr nowodworski
Nowy Scz nowosdecki
Nowy Targ nowotarski
wity Krzy witokrzyski
Zielona Gra zielonogrski.
13.7.4. Od dwuczonowych nazw miejscowych skadajcych si z rzeczownika i
wystpujcego po nim przymiotnika tworzymy przymiotnik jedynie od czonu
rzeczownikowego, np.
Aleksandrw Kujawski aleksandrowski
Bielsk Podlaski bielski
Kamie Pomorski kamieski
Kazimierz Dolny kazimierski
Lidzbark Warmiski lidzbarski
Makw Podhalaski makowski
Ostrw Mazowiecka ostrowski
Sokow Podlaski sokoowski
Strzelce Opolskie strzelecki
Tomaszw Lubelski tomaszowski.
UWAGA: Czasami od rnych nazw miejscowych forma przymiotnika jest taka sama, jednak
lokalno funkcjonowania i kontekst przesdzaj o jednoznacznoci tych homonimicznych
form. Przykady:
Bielsko-Biaa bielski
Bielsk Podlaski bielski
Brzeg brzeski
Brzesko brzeski
Brze brzeski
Midzyrzec Podlaski midzyrzecki
Midzyrzecz midzyrzecki
Strzelin strzeliski
Strzelno strzeliski
Sucha Beskidzka suski
Susz suski.
[44] 13.8. Rzeczowniki zakoczone na -stwo
13.8.1. Dodaniu przyrostka -stwo do tematw zakoczonych na spgosk g, z, sz, lub grup
szcz towarzyszy historycznie proces uproszczenia powstaej grupy spgoskowej.
Uproszczenie to znalazo odbicie take w pisowni, np.
niedoga niedostwo
ubogi ubstwo
elazo elastwo
towarzysz towarzystwo
ciemiy ciemistwo
cudzooy cudzostwo
grabie grabiestwo
ksi ksistwo
m mstwo
papie papiestwo
zwyciy zwycistwo
proboszcz probostwo.
13.8.2. Spgoski tematyczne p, b, m, l, r przed przyrostkiem -stwo nie ulegaj zmianom, np.
biskup biskupstwo
chop chopstwo
skpy skpstwo
hrabia hrabstwo
samolub samolubstwo
kama kamstwo
akomy akomstwo
obywatel obywatelstwo
przedstawiciel przedstawicielstwo
aktor aktorstwo
amator amatorstwo
sknera sknerstwo.
13.8.3. Spgoski n, , rz przed przyrostkiem -stwo, podobnie jak przed -ski, ulegaj wymianie
na , l, r, np.
Przykady
n maonek maestwo
mczennik mczestwo
panna paniestwo
szalony szalestwo
tyran tyrastwo
l gadua gadulstwo
niedbay niedbalstwo
 pose poselstwo
safandua safandulstwo
rz r aptekarz aptekarstwo
kolarz kolarstwo
ywiarz ywiarstwo
modelarz modelarstwo
rycerz rycerstwo.
UWAGA: Liter w piszemy przed przyrostkiem -stwo wtedy, gdy form podstawow, w ktrej
wystpuje spgoska w, jest rzeczownik albo czasownik. Natomiast nie piszemy w, gdy form
podstawow jest przymiotnik, choby zawiera liter w. Lista wyrazw zawierajcych w nie
jest zbyt duga:
dawstwo dawca
krwiodawstwo krwiodawca
kurewstwo (wulg.) kurwa (wulg.)
marnotrawstwo trawi
podwykonawstwo podwykonawca
rybowstwo owi
sprawozdawstwo sprawozdawca
sprawstwo sprawca
szewstwo szewc
szubrawstwo szubrawiec
wspsprawstwo wspsprawca
wychowawstwo wychowawca
wykonawstwo wykonawca
zawodowstwo zawodowiec
znawstwo znawca.
Ponadto nale tu rzeczowniki zoone o drugim czonie -dawstwo (prawodawstwo), -mwstwo
(brzuchomwstwo), -znawstwo (jzykoznawstwo).
13.8.4. Wiele rzeczownikw ma zakoczenie -ostwo, -estwo, -istwo, -astwo, pisane zgodnie z
wymow bez litery w, np.
dziadostwo, gapiostwo, azgostwo, ojcostwo, szefostwo, tchrzostwo, wodzostwo, jestestwo,
krlestwo, lenistwo, mylistwo, obrzydlistwo, plugastwo.
Nale tu rwnie nazwy maestw, np.
Andrzejostwo, Henrykostwo, Janostwo, Piotrostwo;
doktorostwo, inynierostwo, wujostwo.
[45] 13.9. Rzeczowniki zakoczone na -ctwo
Zgodnie z wymow piszemy -ctwo w rzeczownikach utworzonych od wyrazw, ktrych temat
koczy spgoska t, c, , cz lub k, np.
bogaty bogactwo
wariat wariactwo
dziewica dziewictwo
kupiec kupiectwo
bra (bracia) bractwo
ciuacz ciuactwo
krtacz krtactwo
szperacz szperactwo
biedak biedactwo
lotnik lotnictwo
ponurak ponuractwo.
[46] 13.10. Rzeczowniki zakoczone na -dztwo
W rzeczownikach utworzonych od wyrazw, ktrych temat koczy si na -d, -dz lub -d,
piszemy przyrostek w postaci -dztwo, np.
inwalida inwalidztwo
ohyda ohydztwo
paskuda paskudztwo
wada monowadztwo
jasnowidz jasnowidztwo
dowodzi dowdztwo
rodzi kazirodztwo
ledzi ledztwo.
WYJTKI: uchodstwo, wychodstwo.
[47] 13.11. Rzeczowniki zakoczone na -ba
Bez wzgldu na wymow przed przyrostkiem -ba zachowujemy w pisowni kocow
spgosk tematu zgodnie z jej etymologiczn wartoci, np. koba, liczba, proba oraz
groba, suba, wrba, poniewa podstawowe dla nich czasowniki brzmi: kosi, liczy,
prosi oraz grozi, suy, wry.
[48] 13.12. Rzeczowniki z przyrostkiem -ca
Niezalenie od wymowy przed przyrostkiem -ca zachowujemy liter oznaczajc spgosk
dwiczn, por.
domokrca, drapieca, grabieca, upieca;
doradca, dowdca, nakadca, radca, rzdca, witokradca, wadca;
najedca, uchodca, wychodca;
hodowca, jzykoznawca, owca, piewca, przedmwca, sprawca, sprzedawca, towaroznawca,
wydawca, wykadowca, zawiadowca, zbawca, znawca;
pochlebca, stwrca, szyderca.
UWAGA: Niezalenie od wymowy z piszemy przed przyrostkiem -ca w nastpujcych
wyrazach: ciemizca, krzywoprzysizca, wynalazca, znalazca, zwycizca.
[49] 13.13. Rzeczowniki zakoczone na -szczyzna, -cczyzna, -dczyzna
Przyrostek -izna (-yzna) ju dawno tworzy rzeczowniki od przymiotnikw. Dzi jest tak nadal.
Zasadnicza trudno ortograficzna polega na tym, e powoduje on zmian w wymowie
poprzedzajcej go grupy spgoskowej.
13.13.1. Od przymiotnikw zakoczonych na -ski tworzymy rzeczowniki zakoczone na -
szczyzna. Pisownia ta oparta jest na zasadzie fonetycznej, np.
Rzeczowniki zakoczone na -szczyzna
amatorski amatorszczyzna lubelski Lubelszczyzna
angielski angielszczyzna mongolski mongolszczyzna
arabski arabszczyzna opolski Opolszczyzna
biaoruski biaoruszczyzna paski paszczyzna
bohaterski bohaterszczyzna polski polszczyzna
bugarski bugarszczyzna poabski poabszczyzna
chiski chiszczyzna prasowiaski prasowiaszczyzna
czeski czeszczyzna rzeszowski Rzeszowszczyzna
francuski francuszczyzna staropolski staropolszczyzna
gralski gralszczyzna suwalski Suwalszczyzna
 huculski Huculszczyzna (huculszczyzna) lski lszczyzna
kaszubski kaszubszczyzna wileski Wileszczyzna
krlewski krlewszczyzna zakopiaski zakopiaszczyzna.
UWAGA: Nale tu take rzeczowniki utworzone od nazwisk zakoczonych na -ski, np.
Dostojewski dostojewszczyzna
Przybyszewski przybyszewszczyzna
Towiaski towiaszczyzna
eromski eromszczyzna.
13.13.2. Od przymiotnikw zakoczonych na -cki tworzymy rzeczowniki zakoczone na -
cczyzna. Mimo i zakoczenie to najczciej wymawiamy jako [-czczyzna], pisownia nie
utrwala tego, oparto j bowiem na zasadzie morfologicznej. Przykady:
biaostocki Biaostocczyzna
kielecki Kielecczyzna
uycki uycczyzna
sdecki Sdecczyzna
sowacki Sowacczyzna
starowiecki starowiecczyzna
turecki turecczyzna
ywiecki ywiecczyzna.
UWAGA: Rzeczownik utworzony od przymiotnika szlachecki ma posta szlachetczyzna. W
ten sposb zachowany zostaje zwizek morfologiczny z wyrazem szlachta.
13.13.3. Od przymiotnikw zakoczonych na -dzki tworzymy rzeczowniki zakoczone na -
dczyzna. Pisownia tego zakoczenia nawizuje nie do postaci graficznej przymiotnikw, lecz
rzeczownikw, od ktrych te przymiotniki utworzono. Przykady:
Flamand, flamandzki flamandczyzna
Nowogrd, nowogrodzki Nowogrdczyzna.
UWAGA: W nielicznych wypadkach przyrostek -yzna tworzy rzeczowniki od rzeczownikw,
np.
Grek, Greka greczyzna
hajdamaka hajdamaczyzna
Niemiec, Niemca niemczyzna
ojciec, ojca ojczyzna.
13.14. Pisownia rzeczownikw zdrobniaych typu ubranko, nasionko
W rzeczownikach zdrobniaych rodzaju nijakiego, utworzonych za pomoc formantu -ko od
rzeczownikw, ktrych temat koczy si w wymowie na -, spgoska ta zarwno w mowie,
jak i w pimie traci mikko, np.
Przykady
-anie: kazanko, malowanko, mieszkanko, pisanko,
pranko, zadanko, zebranko (od: kazanie,
malowanie, mieszkanie, pisanie, pranie, zadanie,
zebranie);
-enie, -ynie: wiczonko, jedzonko, nasionko, powiedzonko,
siedzonko, stworzonko, wyraonko, naczynko (od:
wiczenie, jedzenie, nasienie, powiedzenie,
siedzenie, stworzenie, wyraenie, naczynie);
typ imi imionko: brzemionko, ramionko, strzemionko, znamionko
(podstaw jest tu temat reprezentowany przez
 formy brzemion, ramion itd.).

14. PISOWNIA WYBRANYCH FORM DEKLINACYJNYCH

14.1. Rzeczowniki zakoczone na -eja, -ea, -ua
14.2. Pisownia s, z, c, n przed spgoskami mikkimi
[50] 14.1. Rzeczowniki zakoczone na -eja, -ea, -ua
Zakoczenie -eja wystpuje zarwno w rzeczownikach rodzimych, jak i zapoyczonych, np.
aleja, breja, epopeja, fleja, fokreja, knieja, mierzeja, onomatopeja, Pompeja, reja, szweja,
transzeja, tuleja, ukleja.
W dopeniaczu i miejscowniku liczby pojedynczej piszemy -ei, np.
alei, brei, epopei, flei, fokrei, kniei, mierzei, onomatopei, Pompei, rei, szwei, transzei, tulei,
uklei.
Podobnie w dopeniaczu liczby mnogiej, np.
epopei, mierzei, transzei, tulei, zawiei,
cho cz z nich moe przyj dwie oboczne postaci, np.
alei a. alej, kniei a. kniej, onomatopei a. onomatopej, rei a. rej, uklei a. uklej,
inne za tylko jedn posta -ej, np. flej, fokrej, szwej. Jedn posta przyjmuj take niektre
wyrazy o zakoczeniu -ija, -yja, -aja, -ja, -uja: mij, chryj, koomyj, szyj, faj, mazaj, staj,
zgraj, dwj, trj, szuj (albo: szujw).
Zakoczenie -ea maj tylko rzeczowniki pochodzenia obcego, np.
Cheronea, gwinea, idea, kamea, Korea, orchidea, teodycea.
Odmieniaj si one wedug nastpujcego wzoru:
liczba pojedyncza liczba mnoga
M. idea, kamea idee, kamee
D. idei, kamei idei, kamei
C. idei, kamei ideom, kameom
B. ide, kame idee, kamee
N. ide, kame ideami, kameami
Ms. idei, kamei ideach, kameach
W. ideo! kameo! idee! kamee!
Zakoczenie -ua maj nieliczne rzeczowniki pochodzenia obcego, np. Genua, statua.
Odosobniony wrd nazw pospolitych rzeczownik statua ma w dopeniaczu liczby
pojedynczej dwie postacie: statuy a. statui, nazwa wasna Genua przyjmuje posta Genui.
[51] 14.2. Pisownia s, z, c, n przed spgoskami mikkimi
Wymienione spgoski zachowuj si w grupach spgoskowych z nastpujc po nich
spgosk mikk dwojako: albo zostaj zmikczone, albo pozostaj twarde. W niektrych
tylko wypadkach owo zmikczenie znajduje odzwierciedlenie w pisowni.
14.2.1. Spgoski s, z przed spgoskami mikkimi , d, oraz l s wymawiane mikko i
ich mikko oznaczana jest w pimie w takich zakoczeniach, jak:
a) -cie, -dzie, np. mocie, pacie, pocie, wzrocie, gwiedzie, pojedzie, zjedzie;
b) -ici, -yci, -aci, np. detalici, moralici, nowelici, panczenici, pesymici, artyci,
drogerzyci, motorzyci, rowerzyci, turyci, entuzjaci, protoplaci;
c) -le, -le, np. krzele, male, pole, wiole, kole;
d) -nie, -nie, np. Kronie, Mionie, wionie, Biaostocczynie, bielinie, banie,
dulszczynie, Kielecczynie.
14.2.2. Spgoski s, z przed wargowymi spgoskami mikkimi p, b, w, m niezalenie od
wymowy piszemy jako twarde:
a) -izmie, -yzmie, -azmie, np. pozytywizmie, romantyzmie, entuzjazmie, marazmie;
b) -smie, -spie, -zbie, np. pasmie, wyspie, przyzbie;
c) -zwie, np. nazwie.
WYJTKI: czasopimie, pimie, pimiennictwo, pimienny.
14.2.3. Spgosk n przed , d, , wymawiamy twardo lub mikko, mikkoci tej jednak w
pimie nie oznaczamy:
a) -ncie, -ndzie, np. konwencie, prominencie, propagandzie, rundzie;
b) -nci, -ncik, np. asystenci, studenci, akcencik, elemencik, momencik;
c) -nnie, np. fontannie, pannie, sutannie, wannie;
d) -nsie, np. awansie, fajansie, .pasjansie, romansie.
14.2.4. W pimie nie oznaczamy mikkoci spgoski s przed oraz c przed , np. o lassie, w
occie.
15. PISOWNIA WYBRANYCH FORM KONIUGACYJNYCH
15.1. Czasownikowe zakoczenie - w czasie przeszym
15.2. Zakoczenia -szy, -wszy w formach imiesowowych
15.3. Zakoczenia form bezokolicznika
15.4. Czasownikowe zakoczenie -znie, -nie, -zli, -li
[52] 15.1. Czasownikowe zakoczenie - w czasie przeszym
Bez wzgldu na wymow, zarwno po samogoskach, jak i po spgoskach, w trzeciej osobie
liczby pojedynczej czasownikw rodzaju mskiego piszemy -, np.
biega, myla, rzuca, trbi, wozi, leczy;
jad, krad, wszed, bieg, gnit, plt, gryz.
[53] 15.2. Zakoczenia -szy, -wszy w formach imiesowowych
Obydwa zakoczenia tworz formy imiesoww przyswkowych uprzednich. Zakoczenie -
szy piszemy po spgoskach, cho czsto wymawiamy je jako [-szy], np.
poszed-szy, usiad-szy, zjad-szy, zdar-szy, zanis-szy, znalaz-szy.
Zakoczenie -wszy piszemy po samogoskach, cho wymawiamy je jako [-fszy], np.
da-wszy, ujrza-wszy, zabra-wszy, kopn-wszy, zapi-wszy, kupi-wszy, zmierzy-wszy.
[54] 15.3. Zakoczenia form bezokolicznika
Na -i, -y kocz si formy bezokolicznika tych czasownikw, ktrych forma trzeciej osoby
liczby pojedynczej czasu przeszego koczy si na -i, -y, np.
dudni dudni
gubi gubi
lubi lubi
nienawidzi nienawidzi
kry kry
kry kry
marzy marzy
zapatrzy si zapatrzy si.
Na - kocz si formy bezokolicznika tych czasownikw, ktrych temat koczy si na
spgosk t, s, d, np.
gniot- gnie
nios- nie
wsid- wsi,
a na -e tych, ktrych forma trzeciej osoby liczby pojedynczej czasu przeszego koczy si na
-a lub -ar, np.
lecia leci-e
wiedzia wiedzi-e
par prz-e
tar trz-e.
Jeeli temat koczy si na -z, zakoczenie to przyjmuje posta -, np.
gryz- gry
laz- le
wiz- wie.
Czasowniki, ktrych temat w trzeciej osobie liczby pojedynczej czasu przeszego koczy si
na k, g (jeeli temat ten nie rozszerza si w bezokoliczniku o -n-), maj bezokolicznik
zakoczony na -c, np.
rzek- rzec
tuk- tuc
bieg- biec
strzeg- strzec.
[55] 15.4. Czasownikowe zakoczenie -znie, -nie, -zli, -li
Spgosk piszemy w tych zakoczeniach zawsze po samogoskach, np.
bluniesz, blunie, bluniemy, bluniecie;
grzniesz, grznie, grzniemy, grzniecie;
gryli, grzli.
Po spgoskach r, alternatywnej wymowie odpowiada te oboczna pisownia:
obmierli a. obmierzli
penie a. peznie.
UWAGA: Czasownik marzn wymawiany [mar-zno] nie ma tej obocznoci. Piszemy
tylko podmarznie, przymarzli, zamarzli.
IV. WIELKIE I MAE LITERY
Zasady uycia w tekstach wielkich i maych liter maj charakter konwencjonalny. Opieraj
si na czterech kryteriach: 1. skadniowym, 2. znaczeniowym, 3. graficznym oraz 4.
uczuciowym i grzecznociowym.
16. UYCIE WIELKIEJ LITERY ZE WZGLDW SKADNIOWYCH
17. UYCIE WIELKIEJ LITERY W POEZJI ORAZ ZE WZGLDW GRAFICZNYCH
18. UYCIE WIELKIEJ LITERY ZE WZGLDW ZNACZENIOWYCH
19. UYCIE WIELKIEJ LITERY ZE WZGLDW UCZUCIOWYCH I
GRZECZNOCIOWYCH
20. UYCIE MAEJ LITERY
16. UYCIE WIELKIEJ LITERY ZE WZGLDW SKADNIOWYCH
[56] Wielk liter stosuje si na pocztku kadego wypowiedzenia rozpoczynajcego tekst
oraz na pocztku kadego wypowiedzenia nastpujcego po kropce:
Zbliao si poudnie. Rzeka przepywajca przez niebiosa spyna za widnokres razem z
moj wsi. Wprawdzie nadal wzdu rzeki rosa kukurydza i tyto, ale okolica bya ju
zupenie inna. Moe dlatego, e zbliaem si do rozsypanego po wzgrzu miasteczka. Samo
miasteczko, poza klasztorem z biaego kamienia, niczym nie rnio si od naszej parafialnej
wsi.
(T. Nowak)
Wielkiej litery uywamy take po dwukropku:
a) kiedy przytaczamy cudz wypowied i gdy cytat skada si z dwu lub wicej zda (jak w
poniszym przykadzie); cytaty jednozdaniowe moemy rozpoczyna ma liter, a cytaty
niebdce zdaniami rozpoczynamy wycznie ma liter:
Popatrzya na mnie z dziwnym, moe troch nieprzyjemnym umiechem i powiedziaa po
francusku najczystsz francuszczyzn:
Nic nie szkodzi. Moemy rozmawia po francusku. Tak jak kiedy. Czy naprawd tak
zbrzydam i zestarzaam si, e mnie pan nie poznaje?
(S. Dygat)
b) kiedy nastpuje duszy opis lub dusze wyliczenie:
Przypominam sobie zaaferowan i zatroskan twarz doktora w takiej scenerii: Jest rok 1955.
Stoj na schodach przed gmachem Filharmonii Narodowej. Pal papierosa, jest przerwa w
koncercie. Trwa Midzynarodowy Konkurs Chopinowski. Widz w tumie niespokojnie
rozgldajcego si kustosza.
(K.M. Sopoko)
Derywaty modyfikacyjne (odrzeczownikowe) dodaj nowy predykat do znaczenia
podstawowego rzeczownika. Nale tu:
1. Nazwy eskie, np. studentka, mniszka, dozorczyni.
2. Nazwy deminutywne oznaczajce mao przedmiotu (najczciej w poczeniu z emocj
pozytywn), np. domek, lampka.
3. Nazwy augmentatywne oznaczajce du wielko przedmiotu (najczciej w poczeniu z
emocj negatywn), np. domisko.
(Gramatyka wspczesnego jzyka polskiego. Morfologia)
Po pytajniku i wykrzykniku rwnie stosuje si wielk liter (cho moliwe jest uycie litery
maej), np.
Renesans Brzozowskiego? Za wczenie o tym mwi. Dopki ksiki Brzozowskiego s
biaymi krukami, gdzie mona mwi o renesansie? Czy na zapowiadane pene wydanie jego
dzie w Polsce bdziemy czeka rwnie dugo jak na Norwida?
(J. Czapski)
17. UYCIE WIELKIEJ LITERY W POEZJI ORAZ ZE WZGLDW
GRAFICZNYCH
[57] 17.1. Tradycyjnie w poezji wielk liter stawiano na pocztku kadego wersu. T
tradycj odnajdujemy take w poezji wspczesnej:
Nadzieja bywa, jeeli kto wierzy,
e ziemia nie jest snem, lecz ywym ciaem
I e wzrok, dotyk ani such nie kamie
A wszystkie rzeczy, ktre tutaj znaem,
S niby ogrd, kiedy stoisz w bramie.
(C. Miosz)
17.2. Uycie wielkiej litery w poezji polskiej zgodne z kryterium skadniowym ma krtsz
tradycj. W poniszych fragmentach wielk liter postawiono na pocztku utworw i po
kropce, pytajniku oraz wykrzykniku, a wic w zgodzie z zasadami skadniowo-
intonacyjnymi:
Nic gruzy. Ale uj
powietrze: tam formy rosn
z guse i zakl koujc
coraz to blisze. Mocno
w rce spadaj nieznane,
czasem niedokonane.
(K.K. Baczyski)
O, jake s nieszczelne granice ludzkich pastw!
Ile to chmur nad nimi bezkarnie przepywa,
ile piaskw pustynnych przesypuje si z kraju do kraju,
ile grskich kamykw stacza si w cudze woci
w wyzywajcych podskokach!
Czy musz tu wymienia ptaka za ptakiem jak leci,
albo jak wanie przysiada na opuszczonym szlabanie?
Niechby to nawet by wrbel a ju ma ogon ocienny,
cho dzibek jeszcze tutejszy. W dodatku ale si wierci!
(W. Szymborska)
17.3. Niekiedy pomija si wielkie litery cakowicie lub daje tylko na pocztku utworu
poetyckiego, rezygnujc jednoczenie z uycia interpunkcji:
Zapomnijcie o nas
o naszym pokoleniu
yjcie jak ludzie
zapomnijcie o nas
my zazdrocilimy
rolinom i kamieniom
zazdrocilimy psom
chciabym by szczurem
mwiem wtedy do niej
chciaabym nie by
chciaabym zasn
i zbudzi si po wojnie
mwia z zamknitymi oczami
zapomnijcie o nas
nie pytajcie o nasz modo
zostawcie nas
(T. Rewicz)
17.4. W grafice bardzo rnie stosuje si wielkie i mae litery. W zgodzie z zasadami
ortograficznymi umieszcza si wielk liter na pocztku nagwkw, tytuw ksiek itp.:
Kaprysy historii
Podr dalekich przestrzeni
O Polsce i uniwersytetach
Sownik przypomnie
Wielka litera wystpuje rwnie na pocztku podtytuu:
Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny
Marcowe gadanie. Komentarze do sw 1966-1971.
Przyjte jest pisanie wielkimi literami caych wyrazw na kartach tytuowych ksiek, w
tytuach rozdziaw, utworw poetyckich, artykuw prasowych, na afiszach, w tytuach
filmw i sztuk teatralnych, imprez muzycznych i sportowych, reklamach:
DZIEJE LITERATUR EUROPEJSKICH
MAY SOWNIK JZYKA POLSKIEGO
WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN
TEORETYCZNE I METODOLOGICZNE ASPEKTY ZMIAN W SYSTEMIE JZYKOWYM
WSPCZESNEJ POLSZCZYZNY
Z CHOPA KRL
MUMINKI
CZOWIEK Z MARMURU
WESELE
RECITAL KRYSTIANA ZIMERMANA
HALOWY TURNIEJ PIKARSKI
SZANUJ ZIELE
18. UYCIE WIELKIEJ LITERY ZE WZGLDW ZNACZENIOWYCH
A. Wielk liter piszemy:
B. Wielk liter mona zapisa
A. Wielk liter piszemy:
18.1. Imiona i nazwiska ludzi:
18.2. Imiona wasne zwierzt i drzew:
18.3. Imiona wasne bogw oraz jednostkowych istot mitologicznych
18.4. Przydomki, pseudonimy i przezwiska ludzi:
18.5. Imiona wasne ludzi uyte w znaczeniu przenonym (...)
18.6. Nazwy mieszkacw czci wiata:
18.7. Nazwy hipotetycznych mieszkacw planet:
18.8. Nazwy mieszkacw krajw:
18.9. Nazwy czonkw narodw, ras i szczepw:
18.10. Nazwy mieszkacw terenw geograficznych (...)
18.11. Nazwy dynastii:
18.12. Przymiotniki dzierawcze zakoczone na -owski, -owy, -in, -yn, -w (...)
18.13. Nazwy wit i dni witecznych:
18.14. Nazwy imprez midzynarodowych lub krajowych (...)
18.15. Tytuy czasopism i cykli wydawniczych oraz nazwy wydawnictw seryjnych (...)
18.16. Pierwszy wyraz w jedno- i wielowyrazowych tytuach (...)
18.17. Nazwy krojw czcionek drukarskich (...)
18.18. Nazwy jzykw programowania, programw i systemw komputerowych (...)
18.19. Jednowyrazowe nazwy programw radiowych i telewizyjnych, tytuy audycji (...)
18.20. Tytuy modlitw:
18.21. Nazwy gwiazd, planet i konstelacji:
18.22. Jednowyrazowe i wielowyrazowe nazwy wasne pastw, regionw (...)
18.23. Jednowyrazowe nazwy geograficzne i miejscowe
18.24. Wielowyrazowe nazwy geograficzne i miejscowe
18.25. Jedno- i wielowyrazowe nazwy dzielnic, ulic, placw (...)
18.26. Jedno- i wielowyrazowe nazwy wasne przedsibiorstw i lokali
18.27. Nazwy indywidualne (jednostkowe) urzdw, wadz (...)
18.28. Nazwy urzdw jednoosobowych w aktach prawnych
18.29. Nazwy orderw i odznacze
18.30. Jednowyrazowe nazwy nagrd
18.31. Nazwy firm, marek i typw wyrobw przemysowych
18.32. Skrtowce:
18.33. Wielka litera w niektrych skrtach
[58] 18.1. Imiona i nazwiska ludzi:
Stanisaw Baraczak, Josif Brodski, Czesaw Miosz, Jan Andrzej Morsztyn, Hanna
Mortkowicz-Olczakowa, George Orwell, Blaise Pascal, Jan Pawe II, Baka, Franek,
Marysieka;
Dudek, Borek, Buczek, Gawron, Gob, Grudzie, Kozio, Kupiec, Kwiatek, Marzec, Stycze,
Tokarz, Zajc.
UWAGA: Nazwy pospolite uyte w funkcji imion wasnych postaci literackich naley pisa
wielk liter, np. Asesor, Hrabia, Podkomorzy, Wojski (postaci z Pana Tadeusza A.
Mickiewicza).
[59] 18.2. Imiona wasne zwierzt i drzew:
As, Aza, Azor, Burek, Kicia;
Baublis, Dewajtis,
a take imiona postaci fikcyjnych bohaterw literackich, bohaterw bajek, np.
Byczek Fernando, Kozioek Matoek, Piotru Pan, pica Krlewna, Mi Uszatek, Myszka
Miki, Smok Wawelski.
[60] 18.3. Imiona wasne bogw oraz jednostkowych istot mitologicznych:
Allach (Allah), Rimmon, wiatowid, Wisznu, Zeus, Cerber, Pegaz, Sfinks
oraz nazwy zbiorowe istot mitologicznych, np.
Atlantydy (= crki Atlasa), Hesperydy (= crki Atlasa), Hiady (= crki Atlasa), Plejady (=
crki Atlasa), Danaidy (= crki Danaosa), Erynie (= greckie boginie zemsty), Furie (=
rzymskie boginie zemsty), Gracje (= rzymskie boginie wdziku), Mojry (= greckie boginie
przeznaczenia), Parki (= rzymskie boginie losw ludzkich),
ktre zazwyczaj wystpuj w liczbie mnogiej.
[61] 18.4. Przydomki, pseudonimy i przezwiska ludzi:
a) jednowyrazowe:
Belfer, Krzywousty, Menzurka, Rbajo, Sabaa, Sierotka, Szary, mieszek;
b) wielowyrazowe:
Bolesaw Prus, Pawe Jasienica, Dziewica Orleaska, Pola Negri.
Jeli przydomek jest wyraeniem przyimkowym, to wystpujce w nim rzeczowniki piszemy
wielk liter, a przyimek ma:
Biedaczyna z Asyu, Jan bez Ziemi, Jan z Tczyna, Piotr z Lubeki, Katarzyna ze Sieny,
Jadwiga z obzowa.
[62] 18.5. Imiona wasne ludzi uyte w znaczeniu przenonym: nazwisko autora uyte w
znaczeniu jego dziea:
Poycz na tydzie Stachur.
Na aukcji sprzedano dwa Kossaki.
[63] 18.6. Nazwy mieszkacw czci wiata:
Afrykanin, Amerykanka, Australijczyk, Azjata, Europejczyk.
[64] 18.7. Nazwy hipotetycznych mieszkacw planet:
Marsjanin, Wenusjanin.
[65] 18.8. Nazwy mieszkacw krajw:
Argentyczyk, Babiloczyk (= mieszkaniec Babilonii), Boliwijka, Czeszka, Greczynka (=
obywatelka Grecji), Meksykanin (= obywatel pastwa Meksyk), Polka (= obywatelka Polski),
Rosjanin, Rzymianin (= obywatel staroytnego pastwa rzymskiego), Sowak, Szwajcar (=
obywatel Szwajcarii),
ale: babiloczyk (= mieszkaniec miasta Babilon), greczynka (= suknia), meksykanin (=
mieszkaniec miasta Meksyk), polka (= taniec), rzymianin (= mieszkaniec miasta), szwajcar (=
odwierny).
[66] 18.9. Nazwy czonkw narodw, ras i szczepw:
yd (= czonek narodu), Murzyn (= czowiek rasy czarnej), Papuas, Metys (= Indianin z
domieszk krwi biaej), Sowianin, Kreol (= urodzony w Ameryce aciskiej i na poudniu
USA biay potomek kolonizatorw i emigrantw europejskich), Masaj,
ale: yd (= wyznawca judaizmu), murzyn (= kto bardzo opalony; kto wykonujcy za kogo
jak prac), metys (= zwierz mieszaniec).
UWAGA: W wypadku deprecjonujcych, lekcewacych lub artobliwych nazw czonkw
narodowoci typu kitajec, jugol poleca si pisowni ma liter, cho rozpowszechniony
zwyczaj pozwala pisa je wielk, zwaszcza gdy jest to uzasadnione etymologicznie: angol,
jugol, kitajec, niemiaszek, pepik a. pepiczek, rusek, ydek. Analogicznie piszemy wyraz negr,
bdcy pejoratywnym okreleniem czowieka rasy czarnej. Podobnie, tzn. maymi literami,
naley zapisywa rzeczowniki biay, czarny, ty, czerwony, ktre potocznie oznaczaj kolor
skry i odnosz si do ludzi poszczeglnych ras.
[67] 18.10. Nazwy mieszkacw terenw geograficznych, np. regionw, krain, prowincji:
Bawarczyk, Kaszub (a. Kaszuba), Katalonka, Kociewianka (a. Kociewiaczka), Krakowianka
(= mieszkanka Krakowskiego), Kurp, owiczanin (= mieszkaniec owickiego), Pomorzanin,
lzaczka.
[68] 18.11. Nazwy dynastii:
Burbonowie, Hohenzollernowie, Jagiellonowie, Piastowie, Romanowowie.
[69] 18.12.1. Przymiotniki dzierawcze (odpowiadajce na pytanie czyj?, odnoszce si do
waciciela, autora, twrcy) utworzone od imion wasnych, zakoczone na -owski, -owy, -in, -
yn, -w:
Paac Kazimierzowski, dramat Szekspirowski, Sabaowe bajania, poezja Mioszowa, Zosina
chustka, Marysin ojciec, Psaterz Dawidw (= Dawida).
18.12.2. Nazwy obiektw i przedmiotw jednostkowych, istniejcych tylko w jednym
egzemplarzu, np.:
Caun Turyski (= ptno ze ladami postaci utosamianej z postaci ukrzyowanego
Chrystusa), Gruba Kaka (= studnia w Warszawie), Kolos Rodyjski (= posg Heliosa na
wyspie Rodos), Supy Heraklesa (= skay Gibraltaru i Ceuty, stanowice bram Morza
rdziemnego staroytna nazwa Cieniny Gibraltarskiej).
O pisowni ma liter przymiotnikw utworzonych od nazw wasnych zob. 20.31.
[70] 18.13. Nazwy wit i dni witecznych w odrnieniu od ich nazw opisowych:
Boe Narodzenie, Gwiazdka, Nowy Rok, Epifania, roda Popielcowa, Wielki Czwartek,
Wielki Pitek, Wielka Sobota, Niedziela Wielkanocna, Poniedziaek Wielkanocny, Wielkanoc,
3 Maja, Zielone witki, Boe Ciao, Dzie Matki, Wniebowzicie, Wszystkich witych,
Zaduszki, wito Niepodlegoci, take Wielki Tydzie.
Wielk liter piszemy take nazwy wit dawnych i staroytnych, np. Afrodyzje, Dionizje,
Lemuria, Saturnalia.
O pisowni nazw obrzdw, zabaw i zwyczajw zob. 20.7.
[71] 18.14. Nazwy imprez midzynarodowych lub krajowych, ktrym organizatorzy chc
nada specjalny tytu:
Igrzyska XXV Olimpiady, Wielka Orkiestra witecznej Pomocy, Wielka Pardubicka, XI
Midzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina, Midzynarodowy Festiwal
Folkloru Ziem Grskich, Oglnopolski Konkurs Ortograficzny Dyktando, wiatowy Dzie
Modziey, Dzie Ziemi.
Przyimki wystpujce wewntrz tych nazw piszemy ma liter:
V Mistrzostwa Europy w Pice Nonej, Dzie bez Samochodu.
[72] 18.15. W tytuach gazet, czasopism i cykli wydawniczych oraz w nazwach wydawnictw
seryjnych wielk liter piszemy wszystkie wyrazy (z wyjtkiem przyimkw i spjnikw
wystpujcych wewntrz tych nazw):
Gazeta Wyborcza, ycie Warszawy, Tygodnik Powszechny, Polityka, Zwierciado, Kobieta i
ycie, Pastwo i Prawo, Wiedza i ycie, Listy z Teatru, Literatura na wiecie;
Biblioteka Arcydzie Literatury Polskiej, Biblioteka Klasykw Filozofii, Biblioteka Wiedzy o
Prasie, Psychologia Stosowana, Typy Broni i Uzbrojenia.
UWAGA. Ta sama zasada dotyczy tytuw czasopism i serii wydawniczych, ktre si nie
odmieniaj. Poprzednio w tytuach nieodmiennych naleao pisa wielk liter tylko pierwszy
wyraz, ale decyzj Rady Jzyka Polskiego z dnia 8 grudnia 2008 r. pisownia tytuw
odmiennych i nieodmiennych zostaa ujednolicona (por. Aneks I, p. 2.). Piszemy zatem:
Po Prostu, yjmy Duej, Mwi Wieki, Dookoa wiata, A To Polska Wanie.
Prenumeruj yjmy Duej i Mwi Wieki.
Nie czytaem ostatniego numeru Po Prostu.
Czy jest ju nowy numer Dookoa wiata?
Zbieram ksiki z serii A To Polska Wanie.
[73] 18.16. Pierwszy wyraz w jedno- i wielowyrazowych tytuach utworw literackich i
naukowych (np. ksiek, rozpraw, artykuw, wierszy, pieni, piosenek, filmw, sztuk
teatralnych), w tytuach ich rozdziaw, w tytuach dzie sztuki, zabytkw jzykowych,
odezw, deklaracji, ustaw, akcji charytatywnych i porzdkowych, operacji wojskowych:
Biblia, Koran, Talmud, Noce i dnie, Ziemia obiecana, Postoje pamici, Przekroczy prg
nadziei, Historia jzyka polskiego, Skadnia rozmowy telefonicznej, Psychologia kliniczna,
Fizyka ciaa staego, Polski ubir do 1864 roku, Zoty okres ubioru;
Powrt taty, Stepy akermaskie, Oda do modoci, Polay si zy..., Rozmowa z piramidami,
W pamitniku Zofii Bobrwny, Sokrates taczcy, Ktry skrzywdzie, O mej poezji;
Bogurodzica, Niedokoczona symfonia (Schuberta), Rota, Mazur kajdaniarski, Marsylianka,
W obie ley..., Niech yje bal, Takie tango;
Park jurajski, Sami swoi, Winiowy sad, Pieta, Hod pruski (tytu dziea Matejki, ale: hod
pruski = akt dziejowy), Stworzenie wiata;
Psaterz floriaski, Psaterz puawski;
Deklaracja praw dziecka, Karta nauczyciela, Kodeks cywilny, Kodeks pracy, Konstytucja 3
maja, Statut wilicki, Uniwersa poaniecki, Ustawa o wychowaniu w trzewoci i
przeciwdziaaniu alkoholizmowi;
Podaruj dzieciom soce, Reklama dzieciom, Telewidzowie powodzianom;
Pustynna burza, Znicz.
WYJTKI: Stary Testament, Nowy Testament, Magna Charta Libertatum oraz Pismo wite,
Biblia Tysiclecia, a take tytuy ksig biblijnych np. Ksiga Liczb, Ksiga Psalmw,
Ksiga Powtrzonego Prawa, Dzieje Apostolskie, w ktrych tradycyjnie wszystkie czony
pisze si wielk liter.
W muzyce na oznaczenie tonacji durowych (majorowych) uywamy wielkich liter, a tonacji
molowych (minorowych) maych liter:
D-dur, B-dur, C-dur, A-dur, As-dur, G-dur, H-dur;
a-moll, b-moll, c-moll, e-moll, g-moll.
W tytuach utworw muzycznych wyraz, ktry jest nazw gatunkow utworu, piszemy ma
liter:
symfonia Pastoralna, nokturn Es-dur, sonatina a-moll, IX symfonia Beethovena, sonata
Ksiycowa.
UWAGA: Tytuy ustaw przytaczane w penym brzmieniu pisze si wielk liter, np. Ustawa
o wychowaniu w trzewoci i przeciwdziaaniu alkoholizmowi, Ustawa o postpowaniu w
sprawach nieletnich. Nazwy skrcone, przywoywane w znaczeniu potocznym, zapisujemy
ma liter, np. ustawa antyalkoholowa, ustawa o nieletnich.
[74] 18.17. Nazwy czcionek komputerowych, np.:
Arial, Courier, Excelsior, Futura, Garamond, Tahoma, Times New Roman, Verdana.
O pisowni nazw krojw pisma drukarskiego zob. 20.10.2.
[75] 18.18. Nazwy jzykw programowania, programw i systemw komputerowych bez
wzgldu na to, czy s z pochodzenia wyrazami pospolitymi, czy skrtowcami goskowymi:
Algol, Cobol (a. COBOL), Fortran (a. FORTRAN), Lisp, Norton Commander, Novell, Pascal,
Simula, Windows, Word.
[76] 18.19. Jednowyrazowe nazwy programw radiowych i telewizyjnych, tytuy audycji,
suchowisk, widowisk:
Domisie, Jedyneczka, Matysiakowie, Panorama, Teleexpress, Teleranek, Wiadomoci,
Wieczorynka, Ziarno.
18.19.1. W wielowyrazowych nazwach programw radiowych i telewizyjnych wielk liter
pisze si tylko pierwszy wyraz:
Niedzielny poranek filmowy, Poezja na dobranoc, Przegld wydarze tygodnia, Sportowa
niedziela, Szkoa dla rodzicw.
18.19.2. Jeli program telewizyjny lub radiowy ma charakter cykliczny, wszystkie wyrazy w
tytule (oprcz wewntrznych przyimkw i spjnikw) mona pisa wielk liter:
Katolicki Magazyn Modzieowy, Teatr Telewizji, Telewizja Edukacyjna, Telewizyjny Kurier
Warszawski, Uniwersytet Radiowy.
[77] 18.20. Tytuy modlitw:
Akt strzelisty, Anio Paski, Gorzkie ale, Koronka do Miosierdzia Boego, Litania do
Najwitszej Marii Panny, Litania do w. Franciszka z Asyu, Modlitwa Paska, Modlitwa za
rodzicw, Skad Apostolski,
ale: Odmwiem dzisiaj par litanii. Wyraz litania uyty zosta jako nazwa gatunkowa
modlitwy, a nie jako jej nazwa wasna.
[78] 18.21. Nazwy obiektw astronomicznych
18.21.1. Jedno- i wielowyrazowe nazwy gwiazd, gwiazdozbiorw, planet, ksiycw,
planetoid, galaktyk, rojw meteorw i innych obiektw astronomicznych:
Soce, Gwiazda Polarna, Wega, Wielka Niedwiedzica, Blinita, Ziemia, Mars, Wenus,
Saturn, Ksiyc, Io, Ceres, Droga Mleczna, Obok Oorta, Wielki Obok Magellana, Leonidy,
Perseidy, Pas Kuipera.
UWAGA: W nazwach komet czon pierwszy traktowany jest jak nazwa gatunkowa
(rodzajowa) i zapisywany ma liter, np. kometa Halleya, kometa Enckego, kometa
Shoemaker-Levy 9.
18.21.2. Ksiyc, Ziemia, Soce, a take Galaktyka, gdy chodzi o t, w ktrej yjemy,
piszemy wielk liter tylko w znaczeniu terminw astronomicznych; wyrazy te uyte w
znaczeniu pospolitym piszemy ma liter:
Nasz planet jest Ziemia; Coraz czstsze s trzsienia ziemi; Poza nasz Galaktyk istniej
jeszcze inne galaktyki; Naturalnym satelit Ziemi jest Ksiyc, a Deimos jest ksiycem
Marsa.
[79] 18.22. Jednowyrazowe i wielowyrazowe nazwy wasne pastw, regionw, prowincji,
stanw, miast, osiedli, wsi, przysikw itp.:
Boliwia, Polska, Rosja, Rzeczpospolita Polska, Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej,
Szwajcaria, Krlestwo Kongresowe, Ksistwo Warszawskie, Wielkie Ksistwo Poznaskie,
Krakowskie, Poznaskie, Flandria, Quebec, Teksas, Przemyl, Szczecin, Brynw, Chochow,
yse, Podlesie, Widok, Zaborze, Zarzecze,
ale: Swoich delegatw na kongres przysay: pastwo polskie, a take pastwo czeskie,
wgierskie i sowackie.
Podobnie piszemy wyrazy pospolite uywane w znaczeniu nazwy wasnej, np.
Korona (= Polska), Trjmiasto (= Gdask, Sopot i Gdynia), oraz uywane w tej funkcji
wyraenia o zatartej strukturze, np. Kraj Kwitncej Wini, Kraj Wschodzcego Soca, ale:
kraj samurajw (= Japonia).
UWAGA: Analogicznie powinny by zapisywane nazwy obszarw geograficzno-
kulturowych, np. Wschd (= Azja lub kraje dawnego bloku komunistycznego) czy Zachd (=
kraje zachodniej Europy i Ameryki Pnocnej) w przeciwiestwie do wyrazw wschd,
zachd itd., ktre s pospolitymi nazwami stron wiata.
[80] 18.23. Jednowyrazowe nazwy geograficzne i miejscowe, np.
Budapeszt, Gubawka, Krakowskie, Naddnieprze, Opole, Pireneje, Powile, Przemyl, Tatry,
Warszawa, Wieyca, Zakaukazie.
[81] 18.24. Wielowyrazowe nazwy geograficzne i miejscowe, np.
Bory Tucholskie, Dolny lsk, Grny lsk, Jelenia Gra, Maa Panew, Morskie Oko, Nowa
Zelandia, Rzeka witego Wawrzyca, Stary Scz, Wielki Kaukaz, Wielki Kocio nieny,
Wielki Staw.
18.24.1. Jeli nazwa wasna skada si z dwu czonw i czon drugi jest rzeczownikiem w
mianowniku nieodmieniajcym si, wtedy czon pierwszy (wyraz pospolity): gra, nizina,
pwysep, cienina, tama, kana, morze, jezioro, wyspa, pustynia, wyyna itp. piszemy ma
liter, natomiast czon drugi wielk, np.
morze Marmara, pwysep Hel, pustynia Gobi, wyspa Uznam.
18.24.2. Jeli nazwa wasna skada si z dwu czonw i czon drugi jest rzeczownikiem w
dopeniaczu lub przymiotnikiem w mianowniku, oba czony pisze si wielk liter, np.
Cienina Beringa, Gra Kociuszki, Morze Barentsa, Hala Gsienicowa, Kana Panamski,
Przecz Dukielska, Puszcza Niepoomicka, Wyyna Maopolska.
18.24.3. Przymiotniki: poudniowy, pnocny, wschodni, zachodni pisze si wielk liter, jeli
s integraln czci nazw geograficznych, nazw pastw oraz innych jednostek terytorialnych
lub administracyjnych, np.
Beskidy Wschodnie, Europa Zachodnia, Morze Pnocne, Przyldek Pnocny, Republika
Poudniowej Afryki, Tatry Zachodnie, Wyspa Poudniowa, Zachodni Brzeg Jordanu, Ziemia
Pnocna,
ale: Zwiedziem zachodni Europ (= zachodni cz Europy). Nad Polsk pnocn
przesuwa si ni znad Skandynawii. Przymiotniki zachodni, pnocny oznaczaj tutaj cz
terytorium, tote piszemy je ma liter.
18.24.4. Przyimki wystpujce wewntrz tych nazw piszemy ma liter, np.
Grdek nad Dunajcem, Nako nad Noteci, wider koo Warszawy
albo: Grdek n. Dunajcem, Nako n. Noteci, wider k. Warszawy.
[82] 18.25. Jedno- i wielowyrazowe nazwy dzielnic, ulic, placw, rynkw, ogrodw, parkw,
bulwarw, budowli, zabytkw, obiektw sportowych, np.
Czerniakw, Krzyki, Kurdwanw, Ligota, Powzki, Zote any, oliborz, Podwale, Rynek
Starego Miasta, Cygaski Las, azienki, Planty, Way Chrobrego, Barbakan, Hala Arena,
Spodek.
UWAGA: Jeli takie nazwy wielowyrazowe rozpoczynaj si od przymiotnika lub innego
okrelenia przymiotnikowego, wszystkie wyrazy piszemy wielk liter, np.:
Mysia Wiea, Krzywa Wiea (w Pizie, w Toruniu), Zota Uliczka (Czechy), Pita Aleja
(USA), Czerwony Klasztor (Egipt, Sowacja), Bkitny Meczet (Turcja).
18.25.1. Jeli stojcy na pocztku nazwy wyraz: ulica, aleja, bulwar, osiedle, plac, park,
kopiec, koci, klasztor, paac, willa, zamek, most, molo, brama, pomnik, cmentarz itp. jest
tylko nazw gatunkow (rodzajow), piszemy go ma liter, a pozostae wyrazy wchodzce
w skad nazwy wielk liter:
ulica Sawkowska, ulica 3 Maja, ulica Dwch Mieczy, ulica witego Jana (albo: ulica w.
Jana), ulica Ksidza Jerzego Popieuszki, ulica Krlowej Jadwigi, ulica Ksicia Jzefa, ulica
Generaa Wadysawa Sikorskiego (albo: ulica gen. Wadysawa Sikorskiego), ulica Na
Niskich kach, aleja Sowackiego, aleja Przewodnikw Tatrzaskich, bulwar Nadmorski,
osiedle Zawodzie, plac Bankowy, plac Trzech Krzyy, plac Na Rozdrou, plac Sejmu
lskiego, rondo Waszyngtona, park Jordana, park Ujazdowski, kopiec Jzefa Pisudskiego,
koci Mariacki, koci witego Krzya (albo: koci w. Krzya), koci Na Skace,
klasztor Dominikanw, klasztor Norbertanek, paac Krasiskich, paac Radziwiw, paac
Pod Globusem, willa Atma, most Grunwaldzki, most Poniatowskiego, brama Isztar, pomnik
Mikoaja Kopernika, pomnik Mickiewicza, cmentarz Rakowicki, kolumna Aleksandra, sobr
witego Izaaka (albo: sobr w. Izaaka), bastion Wyskok, dzwon Gratia Dei, dzwon
Zygmunt.
18.25.2. Jeli w nazwie wyraz aleja wystpuje w liczbie mnogiej, piszemy go wielk liter:
Aleje Jerozolimskie, Aleje Ujazdowskie
Spotkamy si u zbiegu Alei (lub Alej) i Marszakowskiej.
18.25.3. Wyrazy wchodzce w skad okrelenia dotyczcego nazw ulic, placw i parkw oraz
rnego typu budowli piszemy wielk liter, natomiast spjniki i przyimki wchodzce w
skad nazwy piszemy ma liter:
ulica Bitwy pod Powcami, ulica Droga na Olcz, ulica Jana z Kolna, ulica Jana z acuta,
ulica wirki i Wigury, plac Juranda ze Spychowa, plac Wolnoci i Zwycistwa, park Biegu po
Zdrowie, koci witych Piotra i Pawa, pomnik Zalubin Polski z Morzem.
UWAGA: Ulica zwykle piszemy w skrcie: ul.
[83] 18.26. Jedno- i wielowyrazowe nazwy wasne przedsibiorstw i lokali:
Delikatesy, Jubiler, Lechia, Lot, Orbis, Polar, Jama Michalika, Karczma Supska, Kawiarnia
Literacka, Ksigarnia Naukowa.
18.26.1. Wyrazy wchodzce w skad nazwy okrelajcej kawiarni, hotel, zajazd, aptek,
ksigarni, sklep, bar, winiarni piszemy wielk liter, natomiast jeli wyraz stojcy przed t
nazw jest tylko nazw gatunkow (rodzajow) przedsibiorstwa lub lokalu, piszemy go ma
liter:
apteka Pod Orem, bar Flisak, hotel Pod R, kawiarnia Krysztaowa, kino Rialto,
ksigarnia U Trzech Panw, schronisko Murowaniec, sklep Orient, spichrz Pod Jeleniem,
winiarnia Bachus, zajazd U Kmicica,
albo: apteka Pod Orem, bar Flisak, hotel Pod R, kawiarnia Krysztaowa, kino
Rialto, ksigarnia U Trzech Panw, schronisko Murowaniec, sklep Orient, spichrz
Pod Jeleniem, winiarnia Bachus, zajazd U Kmicica.
18.26.2. Spjniki i przyimki wystpujce wewntrz nazw lokali i przedsibiorstw piszemy
ma liter:
gospoda Zajazd pod Babi, pensjonat Zajazd u Kmity, pensjonat Zoka i Adria.
[84] 18.27. Nazwy indywidualne (jednostkowe) urzdw, wadz, instytucji, szk, organizacji,
towarzystw, nazwy zespow muzycznych, artystycznych i sportowych. Wystpujce w tych
nazwach przyimki, spjniki, wyraenia imienia, pod wezwaniem, na rzecz, do spraw, numer,
przeciwko itp. piszemy ma liter:
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, Trybuna Konstytucyjny, Urzd Rady Ministrw, Izba
Lordw, Kancelaria Prezydenta, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Sd Rejonowy w
Krakowie, Szkoa Podstawowa im. Marii Konopnickiej w Warszawie, Szkoa Podstawowa nr
105 w Warszawie, Uniwersytet Jagielloski, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Instytut Jzyka
Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Szpital Wojewdzki w Rzeszowie, Teatr im. Wandy
Siemaszkowej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Organizacja Narodw Zjednoczonych,
Towarzystwo Mionikw Jzyka Polskiego, Klub Inteligencji Katolickiej, Komisja Episkopatu
Polski do spraw Dialogu z Judaizmem, Kongregacja Panien Benedyktynek w Polsce pod
wezwaniem Niepokalanego Poczcia Najwitszej Maryi Panny, Fundacja im. Bogdana
Jaskiego na rzecz Dzieci Upoledzonych Umysowo i Fizycznie, Bajm, Budka Suflera,
Elektryczne Gitary, Ich Troje, Maanam, Mali Gorzowiacy (zesp taneczny), Legia
Warszawa,
ale: Ju czwarty sejm zajmuje si emeryturami i rentami. Tutaj wyraz sejm zosta uyty jako
wyraz pospolity. Podobnie jako pospolite mona uy wyrazw senat i izba.
Miasto ma siedem szk podstawowych, dwa banki, dwa kina i jeden szpital. Byem w dwu
bankach, a teraz id jeszcze odebra ksiki z biblioteki. Wyrazy szkoa podstawowa, bank,
kino, szpital, biblioteka zostay uyte jako wyrazy pospolite.
Por. 20.14.
18.27.1. Regua stosowania wielkich liter odnosi si take do nazw jednostek wojskowych
traktowanych jako nazwy wasne:
1. Puk Strzelcw Podhalaskich albo I Puk Strzelcw Podhalaskich, Dywizjon 303,
Batalion Zmotoryzowany im. Westerplatte, 3. Puk Uanw lskich,
ale: Suyem ju w czterech pukach. Wyraz puk zosta tutaj uyty jako wyraz pospolity.
18.27.2. Zawsze wielk liter pisze si nazwy takich urzdw, jak: Konwent Seniorw,
Konwencja Narodowa.
18.27.3. Na og wielk liter pisze si w znaczeniu instytucji, organizacji i ogu
wiernych wyraz Koci, natomiast towarzyszce mu okrelenia odamw wyznaniowych i
obrzdkw zapisujemy ma liter, np.
Koci autokefaliczny, Koci katolicki, Koci prawosawny, Koci protestancki, Koci
zielonowitkowy, Kocioy wschodnie.
Niektre z tego rodzaju okrele przyjy charakter penej, oficjalnej nazwy i dlatego s w
caoci zapisywane wielkimi literami, np.
Koci Adwentystw Dnia Sidmego (albo: Adwentyci Dnia Sidmego), Polski Narodowy
Koci Katolicki, Starokatolicki Koci Mariawitw (ale: Koci mariawitw).
[85] 18.28. Chocia ma liter piszemy nazwy godnoci wspczesnych i historycznych oraz
tytuw naukowych i zawodowych (np. prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, premier,
wojewoda lski, profesor Uniwersytetu dzkiego), to nazwy urzdw jednoosobowych w
aktach prawnych pisze si wielk liter:
...akceptuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej; ...zatwierdza Prezes Rady Ministrw;
Obrady Sejmu otwiera Marszaek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej; Rzecznik Praw
Obywatelskich ma uprawnienia w zakresie...
Jednak zgodnie ze zwyczajem pisowni wielkimi literami mona stosowa rwnie w
tekstach o innym przeznaczeniu, pod warunkiem e nazwa taka odnosi si do konkretnej
osoby i wystpuje w penym brzmieniu:
Dzi Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej odwiedzi nasze miasto; Jan Kowalski zosta
powoany na stanowisko Wojewody Koszaliskiego; Zebranie otworzy Naczelnik Gminy
Brzezinka ukasz Rudzki.
Por. 20.17.
[86] 18.29. Nazwy orderw i odznacze:
Virtuti Militari, Order Ora Biaego, Order Legii Honorowej, Order w. Stanisawa, Krzy
Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (Polonia Restituta), Krzy Pamitkowy Monte
Cassino, Krzy Zasugi, lski Krzy Powstaczy, Grska Odznaka Turystyczna, Wzorowy
Ucze.
[87] 18.30. Jednowyrazowe nazwy nagrd:
Felix, Nike, Nobel, Oscar, Pulitzer.
Jeli nazwa nagrody jest wielowyrazowa, zapis wielk lub ma liter zaley od dalszych
czonw tej nazwy.
18.30.1. Wielk liter piszemy nazwy nagrd, ktrych drugi czon wystpuje w dopeniaczu,
np.
Nagroda im. Jana Karskiego i Poli Nireskiej, Nagroda Fandomu Polskiego imienia Janusza
A. Zajdla, Nagroda Nobla, Nagroda Pulitzera, Nagroda Tempeltona, Nagroda Kioto (=
miasta Kioto),
lub ma blisze okrelenie przymiotnikowe, np.
Literacka Nagroda Europy rodkowej Angelus, Nagroda Artystyczna Miasta Lublin, Nagroda
Literacka Gdynia, Pokojowa Nagroda Nobla, lska Nagroda Jakoci.
18.30.2. Jeli stojcy przed nazw wyraz nagroda jest wyrazem pospolitym, a jej nazwa
wystpuje w mianowniku, wtedy piszemy go ma liter, np.
nagroda Gazele Biznesu, nagroda Klio, nagroda Polskie Noble, nagroda Skrzyda Ikara,
nagroda World Press Photo, nagroda Zota Palma.
[88] 18.31. Nazwy firm, marek i typw wyrobw przemysowych:
motocykl marki Jawa, samochd marki Polonez, zegarek marki Omega, albo: motocykl
Jawa, samochd Polonez, zegarek Omega.
Por. 20.10.
[89] 18.32. Skrtowce:
18.32.1. Skrtowce literowe i goskowe piszemy w caoci wielkimi literami:
GOPR, MEN, NOT, PAN, UW, WOT,
ale: miejscownik od skrtowcw NOT, WOT przybiera posta Nocie, Wocie, a wic tylko
pierwsza litera jest wielka.
18.32.2. W innych rodzajach skrtowcw (grupowych, mieszanych, nietypowych) albo
wszystkie litery s wielkie, albo wielka jest tylko pierwsza litera; zaley to od przyjtego
zwyczaju, narzuconego przez waciciela nazwy:
GASPOL, TORKAT, TORWAR;
Desa, Hortex, Investbank, Pafawag.
18.32.3. Jeli skrtowiec zawiera litery oznaczajce przyimek lub spjnik, piszemy je ma
liter:
KiW, SPATiF, WSiP, RdR (= Ruch dla Rzeczypospolitej).
18.32.4. Jeli wewntrz skrtowca wystpuj inne litery oznaczajce goski
wewntrzwyrazowe, piszemy je take ma liter, np.
PZMot (= Polski Zwizek Motorowy), SdRP (= Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej);
DzURP a. Dz.U. RP (= Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej), DSzW (= Dzielnicowy
Sztab Wojskowy), WSzW (= Wojewdzki Sztab Wojskowy).
18.32.5. Jeli w skrtowcu wystpuje dwuznak ch, to pisze si go w formie nastpujcej:
wielkie C i mae h:
BCh, ChRL, ZChN.
UWAGA: O pisowni skrtowcw w przypadkach zalenych zob. 56. oraz przykady w
artykuach hasowych sownika.
[90] 18.33. Wielk liter piszemy take niektre skrty:
18.33.1. symbole nazw pierwiastkw chemicznych:
Ac (= aktyn), Os (= osm), P (= fosfor), Ra (= rad);
18.33.2. niektre skrty uywane w fizyce i matematyce:
A (= amper), C (= stopie Celsjusza), V (= volt), W (= wat);
18.33.3. skrty nazw gwiazdozbiorw i ksig biblijnych:
Com (= ac. Coma Berenices Warkocz Bereniki);
Am (= Ksiga Amosa);
18.33.4. skrty tytuw Starego i Nowego Testamentu oraz tytuw czasopism:
ST (= Stary Testament), NT (= Nowy Testament);
Gaz. Wyb. (= Gazeta Wyborcza), Por. Jz. (= Poradnik Jzykowy).
18.33.5. niektre inne skrty:
D.O.M. (= Deo Optimo Maximo), I.N.C. a. INC (= in nomine Christi), N.N. (= nomen nescio),
PS (= postscriptum), P.T. (= pleno titulo), SVD (= Societas Verbi Divini werbici), T.T. (=
toto titulo).
B. Wielk liter mona zapisa:
18.34. Nazwy pospolite uyte w funkcji nazw wasnych osb i miejsc
18.35. Nazwy uosobionych poj oderwanych
18.36. Skrcone nazwy instytucji i ich dziaw
18.37. Nazwy okresw, epok, prdw kulturalno-filozoficznych (...)
18.38. Wielowyrazowe nazwy kierunkw literackich (...)
18.39. Wielka litera wewntrz wyrazw bdcych nazw wasn (...)
[91] 18.34. Nazwy pospolite uyte w funkcji nazw wasnych osb i miejsc, np. Ksi
Apostow lub ksi apostow (= w. Piotr), May Kapral lub may kapral (= Napoleon
Bonaparte), elazny Kanclerz lub elazny kanclerz (= Otto von Bismarck), Biay Kontynent
lub biay kontynent (= Antarktyda), Srebrny Glob lub srebrny glob (= Ksiyc). Najczstsze
nazwy tego rodzaju, pisane zawsze lub prawie zawsze wielkimi literami, umieszczono w
czci alfabetycznej sownika.
[92] 18.35. Nazwy uosobionych poj oderwanych:
Kiedy, po latach, Historia przyzna nam racj. Ale Historia niczego nie przyzna, nie przyzna
si do niczego, Historia nie odezwie si ju ani sowem [...].
(S. Baraczak)

[93] 18.36. Skrcone nazwy instytucji i ich dziaw, ktrych pena nazwa zostaa wymieniona
wczeniej, np. Instytut Jzyka Polskiego zatrudnia 60 osb. W Instytucie prowadzone s badania nad
stanem wspczesnej polszczyzny (albo: W instytucie prowadzone s badania nad...). Take skrcone
nazwy organizacji i tytuy ksiek, ktrych peny tytu zosta wymieniony wczeniej.

[94] 18.37. Nazwy okresw, epok, prdw kulturalno-filozoficznych (cho nazwy te

zasadniczo piszemy ma liter, por. 20.4.), np.
redniowiecze, Odrodzenie, Romantyzm.
[95] 18.38. Jeli tego typu nazwa jest wielowyrazowa i oznacza nie tylko prd kulturalny czy
kierunek literacki, ale rwnie grup osb z nim zwizanych, piszemy j wielk liter:
Moda Polska, Mode Czechy.
[96] 18.39. Wyjtkowo akceptuje si wielk liter take wewntrz wyrazw bdcych nazw
wasn lub wchodzcych w skad nazwy wasnej:
EquiLibre, EuroCity, InterChristiana, InterCity, PageMaker, WordPerfect.
Spotyka si te ma liter na pocztku nazwy wasnej, np. dBASE (program komputerowy),
bruLion (czasopismo literackie), iPod (odtwarzacz multimedialny). Zjawisko, o ktrym tu
mowa, dotyczy przede wszystkim obcych nazw wasnych, ale dostrzega si je ostatnio i w
jzyku polskim. Tego zwyczaju nie naley upowszechnia.
19. UYCIE WIELKIEJ LITERY ZE WZGLDW UCZUCIOWYCH I
GRZECZNOCIOWYCH
19.1. Zasady uycia
19.2. Nazwy osb, do ktrych si zwracamy w listach, podaniach (...)
19.3. Wyrazy i wyraenia Ojczyzna, Kraj, Orze Biay, Nard (...)
[97] 19.1. Uycie wielkiej litery ze wzgldw uczuciowych i grzecznociowych jest
indywidualn spraw piszcego. Przepisy ortograficzne pozostawiaj w tym wypadku du
swobod piszcemu, poniewa uycie wielkiej litery jest wyrazem jego postawy uczuciowej
(np. szacunku, mioci, przyjani) w stosunku do osb, do ktrych pisze, lub w stosunku do
tego, o czym pisze.

[98] 19.2. Wielk liter piszemy nazwy osb, do ktrych si zwracamy w listach prywatnych i
oficjalnych oraz urzdowych podaniach, a take nazwy osb bliskich adresatowi lub
piszcemu. Pisownia wielk liter obejmuje rwnie przymiotniki i zaimki, ktre si odnosz
do tych nazw osb.
Nazwy osb trzecich, jeli te osoby s bliskie nam lub osobie, do ktrej si zwracamy, take
moemy wyrni wielk liter:
Zosiu, to nawet nie jest tumaczenie si, wierz mi. Jeste kim tak bliskim dla mnie, e Twj
partobliwy wyrzut nie powiedziany, lecz odczuty tkwi wci we mnie. Boli mi po
prostu, e nie byem przy Tobie, gdy byem Ci potrzebny. I tyle.
(Antoni Goubiew do Zofii Starowiejskiej-Morstinowej)
W imieniu dzieci leczonych w Klinice Hematologii Dziecicej w Krakowie i Ich Rodzicw
bardzo dzikujemy Ludziom Dobrego Serca artystom, rodkom masowego przekazu,
instytucjom, ktrzy przygotowali i prowadzili wielkie witeczne Owsiakowe muzykowanie.
(prof. J. Armata list do redakcji Tygodnika Powszechnego)
Pan
Dziekan Wydziau Filologicznego
Prof. Jan Nowak
Uprzejmie prosz Pana Dziekana o udzielenie mi urlopu dziekaskiego [...].
[99] 19.3. Wyrazy i wyraenia Ojczyzna, Kraj, Orze Biay, Nard, Pastwo, Rzd itp. ze
wzgldw uczuciowych bd dla uwydatnienia szacunku take moemy pisa wielk liter.
Z tego samego powodu wielk liter moemy pisa nazwy wydarze dziejowych: Powstanie
Styczniowe, Powstanie Warszawskie, Unia Lubelska, por. 20.6.
20. UYCIE MAEJ LITERY
Ma liter piszemy wszystkie wyrazy pospolite. Do nazw pospolitych pisanych ma liter
nale take:
20.1. Nazwy dni tygodnia
20.2. Nazwy miesicy
20.3. Nazwy okresw kalendarzowych
20.4. Nazwy okresw, epok i prdw kulturalnych
20.5. Nazwy kierunkw filozoficznych, kulturowo-artystycznych (...)
20.6. Nazwy wydarze lub aktw dziejowych
20.7. Nazwy obrzdw, zabaw i zwyczajw
20.8. Nazwy gatunkowe modlitw i naboestw, utworw literackich (...)
20.9. Nazwy tacw
20.10. Nazwy rnego rodzaju wytworw przemysowych
20.11. Nazwy jednostek monetarnych, take utworzone od imion wasnych
20.12. Nazwy sztucznych jzykw midzynarodowych:
20.13. Potocznie uywane jednoczonowe nazwy rolin
20.14. Nazwy urzdw, wadz itp. uywane w znaczeniu nazw pospolitych
20.15. Nazwy senat, sejm itp. uywane w znaczeniu nazw pospolitych
20.16. Tytuy naukowe i zawodowe
20.17. Nazwy godnoci
20.18. Nazwy onierzy z rnych rodzajw wojska
20.19. Nazwy czonkw bractw, zgromadze zakonnych
20.20. Nazwy czonkw spoecznoci wyznaniowych
20.21. Nazwy czonkw partii, stronnictw politycznych (...)
20.22. Rzeczowniki utworzone od imion wasnych, uywane jako nazwy pospolite
20.23. Rzeczowniki utworzone od nazw wasnych ludzi (...) uywane w znaczeniu pospolitym
20.24. Niejednostkowe nazwy istot mitologicznych, istot bdcych wytworem fantazji (...)
20.25. Nazwy mieszkacw miast, osiedli i wsi
20.26. Nazwy absolwentw szk, utworzone od imion wasnych ludzi (...)
20.27. Nazwy stron wiata
20.28. Pojcia i terminy geograficzne
20.29. Nazwy okrgw administracyjnych
20.30. Przymiotniki utworzone od nazw kontynentw, krajw itp., niebdce nazwami
geograficznymi
20.31. Przymiotniki jakociowe utworzone od imion wasnych
20.32. Skrtowce uywane w znaczeniu nazw pospolitych (...)
[100] 20.1. Nazwy dni tygodnia:
poniedziaek, wtorek, roda, czwartek, pitek, sobota, niedziela.
WYJTKI: roda Popielcowa, Niedziela Palmowa, Wielki Czwartek, Wielki Pitek, Wielka
Sobota, Niedziela Wielkanocna, Poniedziaek Wielkanocny.
[101] 20.2. Nazwy miesicy:
stycze, luty, marzec, kwiecie, maj itd.
[102] 20.3. Nazwy okresw kalendarzowych:
kwarta, procze, rok, pwiecze, wiek;
adwent, karnawa, post.
UWAGA: Moliwe jest te uycie wielkiej litery ze wzgldw religijnych w wypadku
okresw: Wielki Post i Adwent, ktre w roku kocielnym nale do okresw szczeglnie
wanych.
[103] 20.4. Nazwy okresw, epok i prdw kulturalnych:
redniowiecze, odrodzenie, barok, owiecenie, romantyzm, pozytywizm, neoromantyzm.
UWAGA: Jeli tego typu nazwa jest wielowyrazowa i oznacza nie tylko prd kulturalny czy
kierunek literacki, ale rwnie grup osb z nim zwizanych, wszystkie czony takiego
okrelenia piszemy duymi literami: Moda Polska, Mode Czechy.
O moliwoci pisania tego typu nazw wielk liter zob. 18.37.
[104] 20.5. Nazwy kierunkw filozoficznych, kulturowo-artystycznych, spoeczno-
politycznych itp., utworzonych od nazwisk ich twrcw:
dostojewszczyzna, heglizm, marksizm, towianizm, eromszczyzna.
[105] 20.6. Nazwy wydarze lub aktw dziejowych:
bitwa grunwaldzka, bitwa pod Grunwaldem, bitwa pod Powcami, druga wojna wiatowa,
hod pruski, konferencja genewska, kongres wiedeski, obrady okrgego stou (ale take:
obrady Okrgego Stou), pokj toruski, porozumienia sierpniowe, powstanie styczniowe,
powstanie warszawskie, rewolucja francuska, stan wojenny, traktat wersalski, unia lubelska,
wojna chocimska, wojna trojaska, wojna trzydziestoletnia.
O moliwoci pisania tego typu nazw wielk liter ze wzgldw uczuciowych zob. 19.3.
UWAGA: Wyjtek stanowi tu nazwy miesicy, ktrymi przenonie okrelamy wypadki
dziejowe we wspczesnej historii Polski, np. Czerwiec a. Czerwiec '56, Marzec a. Marzec
'68, Grudzie a. Grudzie '70, a take Bitwa Warszawska.
Wielk liter piszemy rwnie przenone, opisowe bd poetyckie nazwy wydarze lub
procesw historycznych, np. Cud nad Wis, Jesie Ludw, Jesie Narodw, Okrgy St,
Wiosna Ludw.
[106] 20.7. Nazwy obrzdw, zabaw i zwyczajw:
andrzejki, doynki, dyngus, gaik, kupaa, mikoajki, oczepiny, turo, walentynki, zarczyny.
O pisowni nazw wit i dni witecznych wielk liter zob. 18.13.
[107] 20.8. Nazwy gatunkowe modlitw i naboestw, utworw literackich i naukowych,
utworw muzycznych, programw radiowych i telewizyjnych itp.:
godzinki, koronka, litania, msza, roraty, zdrowaka, oda, pie, powie, tren, monografia,
rozprawa, sonata, symfonia, suchowisko, widowisko,
ale: tytuy modlitw, programw itp. piszemy wielk liter zob. 18.16., 18.19., 18.20.
[108] 20.9. Nazwy tacw:
kadryl, kankan, krakowiak, polka, polonez, twist, zbjnicki.
[109] 20.10.1. Nazwy rnego rodzaju wytworw przemysowych, np. samochodw,
motocykli, rowerw, aparatw radiowych i telewizyjnych, aparatw fotograficznych,
zegarkw, lekarstw, papierosw, napojw, artykuw spoywczych, odziey, butw, uywane
jako nazwy pospolite konkretnych przedmiotw, a nie jako nazwy marek i typw oraz firm:
fiat, mercedes, nysa, peugeot, jawa, diora, elemis, sony, kodak, cyma, omega, aspiryna,
paracetamol, klubowe, marlboro, kryniczanka, ustronianka, napoleon (= koniak), tokaj,
wyborowa (= wdka), kama, rama, pierniki toruskie, solejka, adidasy,
ale: nazwy firm wytwarzajcych te artykuy oraz nazwy marek firmowych pisze si wielk
liter, np. samochd marki Fiat albo samochd Fiat.
Por. 18.31.
20.10.2. Nazwy krojw pisma drukarskiego, bez wzgldu na to, czy s utworzone od nazw
wasnych, czy nie, np.
antykwa, bodoni, elzewir, paneuropa, rex, szwabacha.
O pisowni nazw czcionek komputerowych zob. 18.17.
[110] 20.11. Nazwy jednostek monetarnych, take utworzone od imion wasnych:
zoty, grosz, marka, dolar, holender, ludwik, napoleon.
[111] 20.12. Nazwy sztucznych jzykw midzynarodowych:
esperanto, ido, novial, occidental, wolapik (a. volapk).
[112] 20.13. Potocznie uywane jednoczonowe nazwy rolin (drzew, krzeww, warzyw,
owocw, kwiatw), take utworzone od nazw wasnych jeli nie s uyte jako termin
specjalistyczny (z zakresu botaniki systematycznej lub stosowanej):
jabko, jabo, liwka, amerykany, brukselka, jonatany, marcinki, mikoajek, patison, turki.
UWAGA: W tekstach specjalistycznych uywa si nazw dwuczonowych, ktre obejmuj:
a) polsk nazw rodzajow (rzeczownik) pisan wtedy najczciej wielk liter,
b) polsk nazw gatunkow w formie przymiotnika pisanego ma liter lub w formie
rzeczownika bdcego nazw wasn w dopeniaczu pisanego wielk liter:
Agawa amerykaska a. agawa amerykaska, Begonia Englera a. begonia Englera, Tulipan
turkiestaski a. tulipan turkiestaski, Tulipan Kopakowskiego a. tulipan Kopakowskiego.
W przypadku rolin uprawnych (uytkowych, tzw. kultywarw) podaje si jeszcze trzeci
czon jako nazw odmiany, pisanej najczciej wielk liter i (zwykle) w cudzysowie:
Begonia mieszacowa Bismarka a. begonia mieszacowa Bismarka, begonia ogrodowa
Axel Lange (ale te, np. w skrcie, z pominiciem nazwy rodzajowej pszenica
Marquis, ziemniak Dar), Cis pospolity Dovastona zocista a. cis pospolity
Dovastona zocista.
[113] 20.14. Nazwy urzdw, wadz, instytucji, organizacji, zakadw uywane w znaczeniu
nazw pospolitych:
Sprawdziam oprocentowanie lokat w szeciu bankach.
Kupiam t ksik w ksigarni na uniwersytecie.
O pisowni tego typu nazw wielk liter zob. 18.27.
[114] 20.15. Nazwy sejm, senat, izba, izba ustawodawcza, jeli s uywane w znaczeniu nazw
pospolitych:
wczesny sejm zajmowa si tymi problemami.
W wielu krajach parlamenty skadaj si z dwu izb.
O pisowni tego typu nazw w odniesieniu do instytucji i urzdw jednostkowych zob.
18.27.
[115] 20.16. Tytuy naukowe i zawodowe:
magister, doktor habilitowany, profesor, inynier, licencjat.
[116] 20.17. Nazwy godnoci:
prezydent, premier, minister, rektor, dziekan, prowincja, przeorysza, krl, ksi, sutan,
marszaek, genera, major, prezes, dyrektor.
O pisowni nazw urzdw jednoosobowych zob. 18.28.
[117] 20.18. Nazwy onierzy z rnych rodzajw wojska:
kawalerzysta, pancerniak, piechur, saper, uan.
[118] 20.19. Nazwy czonkw bractw, zgromadze zakonnych:
franciszkanin, jezuita, kamedua, kapucyn, karmelitanka bosa, kawaler maltaski,
salwatorianin, sodalis, werbista,
ale: koci Franciszkanw zob. 18.25.1.
WYJTEK: Krzyak czonek zakonu i jednoczenie obywatel pastwa krzyackiego.
[119] 20.20. Nazwy czonkw spoecznoci wyznaniowych:
anabaptysta, arianin, buddysta, chrzecijanin, ewangelik, katolik, mahometanin, mariawitka,
yd,
ale: yd (= czonek narodu) zob. 18.9.
[120] 20.21. Nazwy czonkw partii, stronnictw politycznych, organizacji spoecznych,
czonkw zespow artystycznych i sportowych, winiw obozw koncentracyjnych itp.:
peeselowiec, konfederat, filareta, filomata, mazowszanka (= czonkini zespou Mazowsze),
sowianka (= czonkini zespou Sowianki), legionista (= czonek klubu sportowego Legia),
wilak, owicimiak, sybirak.
[121] 20.22. Rzeczowniki utworzone od imion wasnych, uywane jako nazwy pospolite:
bajronista, garybaldczyk, heglista, kociuszkowiec, marksista, pisudczyk, stachanowiec.
UWAGA: Zaliczamy tu take nazwiska osb znanych z ycia publicznego, uywane w liczbie
mnogiej (np. Nieporadne rzdy gomukw i bierutw) w celu ponienia, okazania
lekcewaenia bd pogardy wobec postaw, idei czy te osb zwizanych z nosicielem danego
nazwiska.
[122] 20.23. Rzeczowniki utworzone od nazw wasnych ludzi oraz istot mitologicznych,
uywane w znaczeniu pospolitym:
hamlet (= czowiek niezdecydowany), kozak (= taniec), krezus (= bogacz), ksantypa (=
kobieta ktliwa, zrzdna), azarz (= czowiek chory, opuszczony), szwajcar (= odwierny).
[123] 20.24. Niejednostkowe nazwy istot bdcych wytworem fantazji lub przedmiotem
wierze religijnych:
elfy, fauny, nimfy, rusaki, syreny, hobbici, krasnoludki, bogowie, anioy, diaby.
Por. 18.3.
[124] 20.25. Nazwy mieszkacw miast, osiedli i wsi:
moskwianin, paryanka, warszawianka, wrocawianin, kleparzanin, oliborzanin,
chochoowianin, zalipianka.
[125] 20.26. Nazwy absolwentw szk, utworzone od imion wasnych ludzi bd nazw
miejscowoci, w ktrej znajduje si szkoa:
batorak, harwardczyk, dublaczyk, heidelberczyk.
[126] 20.27. Nazwy stron wiata:
poudnie, pnoc, wschd, zachd, pnocny wschd, pnocny zachd.
[127] 20.28. Pojcia i terminy geograficzne:
biegun, biegun poudniowy, biegun pnocny, dugo geograficzna, koo podbiegunowe,
poudnik, rwnik, rwnolenik, szeroko geograficzna.
[128] 20.29. Nazwy okrgw administracyjnych wspczesnych i historycznych,
wyodrbnionych w strukturach kocielnych i pastwowych:
wojewdztwo mazowieckie, gmina warszawska, powiat przemyski, ziemia dobrzyska, ziemia
czycka, archidiecezja gnienieska, diecezja poznaska, marchia brandenburska.
Por. 18.22.
[129] 20.30. Przymiotniki utworzone od nazw kontynentw, krajw, miejscowoci, narodw,
plemion, niebdce nazwami geograficznymi:
kultura europejska, plemiona afrykaskie, francuskie koniaki, sery szwajcarskie, piwo
bawarskie, fajans wocawski, kultura przeworska, marmur chciski, porcelana mielowska.,
woda koloska, wzgrze kapitoliskie, jzyki sowiaskie.
[130] 20.31. Przymiotniki jakociowe (odpowiadajce na pytanie jaki?, tzn. taki, ktry
poprzez zwizek z kim lub te oglne nawizanie do jakiej postaci czym si
charakteryzuje) utworzone od imion wasnych:
komedie molierowskie, ogrd jordanowski, porwnanie homeryckie, rok mickiewiczowski,
syzyfowa praca, wiek balzakowski.
Na szczegln uwag zasuguj tutaj przymiotniki paski oraz boy, ktre odnosz si do
Chrystusa lub Boga. Jakkolwiek w wielu poczeniach wyrazowych pisze si je maymi
literami, to jednak w niewielkiej grupie tych zwizkw tradycyjnie przymiotniki te piszemy
wielkimi literami, np.
mie z kim krzy paski, suka paska, wici pascy! (ale: Grb Paski, wieczerza Paska,
w roku Paskim, prostowa cieki Paskie);
iskra boa, palec boy, pokj boy (ale: Syn Boy, Baranek Boy).
O pisowni wielk liter przymiotnikw utworzonych od imion wasnych zob. 18.12.1
[131] 20.32. Skrtowce uywane w znaczeniu nazw pospolitych, a nie jako jednostkowe
nazwy:
W miecie s dwie cepelie i jedna desa. Cinieniomierze s tasze w cezalu.
V. PISOWNIA CZNA LUB ROZDZIELNA
21. UWAGI OGLNE
22. PISOWNIA ZROSTW TYPU lwipyszczek
23. PISOWNIA ZESTAWIE TYPU lwia paszcza
24. PISOWNIA WYRAE TYPU dziko rosncy, atwo strawny, nowo otwarty
25. PISOWNIA ZESTAWIE TYPU artysta malarz, lekarz chirurg (...)
26. PISOWNIA PRZYMIOTNIKW ZOONYCH TYPU jasnoniebieski (...)
27. PISOWNIA POCZE Z LICZEBNIKIEM p
28. PISOWNIA POCZE Z LICZEBNIKIEM wier
29. PISOWNIA CZNA I ROZDZIELNA WYRAE PRZYIMKOWYCH
30. PISOWNIA PRZYIMKW ZOONYCH
31. PISOWNIA WYRAE TYPU rka w rk, sam na sam, od deski do deski
32. PISOWNIA FORMY ZAIMKOWEJ - Z PRZYIMKAMI
33. PISOWNIA WYRAZW Z PRZEDROSTKAMI
34. PISOWNIA WYRAE ZAIMKOWYCH
35. PISOWNIA ZAIMKW ZOONYCH TYPU ten sam, taki sam
36. PISOWNIA WYRAZU jak
37. PISOWNIA WYRAZU indziej
38. PISOWNIA PARTYKU bd, bodaj, byle, chyba, ci, co, lada (...)
39. PISOWNIA PARTYKU -e, -, -li, -
40. PISOWNIA SPJNIKA e
41. PISOWNIA CZSTEK WYRAZW -d, -dy, -dziesit, -dziesty (...)
42. PISOWNIA KOCWEK -(e)m, -(e), -(e)my, -(e)cie
43. PISOWNIA CZNA CZSTEK -bym, -by, -by, -bymy, -bycie
44. PISOWNIA ROZDZIELNA CZSTEK bym, by, by, bymy, bycie
45. PISOWNIA CZNA PARTYKUY nie
46. PISOWNIA ROZDZIELNA PARTYKUY nie
21. UWAGI OGLNE
W ortografii polskiej podstaw pisowni cznej lub rozdzielnej jest kryterium
konwencjonalne.
Poza paroma wyjtkami w zapisie pocze wyrazowych obowizuje pisownia rozdzielna.
Tymi wyjtkami s:
1) zrosty, czyli takie poczenia wyrazw, ktre, oznaczajc jedno pojcie, scaliy si w
naszej wiadomoci w jeden wyraz, np. psubrat, wiarygodny zob. 22.;
2) pewne konstrukcje gramatyczne, np.
czna pisownia -bym, -by, -by, -bymy, -bycie z osobowymi formami czasownikw
zob. 43.1.;
czna pisownia partykuy nie w poczeniu z przymiotnikami, rzeczownikami,
imiesowami przymiotnikowymi zob. 45.1.3.;
czna pisownia przymiotnikw zoonych z czonw znaczeniowo nierwnorzdnych
zob. 26.;
czna pisownia przyimkw zoonych z dwu lub wicej przyimkw zob. 30.
Pisownia czna lub rozdzielna obecnie coraz czciej kojarzy nam si ze stosowaniem spacji
(odstpw) w maszynopisach i tekstach powstaych przy uyciu komputera. Na podstawie
dotychczasowej praktyki naley przyj nastpujce zasady:
21.1. Stosowanie spacji w skrtach od dwch i wicej wyrazw
21.2. Stosowanie spacji w pozostaych skrtach
21.3. Stosowanie spacji w datach
21.4. Stosowanie lub pomijanie spacji midzy literami a znakami interpunkcyjnymi
21.1. Spacj w skrtach od dwch i wicej wyrazw stosujemy:
21.1.1. w tych skrtach, w ktrych jeden ze skadnikw nie jest skracany, np.
ad us. int. ad usum internum, z d. z domu, i in. i inne, ale: itp. i tym podobne, itd.
i tak dalej;
21.1.2. w co najmniej dwuliterowych skrtach wystpujcych w liczbie mnogiej, np.
dr dr Kowalski i Jankowski doktorzy (doktorowie) Kowalski i Jankowski,
mjr mjr Puzio i Konieczny majorzy (majorowie) Puzio i Konieczny,
ob. ob. Bliski i Stokosa obywatele Bliski i Stokosa,
koci w. w. Piotra i Pawa koci witych Piotra i Pawa;
21.1.3. w skrtach od nazw osb, jeeli kady skrt traktowany jest odrbnie, np.
lek. med. lekarz medycyny, in. grn. inynier grnik, bp sufr. biskup sufragan.
21.2. Spacj pomijamy w pozostaych skrtach, bez wzgldu na to, ile liter zawiera skracany
wyraz i czy koczy si kropk, a take midzy inicjaami, np.
oo. ojcowie (zakonnicy), ss. siostry, synowie albo: strony, p.o. penicy obowizki,
bm. biecego miesica, c.w. ciar waciwy, m.in. midzy innymi, p.n.e. przed
nasz er, J.K. Bielecki.
21.3. Midzy poszczeglnymi skadnikami dat stosujemy spacj, jeeli nazwa miesica
wyraona jest znakiem rzymskim; jeli natomiast miesic wyraony jest cyfr (cyframi)
arabsk (arabskimi), odstpu nie wprowadzamy, np.
12 V 2002 r., ale: 12.5.2002 r.
21.4. Stosowanie lub pomijanie spacji midzy literami a znakami interpunkcyjnymi:
Midzy liter koczc wyraz a znakiem interpunkcyjnym (z wyjtkiem mylnika, nawiasu
otwierajcego i cudzysowu otwierajcego) nie stosujemy spacji, np.
Powtarza, spacerujc. Marsz! Skd wiesz? Mia okazj, ale...,
ale: Wyrazy: czarny biay to antonimy. Rzygacz (in. gargulec) to ozdoba architektoniczna.
Samochody Peugeot ciesz si du popularnoci.
UWAGA 1: Wstawka w nawiasie oraz tekst cytowany w cudzysowie nie s oddzielone
odstpem od przylegajcych do nich znakw interpunkcyjnych (zob. przykady powyej).
UWAGA 2: W odrnieniu od mylnika spacj pomijamy w obrbie cznika, np. Wyrazy
czarny biay to antonimy, ale: Moja babcia ma czarno-biay odbiornik telewizyjny.
UWAGA 3: Midzy znakami interpunkcyjnymi take pomijamy spacj, np.: Kto jest autorem
poradnika Gdzie postawi przecinek?? Pozostaa nam zaledwie jedna godz., czyli 3600
sekund.
22. PISOWNIA ZROSTW TYPU lwipyszczek
[132] Pisownia zrostw, czyli takich pocze wyrazowych, ktrych czci skadowe zatraciy
swoj niezaleno znaczeniow, jest czna.
Wrd zrostw wyrniamy takie, w ktrych czon pierwszy si nie odmienia, np.
lwipyszczek, lwipyszczka, lwipyszczkiem;
maminsynek, maminsynka, maminsynkiem;
mysikrlik, mysikrlika, mysikrlikiem;
swawola, swawoli, swawol;
abiciek, abicieku, abiciekiem;
takie, w ktrych czon pierwszy si odmienia, np.
Biaystok, Biaegostoku, Biaymstokiem;
dwudziestkapitka, dwudziestkipitki, dwudziestkpitk;
Krasnystaw, Krasnegostawu, Krasnymstawem;
woleoczko, wolegooczka, wolimoczkiem;
oraz takie, w ktrych czon pierwszy wystpuje w dwch formach: nieodmiennej i odmiennej,
np.
rzeczpospolita, rzeczpospolitej, rzeczpospolit;
Wielkanoc, Wielkanocy, Wielkanoc
albo: rzeczpospolita, rzeczypospolitej, rzeczpospolit;
Wielkanoc, Wielkiejnocy, Wielknoc.
UWAGA: Moliwy jest te zapis: Wielka Noc, np. w czasie wit Wielkiej Nocy.
Inne przykady zrostw:
pidziesit, dwiecie, dziewiset itp.; Bogumi, Bogurodzica, czcigodny, dlatego, karygodny,
lekceway, niespena, pomau, poniewczasie, powszedni, przedsiwzicie, psubrat,
tymczasem, wiarygodny, widzimisi (= kaprys, zachcianka), wwczas, wtenczas,
zmartwychwstanie, zreszt.
23. PISOWNIA ZESTAWIE TYPU lwia paszcza
[133] Zestawienie to cilejsze poczenie wyrazowe skadajce si z dwu lub wicej
wyrazw, a tworzce cao znaczeniow. Pisownia zestawie jest rozdzielna, np.
boa krwka, czarna jagoda, dzie dobry, konik polny, lwia paszcza, mniej wicej, szewski
poniedziaek, sto dwadziecia pi, dziewiset dwa, dwa tysice szeset siedemnacie, jaki
taki, taki siaki, taka owaka.
UWAGA: Rozdzielna pisownia wielowyrazowych pocze liczebnikw gwnych
obowizuje rwnie we wszystkich dokumentach finansowych.
24. PISOWNIA WYRAE TYPU dziko rosncy, lekko strawny, nowo otwarty
[134] Wyraenia, w ktrych pierwszy czon jest przyswkiem, a drugi jest imiesowem
odmiennym lub przymiotnikiem okrelanym przez ten przyswek, traktuje si jako
zestawienia i pisze rozdzielnie, np.
cicho piszca (maszyna), daleko idcy (wniosek), dziko rosncy, jednakowo brzmicy, wolno
stojcy (dom);
biao nakrapiany, wieo malowany, wysoko kwalifikowany, zdalnie kierowany;
blisko spokrewniony, ostro zakoczony;
oglnie przyjty, ostro kuty;
nowo mianowany, nowo powstajcy, nowo przyjty, ciko strawny (ale take:
cikostrawny), lekko strawny (ale take: lekkostrawny), atwo zapalny, trudno czytelny;
czysto naukowy, czysto praktyczny, lnico biay, rdzennie polski, cile naukowy, rednio
zamony (ale take: redniozamony), wiecznie mody.
UWAGA: Niektre wyraenia tego typu scaliy si i traktowane s jako wyrazy pisane
cznie. Oznacza to, e skadniki tych pocze nie wykazuj ju doranej cechy obiektu, do
ktrego si odnosz, lecz niekiedy ze zmian znaczenia stanowi o jego trwaej
waciwoci, np.
dalekowidzcy, krtkowidzcy (o kim z wad wzroku),
jasnowidzcy (= jasnowidz), ale: jasno widzcy skutki swego postpowania,
klej szybkoschncy, ale: szybko schnca tkanina,
pyta dugograjca (= longplay), ale: dugo grajca orkiestra,
sabowidzcy, sabosyszcy (= schorzenia), ale: kierowca sabo widzcy drog, ucze sabo
syszcy podpowied,
rednioroczny (= obliczony w skali roku), ale: rednio roczny pobyt za granic (= trwajcy
okoo jednego roku),
wszystkowidzcy (= bystry), ale: wszystko widzcy (wok siebie),
wszystkowiedzcy (= mdry), ale: wszystko wiedzcy (o czym),
zestaw gonomwicy, ale: gono mwicy nauczyciel.
25. PISOWNIA ZESTAWIE TYPU artysta malarz, lekarz chirurg, zamachowiec
samobjca, pies przewodnik, ryba pia, samochd puapka, statek cysterna
[135] Tego typu zestawienia maj pisowni rozdzieln. Czon drugi zestawienia peni funkcj
okrelenia czonu pierwszego, np. artysta grafik to artysta tworzcy przede wszystkim grafiki,
inynier grnik to inynier ze specjalnoci grnicz. Stosunek tych czonw wzgldem siebie
jest znaczeniowo nierwnorzdny. Nale tu rwnie takie przykady zestawie, jak: czowiek
encyklopedia, filmowiec dokumentalista, kasza manna, kobieta inynier, kobieta wampir,
konierzyk golf, ludzie nietoperze, ludzie strusie, miasto ogrd, pilot oblatywacz, pose
sprawozdawca.
O zestawieniach typu laska-parasol, kupno-sprzeda zob. 51.
26. PISOWNIA PRZYMIOTNIKW ZOONYCH TYPU jasnoniebieski,
rolniczoprzemysowy, dwuipletni, przeszoroczny, szaroniebieskosrebrzysty
[136] Przymiotniki zoone z czonw nierwnorzdnych znaczeniowo, tzn. takie, w ktrych
gwne znaczenie zawarte jest w czonie drugim, natomiast czon pierwszy okrela bliej to
znaczenie, pisze si cznie, np.
bladorowy (= rowy o bladym odcieniu), ciemnozielony (= zielony o ciemnym odcieniu),
jasnoniebieski (= niebieski o jasnym odcieniu), perowoszary (= szary z odcieniem
perowym), rolniczoprzemysowy (= dotyczcy przemysu rolniczego), rzymskokatolicki (=
katolicki w obrzdku rzymskim), sonogorzki (= gorzki z posmakiem sonym),
zachodniopolski (= dotyczcy Polski zachodniej), przeszoroczny, przeszomiesiczny,
przeszotygodniowy (= odpowiednio: z zeszego roku, miesica, tygodnia), ale: przeszo
roczny (= trwajcy ponad rok), przeszo miesiczny (= trwajcy ponad miesic), przeszo
tygodniowy (= trwajcy ponad tydzie).
UWAGA 1: cznie piszemy rwnie przymiotniki zoone z wicej ni dwu czonw
okrelajce kolory mieszane, gdzie kolor zasadniczy okrelany jest przez czon ostatni, np.
burozielonobrzowy (= brzowy z odcieniem burozielonym), szaroniebieskosrebrzysty (=
srebrzysty z odcieniem szaroniebieskim), tobrunatnozielony (= zielony z odcieniem tym
i brunatnym).
UWAGA 2: cznie piszemy rwnie przymiotniki zoone z wicej ni dwu czonw,
rozpoczynajce si od czonu nieimiennego (a wic nie od czonu rzeczownikowego,
przymiotnikowego, liczebnikowego lub zaimkowego) albo rozpoczynajce si od czonu
imiennego, ale niezakoczonego na o, np.: bezwasnowolny, czteroipmiesiczny,
niewymiennoczonowy, ponoworoczny, trzydziestosiedmioipletni.
O pisowni z cznikiem przymiotnikw zoonych zob. 50.
27. PISOWNIA POCZE Z LICZEBNIKIEM p
Pisownia pocze z liczebnikiem p jest dwojaka: rozdzielna lub czna.
27.1. Gdy p jest zwykym liczebnikiem uamkowym
27.2. Gdy liczebnik p jest elementem wyrazu zoonego
27.3. Gdy wystpujce w zdaniu dwa wyrazy z czstk p su okreleniu jednego pojcia
(...)
27.4. Przyimki do, na, o, od, po, przez, przy, za z liczebnikiem p
27.5. Przyimek w z liczebnikiem p
[137] 27.1. Pisownia pocze liczebnika p z rzeczownikiem jest rozdzielna, gdy p jest
zwykym liczebnikiem uamkowym, czyli oznacza jedn z rwnych czci, a towarzyszcy
rzeczownik wystpuje w dopeniaczu, np.
p biurka, p butelki, p dnia, p domu, p drogi, p godziny, p kilograma, p kopy,
p lasu, p metra, p miesica, p minuty, p podwrka, p pola, p roku, p tuzina,
p ycia;
p biedy, p sowa, p sukcesu, p wieku.
[138] 27.2. Gdy liczebnik p jest elementem wyrazu zoonego, jego pisownia jest czna.
Zoenia p + rzeczownik
Cech charakterystyczn zoe liczebnika p z rzeczownikiem jest to, e zoenie takie
zachowuje si podobnie jak inne rzeczowniki, tzn. odmienia si przez przypadki (np. pkula,
pkuli, pkul itd.); moe by okrelane przez przydawki (np. nowy pkouszek) itp.
Rzeczowniki: pakord, pakt, parkusik, parkusz, parystokrata, pautomat,
pautomatyka, pbarkas, pbateria, pbeczka, pbrzask, pbut, pchodnia, pcywil,
pdiabl, pdniwka, pdystans, petap, petat, petatowiec, pfabrykat, pgwek,
pgodzina, pgolf, pjedwab, pkolonia, pkolumna, pkouszek, pkrew, pksiyc,
pkula, plitrwka, pmetek, pmisa, pmrok, pnoc, pnuta, pobrt, ppitro,
pprzewodnik, pprzysiad, ppunkt, psierota, psurowiec, pwiatek, ptakt, pton,
ptuzin, pwiek*, ponierz;
* UWAGA: Wyraz pwiek jest zrostem, nieco ju przestarzaym, ale nadal spotykanym w
wyraeniu przed pwiekiem, cho mona te pisa przed p wiekiem (konstrukcja
skadniowa o regularnej budowie, jak przed p rokiem, przed ptora rokiem).
Przyswki: pbokiem, pgosem, pkolem, pszeptem, puchem, partem.
Zoenia p + przymiotnik
parkuszowy, pciki, pfeudalny, pfinaowy, phektarowy, plitrowy, pmetrowy,
pprzewodnikowy, pszylingowy, ptropikalny.
Zoenia p + formy czasownikowe
pklcze, plee, psta, pwisie, partowa;
pokryty, potwarty, pprzyuczony, pwiszcy;
plea, plec, psta, pstojc, pwisia, pwiszc, partowa, partujc.
Zoenia p + przyswek
pdarmo, pgono, plegalnie, pnago, poficjalnie, pprzytomnie, pywo.
Zoenia p + liczebnik
Liczebniki uamkowe: ptrzecia, pczwarta, psma.
UWAGA: Poprzedzajcy powysze zoenia, zwaszcza przymiotniki i rzeczowniki,
przyimek na wpywa na ich pisowni, jeli czstka p wie si strukturalnie z przyimkiem,
np.
Banknot na p rozcity (= niecakowicie rozcity) da si sklei, ale: Na prozcity banknot
przyoy tam klejc.
Odstpstwem od tej reguy s poczenia: na pkrtko, na pmikko, na ptwardo, na
psurowo.
[139] 27.3. Wyraz p piszemy rozdzielnie, gdy wystpujce w zdaniu dwa wyrazy z czstk
p su okreleniu jednego pojcia, czyli nazwaniu jednego procesu, stanu, cechy, np.
p zabawa, p nauka to nie dwie czynnoci (pzabawa i pnauka), lecz jednoczenie
zabawa i nauka jeden proces skadajcy si z elementw zabawy i elementw nauki;
p spa, p czuwa to nie okrelenie dwu rnych stanw (pspa i pczuwa), ale jednego,
polegajcego na tym, e kto w poowie spa, a w poowie czuwa;
p kpico, p powanie to nie dwie odrbne cechy (pkpico i ppowanie), lecz jedna,
oznaczajca, e kto w poowie mwi z kpin, a w poowie z powag;
p fantastyczny, p realistyczny to nie dwie odrbne cechy (pfantastyczny i
prealistyczny), ale jedna, oznaczajca, e co jest jednoczenie fantastyczne i realistyczne,
np sen.
[140] 27.4. Przyimki do, na, o, od, po, przez, przy, za z liczebnikiem p piszemy rozdzielnie,
np.
Tak do p godziny potrwa jeszcze to zebranie.
Podziel to na p.
Wymieszaa oliw p na p z musztard.
O p do smej bd pod kinem.
Od p godziny czekam na ciebie.
Dzieci dostan po p jabka.
Przez p dnia oglda telewizj.
Plotkoway przy p czarnej.
Za p godziny bd u was.
[141] 27.5. Przyimek w z liczebnikiem p ma dwojak pisowni czn lub rozdzieln:
a) przyimek w z liczebnikiem p piszemy rozdzielnie, gdy wyraenie w p znaczy w
poowie, np. przerwa w p sowa, przerwa w p zdania, zaatwi co w p godziny,
zatrzyma si w p drogi;
b) przyimek w z liczebnikiem p piszemy cznie, gdy wyraenie wp znaczy:
1. w pasie, np. Obj Ewk wp.
2. na poow, w poowie, np. Zgi arkusz wp.
3. niezupenie, czciowo, np. Patrzya na wp drwico (ale: Patrzya wpdrwico).
4. moment w poowie midzy dwiema penymi godzinami, np. Rozpoczyna wykady wp do
dziewitej.
28. PISOWNIA POCZE Z LICZEBNIKIEM wier
[142] Pisownia pocze liczebnika wier z rzeczownikiem jest rozdzielna, gdy wier jest
zwykym liczebnikiem uamkowym, czyli oznacza jedn z czterech rwnych czci, a
towarzyszcy rzeczownik wystpuje w dopeniaczu, np.
wier szklanki mleka; odway wier kilograma cukru; szli wier mili przez wrzosowiska.
Gdy liczebnik wier jest czci wyrazu zoonego, jego pisownia jest czna, np.
wierfina, wierinteligent, wiernuta, wierwiecze;
wierarkuszowy, wierfinaowy, wierwiekowy.
29. PISOWNIA CZNA I ROZDZIELNA WYRAE PRZYIMKOWYCH
29.1. Co to s wyraenia przyimkowe
29.2. Dawne poczenia przyimkowe, we wspczesnej polszczynie bdce zrostami
[143] 29.1. Wyraenia przyimkowe to poczenia przyimkw z rzeczownikami lub
przyswkami, liczebnikami i zaimkami. Zasadniczo pisze si je rozdzielnie bez wzgldu na
ich znaczenie pierwotne lub przenone, np.
Wyraenia przyimkowe
bez bez liku, bez maa, bez reszty, bez ustanku, bez wtpienia;
beze beze mnie;
dla dla dwojga, dla nich, dla niepoznaki;
do do cna, do dwudziestu, do niego, do pracy, do siego roku;
mimo mimo przeszkd, mimo to, mimo woli;
na na bok, na co dzie, na czas, na domiar, na jaw, na ksztat, na leco, na odwrt, na
og, na opak, na ostatek, na pami, na powrt, na pozr, na przykad, na razie, na
schwa, na skos, na wspak, na wylot;
nad nad miar, nad wyraz;
nade nade mn, nade wszystko;
o o ile;
od od dawna, od niechcenia, od niedawna, od razu, od rzeczy, od tego;
ode ode mnie;
po po co, po c, po czci, po czym, po drugie, po dwadziecia, po hiszpasku, po kolei,
po omacku, po poudniu, po prawdzie, po prostu, po staremu, po swojemu, po
szlachecku, po trochu, po troszk, po trzecie, po wszystkim;
pod pod dostatkiem, pod spodem, pod warunkiem, pod wzgldem;
pode pode mn, pode mnie;
poza poza oczy, poza tym;
przed przed czasem, przed domem, przed poudniem;
przede przede mn, przede wszystkim;
przez przez Europ, przez lasy;
przeze przeze mnie;
przy przy czym, przy tym;
spod spod ka, spod oka;
spode spode ba, spode mnie;
sprzed sprzed domu, sprzed roku;
sprzede sprzede mnie;
u u gry, u mnie, u nas, u szewca;
w w brd, w czas (= w por, na czas), w dwjnasb, w koo (= w kko), w oczy, w ogle,
w okamgnieniu, w poprzek, w prawo, w przeddzie, w przd (= do przodu);
we we czwartek, we Wodawie, we wrztku, we wtorek;
z z chopska, z cicha, z dala, z daleka, z grubsza, z lekka, z pomoc, z przeciwka, z rana,
z rosyjska, z rzadka, z wolna, z wysoka;
za za co, za darmo, za dnia, za granic, za mao, za m, za modu, za nic, za pan brat, za
pi zotych, za pomoc, za pdarmo, za to, za wiele;
ze ze mn, ze skutkiem, ze spodu, ze wiadomoci, ze wszech miar, ze wszystkim;
znad znad morza, znad stawu.
[144] 29.2. Pisowni czn maj dawne poczenia przyimkowe, ktre we wspczesnej
polszczynie s zrostami, np.
dlaboga, dlaczego, dlatego, dokoa, donikd, dookoa, dopki, dopty, doprawdy, dotd,
dotychczas, nadal, nadaremnie, nadto, nadzwyczaj (= wyjtkowo), naonczas, nawczas,
naprawd, naprdce, naprzeciwko, naprzd, naraz, nareszcie, nasamprzd, natenczas,
natomiast, natychmiast, naumylnie, nawet, nawzajem, nazbyt, nieomal, niespena, niezadugo
(= wkrtce), omal, oto, ot, podwczas, pojutrze, pokrtce, pomaleku, pomalutku, pomau,
ponadto, poniewczasie, popojutrze, pospou, porodku, potem (= pniej), powoli, powolutku,
przedtem (= dawniej, wczeniej), przedwczoraj, przeto, wbrew, wcale, wkoo, wniwecz,
wonczas, wwczas, wpaw, wpord, wprawdzie, wprost, wprzd (= najpierw), wprzdy,
wraz, wrcz, wspak, wstecz, wszerz, wtem (= nagle), wtenczas, wzdu, wzwy, zado, zaiste,
zaledwie, zanadto, zanim, zapewne, zaprawd (= istotnie), zaraz, zarazem, zarwno, zatem,
zawczasu, zazwyczaj, zgoa, znienacka, znowu, znw, zrazu, zreszt.
UWAGA: Naley zwrci uwag na rnice w pisowni zalene od znaczenia:
dlaboga (= na lito bosk: Dlaboga! Co oni robi?!), ale: Dla Boga by odda ycie,
dlaczego (= po co, z jakiego powodu: Dlaczego nic nie robisz?), ale: Dla czego i dla
kogo tak si powicasz?,
dlatego (= wic: Bya zima, dlatego wszyscy chodzili w rkawiczkach), ale: Dla tego
chopca przygotuj osobny zestaw pyta,
dokoa (= wok: Gdziekolwiek spojrzysz, dokoa lasy), ale: Zapisa si do koa
humanistycznego,
doprawdy (= rzeczywicie: Doprawdy nie wiem, co pocz), ale: W ten sposb nigdy
 nie dojdziesz do prawdy,
nadaremnie (= na darmo: czeka na co nadaremnie), ale: patrze na daremnie
proszcych o pomoc ludzi,
nadto (= zbyt duo; oprcz tego: Miaa jej za ze, e nadto uwagi powica
strojom; Pracowa, a nadto studiowa zaocznie), ale: Nic milszego nad to
spotkanie,
nadzwyczaj (= wyjtkowo: Wygldasz nadzwyczaj piknie), ale: Przedkada wygod nad
zwyczaj tutaj panujcy,
naprawd (= rzeczywicie: Czy naprawd takie jest twoje zdanie?), ale: Nie ma co
liczy na prawd nikt jej nie ujawni,
naprzd (= do przodu; wczeniej; najpierw: pobiec naprzd; na trzy miesice
naprzd; naprzd powiedz, o co ci chodzi), ale: pobiec na przd pocigu;
woy golf ty na przd,
naraz (= nagle; jednoczenie: Naraz otworzyy si drzwi; Przeskakiwa po dwa
stopnie naraz), ale: To lekarstwo masz na raz (= na jeden raz), Na raz
wstajemy, na dwa kucamy; Nie zareagowa na raz postawione pytanie,
nasamprzd (= najpierw: Nasamprzd skosi k), ale: Poszed na sam przd pocigu,
natenczas (= wtedy: Mj ojciec by natenczas majorem), ale: Wyjeda na p roku za
granic, dlatego na ten czas odnajmowa mieszkanie,
nazbyt (= zbytnio: By nazbyt tgi), ale: 60% plonu przeznaczy na zbyt, reszt na
pasz,
niezadugo (= wkrtce: Da zna listem, e niezadugo przyjedzie), ale: Siedcie tam nie
za dugo,
oto (= wyraz wzmacniajcy zaimek wskazujcy: Zosta mi tylko ten oto
przyjaciel), ale: O to chodzi, e nie masz racji,
ponadto (= oprcz tego: Nie mia zdolnoci, a ponadto by niemiay), ale: Nic nie
pamita ponad to jedno wydarzenie,
wkoo (= wok czego: biega wkoo betonowych klombw), ale: wpisa trjkt w
koo; Pies obieg dom w koo; Oglda si w koo; Mwi w koo to samo,
wprawdzie (= mimo e, chocia: Wprawdzie chodzi do szkoy, ale niczego si nie
nauczy), ale: W prawdzie odnalaz sens ycia,
wprzd (= najpierw: Wprzd zjad niadanie, potem wyszed), ale: Wysun rami w
przd,
wtenczas (= wtedy: Odwiedz was dopiero wtenczas, kiedy skocz piln prac), ale:
Przed 50 laty, w ten czas peen niepokoju, studiowaem w zupenie innych
warunkach,
zado (= zgodnie z: Czynia zado jego estetycznym wymaganiom), ale: Wszyscy
studenci uwaali ten artyku za do trudny,
zaledwie (= tylko, jedynie: Przeczyta zaledwie p rozdziau), ale: Rozglda si za
ledwie dostrzegaln rubk,
zanadto (= za bardzo, zbyt: Zanadto j rozpieszczasz), ale: Uznaem jego wymagania
za nadto wygrowane,
zanim (= spjnik: Wyrzu mieci, zanim pjdziesz na trening), ale: Pies ruszy
gwatownie, a za nim jego pan,
zapewne (= prawdopodobnie: Wrc zapewne wieczorem), ale: Ukara go za pewne
niedocignicia,
zaprawd (= istotnie: Zaprawd nie jestem wtajemniczony), ale: Trudno jej sowa
uzna za prawd,
zaraz (= za chwil: Zaraz przeka mu wiadomo), ale: Za raz tylko popeniony
bd nie naley nikogo kara,
zarwno (= podobnie jak: Zarwno yrafa, jak i mysz nale do ssakw), ale: Za
rwno maszerujcymi piechurami podali kawalerzyci,
zazwyczaj (= na og, z reguy: Zazwyczaj nikomu nie poyczam pienidzy), ale:
Palenie papierosw w biurze uwaa za zwyczaj, z ktrym nie ma sensu
walczy,
zreszt (= ostatecznie, poza tym: Nie zdymy ju do sklepu, zreszt nie
wystarczyoby nam pienidzy), ale: Mia gest, wic rachunek z reszt
zostawi kelnerowi.
30. PISOWNIA PRZYIMKW ZOONYCH
[145] Przyimki zoone z samych przyimkw pisze si cznie, np.
ponad, popod, poprzez, spod, spomidzy, sponad (Sponad gr wiecio soce, por. niej),
spoza, sprzed, znad, zza,
ale: Z ponad (= z wicej ni) stu dwudziestu kandydatek do konkursu Miss Polonia tylko
dziesi przeszo do finau.
31. PISOWNIA WYRAE TYPU rka w rk, sam na sam, od deski do deski
[146] Pisownia czonw tego typu wyrae jest rozdzielna, np.
eb w eb, od deski do deski, oko w oko, raz w raz (= raz za razem), rka w rk, sam na sam,
sowo po sowie, wet za wet, ziarnko do ziarnka, z miesica na miesic, z roku na rok.
Rozdzielnie pisze si te wyraenie w t i we w t: Dwig miarowo porusza si w t i we w t
stron. Dopuszczalna jest te pisownia tego wyraenia jako potocznego wte i wewte: Krcia
si bezmylnie wte i wewte.
32. PISOWNIA FORMY ZAIMKOWEJ - Z PRZYIMKAMI
[147] Forma zaimkowa - nie stanowi samodzielnej sylaby. Z przyimkami pisze si j
cznie, np.
na = na niego,
nade = nad niego,
przede = przed niego,
przeze = przez niego,
we = w niego,
ze = z niego.
UWAGA: Powysze formy dopuszczalne s tylko w rodzaju mskim.
33. PISOWNIA WYRAZW Z PRZEDROSTKAMI
[148] W jzyku polskim wszystkie przedrostki rodzime i obce pisze si cznie z
wyrazami pospolitymi, np.
Pisownia wyrazw z przedrostkami
a- anormalny, apolityczny, aspoeczny, ateizm;
anty- antyfeminista, antynarkotyczny, antynikotynowy;
archi- archidiakon, archikatedralny;
arcy- arcybanalny, arcybiskupstwo, arcyksicy, ale: arcy-Polak, zob. 47;
bez- bezpatnie, bezpretensjonalny, bezradno, bezsenno, beztroska,
bezzwoczny;
beze- bezecnie, bezecny;
do- dobrn, docelowy, dogbny, dokadka, doksztaci, dorzecze;
eks- ekskierowniczka, eksm, eksminister, eksprzewodniczcy, ale: eks-Polak, zob.
47;
ekstra- ekstraklasa, ekstranowoczesny;
hiper- hiperdwikowy, hiperinflacja, hiperpoprawno;
infra- infradwikowy, infrastruktura;
kontr- kontrreformacyjny, kontrtytu;
maksi- maksispdnica, maksisukienka;
midi- midipaszczyk, midispdnica;
midzy- midzyludzki, midzyzwizkowy, midzyebrze;
mini- miniparasol, minirecenzja, minirozmwki, minispdniczka;
na- napisa, naprzeciw, naskrek, nastrojowy, nastawka;
nad- nadgniy, nadodrzaski, nadsztygar, naduywa, naderka, nadky;
nade- nadebra, nadedrze, naderwa, nadern;
o- ochodzenie, ochrypn, ochrzczony, okruszyna;
od- odbiorca, odgrodzi, odpatno, odpowiedzialny, odseparowany, odwitny;
ode- odebra, odedrze, odegra, odetka, odezwa si;
okoo- okoobudetowy, okooksiycowy, okoorwnikowy, okoosoneczny,
okooziemski;
pan- panamerykaski, paneuropejski, panslawizm;
po- pobernardyski, pobdzenie, pobratymiec, pochwali, poci, pogrobowiec,
poktnie;
pod- podbramkowy, podchodzi, podchory, podchwytliwie;
pode- podebra, poderwa, podeschnicie, podetrze;
ponad- ponadczasowo, ponaddwikowy, ponadetatowy, ponadpastwowy,
ponadplanowo, ponadplemienny, ponadto, ponadtysicletni;
post- postimpresjonizm, postkolonialny, postkomunistyczny, postpenitencjarny, ale:
post-Jugosowianin, zob. 47;
poza- pozabiblijny, pozaksigowy, pozakulisowy;
przeciw- przeciwciao, przeciwdziaa, przeciwuczuleniowy, przeciwwaga,
przeciwzawaowy;
przed- przedhistoryczny, przedmaeski, przedmecz, przedzamcze, przedzawaowy, w
 przeddzie;
przede- w przededniu;
przy- przyrumieni, przyswek, przystrzyc, przypiewka, przyziemnie;
pseudo- pseudoartysta, pseudoarystokrata, pseudofilozoficzny, ale: pseudo-Rosjanin,
zob. 47;
super- superarbiter, superczuy, superforteca, ale: super-Europejczyk, zob. 47;
rd- rdldowy, rdpitro, rdskrnie, rdtytu, rdziemnie;
u- uku, ukrwienie, ukwiecony, umniejsza, upiowa, urwa, umiech;
ultra- ultrafiolet, ultrakrtki, ultraradykalny, ale: ultra-Azjata, zob. 47;
w- wcign, wciera, wgniecenie;
we- wemkn si, wepchnicie, wewntrznie, wewntrzny, wezwa;
wice- wicekanclerz, wicekonsul, wicekrlestwo, wiceprezydent, wiceprzewodniczca;
wokoo- wokoomarsjaski, wokoosoneczny, wokooziemski;
wok- wokksiycowy, wokziemski;
z- zgasi, zgwaci, znormalizowany, zwapnienie;
za- zabdzi, zabudowa, zaczarowany, zamienie, zatrzaska, zatwierdzajcy,
zada;
ze- zeschy, zespoli, zeszlachetnie, zelizg, zewszd.
UWAGA 1: O pisowni niby-, quasi- zob. 52.
UWAGA 2: Naley odrni przedrostek okoo- (= wok czego, w pobliu czego,
dotyczcy czego), pisany z drugim czonem wyrazu zawsze cznie, np. okoorwnikowy, od
partykuy okoo (= mniej wicej, w przyblieniu), pisanej z nastpujcym po niej
przymiotnikiem lub przyswkiem rozdzielnie, np. okoo godzinny postj, okoo
dwuipgodzinny wykad, ceny paliwa wzrosy okoo trzykrotnie.
34. PISOWNIA WYRAE ZAIMKOWYCH
[149] Poczenia zaimka i nastpujcej po nim innej czci mowy to wyraenia zaimkowe.
Pisze si je rozdzielnie, np.
co chwila, co dzie, co godzina, co miesic, co niedziela, co rok, co roku, co tydzie, co
wieczr;
co do (tego), co gorsza, co gorsze, co najmniej, co prdzej, co tchu, co za (przygoda), czym
prdzej, kto zacz, tym bardziej, tym gorzej, tym lepiej.
WYJTKI: Odstpstwem od tej zasady jest pisownia czna wyrae zaimkowych bdcych
zrostami: coraz, tote (= wic), tymczasem, oraz zoeniami: cogodzinny, comiesiczny,
coroczny, cotygodniowy, codziennie, corocznie, cotygodniowo.
35. PISOWNIA ZAIMKW ZOONYCH TYPU ten sam, taki sam
[150] Pisownia zaimkw zoonych, np. ten sam, ta sama, to samo, tym samym (autobusem) i
tym samym (= przez to samo, wobec tego, np. tym samym musz z tego zrezygnowa); taki
sam, takie samo, tak samo, tyle samo; jaki taki, jaka taka, jakie takie, jako tako, jaki tam,
kto tam, skd tam jest rozdzielna.
WYJTKI: tamten, tamtdy (zrosty).
36. PISOWNIA WYRAZU jak
[151] Wyraz jak, towarzyszcy przymiotnikom i przyswkom w stopniu najwyszym, pisze
si z tymi formami rozdzielnie, np.
jak najduszy
jak najkorzystniejszy
jak najlepszy
jak najduej
jak najkorzystniej
jak najlepiej.
Rwnie osobno pisze si wyraenie jak gdyby.
37. PISOWNIA WYRAZU indziej
[152] Wyraz indziej wystpuje tylko w poczeniach: gdzie indziej, kiedy indziej, nigdzie
indziej, wszdzie indziej. Ich pisownia jest rozdzielna.
38. PISOWNIA PARTYKU bd, bodaj, byle, chyba, ci, co, lada, niech, niechaj, no, oby,
tak, tam, te, to, tu
[153] Pisownia wymienionych wyej partyku jest rozdzielna:
Pisownia wybranych partyku
bd bd co bd, Co bd mi daj do jedzenia.
bodaj Bodaj go licho wzio!
byle Byle do jutra! byle kto, byle co, byle jak, byle gdzie, byle kiedy (ale: bylejako,
z bylekd);
chyba Chyba nie przyjd, Chyba to si nie uda, Ma chyba ze sto lat.
ci A to ci heca! Masz ci los!
co Co ona taka dzi zdenerwowana? Zatrzymywa si co krok.
lada lada chwila, lada moment, lada kto, lada co (ale: ladaco = nicpo), lada kiedy,
nie lada sztuka;
niech Niech ju zacznie czyta, Niech wysprzta ten pokj, Niech mi wolno bdzie
powita szanownych goci.
niechaj Niechaj yje nam!
no Cicho no bdcie! daj no;
oby Oby przepad! Oby si nie spnili.
tak tak dalece, tak jako, tak sobie, e tak powiem;
tam tam do licha, On ma ju jakie tam patenty.
te Te mi odpowied, Wada biegle angielskim i niemieckim, a zna te fiski.
to Co to bya za pikna gra! Co to za jeden? Kogo to ja spotykam!
tu Co tu gada, Co tu robi?
O pisowni cznej partyku z czstkami -bym, -by, -by, -bymy, -bycie zob. 43.
39. PISOWNIA PARTYKU -e, -, -li, -
[154] Pisownia partyku -e, -, - jest czna: bodaje (= chyba), chode, wracaje, tene,
tame, chodmy, wracajmy, czemu, gdzie, jaka, kiedy, kt, pki, bo, pono, to.
Pisownia partykuy -li (= czy) jest czna: Znaszli ten kraj, gdzie cytryna dojrzewa?
(Mickiewicz), Chceszli wiedzie, jaki demon czy bg porwa ci w powietrze? (Kossak-
Szczucka), Bartkali to wina czy twoja?, Nie wiedzia, rycholi skoczy prac w ogrdku.
Li (= wycznie, jedynie, tylko, te) w poczeniu li tylko pisze si osobno: Nazwiska Jego
pozwoliem sobie uy (...) li tylko dla reklamy niniejszego felietonu (Kisiel).
40. PISOWNIA SPJNIKA e
[155] Pisownia spjnika e jest rozdzielna: bodaj e, mimo e, pomimo e, prawie e, tak e
(ale: take = rwnie), tylko e, wanie e.
41. PISOWNIA CZSTEK WYRAZW -d, -dy, -dziesit, -dziesty, -dzieci, -ind, -
kolwiek, -kro, -krotny, -krotnie, -mo, -nasty, -nacie, -set
[156] Pisownia tych czstek jest zawsze czna:
-d dokd, odkd, skd, znikd, z bylekd;
-dy ktrdy, owdy, tdy, wszdy;
-dziesit szedziesit, dziewidziesit;
-dziesty dwudziesty, trzydziesty;
-dzieci trzydzieci, czterdzieci;
-ind skdind, znikdind;
-kolwiek aczkolwiek, cokolwiek, czegokolwiek, gdziekolwiek, jakikolwiek, jakkolwiek,
kiedykolwiek, ktrykolwiek;
-kro czstokro, piciokro, stokro, tysickro, wielekro;
-krotny dwukrotny, trzykrotny, piciokrotny, dwudziestokrotny;
-krotnie czterokrotnie, stokrotnie, wielokrotnie;
-mo jegomo, jejmo, waszmo;
-nasty jedenasty, dwunasty, szesnasty;
-nacie dwanacie, czternacie, szesnacie;
-set szeset, osiemset.
42. PISOWNIA KOCWEK -(e)m, -(e), -(e)my, -(e)cie
[157] Bez wzgldu na to, po jakiej czci mowy wystpuj kocwki -(e)m, -(e), -(e)my, -
(e)cie, pisze si je zasadniczo cznie:
pisaam, nauczye si, zatrzymalimy si;
Wreszciem si go pozby!
Dawnomy nie byli w Gdasku.
W Gdaskumy dawno nie byli.
Rcznikam zapomnia.
Kiedycie tam byli?
Kiedy tamecie byli?
O pisowni tych kocwek z cznikiem zob. 53.6.
43. PISOWNIA CZNA CZSTEK -bym, -by, -by, -bymy, -bycie
Czstki -bym, -by, -by, -bymy, -bycie pisze si cznie z nastpujcymi kategoriami
wyrazw:
43.1. Z osobowymi formami czasownikw
43.2. Z osobowymi formami czasownikw uytymi w funkcji bezosobowej
43.3. Z partykuami
43.4. Z wikszoci spjnikw
43.5. W wyrazach porwnawczych
[158] 43.1. Z osobowymi formami czasownikw:
robibym, posprztaaby, upiekby, zapaliybymy, zrzeszylibycie si.
[159] 43.2. Z osobowymi formami czasownikw uytymi w funkcji bezosobowej:
malowaoby mu si dobrze w plenerze; naleaoby go odwiedzi; wydawaoby si, e zda ten
egzamin; wypadaoby zoy yczenia.
[160] 43.3. Z nastpujcymi partykuami:
Pisownia czna czstek -bym, -by, -by, -bymy, -bycie z partykuami
ale alebym, aleby, aleby, alebymy, alebycie;
ale alebym, aleby, aleby, alebymy, alebycie;
ani anibym, aniby, aniby, anibymy, anibycie;
azali azalibym, azaliby, azalibymy, azalibycie;
bodaj bodajbym, bodajby, bodajby, bodajbymy, bodajbycie;
chyba chybaby;
czy czybym, czyby, czyby, czybymy, czybycie;
czy czybym, czyby, czyby, czybymy, czybycie;
gdzie gdziebym, gdzieby, gdzieby, gdziebymy, gdziebycie;
jake jakebym, jakeby, jakebymy, jakebycie;
jake jakebym, jakeby, jakeby, jakebymy, jakebycie;
niech niechbym, niechby, niechby, niechbymy, niechbycie;
niechaj niechajbym, niechajby, niechajby, niechajbymy, niechajbycie;
nu nubym, nuby, nuby, nubymy, nubycie;
oby obym, oby, oby, obymy, obycie;
ot otby;
zali zaliby.
[161] 43.4. Z wikszoci spjnikw, a zwaszcza z nastpujcymi:
Pisownia czna czstek -bym, -by, -by, -bymy, -bycie ze spjnikami
aby abym, aby, abymy, abycie;
aczkolwiek aczkolwiekbym, aczkolwiekby, aczkolwiekby, aczkolwiekbymy,
aczkolwiekbycie;
albo albobym, alboby, alboby, albobymy, albobycie;
albowiem albowiembym, albowiemby, albowiemby, albowiembymy, albowiembycie;
albo albobym, alboby, alboby, albobymy, albobycie;
ale alebym, aleby, aleby, alebymy, alebycie;
ani anibym, aniby, aniby, anibymy, anibycie;
a abym, aby, aby, abymy, abycie;
aeby aebym, aeby, aeby, aebymy, aebycie;
bo bobym, boby, boby, bobymy, bobycie;
byle bylebym, byleby, byleby, bylebymy, bylebycie;
chocia chociabym, chociaby, chociaby, chociabymy, chociabycie;
cho chobym, choby, choby, chobymy, chobycie;
czyli czylibym, czyliby, czyliby, czylibymy, czylibycie;
gdy gdybym, gdyby, gdyby, gdybymy, gdybycie;
gdy gdybym, gdyby, gdyby, gdybymy, gdybycie;
i ibym, iby, iby, ibymy, ibycie;
jak (= jeli, jakbym, jakby, jakby, jakbymy, jakbycie;
gdy)
jakkolwiek jakkolwiekbym, jakkolwiekby, jakkolwiekby, jakkolwiekbymy,
jakkolwiekbycie;
jako jakobym, jakoby, jakoby, jakobymy, jakobycie;
jednak jednakbym, jednakby, jednakby, jednakbymy, jednakbycie;
jednake jednakebym, jednakeby, jednakeby, jednakebymy, jednakebycie;
jeli jelibym, jeliby, jeliby, jelibymy, jelibycie;
jeeli jeelibym, jeeliby, jeeliby, jeelibymy, jeelibycie;
lecz leczbym, leczby, leczby, leczbymy, leczbycie;
nim nimbym, nimby, nimby, nimbymy, nimbycie;
ni nibym, niby, niby, nibymy, nibycie;
poniewa poniewabym, poniewaby, poniewaby, poniewabymy, poniewabycie;
przecie przeciebym, przecieby, przecieby, przeciebymy, przeciebycie;
skoro skorobym, skoroby, skoroby, skorobymy, skorobycie;
tedy tedybym, tedyby, tedyby, tedybymy, tedybycie;
to (= wic) tobym, toby, toby, tobymy, tobycie;
wic wicbym, wicby, wicby, wicbymy, wicbycie;
zanim zanimbym, zanimby, zanimby, zanimbymy, zanimbycie;
za zabym, zaby, zaby, zabymy, zabycie;
zatem (= wic) zatembym, zatemby, zatemby, zatembymy, zatembycie;
e ebym, eby, eby, ebymy, ebycie.
[162] 43.5. W wyrazach porwnawczych:
Pisownia czna czstek -bym, -by, -by, -bymy, -bycie w
wyrazach porwnawczych
jakby Wygldaa, jakby bya przestraszona.
jakoby piewaa jakoby jaka profesjonalna piewaczka.
niby Pasierbica jest dla niej niby crka.
44. PISOWNIA ROZDZIELNA CZSTEK bym, by, by, bymy, bycie
Czstki bym, by, by, bymy, bycie pisze si rozdzielnie z nastpujcymi kategoriami
wyrazw:
44.1. Po nieosobowych formach czasownika
44.2. Po rzeczownikach, przymiotnikach, przyswkach, liczebnikach, zaimkach (...)
44.3. Czstki bym, by, by, bymy, bycie jako poczenie spjnika by z kocwkami -(e)m, -
(e) itp.
[163] 44.1. Po nieosobowych formach czasownika:
a) po bezokolicznikach, np.
Skoczy by ju warto t budow.
Poyczy bymy mogli jacht.
b) po wyrazach o funkcji czasownikowej: mona, niepodobna, trzeba, warto, wolno, np.
Mona by to kupi.
Niepodobna by byo go nie zaprosi.
Trzeba by pj wreszcie do kina.
Warto by byo wybra si na jak wycieczk.
Wolno by byo tam wej.
c) po formach bezosobowych zakoczonych na -no, -to, np.
Zastpiono by dyurnych.
Zrobiono by to wczeniej.
Zamknito by okna.
Zbrodni odkryto by pniej.
d) po wyrazach: winien, powinien, np.
Dawno ju winien by przeprosi mam.
Powinna by ju wyjecha na wakacje.
Powinni bycie mu pomc.
[164] 44.2.1. Po rzeczownikach, przymiotnikach, imiesowach przymiotnikowych,
przyswkach, liczebnikach, zaimkach innych ni przysowne:
Samochodem by chyba pojecha.
Czerwony by si zrobi ze zoci.
Psa szczekajcego by si nie wystraszy.
Prdko by nie znalaza takiego ma.
Trzech by nie dao rady.
My bymy dokoczyli.
44.2.2. Po zaimkach przysownych, pytajnych i wzgldnych, jak i odpowiadajcych im
wskazujcych:
Pisownia rozdzielna czstek bym, by, by, bymy, bycie po zaimkach
dlaczego Dlaczego bymy nie mieli tam pj?
dlatego Jest senny, dlatego by byo dobrze wraca ju do domu.
dokd Zawsze to samo pytanie, dokd by jecha na wakacje.
dopki Dopki by on zosta z nami, dopty by nie byo ktni.
dopty Dopty bymy mogli pozosta w Pradze, dopki starczyoby nam
pienidzy.
dotd Dotd by ten przedpokj nalea do nas, reszta do was.
gdzie Zastanawiam si, gdzie by wysa dzieci na zimowisko.
jak (= w jaki Tumaczy cierpliwie, jak by naleao poprawi t prac.
sposb)
kiedy Kiedy by mg przyj do nas?
ktrdy Zastanawiaa si, ktrdy by przej, nie moczc ng.
odkd Nie wiedzia, odkd by rozpocz powtrk materiau.
odtd Gdybym mg, odtd bym jedzi tam zawsze.
skd Skd by mia takie wiadomoci?
stamtd Gdyby si nie zgubili, stamtd by atwo dotarli do wioski.
std Std bym ju moga pj sama.
tak (= w taki Jak by zrobi, tak by mia.
sposb)
tam Tam by mona powiesi ten obraz.
tamtdy Tamtdy by byo lepiej i.
wtedy Gdybym przeszed w eliminacjach, wtedy bym si cieszy.
UWAGA: Jeli ten sam wyraz w jednym kontekcie peni funkcj zaimka przysownego, a w
innym jest spjnikiem albo partyku, to stosujemy odpowiednie rozrnienie w pisowni, np.
gdzie by (= w ktrym miejscu? zaimek pytajny), np. Gdzie by mona byo
upcha te roczniki gazet?
gdzieby ( = wcale nie w znaczeniu partykuy retorycznopytajnej czyby?),
np. Gdzieby ona ci pomoga!
jak by (= w jaki sposb by?), np. Jak by to zrobi, eby si wszystkim podobao?
jakby (= niby, jak gdyby w znaczeniu porwnawczym), np. Twarz jej bya
jakby maska;
jakbymy (= jelibymy, gdybymy, jeelibymy w znaczeniu warunkowym ), np.
Jakbymy byli we Wrocawiu, to was odwiedzimy;
jakkolwiek by (= w jakikolwiek sposb by zaimek wzgldny), np. Jakkolwiek by
teraz postpia, bdzie le;
jakkolwiekby (= chociaby spjnik przyzwolenia), np. Jakkolwiekby nie miaa
czasu, zawsze odwied chor koleank.
[165] 44.3. Czstki bym, by, by, bymy, bycie wystpuj take jako poczenie spjnika by z
kocwkami -(e)m, -(e), -(e)my, -(e)cie. Spjnik by jest rwnowany spjnikom aby,
aeby, eby, np.
Zaprosi go, by wystpi z odczytem (= aby wystpi z odczytem).
Zadzwonia z prob, bym do niej przyjechaa (= ebym do niej przyjechaa).
Chc, bymy si tu zatrzymali (= ebymy si tu zatrzymali).
O pisowni kocwek -(e)m, -(e), -(e)my, -(e)cie z poprzedzajcymi wyrazami zob. 42.
By jako samodzielny spjnik moe wystpi po innych spjnikach. Jego pisownia jest wtedy
rozdzielna:
Podrny dotar do hotelu, ale by zaj pokj, musia wypeni kwestionariusze.
Aby upewni si co do spjnikowej funkcji by w powyszym zdaniu, naley to zdanie
przeksztaci w ten sposb, eby kade podrzdne zdanie wprowadzone zostao oddzielnie
wasnym spjnikiem:
Podrny dotar do hotelu, ale musia wypeni kwestionariusze, by zaj pokj.
Spjnik ale wprowadza zdanie musia wypeni kwestionariusze, spjnik by zaj pokj.
Spjnik by moemy te wymieni na spjniki aby, aeby, eby. Wtedy przeksztacone zdanie
bdzie miao posta:
Podrny dotar do hotelu, ale eby zaj pokj, musia wypeni kwestionariusze.
45. PISOWNIA CZNA PARTYKUY nie
Partyku nie jako wykadnik zaprzeczenia piszemy cznie z nastpujcymi kategoriami
wyrazw:
45.1. Z rzeczownikami
45.2. Z przymiotnikami
45.3. Z imiesowami przymiotnikowymi
45.4. Z przyswkami utworzonymi od przymiotnikw
[166] 45.1. Z rzeczownikami:
niebezpieczestwo, niechrzecijanin, niecierpliwo, niedopuszczenie, niedyskrecja, niefizyk,
niekapitalista, nienaturalno, niepokj, nieszczcie, niezdyscyplinowanie, nieziemsko,
niezorganizowanie, nieyciowo,
ale: nie-Aleksandrostwo, nie-Europejczycy, nie-Nigeryjka, nie-Polak zob. 53.4.,
ale: nie chrzecijanin, lecz muzumanin zob. 46.11.
[167] 45.2. Z przymiotnikami:
nieagresywny, niebiedny, niedrogi, niehaaliwy, niekrakowski, niemiosierny, nieodmienny,
nieprzytulny, niesony, nietykalny,
ale: nie-Szekspirowski (dramat) zob. 53.4.,
ale: nie krakowski, lecz warszawski zob. 46.13.,
ale: nie gorszy zob. 46.9.
[168] 45.3. Z imiesowami przymiotnikowymi (czynnymi i biernymi), niezalenie od tego,
czy uyte s w znaczeniu przymiotnikowym (zob. przykady oznaczone liter a), czy
czasownikowym (zob. przykady oznaczone liter b), np.
(a) nieoceniony pracownik (= bezcenny, zasugujcy na najwysz ocen), ale take:
(b) obraz nieoceniony jeszcze przez jury konkursu (= taki, ktrego nie oceniono);
(a) nieopisane trudnoci (= niedajce si opisa), ale take:
(b) kraje nieopisane w podrczniku (= takie, ktrych nie opisano);
(a) Matka Boska Nieustajcej Pomocy, ale take:
(b) W Tatrach pada nieg nieustajcy od tygodnia;
(a) Przyni mi si mj nieyjcy ojciec, ale take:
(b) Czowiek nieyjcy obecnie w Japonii nie zna grozy trzsie ziemi.
Gdy imiesw uyty jest w znaczeniu czasownikowym, dopuszczalne jest jednak stosowanie
pisowni rozdzielnej.
WYJTKI: Zawsze stosuje si pisowni rozdzieln:
a) w wyranych przeciwstawieniach, np.
nie lecy, ale siedzcy; nie lecy, lecz siedzcy; nie lecy, tylko siedzcy; siedzcy, a nie
lecy;
b) w konstrukcjach, ktrych orodkiem jest spjnik ani lub ni (np. nie piszcy ani nie
czytajcy), czasem powtrzony (np. ani nie piszcy, ani nie czytajcy).
UWAGA: Podane zasady dotyczce pisowni zaprzeczonych imiesoww przymiotnikowych
s oparte na uchwale Rady Jzyka Polskiego przy Prezydium PAN z dnia 9 grudnia 1997 r.
Wczeniejsza regua kazaa pisa rozdzielnie imiesowy uyte czasownikowo, a cznie
imiesowy uyte przymiotnikowo.
Cho nowa zasada dopuszcza jako oboczn rozdzieln pisowni imiesoww w uyciu
czasownikowym, w niniejszym sowniku wszystkie zaprzeczone imiesowy przymiotnikowe
podajemy w pisowni cznej.
[169] 45.4. Z przyswkami utworzonymi od przymiotnikw:
niedrogo, niejasno, niemile, nietrudno; s to przyswki utworzone od przymiotnikw
niedrogi, niejasny, niemiy, nietrudny.
Bez wzgldu na to, jak funkcj peni te przyswki w zdaniu, piszemy je cznie: Niemile
mnie zaskoczy (niemile okolicznik). Tu jest niedrogo (niedrogo orzecznik), ale: nie
droej zob. 46.9.
46. PISOWNIA ROZDZIELNA PARTYKUY nie
Partyku nie jako wykadnik zaprzeczenia piszemy rozdzielnie z nastpujcymi kategoriami
wyrazw:
46.1. Przed czasownikami
46.2. Przed wyrazami brak, mona, potrzeba itp., ktre maj znaczenie czasownikowe
46.3. Przed imiesowami przyswkowymi (...) oraz formami nieosobowymi (...)
46.4. Przed liczebnikami
46.5. Przed zaimkami
46.6. Przed wyraeniami przyimkowymi
46.7. Przed partykuami byle, lada
46.8. Przed przyswkami niepochodzcymi od przymiotnikw
46.9. Przed przymiotnikami i przyswkami w stopniu wyszym i najwyszym
46.10. Przed przyswkami wtedy, gdy partykua nie jest take przeciwstawieniem
46.11. Przed rzeczownikami (...)
46.12. Przed rzeczownikami uytymi w funkcji orzecznika
46.13. Przed przymiotnikami i imiesowami przymiotnikowymi (...)
[170] 46.1. Przed czasownikami:
nie chcie, nie odby, nie zrywa, nie jestem, nie jedzie, nie telefonowaem, nie zawiadomia,
nie wiecio, nie wieciabym, nie zaskoczyby, nie przeszkadzaj, nie rozno, niech nie krzyczy,
Janka nie ma w domu, Janek nie ma tej ksiki, nie wypadao si mia.
Ta regua odnosi si rwnie do czasownikw, ktre bez przeczenia nie maj inne znaczenie:
nie dojada (= godowa, oszczdza na jedzeniu); dojada (= koczy jedzenie)
nie dopisywa (np. o apetycie); dopisywa (od: pisa)
nie dostawa (= nie otrzymywa, brakowa); dostawa (= otrzymywa)
nie dosypia (= spa krcej, ni si powinno); dosypia (= pic, dotrwa do pewnego czasu).
Regua odnosi si rwnie do czasownika nie omieszka:
Nie omieszkaj (= nie zaniedbaj) i do lekarza,
a take do uywanego w rodowisku prawniczym zwrotu nie omieszka stawiennictwa (= nie
zaniedba stawienia si gdzie).
WYJTKI: Czasowniki utworzone od rzeczownikw z przedrostkowym nie, np. niepokoi
(od: niepokj), niewoli (od: niewola), a take czasowniki niedomaga, niedowidzie,
nienawidzi.
Pisownia niedosysze lub nie dosysze zaley od znaczenia:
Mj ojciec od kilku lat niedosyszy (= sabo syszy),
Stenotypistka nie dosyszaa (= nie usyszaa) ostatniego sowa.
O rozdzielnej pisowni nie z imiesowami przymiotnikowymi zob. 45.3.
[171] 46.2. Przed wyrazami brak, mona, potrzeba, trzeba, warto, wiadomo, wolno, ktre
maj znaczenie czasownikowe, np.
nie brak, nie mona, nie potrzeba, nie trzeba, nie warto, nie wiadomo, nie wolno,
ale: Niepodobna tego odczyta. Wyraz niepodobna (= jest trudno, nie mona) wyjtkowo
pisze si cznie.
[172] 46.3. Przed imiesowami przyswkowymi zakoczonymi na -c i -szy, -wszy oraz
formami nieosobowymi zakoczonymi na -no, -to:
nie bdc na przyjciu; nie zdajc sobie sprawy; nie zjadszy obiadu; nie zaatwiwszy sprawy
do koca; nie znaleziono niczego; nie wykryto bandy zodziei.
[173] 46.4. Przed liczebnikami:
nie trzy; nie dwanacie; nie pierwszy; nie dwunasty; nie dwoje dzieci, ale troje; nie jeden
milion pochon mu hazard, lecz ponad dwa miliony,
ale wyjtkowo: niejeden (= wielu, ten i w), niejedno.
[174] 46.5. Przed zaimkami:
nie my to zrobilimy; nie kady to potrafi; nie swj majtek przegra; nie nasze auto; nie ten
autobus; nie to zagadnienie; nie wszdzie; nie tu; nie tutaj; nie tam; nie tyle,
ale: nieco, nieco, niejaki, niektrzy, poniektrzy, nieswj (= niezdrw), niewiele, niewielu.
[175] 46.6. Przed wyraeniami przyimkowymi:
nie dla nas; nie z nim; nie przez kadego; nie o Marysi; nie w szkole; nie za dugo; nie na
czasie,
ale: niezadugo (= wkrtce) dotrze do nas.
[176] 46.7. Przed partykuami byle, lada:
Jedziecie nie byle gdzie.
Nie byle kto nas odwiedzi.
Nie lada opini sobie wyrobi.
To bya nie lada propozycja.
[177] 46.8. Przed przyswkami niepochodzcymi od przymiotnikw:
nie bardzo; nie cakiem; nie dosy; nie dzi; nie tylko; nie wczoraj; nie wnet; nie zaraz,
ale wyjtkowo: niebawem, nieraz [z akcentem na nie-] (= czsto, ale: nie raz [z akcentem na
raz], ale wiele razy), niezbyt.
[178] 46.9. Przed przymiotnikami i przyswkami w stopniu wyszym i najwyszym:
nie lepszy, nie najlepszy;
nie atwiejszy, nie najatwiejszy;
nie gorszy, nie najgorszy;
nie lepiej, nie najlepiej;
nie atwiej, nie najatwiej;
nie gorzej, nie najgorzej.
UWAGA: W pewnych, cile okrelonych wypadkach piszemy jednake to przeczenie
cznie z formami stopnia wyszego i najwyszego przymiotnikw i przyswkw. Sytuacja
taka zachodzi wwczas, kiedy przymiotnik lub przyswek z partyku nie oznacza nie
zwyke zaprzeczenie przymiotnika bd przyswka podstawowego, lecz jego wyran cech
przeciwstawn lub jeeli przymiotnik czy te przyswek bez partykuy nie w ogle nie
wystpuje. Przymiotniki i przyswki tego rodzaju rozpoznajemy po tym, e czstka naj- jako
wykadnik stopnia najwyszego wystpuje w nich przed partyku, a nie po partykule nie, np.
niegrzeczny niegrzeczniejszy najniegrzeczniejszy,
niedony niedoniejszy najniedoniejszy,
niegrzecznie niegrzeczniej najniegrzeczniej,
niedonie niedoniej najniedoniej.
Formy typu niegrzeczniejszy, najniegrzeczniejszy oznaczaj: bardziej niegrzeczny,
najbardziej niegrzeczny; formy za typu nie grzeczniejszy, nie najgrzeczniejszy: nie jest
grzeczniejszy, nie jest najgrzeczniejszy. Taka sama uwaga odnosi si do przyswkw.
O cznej pisowni por. 45.2. i 45.4.
[179] 46.10. Przed przyswkami wtedy, gdy partykua nie jest nie tylko zaprzeczeniem, ale
te wprowadza przeciwstawienie:
nie dobrze, ale wspaniale;
nie le, lecz dobrze;
nie mdrze, tylko gupio.
O szczeglnych przypadkach pisowni rozdzielnej zob. 46.13.
[180] 46.11. Przed rzeczownikami wtedy, kiedy:
a) partykua nie jest nie tylko zaprzeczeniem, ale te wprowadza przeciwstawienie:
to nie matka, ale teciowa;
nie przyjaciel, ale twj wrg;
nie las, tylko puszcza;
anio nie czowiek;
anio nie kobieta;
narzeczona to jeszcze nie ona.
Czasami w zdaniu takiego przeciwstawienia brakuje, ale atwo si go domyli: To nie
przyjaciel, kto tak postpuje.
b) partykua nie, wystpujca midzy identycznymi formami, tworzy wyraenie uoglniajce
lub wskazujce na niepewno co do opisywanego obiektu:
Pogoda nie pogoda, pracowa trzeba.
wito nie wito, zawsze ubiera si elegancko.
Spojrza na mnie przenikliwym wzrokiem ten jej m nie m.
c) partykua nie wystpuje po przyswkach bynajmniej i wcale dla podkrelenia
prawdziwoci sdu wbrew przypuszczeniom, e mogoby by inaczej:
Napadu dokonaa grupa uzbrojonych mczyzn, bynajmniej nie amatorw.
Wcale nie szczcie zdecydowao o wygranej.
d) s one poprzedzone wyraeniem gdyby nie:
Gdyby nie przychylno ssiadw, nocowabym na klatce schodowej.
[181] 46.12. Przed rzeczownikami uytymi w funkcji orzecznika:
Nie sztuka gniewa si.
Nie koniec jeszcze tych nowin.
Nie grzech tak dokucza?
Nie wstyd ci tak baagani?
Nie strach ci opuci Polsk?
Nie szkoda ci tego wyjazdu?
Nie sposb ich do tego namwi.
[182] 46.13. Przed przymiotnikami i imiesowami przymiotnikowymi wtedy, kiedy:
a) partykua nie jest nie tylko zaprzeczeniem, ale te wprowadza przeciwstawienie:
nie czarne, ale biae;
nie dobry wybieg, lecz wprost idealny;
nie rozpiowany, tylko rozcity.
b) partykua nie, wystpujca midzy identycznymi formami, tworzy wyraenia uoglniajce
lub wskazujce na niepewno co do opisywanego obiektu:
Samochd stary nie stary, najwaniejsze, e jeszcze na chodzie.
Skd pochodzi ten znajomy nie znajomy jegomo?
c) partykua nie konfrontuje dwa stany rzeczy bd te dwie cechy, aby wyeksponowa jeden
(jedn) z nich:
Sytuacja jest za, ale nie beznadziejna.
Bya wysoka, lecz nie szczupa.
Jest oszczdny, ale nie skpy.
d) partykua nie wystpuje po przyswkach bynajmniej i wcale dla podkrelenia
prawdziwoci sdu wbrew przypuszczeniom, e mogoby by inaczej:
Urzdniczka, bynajmniej nie opryskliwa, szybko mnie obsuya.
Wcale nie mieszny ten art.
e) s one poprzedzone wyraeniem gdyby nie:
Gdyby nie szybka reakcja ratownika, dziecko by utono.
Te same reguy odnosz si take do pisowni partykuy nie z przyswkami
odprzymiotnikowymi zob. 46.10.
O cznej pisowni nie z przymiotnikami zob. 45.2.
VI. UYCIE CZNIKA
47. PISOWNIA WYRAZW TYPU pseudo-Polak, eks-Amerykanin
48. PISOWNIA NAZW MIEJSCOWOCI TYPU Bielsko-Biaa
49. PISOWNIA NAZWISK ZOONYCH TYPU Mortkowicz-Olczakowa (...)
50. PISOWNIA PRZYMIOTNIKW ZOONYCH TYPU biao-czerwony
51. PISOWNIA Z CZNIKIEM DWUCZONOWYCH RZECZOWNIKW TYPU laska-
parasol (...)
52. PISOWNIA POCZE WYRAZOWYCH Z CZONAMI niby-, quasi-
53. INNE PRZYKADY PISOWNI Z CZNIKIEM
47. PISOWNIA WYRAZW TYPU pseudo-Polak, eks-Amerykanin
[183] Wymienione w tytule przedrostki pisze si zawsze cznie z rzeczownikami i
przymiotnikami, ktre nie s nazwami wasnymi. W wypadku poczenia tych przedrostkw z
nazwami wasnymi: nazwiskami, nazwami czonkw narodw, nazwami pastw itp., czyli
wyrazami pisanymi wielk liter, po tych przedrostkach stosuje si cznik, np.
arcy-Europejczyk, eks-Amerykanin (= byy Amerykanin), post-Jugosawia, pseudo-Polak,
super-Polak, ultra-Murzyn.
O pisowni cznej tych przedrostkw zob. 33.
48. PISOWNIA NAZW MIEJSCOWOCI TYPU Bielsko-Biaa, wieradw-Zdrj,
Warszawa-rdmiecie
[184] Jeli nazwa miejscowa skada si z dwu lub wicej czonw rzeczownikowych, ktre
wsplnie identyfikuj jednostk administracyjn lub/i geograficzn, a wic miejscowo lub
jej cz, stosuje si cznik, np.
Boguszw-Gorce, Busko-Zdrj, Czechowice-Dziedzice, Golub-Dobrzy, Katowice-Bogucice,
Kdzierzyn-Kole, Konstancin-Jeziorna, Krakw-Paszw, Ldek-Zdrj, Wrocaw-Nowy
Dwr.
UWAGA 1: To zalecenie jest zgodne z Wykazem urzdowym nazw miejscowoci w
Polsce, a funkcja cznika przyczynia si do wzgldnie jednolitego traktowania nazw o
rnej genezie.
UWAGA 2: Nie piszemy z cznikiem nazw miejscowych, w ktrych pierwszym czonem s
wyrazy: Kolonia, Osada, Osiedle, np. Kolonia Ostrw, Osada Konin, Osiedle Wilga.
49. PISOWNIA NAZWISK ZOONYCH TYPU Mortkowicz-Olczakowa, Doga-
Mostowicz
[185] W nazwiskach tego typu oba czony s wzgldem siebie rwnorzdne. Stosuje si w
nich cznik. Odnosi si to take do wypadkw, kiedy jeden z czonw nazwiska jest
pseudonimem, np.
Boy-eleski, Czerny-Stefaska, Drucki-Lubecki, Grot-Rowecki, Hesse-Bukowska, Nowak-
Jezioraski, Pobg-Malinowski, Rydz-migy, Rymwid-Mickiewiczowa.
Tak samo zapisuje si poczenie dwu (lub nawet wicej) nazwisk okrelajcych rne osoby,
ktre s wsplnie autorami jakiego odkrycia, wynalazku lub dziea, np. prawo Joulea-
Lenza, waga Mohra-Westphala.
50. PISOWNIA PRZYMIOTNIKW ZOONYCH TYPU biao-czerwony
[186] Przymiotniki zoone z dwch czonw rwnorzdnych znaczeniowo piszemy zawsze z
cznikiem. Wyznacznikiem formalnym moe tu by spjnik i, ktry podstawiamy zamiast
cznika. Np. flaga biao-czerwona (biaa i czerwona), Akademia Grniczo-Hutnicza
(grnicza i hutnicza), kraj przemysowo-rolniczy (przemysowy i rolniczy). Tak samo z
cznikiem piszemy przymiotniki zoone z wicej ni dwch czonw rwnorzdnych, np.
biao-czerwono-niebieski (= i biay, i czerwony, i niebieski), sownik polsko-francusko-
hiszpasko-woski, a take przymiotniki trjczonowe, w ktrych dwa pierwsze czony s
bliszym okreleniem trzeciego, np. staro-cerkiewno-sowiaski (= starocerkiewna ga
jzykw sowiaskich), pnocno-wschodnio-polski (= dotyczcy Polski pnocno-
wschodniej).
O pisowni bez cznika przymiotnikw zoonych zob. 26.
51. PISOWNIA Z CZNIKIEM DWUCZONOWYCH RZECZOWNIKW TYPU
laska-parasol, awa-st, pralka-suszarka, kupno-sprzeda, cud-dziewczyna
[187] 51.1. Z cznikiem pisze si zestawienia rzeczownikowe o czonach rwnorzdnych,
ktre oznaczaj rwnowane cechy lub funkcje osoby lub przedmiotu, np. fryzjerka-
kosmetyczka to osoba wykonujca rwnoczenie dwa zawody wyznaczone czonami
zestawienia, laska-parasol to przyrzd penicy rwnorzdnie funkcje laski i parasola.
51.2. W rzeczownikach zoonych z dwch rnych czonw znaczeniowo nierwnorzdnych
piszemy wyjtkowo cznik wtedy, gdy kolejno tych czonw zostaa przestawiona, np.
herod-baba, cud-dziewczyna, czar-ziele, cud-dieta. Coraz wicej takich konstrukcji pojawia
si w polszczynie pod wpywem jzyka angielskiego. Ich pisownia jest niejednolita, dlatego
kady przykad naley traktowa indywidualnie i sprawdza w sowniku.
O zestawieniach typu inynier elektryk, lekarz internista, dieta cud zob. 25.
52. PISOWNIA POCZE WYRAZOWYCH Z CZONAMI niby-, quasi-
[188] W poczeniach tych stosuje si cznik, np.
niby-Amerykanin, niby-artysta, niby-czowiek, niby-Francuz, niby-gotyk, niby-ludowy, niby-
orientalny, niby-romantycznie, quasi-deficyt, quasi-nauka, quasi-opiekun, quasi-Polak, quasi-
umysowy.
UWAGA 1: Niby w terminach przyrodniczych pisze si cznie, np. nibybona, nibyjagoda,
nibykos, nibyli, nibynki, nibytorebka, podobnie jak w terminie astronomicznym
nibygwiazda.
UWAGA 2: Naley odrni czstk niby-, pisan z cznikiem, wskazujc na pozory bycia
kim lub czym innym, np. niby-demokratyczny (= pozornie demokratyczny) od przyimka
niby (pisanego rozcznie), wystpujcego w funkcji porwnawczej: mikki niby gbka,
posta niby nieznajoma, ale gos nieobcy.
53. INNE PRZYKADY PISOWNI Z CZNIKIEM
Ponadto stosuje si cznik:
53.1. W parach wyrazw wystpujcych zawsze razem
53.2. W wyraeniach, w ktrych wystpuje dwukrotnie przymiotnik zoony (...)
53.3. W wyrazach zoonych z liczb lub liter w pierwszej czci
53.4. W przeciwstawieniach logicznych, w ktrych czon drugi czon jest pisany wielk liter
53.5. W wyrazach utworzonych od skrtowcw
53.6. Przed kocwkami -(e)m, -(e) itp. po formach innych ni czasownikowe
53.7. W wyrazach zoonych z liczebnika p i rzeczownika, ktry jest nazw wasn
53.8. Podzia wyrazu w miejscu cznika
[189] 53.1.1. W parach wyrazw podobnie brzmicych wystpujcych zawsze razem,
majcych charakter zestawie rwnorzdnych np.
czary-mary, esy-floresy, gadu-gadu, hokus-pokus, kogel-mogel, koszaki-opaki, apu-capu,
pif-paf!, rach-ciach, raz-dwa (=szybko), stuku-puku, szuru-buru.
53.1.2. W parach wyrazw majcych charakter tautologii, np. aby-aby, ani-ani, baba-jaga,
baba-jdza, tu-tu.
[190] 53.2. W wyraeniach, w ktrych wystpuje dwukrotnie przymiotnik zoony, rnicy
si tylko pierwszym czonem, np.
mao- i redniorolny, jedno- i dwutygodniowe wczasy, krtko- i dugoterminowy kredyt.
[191] 53.3. W wyrazach zoonych z liczb lub liter w pierwszej czci, np.
3-majowy, 10-zotowy, XX-lecie, 20-lecie, 80-letni;
n-liniowy, x-procentowy, po raz n-ty.
[192] 53.4. W przeciwstawieniach logicznych, w ktrych czon drugi jest pisany wielk liter,
np.
nie-Polak, nie-Turek, nie-Molierowska (komedia), nie-Szekspirowski (dramat); por. 46.11.
[193] 53.5. Dla zaznaczenia granicy midzy podstaw sowotwrcz i przyrostkiem w
wyrazach utworzonych od skrtowcw, np.
PTTK-owski, PSL-owiec (ale: petetekowski, peeselowiec),
oraz przed kocwk fleksyjn w odmiennych skrtowcach, np.
PWN-u, PWN-owi, PWN-em, PWN-ie.
[194] 53.6. Moemy stosowa cznik przed kocwkami -(e)m, -(e), -(e)my, -(e)cie po
formach innych ni czasownikowe, np.
komu- to zdradzia? parasola-m nie zabra, tam-ecie jeszcze nie byli.
[195] 53.7. W wyrazach zoonych z liczebnika p i rzeczownika, ktry jest nazw wasn:
p-Polka, p-Meksykanin,
ale: p Polka, p Francuzka, np. Moja ssiadka jest p Polk, p Francuzk (= w poowie
Polk, w poowie Francuzk).
[196] 53.8. Jeeli wyraz zawierajcy cznik jest dzielony w miejscu cznika podczas
przenoszenia do nastpnego wiersza, to dla wikszej jednoznacznoci naley przenie ten
cznik do nastpnego wiersza, stawiajc znak przeniesienia na kocu poprzedniego wiersza,
np.
koszaki-
-opaki.
VII. DZIELENIE WYRAZW
54. ZASADY DZIELENIA WYRAZW
54. ZASADY DZIELENIA WYRAZW
54.1. Uwagi oglne
54.2. Jednostki niepodzielne
54.3. Podzielno grup spgoskowych
54.4. Oddzielanie przedrostka od rdzenia
54.5. Przenoszenie wyrazw zoonych
54.6. Podzia grupy spgoskowej zoonej z dwu jednakowych liter
54.7. Dzielenie grup spgoskowych na granicy rdzenia i przyrostka
54.8. Inne uwagi dotyczce przenoszenia wyrazw
[197] 54.1. Uwagi oglne
Dzielenie wyrazw przy przenoszeniu do nastpnego wiersza opieramy w ortografii polskiej
na dwu kryteriach: fonetycznym i morfologicznym. Wedug kryterium fonetycznego
przenosimy czci wyrazw zgodnie z ich podziaem na sylaby, np.
kuzynowie, narada, uprowadzi, zadecydowa.
Kryterium morfologiczne nakazuje przenoszenie wyrazu w miejscu jego podzielnoci na
rdze i przedrostek, w wyrazach zoonych za w miejscu zoenia, np.
nadmiar, niedowad, odmowa, podrcznik, podway, pokad, porwa, zapata;
gryzipirek, krasnoludek, piorunochron, Wielkanoc, wodogrzmot.
[198] 54.2. Jednostki niepodzielne
Nie dzielimy:
a) wyrazw jednosylabowych, np. jk, krzyk, lk, pacz, ws;
b) pocze literowych oznaczajcych jedn gosk, np. dz, d, dzi, d, cz, sz, ch, rz;
c) dwugosek au, eu nalecych do jednej sylaby, np. astronauta, autor, europejski,
neurologia, propedeutyka, pseudonim, terapeuta, ale: nauka, Morfeusz, sabeusz, gdy
samogoski te nale do rnych sylab;
d) pocze skadajcych si kolejno: z litery oznaczajcej spgosk, litery i oznaczajcej
zmikczenie tej spgoski oraz litery oznaczajcej samogosk, np. dzieci, miasto, siedzie,
zaniesie, zapity.
[199] 54.3. Podzielno grup spgoskowych
a) grup spgosek mona w caoci przenie do nastpnego wiersza lub podzieli dowolnie,
pamitajc jednak, e co najmniej jedna ze spgosek powinna znale si w drugiej,
przenoszonej czci wyrazu, np.
iskra, iskra, iskra, ale nie: iskra
warstwa, warstwa, warstwa, ale nie: warstwa;
b) w obrbie grup spgoskowych, ktrych nie dotycz zasady morfologiczne (zob. 54.4.1.,
54.2.), zaleca si wybr takiego punktu podziau, aby grupa spgosek przenoszona do
nastpnego wiersza moga rozpoczyna jaki polski wyraz, np.
ocembrowa, ocembrowa, ale nie: ocembrowa, gdy nie ma polskiego wyrazu
rozpoczynajcego si od grupy spgosek mbr.
[200] 54.4. Oddzielanie przedrostka od rdzenia
54.4.1. W wypadku oddzielania przedrostka od rdzenia kryterium morfologiczne traktujemy
jako nadrzdne wobec fonetycznego wtedy, gdy podzia wyrazu na sylaby nie pokrywa si z
podziaem na czstki morfologiczne. Wwczas obowizkowo oddzielamy przedrostek od
rdzenia, jeli jest to przedrostek rodzimy i jeli jest on wyranie jako przedrostek odczuwany.
Dotyczy to zarwno przedrostkw zakoczonych na spgosk (bez-, nad-, naj-, ob-, od-,
pod-, przeciw-, przed-, roz-, wes-, wez-), np.
bezbronny, nadwraliwy, najuprzejmiejszy, obostrzenie, odwoa, podkad,
przeciwdziaa, przedszkole, rozpru, wesprze, wezbra,
jak i na samogosk (do-, na-, nade-, o-, obe-, po-, prze-, przy-, u-, wy-, za-), np.
doklei, nasuch, nastarczy, naderwa, oznajmienie, obeschn, podrze, przekrzycze,
przyszkolny, urwa, uzdolniony, wyprowadzi, zastrzeli.
UWAGA: Jeli przejrzysto podziau na przedrostek i rdze w dzisiejszej wiadomoci
jzykowej jest ju zatarta, mona grup spgosek podzieli w zasadzie dowolnie (por.
54.3.), np.
odwierny lub odwierny, obfity lub obfity, obok lub obok, otwr lub otwr.
Dopuci wic te moemy dzi podzia: obejmowa, obejrze, dojrzay, ujcie obok
podziau opartego na zasadzie morfologicznej: obejmowa, obejrze, dojrzay, ujcie.
54.4.2. W wyrazach obcych zaleca si t sam zasad oddzielania przedrostka od rdzenia.
Szczeglnie jest to uzasadnione w wypadku seryjnie powtarzajcych si przedrostkw, np.
ad-, anty-, de-, eks-, ekstra-, hiper-, hipo-, inter-, kontr-, post-, pro-, super-, trans-, ktrych
odrbno morfologiczna jest dziki temu wyranie odczuwana.
Jednak wobec moliwej niewiadomoci owej granicy morfologicznej dopuszcza si
przenoszenie wyrazw nieuwzgldniajce budowy sowotwrczej; naley jednak pamita, e
wiadczy to o mniej starannym przygotowaniu tekstu, np.
hiperatom (lepiej: hiperatom), inflacja (lepiej: inflacja), instrukcja (lepiej: instrukcja),
paramnezja (lepiej: paramnezja), sublimacja (lepiej: sublimacja).
[201] 54.5. Przenoszenie wyrazw zoonych
54.5.1. Wyrazy rodzime zoone z dwu lub wicej rdzeni dzielimy w miejscu zoenia.
Element czcy (-o-, -i-, -y-) pozostawiamy przy pierwszym czonie zoenia, np.
ciepokrwisty, maosolny, rdzawoczerwony, rdzeniomzgowie, drapichrust, pdziwiatr,
karygodny.
Niedopuszczalny jest podzia naruszajcy t granic.
54.5.2. W wypadku wyrazw obcych stosujemy t sam zasad, np.
fotografia, radioskop, radiospektroskopia, scyntygrafia.
Tutaj jednak dopuszczalny, cho stanowczo gorszy, jest podzia nieuwzgldniajcy miejsca
zoenia, np. demografia (lepiej: demografia), fotografia (lepiej: fotografia), radioskop
(lepiej: radioskop).
54.5.3. Zasada dzielenia wyrazw obcych w miejscu ich zoenia jest nadrzdna wobec
zasady dzielenia dwch jednakowych liter. Dzielimy wic tylko: Grassmann, Mannheim.
[202] 54.6. Obligatoryjnie dzielimy rwnie grup spgoskow zoon z dwu jednakowych
liter, np. arras, getto, idylla, kammy, panna, Sybilla, willa.
O wypadku niepodzielnoci grupy spgoskowej zoonej z dwu jednakowych liter por.
54.5.3. oraz 54.8.2.
[203] 54.7. Dzielenie grup spgoskowych na granicy rdzenia i przyrostka
Oddzielenie przyrostka od rdzenia nie zawsze jest atwe, a w wielu wyrazach bez wiedzy
jzykoznawczej wrcz niemoliwe. Dlatego dopuszczalne jest, cho uznane za gorsze,
przenoszenie wyrazw nieuwzgldniajce podziau morfologicznego. Zawsze jednak, gdy
granica ta jest czytelna, przenosimy grup spgosek nalec do przyrostka, oddzielajc j
od rdzenia, np. krakowski, kratka, sownik, sprztaczka. Podobnie te wskazane jest
oddziela wszystkie wyrane caoci znaczce w obrbie wyrazu, np. tabliczka (por. tablica)
i w zwizku z tym te: tabliczkowy (przyrostek -owy), gdy wyranie wyodrbnia si rdze
tablic(a).
[204] 54.8. Inne uwagi dotyczce przenoszenia wyrazw
54.8.1. Jednoliterowe spjniki i przyimki (a, i, u, w itd.) mog pozostawa na kocu wiersza
w tekcie cigym, natomiast w tytuach ksiek i ich rozdziaw winny by przenoszone do
nastpnego wiersza.
54.8.2. Kryterium morfologiczne jest nadrzdne wobec zasady rozdzielania jednakowych liter
i dwuznakw literowych, dlatego dzielimy na przykad uczcz, wyssa, por. 54.6.
54.8.3. W wyrazach utworzonych od skrtowcw literowych jest dozwolone dzielenie tylko
na granicy nazw poszczeglnych liter: peeselowiec, nie peeselowiec.
54.8.4. Niedopuszczalne jest dzielenie wyrazw niezgodne z podanymi reguami i
zaleceniami; szczeglnie naley przestrzec przed bdami w dzieleniu bdcymi
konsekwencj komputerowego zautomatyzowania tej czynnoci.
VIII. PISOWNIA SKRTW I SKRTOWCW
55. REGUY SKRACANIA WYRAZW
56. SKRTOWCE
55. REGUY SKRACANIA WYRAZW
55.1. Stawia si kropk po skrcie, ktry jest pocztkow liter (...)
55.2. Skrty podwojone dla oznaczenia liczby mnogiej
55.3. Skrt nazwy dwu- lub wielowyrazowej, gdy wyrazy nastpne rozpoczynaj sie od
spgoski
55.4. Skrt nazwy dwu- lub wielowyrazowej, gdy drugi wyraz lub ktry z nastpnych
rozpoczyna si od samogoski
55.5. Skrt obcych nazw wielowyrazowych
55.6. Skrty obcych jednostek monetarnych
55.7. Skrty polskich jednostek monetarnych
55.8. Skrty jednostek miar i wag
55.9. Skrty skadajce si z pierwszej i ostatniej litery wyrazu skracanego
55.10. Skrty uywane w matematyce i fizyce
55.11. Symbole nazw pierwiastkw chemicznych
55.12. Skrty nazw gwiazdozbiorw i ksig biblijnych
55.13. Skrty wojskowe
[205] 55.1. Stawia si kropk po skrcie, ktry jest pocztkow liter lub pocztkowymi
literami skrconego wyrazu, np.
skrty rodzime: a. (= albo), g. (= godzina), n. (= nad), o. (= ojciec), p. (= pan, pani), r. (= rok,
rodzaj), s. (= strona, siostra, syn), t. (= tom, tempo, tenor), al. (= aleja), b. (= bogosawiony),
dyr. (= dyrektor), godz. (= godzina), hr. (= hrabia), jun. (= junior), lic. (= licencjat), mies. (=
miesic), ob. (= obywatel), os. (= osiedle), pl. (= plac, plan, plansza), por. (= porwnaj), prof.
(= profesor), ryc. (= rycina), ul. (= ulica), zob. (= zobacz), e. (= eski);
skrty obce: a. (= ac. anno w roku), s. (= ac. sanctus wity), v. (= 1. ac. vel albo,
2. ac. versus wiersz, 3. ac. verte! odwr kartk!, 4. ac. vide zobacz, patrz), al. (=
1. ac. a linea od nowego wiersza, 2. ac. alias inaczej, czyli), ib. a. ibid. (= ac. ibidem
tame), pl. (= ac. pluralis liczba mnoga).
UWAGI:
1) W jzyku polskim skrt pojedynczego wyrazu koczy si na spgosk. Do wyjtkw
nale: a. (= albo), o. (= ojciec) oraz skrty zapoyczone, np. ha (= hektar).
2) Jeli skrt koczy si na spgosk mikk, ktrej mikko oznaczona jest w wyrazie
nieskrconym liter i, np. godzina, junior, miesic, osiedle, rycina, to w skrcie mikko ta
nie jest zaznaczana: godz., jun., mies., os., ryc.
3) Jeli skrt koczy si na spgosk mikk, ktrej mikko zaznaczona jest w wyrazie
nieskrconym znakiem diakrytycznym, to w skrcie take znak ten pozostawiamy: e. (=
eski).
4) W tekcie skrty piszemy tym samym rodzajem pisma co inne wyrazy, tzn. w rodku
zdania nie uywamy przy zapisie skrtu kursywy, nie stosujemy take wielkich liter.
5) Jest wiele skrtw wieloznacznych: pisane tak samo, znacz co innego. Por. np. skrty: s.,
al., v. Ich znaczenie odczytujemy z kontekstu, w jakim zostay uyte.
6) Jeli skrt koczy wypowiedzenie, to jego kropka jest jednoczenie kropk koczc to
wypowiedzenie, np. To jest spka z o.o.
[206] 55.2. Dla oznaczenia liczby mnogiej stosujemy skrty podwojone. W tym celu skrty
jednoliterowe czymy, stawiajc na kocu kropk, np.
oo. (= ojcowie), pp. (= pastwo), ss. (= strony, siostry, synowie);
skrty dusze powtarza si i po kadym z nich stawia kropk, np.
dyr. dyr. (= dyrektorzy), kol. kol. (= koledzy), prof. prof. (= profesorowie).
W przypadkach zalenych zarwno w liczbie pojedynczej, jak i liczbie mnogiej nie dodajemy
kocwek fleksyjnych, np.
Z prof. (= profesorem) Kowalskim pojechalimy na konferencj do Parya;
Informacja dla prof. prof. (= profesorw) Kowalskiego i Nowaka.
UWAGA: Skrty mgr, dr, prof., in. itp. stawiamy tylko przed nazwiskami i nie uywamy ich
jako samodzielnych wyrazw.
[207] 55.3. Stawia si tylko jedn kropk po skrcie nazwy dwu- lub wielowyrazowej, jeeli
wyrazy nastpne rozpoczynaj si od spgoski, np.
bm. (= biecego miesica), ds. (= do spraw), cdn. (= cig dalszy nastpi), itd. (= i tak dalej),
itp. (= i tym podobne), jw. (= jak wyej).
UWAGA: W nielicznych przypadkach stawia si kropk po skrcie kadego wyrazu dla
odrnienia dwch podobnych zapisw, np. br. (= biecego roku), ale: b.r. (= bez roku; brak
roku wydania).
[208] 55.4. Jeli w nazwie dwu- lub wielowyrazowej drugi wyraz lub ktry z nastpnych
rozpoczyna si od samogoski, to skrt tej nazwy ma kropk po skrcie kadego wyrazu, np.
b.u. (= bez uwag), c.o. (= centralne ogrzewanie), m.in. (= midzy innymi), n.e. (= naszej a.
nowej ery), o.o. (= ograniczona odpowiedzialno), p.o. (= penicy obowizki).
[209] 55.5. W skrtach obcych nazw wielowyrazowych zasadniczo kropk stawia si po
kadym wyrazie, np.
a.c. (= ac. anno currente w roku biecym), a.i. (= ac. ad interim tymczasowo,
zastpczo), a.m. (= ac. ante meridiem przed poudniem), a.t. (= ac. a tergo od tyu,
uoony w porzdku alfabetycznym ostatnich liter wyrazw), e.i. (= ac. eo ipso tym
samym, dlatego), l.c. (= ac. loco citato w miejscu cytowanym), o.c., op.cit. (= ac. opus
citatum, opere citato dzieo cytowane, w cytowanym dziele),
ale: ac (= ac. a capite od gowy, od pocztku wiersza), at (= atmosfera techniczna
jednostka cinienia).
[210] 55.6. Stawia si kropk po skrtach obcych jednostek monetarnych, np.
dol. (= dolar), kop. (= kopiejka), kor. (= korona), pes. (= peseta).
[211] 55.7. Nie stawia si kropki po skrtach polskich jednostek monetarnych: z (= zoty), gr (=
grosz).
[212] 55.8. Nie stawia si kropki po skrtach jednostek miar i wag (maj one przewanie
charakter midzynarodowy), np.
a (= ar), dag (= dekagram), g (= gram), ha (= hektar), kg (= kilogram), kp (= kilopond), l (=
litr), m (= metr).
[213] 55.9. Nie stawia si kropki po skrtach skadajcych si z pierwszej i ostatniej litery
wyrazu skrconego, jeli ten skrt ma form mianownika, np.
dr (= doktor), nr (= numer), wg (= wedug).
Rwnie nie stawia si kropki po skrtach skadajcych si z pierwszej i ostatniej litery oraz
jednej z liter rodkowych oznaczajcych spgosk, np.
mgr (= magister), mjr (= major), pk (= pukownik).
55.9.1. Stawia si kropk, jeli tego typu skrt ma form inn ni mianownik, np.
Podaj to dr. Nowakowi. Nie zdaem egzaminu u dr. Nowaka. Byem na spotkaniu z mgr.
Kwiatkowskim. Wyraa si dobrze o pk. Kowalskim. Czytaem ten artyku w drugim nr.
Poradnika Jzykowego.
Zamiast stawiania kropki po skrtach w przypadkach zalenych moemy je zapisa w takiej
formie:
Podaj to drowi Nowakowi. Nie zdaem egzaminu u dra Nowaka. Byem na spotkaniu z mgrem
Kwiatkowskim. Wyraa si dobrze o pku Kowalskim. Czytaem ten artyku w 2. nrze
Poradnika Jzykowego.
55.9.2. Po skrtach tego rodzaju odnoszcych si do kobiet kropki nie stawiamy, np.
Podaj to dr Nowak. Nie zdaem egzaminu u dr Nowak. Byem na spotkaniu z mgr
Kwiatkowsk.
55.9.3. Dla oznaczenia liczby mnogiej zapisujemy skrt dwa razy bez stawiania kropek, np.
dr dr (= doktorowie), mgr mgr (= magistrzy), mjr mjr (= majorowie).
UWAGA: Skrty te moemy zapisa take w takiej formie: drowie, drzy (= doktorowie,
doktorzy), mgrzy, mgrowie (= magistrzy, magistrowie), mjrowie (= majorowie).
W przypadkach zalenych albo uywamy form typu drw, mjrach, albo stawiamy kropk po
kadym skrcie (i nie oddzielamy tych skrtw przecinkiem), np. Wysuchano opinii dr. dr.
Jana Wrbla i Zbigniewa Ziby.
[214] 55.10. Nie stawia si kropki po skrtach uywanych w matematyce i fizyce (maj one
charakter midzynarodowy), np.
A (= amper), cos (= kosinus), cosec (= kosekans), log (= logarytm), P (= puaz), R (= rentgen),
s (= droga), t (= czas), v (= prdko).
[215] 55.11. Nie stawia si kropki w symbolach nazw pierwiastkw chemicznych (maj one
charakter midzynarodowy), np.
Ac (= aktyn), P (= fosfor), Ra (= rad).
[216] 55.12. Nie stawia si kropki po skrtach nazw gwiazdozbiorw i ksig biblijnych, np.
UMa (= ac. Ursa Maior Wielka Niedwiedzica), UMi (= ac. Ursa Minor Maa
Niedwiedzica), Com (= ac. Coma Berenices Warkocz Bereniki), Ag (= Ksiga
Aggeusza), Am (= Ksiga Amosa).
[217] 55.13. Nie stawia si kropki po wikszoci skrtw wojskowych, np.
ckm (= ciki karabin maszynowy), rkm (= rczny karabin maszynowy), pm (= pistolet
maszynowy).
UWAGA: W pisowni skrtw nie naley uywa znakw nieliterowych, np. Sulejw n/Pilic
zamiast Sulejw nad Pilic albo Sulejw n. Pilic. Naley take unika zapisw w/g, d/s
zamiast wg, ds. albo wedug, do spraw. Wyjtkiem s tu skrty okrelajce rodzaje statkw
typu M/s a. m/s (ang. motor ship statek motorowy).
56. SKRTOWCE
56.1. Kropka w pisowni skrtowcw
56.2. Wielkie i mae litery w pisowni skrtowcw
56.3. Pomijanie w skrtowcach niektrych elementw wystpujcych w penych nazwach
A. Oznaczanie odmiany skrtowcw. Zasady oglne
B. Pisownia skrtowcw. Zasady szczegowe
[218] 56.1. Kropka w pisowni skrtowcw
W skrtowcach rodzimych i obcych przyswojonych nie stawiamy kropki, np. FSO, UJ, USA
(mimo ang. U.S.A.), PS (mimo ac. P.S.), PZMot, MKOl.
[219] 56.2. Wielkie i mae litery w pisowni skrtowcw
O uyciu w pisowni skrtowcw wielkich i maych liter zob. 18.32.
[220] 56.3. Pomijanie w skrtowcach niektrych elementw wystpujcych w penych
nazwach:
a) w skrtowcu moe by pominity przyimek, np. BBWR (= Bezpartyjny Blok Wsppracy z
Rzdem), TOZ (= Towarzystwo Opieki nad Zwierztami);
b) w skrtowcu zawsze pomijamy przecinek lub cznik, np. MOZNiL (= Ministerstwo
Ochrony rodowiska, Zasobw Naturalnych i Lenictwa), AGH (= Akademia Grniczo-
Hutnicza);
c) z dwuznakw literowych rz, sz, cz i trjznaku dzi oznaczajcych jedn gosk
pozostawiamy w skrtowcu tylko pierwsz liter, np. RP (= Rzeczpospolita Polska), WSP (=
Wysza Szkoa Pedagogiczna), PCK (= Polski Czerwony Krzy), MDM (= Marszakowska
Dzielnica Mieszkaniowa);
WYJTKI: DzURP a. Dz.U. RP (= Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej), DSzW (=
Dzielnicowy Sztab Wojskowy), WSzW (= Wojewdzki Sztab Wojskowy w odrnieniu od
WSW = Wojskowa Suba Wewntrzna).
Zawsze jednak zachowujemy w skrtowcach dwuznak ch, np. ChRL, ZChN, BCh. Litera c
peni w skrtowcach inne funkcje: oznacza spgosk [c] CPN oraz spgosk [cz]
PCK.
A. Oznaczanie odmiany skrtowcw. Zasady oglne
1. Jeli skrtowiec si odmienia
2. Jeli skrtowiec ma charakter rzeczownika i koczy si ma liter
[221] 1. Jeli skrtowiec si odmienia, zaznaczamy to w pisowni w nastpujcy sposb: GOPR-u,
GOPR-em; KOR-u, KOR-owi; do PAN-u, czyli kocwk fleksyjn piszemy zawsze ma liter i
oddzielamy j od tematu cznikiem.
2. Jeli skrtowiec ma charakter rzeczownika i koczy si ma liter, to przed kocwkami
fleksyjnymi nie stosuje si cznika, np. Cepelia, Cepeli, o Cepelii; Desa, do Desy, w Desie;
Elektrim, Elektrimu, o Elektrimie.
B. Pisownia skrtowcw. Zasady szczegowe
1. Kocwka fleksyjna po spgoskach twardych
2. Po spgoskach mikkich oznaczanych dwuznakami, np. mi, ni (...)
3. Skrtowce typu GOPR, KOR w przypadkach zalenych (...)
4. Pojawiajce si w zakoczeniu d (...)
5. Skrtowce zakoczone liter Z wymawian jako [zet], np. ONZ, (...)
6. Skrtowce zakoczone na T i (...)
7. Skrtowce zakoczone w mianowniku liczby pojedynczej na -x (...)
8. Odmian zakoczonych na -A skrtowcw typu EFTA, SABENA (...)
9. Skrtowce typu MKOl, PZMot (...)
[222] 1. Kocwk fleksyjn po spgoskach twardych piszemy ma liter i oddzielamy od tematu
cznikiem: do RFN-u, w PSL-u.
[223] 2. Po spgoskach mikkich oznaczanych dwuznakami, np. mi, ni, fi, piszemy: o WAM-ie, w
PAN-ie, o ZChN-ie, w RAF-ie.
[224] 3. Skrtowce typu GOPR, KOR w przypadkach zalenych przybieraj nastpujc posta: do
KOR-u, do GOPR-u, ale w KOR-ze, w GOPR-ze, czyli pojawiajce si rz zapisujemy jako R-z.
[225] 4. Pojawiajce si w zakoczeniu d zapisujemy jako D-zi: w SAPD-zie (= System
Automatycznego Przetwarzania Danych).
[226] 5. Skrtowce zakoczone liter Z wymawian jako [zet], np. ONZ [o-en-zet], MSZ [em-
es-zet], zapisujemy w odmianie nastpujco: ONZ, do ONZ-etu, w ONZ-ecie; MSZ, do MSZ-
etu, w MSZ-ecie.
Ta regua obejmuje rwnie skrtowce zakoczone liter J wymawian jako [jot], np. UJ [u-
jot], PTJ [pe-te-jot]: UJ, z UJ-otu, o UJ-ocie; PTJ, do PTJ-otu, o PTJ-ocie.
[227] 6. Skrtowce zakoczone na T i przybieraj w odmianie nastpujce postaci: GOT, GOT-u, o
Gocie; NOT, NOT-u, o Nocie; ZI, ZI-u, o Zile. W miejscowniku wielk liter piszemy tylko na
pocztku, a kocwki fleksyjnej nie oddzielamy od tematu cznikiem.
[228] 7. Skrtowce zakoczone w mianowniku liczby pojedynczej na -x przybieraj w przypadkach
zalenych rodzime zakoczenie -ks- albo utrzymuj w zapisie tematyczne -x-: Pewex, z Peweksu, w
Peweksie albo z Pewexu, w Pewexie (por. Aneks I, p. 5.).
[229] 8. Odmian zakoczonych na -A skrtowcw typu EFTA, SABENA zapisujemy w
dwojaki sposb:
Efta, Efty, Efcie, Eft; Sabena, Sabeny, Sabenie, Saben;
EFTA, EFT-y, Efcie, EFT-; SABENA, SABEN-y, SABEN-ie, SABEN-.
[230] 9. Skrtowce typu MKOl, PZMot zapisujemy w odmianie nastpujco: MKOl-u, MKOl-owi,
MKOl-em; PZMot-u, PZMot-owi, PZMot-em, PZMocie.
IX. PISOWNIA NAZW WASNYCH
57. UWAGI WSTPNE
58. PISOWNIA NAZWISK POLAKW POSTACI HISTORYCZNYCH
59. PISOWNIA OBCYCH NAZW WASNYCH. UWAGI WSTPNE
60. PISOWNIA IMION
61. ODMIANA IMION
62. ODMIANA NAZWISK. UWAGI OGLNE
63. ODMIANA I PISOWNIA NAZWISK ESKICH
64. ODMIANA I PISOWNIA NAZWISK MSKICH
65. NAZWISKA ANGIELSKIE I FRANCUSKIE
66. ODMIANA NAZWISK ANGIELSKICH I FRANCUSKICH
67. NAZWISKA NIEMIECKIE
68. NAZWISKA WOSKIE
69. NAZWISKA WGIERSKIE
70. ODMIANA I PISOWNIA OBCYCH NAZW GEOGRAFICZNYCH
71. ZAPISYWANIE SOWIASKICH NAZW WASNYCH ZAWIERAJCYCH
SWOISTE ZNAKI ACISKIE
72. PISOWNIA ACISKICH NAZW WASNYCH
73. PISOWNIA GRECKICH NAZW WASNYCH
74. ZASADY POLSZCZENIA IMION I NAZW GRECKICH
57. UWAGI WSTPNE
Nazwy wasne wyrniaj si tym, e wskazuj na jednostki, podczas gdy nazwy pospolite
su do oznaczania grup jednostek. W zwizku z tym, e maj funkcj indywidualizujc,
piszemy je wielk liter. Jest to pierwsza regua dotyczca pisowni nazw wasnych (zob. 18.).
Drug regu sformuujemy nastpujco: zasady dotyczce pisowni nazw pospolitych dotycz
rwnie pisowni nazw wasnych.
Nie rozwizuje to, niestety, wszystkich problemw zwizanych z ortografi nazw tego
rodzaju. Zanim je wskaemy, musimy zaznaczy, e gwne trudnoci dotycz pisowni i
odmiany nazw osobowych i geograficznych. Inne nazwy wasne, np. nazwy zwierzt,
plemion, przedmiotw, nie sprawiaj na og wikszych trudnoci w odmianie i ortografii, a
dwie powysze zasady, uzupenione o szczegowe przepisy, ktre przedstawilimy w
rozdziale IV (Wielkie i mae litery), powinny w wikszoci wypadkw wystarczy.
Ze wzgldu na indywidualny charakter nazwisk w naszym sowniku podajemy ich pisowni i
odmian, czc je z osobami ich wacicieli (o pewnych odstpstwach od tej zasady piszemy
w uwagach wstpnych do sownika ortograficznego), gdy podawanie szczegowych regu
dotyczcych pisowni jest w tym wypadku moliwe tylko w bardzo ograniczonym zakresie.
58. PISOWNIA NAZWISK POLAKW POSTACI HISTORYCZNYCH
[231] Nazwiska osb, ktre pojawiy si w dziejach Polski przed rokiem 1800, piszemy
zgodnie z dzisiejsz ortografi, a wic: Mikoaj Rej, Jan Zamojski (hetman i kanclerz z XVI
w.), Tadeusz Rejtan (pose sejmu rozbiorowego) itp. Wyjtek robimy dla nielicznych nazwisk
o pisowni mocno utrwalonej w spoecznej wiadomoci, np. Trembecki (Stanisaw poeta),
Kotaj (Hugo pisarz i polityk).
I odpowiednio nazwiska postaci historycznych dziaajcych po roku 1800 piszemy zgodnie
z wczesn pisowni. Dlatego napiszemy: Wadysaw Stanisaw Reymont, Jakub Gieysztor, a
take Andrzej Zamoyski (prezes Towarzystwa Rolniczego 18001874), ale Andrzej
Zamojski (kanclerz wielki koronny 17161792).
59. PISOWNIA OBCYCH NAZW WASNYCH. UWAGI WSTPNE
Zagadnienie, ktremu powicamy ten rozdzia, jest bardzo skomplikowane, gdy zasady
polszczenia nazw obcych zale od kilku czynnikw. Do najwaniejszych nale:
59.1. Zwyczaj jzykowy
59.2. Zasady transkrypcji i transliteracji
59.3. Wymagania systemu jzykowego
59.4. Pochodzenie nazwy wasnej a sposb zapisu i odmiany
[232] 59.1. Zwyczaj jzykowy. Wiele nazw wasnych zostao spolszczonych ju dawno i ta pisownia,
niezalenie od tego, czy jest zgodna z zasadami transkrypcji lub transliteracji, czy nie, musi zosta
zaakceptowana przez wszystkich uytkownikw jzyka polskiego. W tej grupie moemy wymieni
takie nazwiska, jak Szekspir, Waszyngton, Szopen, Russo, Wolter, Molier, Balzak. Natomiast wrd
nazw geograficznych Pary, Londyn, Akwizgran, Rzym, Mediolan, Wenecja i wiele innych.
[233] 59.2. Zasady transkrypcji i transliteracji. W sowniku podajemy odpowiednie objanienia i
tabele umoliwiajce zapis nazw pochodzcych z obcych jzykw, w ktrych stosuje si znaki
nieobecne w polskim alfabecie. W pracach naukowych oraz we wszystkich innych opracowaniach, od
ktrych damy maksymalnej cisoci zapisu, powinnimy stosowa transliteracj, ktra jest
najbardziej precyzyjna, a w wielu wypadkach unormowana, rwnie na mocy norm
midzynarodowych (inne uwagi na ten temat zob. 75.).
[234] 59.3. Wymagania systemu jzykowego. W tym wypadku chodzi gwnie o to, e w jzyku
polskim jeli to tylko moliwe powinnimy odmienia obce nazwy wasne. Pojawia si w zwizku
z tym wiele problemw ortograficznych. Jak na przykad zapisa miejscownik od nazwisk Brandt,
Peirce? Poprawnymi formami s: o Brandcie, Peirsie (nie: Brandtcie, Peirceie).
[235] 59.4. Pochodzenie nazwy wasnej rwnie jest czynnikiem, ktry ma istotny wpyw na
sposb zapisu i odmiany. Anglosaskie imi Charles [Czarls] bdziemy odmienia Charlesa
[Czarlsa], Charlesie [Czarlsie]; francuskie imi o identycznej pisowni wymawiamy jednak
[Szarl], wic musi ono w takim razie by odmieniane tak: [Szarla, Szarlu], a zapisywane
Charlesa, Charlesu (por. 66.2.).
UWAGA: W nazwach arabskich czsto stosuje si w zapisach rodzajnik okrelony al- (i jego
odmiany: ad-, an-, ar-, as-, asz-, at-, az-). Z rzeczownikami pospolitymi piszemy go ma
liter, np. al-kaida (= baza), natomiast z nazwami wasnymi wielk, np. Al-Kaida (= Baza),
Al-Asad, An-Nasirijja. Jeli jednak nazwa wasna skada si z dwch elementw, to rodzajnik
przed drugim elementem piszemy ma liter: Hafiz al-Asad, Anwar as-Sadat.
60. PISOWNIA IMION
60.1. Imiona osb narodowoci polskiej
60.2. Pisownia imion, ze wzgldu na ich funkcj identyfikacyjn
60.3. Imiona yjcych wspczenie osb narodowoci innych ni polska
[236] 60.1. Imiona osb narodowoci polskiej naley pisa (bez wyjtku) zgodnie z zasadami
dotyczcymi nazw pospolitych. Dlatego te w razie zapoyczania imion wskazane jest zastpienie
znakw obcych rodzimymi, np. Violetta Wioleta (a. Wioletta), Roxana Roksana.
[237] 60.2. Pisownia imion, ze wzgldu na ich funkcj identyfikacyjn, musi odpowiada pewnym
wymogom prawnym. Nie mniej wana przy tym jest ich zgodno pod wzgldem pisowni z
odpowiednimi reguami jzykowymi. W razie wtpliwoci mona korzysta z wykazu ogaszanego
przez Komisj Kultury Jzyka Polskiej Akademii Nauk (dostpny w urzdach stanu cywilnego oraz w
czasopimie Jzyk Polski, rocznik LXIII (1983), nr 1-2); wykaz ten moe by aktualizowany. W naszym
sowniku ortograficznym podajemy pisowni i odmian wszystkich imion ze wspomnianego wykazu.
[238] 60.3. Imiona osb nam wspczesnych powinnimy pisa w oryginalnej postaci
graficznej, nawet wwczas, gdy te imiona maj polskie odpowiedniki, np. Georges
Pompidou, Federico Fellini, Antonio Gaudi, John Major, George Bush, Martin Luther King.
Nie dotyczy to jedynie imion uywanych w jzykach stosujcych alfabet inny ni aciski; w
takich wypadkach, zalenie od potrzeb, stosujemy transkrypcj lub transliteracj.
Wyjtek robimy dla imion osb, ktre dziaay lub rozpoczy dziaalno przed XX wiekiem,
piszemy wic Marcin (nie: Martin) Luter, Karol (nie: Karl) Marks, Henryk (nie: Henrik)
Ibsen, Aleksander (nie: Aleksandr) Puszkin, cho zwyczaj ten jest bardzo zrnicowany, gdy
oprcz formy Jerzy Waszyngton moemy te uy oryginalnej George Washington. Z kolei
zamiast Thomas Mann (pisarz dwudziestowieczny) mona pisa Tomasz Mann itp. Naley
jednak ostrzec przed uywaniem spolszczonego nazwiska i oryginalnego imienia, gdy i imi, i
nazwisko danej osoby ma polsk form; za niewskazan uznamy wic form Jean Jacques
Russo, lepiej Jan Jakub Russo albo Jean Jacques Rousseau.
Jednak w stosunku do wielu nazwisk postaci historycznych nie ma zwyczaju polszczenia
imion, mimo e byoby to moliwe, np. Carlo Goldoni, Claudio Monteverdi, Paul Czanne,
Charles Talleyrand, John Donne. Aby uatwi orientacj w tym zagadnieniu, w hasach
osobowych sownika podajemy spolszczone imi danej osoby, jeli jest uywane; jeli
przewaa tendencja do uywania imienia oryginalnego polski odpowiednik umieszczamy
w nawiasie.
61. ODMIANA IMION
61.1. Imiona polskie
61.2. Imiona obce
[239] 61.1. Wszystkie imiona polskie powinny by odmieniane (jedyny wyjtek: Beatrycze). Imiona
odmieniamy, korzystajc z wzorca odmiany wyrazw pospolitych o podobnie zakoczonym temacie.
[240] 61.2. W odniesieniu do imion obcych stosujemy nastpujce zasady:
a) Odmieniaj si wszystkie imiona eskie zakoczone na samogosk -a, np. Cynthia
(Cynthii, Cynthi), Linda (Lindzie, Lind), Martha (Marcie, Marth), Ornella (Ornelli,
Ornell), Virginia (Virginii, Virgini).
Pozostae imiona eskie nie odmieniaj si, np. Alice, Catherine, Deborah, Hannah,
Jacqueline, Margaret, Michelle, Sally, Sarah, Scarlett, Shirley.
b) Odmieniaj si imiona mskie zakoczone w wymowie:
na spgosk, np. Francis (Francisa, z Francisem, o Francisie), John (Johna, z Johnem,
o Johnie), Jacques (Jacquesa, z Jakiem, o Jacquesu), Helmut (Helmuta, z Helmutem, o
Helmucie), Joseph (Josepha, z Josephem, o Josephie a. Josefie), Ralph (Ralpha, z Ralphem, o
Ralphie a. Ralfie), Keith (Keitha, z Keithem, o Keicie a. Keisie), Kenneth (Kennetha, z
Kennethem, o Kennecie a. Kennesie), Max (Maksa a. Maxa, z Maksem a. Maxem, o Maksie a.
Maxie), Felix (Feliksa a. Felixa, z Feliksem a. Felixem, o Feliksie a. Felixie), Gustav
(Gustava, z Gustavem, o Gustawie a. Gustavie), Yves (Yvesa, z Yvesem, o Ywie a. Yvie);
na -a, np. Sasza (Saszy, Sasz), Woodia (Woodii, Woodi);
na -o, np. Benito (Benita, o Benicie), Claudio (Claudia, o Claudiu), Paavo (Paava, o
Paawie a. Paavie);
na -y, np. Henry (Henryego, o Henrym), Zachary (Zacharyego, o Zacharym);
na -i, np. Giovanni (Giovanniego, o Giovannim), Luigi (Luigiego, o Luigim).
Mona te odmienia imiona zakoczone na -e oraz akcentowane na ostatniej sylabie, np.
Cesare [Czezare] (Cesarego, o Cesarem a. ndm);
Imre (Imrego, o Imrem a. ndm);
Andr (Andrgo, o Andrm a. ndm);
Ren (Rengo, o Renm a. ndm);
Louis (Louisa, o Louisie a. ndm).
Jednak imi Franois nie jest odmieniane.
Pozostae imiona mskie nie odmieniaj si, np. Andrew [Endrju], Hugh [Hju], Matthew
[Metju], Radu [Radu].
62. ODMIANA NAZWISK. UWAGI OGLNE
Oglne zalecenie dotyczce odmiany nazwisk polskich i obcych jest nastpujce: jeli tylko
jest moliwe przyporzdkowanie nazwiska jakiemu wzorcowi odmiany, naley je odmienia.
Wybr odpowiedniego wzorca odmiany zaley gwnie od: 1) pci waciciela, 2) jego
narodowoci, 3) zakoczenia nazwiska (moe chodzi albo o zakoczenie fonetycznej formy
nazwiska, albo o zakoczenie tematu).
63. ODMIANA I PISOWNIA NAZWISK ESKICH
[241] Odmieniaj si tylko nazwiska kobiet zakoczone na -a:
a) Nazwiska o zakoczeniu -owa, -ewa odmieniaj si tak jak przymiotniki, np.
Bogolubowa, DCMs. Bogolubowej, BN. Bogolubow;
Paduczewa, DCMs. Paduczewej, BN. Paduczew.
b) Natomiast pozostae nazwiska eskie zakoczone na -a odmieniaj si tak jak
rzeczowniki pospolite o podobnym zakoczeniu:
Masina, D. Masiny, CMs. Masinie, B. Masin, N. z Masin (jak kalina);
Fonda, D. Fondy, CMs. Fondzie, B. Fond, N. z Fond (jak rada);
Berganza [Berganca], DCMs. Berganzy, B. Berganz, N. z Berganz (jak taca).
64. ODMIANA I PISOWNIA NAZWISK MSKICH
W nastpnych paragrafach scharakteryzowane zostan podstawowe zasady odmiany i pisowni
obcych nazw osobowych odnoszcych si do mczyzn. Ze wzgldu na znaczny stopie
trudnoci tego problemu jzykowego zasb osobowych nazw wasnych w sowniku zosta
rozbudowany. W artykuach hasowych podane te zostay trudniejsze formy fleksyjne
tworzone od nazw wasnych. Pewnym uatwieniem dla piszcych moe by moliwo
nieodmieniania niektrych nazwisk, dopuszczalna, gdy nazwisko zostanie poprzedzone
imieniem lub rzeczownikiem pospolitym (np. minister, prezydent). Moliwo taka dotyczy
gwnie nazwisk zakoczonych na -e, -o oraz akcentowanych na ostatniej sylabie. Jeli tego
rodzaju moliwo w odniesieniu do okrelonego nazwiska istnieje, zostao to podane w
odpowiednim artykule hasowym sownika.
65. NAZWISKA ANGIELSKIE I FRANCUSKIE
[242] Zapisujc nazwiska angielskie i francuskie, zachowujemy ortografi oryginau, np.
Hillary, Purcell, Reagan, Dumas, Poussin, de Gaulle. Istnieje nieliczna grupa nazwisk, ktre
maj wariantywn pisowni oryginaln lub spolszczon: Shakespeare Szekspir,
Washington Waszyngton, Voltaire Wolter, Molire Molier, Rousseau Russo,
Balzac Balzak, Chopin Szopen oraz Montesquieu Monteskiusz i Descartes
Kartezjusz (w dwu ostatnich wypadkach spolszczono acisk form nazwisk).
66. ODMIANA NAZWISK ANGIELSKICH I FRANCUSKICH
66.1. Nazwiska zakoczone w pimie na spgoski lub -y po samogosce
66.2. Nazwiska zakoczone na -e nieme (tzn. nie wymawiane)
66.3. Jeli w ktrym przypadku gramatycznym brzmienie goski (...)
66.4. Nazwiska zakoczone na -a
66.5. Nazwiska koczce si w wymowie na e
66.6. Nazwiska koczce si w wymowie na -y lub -i po spgosce
66.7. Nazwiska na -o, -oi, -au, -ou (...)
[243] 66.1. Nazwiska zakoczone w pimie:
a) na spgosk wymawian, np. Auber, Bush, Eisenhower, Eliot, Pasteur;
b) na spgosk niewymawian, np. Anouilh, Diderot, Jouvet, Mitterrand, Villon; wyjtkiem
s niewymawiane spgoski -s, -x (zob. 66.5., 66.7.);
c) na -y po samogosce, np. Disney, Macaulay, Shelley;
otrzymuj kocwki polskie bez apostrofu, np.
Auber, Aubera, z Auberem, o Auberze;
Bush, Busha, z Bushem, o Bushu;
Anouilh, Anouilha, z Anouilhem, o Anouilhu;
Mitterrand, Mitterranda, z Mitterrandem, o Mitterrandzie;
Disney, Disneya, z Disneyem, o Disneyu.
UWAGA: Nazwiska angielskie zakoczone na -ow oraz -owe nie odmieniaj si w
miejscowniku, np.
Arrow, Arrowa, z Arrowem, o Arrow;
Longfellow, Longfellowa, z Longfellowem, o Longfellow;
Marlow, Marlowa, z Marlowem, o Marlow;
Crowe, Crowea (a. Crowe), z Croweem (a. Crowe), o Crowe.
[244] 66.2. Nazwiska zakoczone na -e nieme (tzn. niewymawiane) otrzymuj polskie
kocwki po apostrofie, np.
Donne, Donnea, Donneowi, z Donneem;
Larousse, Laroussea, Larousseowi, z Larousseem;
Malebranche, Malebranchea, Malebrancheowi, z Malebrancheem;
Montaigne, Montaignea, Montaigneowi, z Montaigneem;
Moore, Moorea, Mooreowi, z Mooreem;
Wallace, Wallacea, Wallaceowi, z Wallaceem.
Dotyczy to take nazwisk, w ktrych po -e niemym pojawia si spgoska, np.
Combes, Combesa, Combesowi, z Combesem;
Descartes, Descartesa, Descartesowi, z Descartesem.
[245] 66.3. Jeli w ktrym przypadku gramatycznym brzmienie goski koczcej temat
nazwiska jest w jzyku polskim inne ni w jzyku oryginalnym, wwczas zakoczenie tego
nazwiska piszemy zgodnie z pisowni polsk, a -e nieme i apostrof jeli wystpuj
pomijamy:
Barthes [Bart], z Barthesem, o Barcie;
Grant [Grant], z Grantem, o Grancie;
Ingres [gr], z Ingresem, o Ingrze;
Joyce [Dojs], z Joyceem, o Joysie;
Mauriac [Moriak], z Mauriakiem, o Mauriacu;
Proust [Prust], z Proustem, o Proucie;
Remarque [Remark], z Remarkiem, o Remarqueu;
Robespierre [Robespier], z Robespierreem, o Robespierze;
Ronsard [Ronsar], z Ronsardem, o Ronsardzie;
Smith [Smit a. Smis], ze Smithem, o Smicie (a. Smisie).
Inne przykady: Combes o Combie, Descartes o Descarcie, Manet o Manecie.
UWAGA 1: Powysze zalecenie odnosi si rwnie do nazwisk typu Ustinov, Sainte-Beuve,
ktre jakkolwiek nie zmieniaj w miejscowniku liczby pojedynczej brzmienia tematycznej
spgoski, to jednak zgodnie z oglnymi zasadami pisowni gosek zmikczonych w jzyku
polskim (por. 7.1., punkt b) przyjmuj odmian nastpujc: Ustinov o Ustinowie, Sainte-
Beuve o Sainte-Beuwie. Jednak szanujc przyzwyczajenia uytkownikw polszczyzny,
dopuszcza si w tym przypadku gramatycznym rwnie wersj pisan przez -vi-.
UWAGA 2: Nazwiska odmienne, ktre maj w zakoczeniu tematu liter -x, take przyjmuj
w deklinacji polskie kocwki, bez apostrofu, albo utrzymuj w zapisie tematyczne -x-, np.
Hendrix Hendriksa, z Hendriksem, o Hendriksie albo Hendrixa, z Hendrixem, o Hendrixie
(por. 9.5., punkt d).
[246] 66.4. Nazwiska zakoczone na -a (dotyczy to nie tylko nazwisk angielskich i
francuskich, ale rwnie wszystkich innych) odmieniaj si tak samo jak polskie nazwiska
zakoczone na -a, np. Gowala, Kudera, Lasota:
Zola, Zoli, Zol, Zol;
OHara, OHarze, OHar, OHar;
Gambetta, Gambetcie, Gambett, Gambett.
W liczbie mnogiej nazwiska wymienione w punktach 66.1.4. rwnie otrzymuj polskie
kocwki (odmieniaj si tak, jak polskie nazwiska zakoczone na spgosk, np. Kurek,
Gob):
Mitterrandowie, o Mitterrandach (moliwe te pastwo Mitterrand, o pastwu Mitterrand
zob. 64.);
Lumireowie, o Lumireach (moliwe te bracia Lumire, o braciach Lumire zob. 64.).
[247] 66.5. Nazwiska koczce si w wymowie na e (zapisywane w postaci liter: -, -e, -ai, -
eu, po ktrych mog nastpowa niewymawiane litery spgoskowe -s lub -x) odmieniamy w
liczbie pojedynczej jak przymiotniki, przy czym odcinamy pocztkowe samogoski z
kocwek przymiotnikowych -ego, -emu, -im (-ym), np.
Debr, Debrgo, Debrm;
Mrime, Mrimego, Mrimem;
Montesquieu, Montesquieugo, Montesquieum.
a) Po niewymawianej literze spgoskowej -s lub -x stawiamy apostrof, np.
Beaumarchais, Beaumarchaisgo, o Beaumarchaism;
Marais, Maraisgo, o Maraism;
Rabelais, Rabelaisgo, o Rabelaism.
UWAGA: W niektrych opracowaniach zaleca si nieodmienno nazwisk Beaumarchais,
Resnais, Marais, ale zalecenie to nie wydaje si uzasadnione; oczywicie gdy te nazwiska
wystpi wraz z imieniem, mog pozostawa w formie nieodmiennej.
b) W liczbie mnogiej nazwiska zakoczone w wymowie na -e zwykle wystpuj z imionami,
nazwami, tytuami s wic nieodmienne, np. pastwu Debr.
[248] 66.6. Nazwiska koczce si w wymowie na -y lub -i po spgosce (pisane przez -y, -
ie) odmieniaj si w liczbie pojedynczej jak przymiotniki. Nazwiska na -y w dopeniaczu,
celowniku i bierniku piszemy z apostrofem, gdy goska ta w tych przypadkach nie jest
wymawiana; nazwiska zakoczone na -i, -ie bez apostrofu, np.
Lully, Lullyego, Lullyemu, z Lullym, o Lullym;
Murphy, Murphyego, Murphyemu, z Murphym, o Murphym;
OKelly, OKellyego, OKellyemu, z OKellym, o OKellym;
Valry, Valryego, Valryemu, z Valrym, o Valrym;
Christie, Christiego, Christiemu, z Christiem, o Christiem;
Muskie, Muskiego, Muskiemu, z Muskiem, o Muskiem.
Nazwa wasna Piotr Curie tradycyjnie pozostaje w postaci nieodmienianej (jednake przede
wszystkim ze wzgldu na zwyczaj uycia tego nazwiska z imieniem, gdyby nazwisko Curie
oznaczajce mczyzn wystpio samodzielnie, naleaoby je odmienia wedug powyszego
wzoru).
a) Nazwiska Francuzw i Anglikw zakoczone na -i s z reguy pochodzenia woskiego i
odmieniaj si tak jak podobne nazwiska woskie zob. 68.
b) W liczbie mnogiej nazwiska zakoczone na -y, -i, -ie wystpuj zwykle z imionami,
nazwami, tytuami tote nie s odmieniane, np. bracia Kennedy (ale te wyjtkowo: o
Kennedych), o pastwu Murphy.
[249] 66.7. Nazwiska na -o, -oi, -au, -ou, rwnie wtedy, gdy po tych samogoskach nastpuj
niewymawiane -s, -x, s nieodmienne, np. Hugo, Cocteau, Despiau, Pompidou, Laclos,
Delacroix, Giraudoux.
Wyjtkiem jest tylko spolszczona forma nazwiska Rousseau: Russo, Russa, z Russem, o
Russie.
67. NAZWISKA NIEMIECKIE
[250] Zasady dotyczce nazwisk angielskich i francuskich stosuj si te do nazwisk
niemieckich. Przede wszystkim zachowujemy oryginaln pisowni nazwisk, ktrych
wacicielami s Niemcy; spolszcze typu Szyler (Schiller), Gete (Goethe) nie naley
wspczenie stosowa.
Dodatkowo trzeba uwzgldni nastpujce reguy:
67.1. W zakoczeniu -er
67.2. Zakoczenie -el zawiera e ruchome
67.3. Nazwiska zakoczone na -e, -i
67.4. Nazwiska zakoczone na -au
67.5. Nazwiska zakoczone na -th
[251] 67.1. W zakoczeniu -er pozostawiamy w przypadkach zalenych samogosk e:
Beckenbauer, Beckenbauera, o Beckenbauerze;
Grillparzer, Grillparzera, o Grillparzerze;
Schiller, Schillera, o Schillerze;
Jedynie w nazwiskach, w ktrych nie utrudnia to wymowy, a ktre zostay ju dawno
przyswojone, moe wystpi e ruchome, np.
Luter, Lutra, o Lutrze;
Schneider, Schneidra, o Schneidrze.
[252] 67.2. Zakoczenie -el zawiera e ruchome:
Diesel, Diesla, o Dieslu;
Wackernagel, Wackernagla, o Wackernaglu;
Weigel, Weigla, o Weiglu.
[253] 67.3. Nazwiska zakoczone na -e, -i odmieniaj si jak przymiotniki apostrofu nie
stosujemy; kocowe -i zostaje zachowane, np.
Boehme, Boehmego, Boehmemu, z Boehmem, o Boehmem;
Goethe, Goethego, Goethemu, z Goethem, o Goethem;
Tschudi, Tschudiego, Tschudiemu, z Tschudim, o Tschudim;
Zwingli, Zwingliego, Zwingliemu, z Zwinglim, o Zwinglim.
[254] 67.4. Nazwiska zakoczone na -au odmieniaj si jak rzeczowniki mskie (np.
admira); w miejscowniku nie odmieniaj si, wic zalecamy uycie imienia, aby unikn
wtpliwoci co do pci waciciela oraz co do przypadka gramatycznego, np.
Lenau, Lenaua, Lenauowi, z Lenauem, o (Nikolausie) Lenau;
Murnau, Murnaua, Murnauowi, z Murnauem, o (Friedrichu) Murnau.
67.5. Nazwiska zakoczone na -th otrzymuj kocwki polskie, np.
Matzerath, Matzeratha, Matzerathowi, z Matzerathem, o Matzeracie;
Roth, Rotha, Rothowi, z Rothem, o Rocie.
68. NAZWISKA WOSKIE
68.1. Nazwiska zakoczone na -i
68.2. Nazwiska zakoczone na -e
68.3. Nazwiska zakoczone na -o
[255] 68.1. Nazwiska zakoczone na -i odmieniaj si jak przymiotniki; apostrofu w
przypadkach zalenych nie stosujemy, np.
Craxi, Craxiego, Craxiemu, z Craxim, o Craxim;
Paganini, Paganiniego, Paganiniemu, z Paganinim, o Paganinim;
Pavarotti, Pavarottiego, Pavarottiemu, z Pavarottim, o Pavarottim.
W nazwiskach zakoczonych na -li opuszczamy niewymawian liter -i przed kocwkami -
ego, -emu, np.
Botticelli, Botticellego, Botticellemu, z Botticellim, o Botticellim;
Torricelli, Torricellego, Torricellemu, z Torricellim, o Torricellim.
[256] 68.2. Podobnie jak przymiotniki odmieniaj si nazwiska zakoczone na -e, np.
Dante, Dantego, Dantemu, z Dantem, o Dantem;
Malaparte, Malapartego, Malapartemu, z Malapartem, o Malapartem.
[257] 68.3. Nazwiska zakoczone na -o odmieniaj si tak, jak polskie nazwiska typu Puzio;
rnice mog wystpi jedynie w miejscowniku: o Tassie, Canaletcie, Tintoretcie (ale: o
Puziu), np.
Boccaccio, Boccaccia, Boccacciowi, z Boccacciem, o Boccacciu;
Dandolo, Dandola, Dandolowi, z Dandolem, o Dandolu;
Leoncavallo, Leoncavalla, Leoncavallowi, z Leoncavallem, o Leoncavallu;
Vico, Vica, Vicowi, z Vikiem, o Vicu.
69. NAZWISKA WGIERSKIE
69.1. Nazwiska zakoczone na spgosk
69.2. Nazwiska koczce si na -i oraz -y
[258] 69.1. Nazwiska zakoczone na spgosk odmieniamy tak samo jak podobne
rzeczowniki polskie, np.
Liszt, Liszta, Lisztowi, z Lisztem, o Liszcie;
Molnr, Molnra, Molnrowi, z Molnrem, o Molnrze.
[259] 69.2. Nazwiska koczce si na -i oraz -y otrzymuj kocwki przymiotnikowe, przy
czym przed kocwkami -ego, -emu liter -i lub -y zachowujemy, natomiast przed -im, -ym (i
przed kocwkami liczby mnogiej: -ich, -ych; -im, -ym; -imi, -ymi) pomijamy j, np.
Gmri, Gmriego, Gmriemu, z Gmrim, o Gmrim;
Kosztolnyi, Kosztolnyiego, Kosztolnyiemu, z Kosztolnyim, o Kosztolnyim;
Ady, Adyego, Adyemu, z Adym, o Adym;
Ormandy, Ormandyego, Ormandyemu, z Ormandym, o Ormandym.
a) Nazwiska spolszczone nie zachowuj -i, -y:
Batory, Batorego, Batoremu, z Batorym, o Batorym;
Rakoczy, Rakoczego, Rakoczemu, z Rakoczym, o Rakoczym.
b) Sowiaskie nazwiska Wgrw zakoczone na -szky, -czky zachowujemy w oryginalnej
postaci tylko w mianowniku, za w pozostaych przypadkach stosujemy polsk ortografi w
zakoczeniach nazwisk (tzn. -szky, -czky zamieniamy na -ski, -cki), np.
Rakovszky, Rakovskiego, Rakovskiemu, z Rakovskim, o Rakovskim;
Medveczky, Medveckiego, Medveckiemu, z Medveckim, o Medveckim.
c) Nazwiska o zakoczeniach -gy, -ly, -ny (w wymowie: -d, -j, -) odmieniaj si jak
rzeczowniki typu abd, dobrodziej, kamie:
Nagy [Nod], Nagya [Noda], Nagyowi [Nodowi], z Nagyem [Nodem], o Nagyu [Nodu];
Kodly [Kodaj], Kodlya [Kodaja], Kodlyowi [Kodajowi], z Kodlyem [Kodajem], o
Kodlyu [Kodaju];
Arany [Ara], Aranya [Araa], Aranyowi [Araowi], z Aranyem [Araem], o Aranyu [Arau].
Nazwisko Jkai [Jokaj] moe by odmieniane jak rzeczownik lub jak przymiotnik:
Jkai, Jkaia, Jkaiowi, z Jkaiem, o Jkaiu;
Jkai, Jkaiego, Jkaiemu, z Jkaim, o Jkaim.
W odmianie nazwisk wgierskich jak pokazuj powysze przykady nigdy nie
stosujemy apostrofu.
70. ODMIANA I PISOWNIA OBCYCH NAZW GEOGRAFICZNYCH
[260] Nazwy geograficzne mog funkcjonowa w postaci spolszczonej bd oryginalnej.
Jednak inaczej ni w przypadku niektrych nazwisk nie ma zwyczaju stosowania
pisowni wariantywnej. Pisownia Paris, Madrid, Roma zamiast Pary, Madryt, Rzym nie jest
akceptowana przez normy jzyka polskiego. Pisowni spolszczon stosujemy tylko w
odniesieniu do nazw pastw, kilkudziesiciu duych lub wanych miast i sporadycznie do
innych nazw geograficznych; w odniesieniu do pozostaych stosujemy pisowni oryginaln.
Odmiana nazw geograficznych spolszczonych opiera si na tych samych zasadach co
odmiana rzeczownikw pospolitych oraz rodzimych nazw wasnych, chocia w wielu
wypadkach trudno ustali, do ktrego wzorca odmiany naleaoby wczy okrelon nazw.
Znacznie trudniejsza jest natomiast odmiana nazw niespolszczonych. Rwnie w tym
wypadku obowizuje zasada odmieniania nazwy, jeli tylko da si j wczy do okrelonego
wzorca odmiany. Mimo to jednak liczne nazwy miejscowe pozostaj nieodmienne, cho
mona by dla nich taki wzorzec atwo znale (zob. 70.5.). Ustalenia szczegowe s
nastpujce:
70.1. Nieodmienne nazwy geograficzne
70.2. Odmienne nazwy geograficzne
70.3. Nazwy zakoczone na -o
70.4. Nazwy zakoczone na -e
70.5. Nazwy nieodmienne
[261] 70.1. Nie odmieniaj si:
a) nazwy, dla ktrych nie mona ustali wzoru odmiany, np. Baku, Capri, Dhaulagiri, Fidi,
Haiti, Hanoi, Peru, Soczi, Turku;
b) nazwy akcentowane na ostatniej sylabie, np. Calais, ClermontFerrand, Verdun;
c) nazwy rodzaju nijakiego zakoczone na -um, np. Bochum, rwnie spolszczone:
Bizancjum, Monachium.
UWAGA: Nazwy wasne rodzaju mskiego zakoczone na -um odmieniamy, np. Chartum (-
mu, -mie).
[262] 70.2. Powinnimy odmienia nastpujce nazwy geograficzne:
a) nazwy sowiaskie, np. Burgas (-su), Hradec (-dca);
b) zakoczone na -a, np. Atlanta (-ncie, -nt), Casablanca (-nce, -nc mona te pisa
Casablanka), Parma (-mie, -m).
UWAGA: W odmianie nazw miejscowoci woskich typu Piacenza, Vicenza, Monza, Faenza,
wymawianych [pjaczenca, wiczenca, monca, faenca], stosuje si wzr odmiany nazw
polskich Dbica, Kamienica:
Piacenza, DCMs. Piacenzy, B. Piacenz, N. Piacenz;
Vicenza, DCMs. Vicenzy, B. Vicenz, N. Vicenz.
[263] 70.3. Nazwy zakoczone na -o mog si odmienia, jednak wikszo z nich zwyczajowo nie jest
odmieniana, np. Chicago, Orinoko, Oslo, Palermo.
[264] 70.4. Wrd nazw zakoczonych na -e odmieniaj si tylko sowiaskie, np. Pardubice (-bic),
Skopje (-pja), ale w tym wypadku jest te moliwa nieodmienno; niesowiaskie, zarwno te, ktre
maj -e w wymowie, jak i te, ktre maj -e tylko w zapisie, pozostaj nieodmienne, np. Halle, Udine,
Newcastle.
[265] 70.5. Nie odmieniamy zwyczajowo rwnie wielu innych nazw miast, np. Bonn, Los Angeles,
Nottingham.
71. ZAPISYWANIE SOWIASKICH NAZW WASNYCH ZAWIERAJCYCH
SWOISTE ZNAKI ACISKIE
O transkrypcji i transliteracji z jzykw uywajcych nieaciskich znakw ortograficznych
piszemy w paragrafach 73.82. W tym omwimy sposoby zastpowania znakw
niestosowanych w polskiej ortografii. Z tym zagadnieniem mocno wie si problem
przyswajania obcych nazw wasnych.
71.1. Znaki diakrytyczne w zakoczeniach nazwisk
71.2. Pisownia wariantywna
71.3. Znaki t', d', ,
71.4. Kocowe -i w nazwiskach serbskich i chorwackich
71.5. W nazwiskach soweskich kocowe -i
71.6. Utrwalone w ortografii cechy fonetyczne nazw wasnych
71.7. Spolszczenie
[266] 71.1. Moemy pomin znaki diakrytyczne w zakoczeniach nazwisk typu Damborsk,
Mukaovsk, w przypadkach zalenych polszczymy zakoczenie wyrazu, np.
Damborsk a. Damborsky, Damborskiego, Damborskiemu, z Damborskim;
Mukaovsk a. Mukarzowsky, Mukaovskiego a. Mukarzowskiego, Mukaovskiemu a.
Mukarzowskiemu, z Mukaovskim a. Mukarzowskim.
UWAGA: Analogiczn odmian maj nazwiska pochodzenia sowiaskiego (w wymowie
zakoczone na -ski, -cki), ktrych nosiciele s lub byli obywatelami pastw niesowiaskich,
np. Niemiec czy USA. Do tej pory nie byo jednolitego wzorca odmiany, std potrzeba
wprowadzenia jednakowych kocwek:
Kautsky Kautskiego, Kautskiemu, o Kautskim;
Vranitzky Vranitzkiego, Vranitzkiemu, o Vranitzkim.
[267] 71.2. Pisownia wariantywna jest moliwa w przypadku:
a) znakw diakrytycznych nad literami a, e, i, u, y:
Mcha a. Macha,
Jelnek a. Jelinek,
tr a. Sztur,
ern a. Czerny;
b) liter , , , ktre moemy pozostawi bez zmian albo zastpi przez sz, cz, rz, np.
afaik a. Szafarzik,
apek a. Czapek;
c) litery pozostaje ona bez zmian albo jest zastpowana przez , np.
idlick a. idlicky,
vaek a. waczek;
d) znak pozostawiamy bez zmian albo zastpujemy przez ie, np.
Nmec a. Niemec,
Uten a. Utieszeny;
e) v pozostawiamy bez zmian albo zastpujemy liter w, np.
Dvok a. Dworzak.
[268] 71.3. Znaki:
a) t, d wystpujce przed samogoskami zapisujemy jako ti, di:
Latakova Latiakowa,
Durovi Diurowicz;
b) zastpujemy przez na kocu wyrazu i przed spgosk, a przez ni na pocztku wyrazu
lub przed samogosk, np.
Bru Bru,
Vaura Vaczura,
Soa Sonia;
c) piszemy jako dj, np.
Raui Radjuszi.
[269] 71.4. Nazwiska serbskie i chorwackie zakoczone na -i w przypadkach zalenych
otrzymuj kocwki zgodne z ortografi polsk, np.:
Karadi, Karadicia, Karadiciowi, z Karadiciem, o Karadiciu.
[270] 71.5. W nazwiskach soweskich kocowe -i transkrybujemy jako -icz, np.
Mikloi Mikloszicz, Mikloszicza, Miklosziczowi, z Miklosziczem, o Miklosziczu.
[271] 71.6. Nie zmieniamy utrwalonych w ortografii cech fonetycznych nazw wasnych, nawet jeli s
one niezgodne z polskimi zwyczajami w zakresie wymowy i pisowni, np. Kinsk a. Kinsky (nie: Kiski),
afaik a. Szafarzik (nie: Szafarzyk) itd.
[272] 71.7. Spolszczenie powinno by przeprowadzone konsekwentnie. Jeli wic w
nazwisku wystpuj co najmniej dwa specyficzne znaki polszczymy wszystkie albo
zachowujemy pisowni oryginaln, np.
Mikloi a. Mikloszicz (ale nie: Mikloszi, Mikloicz).
72. PISOWNIA ACISKICH NAZW WASNYCH
A. Nazwy aciskie
[273] A. Nazw aciskich naley uywa w postaci spolszczonej. Od tej zasady istniej
nastpujce wyjtki:
1. Stosowanie pisowni oryginalnej jest uzasadnione tylko w tekstach naukowych.
2. Nazwy typu Aqua Sextiae, Praeneste nie s transkrybowane, moemy natomiast je
przetumaczy (pod Wodami Sekstyjskimi), ewentualnie dodajc pisowni oryginaln w
nawiasie: pod Wodami Sekstyjskimi (Aqua Sextiae).
3. Nowoaciskie nazwiska humanistw, np. Cochanovius, Dlugossius, Sarbievius
zapisujemy rwnie w postaci oryginalnej; jeli jednak wariant spolszczony takiej nazwy jest
mocno zakorzeniony, odstpujemy od tej reguy i piszemy: Hozjusz, Kartezjusz, Knapiusz
(zamiast Hosius, Cartesius, Cnapius).
B. Najwaniejsze zasady polszczenia aciskich nazw wasnych przedstawiaj si
nastpujco:
1. Dwuznak ae
2. Dwugoska oe
3. Litera i
4. Liter o w zakoczeniu imion III deklinacji aciskiej
5. Samogoska y
6. Zakoczenie -us (II deklinacji aciskiej) w imionach i nazwach wicej ni dwusylabowych
7. Jeeli po odrzuceniu kocowego -us pozostan litery -ll albo -pp
8. Spgoska c
9. Dwuznak ph
10. Dwuznak qu
11. Dwuznak rh
12. Spgoska s
13. Spgoska t przed i, po ktrym nastpuje samogoska
14. Litery th
15. Litera v
16. Litera x
[274] 1. Dwuznak ae moe by zastpowany:
a) przez e, np. Aetna Etna, Maecenas Mecenas;
b) przez y w kocwce nazw miejscowych majcych form liczby mnogiej, pod warunkiem
e s one z pochodzenia wyrazami pospolitymi, np. Cannae (trzciny) Kanny, Fossae
(rowy) Fossy; jednak po gosce l moliwe jest tylko e, np. Thermopylae Termopile.
[275] 2. Dwugosk oe zastpujemy przez e, np. Phoebus Febus (wyjtek: Poenus Punijczyk).
[276] 3. Litera i ma nastpujce polskie odpowiedniki:
a) j na pocztku sylaby, np. Ionia Jonia, Troia Troja, Traianus Trajan;
b) y po c, d, r, s, t, z (wtrnym), np. Cicero Cycero, Aedituus Edytuus, Agricola
Agrykola, Sicilia Sycylia, Titus Tytus, Asinius Azyniusz;
c) i midzy spgosk (inn ni c, s, z) a samogosk, np. Tiberius Tyberiusz, Ovidius
Owidiusz, Servilius Serwiliusz, Flavius Flawiusz, ale: Decjusz, Kasjusz;
d) e w zakoczeniach aciskich nazw miejscowych, np. Falerii Falerie, Veii Weje,
Pompeii Pompeje (ale te Pompeja);
e) y w zakoczeniach greckich nazw miejscowych, np. Philippi Filipy, Leontini
Leontyny (nazwy te mog te zachowywa pisowni oryginaln).
[277] 4. Liter o w zakoczeniu imion III deklinacji aciskiej oddaje si przez on albo o, np. Maro
Maron; wahania dotycz gwnie najbardziej znanych imion: Apollo (D. Apolla a. Apollina) a. Apollon
(D. Apollona), Cato Kato a. Katon (D. Katona), Cicero Cycero a. Cyceron (D. Cycerona), Scipio
Scypio a. Scypion (D. Scypiona).
[278] 5. Samogoska y jest zastpowana przez i, np. Lydia Lidia, ale: Cyprus Cypr.
[279] 6. Zakoczenie -us (II deklinacji aciskiej) w imionach i nazwach wicej ni dwusylabowych po
spgosce na og opuszczamy, np. Andronicus Andronik, Catullus Katul, Tantalus Tantal,
Traianus Trajan. Dwusylabowe zachowuj -us: Quintus Kwintus, Titus Tytus (wyjtkami s
Cyprus Cypr, Phoebus Feb). Oryginaln pisowni zachowuj te trj- i wicejsylabowe
przydomki, przytaczane w oryginalnym brzmieniu, np. Tarquinius Superbus Tarkwiniusz Superbus.
[280] 7. Jeeli po odrzuceniu kocowego -us pozostan litery -ll albo -pp skracamy je do jednego
znaku, np. Tibullus Tybul (D. Tybula), Philippus Filip (D. Filipa).
[281] 8. Spgosk c oddajemy przez k zgodnie z wymow, tzn. przed a, o, u oraz przed spgoskami,
np. Caracalla Karakalla, Cocceius Kokcejusz, Constantinus Konstantyn, Cupido Kupido.
[282] 9. Polskim odpowiednikiem ph jest f, np. Delphi Delfy, Pharos Faros.
[283] 10. Dwuznak qu zastpujemy przez kw: Quirinalis Kwiryna, Tarquinius Tarkwiniusz.
[284] 11. Dwuznak rh oddajemy przez r, np. Rhegium Regium, Rhodos Rodos.
[285] 12. Spgoska s jest zastpowana:
a) wewntrz wyrazu midzy samogoskami przez z, np. Asia Azja, Caesar Cezar, Cresus
Krezus;
b) w zakoczeniu -ius przez sz: Horatius Horacjusz, Ovidius Owidiusz, Vergilius
Wergiliusz (wyjtek: Pius); imiona Horacjusz i Wergiliusz maj formy skrcone Horacy i
Wergili.
[286] 13. Spgosk t przed i, po ktrym nastpuje samogoska, oddajemy przez c, np. Propertius
Propercjusz, Terentius Terencjusz; jeli jednak ti nastpuje po s, t, x, to jest zachowywane:
Sallustius Salustiusz, Sextius Sekstiusz.
[287] 14. Litery th zastpujemy przez t, np. Athenae Ateny, Theodosius Teodozjusz.
[288] 15. Odpowiednikiem v jest w: Aventinus Awentyn, Vercingetorix Wercyngetoryks.
[289] 16. Liter x oddajemy przez ks, np. Axius Aksjusz, Xerxes Kserkses.
73. PISOWNIA GRECKICH NAZW WASNYCH
A. Transliteracja
B. Transkrypcja
A. Transliteracja
[290] W pracach naukowych oraz przy sporzdzaniu opisw bibliograficznych i
katalogowych naley stosowa transliteracj midzynarodow zgodn z zaleceniami
Midzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej (por. International Standard Organisation,
Recommendation No. 315, 1959). Zob. take: Polska Norma 72 N-01203, Monitor Polski
1972, nr 19, poz. 119).
Litera grecka Transliteracja Transkrypcja
Aa Aa
Bb Bb
Gg Gg
Dd Dd
Ee Ee
Zz Zz
 Ee
Th th Th th
Ii Ii
Kk Kk
Ll Ll
Mm Mm
Nn Nn
Xx Ks ks
Oo Oo
Pp Pp
Rr Rr
Ss Ss
* s
Tt Tt
Y Uu Yy
Ff Ph ph
Hh Ch ch
Ps ps Ps ps
OO
* wystpuje tylko na kocu wyrazw

B. Transkrypcja
[291] W tekstach o innym przeznaczeniu stosujemy tradycyjn transkrypcj,
scharakteryzowan w par. 74.; zob. take: Jzyk Polski r. LXI (1981), nr 35, ss. 243246.
74. ZASADY POLSZCZENIA IMION I NAZW GRECKICH
1. Goska -a koczc wyraz
2. Dwugoska ai
3. Goska -e w zakoczeniach wyrazw
4. Dwugoska -ei
5. Litera i
6. Dwugoska oi
7. Zakoczenie -os wystpujce po spgosce w imionach mskich (...)
8. Goska y, gdy wystpuje po b, p, f (ph)
9. Litera (dugie o) w zakoczeniach imion eskich (...)
10. Litery , ,
11. Litery , , ,
12. Podwojone litery -ll, -pp, -ss pojawiajce si na kocu wyrazu (...)
13. Litera k przed e, i, y
14. Imiona zakoczone na -n nalece do III deklinacji (...)
15. Litera s wystpujca midzy samogoskami
[292] 1. Gosk -a koczc wyraz zastpujemy:
a) przez -y w nazwach geograficznych majcych tylko liczb mnog, np. Leuktra Leuktry
(-rw), cho jest kilka wyjtkw: Abdera, Ekbatana, Suza;
b) przez -e w nazwach wit wystpujcych tylko w liczbie mnogiej: Dionysia Dionizje,
Panatheneia Panatenaje.
[293] 2. Dwugosk ai zastpuje e, np. Aigeus Egeusz, Aigisthos Egist, Aischylos Eschyl (obok
formy Ajschylos).
[294] 3. Gosk -e w zakoczeniach wyrazw oddajemy przez -a:
a) w imionach eskich I deklinacji, np. Aigle Egla, Antigone Antygona; wyjtki: Nike,
Niobe;
b) w patronimikach zakoczonych na -des (opuszczajc s), np. Atreides Atryda,
Herakleides Heraklida.
[295] 4. Dwugosk -ei zastpujemy:
a) przez i, np. Eirene Irena, Peisistratos Pizystrat;
b) przez y po d, r, s, t: Deinarchos Dynarch, Atreides Atryda, Poseidonia Posydonia,
Teiresias Tyrezjasz (wyjtkowo: Poseidon Posejdon);
c) przez e, np. mausoleion Mauzoleum, mouseion muzeum.
[296] 5. Odpowiednikami i s:
a) i przed samogoskami, zwaszcza w zakoczeniach -ion, -ios, -ias, np. Aischrion
Eschrion, Hippias Hippiasz, Pheidias Fidiasz; przy czym zakoczenia -ios, -ias, -eias, -
eas, -eus piszemy odpowiednio: -iusz, -iasz, -easz, -easz, -eusz, np. Aineias Eneasz,
Odysseus Odyseusz (obok formy Odys albo poetyckiej Odysej);
b) y po c, d, r, s, t, z, np. Kimon Cymon, Aphrodite Afrodyta, Perikles Perykles,
Sisyphos Syzyf, Tiryns Tyryns, Peisistratos Pizystrat. Jednak przed samogosk
zachowujemy poczenie di, np. Dionysos Dionizos, Pheidias Fidiasz.
[297] 6. Dwugosk oi oddajemy przez e, np. Kroisos Krezus, Phoinix Feniks.
[298] 7. Zakoczenie -os wystpujce po spgosce w imionach mskich II deklinacji
greckiej pomijamy w wyrazach zawierajcych trzy i wicej sylab, np. Homeros Homer,
Menandros Menander.
Zakoczenie -os pozostaje w nazwach dwusylabowych: Kadmos, Rodos oraz duszych po a,
np. Krytolaos.
[299] 8. Gosk y zastpujemy przez i, gdy wystpuje po b, p, f (ph), g, l, m, n, np. Byzantion
Bizancjum, Pythagoras Pitagoras, Phylarchos Filarch, Gyges Giges, Lykurgos
Likurg, Mytilene Mitylena (ale: Mycenae Mikeny albo zgodnie ze zwyczajem
jzykowym Mykeny), Nymphodoros Nimfodor.
Zasada ta powinna by te stosowana w procesie zapoyczania wyrazw pospolitych:
gimnazjum, liceum, mikologia, nimfa (wrd wyjtkw: streptomycyna wyraz utworzony
wspczenie).
Imiona zakoczone na -eus, czemu odpowiada aciskie -aus, mog szczeglnie w poezji
wystpowa z kocowym -ej, -aj, np. Odysseus Odysej, Menelaus Menelaj.
[300] 9. Litera (dugie o) w zakoczeniach imion eskich III deklinacji greckiej moe by
zastpowana przez -ona; w takim wypadku imiona te mog by odmieniane, np. Sappho Safona (-
nie, -n), ale: Safo (ndm), gdy jeli w zakoczeniu pozostaje samo -o imiona tego typu s
nieodmienne: Erato, Klio.
[301] 10. Litery , , transkrybujemy odpowiednio jako z, ps, ks, np. Zeus (czasem te, zwyczajowo,
Dzeus), Psellos, Kserkses; rzeczowniki III deklinacji greckiej mog te otrzymywa zakoczenie -p
zamiast -ps: Kyklops Cyklop.
[302] 11. Literom , , , odpowiadaj kolejno t, r, f, ch, np. Themistokles Temistokles, Rhea
Rea, Philon Filon, Charon.
[303] 12. Podwojone litery -ll, -pp, -ss pojawiajce si na kocu wyrazu po odrzuceniu zakocze -os,
-eus skracamy do jednej, np. Kyrillos Cyryl, Odysseus Odys.
[304] 13. Liter k przed e, i, y zastpujemy przez c: Keladon Celadon, Kimon Cymon (wyjtkowo
pozostaje y we wspczenie utworzonym wyrazie kynologia).
[305] 14. Imiona zakoczone na -n nalece do III deklinacji przybieraj -t w zakoczeniu, np.
Anakreon Anakreont, Xenophon Ksenofont (wyjtki: Drakon, Leon, Tymoleon).
[306] 15. Liter s wystpujc midzy samogoskami zastpujemy przez z, np. Isokrates Izokrates,
Lysandros Lizander.
X. TRANSLITERACJA I TRANSKRYPCJA SOWIASKICH ALFABETW
CYRYLICKICH
75. UWAGI OGLNE
76. TRANSLITERACJA I TRANSKRYPCJA WSPCZESNEGO ALFABETU
ROSYJSKIEGO
77. ADAPTACJA ORTOGRAFICZNA I ODMIANA ROSYJSKICH NAZW WASNYCH
78. TRANSLITERACJA I TRANSKRYPCJA WSPCZESNEGO ALFABETU
UKRAISKIEGO
79. TRANSLITERACJA I TRANSKRYPCJA WSPCZESNEGO ALFABETU
BIAORUSKIEGO
80. TRANSLITERACJA I TRANSKRYPCJA WSPCZESNEGO ALFABETU
BUGARSKIEGO
81. TRANSLITERACJA I TRANSKRYPCJA WSPCZESNEGO ALFABETU
SERBSKIEGO
82. TRANSLITERACJA I TRANSKRYPCJA WSPCZESNEGO ALFABETU
MACEDOSKIEGO
75. UWAGI OGLNE
Do zapisywania wielu jzykw uywa si alfabetw innych ni aciski. Co wicej, liczne
kraje stosujce acink uywaj specyficznych znakw ortograficznych, niestosowanych poza
tymi krajami. Wynika std konieczno dokonywania transkrypcji bd transliteracji tekstw
obcych zapisywanych np. za pomoc gradanki* czy te innych sposobw notacji na alfabet
aciski.
Transkrypcja jest takim sposobem konwersji pisma, ktry polega na przyblionym, cho
moliwie wiernym zastpowaniu dwikw mowy oznaczanych za pomoc jednego alfabetu
znakami innego alfabetu. Natomiast stosujc transliteracj, nie dymy do naladowania
dwikw obcego jzyka, lecz zastpujemy znaki okrelonego alfabetu znakami alfabetu
drugiego, czstokro z zastosowaniem specyficznych znakw diakrytycznych (tzw.
akcentw).
Transliteracja polega wic na przeksztaceniu graficznej formy tekstu; jest zrozumiae, e ten
zabieg moe zosta odwrcony i na podstawie tekstu po transliteracji moemy odtworzy
oryginalny. Ta zaleta transliteracji sprawia, e jest ona stosowana w pracach naukowych,
zwaszcza w naukach filologicznych, a take w bibliotekach naukowych przy sporzdzaniu
opisw bibliotecznych i katalogowych. Nie byoby to moliwe, gdyby nie istniay cise
ustalenia dotyczce sposobw transliterowania, ktre maj z reguy charakter spisanej i
urzdowo obowizujcej normy.
Jeli za naukowa ciso nie jest wymagana lub te gdy chodzi nam jedynie o przyblienie
brzmie danego jzyka, stosujemy transkrypcj.
Zasady transliteracji podane w dalszej czci tego rozdziau s oparte na Polskiej Normie PN-
ISO 9 obowizujcej od 1 lutego 2000 roku: Transliteracja znakw cyrylickich na znaki
aciskie. Jzyki sowiaskie i niesowiaskie. Natomiast transkrypcja jest zgodna z
uchwaami Komitetu Jzykoznawstwa Polskiej Akademii Nauk z 20 stycznia 1956 roku,
opublikowanymi w Pisowni polskiej (Wrocaw 1957).
Zasady te obowizuj nie tylko przy transkrypcji nazw wasnych, ale i przy transkrypcji
wyrazw pospolitych.
76. TRANSLITERACJA I TRANSKRYPCJA WSPCZESNEGO ALFABETU
ROSYJSKIEGO
A. Transliteracja
B. Transkrypcja
[307] A. Transliteracja

Litery alfabetu rosyjskiego Transliteracja Przykady

Aa adres
Bb baba
Vv voda
Gg gad
Dd da
Ee sestra
e
ena
Zz zvon
Ii bi
Jj svoj
Kk kak
Ll lak
Mm mu
Nn nad
Oo otpor
Pp para
Rr ryba
Ss sestra
Tt tovar
Uu um
Ff fizika
Hh himi
Cc cena
as
kola
it
obm
Yy syn
vk
to
nyj
jco
OKejsi
[308] B. Transkrypcja
Liter oddajemy przez a, np. adries.
Liter oddajemy przez b, np. baba.
Liter oddajemy przez w, np. o woda.
Liter oddajemy przez g, np. Gogol, kniga; take gdy jest wymawiane
jako w: jego.
Liter oddajemy przez d, np. doroga.
Liter oddajemy przez:
1) je na pocztku wyrazu, po samogoskach i po , , np. Jelena;
dujet; objecha, fieljeton;
2) e po , , , , , , np. ena, Lermontow, cena,
Czernyszewskij, szelest, szczeka; w nazwiskach
obcego pochodzenia po wszystkich spgoskach transkrybujemy jako e, np.
Erenburg, Mendelson;
3) ie po wszystkich innych spgoskach, np. died, siem,
ziemledielec.
Liter oddajemy przez:
1) jo na pocztku wyrazu, po samogoskach i po , , np. joka, jejo,
objom, Soowjow;
2) o po , , , , , np. otyj, lod, Pugaczow,
szo, szczokat;
3) io po wszystkich innych spgoskach, np. nios, orio, pios.
Liter oddajemy przez , np. ako.
Liter oddajemy przez z, np. zaog.
Liter oddajemy przez:
1) i, np. igra, Nikita; rwnie po , , np. c czistyj,
szczitok;
2) ji po , np. Korobjin;
3) y po , , , np. ya, cytra, szyo;
Liter oddajemy przez j, np. maj.
Liter oddajemy przez k, np. kak.
Liter oddajemy przez:
1) l przed , , , , , , np. lewyj, lod, a lipa, mol,
luboj, Lala;
2) przed spgoskami, przed samogoskami , , , oraz na kocu wyrazu, np.
dogij, aa apa, oza, uk, ysyj, sto.
Liter oddajemy przez m, np. monarch.
Liter oddajemy przez n, np. narod.
Liter oddajemy przez o, np. gorodskoj.
Liter oddajemy przez p, np. pono.
Liter oddajemy przez r, np. riecz.
Liter oddajemy przez s, np. ca sani.
Liter oddajemy przez t, np. trud.
Liter oddajemy przez u, np. ukrop.
Liter oddajemy przez f, np. fakt.
Liter oddajemy przez ch, np. choroszo.
Liter oddajemy przez c, np. cena.
Liter oddajemy przez cz, np. czudiesno.
Liter oddajemy przez sz, np. szag.
Liter oddajemy przez szcz, np. szczuka.
Liter pomija si, np. objom.
Liter oddajemy przez y, np. pyszka.
Liter oddajemy przez znak zmikczenia, np. budtie, sowar;
znak jest pomijany, gdy wystpuje po , , , , oraz przed samogosk.
Liter oddajemy przez e, np. poet.
Liter oddajemy przez:
 1) ju na pocztku wyrazu oraz po samogoskach i po , , np. junyj,
daju, adjutant, bju;
2) u po , np. lublu;
3) iu po innych spgoskach, np. Tiutczew, siuda.
Liter oddajemy przez:
1) ja na pocztku wyrazu oraz po samogoskach i po , , np. Jakowlew,
moja, oc objasnit, siemja;
2) a po , np. Kola;
3) ia po innych spgoskach, np. nosia, miaso.
77. ADAPTACJA ORTOGRAFICZNA I ODMIANA ROSYJSKICH NAZW
WASNYCH
A. Nazwy geograficzne
B. Nazwiska
A. Nazwy geograficzne
[309] Nazwy geograficzne transkrybujemy zgodnie z wzorem podanym w paragrafie 76. B,
jednak w praktyce wydawniczej i w codziennym uyciu stosuje si nazwy spolszczone w
postaci tradycyjnej, np. Newa, Irkuck, Niny
Nowogrd, Smolesk, Orze, Witebsk, Pskw.
B. Nazwiska
W praktyce bibliotecznej nazwiska rosyjskie zapisujemy zgodnie z podanymi w paragrafie
76. B zasadami transkrypcji. W publikacjach natomiast naley stosowa nastpujc
pisowni:
1. Zakoczenia nazwisk na -, (...)
2. Nazwiska na -:
3. Nazwiska na -, (...)
4. Nazwiska zakoczone na -, -
5. Nazwiska o zakoczeniach -, (...)
6. Nazwiska eskie koczce si na -, - (...)
7. Jeli po przetranskrybowaniu po spgosce pojawia si j
8. Jeli w transkrybowanym tekcie pojawiy si nazwiska obce majce posta fonetyczn (...)
[310] 1. Zakoczenia nazwisk na -, -, -, - zapisujemy w tekstach polskich
przez -ski, -cki, -i, -y i odmieniamy tak, jak nazwiska polskie:
Paustowski, Paustowskiego, o Paustowskim;
Bielecki, Bieleckiego, o Bieleckim;
Dogoruki, Dogorukiego, o Dogorukim;
Gorki (wyjtkowo bez znaku zmikczenia), Gorkiego, o Gorkim;
Biey, Bieego, o Bieym.
[311] 2. Nazwiska na -:
a) Zakoczenie - (ale nie na -, - zob. p. 3.) w nazwiskach mskich oddajemy w
pisowni polskiej przez -oj; nazwiska takie odmieniamy jak rzeczowniki, np.
Tostoj, Tostoja, Tostojowi, z Tostojem, o Tostoju.
b) Nazwiska eskie na -, bdce odpowiednikiem mskich na -, nie ulegaj
spolszczeniu. Zachowujemy je w formie mskiej, poprzedzajc odpowiednio sowami pani
lub panna, np. pani Tostoj, panna Tostoj.
[312] 3. Nazwiska na -, - kocz si w pisowni polskiej na -skoj, -ckoj i odmieniaj
jak przymiotniki, np.
Szczerbatskoj, Szczerbatskiego, Szczerbatskiemu;
Trubieckoj, Trubieckiego, Trubieckiemu.
[313] 4. Nazwiska zakoczone na -, - transkrybujemy przez -inski, -inska, np.
Bielinski,
 Lipinska;
spolszczenie -iski, -iska jest dopuszczalne tylko w tekstach literackich i
popularnonaukowych.
[314] 5. Nazwiska o zakoczeniach -, -, - odmieniaj si jak rzeczowniki, np.
Puszkin, Puszkina, Puszkinowi, o Puszkinie;
Sotykow, Sotykowa, Sotykowowi, o Sotykowie;
Kookolcew, Kookolcewa, Kookolcewowi, o Kookolcewie.
Nazwiska eskie zakoczone na -a, -a odmieniaj si jak przymiotniki, np.
a Sotykowa, DCMs. Sotykowej, BN. Sotykow;
a Kookolcewa, Kookolcewej, Kookolcew.
Nazwiska eskie zakoczone na -ua (-ina) odmieniaj si jak rzeczowniki, np.
Kapea Karenina, D. Kareniny, CMs. Kareninie, B. Karenin, N. Karenin;
a Puszkina, Puszkiny, Puszkinie, Puszkin, Puszkin.
[315] 6. Nazwiska eskie koczce si na -, - transkrybujemy, uywajc zakocze -ska, -
cka, np. Szachowska, Bielecka. Nazwiska te maj odmian identyczn jak
polskie o tych samych zakoczeniach: Szachowska, DCMs. Szachowskiej, BN. Szachowsk.
[316] 7. W przetranskrybowanych imionach i nazwiskach, w ktrych po spgosce pojawia si j (np.
Jurjew, Soowjow, Tatjana), mona w praktyce wydawniczej stosowa pisowni zgodn z polsk
ortografi, a wic: Juriew, Soowiow, Tatiana. W niektrych nazwiskach i nazwach geograficznych w
transkrypcji mona te stosowa tradycyjn tward wymow spgosek, zwaszcza wargowych i r,
np. Merekowski, a nie: Mieriekowski, Werenicz, a nie: Wierienicz.
[317] 8. Gdyby w transkrybowanym tekcie pojawiy si nazwiska obce majce pisowni fonetyczn,
powinnimy przywrci im pisowni oryginaln, np. Haydn, Maupassant,
Locke, Hughes.
78. TRANSLITERACJA I TRANSKRYPCJA WSPCZESNEGO ALFABETU
UKRAISKIEGO
A. Transliteracja i transkrypcja
B. Uwagi szczegowe do transkrypcji wyrazw ukraiskich
C. Polszczenie ukraiskich nazw wasnych
[318] A. Transliteracja i transkrypcja

Litery alfabetu Transliteracja Transkrypcja

ukraiskiego
Aa Aa
Bb Bb
Vv Ww
Gg Hh
Gg
Dd Dd
Ee Ee
Je je, e, ie

Zz Zz
 Ii Yy
Ii
Ji ji
Jj Jj
Kk Kk
Ll , L , l
Mm Mm
Nn Nn
Oo Oo
Pp Pp
Rr Rr
Ss Ss
Tt Tt
Uu Uu

Ff Ff
Hh Ch ch
Cc Cc
Cz cz
Sz sz
Szcz szcz

Ju, U ju, u, iu
Ja, A ja, a, ia
pomija si
[319] B. Uwagi szczegowe do transkrypcji wyrazw ukraiskich
Liter oddajemy przez h, np. knyha. Liter (przywrcon w pisowni na Ukrainie)
oddajemy przez g, np. grunt;
Liter oddajemy dwojako:
1) przez l przed , , , (), , np. nallesz, i liko, i Lwiw;
2) przez przed , , , , , spgoskami i na kocu wyrazu, np. esia,
moodycia, wyky, ore; obce nazwy wasne pisane przez mona
oddawa przez le, np. Lejden;
Liter oddajemy przez y, np. yszyty;
Liter oddajemy przez i, np. sil;
Liter (wystpujc na pocztku wyrazw, po samogoskach i po apostrofie) oddajemy przez
ji, np. jichaty, moji, zjisty;
Liter oddajemy jako:
1) je na pocztku wyrazu oraz po samogoskach i po apostrofie, np. Jewhen,
moje, pje;
2) e po , np. nallesz;
3) ie po innych spgoskach, np. synie;
Liter oddajemy jako:
1) ja na pocztku wyrazu oraz po samogoskach i po apostrofie, np.
Jaroszenko, zajawa, pjanyj;
2) a po , np. Laszczenko;
3) ia po innych spgoskach, np. diakuju;
Liter oddajemy jako:
1) ju na pocztku wyrazu, po samogoskach i po apostrofie, np. Jurczenko,
moju, wjuczyty;
2) u po , np. lublu;
3) iu po innych spgoskach, np. siudy;
oddajemy przez znak zmikczenia (nie apostrof ), np. knia,
budte, hrud.
Poczenie liter oddajemy przez l, np. sil;
Poczenie liter oddajemy przez io, np. nioho.
Jedynie poczenie liter oddajemy przez lo, np. loch.
C. Polszczenie ukraiskich nazw wasnych
Jeli ciso naukowa ani te zasady katalogowania bibliotecznego nie musz by brane pod
uwag, moemy wprowadzi nastpujce zmiany do zasad wymienionych w punktach A i B:
1. Nazwy geograficzne od dawna spolszczone
2. Nazwiska zakoczone na -, (...)
3. Przyrostek -
4. Przyrostek -i
5. Uwagi
[320] 1. Nazwy geograficzne od dawna spolszczone moemy zapisywa w postaci tradycyjnej, np.
Charkw, Kijw, Krzywy Rg, ytomierz.
[321] 2. Nazwiska zakoczone na -, -, - mog otrzymywa polskie
zakoczenia: -y, -ski, -cki; nazwiska te odmieniamy tak samo jak odpowiednie nazwiska
polskie, np.
Myrny, Myrnego, Myrnemu, o Myrnym;
i Ziynski, Ziynskiego, Ziynskiemu, o Ziynskim;
Mohylnycki, Mohylnyckiego, Mohylnyckiemu, o Mohylnyckim.
[322] 3. Przyrostek - piszemy w formie -icz (nie: -ycz), np. Szaszkewicz.
[323] 4. Przyrostek -i w mianowniku liczby pojedynczej ma posta -iw, a w przypadkach
zalenych -ow-, np.
i, Jackiw, Jackowa, Jackowowi, z Jackowem, o Jackowie.
[324] 5. Naley zwrci uwag na to, e polszczymy tylko zakoczenia nazwisk; ich pozostaa cz
zachowuje waciwoci fonetyczne oryginau, tote piszemy: ewycki, Szaszkewicz, Ziynski (a nie:
Lewicki, Szaszkiewicz, Ziyski). W przypadku nazwisk historycznych czy znanych w wersji polskiej
moemy stosowa wersj polsk (take w transkrypcji): Chmielnicki, Rudnicki, Wiszniowiecki, Ziyski.
INTERPUNKCJA POLSKA
XI. OGLNA CHARAKTERYSTYKA POLSKIEJ INTERPUNKCJI
XII. ZNAKI INTERPUNKCYJNE
XI. OGLNA CHARAKTERYSTYKA POLSKIEJ INTERPUNKCJI
83. ZNAKI INTERPUNKCYJNE I ICH FUNKCJE
84. CHARAKTER POLSKIEJ INTERPUNKCJI
83. ZNAKI INTERPUNKCYJNE I ICH FUNKCJE
W jzyku polskim uywamy dziesiciu znakw interpunkcyjnych. S to: kropka, rednik,
przecinek, dwukropek, mylnik (pauza), wielokropek, znak zapytania (pytajnik), znak
wykrzyknienia (wykrzyknik), nawias i cudzysw.
Podstawow funkcj jzyka jest funkcja komunikatywna, dlatego te za podstawowy cel
interpunkcji naley uzna zapewnienie tekstowi pisanemu jednoznacznoci i uatwienie jego
poprawnego odbioru. Oznacza to, e w razie wtpliwoci zwizanych z przestankowaniem
naley przede wszystkim uwzgldni zasad zrozumiaoci (komunikatywnoci) i zastosowa
takie przestankowanie, ktre zapewni maksymaln przejrzysto tekstu.
Druga funkcja znakw interpunkcyjnych polega na tym, e su one do wyraania niektrych
waciwoci mowy, ktre w inny sposb w pisanej odmianie jzyka nie mogyby zosta
zakomunikowane. I tak na przykad przecinek i kropka sygnalizuj przerwy w mwieniu,
mylnik m.in. zawieszenie gosu, pytajnik bywa, a wykrzyknik z reguy jest znakiem
emocji.
Std wynika funkcja trzecia: znaki przestankowe umoliwiaj poprawne zrozumienie i
wygoszenie tekstu, inaczej mwic: pozwalaj go waciwie interpretowa.
Szczegowe funkcje polskich znakw interpunkcyjnych podajemy w tabeli.

Znaki interpunkcyjne i ich funkcje

Charakter znaku Znak interpunkcyjny Podstawowe funkcje
kropka zamykanie wypowiedze
Znaki
oddzielajce oddzielanie mniejszych caoci
rednik, przecinek
w obrbie wypowiedzenia
oznaczanie przerwania,
Znaki
wielokropek, mylnik, pytajnik zawieszenia gosu, szczeglnej
prozodyczne
intonacji
wykrzyknik, pytajnik, mylnik, oznaczanie stanw
Znaki emocji
wielokropek uczuciowych mwicego
Znaki
wielokropek, mylnik zaznaczanie pomini w tekcie
opuszczenia
wprowadzenie wyliczenia,
dwukropek cytatu, uzasadnienia, wyniku,
Znaki wyjanienia
wyodrbniajce cudzysw, nawias, dwa przecinki
(otwierajcy i zamykajcy), dwa mylniki wydzielanie fragmentw tekstu
(otwierajcy i zamykajcy)
Warto rwnie nadmieni, e wiksza przejrzysto i zrozumiao tekstu moe zosta
osignita poprzez takie czynniki graficzne, jak: odpowiedni podzia na akapity (obok samej
wielkoci akapitu istotne jest rwnie wprowadzanie wci pierwszej linii akapitu lub
stosowane zamiast wcicia poszerzanie odstpw midzy akapitami, odpowiedni odstp
midzy liniami tekstu, czyli interlinia itd.), uycie odpowiedniego kroju czcionek poczone z
wyodrbnianiem pewnych partii tekstu za pomoc kursywy, pogrubienia, rozstrzelenia liter i
innych sposobw.
84. CHARAKTER POLSKIEJ INTERPUNKCJI
Interpunkcja polska ma przede wszystkim charakter skadniowy. Oznacza to, e znaki
interpunkcyjne su gwnie do uwydatniania logiczno-skadniowej konstrukcji zda.
Oprcz tego uwzgldnia si te takie czynniki, jak: wydzielanie czonw wtrconych, luno
zwizanych z gwnym tokiem wypowiedzi, rytmik mowy, intonacj. Interpunkcja
umoliwia rwnie wyodrbnienie niektrych wyrazw bd to ze wzgldu na ich wano,
bd te z uwagi na to, e chcemy wyrazi swj dystans do pewnych sw i wypowiedzi.
Odstpstwo od konsekwentnego stosowania zasad skadniowych jest moliwe tylko wtedy,
gdy wprowadzenie znaku przestankowego mogoby zakci konstrukcj rytmiczn:
Zdarza si czsto, e jeli czego bardzo pragniesz, los zaczyna ci przeladowa.
Zrobia si z niej panna co si zowie.
W pierwszym przykadzie przecinek zgodnie z zasad skadniow powinien zosta
wstawiony pomidzy wyrazy e i jeli, gdy zdanie jeli czego bardzo pragniesz jest
podrzdne w stosunku do zdania e los zaczyna ci przeladowa; jednake ze wzgldw
rytmicznych przecinek pomijamy. Wzgldy rytmiczne jeszcze wyraniej narzucaj si w
przykadzie drugim, a fragment co si zowie nie jest jak mogoby si wydawa
odrbnym zdaniem, lecz utartym poczeniem wyrazowym okrelajcym wyraz panna.
Zasady interpunkcyjne maj charakter obowizujcy (nakazuj stosowanie odpowiedniego
znaku lub tego zakazuj) bd fakultatywny. Z zamieszczonej wyej tabeli wynika, e wiele
znakw interpunkcyjnych moe peni rne funkcje, obok regu okrelajcych cile uycie
okrelonych znakw piszcy maj niema swobod w ich zastosowaniu.
Konsekwentne stosowanie zasad przestankowania logiczno-skadniowego jest konieczne, jeli
chcemy osign jednoznaczno i przejrzysto tekstu. Brak znakw interpunkcyjnych w
tekcie lub bdne ich rozmieszczenie moe wypaczy, a nawet cakowicie zmieni sens
wypowiedzi. Podane niej przykady obrazuj takie moliwoci.
a) Pierwszy z podanych przykadw pokazuje, e sens zdania moe zalee od uycia bd
pominicia przecinka; zostanie on wic uyty zalenie od tego, czy chcemy poinformowa o
udziale dwch czy trzech osb. W obu przykadach zostaa zastosowana regua oddzielania
przecinkami jednorodnych czci zdania poczonych bezspjnikowo (zob. 90.I.1); w drugim
przykadzie wyraenie Stryj Jzek oznacza jedn osob, stanowi wic jeden niepodzielny
skadnik:
Stryj, Jzek i Rafa zgosili si po odbir paszportw.
Stryj Jzek i Rafa zgosili si po odbir paszportw.
b) W zdaniach poniszych przecinek musimy postawi koniecznie, jednake to, w ktrym
miejscu go umiecimy, zaley od tego, jak tre chcemy przekaza:
Maria wybiega szybko, zamykajc drzwi.
Maria wybiega, szybko zamykajc drzwi.
Mwili wolno, idc.
Mwili, wolno idc.
Aby podkreli wano zagadnienia, podamy te anegdotyczny przykad depeszy, w ktrej
od miejsca znaku interpunkcyjnego zaley los skazaca:
Powiesi nie mona, uwolni.
Powiesi, nie mona uwolni.
W powyszym przykadzie mamy pewn swobod w przestankowaniu: moemy bowiem
zamiast przecinka uy mylnika.
XII. ZNAKI INTERPUNKCYJNE
85. ZNAKI ODDZIELAJCE. UWAGI OGLNE
86. PODSTAWOWA FUNKCJA KROPKI
87. INNE ZASTOSOWANIA KROPKI
88. POMIJANIE KROPKI
89. REDNIK
90. PRZECINEK
91. ZNAKI PROZODYCZNE, EMOTYWNE ORAZ ZNAKI OPUSZCZENIA
92. WIELOKROPEK
93. MYLNIK
94. PYTAJNIK
95. WYKRZYKNIK
96. DWUKROPEK
97. NAWIAS
98. CUDZYSW
99. INTERPUNKCJA POLSKA PODSUMOWANIE
85. ZNAKI ODDZIELAJCE. UWAGI OGLNE
Mamy do dyspozycji trzy znaki o funkcji oddzielajcej: kropk, ktra jest najsilniejszym z
nich, rednik i przecinek. Funkcj tak, oprcz swej podstawowej funkcji, mog peni
rwnie wykrzyknik, pytajnik oraz wielokropek. Gdy dochodzi do zastpienia kropki przez
jeden z wymienionych znakw, granica pomidzy wypowiedzeniami jest sygnalizowana za
pomoc duej litery rozpoczynajcej nastpne wypowiedzenie.
Rnic w uyciu kropki, rednika i przecinka pokazuje nastpujcy przykad:
Podobnie malarze dyli do oddania zudnych iluzji; nie dbali o odtworzenie przedmiotu tak,
jak on wyglda, gdy si na niego patrzy z bliska, ze wszystkich stron; malowali go tak, jakim
si wydawa z daleka, w blasku wiata lub w pmroku.
(J. Biaostocki)
To rozbudowane wypowiedzenie skada si z trzech wzgldnie samodzielnych i
wsprzdnych wzgldem siebie caoci. Dwie pierwsze zostay oddzielone rednikami,
trzeci kocow zamyka kropka. W obrbie drugiej i trzeciej czci wypowiedzenia
autor zastosowa dodatkowo przecinki w celu podkrelenia budowy skadniowej tych
wypowiedze.
86. PODSTAWOWA FUNKCJA KROPKI
[336] Kropka zamyka wypowiedzenie (tzn. zdanie lub rwnowanik zdania), bdce
podstawow caoci skadniowo-znaczeniow. W obrbie wypowiedzenia zakoczonego
kropk mog wystpowa inne znaki interpunkcyjne. Z tych powodw kropka musi by
uwaana za podstawowy i najwaniejszy znak przestankowania. Oto przykady uycia kropki
w tej funkcji:
Wtedy powsta czowiek, ktry dotd siedzia by jakby na uboczu, w gbi nieco, lecz mimo
e dotychczas gosu nie zabiera, zebrani z szacunkiem ku niemu spozierali.
(S. Mroek)
Bya pewna, e jeeli matka troszczy si kiedy o ni, to tylko przez obaw, aby jej pracy i
opieki nad sob nie utraci; tote troskliwo ta, zamiast agodzi i rozwesela, zaostrzaa i
zachmurzaa jej rysy.
(E. Orzeszkowa)
Kropka jak ju wspomnielimy moe zosta zastpiona przez pytajnik, wykrzyknik lub
wielokropek:
Dlaboga, panie Woodyjowski! Larum graj! wojna! nieprzyjaciel w granicach! a ty si nie
zrywasz? szabli nie chwytasz? na ko nie siadasz? Co si stao z tob, onierzu?
(H. Sienkiewicz)
I to nadaje moim czynom jaki poowiczny charakter...
(W. Gombrowicz)
87. INNE ZASTOSOWANIA KROPKI
87.1. Kropka po skrcie wyrazu
87.2. Kropka po inicjaach imienia i nazwiska
87.3. Skrt z kropk lub wielokropek na kocu zdania
87.4. Kropka po cyfrach arabskich oznaczajcych liczebniki porzdkowe
87.5. Pisownia dat
87.6. Kropka po liczbach arabskich lub rzymskich oraz literach wprowadzajcych wyliczenia
87.7. Kropka po tytule czci dziea, np. rozdziau, podrozdziau, ustpu
87.8. Kropka obok innych znakw interpunkcyjnych
[337] 87.1. Kropk stawiamy po skrcie wyrazu, w ktrym zostaa odrzucona kocowa cz:
godz. (= godzina), prof. (= profesor), ul. (= ulica).
Jeli skrt zawiera ostatni liter wyrazu, wwczas nie stawiamy po nim kropki: mjr (=
major), dr (= doktor); jednak gdy skrt zastpuje wyraz w przypadku innym ni mianownik,
kropk stawiamy (np. Dawno nie widziaem dr. Nowaka), gdy kocowa cz wyrazu,
kocwka -a, zostaa odrzucona; zasada ta nie dotyczy skrtw tytuw kobiet, poniewa
skrt zawiera ostatni liter wyrazu (Dawno nie widziaem dr Nowak). Mona rwnie po
skrcie dopisa kocwk: Dawno nie widziaem dra Nowaka wwczas bez kropki,
poniewa w skrcie wystpuje ostatnia litera wyrazu.
[338] 87.2. Kropk stawiamy zawsze po inicjaach imienia i nazwiska, np. A.S., K.U., J.S.G.
UWAGA: Zalecenie Rady Jzyka Polskiego nakazuje w przypadku nazwisk dwu- i
wieloczonowych pomija cznik (por. Aneks I, p. 7.4.). Uwzgldniajc jednak coraz
powszechniejsz w Polsce praktyk zachowywania nazwisk panieskich przez matki,
wydaje si zasadne dopuszczenie zgodnie z rozpowszechnionym zwyczajem jzykowym
zapisywania inicjaw nazwisk dwuczonowych z cznikiem, np. M.B.-G. (= Maria Biczyk-
Grocholska). Zapis taki znacznie zwiksza czytelno skrtu w stosunku do zapisu M.B.G. i
pozwala jednoznacznie rozstrzygn, czy mamy do czynienia z osob o dwch imionach i
nazwisku, czy te z osob o nazwisku podwjnym.
[339] 87.3. Jeeli na kocu zdania wystpuje skrt z kropk lub wielokropek, nie stawiamy
drugiej kropki zamykajcej zdanie:
Skrtem wyraenia pleno titulo jest P.T.
Zamilka. I Abel zamilk. Ju o nic nie prosi...
(A. Rudnicki)
[340] 87.4. Po cyfrach arabskich oznaczajcych liczebniki porzdkowe stawiamy kropki, np.
na 10. (= dziesitym) pitrze; w 3. (= trzeciej) osobie, po raz 7. (= sidmy).
Kropka po liczebniku moe zosta opuszczona, jeli z kontekstu jednoznacznie wynika, e
uyty zosta liczebnik porzdkowy, np. Chodz do 8 klasy.
Po cyfrze oznaczajcej dat nie daje si kropki, gdy nazwa miesica zostaa zapisana sownie:
7 kwietnia, 17 maja (nie: 7. kwietnia, 17. maja) zob. take 87.5.
[341] 87.5. Pisownia dat:
W datach pisanych w caoci cyframi arabskimi stawiamy kropki, np. 1.01.1996, 6.9.1994
roku, 11.11.1918 r.
Nie stawiamy kropki, gdy liczba miesica zostaa oznaczona cyfr rzymsk: 1 I 1996, 6 IX
1994 roku, 11 XI 1918 r.
Wyjwszy szczeglne wypadki, takie jak wymogi komputerowego przetwarzania danych lub
zasady urzdowe i prawne, nie naley stosowa innych znakw do oddzielania
poszczeglnych skadnikw daty (np. dywizw: 1-1-1995), ani te stosowa innego szyku
ni: dzie, miesic, rok.
[342] 87.6. Kropk stawiamy po liczbach (arabskich lub rzymskich) oraz literach
wprowadzajcych wyliczenia:
I. ZASADY POLSKIEJ INTERPUNKCJI
1. Oglna charakterystyka interpunkcji polskiej.
A. Funkcje znakw przestankowych.
a. Charakter polskiej interpunkcji.
Po cyfrach arabskich i maych literach mona postawi te nawias zamykajcy:
I. ZASADY POLSKIEJ INTERPUNKCJI
1) Oglna charakterystyka interpunkcji polskiej.
A. Funkcje znakw przestankowych.
a) Charakter polskiej interpunkcji.
[343] 87.7. Po tytule czci dziea (rozdziau, podrozdziau, ustpu lub paragrafu) moemy
postawi kropk, jeli pierwsza litera tego tytuu jest napisana wielk liter, a pozostae
maymi:
I. ZASADY POLSKIEJ INTERPUNKCJI
1) Oglna charakterystyka interpunkcji polskiej.
A. Funkcje znakw przestankowych.
a) Charakter polskiej interpunkcji.
Albo:
A. Funkcje znakw przestankowych
a) charakter polskiej interpunkcji
W drugim przykadzie nie postawilimy kropki, poniewa podpunkt a) rozpoczyna si ma
liter.
[344] 87.8. W przypadku gdy dochodzi do zbiegu znakw interpunkcyjnych, kropk stawiamy po
nawiasach i cudzysowach zamykajcych, natomiast nie stawiamy jej po wykrzykniku, pytajniku,
wielokropku.
88. POMIJANIE KROPKI
Kropki nie stawiamy w nastpujcych okolicznociach:
88.1. Na kartach tytuowych ksiek
88.2. Po tytuach rozdziaw i podrozdziaw
88.3. Po tytuach artykuw w czasopismach
88.4. Po ywej paginie (tzn. po tekcie umieszczanym w nagwku strony)
88.5. Po liczebnikach porzdkowych pisanych cyframi rzymskimi
88.6. Midzy skadnikami daty
88.7. Po liczebnikach porzdkowych oznaczajcych godzin
88.8. Po liczebnikach gwnych
88.9. Po imieniu i nazwisku w podpisach, na wizytwkach i wywieszkach
88.10. Po napisach na afiszach, transparentach i szyldach, sloganach reklamowych
88.11. Po skrtowcach
88.12. Po skrtach jednostek miar i wag oraz rodzimych jednostek jednostek pieninych
[345] 88.1. Na kartach tytuowych ksiek, np.
Ferdinand de Saussure
Kurs jzykoznawstwa oglnego
Przekad Krystyna Kasprzyk
Wstp Witold Doroszewski
Warszawa 1961
Pastwowe Wydawnictwo Naukowe
Inne znaki interpunkcyjne na karcie tytuowej stawiamy, np.
Kto jest kim?
[346] 88.2. Po tytuach rozdziaw i podrozdziaw, ktre w caoci pisane s wielkimi
literami, np.
INTERPUNKCJA POLSKA
[347] 88.3. Po tytuach artykuw w czasopismach, np.
Wasz prezydent nasz premier
Zwycistwo i klska
[348] 88.4. Po ywej paginie (tzn. po tekcie umieszczanym w nagwku strony). Jeli ywa
pagina skada si z tytuu nadrzdnego i podrzdnego, to tytuy te oddzielamy mylnikami,
np.
Microsoft Windows 3.1 Uruchamianie
[349] 88.5. Po liczebnikach porzdkowych pisanych cyframi rzymskimi, np.
Miao to miejsce na pocztku XVII wieku.
Jan III Sobieski postanawia wtedy ruszy na Wiede.
Mieszkali na IV pitrze.
UWAGA: Kropk stawia si zwyczajowo po cyfrach rzymskich w tytuach rozdziaw, np.
XII. Zasady interpunkcji.
[350] 88.6. Midzy skadnikami daty, jeli miesic napisany jest liczb rzymsk lub sownie,
np.
4 VI 1989 roku;
4 czerwca 1989 roku.
[351] 88.7. Po liczebnikach porzdkowych oznaczajcych godzin, np.
Pocig odjeda o 7 wieczorem.
[352] 88.8. Po liczebnikach gwnych, np.
W przedziale siedziao 6 osb.
Od tego czasu mino 500 lat.
[353] 88.9. Po imieniu i nazwisku w podpisach, na wizytwkach i wywieszkach, np.
Tomasz Rudzki
dr Henryk Gob
Szczecin, ul. Ptasia 15 m. 27
Naczelny Dyrektor
mgr Przemysaw Polak
[354] 88.10. Po napisach na afiszach, transparentach i szyldach, sloganach reklamowych, np.
Wielki kiermasz zabawek
Sklep spoywczy
Cukier krzepi
[355] 88.11. Po skrtowcach, np.
MON, MSW, MSWiA, PAN, PSL, PTTK, PWN, RP, UMCS, USA, UW.
Jeli skrtowiec wystpi na kocu zdania, wwczas wystpi po nim kropka (lub inny znak
interpunkcyjny) penica funkcj znaku zamykajcego zdanie, np. Pracowaem w PKO.
UWAGA: Pospolitym bdem jest stawianie kropki po kadej literze skrtowca, np. P.A.N.,
R.P., S.A., U.S.A. (zob. take 56.2. oraz 87.2.).
[356] 88.12. Po skrtach jednostek miar i wag oraz rodzimych jednostek pieninych, np.
g (= gram), ha (= hektar), km (= kilometr), z (= zoty).
Jeli skrt tego rodzaju pojawi si na kocu zdania, wwczas postawimy po nim kropk (lub
inny znak interpunkcyjny) w funkcji znaku koczcego zdanie, np. Kosztowao mnie to 100
z.
89. REDNIK
rednik jest znakiem rozdzielajcym sabszym od kropki i suy do oddzielania w miar
samodzielnych czci wypowiedzenia. Od przecinka z kolei rni si tym, e oddziela
wycznie czony rwnorzdne pod wzgldem logiczno-skadniowym, podczas gdy przecinek
moe oddziela rwnie czony nierwnorzdne.
89.1. rednik w rozbudowanych wypowiedzeniach zoonych
89.2. rednik zastosowany do oddzielania pojedynczych zda
89.3. rednik w zdaniach zawierajcych rozbudowane wyliczenia
[357] 89.1. rednik uywany jest najczciej w rozbudowanych wypowiedzeniach zoonych,
np.
Najszlachetniejszy kamie jest ten, ktry kraje wszystkie inne, a siebie zarysowa nie daje;
najszlachetniejsze serce jest to, ktre wanie raczej da si skaleczy, ni samo zadranie.
(A. Asnyk)
Przytrafia si czsto, e dobry czek jaki niewdzicznika przygarnie; ale trafia si czciej, e
niewdzicznik taki przepada marnie.
(A. Mickiewicz)
atwo mona zauway, i wypowiedzenia te maj struktur dwudzieln, a poszczeglne
czci oddzielone rednikami to wsprzdne wypowiedzenia skadowe.
[358] 89.2. rednik rwnie moe zosta zastosowany do oddzielania pojedynczych zda,
samodzielnych pod wzgldem mylowo-pojciowym, np.
Ukoczy filozofi na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim; z zawodu jest take
fotografikiem.
[359] 89.3. rednik naley umieci rwnie w zdaniach zawierajcych rozbudowane
wyliczenia, w ktrych wielokrotnie uyto przecinkw, np.
Kropki nie stawiamy:
po tytuach dzie i czasopism, na stronie tytuowej, na okadce i obwolucie ksiek;
po tytuach (nagwkach) czci, rozdziaw, paragrafw dziea, gdy tytu napisano w
osobnym wierszu samymi wielkimi literami [...];
po liczbie bd literze oznaczajcej cz dziea, jeli znajduje si w osobnym wierszu [...];
(F. Przyubski)
90. PRZECINEK
90.1. Przecinek uywany pojedynczo lub podwjnie
90.2. Uycie mylnikw zamiast przecinkw
A. Przecinek pomidzy zdaniami podrzdnymi i nadrzdnymi. Zasady oglne
B. Przecinek pomidzy zdaniami podrzdnymi i nadrzdnymi. Zasady szczegowe
C. Przecinek pomidzy zdaniami wsprzdnymi poczonymi bezspjnikowo
D. Zdania wsprzdne spjnikowe. Reguy oglne
E. Zdania wsprzdne spjnikowe. Reguy szczegowe
F. Przecinek midzy czciami zdania pojedynczego
G. Przecinek midzy czciami zdania pojedynczego poczonymi spjnikowo
H. Przecinek a wyraenia porwnawcze
I. Przecinek midzy czciami zdania pojedynczego poczonymi bezspjnikowo
J. Wyraenia wprowadzajce i wtrcone
[360] 90.1. Przecinek najczciej uywany znak rozdzielajcy moe wystpi
pojedynczo lub podwjnie.
Przecinek podwjny suy do wydzielania wyrazu lub grupy wyrazw w obrbie
wypowiedzenia, np.
Lao wtedy, pamitam, jak z cebra.
(M. Dbrowska)
Byo to, jeli si nie myl, przed miesicem.
[361] 90.2. Zamiast przecinkw w takim wypadku mona uy mylnikw lub nawiasu.
Naley jednak pamita, e:
a) mylniki oznaczaj wydzielenie mocniejsze ni przecinki, a sabsze ni nawiasy;
b) nawias oznacza wydzielenie najsilniejsze.
Zasadniczo jednak przecinkw uywamy pojedynczo do oddzielania czci wypowiedzenia.
W tym wypadku naley stosowa zasady wymienione i scharakteryzowane poniej.
A. Przecinek pomidzy zdaniami podrzdnymi i nadrzdnymi. Zasady oglne
90.A.1. Oddzielanie zdania podrzdnego (okrelajcego)
90.A.2. Wyrazy wprowadzajce zdanie podrzdne
[362] 90.A.1. Zdanie podrzdne (okrelajce) zawsze oddzielamy przecinkiem od zdania
nadrzdnego bez wzgldu na kolejno tych zda, np.
Sowacki w okresie mistycznym wyznawa, e pisze tylko to, co mu anioowie dyktuj.
(J. Parandowski)
Myl, e czeka nas jeszcze w przyszoci zasadnicza dyskusja o kryteriach, ktre rzdz
doborem materiau literackiego wprowadzanego w pole edukacji, chocia mona powiedzie,
e dyskusja taka toczy si permanentnie, poniewa niewiele jest rzeczy w szkole
wzbudzajcych wiksze emocje ni lista lektur szkolnych.
(J. Sawiski)
a) Zdanie podrzdne wplecione w zdanie nadrzdne musi by wydzielone przecinkami z obu
stron bez wzgldu na typ spjnika nastpujcego po owym zdaniu podrzdnym:
Po wschodzie soca, gdy niebo troch si wypogodzio, wypynli na jezioro.
Pjd na poczt, ktra jest za rogiem, i wyl list.
Zabierzemy ze sob Ani, ktra tu jest, albo poczekamy na Jol.
b) Zasada ta dotyczy rwnie rwnowanikw zda:
Mnie ju nic nie uly, a wino najmniej.
(K. Makuszyski)
Pno, bo dopiero po trzech miesicach, przyszed pierwszy list.
Gertruda, zakasawszy rkawy, wlewaa do wody wywar zielony z igie wierkowych i
rumianku.
(J. Iwaszkiewicz)
[363] 90.A.2. Zdanie podrzdne jest zwykle wprowadzane przez jeden z nastpujcych
wyrazw (spjnikw, zaimkw lub partyku):
aby, acz, aczkolwiek, albowiem, azali, a, aeby;
bo, bo, bowiem, by, byle, byleby;
chocia, chociaby, cho, choby, chybaby, chyba e, chyba eby, co, cokolwiek, czy, czyj;
dlaczego, dlatego, dlatego e, dokd, dokdkolwiek, dopiero, dopiero gdy, dopki;
gdy, gdyby, gdy, gdzie, gdziekolwiek;
ile, ilekolwiek, ilekro, ile razy, ile e, im, i, iby;
jak, jakby, jak gdyby, jaki, jakikolwiek, jakkolwiek, jako, jakoby, jako e, jakeby, jeli, jeliby,
jeeli, jeeliby;
kdy, kiedy, kiedykolwiek, kiedy, kim, kogo, komu, kto, ktokolwiek, ktrdy, ktry;
ledwie, ledwo;
mimo i, mimo e;
na co, niech, nim;
odkd, o ile;
po co, po czym, podczas gdy, pomimo i, pomimo e, poniewa, pki, przy czym;
skd, skdkolwiek, skoro;
tak jak, tylko e, tym bardziej e;
w miar jak, wprzd nim, w razie gdyby;
za co, zaledwie, zanim, zwaszcza gdy, zwaszcza jeeli, zwaszcza kiedy, zwaszcza e;
e, e a, eby.
UWAGA 1: Naley jednak pamita o niestawianiu przecinka w utartych zwrotach i
frazeologizmach, ktre czsto s wprowadzane przez jeden z wymienionych powyej
spjnikw. Do najczciej spotykanych tego typu konstrukcji nale nastpujce poczenia
traktowane nie jako zdania podrzdne, lecz jako pojedyncze okoliczniki:
jak z bicza trzas, kto wie co, lee jak ula, nie wiadomo kiedy, nie wiedzie po co, po raz nie
wiem ktry, uciec gdzie pieprz ronie, wiedzie co w trawie piszczy.
Naleaoby tym samym odrnia wypowiedzenia strukturalnie identyczne, ktre nabieraj
zrnicowanego znaczenia jedynie przez zastosowanie lub pominicie przecinka, np.
Kto wie co by si wtedy z nim stao. (= Nikt nie wie, co by si wtedy z nim stao),
ale: Kto wie, co by si wtedy z nim stao? (= Ktry z was wie, co by si wtedy z nim stao?),
Nie wiadomo kiedy zrobia si z niej kolubryna. (= Niepostrzeenie zrobia si z niej
kolubryna),
ale: Nie wiadomo, kiedy zrobia si z niej kolubryna. (= Nie jest jasne, kiedy zrobia si z niej
kolubryna).
UWAGA 2: Przecinek naley rwnie pomin przed zaimkami wzgldnymi
wprowadzajcymi takie pozorne zdania podrzdne, ktre nie s rozwijane, np.
Nie dosta kolacji i nie mia pojcia dlaczego.
Postanowi kupi mieszkanie, lecz nie wiedzia kiedy.
Wiadomo co. ale: Wiadomo, co wolno.
Wiemy kto. ale: Wiemy, kto to.
Nie wiem jak. ale: Nie wiem, jak dalej.
B. Przecinek pomidzy zdaniami podrzdnymi i nadrzdnymi. Zasady szczegowe
90.B.1. Poczenia partyku, spjnikw, przyswkw ze spjnikami
90.B.2. Poczenia przyswkw, zaimkw lub wyrae przyimkowych ze spjnikami
90.B.3. Dwa ssiadujce spjniki, spjnik i zaimek wzgldny
90.B.4. Imiesw zakoczony na -c, -szy, -wszy
[364] 90.B.1. Nie rozdziela si przecinkiem pocze partyku, spjnikw i przyswkw ze
spjnikami, np. chyba e, chyba eby, ile e, jak gdyby, jako e, mimo e, pomimo to, pomimo
e, tylko e, tym bardziej e, wanie gdy, wanie jak, wanie kiedy, podczas gdy, zwaszcza
gdy, zwaszcza jeeli, zwaszcza kiedy, zwaszcza e. Przecinek naley postawi przed caym
wyraeniem (jest to tzw. cofanie przecinka). Przykady:
Nie chcia si pooy, pomimo e by picy.
Napisz na pewno, chyba ebym zapomnia.
[365] 90.B.2. Poczenia przyswkw, zaimkw lub wyrae przyimkowych ze spjnikami
oddzielamy przecinkiem wwczas, gdy na przyswek, zaimek lub wyraenie przyimkowe
pada akcent zdaniowy; mwic, wyrnimy te wyrazy za pomoc akcentu, a w miejscu
przecinka zrobimy pauz oddechow, np.
Powiniene postpowa tak, aby nikogo nie skrzywdzi.
Wzbogaci si wwczas, gdy odziedziczy duy spadek.
Ceni go tym bardziej, e jest czowiekiem wspaniaomylnym.
Zanie t ksik tam, skd j przyniose.
W powyszych przykadach przyswki, zaimki lub wyraenia przyimkowe peni funkcj
okolicznikw w zdaniach gwnych. Uywajc odpowiednich okolicznikw, podkrelamy
czas (wwczas), sposb (tak), stopie (tym bardziej) oraz miejsce (tam). Wyraenia o
identycznej lub podobnej budowie wystpuj rwnie w funkcji spjnikw zestawionych; w
takich wypadkach nale one do zdania podrzdnego, a przecinek stawiamy przed nimi:
Powiniene postpowa szlachetnie, tak aby nikogo nie skrzywdzi.
Wzbogaci si, wwczas gdy odziedziczy duy spadek.
Zanie t ksik, tam skd j przyniose.
Jeli jednak pierwszy czon takiego poczenia poprzedzony jest dodatkowym okreleniem
typu: dopiero, wanie, przecinek stawiamy midzy jego skadnikami:
Zadzwoni do ciebie dopiero wtedy, gdy skocz rozmow z interesantem.
Zanie t ksik wanie tam, skd j przyniose.
Najczciej spotykanymi poczeniami tego typu s: dlatego i, dlatego e, dopiero gdy,
podobnie jak, potem gdy, tak aby, tak by, tak i, tak jak, tak jakby, tak e, tak eby, taki jak,
taki sam jak, tam gdzie, tam skd, ten sam co, teraz gdy, to co, tym bardziej i, tym bardziej
e, w miar jak, wprzd nim, wtedy gdy, z chwil gdy.
[366] 90.B.3. Nie rozdziela si dwch ssiadujcych spjnikw, spjnika i zaimka
wzgldnego, zaimka wzgldnego i spjnika, typu a cho, a gdy, a jeli, a kiedy, a mianowicie,
a poniewa, a wic, a e, i cho, ktry jeli, e aby, e gdy, e jeli, np.
Czsto chadza na spacery, a gdy si zmczy, siada zawsze na tej samej awce.
Opowiada wszystkim, e gdy wygra duo pienidzy, rozda je ubogim.
Przyrzek mi, e jeli bdzie trzeba, zawsze mi pomoe.
Zdania tego typu moemy jednak wydzieli dwoma przecinkami lub dwoma mylnikami, gdy
chcemy podkreli, e s zdaniami wtrconymi:
Wrci z zagranicy i, cho potrzebowa odpoczynku, rzuci si w wir codziennych zaj.
Opowiada wszystkim, e gdy wygra duo pienidzy rozda je ubogim.
[367] 90.B.4. Imiesw zakoczony na -c, -szy, -wszy bez wzgldu na to, jak
interpretujemy jego funkcj w zdaniu w zasadzie oddziela si przecinkiem wraz z
ewentualnymi jego okreleniami od poprzedzajcej go lub nastpujcej po nim reszty zdania
lub wydziela si go przecinkami, jeli jest wtrcony w zdanie (por. Aneks I Interpunkcja):
Patrzc z bliska na telewizor, mczysz wzrok.
Wlk si, kulejc, brzegiem lasu.
Obudziwszy si, o niczym ju nie pamita.
Przeskoczywszy rw, znalaz si ju na swoim polu.
Uczniowie, suchajc napomnie, spogldali na siebie z zakopotaniem.
Dziki temu, robic nadal swoje, nikomu si nie naraali.
UWAGA: W odniesieniu do imiesowu wyjwszy (= oprcz) jednak przecinek si pomija:
Wyjwszy sodycze nie mia adnych saboci.
a) Przecinka nie stawia si pomidzy zwrotem imiesowowym a bezporednio
poprzedzajcym go spjnikiem (np. i, a, i, e) lub zaimkiem wzgldnym (np. jaki, ktry, co):
Nie spodziewa si, e napisawszy bardzo dobry artyku, bdzie go musia jeszcze poprawia.
Gonzalo pdem bieg z obawy, eby tamci jemu w tumie nie zginli, i odnalazszy ich, mnie
znaki dawa, bym popiesza.
(W. Gombrowicz)
b) Wyjtek moemy uczyni tylko w wypadkach, gdy chcemy podkreli, e po spjniku
nastpio zawieszenie gosu, tzn. e zdanie ma charakter wtrcony, np.
Powiedziaa, e ma nas do i obrciwszy si na picie, wysza.
Powiedziaa, e ma nas do i, obrciwszy si na picie, wysza.
W pierwszym przykadzie informujemy jedynie o dodatkowych okolicznociach
towarzyszcych wydarzeniu. W drugim dorzucamy poboczn informacj, a zawieszajc gos,
zapowiadamy, e zaskoczy ona suchacza.
C. Przecinek pomidzy zdaniami wsprzdnymi poczonymi bezspjnikowo
90.C.1. Sposoby czenia zda zoonych wsprzdnie mog
90.C.2. Zdania wsprzdne bezspjnikowe
[368] 90.C.1. Zdania zoone wsprzdnie mog by poczone bezspjnikowo lub spjnikowo.
Przestankowanie uzalenione jest od sposobu zespolenia takich zda.
[369] 90.C.2. Zdania wsprzdne bezspjnikowe zawsze oddzielamy przecinkami:
Szybowiec ruszy, nabra pdu, gadko oddzieli si od ziemi, stromo wspi si wzwy.
(J. Meissner)
Obstpili go, patrz w osupiaym milczeniu. A on grabi pazurami, stka, szeleci wrd
poszycia. Wreszcie podnosi si z narczem zwidych lici i drobnego chrustu, wraca na d,
sypie ten adunek do rodka. Nie przeszkadzaj mu, obraca jeszcze ze dwa, trzy razy, potem
wazi do jamy, znika w niej.
(J.J. Szczepaski)
D. Zdania wsprzdne spjnikowe. Reguy oglne
90.D.1. Zdania wsprzdne poczone spjnikami: przeciwstawnymi, wynikowymi,
synonimicznymi
90.D.2. Zdania wsprzdne poczone spjnikami: cznymi, rozcznymi, wyczajcymi
[370] 90.D.1. Przecinkami rozdzielamy zdania wsprzdne poczone nastpujcymi
spjnikami:
a) przeciwstawnymi: a, ale, alici, inaczej, jednak, jednake, jedynie, lecz, natomiast,
przecie, raczej, tylko, tylko e, tymczasem, wszake, za, za to, np.
Ja mwi to, a on co innego.
Nauczycielka usiowaa prowadzi lekcje, ale raz za razem zrywa si haas.
(J. Wiktor)
Ju mieli zaczyna, lecz kto im przeszkodzi.
Obiecywa duo, tymczasem nic nie zrobi.
Porodku pyna rzeka, za na stokach wzgrz dostrzegem kilka strumykw.
UWAGA: Jeli spjnik a czy zdania (a nie jego czci), zawsze stawiamy przed nim
przecinek, np.
Ledwie bysno soce, a ju zrobio si ciepo.
Mieli obszerne i wygodne mieszkanie, a skadao si ono z piciu pokojw.
b) wynikowymi: wic, dlatego, tote, to, zatem, std, wobec tego, skutkiem tego, wskutek tego,
i (= wic, tote), przeto, tedy, np.
W tej okolicy las nie by zbyt gsty, wic stopniowo robio si coraz janiej.
(A. Szklarski)
Nie kocha ma, zatem powinna go opuci.
(T. Boy-eleski)
Zapyta niegrzecznie, wobec tego odpowiedziaem mu oschle.
UWAGA: Przed spjnikiem i moemy postawi przecinek, jeli wystpuje on w funkcji
wynikowej (mona go zastpi przez wic lub tote), np.
Zacza si sesja egzaminacyjna, i wzili si do nauki (= wic wzili si do nauki).
Nadszed padziernik, i studenci rozpoczli nauk (= tote rozpoczli nauk).
c) synonimicznymi (wyjaniajcymi): czyli, to jest, to znaczy, innymi sowy, np.
Wyjedam do Japonii, czyli odwiedz Kraj Kwitncej Wini.
Rzeczowniki w jzyku polskim maj deklinacj, to znaczy odmieniaj si przez przypadki.
[371] 90.D.2. Nie rozdziela si przecinkiem zda zoonych wsprzdnie poczonych
nastpujcymi spjnikami:
a) cznymi: i, oraz, tudzie, i zarazem, np.
Zwieziono z lasu kilka wozw drewna i sprzedano je na opa.
UWAGA: Jeli spjnik a wystpi w funkcji cznej (moliwe jest wtedy zastpienie go przez
i), moemy postawi przed nim przecinek:
Za dnia soneczniki zagldaj w moje okno, a miedze wij si, jak te wstki [...].
(K. Brandys)
b) rozcznymi: lub, albo, bd, czy, np.
Pojad na Mazury albo wybior si w Bieszczady.
Rozpoczn w tym roku studia bd pjd do pracy.
UWAGA: Przed spjnikiem czy czcym zdania wsprzdne rozczne nie stawiamy
przecinka, np.
Wyjedasz na wita czy zostajesz?
Poradzisz sobie czy mam ci pomc?
Ale gdy wyraz czy wprowadza zdanie podrzdne (okrelajce), musi zosta poprzedzony
przecinkiem, np.
Nie wiedzia (czego?), czy moe wej.
Zapyta (o co?), czy ju mina dwunasta.
c) wyczajcymi: ani, ni, np.
Kwiryna ju nie przypomina o spowiedzi ani matka nie grozi ksidzem.
(P. Gojawiczyska)
Je nie chcia ni humoru dobrego nie mia.
E. Zdania wsprzdne spjnikowe. Reguy szczegowe
90.E.1. Spjniki czne, rozczne, wyczajce z przyswkami i zaimkami
90.E.2. Spjnik czny, rozczny, wyczajcy (oraz partykua czy) powtrzone na pocztku
dwch zda wsprzdnych
90.E.3. Spjnik lub zaimek wzgldny upodrzdniajcy powtrzony po spjniku cznym lub
rozcznym
[372] 90.E.1. Poczenia spjnikw cznych, rozcznych i wyczajcych (a wic typu i-lub-
ani) z przyswkami i zaimkami o charakterze uzupenie wtrconych czy dopowiedzianych
oddzielamy przecinkiem od reszty tekstu, np.
Byem w grach, i to przez dwa miesice.
By czowiekiem uszczypliwym, lub raczej zoliwym.
Nie byem w Hiszpanii, ani te w Portugalii.
Bya liczna, czy moe raczej pena uroku.
Typowe poczenia tego typu: i to, albo raczej, lub raczej, czy raczej, albo lepiej, lub lepiej,
ani te, ani nawet, czy moe.
[373] 90.E.2. Jeli spjnik czny, rozczny, wyczajcy (dotyczy to te partykuy czy)
zosta powtrzony na pocztku dwch zda wsprzdnych, przecinek naley postawi przed
powtrzonym spjnikiem lub partyku, np.
Albo zrobisz to dzi, albo nie rb wcale.
Ani nie mam czasu, ani ochoty.
Czy zrobisz to sam, czy przysa ci kogo do pomocy?
Matka zwracaa si z prob o pomoc ju to do swojej rodziny, ju to do dawniejszych
przyjaci.
Pojad bd kolej, bd autobusem.
UWAGA: Tam gdzie powtrzone czy ma znaczenie spjnikowe i da si zamieni na lub
przecinka nie stawiamy: wiczy zawsze, czy by zdrowy czy chory.
Tam za, gdzie powtrzone czy ukazuje wybr midzy dwiema moliwociami, stawiamy
przed nim przecinek: Rodzice pytali mnie, czy jeste zdrowy, czy chory.
[374] 90.E.3. Nie stawiamy przecinka, jeli spjnik lub zaimek wzgldny upodrzdniajcy
(np. e, jak, ktry) zosta powtrzony po spjniku cznym lub rozcznym.
Typowymi poczeniami s: i e, albo e, i jak, i ktry, np.
Powiedzia mi, e musi odpocz, e w takim razie wyjeda i e nie wrci przed upywem
tygodnia.
Wiem, jak to jest i jak mogoby by.
Wiedzielimy doskonale, e odwiedz nas osobicie albo e przynajmniej zadzwoni.
F. Przecinek midzy czciami zdania pojedynczego
[375] Poszczeglne czony zdania pojedynczego, podobnie jak poszczeglne skadniki zdania
zoonego, mog by poczone spjnikowo lub bezspjnikowo, np.
Wrci do pracy zdrowy i wypoczty.
Wrci do pracy zdrowy, wypoczty.
Zasady uycia przecinkw w zdaniach pojedynczych scharakteryzowano poniej.
G. Przecinek midzy czciami zdania pojedynczego poczonymi spjnikowo
Zasady uycia przecinka midzy spjnikowo poczonymi czciami zdania pojedynczego z
drobnymi odstpstwami s takie same, jak reguy uycia przecinkw w zdaniach
wsprzdnie zoonych. W skrcie, z uwzgldnieniem pewnych rnic, przedstawiaj si
nastpujco:
90.G.1. Przecinek a spjniki: i, a (= i), oraz, tudzie, lub, albo, bd, czy, ani, ni
90.G.2. Przecinek przed spjnikami przeciwstawnymi a, ale, lecz (...)
90.G.3. Przecinek przed spjnikami powtrzonymi, penicymi identyczn funkcj
[376] 90.G.1. Nie stawiamy przecinka przed spjnikami: i, a (= i), oraz, tudzie, lub, albo,
bd, czy, ani, ni, np.
Mgbym studiowa polonistyk bd slawistyk.
Nie widziaem Parya ani Marsylii.
a) Przed spjnikiem a nie stawiamy przecinka, jeli:
peni funkcj czn (mona go wymieni na i), np.
Wykad by krtki a przystpny.
Sowik piewa cicho a agodnie.
wystpuje midzy wyrazami lub wyraeniami porwnywanymi, np.
Polacy a Rosjanie podczas drugiej wojny wiatowej.
Alkoholizm rodzicw a niepowodzenia szkolne dzieci.
w poczeniu z wyrazem midzy lub pomidzy okrela pooenie lub wspln cech dwch
rzeczy, np.
Szpara pomidzy oknem a parapetem.
Kolor midzy tym a brzowym.
czy dwie identyczne formy dla podkrelenia tego, o czym si mwi, np.
Takie przykady mona mnoy a mnoy.
Wcale a wcale nie masz racji.
b) Jeli czon wprowadzany przez jeden z wymienionych spjnikw ma charakter
dopowiedzenia, przed nim stawiamy przecinek:
Uwaam go za szaleca, i to od dawna.
Jest czowiekiem rozmownym, albo raczej gadu.
[377] 90.G.2. Przed spjnikami przeciwstawnymi a, ale, lecz, tylko oraz synonimicznymi
(czyli, to znaczy, to jest, innymi sowy) stawiamy przecinek, np.
Mogem tam pj, ale po co?
Prawda zwyciya, a nie fasz.
Jestem zamiowanym podrnikiem, czyli globtroterem.
[378] 90.G.3. Przecinek stawiamy przed spjnikami powtrzonymi, ktre peni identyczn
funkcj:
Zwiedzili i zamek, i muzeum.
Zawsze kto bd to pomaga jej, bd jej siostrze.
Nerwowo poprawiaa to obrus, to sztuce, to serwetki.
a) W zwizku z t zasad rwnie oddzielamy przecinkami powtarzajce si czony utartych
wyrae, np. ani be, ani me; ani widu, ani sychu; ni pies, ni wydra; ni std, ni zowd; ni z
tego, ni z owego.
b) W innych frazeologizmach o podobnej konstrukcji (tzn. skadajcych si z dwu czonw
rwnorzdnych) nie stawiamy przecinka, np. bd co bd; bij zabij; chcc nie chcc; na
chybi trafi; rad nierad, wypisz wymaluj.
UWAGA: Powtrzony spjnik poprzedzamy przecinkiem tylko wtedy, gdy peni on funkcj
analogiczn do pierwszego, np.
Siedz i pij i kaw, i herbat.
Kup chleb i buki, i jabka, i gruszki.
Natomiast nie postawimy przecinka w zdaniach:
Siedz i pij kaw i herbat.
Kup chleb i buki albo jabka i gruszki.
H. Przecinek a wyraenia porwnawcze
90.H.1. Przed czonem porwnawczym wprowadzonym przez wyrazy: jak, jakby, jako (...)
90.H.2. Przykadowe wyliczenia i wyszczeglnienia wprowadzane przez wyraz jak
90.H.3. Porwnania paralelne (o konstrukcji tak, jak; taki, jaki; tyle, co; rwnie, jak)
90.H.4. Przed wyrazem jako (= w charakterze, w roli)
[379] 90.H.1. Przed czonem porwnawczym wprowadzonym przez wyrazy i wyraenia jak,
jakby, jako, niby, niby to, niczym, ni to, ni, podobnie jak, gdyby (konstrukcja dawniejsza) nie
umieszczamy przecinka, np.
By guchy jak pie.
Zna si na tym lepiej ni ktokolwiek inny.
Bya ubrana podobnie jak moja ona.
Swawolny chopiec leci gdyby strzaa.
(S. Trembecki)
Jednak aby podkreli, e czon porwnawczy jest dopowiedziany, wtrcony, powinnimy
oddzieli go przecinkiem, np.
Dzi, podobnie jak wczoraj, przyszed z pracy bardzo pno.
Do ulubionych ksiek, jak do przyjaci, czsto wracamy.
Jeli czony porwnawcze wchodz w skad wypowiedzenia zoonego, powinnimy je
oddziela przecinkiem, np.
Ubranie ley na nim, jak leaoby na koku.
Jest lepszy, ni mylaem.
[380] 90.H.2. Przykadowe wyliczenia i wyszczeglnienia wprowadzane przez wyraz jak
zawsze poprzedzamy przecinkiem, np.
Ropa naftowa dostarcza nam wielu produktw, jak: eter, benzyna, smary, oleje.
Wspln grup stanowi nieodmienne czci mowy, jak: przyswek, przyimek, spjnik,
wykrzyknik, partykua.
[381] 90.H.3. W porwnaniach paralelnych (o konstrukcji tak, jak; rwnie, jak; taki, jaki; tyle,
co) stawiamy przecinek, np.
Chodzi czsto tak do teatru, jak do kina.
Czytanie ksiek jest rwnie mie, jak i ksztacce.
Od razu wykona takie polecenie, jakiego zadano.
Miaem tyle samo pienidzy, co przed rokiem.
Naley w tym miejscu odrni porwnania paralelne, w ktrych stawiamy przecinek, od
porwna, ktre nie maj wyrazistego charakteru paralelnego:
a) z przecinkiem: zarwno , jak i; rwnie , jak i; tak, jak i; tak, jak;
b) bez przecinka: tak samo jak; ten sam co; taki jak.
Jednake jeli przed porwnaniem nie robimy przerwy oddechowej albo jeeli skadniki
porwnania nie przeciwstawiaj si sobie bardzo wyranie, albo gdy chcemy osabi
wyrazisto porwnania, przecinek moemy pomin, np.
Kowalski jest rwnie dobrym uczniem jak Nowak.
Taki dowiadczony kierowca jak Marcin nie powinien by wpa w polizg.
Zarabiam tyle samo co przed rokiem.
[382] 90.H.4. Przed wyrazem jako (= w charakterze, w roli) przecinka nie stawiamy, chyba e
chcemy podkreli, i wyraenie wprowadzone przez jako ma charakter przyczynowo-
uzasadniajcy. Wwczas moemy ten odcie znaczeniowy zasygnalizowa przecinkiem, np.
By powszechnie szanowany jako lekarz. (Szanowano go jako dobrego lekarza);
By powszechnie szanowany, jako lekarz. (Szanowano go ze wzgldu na presti jego zawodu).
I. Przecinek midzy czciami zdania pojedynczego poczonymi bezspjnikowo
90.I.1. Przecinek midzy poczonymi bezspjnikowo jednorodnymi czciami zdania
90.I.2. Przecinek przed czonami powtarzanymi
[383] 90.I.1. Przecinek stawiamy pomidzy poczonymi bezspjnikowo jednorodnymi
czciami zdania:
a) podmiotami, np.
Lekkoatleci, pikarze, pywacy i inni sportowcy wyjad na igrzyska olimpijskie.
Do osobliwoci wiata zwierzcego w Polsce nale: ubr, bbr, o, wilk, niedwied, bik,
ry i kozica.
b) dopenieniami, np.
Opowiada to ju rodzicom, kolegom, znajomym.
Lubia czekolad, cukierki, lody.
c) przydawkami rwnorzdnymi, np.
Min kolejny dzie senny, monotonny, nudny.
Zostawi po sobie rkopis bez wstpu, bez zakoczenia, bez przypisw.
Natomiast przydawki nierwnorzdne, to znaczy takie grupy przydawek, z ktrych pierwsza
okrela poczenie drugiej przydawki i okrelanego przez ni rzeczownika, nie s oddzielane
przecinkiem, np.
Pierwszy powojenny film polski dotyczy kwestii okupacyjnych [pierwszy (powojenny
film); pierwszy z powojennych filmw].
Wspczesna polska literatura ma wiele tumacze na jzyki obce [wspczesna (polska
literatura); wspczesna cz polskiej literatury].
Nie oddziela si rwnie przydawek wyznaczajcych zakres okrelanego rzeczownika:
Podrni jadcy tym pocigiem s obowizani mie miejscwki [ci z podrnych, ktrzy jad
tym pocigiem].
Robotnikom zatrudnionym przy budowie mostu zapewniono bezpieczne warunki pracy [tym
spord robotnikw, ktrzy zostali zatrudnieni przy budowie mostu].
d) Okoliczniki jednorodne (czyli dwa okoliczniki miejsca, sposobu, czasu itd.) oddzielamy
przecinkiem, jeli:
okolicznik, ktry wystpuje na drugim miejscu, jest bliszym okreleniem pierwszego, np.
W ubiegym tygodniu, w rod, wrci z Australii.
Wz sta zawsze na podwrzu, przy samej stodole.
tworz przykadowe wyliczenie, np.
Pracowa w instytucie, w bibliotece, w domu.
Mieszkaem w Krakowie, w Poznaniu, w odzi.
W pozostaych wypadkach okolicznikw nie rozdzielamy przecinkami. Tote naley pisa:
Spotkaem go na ulicy pnym wieczorem [okoliczniki niejednorodne miejsca i czasu].
Postpiem wczoraj bardzo gupio [okoliczniki niejednorodne czasu i sposobu].
[384] 90.I.2. Przecinek stawiamy przed czonami powtarzanymi, np.
Zarobili na tym wiele, wiele pienidzy.
Trwao to wszystko dugo, dugo.
Jedynie przed powtrzonymi wyrazami wykrzyknikami moemy zastosowa rn
interpunkcj. Gdy chcemy zasygnalizowa inn intonacj oraz wymwienie wykrzyknie z
wikszym naciskiem, uywamy wykrzyknika. Stosujc przecinki w miejsce wykrzyknikw,
zaznaczamy, i wykrzyknienie nie ma silnie emocjonalnego charakteru, np.
Ho, ho! Co za pikny widok!
Ho, ho, co za pikny widok!
No, no, no! jaki dowcipny!
No, no, no, jaki dowcipny!
J. Wyraenia wprowadzajce i wtrcone
90.J.1. Przecinek w wyraeniach wprowadzajcych wyjanienia i wyliczenia
90.J.2. Wyraenia typu: na przykad, chyba, przynajmniej (...)
90.J.3. Wyrazy i wyraenia oznaczajce stosunek osoby mwicej do treci wypowiedzi
90.J.4. Krtkie wyraenia majce form zda gwnych (...)
90.J.5. Wyrazy i wyraenia niebdce czciami zdania (tzw. wyrazy poza zdaniem)
90.J.6. Wtrcone czony zda zoonych i pojedynczych
90.J.7. Przecinek po wyrazach wyraajcych okrzyk
[385] 90.J.1. Z obu stron naley oddziela przecinkami wyraenia wprowadzajce
wyjanienia i wyliczenia, ktre rozpoczynaj si najczciej od czyli, to jest, to znaczy. Jeli
takie wyraenia znajduj si na kocu zdania, drugi przecinek zastpujemy kropk lub
rwnowanym jej znakiem interpunkcyjnym, np.
Znam go od dawna, to znaczy od dwudziestu lat, i ogromnie go ceni.
Odwiedz kraje poudniowej Europy, to jest Wochy, Albani i Grecj.
[386] 90.J.2. Wyrazy i wyraenia typu: chyba, ewentualnie, na przykad, nawet,
prawdopodobnie, przynajmniej, raczej, taki jak, zwaszcza poprzedzamy przecinkiem, jeli
uwypuklaj one treci zapowiedziane w czonie poprzedzajcym i maj charakter
dopowiedzenia; w mowie byyby one poprzedzane krtk pauz, np.
W sklepie sprzedawano wiele towarw, na przykad meble.
Odwiedzamy si czsto, przynajmniej co drugi dzie.
Kupiam sobie nowy kapelusz, taki jak twj.
Jak mona zauway, dopowiedzenia s takim skadnikiem zdania, ktry moe zosta
opuszczony bez wikszej szkody dla budowy zdania. Naley pamita, i dopowiedzenie
wystpujce wewntrz zdania wydzielamy za pomoc przecinkw z obu stron, np.
Lubi jazz, zwaszcza tradycyjny, cho ceni te muzyk powan.
Chwali si bezustannie swoimi sukcesami, na przykad czstymi awansami, wic prawie
wszyscy maj go do.
Jeli warunki te nie s spenione, przecinka nie stawiamy, np.
W nocy pojazd stojcy na przykad na drodze powinien by owietlony.
Kontemplatorem sw pewnego znamiennego typu by spord twrcw literackich na
przykad Norwid.
(W. Doroszewski)
[387] 90.J.3. Wyrazy i wyraenia oznaczajce stosunek osoby mwicej do treci wypowiedzi
oddzielamy przecinkiem, gdy maj charakter czonw wtrconych. Do wyrazw i wyrae
typowych nale m.in.: bez wtpienia, bynajmniej, doprawdy, istotnie, na odwrt, naturalnie,
niestety, niewtpliwie, niezawodnie, oczywicie, odwrotnie, owszem, przeciwnie, rzecz jasna,
rzeczywicie, zapewne.
Przykady:
Myl, e nie warto, doprawdy, zajmowa si t spraw.
Naturalnie, pomog ci, jeli tylko poprosisz.
Jeli takie wyraenia nie s czonami wtrconymi, nie oddzielamy ich przecinkami. W mowie
odpowiada temu brak pauzy lub zawieszenia gosu w momencie wypowiadania wyrazw i
wyrae tego typu:
Jest to czowiek bez wtpienia uczciwy.
Zepsu mi si samochd, wic oczywicie nie zdyem na czas.
[388] 90.J.4. Krtkie wyraenia majce form zda gwnych, za faktycznie bdce
skadnikami pozazdaniowymi, naley oddziela obustronnymi przecinkami, np.
Skoczye, jak mi mwiono, studia.
Za rok, by moe, wyjad z kraju.
Jestem chory, zdaje si, na gryp.
Otrzymasz, rzecz jasna, zwrot kosztw.
Wypadki, jak wiadomo, przycigaj gapiw.
Typowymi wyraeniami tego typu s: by moe, jak wida, niestety, przypuszczam, rzekby,
sdz, wiadomo, zdaje si.
[389] 90.J.5. Wyrazy i wyraenia niebdce czciami zdania (tzw. wyrazy poza zdaniem)
zawsze wydzielamy przecinkami. S nimi:
a) wyrazy i wyraenia takie, jak: inaczej, innymi sowy, krtko, sowem, cile, cilej, cile
mwic, ktre oddzielamy obustronnymi przecinkami lub przecinkiem i dwukropkiem (zob.
take 90.J.4.), np.
Ojciec, matka, dwaj synowie, sowem, caa rodzina wybiega na podwrko.
Przejechaem blisko piset, cile: czterysta osiemdziesit osiem kilometrw w cigu dnia.
b) wyrazy w woaczu, np.
Panie Kaziu, musimy si koniecznie spotka.
Czy nie mgby, skarbie, kupi mi tych kosmetykw!?
Panie dyrektorze, a co bdzie z moj premi?
[390] 90.J.6. Wtrcone czony zda zoonych i pojedynczych wydzielamy przecinkami z
dwu stron, np.
Znajomo literatury hinduskiej, u nas bardzo jeszcze egzotycznej, i sanskrytu stworzya mu
moliwo lepszego zrozumienia wczesnej kultury Dalekiego Wschodu.
Zauwamy, e czon wtrcony oddzielamy przecinkiem nawet wwczas, gdy po nim
nastpuje spjnik i.
[391] 90.J.7. Przecinek stawia si po wyrazach wyraajcych okrzyk: ach, halo, hej, ho, o, oj,
np.
Halo, kto mwi?
Oj, to by mecz!
Jeeli bezporednio po wykrzykniku o wystpuje wyraz w woaczu, przecinek stawiamy po
tym wyraeniu:
O mj Boe, co ja teraz zrobi?!
91. ZNAKI PROZODYCZNE, EMOTYWNE ORAZ ZNAKI OPUSZCZENIA. UWAGI
OGLNE
[392] Znaki tego typu stosuje si, aby w przyblieniu odda w pimie takie waciwoci
mowy, jak: intonacja, zawieszenie gosu, przerwanie wypowiedzi spowodowane wzgldami
emocjonalnymi albo potrzeb zwrcenia uwagi odbiorcy. Znaki prozodyczne (wielokropek,
mylnik, pytajnik) s do penienia takiej funkcji szczeglnie odpowiednie. Naley jednak
pamita, e rwnie inne znaki interpunkcyjne mog suy do oznaczania wymienionych
waciwoci mowy (zob. tabel w par. 83.). Najbardziej interesujcych przykadw w zakresie
uycia znakw tego rodzaju dostarcza literatura:
Co te Rozalia opowiada? zgorszya si pani Alicja. Jak mona tak mwi?
O wanie, mwi! A robi mona?
Pani Alicja bezradnie zaamaa rce.
Jezus Maria, jaka te Rozalia jest Sowa nie mona powiedzie.
(J. Andrzejewski)
Wielokropek i mylnik s take znakami sucymi do oznaczania opuszcze. Nierzadko te
dwie funkcje wi si z sob. Poka to odpowiednie przykady w nastpnych paragrafach.
92. WIELOKROPEK
Wielokropek jest znakiem interpunkcyjnym skadajcym si z trzech kropek.
92.1. Zasady uycia
92.2. Przed wyrazami, ktrych czytelnik nie moe w okrelonym kontekcie oczekiwa
92.3. Wielokropek umieszczony w nawiasie kwadratowym
92.4. Wielokropek obok innych znakach interpunkcyjnych
[393] 92.1. Suy on gwnie do zaznaczania, e tok mwienia, na og z powodu emocji,
zosta przerwany, np.
Milej sobie wspominam, nie dziea waleczne i gone, ale czyny ciche, uyteczne, i cierpienia,
ktrych nikt Udao mi si nieraz do kraju przedziera, rozkazy wodzw nosi, wiadomoci
zbiera.
(A. Mickiewicz)
Do ng panu dziedzicowi! Pan kapitan ksi darowa ci Zaledwie onierz zdy
schyli si i obj kolana ksice, nowe uczucie zawiecio w oczach Piotra.
(S. eromski)
W podobnych wypadkach wielokropek moe by zastpowany przez inne znaki
interpunkcyjne zwaszcza mylnik, rzadziej przecinek.
[394] 92.2. Stawiamy go przed wyrazami, ktrych czytelnik nie moe w okrelonym
kontekcie oczekiwa; wprowadza wic takie treci, jak: rozczarowanie, ironia, komizm,
stylistyczny zgrzyt, np.
Myliwy zoy si, wycelowa starannie, strzeli i podnis szyszk zestrzelon z drzewa.
Niezomny obroca wolnoci i godnoci czowieka cieszy si wielkim autorytetem
moralnym jedynie wrd najbliszych.
(J.Z. Jakubowski)
Jeli puenta nie ma charakteru artobliwego, lecz charakter neutralny lub podniosy, zamiast
wielokropka stawiamy mylnik.
Hume za [] zerwa z tym: nie ma podstaw do przyjmowania, e wraenia maj przyczyny
w zewntrznych substancjach. S wraenia i koniec.
(W. Tatarkiewicz)
[395] 92.3. Za pomoc wielokropka umieszczonego w nawiasie kwadratowym (czasem
okrgym, a sporadycznie rwnie w ostroktnym) oznaczamy opuszczenie fragmentu
cytowanego tekstu, np.
Wiele elementw gwarowych znajduje si w utworach A. Dygasiskiego, M. Konopnickiej,
H. Sienkiewicza [], jednake waciwe wprowadzenie gwary do literatury jest dopiero
zasug pisarzy okresu Modej Polski [].
(Encyklopedia jzyka polskiego)
[396] 92.4. W przypadku zbiegu znakw postpujemy nastpujco:
a) Jeeli wielokropek zbiega si z przecinkiem, rednikiem lub kropk znaki te
opuszczamy, np.
On sam wydawa si bardzo przyjemny, ot, wraliwy, inteligentny, kulturalny ale jego
wielko?
(W. Gombrowicz)
Ale to inteligentny czowiek. Przyzwoity I sympatycznie wyglda na trybunie.
(S. Kisielewski)
b) Jeeli za zbiega si z pytajnikiem, wykrzyknikiem lub pauz, znaki te w tekcie
umieszczamy , np.
Czy jest ona tu z wami? Dlaczego jej nie widz? mie jeszcze tu by? irytowaa si
Halina.
Jak strasznie gorco! Oddycha nie ma czym! Wody, wody! krzycza zmczony
pan Filipski.
(H. Sienkiewicz)
(zob. te przykady w p. 94.5. i 94.6.)
Wyjtkiem jest sytuacja, gdy stosujemy wielokropek w nawiasie do oznaczenia opuszcze w
cytacie (zob. przykad w p. 3.). W takim wypadku znaki interpunkcyjne podajemy za tekstem
cytowanym.
Wielokropek naley odrnia od wykropkowania, ktrym zastpuje si litery pominite w
wyrazach nieprzyzwoitych, wulgarnych, np.
Niestety, ten pomys jest do d... powiedzia rozzoszczony.
93. MYLNIK
Mylnik (pauza) moe peni rne funkcje cz z nich wymienilimy ju wczeniej.
Funkcja prozodyczna jest dla niego podstawowa, lecz z penieniem tej funkcji wie si
czsto oznaczanie opuszczonych lub niewypowiedzianych fragmentw tekstu. Obu tym
funkcjom mylnika czsto towarzyszy trzecia: oznaczanie stanw emocjonalnych.
Mylnik podwojony moe by te uywany do wyodrbniania fragmentw tekstu.
Mylnik () bywa czsto w druku zastpowany ppauz ().
93.1. Mylnik uywany do zaznaczenia domylnego czonu zdania
93.2. Mylnik uyty zamiast domylnych czasownikw jest, s, przed zaimkiem to
93.3. Mylnik przed wyraeniem, ujmujcym w sposb oglny, to, co zostao wczeniej
powiedziane szczegowo
93.4. Mylnik uywany do oznaczenia momentu zawieszenia gosu
93.5. Mylnik w miejscu, w ktrym pojawia si element nieoczekiwany, zaskakujcy
93.6. Mylnik po bardziej rozbudowanych czonach zdania
93.7. Mylnik i wtrcenia
93.8. Mylnik i uwagi wtrcone
93.9. Mylnik i wypowied narratora
93.10. Mylnik w wyliczeniach
93.11. Mylnik obok innych znakw interpunkcyjnych
93.12. Mylnik wyznaczajcy relacje midzy dwoma wyrazami lub wartociami
93.13. Uycie mylnika dla uniknicia dwuznacznoci
[397] 93.1. Mylnika uywamy do zaznaczenia domylnego czonu zdania, np.
Panna Izabela od kolebki ya w wiecie piknym i nie tylko nadludzkim, ale
nadnaturalnym.
(B. Prus)
Z gryzmoleniem tak jak z trunkiem: zakosztujesz wstrznie tob albo i zemdli;
pocigniesz drugi raz mio, trzeci raz bogo, czwarty bardzo mio, pity
jeszcze milej! i ani si spostrzeg, jak ni std, ni zowd naogowym zostae pijakiem.
(J. Wieniawski)
[398] 93.2. Mylnik moe by rwnie uyty zamiast domylnych czasownikw jest, s przed
zaimkiem to wprowadzajcym orzecznik, np.
Warszawa to stolica Polski.
Wiedza to potga.
UWAGA: Naley w tym miejscu podkreli, e postawienie w tego typu przykadach
przecinka zamiast mylnika jest racym bdem interpunkcyjnym.
[399] 93.3. Mylnik umieszczamy te przed wyraeniem, ktre w sposb oglny ujmuje to, co
wczeniej zostao scharakteryzowane w sposb szczegowy, np.
Odlege gwiazdy i mgawice, gry niebosine i oceany, czowiek i bakterie wszystko
zbudowane jest z atomw.
(S. Ziemecki)
[400] 93.4. Mylnik jest przydatny, jeli chcemy oznaczy moment zawieszenia gosu, pauz
retoryczn, np.
wiat jest oceanem szczcia to wiadomo. Wszyscy, ktrzy pywaj po nim, s bardzo
zadowoleni i maj suszno. e si ten i w zachysn, a kto inny uton to nie
argument.
(B. Prus)
[401] 93.5. Mylnik moe wystpi w miejscu, w ktrym pojawia si element nieoczekiwany,
zaskakujcy czytelnika, zwaszcza jeli ma charakter neutralny lub podniosy, np.
Zastanawia si przez chwil, po czym lekko podway wieko skrzyni. Ku jego wielkiemu
zdumieniu ustpio bez oporu.
Jakie to dziwne! Dzi bylimy na pogrzebie, jutro bdziemy na zarczynach: co mier
wykosi, mio posieje i to jest ycie.
(H. Sienkiewicz)
Jeli jednak w element nie ma podniosego charakteru, powinnimy raczej postawi
wielokropek (zob. 92.2.).
[402] 93.6. Mylnika moemy uy po bardziej rozbudowanych czonach zdania, aby
zaznaczy powrt do gwnej myli, np.
Moskwa, nawet stara Moskwa, ta, ktr oglda Napoleon w roku 1812 i ktra wwczas
zachwycia Chateaubrianda jest bardzo rozlega.
[403] 93.7. Wtrcenia ujmujemy w dwa mylniki. Znakiem wyodrbniajcym sabszym od
mylnikw s dwa przecinki, natomiast dwa nawiasy daj mocniejszy efekt wydzielenia
tekstu wtrconego ni mylniki, np.
Musiao to by o ile dobrze pamitam w roku 1970.
Musiao to by, o ile dobrze pamitam, w roku 1970.
Musiao to by (o ile dobrze pamitam) w roku 1970.
[404] 93.8. Jeli w obrb cytowanego tekstu wprowadzamy jakie uwagi wtrcone,
powinnimy ujmowa je z obu stron w mylniki, np.
Czowiek pisze Rodziewiczwna w Czaharach nie powinien uywa dwch wyrazw:
nigdy i zawsze.
Naley wic by lisem stwierdza Machiavelli aby si pozna na sieciach, i lwem
dodaje nastpnie aby odstrasza wilki.
[405] 93.9. Tak samo w mylniki z obu stron ujmujemy wypowiedzi narratora, ktre
zostay wplecione do przytoczonej mowy bohaterw utworu. Jeli fragment narracji koczy
zdanie, stawiamy mylnik tylko raz.
Jednoczenie na pocztku kadej kwestii w dialogach literackich moemy umieszcza
pojedynczy mylnik, np.
Basenu niszczy nie moemy rzek raptem Krzywosd gdy na wiosn w nim si
utrzymuje nadmiar wody. Gdy przyjd roztopy, wtedy pan doktr zobaczy, co to jest. Jeli
podnie dno rzeki, to woda z brzegw wystpi i zaleje park...
k, nie park rzek Judym.
Tak, k, a na niej mymy posadzili najpikniejsze krzewy.
To i c z tego? Kogo mog obchodzi paskie krzewy?
Jak to? rzek dr Wglichowski. Ja koledze poka, ile te krzewy kosztoway!
(S. eromski)
[406] 93.10. Mylniki mog by rwnie stosowane w wyliczeniach, np.
Nastpujce znaki ortograficzne su do oddzielania skadnikw wypowiedzi:
kropka
rednik
przecinek.
[407] 93.11. W przypadku gdy dochodzi do zbiegu mylnika i innego znaku
interpunkcyjnego, postpujemy wedug nastpujcych zasad:
a) przed mylnikiem pomijamy przecinek, np.
Nawet jeszcze w gbi snu, w ktrym potrzeb oparcia si i przytulenia zaspokaja musia,
uywajc do tego swej osoby, zwinitej w kbek drcy towarzyszyo mu uczucie
osamotnienia i bezdomnoci.
(B. Schulz)
b) kropk, pytajnik, wielokropek i wykrzyknik przed mylnikiem pozostawiamy, np.
Jeli kto Kalemu zabra krowy odpowiedzia po krtkim namyle to jest zy
uczynek.
Doskonale! zawoa Sta a dobry? Tym razem odpowied przysza bez namysu:
Dobry, to jak Kali zabra komu krowy.
(H. Sienkiewicz)
Ja nie uwierz, eby to pan, genera Krywult!!... Jej wzrok skupi si na Wildem.
Krywult, genera Krywult... mwia popiesznie.
(J. Kaden-Bandrowski)
[408] 93.12. Mylnik wyznacza relacje midzy dwoma wyrazami lub wartociami, a w
szczeglnoci:
a) wystpuje midzy wyrazami o znaczeniach przeciwstawnych, np.
Wyrazy biay czarny, wysoki niski to antonimy;
b) wystpuje midzy wyrazami oznaczajcymi pocztek i koniec jakiego odcinka, np.
Na trasie Warszawa Krakw czsto zdarzaj si wypadki;
c) zastpuje wyraz przeciwko, np.
mecz Legia Polonia, pojedynek Goota Tyson;
d) wystpuje midzy liczbami lub cyframi oznaczajcymi wartoci przyblione, np.
Widziaem ten film 3 4 razy.
Na mecz przybyo 30 35 tysicy widzw.
Poszukuj do pracy 30 40-letnich mczyzn z wyksztaceniem rednim.
e) zastpuje okrelenie od do, np.
Pienidze naley wpaca na konto w terminie 23 28 IV br.
W latach 1756 1763 toczya si wojna siedmioletnia.
UWAGA: W druku liczby arabskie oznaczajce przedzia od do rozdziela si ppauz,
czyli kreseczk redniej wielkoci, niemajc po bokach odstpw, np. 19141918. Ppauza
uywana w funkcji mylnika ma po bokach spacje.
[409] 93.13. Mylnika naley te uy, aby unikn dwuznacznoci, np.
Umys tknity tak zaraz to umys zamknity, jednowymiarowy, monotematyczny,
obracajcy si wycznie wok jednego wtku swojego wroga.
(R. Kapuciski)
94. PYTAJNIK
Pytajnik (znak zapytania) suy do wskazywania na intencj osoby mwicej, ktra oczekuje
odpowiedniej informacji od osoby, do ktrej kieruje pytanie. Zdania pytajce maj specjaln,
odmienn od innych zda, intonacj. Naley jednak pamita, e nie wszystkie zdania
pytajce (tzn. te, ktre w pisowni s zakoczone znakiem zapytania) maj charakter
rzeczywistych pyta, czyli tzw. pyta samoistnych. Zdania pytajce mog wyraa
niepewno (np. Co robi?), zdziwienie (Ju pnoc. Co? Pnoc? Tak szybko?); tzw.
pytania retoryczne mog te suy na przykad do wyraania ironii (I kt by w drukowane
nie wierzy gazety? S. Trembecki) i oburzenia (Co ty Atenom zrobi, Sokratesie [...]?
C.K. Norwid), a niektre pytania s faktycznie form proby lub agodnego nakazu (Czy
mgby zamkn okno? Czy nie moglibycie si uspokoi?).
Wynika std, e mimo podobiestw zdania pytajce mog mie do zrnicowan
intonacj, a poprawne odczytywanie zda zakoczonych pytajnikiem wymaga zrozumienia
ich treci. I odwrotnie rozumienie treci warunkuje przestankowanie, gdy niektre zdania
o formie pozornie pytajnej nie wymagaj znaku zapytania.
Nie wdajc si w szczegowe analizowanie tej kwestii, zalecamy nastpujce reguy w
zakresie uycia znaku zapytania:
94.1. Pytajnik na kocu zda pytajcych
94.2. Pytajnik w zdaniach pytajnych rozcznych
94.3. Pytajnik w zdaniach zoonych
94.4. Pytajnik w nawiasie
94.5. Pytajnik zastpujcy znaki interpunkcyjne oddzielajce
94.6. czenie pytajnika z wykrzyknikiem
94.7. Pytajnik na kocu i w rodku zdania
[410] 94.1. Pytajnik stawiamy na kocu wszystkich wymienionych we wstpie do tego
paragrafu zda pytajcych; rwnie wtedy, gdy wystpuj one w tytuach dzie i rozdziaw,
np.
Mio to nasza? (tytu utworu L. Staffa)
Gdzie postawi przecinek? (tytu ksiki E. i F. Przyubskich)
Jeli jednak tytu ma form pozornie pytajn, moemy znak zapytania opuci:
Co ptaszki robi w zimie (Opowiemy wam, co ptaszki robi w zimie).
Nie naley jednak opuszcza pytajnika w tytule majcym form pytania rozcznego, np.
Szczyt ignorancji czy perwersja? (Czy to szczyt ignorancji, czy perwersja?)
[411] 94.2. Zdania pytajne rozczne zamykamy pytajnikiem, a gdy przed kadym czonem
pytania wystpuje partykua czy, oddzielamy te czony przecinkami; jeli poprzedza ona tylko
drugi czon przecinka nie stosujemy, np.
Czy ju zmdrza, czy jeszcze nie?
ale:
Ju zmdrza czy jeszcze nie?
Czy mam troch czasu, czy nie?
ale:
Mam troch czasu czy nie?
[412] 94.3. W zdaniach zoonych stosujemy nastpujc regu:
a) Znak zapytania stawiamy w miejsce kropki, gdy zdaniem pytajcym jest zdanie nadrzdne,
np.
Czy nie wiesz przypadkiem, ktra godzina?
Co zrobiby, gdyby znalaz si na bezludnej wyspie?
Gdzie mgbym pojecha, skoro mam mao pienidzy?
Postpujemy tak bez wzgldu na szyk zda:
Skoro mam mao pienidzy, gdzie mgbym pojecha?
b) Znaku zapytania nie stawiamy, gdy zdaniem pytajcym jest zdanie podrzdne (jest to tzw.
pytanie zalene). Rwnie w tym wypadku jest obojtne, czy zdanie podrzdne wystpuje po
zdaniu nadrzdnym, czy odwrotnie, np.
Wiedzia, do kogo uda si po pomoc.
Pamitam dobrze, kto to powiedzia.
Jak to naprawd byo, nikt dokadnie nie wiedzia.
c) Zdania wsprzdne, z ktrych drugie jest pytajno-przeciwstawne (zaczyna si od ale czy,
ale co, ale jak itp.), zamykamy pytajnikiem, np.
Mwi, e nie ma czasu, ale czy to prawda?
Zapewnia o swojej lojalnoci, ale jak to sprawdzi?
[413] 94.4. Pytajnika w nawiasie uywamy wwczas, gdy mamy wtpliwo co do treci
poprzedzajcego wyrazu lub zdania, np.
Dziadek wrci z Ameryki w 1925 (?) roku.
[414] 94.5. Znak zapytania zastpuje znaki interpunkcyjne oddzielajce oraz dwukropek,
tote w przypadku gdy dochodzi do zbiegu znakw, pytajnik pozostawiamy, a kropk,
rednik, przecinek i dwukropek powinnimy pomin, np.
Kto jest autorem sw: Czy wiesz, co to jest marzycielstwo? To jest tsknota za prawd
czy nie Narcyza michowska?
Mocny Boe! Gdzie paasz? gdzie paasz?
(S. eromski)
Po znaku zapytania mona postawi tylko wielokropek, mylnik albo wykrzyknik (oraz
cudzysw i nawias zamykajcy):
A rewolucja?... Ten chrzcin obrzd krwawy
Odradzajcej si ludzkoci?...
(J. Kasprowicz)
Gdzie s twoje szklane domy? rozmyla brnc dalej. Gdzie s twoje szklane domy?
(S. eromski)
[415] 94.6. Pytajnik mona czy z wykrzyknikiem:
a) Wykrzyknik umieszczony po pytajniku zwiksza emfaz, np.
Hej! czy przyjdzie czas, co zy te sposzy?!...
(J. Kasprowicz)
b) Natomiast pytajnik po wykrzykniku moe oznacza emocj, zdziwienie, zakwestionowanie
treci zdania wykrzyknikowego, np.
Gupstwa! wykrzykn z oburzeniem. Twoim zdaniem to s gupstwa!?
[416] 94.7. Jeli pytajnik wystpuje na kocu zdania, wyraz nastpujcy po nim, jako
rozpoczynajcy nowe zdanie, musi zaczyna si wielk liter; maa litera po pytajniku
oznacza, e stoi on w miejscu innego znaku oddzielajcego.
O Sienkiewiczu? sowami Sienkiewicza? Dobrze!
(A. Nowaczyski)
95. WYKRZYKNIK
Wykrzyknik (znak wykrzyknienia) suy do oznaczania emocjonalnego zabarwienia
wypowiedzi, uwydatniania jej charakteru dajcego lub rozkazujcego. Moe on te by
uywany do wyrnienia jakiego fragmentu wypowiedzi.
W zakresie uycia wykrzyknika piszcy ma du swobod. Jednak naley przestrzec przed
naduywaniem tego znaku interpunkcyjnego. Zbyt dua liczba wykrzyknikw w tekcie
oznacza zwykle nadmiern egzaltacj i z punktu widzenia wikszoci uytkownikw
jzyka jest raca. Uycie wykrzyknika najlepiej ograniczy do wypadkw wskazanych
poniej, w reguach szczegowych.
95.1. Znak wykrzyknienia po wszelkich okrzykach, zawoaniach (...)
95.2. Znak wykrzyknienia wielokrotnie powtrzony
95.3. Znak wykrzyknienia w zdaniach rozpoczynajcych si od woacza (...)
95.4. Uycie wykrzyknika zamiast kropki
95.5. Znak wykrzyknienia w tytuach utworw i rozdziaw
95.6. Wykrzyknik w nawiasie
95.7. Wykrzyknik po pytajniku
[417] 95.1. Znak wykrzyknienia powinien zosta uyty po wszelkich okrzykach, zawoaniach,
stanowczych daniach lub stwierdzeniach, na ktre mwicy kadzie bardzo silny nacisk, np.
Czas na obiad!
Prosz o cisz!
Wszystkiego najlepszego!
Precz z moich oczu!... posucham od razu,
Precz z mego serca!... i serce posucha,
Precz z mej pamici!... nie... tego rozkazu
Moja i twoja pami nie posucha.
(A. Mickiewicz)
a) Znaku wykrzyknienia uywamy te po wyrazach-wykrzyknikach (np. ach!, ciach!, hopla!,
o!). Jednake w wielu przypadkach, zwaszcza gdy chcemy podkreli, i wypowied nie jest
silnie emocjonalna, wykrzyknik po takich wyrazach moemy pomin, zastpujc go
przecinkiem (zob. take p. 95.3.), np.
O! popatrz, to Kowalski.
Halo, sucham, halo!
b) Jeli zosta uyty tryb rozkazujcy, wykrzyknika nie trzeba koniecznie uywa, mona go
zastpi kropk. W ten sposb moemy oznaczy nisk temperatur uczuciow wypowiedzi,
np.
Przynie mi to we wtorek.
Nie przejmuj si tym zbytnio.
c) I odwrotnie: wypowiedzenia, ktre maj form zda oznajmujcych lub warunkowych, a
oznaczaj polecenie, rozkaz, moemy zamkn wykrzyknikiem, np.
Mgby wreszcie zacz myle powanie o yciu!
Pjdziesz tam jeszcze dzi!
[418] 95.2. Moemy postawi dwa, a nawet trzy wykrzykniki, jeli tego wymaga bardzo silne
zabarwienie emocjonalne wypowiedzi, np.
Dosy! Dosy! Dosy tego!!!
[419] 95.3. W zdaniach rozpoczynajcych si od woacza lub wyrazu-wykrzyknika moemy
stosowa nastpujc interpunkcj:
a) Po woaczu lub wyrazie-wykrzykniku moemy umieci przecinek, a znak wykrzyknienia
na kocu, np.
Dzieci, prosz wsta!
Hop, hop, tu jestemy!
b) Po woaczu lub wyrazie-wykrzykniku oraz na kocu zdania moemy postawi znak
wykrzyknienia, np.
Dzieci! Prosz wsta!
Hop! hop! Tu jestemy!
c) Po woaczu lub wyrazie-wykrzykniku moemy postawi znak wykrzyknienia, natomiast na
kocu zdania kropk, np.
Dzieci! Prosz wsta.
Hop! hop! Tu jestemy.
Tekst po znaku wykrzyknienia na og rozpoczynamy wielk liter, wolno jednak
jakkolwiek ten zwyczaj wspczenie jest rzadko stosowany uy litery maej, co oznacza
na og, e nastpujcy po wykrzykniku tekst jest dalszym cigiem zdania pojedynczego, np.
Dzieci! prosz wsta!
Hop! hop! tu jestemy!
[420] 95.4. Gdy wykrzyknik zastpuje kropk, nastpujce po nim wypowiedzenie musi
zaczyna si wielk liter, np.
Jakie to denerwujce, gdy arystokracja nie umie si zachowa! Tak mao si od nich
wymaga, a nawet tego nie potrafi! Te osoby powinny byy wiedzie, e muzyka jest jedynie
pretekstem dla zebrania towarzyskiego, ktrego i one byy czci wraz z manierami swymi i
manikiurami.
(W. Gombrowicz)
[421] 95.5. Znak wykrzyknienia moe wystpi w tytuach utworw i rozdziaw, np.
Ad astra!, Morze, morze! (tytuy utworw L. Staffa)
[422] 95.6. Za pomoc wykrzyknika w nawiasie zaznaczamy, e we fragmencie
poprzedzajcym nie ma pomyki. W ten sposb oznaczamy take cytaty zawierajce bd:
wykrzyknik w nawiasie sygnalizuje, i bd nie pochodzi od cytujcego, lecz od autora
cytowanego tekstu. Czasem, zwaszcza w pracach naukowych, stosuje si te oznaczenie
(sic!) aciskie tak. Mona wic stosowa dwa sposoby zapisu:
W serii Biblioteka Pisarzw (!) Polskich wydano najcenniejsze utwory literackie.
W serii Biblioteka Pisarzw (sic!) Polskich wydano najcenniejsze utwory literackie.
W ten sposb moemy take zwrci uwag na jaki fakt:
Mozart sw pierwsz oper skomponowa w wieku dwunastu (!) lat.
[423] 95.7. W pewnych wypadkach wykrzyknik moemy umieci po pytajniku (zob. 94.6.).
96. DWUKROPEK
Gwn funkcj dwukropka jest wprowadzanie jakiej wyodrbnionej partii tekstu; moe to
by wyliczenie, wyszczeglnienie, cytat, uzasadnienie, wynik, wyjanienie. Dlatego te nie
naley go uwaa za znak oddzielajcy, lecz wyodrbniajcy jaki fragment, ktry wynika z
tekstu wczeniejszego. Dwukropek peni rwnie funkcj prozodyczn, gdy podczas gonej
lektury w jego miejscu konieczne jest zawieszenie gosu.
Stosowanie dwukropka naley oprze na nastpujcych zasadach:
96.1. Dwukropek uywany do przytoczenia czyich lub wasnych sw
96.2. Dwukropek uywany do wymienienia wyrazw, zwrotw, objanianych nastpnie w
tekcie
96.3. Dwukropek a wyliczenie szczegw
96.4. Dwukropek i podmiot szeregowy
96.5. Dwukropek i zapowiedzi w postaci: jednym sowem, sowem, innymi sowy,
inaczejmwic itp.
96.6. Dwukropek i zdania, przynoszce wyjanienie lub uzasadnienie zdania poprzedzajcego
96.7. Dwukropek i przydawki rzeczowne
[424] 96.1. Uywamy go, przytaczajc czyje lub wasne sowa, np.
Nigdy nie wypowiedzia Ludwik, powiada Bertrand, niedorzecznych sw: Pastwo to ja
(znowu legenda?), natomiast on sam by przez cae ycie niestrudzonym sug Francji.
(T. Boy-eleski)
Czyli jedynie to, co jest wymysem, zalicza si do literatury, natomiast jeeli kto powie: i ja
tam byem, mid, wino piem, ju jest podejrzany, bo moe wierzy, e to wszystko zdarzyo
si naprawd?
(C. Miosz)
Przytoczone sowa rozpoczynamy wielk liter zawsze wtedy, gdy cytat skada si z dwu lub
wicej zda; cytaty krtsze moemy rozpoczyna liter ma.
Tekst cytowany po dwukropku naley wyodrbni za pomoc jednego z trzech sposobw:
mylnikami, np.
Wycigam portfel i mwi rzeczowym tonem: Potrzeba wam pewnie pienidzy, mog
wam z przyjemnoci poyczy ale na ten widok twarz jego nabiera tak strasznej dzikoci,
e chowam czym prdzej pugilares.
(B. Schulz)
cudzysowem, np.
Mona powiedzie: Sztuka jest konstruowaniem czystych form, tak zrobi S.I. Witkiewicz.
Albo: Sztuka jest odzwierciedlaniem rzeczywistoci, tak czynio i czyni wielu. Albo:
Sztuka jest ekspresj, tak j okrela Croce.
(W. Tatarkiewicz)
kursyw, np.
O Stanisawie Witkiewiczu z pochyleniem gowy [...] powiedzie trzeba: oto czowiek wielki.
(W. Orkan)
[425] 96.2. Uywamy te cho rzadko dwukropka, wymieniajc tytuy, terminy i inne
wyrazy oraz zwroty, objaniane nastpnie w tekcie, np.
Wyraz: bolczka zmieni znaczenie na przeomie XIX i XX wieku.
Ostatnia powie eromskiego: Przedwionie chyba na zawsze pozostanie w kanonie lektur
szkolnych.
W takich wypadkach czciej jednak stosuje si inny rodzaj przestankowania, polegajcy na
ujmowaniu tytuw, objanianych wyrazw i zwrotw w cudzysw lub na wyrnieniu ich
kursyw, np.
Wyraz bolczka zmieni znaczenie na przeomie XIX i XX wieku.
Ostatnia powie eromskiego Przedwionie chyba na dugo pozostanie w kanonie lektur
szkolnych.
Wyraz bolczka zmieni znaczenie na przeomie XIX i XX wieku.
Ostatnia powie eromskiego Przedwionie chyba na dugo pozostanie w kanonie lektur
szkolnych.
Jeli zastosowalimy jeden z takich sposobw wyrnienia, dwukropek jest zbdny.
[426] 96.3. Dwukropek poprzedza wyliczenie szczegw, o ile przed samym wyliczeniem
zostay one zaznaczone w formie oglnej, np.
Odmienne czci mowy to: czasownik, rzeczownik, przymiotnik, zaimek i liczebnik.
Zdaniem autorki na zawarto informacyjn znaku skadaj si:
1) jego odnono podmiotowo-logiczna [...];
2) jego walor emocjonalno-stylistyczny [...];
3) jego warto systemowa [...].
(D. Buttler)
Jeli wyliczenie nie jest poprzedzone okreleniem oglnym, dwukropek moemy pomin:
W drodze do Rzymu zwiedzili Wenecj, Padw i Florencj.
Nie stosuje si te dwukropka, gdy wymieniamy tylko dwa wyrazy lub wyraenia poczone
spjnikiem i, np.
Nasi pywacy byli najlepsi w stylach klasycznym i motylkowym.
Najwybitniejszymi polskimi pisarzami romantycznymi s Adam Mickiewicz i Juliusz
Sowacki.
[427] 96.4. Dwukropek powinnimy postawi, jeli w zdaniu wystpuje podmiot szeregowy, a
orzeczenie ma form liczby mnogiej, i gdy nastpuje wyliczenie kompletne, np.
Do odmiennych czci mowy nale: czasownik, rzeczownik, przymiotnik, zaimek i
liczebnik.
Dwukropek nie jest potrzebny, gdy orzeczenie wystpuje w liczbie pojedynczej (takie zdanie
ma charakter wyliczenia przykadowego), np.
Do odmiennych czci mowy naley czasownik, rzeczownik, przymiotnik, zaimek i liczebnik.
[428] 96.5. Jeli przed wyliczeniem pojawia si zapowied w postaci wyrazw lub wyrae
takich, jak: jednym sowem, sowem, innymi sowy, inaczej, inaczej mwic, odwrotnie itp.,
moemy poprzedzi je przecinkiem i zamkn dwukropkiem albo przecinkiem (po
wyraeniach a mianowicie, jak, jak np. moemy postawi tylko dwukropek). Po takich
wyraeniach mona te nie stawia adnego znaku, np.
Dyskusja nie wniosa nic nowego do tematu, sowem: stracilimy czas.
Dyskusja nie wniosa nic nowego do tematu, sowem, stracilimy czas.
Dyskusja nie wniosa nic nowego do tematu, sowem stracilimy czas.
[429] 96.6. Dwukropek moe te poprzedza zdania, ktre przynosz wyjanienie lub
uzasadnienie zdania poprzedzajcego, np.
Satyra prawd mwi, wzgldw si wyrzeka: wielbi urzd, czci krla, lecz sdzi czowieka.
(I. Krasicki)
Frazeologia zajmuje si czci zasobu leksykalnego jzyka, a mianowicie: poczeniami
wyrazowymi, ktre maj charakter stay.
[430] 96.7. Dwukropek moe rwnie wprowadza przydawki rzeczowne o charakterze
wyjaniajcego rwnowanika zdania, np.
Jego gwny cel: stanowisko dyrektora, przysania mu wszelkie inne yciowe ambicje.
97. NAWIAS
Za pomoc nawiasu moemy wskazywa, ktre partie tekstu w stosunku do tekstu gwnego
maj charakter poboczny, drugoplanowy bd uzupeniajcy. Do tego samego celu mona
uy dwch przecinkw lub dwch mylnikw, lecz wydzielenie za pomoc nawiasu jest
najsilniejsze.
Zasadniczo stosuje si trzy rodzaje nawiasw: okrgy ( ), kwadratowy [ ] i prosty / /; przy
czym nawiasu prostego uywa si tylko w pimie komputerowym i specjalistycznych
zapisach. Nawiasy skadaj si z dwu znakw: otwierajcego i zamykajcego. Uywanie
innych nawiasw, np. ostroktnych < > albo klamrowych { }, jest moliwe, jednak
pominwszy uycia specjalne, np. w naukach cisych niecelowe, gdy trzy podstawowe
rodzaje nawiasw cakowicie wystarczaj.
Za podstawowy naley uwaa nawias okrgy. Zwaszcza w pimie odrcznym mona
uywa wycznie takiego nawiasu.
97.1. Nawiasy i wypowiedzi uzupeniajce lub objaniajce tekst gwny
97.2. Nawiasy i wtrcone przykady i objanienia
97.3. Nawias okrgy zamykajcy po liczbach i literach bdcych skadnikami wyliczenia
97.4. Uycie nawiasu kwadratowego
97.5. Nawias kwadratowy do oznaczania zapisu fonetycznego
97.6. Nawias okrgy lub kwadratowy i dane bibliograficzne cytatu lub rda
97.7. Nawias obok innego znaku interpunkcyjnego
[431] 97.1. W nawiasy ujmujemy te czci wypowiedzi, ktre uzupeniaj lub objaniaj tekst
gwny, s jego alternatywnym sformuowaniem, np.
Styl wzniosy, czyli grny (jak go T. Sinko nazywa), uchodzi za najwyszy z trzech stylw
wymowy, podobnie jak subtelny za najniszy.
(W. Tatarkiewicz)
Omwiwszy obie strony procesu poznania (nasz, tj. teorii, i tamt, tj. Natury), bierzemy
si wreszcie do automatyzowania procesw poznawczych.
(S. Lem)
[432] 97.2. W nawiasach umieszczamy wtrcone przykady i objanienia, np.
Boy-eleski przetumaczy na jzyk polski utwory bardzo wielu pisarzy francuskich (np.
Balzaka, Diderota, Voltairea, Rabelaisgo), by te autorem oryginalnych wierszy
satyrycznych.
[433] 97.3. Okrgy nawias zamykajcy moemy umieci rwnie po liczbach i literach
bdcych skadnikami wyliczenia, np.
Istniej w zasadzie trzy rodzaje postawy osoby mwicej wobec stanu rzeczy objtego
wypowiedzeniem: 1) postawa badawcza, 2) postawa integrujca, 3) postawa opisowa.
(S. Jodowski)
Mona te te liczby i litery ujmowa w nawias okrgy, np.
O impresjonizmie w muzyce zob. (33).
[434] 97.4. Nawias kwadratowy moe by uywany zgodnie z nastpujcymi zasadami:
a) W nawiasie kwadratowym umieszczamy wstawki odautorskie w cytatach, np.
Przez aluzj literack bdziemy wic rozumie aluzyjne nawizanie do tekstu innego dziea
literackiego [podkrelenie moje E.P.], dziki czemu dany utwr posuguje si w wikszym
lub mniejszym stopniu zawartoci drugiego utworu jako sposobem wyraenia wasnej treci.
(K. Grski)
b) Do oznaczania skrtw i objanie w cytatach lepiej uywa nawiasu kwadratowego, gdy
w tekcie mog pojawi si te nawiasy inne, pochodzce od autora cytowanego tekstu;
sporadycznie uywa si do tego celu nawiasu ostroktnego < ...>, np.
Oni mwi dalej, e ja w Ferdydurke (i w innych utworach) walcz z faszem i
zakamaniem... Zapewne. Ale czy nie jest to znowu uproszczenie [...] moich intencji?
(W. Gombrowicz)
Najbardziej rozczulajca bya chwila, kiedy po rnych pieniach zaintonowalimy wszyscy
[pie]: wity Boe! wity mocny! o wity niemiertelny! zmiuj si nad nami.
(J. Sowacki, opr. Z. Krzyanowska)
c) Jeli musimy uy dwu nawiasw w odniesieniu do tego samego fragmentu, nawias
kwadratowy moe ujmowa treci szersze, a nawias okrgy wsze, np.
Rozdzia XX opisuje stosunki polsko-szwedzkie [z wyjtkiem XVII wieku, ktremu
powicono osobny rozdzia (XXI, s. 273)].
Mona jednak w takim wypadku stosowa rwnie podwjny nawias okrgy:
Rozdzia XX opisuje stosunki polsko-szwedzkie (z wyjtkiem XVII wieku, ktremu
powicono osobny rozdzia (XXI, s. 273)).
Najlepiej jednak unika nawiasw w nawiasie, gdy utrudniaj one odbiorcy orientacj w
tekcie.
[435] 97.5. Nawias kwadratowy suy do oznaczania zapisu fonetycznego, np.
[trompka, tage] to zapisy wymowy wyrazw trbka i take.
[436] 97.6. W nawiasie okrgym lub kwadratowym podajemy dane bibliograficzne cytatu
albo rda, na ktre powoujemy si w tekcie. Zamiast tego moemy podobne informacje
przenosi do przypisw, np.
Wielki Posejdonios mia twierdzi (Atius, Plac., I 6): wiat jest pikny. Wida to z jego
ksztatu, barwy i bogactwa gwiazd [...]. Rwnie jego barwa jest pikna. A take wiat jest
pikny dla swej wielkoci. Wedle relacji Cycerona (De nat. deor., II 13.37) stoicy sdzili, e
wiat pod kadym wzgldem jest doskonay i osiga swe cele we wszystkich swych
proporcjach i czciach.
(W. Tatarkiewicz)
[437] 97.7. W miejscu zbiegu nawiasu i innego znaku interpunkcyjnego stosujemy
nastpujce zasady:
a) Pytajnik, wykrzyknik i wielokropek umieszczamy przed wstawk nawiasow, np.
Czy mam jeszcze czas? (Zastanawia si przez moment).
b) Przecinek, rednik, pauz i kropk umieszczamy po wstawce nawiasowej, np.
Zdziechowski to nago uczucia religijnego (czy jak je nazwiemy) to rwnie
bezkompromisowo etyczna [...].
(C. Miosz)
Mnoy si liczba rzeb z 3 i 2 wieku [...]. Do najsynniejszych nale tutaj Wenus z Milo (ryc.
106), Grupa Laokoona (duszonego przez we na rozkaz Apolla), Nike z Samotraki (ryc.
107).
(K. Estreicher)
Wyjtkowo, jeli wstawka nawiasowa zawiera pene zdanie rozpoczynajce si wielk liter,
kropk moemy umieci przed ni, natomiast cae zdanie nawiasowe koczymy kropk po
nawiasie zamykajcym, np.
A c z trzeci, z Klim? spytaa Sewerowa. (Tetmajer mia wwczas trzy crki).
(T. Boy-eleski)
c) Pytajniki, wykrzykniki i cudzysowy, odnoszce si do tekstu umieszczonego w nawiasie,
stawiamy przed nawiasem zamykajcym, np.
W kocu postanawiaj (bardzo przytomnie!) pj drog eksperymentw i dowiadcze.
(R. Kapuciski)
Kady adwokat, inaczej mecenas, pawi si w grnym mniemaniu o swojej kulturze
oglnej (bo to przecie prawo ksztaci), a byy inynier od wodocigowej rury uwaa
siebie za naukowca pen gb, niczym Heisenberg.
(W. Gombrowicz)
d) W miar monoci naley unika zbiegu nawiasu zamykajcego i otwierajcego. Zbieg taki
jest dopuszczalny w nastpujcych wypadkach:
kiedy podajemy informacje o autorach cytatu, a cytat koczy si nawiasem, np.
Mona wic mwi [...] o synonimach zrnicowanych pod wzgldem emocjonalnym (np.
azik, wczga, wczykij, obieywiat; odak, wojak; ateusz, ateista; kmiotek i chop).
(H. Kurkowska, S. Skorupka)
kiedy bezporednio po nawiasie zamykajcym pojawia si znak skrcenia przytoczonego
tekstu, np.
Z czasem z elementem starej szopki krakowskiej zespala si charakter rewii paryskiej (tej z
kabaretw artystycznych, nie z music-hallw) [...].
(T. Boy-eleski)
98. CUDZYSW
Cudzysw, podobnie jak nawias, ma charakter wyodrbniajcy i skada si z dwu znakw
otwierajcego i zamykajcego. Stosowany jest przede wszystkim do wydzielania sw
cytowanych i oznaczania specyficznych uy wyrazw i wyrae, bywa on wic okrelany
rwnie jako znak redakcyjny.
W druku i w rkopisach uywa si najczciej cudzysowu o postaci: (tzw. cudzysw
apostrofowy), mona te spotka si z jego wariantem: ; w publikacjach jednak wskazane
jest uycie tego pierwszego. W specyficznych zastosowaniach pojawia si te cudzysw
ostroktny: lub . Cudzysw o ostrzach skierowanych do rodka jest uywany do
specjalnych wyrnie w tekcie i w przypadku, gdy wystpuje cudzysw w cudzysowie.
Cudzysw suy gwnie do wyodrbniania znacze (w pracach naukowych i w
sownikach), a take do wyodrbniania partii dialogowych i przytocze, zwaszcza w
utworach poetyckich. W publikacjach naukowych spotyka si te cudzysw definicyjny o
formie lub . W pimie maszynowym stosuje si cudzysw zoony z dwu identycznych
znakw: , a w tekstach pisanych przy uyciu komputera rwnie " " (stosowany nawet w
ksikach, cho niepoprawny z punktu widzenia typograficznego, gdy symbol " oznacza cal
lub sekund jednostk geograficzn).
A. Uwagi szczegowe i zalecenia
B. Uycie cudzysowu jako znaku cytowania
C. Uycie cudzysowu ze wzgldw znaczeniowo-stylistycznych
D. Zbiegnicie si cudzysowu z innym znakiem interpunkcyjnym
A. Uwagi szczegowe i zalecenia
98.A.1. Cudzysowy ostroktne
98.A.2. Cudzysw zoony z apostrofw
98.A.3. Cudzysowy definicyjne
[438] 98.A.1. Cudzysowy ostroktne, niezalenie od opisanego wyej zwyczaju, mog by uywane
do wszelkich wyrnie i mie identyczny zakres uycia jak cudzysw apostrofowy. Wane jednak,
eby konsekwentnie uywa jednego typu cudzysoww w jednej publikacji, a jeli jest taka potrzeba,
uy innych do wyrnie dodatkowych.
[439] 98.A.2. Ze wzgldw praktycznych zalecamy jednak uycie cudzysowu zoonego z apostrofw
jako podstawowego, a do wyodrbniania fragmentw w tekcie cytowanym i do wyrnie
specjalnych cudzysoww ostroktnych.
[440] 98.A.3. W funkcji cudzysoww definicyjnych najlepiej uywa pojedynczego
cudzysowu apostrofowego lub cudzysowu ostroktnego, np.
Dobry przykad stopniowego uoglniania si i uabstrakcyjniania treci stanowi dzieje
rzeczownika wyraz. Pierwotnie znaczy on to, co wyrzezane, posg, nastpnie zyska tre o
oglniejszym zakresie wizerunek w ogle [...].
(D. Buttler)
B. Uycie cudzysowu jako znaku cytowania
98.B.1. Cudzysw i przytoczenia
98.B.2. Sytuacja gdy tekst cytowany zosta wyrniony za pomoc innego rodzaju czcionek
98.B.3. Sytuacja gdy w obrb cytatu wprowadzono jakie komentarze
[441] 98.B.1. W cudzysw ujmujemy wszelkie przytoczenia, np.
Autor osiemnastowiecznego poematu o malarstwie, du Fresnoy, pisa: Niech poezja bdzie
jak malarstwo, a malarstwo niech bdzie podobne do poezji.
(W. Tatarkiewicz)
Wyraz biznesmenka moim zdaniem przyjmie si w jzyku polskim.
Sawny artyku Wasz prezydent nasz premier ukaza si w Gazecie Wyborczej.
[442] 98.B.2. Gdy tekst cytowany zosta wyrniony za pomoc innego rodzaju czcionek, nie
musimy stosowa cudzysowu, np.
Sawny artyku Wasz prezydent nasz premier ukaza si w Gazecie Wyborczej.
Cudzysw moemy te pomin, gdy cytowany fragment wystpuje po dwukropku, a koniec
cytatu da si jednoznacznie wskaza, np.
Autorem sw: Moja nimfa tajemna pono gsi pasie! jest Adam Mickiewicz.
[443] 98.B.3. Jeli w obrb cytatu wprowadzono jakie komentarze: autora czy narratora
wydzielamy je mylnikami, np.
Dusz Narodu polskiego pisze Mickiewicz jest pielgrzymstwo polskie.
C. Uycie cudzysowu ze wzgldw znaczeniowo-stylistycznych
98.C.1. Cudzysw zastosowany dla wyodrbnienia wyrazw uytych ironicznie
98.C.2. Cudzysw uyty do wyodrbnienia w tekcie wyrazu obcego stylistycznie
98.C.3. Cudzysw uyty do wyodrbnienia niektrych nazw wasnych
[444] 98.C.1. Cudzysw moe wyodrbnia wyrazy uyte ironicznie:
Ojcowie miasta zabrali si wreszcie do zrobienia porzdku z tym szpeccym miasto
zabytkiem.
[445] 98.C.2. Cudzysw wyodrbnia te wprowadzony do tekstu wyraz obcy stylistycznie.
Dotyczy to przede wszystkim uycia wyrazw i wyrae potocznych w stylu naukowym.
Niektre dzieci do dugo maj skonno do kaleczenia wyrazw przez poykanie caych
zgosek.
(Z. Klemensiewicz)
UWAGA: Nie naley ujmowa w cudzysw wyrazw uytych przenonie, w znaczeniu
wtrnym, oraz zwizkw frazeologicznych w wypowiedziach potocznych i artystycznych.
Bdy polegajce na naduywaniu cudzysowu s bardzo czste w rozmaitych publikacjach, a
take w tekstach prasowych.
Codziennie wkuwam kilkadziesit swek angielskich. (cudzysw zbdny)
Wielu dorosych wci pisze jak kura pazurem. (Frazeologizmw nie ujmujemy w
cudzysw).
[446] 98.C.3. Cudzysw moe zosta uyty do wyodrbniania niektrych nazw wasnych:
przezwisk, mniej znanych pseudonimw, kryptonimw organizacji, jednostek wojskowych, a
take nazw wasnych instytucji lub obiektw, ktre wystpuj na kocu wielowyrazowych
nazw opisowych, np.
Oddziaem Piast dowodzi Orze.
Polskie Biuro Podry Orbis, Polskie Linie Lotnicze Lot.
D. Zbiegnicie si cudzysowu z innym znakiem interpunkcyjnym
98.D.1. Cudzysw i kropka
98.D.2. Cudzysw i znak zapytania
98.D.3. Cudzysw i wielokropek, jeli cytat zosta urwany
98.D.4. Cudzysw i wielokropek, jeli wielokropek jest czci cytowanego tekstu
[447] 98.D.1. Kropk stawiamy zawsze po cudzysowie, np.
Nie wiedzc, e to cytat z Mickiewicza, czsto powtarzamy Pan kae, suga musi.
[448] 98.D.2. Znak zapytania stawiamy albo przed zamykajcym cudzysowem, gdy odnosi
si on do treci wyraenia zawartego w jego obrbie, albo po nim, gdy dotyczy caego zdania;
jednoczenie kropka powinna zamyka zdanie oznajmujce, ktre koczy si cytatem
zakoczonym znakiem zapytania i cudzysowem zamykajcym, np.
Wspominajc minione lata, moglibymy powtrzy za Gaczyskim: Ile razem drg
przebytych? Ile cieek przedeptanych?.
Czy dobrze pamitam ten fragment wiersza Gaczyskiego: Wicej Osmaczyka, mniej
Grottgera i wszystko bdzie cacy?
[449] 98.D.3. Wielokropek stawiamy po cudzysowie, jeli cytat zosta urwany, np.
Ksidz pana wini, pan ksidza to sowa Mikoaja Reja, ale nie wszyscy o tym wiedz.
Jednak w tekstach naukowych skracamy tylko tak (wielokropek w nawiasie kwadratowym
oznacza skrcenie tekstu cytowanego):
Ksidz pana wini, pan ksidza []
UWAGA: Moemy si rwnie spotka z zastosowaniem wielokropka przez autora, ktrego
tekst tylko cytujemy. Wwczas obowizuje nastpujca kolejno wielokropka w odniesieniu
do cudzysowu zamykajcego:
a) Kto by na wojnie, ten wie (wielokropek jest czci cytowanego tekstu);
b) Kto by na wojnie, ten wie [] (piszcy zaznacza wielokropkiem, e przytacza tylko
fragment cytatu).
[450] 98.D.4. Jeli wielokropek jest czci cytowanego tekstu, cudzysw naley umieci
po nim, np.
Razem, modzi przyjaciele! to wezwanie do solidarnego dziaania, ktre kilkakrotnie
pojawia si w Mickiewiczowskiej Odzie do modoci
99. INTERPUNKCJA POLSKA PODSUMOWANIE
Celem interpunkcji jest jak wspomnielimy w paragrafie 83. uczynienie tekstu
przystpniejszym, atwiejszym w odbiorze. Z tego powodu piszcy ma prawo do do
znacznej swobody w przestankowaniu. Naley jednak zaznaczy, i korzystanie z tego prawa
powinno by poprzedzone gbszym namysem, gdy zarwno naduycie, jak i niedostatek
znakw interpunkcyjnych obnia warto komunikacyjn tekstu. Osoby, ktre nie maj duej
praktyki w pisaniu, powinny ograniczy si do moliwie cisego respektowania zasad
interpunkcji. Szczeglnie naley unika naduywania znakw prozodycznych, emotywnych i
sygnalizujcych opuszczenie (zostay one opisane w paragrafach 91.98.), gdy ich zbyt dua
liczba w tekcie wywouje wraenie nadmiernej egzaltacji autora i jest w zwizku z tym
raca.

Aneks
Niektre orzeczenia Rady Jzyka Polskiego przy Prezydium PAN

Od 1997 roku Rada Jzyka Polskiego, powoana przez Prezydium PAN, wydaje orzeczenia w
sprawach ortografii i interpunkcji. S one publikowane sukcesywnie w formie komunikatw
w Poradniku Jzykowym i Jzyku Polskim, a take na internetowych stronach Rady.

Poniej przedstawiamy niektre orzeczenia Rady Jzyka Polskiego. Wiele z orzecze

wczeniej publikowanych pominito, poniewa uwaa si je ju za obowizujce od
duszego czasu. Szanujc przyzwyczajenia uytkownikw polszczyzny, obok niektrych
zapisw zalecanych przez Rad nadal przytaczamy w niniejszym sowniku zapisy
dotychczasowe, podawane w starszych sownikach i do dzi bdce w uyciu.

ORTOGRAFIA

1. Sowa wchodzce w skad nazw witryn i portali internetowych naley pisa wielk liter, z
wyjtkiem spjnikw i przyimkw, wystpujcych wewntrz tych nazw, np. Portal
Mionikw Fortyfikacji, Polski Portal Astronomiczny, Nasza Klasa, Wiedza i Edukacja, Porady
na Zdrowie.
2. W tytuach - odmiennych i nieodmiennych - czasopism i cykli wydawniczych oraz w nazwach
wydawnictw seryjnych piszemy wielk liter wszystkie wyrazy (z wyjtkiem przyimkw i
spjnikw wystpujcych wewntrz tych nazw), np. Gazeta Wyborcza, Tygodnik Powszechny,
Jzyk Artystyczny, To i Owo, Biblioteka Wiedzy o Prasie, Typy Broni i Uzbrojenia, Listy z
Teatru, Mwi Wieki, Po Prostu, A To Polska Wanie. Wczeniej obowizywaa zasada, aby w
taki sposb zapisywa tylko tytuy odmienne.
3. Podtytuy czasopism oraz tytuy jednorazowych dodatkw do pism pisze si tak jak tytuy
ksiek: wielk liter pisze si tylko czon pierwszy, pozostae czony - ma liter. W tytuach
staych dodatkw wszystkie czony oprcz spjnikw i przyimkw pisze si wielk liter.
Podtytuem jest formua nastpujca kadorazowo po tytule czasopisma, umieszczona na
jego stronie tytuowej (w zalenoci od ukadu graficznego - np. za tytuem albo wanie po
nim). Piszemy zatem: Tele Tydzie. Popularny magazyn telewizyjny, Tele wiat. Magazyn
telewizyjny, Cogito. Szkoa - matura - studia - ycie.
Stay dodatek ma wasn numeracj, ukazuje si regularnie, w terminie znanym czytelnikom.
Przykadowe stae dodatki to Niezbdnik Inteligenta (dodatek tygodnika Polityka) oraz Kujon
Polski czy Duy Format (dodatki Gazety Wyborczej).
Jednorazowy dodatek jest okazjonalny, nie ma numeracji, a jego wydanie czy si z jakim
wydarzeniem, a nie konkretnym terminem. Takim dodatkiem jest np. Ksieczka pierwszej
pomocy (dodatek do Polityki).
4. Potoczne jednowyrazowe nazwy orodkw dydaktycznych (przedszkoli, szk i uczelni,
bibliotek i in.) naley zapisywa od wielkiej litery - w cudzysowie lub bez cudzysowu, np.:
o Pastwowa Wysza Szkoa Filmowa, Telewizyjna i Teatralna - "Filmwka" lub
Filmwka;
o II Liceum Oglnoksztacce im. Jana niadeckiego - "niadek" lub niadek;
o V Liceum Oglnoksztacce im. Ksicia Jzefa Poniatowskiego - "Poniatwka" lub
Poniatwka;
o X Liceum Oglnoksztacce im. Krlowej Jadwigi - "Krlwka" lub Krlwka;
o Biblioteka Jagielloska - "Jagiellonka" lub Jagiellonka.
5. Ustalono dwojak pisowni przypadkw zalenych wyrazw zakoczonych liter -x
(skrtowce, imiona, nazwiska, nazwy geograficzne, wyrazy pospolite): albo w miejsce
kocowego -x- naley pisa -ks-, albo pozostawi w zapisie tematyczne -x-, np. Hortex -
Horteksu, Horteksowi, Horteksie albo Hortexu, Hortexowi, Hortexie; Max (von Sydow) -
Maksa albo Maxa (von Sydowa); Hendrix - z (Jimim) Hendriksem albo Hendrixem; Halifax
(miasto) - do Halifaksu albo Halifaxu; cardox (lek) - o cardoksie albo cardoxie, zob. [27], [228].
6. Poczenie czstki -lecie i cyfr rzymskich mona stosowa do zapisu zoe powstaych od
rzeczownika z liczebnikiem wtedy, gdy liczebnik nie jest wikszy ni 39, a wic jeli do zapisu
nie trzeba uy cyfr rzymskich oznaczonych znakami L, C, D, M. Mona napisa np. XXXIX-
lecie, ale nie XL-lecie.
7. Pisownia inicjaw:
1. 7.1. Pocztkowe litery imienia i nazwiska, zakoczone kropk, tworz inicjay.
2. 7.2. Z dwuznakw literowych rz, sz, cz i trjznaku dzi oznaczajcych jedn gosk
pozostawia si w inicjaach tylko pierwsz liter - zgodnie z oglnymi zasadami
pisowni skrtowcw. Poprawny zapis to zatem: R. (np. Rzymowski, Rzepka), S. (np.
Szymon, Szczepan, Szymaski, Szymonowicz), C. (np. Czesaw, Czesawa, Czcibor), D.
(np. Dzierysaw, Dzierysawa, Dziarski, Dziekan).
3. 7.3. Zawsze zachowuje si w inicjaach (podobnie jak w skrtowcach) dwuznak Ch.,
zarwno w wyrazach rodzimych, w ktrych oznacza gosk ch, jak i w wyrazach
obcych, zaczynajcych si od innych gosek (np. sz, cz, k). Poprawny zapis to zatem:
Ch. (np. Chrystian, Chryzostom, Chwalibg; Chudy, Choma, Cholewa; francuski i
angielski Charles, angielski Christopher).
4. 7.4. W inicjaach imion i nazwisk dwu- i wieloczonowych pomija si cznik
(podobnie jak w skrtowcach). Poprawny zapis zatem to np.: T.D.M. (Tadeusz
Doga-Mostowicz), Z.K.S. (Zofia Kossak-Szczucka).
8. Wprowadzono zasadniczo czn pisowni imiesoww przymiotnikowych (czynnych i
biernych) niezalenie od tego, czy uyte s w znaczeniu przymiotnikowym, czy
czasownikowym. Rozdzieln pisowni imiesoww uytych czasownikowo uznano jednak
nadal za dopuszczaln. Szczegy - zob. artyku [168] Zasad pisowni i interpunkcji.
 9. Poprawny skrt tytuu Dziennik Ustaw / Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej to DzU albo
Dz.U. Jeli skrtu wymaga szczegowy zapis miejsca umieszczenia aktu prawnego, zapis ten
naley skrci wedug wzoru: DzU / Dz.U. (RP) nr 15, poz. 30, z pn. zm.
10. Pisownia pojedynczych wyrazw i wyrae:
0. 10.1. Uznano, e wyrazy kosmos oraz wszechwiat mona w liczbie pojedynczej
zapisywa obocznie: ma lub wielk liter: kosmos a. Kosmos, wszechwiat a.
Wszechwiat; w liczbie mnogiej oba sowa naley zapisywa ma liter: kosmosy,
wszechwiaty.
1. 10.2. W arabskich nazwach wasnych typu Al-Kaida [wymowa: al-ka-i-da], Al-Dazira
zapisujemy rodzajnik wielk liter i z cznikiem. Wicej o pisowni takich
nazw zob. [235].
2. 10.3. Pisownia wielk lub ma liter nazw mieszkacw typu Zabuanin, Kresowianin
uzaleniona jest od znaczenia wyrazw podstawowych: kresowianin to mieszkaniec
kresw ('pogranicza'), Kresowianin - Kresw (Wschodnich) ('wschodniej czci dawnej
Polski'). Poniewa rzeczownik Zabue ma waciwie takie samo znaczenie jak Kresy
(Wschodnie), nazw mieszkaca tych terenw powinno si pisa od wielkiej litery:
Zabuanin, Zabuanka, tak jak Kresowianin, Kresowianka. Jeeli chodzi za o pisowni
nazwy mieszkaca miejscowoci Zabue, to oczywicie obowizuje tu maa litera:
zabuanin, zabuanka.
Pisownia od wielkiej litery bdzie obowizywa rwnie w nazwach mieszkacw
(jeszcze w sownikach nierejestrowanych) innych terenw geograficznych czy te
jednostek administracyjnych, tworzonych np. od podstaw: Naddniestrze (ktre
formalnie nie jest jednostk administracyjn), Naddnieprze, Zaolzie.
3. 10.4. W nazwach typu Dumas ojciec, Dumas syn, Strauss starszy, Strauss modszy,
Pawe junior, Pawe senior itp. czony podrzdne powinny by zapisywane ma
liter. Wyjtek stanowi poczenia tradycyjne, zwaszcza dotyczce postaci
staroytnych, np. Pliniusz Starszy.
11. Niemieckie litery: , , mona w tekstach polskich pozostawia bez zmian lub zapisywa
jako ue, oe, ae.
12. Niemieck liter w tekstach polskich oddaje si przez ss. W uzasadnionych przypadkach
mona jednak pozosta przy zapisie .
13. W pisowni nazw miejscowoci (lub ich czci) skadajcych si z dwu lub wicej czonw
rzeczownikowych stosuje si cznik, np. Konstancin-Jeziorna, Busko-Zdrj, Katowice-
Bogucice, zob. [184].

INTERPUNKCJA

W zwrocie imiesowowym, niezalenie od tego, czy imiesowy na -c, -szy, -wszy maj
okrelenia, czy te s bez okrele, imiesowy te zaleca si oddziela lub wydziela
przecinkiem. Dawniej obowizywaa zasada oddzielania lub wydzielania tylko tych zwrotw
imiesowowych, ktre miay okrelenia. Obecnie radzi si stawia przecinki zarwno w
zdaniach z okreleniami imiesowu: Przeskoczywszy rw, znalaz si ju na swoim polu.
Uczniowie, suchajc napomnie, spogldali na siebie z zakopotaniem, jak i w zdaniach bez
okrele imiesowu: Podsumowujc, stwierdzi, e referaty przyniosy istotne wyniki.
Obudziwszy si, o niczym ju nie pamita. Przyjcie takiej zasady pozwala unikn
wtpliwoci, czy imiesw w danym tekcie wymaga oddzielania przecinkiem, poniewa jest
rwnowanikiem zdania, czy nie powinien by oddzielany lub wydzielany, poniewa jest
tylko okolicznikiem.