Marek Jan Siemek

Hegel: Rozum i historia1

Urodzi si przed dwustu dziesiciu laty, zmar sto pidziesit lat temu. Zostawi dzieo,
ktre na dugi czas zakrelio granice tego, co mona nazwa intelektualn przestrzeni naszej
kultury. Wszystko, co w filozofii przyszo po nim, wyrastao z niego lub te kierowao si przeciw
niemu. Mia uczniw i wyznawcw, mia te krytykw i wrogw; ale dla wszystkich by partnerem,
wobec ktrego naleao si okreli. Take i dzi mona filozofowa tylko z Heglem, przeciw
niemu bd po nim ale nigdy nie bez niego, nigdy obok niego.

Sen o Helladzie

By rok 1792. Moda Rewolucja Francuska wanie rozbia pod Valmy sprzymierzone armie
najwikszych potg starej Europy. Cay kontynent patrzy na Francj: z oczekiwaniem, z nadziej, z
entuzjazmem. Wtedy to w Tybindze maym miasteczku szwabskim trzej modzi uczniowie
szacownego seminarium protestanckiej teologii w ukryciu sadzili symboliczne drzewo wolnoci,
piecztujc lubowan sobie modziecz przyja przysig na wierno ideaom Rewolucji.
Nazwiska tej trjki ju w par lat pniej miay sta si dum niemieckiej kultury. Naprzd jak
meteory zabyli dwaj modsi: filozof Fryderyk Wilhelm Schelling, godny nastpca Kanta i
Fichtego, ju w dwudziestym trzecim roku ycia mianowany profesorem w Jenie (najpierwszym
wwczas orodku filozoficznym Niemiec), oraz poeta Fryderyk Hlderlin, genialny autor
Hyperiona i mierci Empedoklesa, najwybitniejsza chyba posta niemieckiej literatury
romantycznej. Trzeci z nich, najstarszy, mia najdusz drog do sawy i przez jaki czas
pozostawa w cieniu obu swych modszych przyjaci, by za to potem rozgosem swego imienia
tym wietniej ich przerosn. Nazywa si Jerzy Wilhelm Fryderyk Hegel.
Mia dwadziecia trzy lata, gdy w roku 1793 opuszcza tybingesk uczelni, by uda si na
siedmioletni sta guwernera w mieszczaskich domach Berna i Frankfurtu. Za baga mia kilka
ksiek, solidny zasb szkolnej wiedzy i spor porcj drczcych pyta. Chcia zrozumie swj
czas, pozna prawd o swojej epoce. A czas by to burzliwy i niespokojny. We Francji chmury
jakobiskiego terroru, Termidora i Dyrektoriatu szybko przesoniy jutrzenk wolnoci, rwnoci i
braterstwa. Zamiast wymarzonego pastwa rozumu oczom wspczesnych ukaza si chaos
nowych star i konfliktw. Tym wyej podniosa gow reakcja w zacofanych i podzielonych
Niemczech. Filisterskie mieszczastwo poczyo si tu z feudalnym absolutyzmem we wsplnej
obawie przed widmem francuskiej wolnoci.
Ale zarazem w tyche Niemczech najwiatlejsi wyczarowali sobie wasne krlestwo
wolnoci: Grecj. Pikn, szczliw, woln Grecj klasycznego antyku. Zabra j ze sob z Tybingi
w wiat take i mody Hegel. Z dawna zapatrzy si w ten obraz z mioci, caym sercem, ca
si modzieczej wyobrani. Nie on jeden zreszt. Soneczna wizja greckiego antyku urzeka tu
najwikszych: Winckelmanna i Herdera, Schillera i Goethego, Humboldta i szkolnego druha
Hlderlina. Tych jednak fascynowao przede wszystkim helleskie pikno: ich Grecja bya
estetyczn krain sztuki, niedocigym wzorcem doskonaoci artystycznej. Nieco inaczej widzia
swoj mody Hegel. Jego Hellada bya zwaszcza Arkadi wolnoci politycznej, ideaem pastwa i
wsplnoty obywatelskiej, wyranie zreszt zabarwionym radykaln aur Rewolucji Francuskiej.
Std wic naprawd pochodzi zasiew, z ktrego wyrosn miao owo symboliczne drzewo
wolnoci. I tutaj te do antycznego rda na powrt skierowa Hegel swe polityczne tsknoty,
gdy Rewolucja ostatecznie ju zawioda rozbudzone nadzieje. Surow miar greckiego ideau
zmierzy wszystkie wady i uomnoci wiata wspczesnego takie zadanie na najblisze lata
postawi sobie mody absolwent z Tybingi. Nietrudno byo przewidzie, jak bardzo niekorzystnie
1 rdo: Marek J. Siemek, W krgu filozofw, wyd. Czytelnik, Warszawa 1984, ss. 30-57.

1
 Marek Jan Siemek Hegel: Rozum i historia

dla wspczesnoci wypadnie to porwnanie. Zbyt oczywisty by kontrast midzy aosn

rzeczywistoci spoeczno-polityczn epoki (zwaszcza w rozbitych, na wp feudalnych jeszcze
Niemczech) a harmonijnym adem antycznych republik. Hegel jednak nie poprzesta na samym
stwierdzeniu tego kontrastu. Chcia take zgbi jego istot i wyjani przyczyny. Tote niepokoje
wasnej teraniejszoci poczy z oglniejszym pytaniem o genez i sens caej kultury nowoytnej.
Szo wic ostatecznie o konfrontacj staroytnych i nowoczesnych. Dla modego Hegla
bya to caociowa konfrontacja dwch przeciwstawnych wiatw: dwch rnych typw
osobowoci czowieka, dwch odmiennych modeli midzyludzkiej wsplnoty. Tak wic sdzi on,
e wiat grecki zbudowany by na fundamencie penej jednoci, podczas gdy wiat nowoytny
wyrs wanie z rozpadu tej jednoci i dlatego jego zasad jest rozbicie. Dlatego jest to wiat
konfliktw i antagonizmw: jednostka oddzielia si tu od spoeczestwa, czowiek od obywatela,
sfera prywatnoci od sfery ycia publicznego. Dobro oglne stao si dla ludzi czym abstrakcyjnie
obcym i czysto zewntrznym, a naprawd bliski pozosta kademu tylko wasny interes. Nowoytne
pastwo przybrao wic form pozytywn (sowo to dla modego Hegla ma znaczenie ujemne!):
stao si bezdusznym, narzuconym z zewntrz instrumentem przymusu i przemocy. Odbierajc
swym obywatelom rzeczywist wolno spoeczno-polityczn, pastwo to pozostawia im w zamian
iluzoryczn wolno wewntrzn w yciu prywatnym.
Tego wanie rozbicia i wyobcowania nie znali, wedle Hegla, Grecy. W ich wiecie
wsplnota polityczna i spoeczna bya bowiem yw caoci, bezporednio obecn we wszystkich
swych czciach. Kada jednostka z osobna w peni uczestniczya w pastwie i utosamiaa si z
nim; czowiek dokadnie pokrywa si z obywatelem. Nie istnia rozdzia na ycie prywatne i
ycie publiczne, serce i sumienie kadej jednostki wypeniaa troska o dobro ogu. Dlatego
wolno Grekw bya realna, pena i konkretna kady z nich bowiem czerpa cay sens swego
ycia tylko ze wsplnoty, do ktrej nalea.
wiat nowoytny jest wic dla modego Hegla dokadnym zaprzeczeniem antycznej Grecji.
Co wicej, wyranie te wskazuje Hegel w swych modzieczych pismach gwnego sprawc tego
stanu rzeczy. Jest nim w jego mniemaniu chrzecijastwo, ta nienaturalna religia
odczowieczenia, ktra bezpowrotnie wypara humanistyczn i ziemsk religi greckiego
politeizmu. Chrystianizm jest wiatopogldem niewoli i ponosi ca odpowiedzialno za
wyobcowanie czowieka w wiecie nowoytnym ta miaa i niecodzienna u adepta teologii myl
obsesyjnie powraca w pismach modego Hegla. Jej schemat jest nastpujcy: wykopujc
nieskoczon przepa midzy Bogiem a czowiekiem, chrzecijastwo odziera rzeczywisto
doczesn z wszelkich wartoci istotnych, przemieszczajc je w porzdek nadprzyrodzony.
Jednostka porzuca tu wsplnot i wycofuje si w gb siebie samej, oddajc sw rzeczywist
wolno w wiecie doczesnym w zamian za duchow nadziej zbawienia. Uczc rezygnacji, pokory
i samozaprzeczenia, chrzecijastwo faktycznie sankcjonuje i pogbia ludzk niewol, rwnie w
wymiarze spoecznym i politycznym. Wyobcowana religia pozytywna podaje w ten sposb do
wieckiemu wyobcowaniu pozytywnego pastwa.
Im gbiej jednak myla Hegel nad sprzecznociami nowoytnej kultury, tym wyraniej
zaczyna rozumie jej nieodwracalno. Trzeba byo w kocu pogodzi si z faktem, e jasne
pikno Hellady zgaso bezpowrotnie, by ustpi miejsca prozaicznej, chrzecijasko-mieszczaskiej
codziennoci nowoytnego wiata. Trzeba te byo postawi sobie nowe pytania: Czy ta prozaiczna
codzienno, na pozr tak pusta i bezsensowna, nie tworzy jednak jakich wartoci swoistych? Czy
w porwnaniu z antykiem nie wzbogaca ona te czowieczestwa o co nowego i istotnego? I czy
nie prowadzi ku jakiej przyszej, doskonalszej kulturze, do ktrej sama jest tylko przygotowaniem?
A jeli tak, to moe nowoytna historia nie jest po prostu drog donikd, szlakiem upadku ludzkoci
wygnanej z antycznego raju, lecz moe jest jej Odysej? Tuaczk, dug i uciliw, ale w kocu
prowadzc przecie do prawdziwej ojczyzny? Takie myli nurtoway Hegla, gdy rwno z

2
 Marek Jan Siemek Hegel: Rozum i historia

pocztkiem nowego stulecia porzuci sw frankfurck posad i przyby do Jeny, by jako docent
prywatny wykada tu filozofi. W gbi serca zachowa swj sen o Helladzie. Ale myl zwrci ju
wprost ku rzeczywistoci, ktra go otaczaa. Zaczyna myle ycie: zgbia nieatw istot
swego wiata w filozofii i w kulturze, w polityce, w ekonomii i w yciu spoecznym.

Odyseja ludzkoci

By rok 1806. Europa leaa u stp Napoleona. Po zwycistwie pod Jen wojska francuskie
okupoway wikszo krajw niemieckich z Prusami wcznie. Cesarstwo Niemieckie przestao
istnie nawet z nazwy. Stary, zmurszay ad feudalnych Niemiec rozpada si w gruzy. W takiej oto
chwili i w takiej scenerii Hegel koczy prac nad pierwszym wielkim dzieem swego ycia. Gdy
Francuzi wkraczali do Jeny, posya wanie swemu wydawcy ostatni parti rkopisu. Ksika
ukazaa si wiosn 1807 roku.
Tak pord zgieku wielkiej historii ujrzaa wiato dzienne Fenomenologia ducha jeden z
najdoniolejszych tekstw w dziejach filozofii, pierwszy peny zarys oryginalnej koncepcji
filozoficznej Hegla. Take tutaj szo przede wszystkim o obrachunek ze wspczesnoci, jak w
modzieczych pismach z okresu bernesko-frankfurckiego. Ale od tego czasu wiele si zmienio.
Rewolucja Francuska szybko poara wasne dzieci, by utorowa drog Cesarstwu. Wolnociowe
ideay znalazy niespodziewane ujcie w wielkomocarstwowej polityce Napoleona. Dawni
wielbiciele Rewolucji ze zgroz i nienawici ledzili teraz narodziny nowego imperium. Zwaszcza
w Niemczech zwrot ten przybra form szczeglnie gwatown. Wraz z pocztkiem nowego stulecia
narosa tu potna fala opozycji romantycznej, zwrconej przeciwko samym zasadom francuskich
porzdkw w Europie. Nastroje antynapoleoskie poczyy si tu z wybuchem niemieckiego
nacjonalizmu i z kontrofensyw spoeczno-politycznego konserwatyzmu. Sigajc jeszcze gbiej,
ta romantyczna euforia zwrcia si przeciw caej kulturze owiecenia, w ktrej racjonalistycznym
dziedzictwie nie bez racji dopatrywano si wsplnego rda jakobiskiej gilotyny i Kodeksu
Napoleona. Ta nowa orientacja wiatopogldowa irracjonalistyczna, antyowieceniowa,
antyfrancuska i kontrrewolucyjna szybko opanowaa wszystkie dziedziny ycia umysowego w
Niemczech, od literatury po polityk.
Jeden tylko Hegel obok Goethego moe nie da si unie tej romantycznej euforii.
Oczywicie, take i on daleko odszed od swego modzieczego hellenizmu. Ale podczas gdy
jego wspczeni oddawali si rozpoetyzowanemu kultowi uczucia i za poet Novalisem tsknili
do bkitnego kwiatu romantyki, Hegel zgbia t bardziej prozaiczn prawd o swojej epoce.
Czyta filozofw: w klasycznych systemach Kanta, Fichtego i Schellinga szuka klucza do
racjonalnej interpretacji swego wiata. Pocztkowo zwolennik Schellinga, coraz bardziej si ode
oddala, krelc w swych jenajskich wykadach o logice i filozofii realnej wyrany ju projekt
wasnego systemu. Ale nie sama filozofia wypeniaa jego studia. Z uwag ledzi wydarzenia
swego czasu, jawnie zreszt sprzyjajc Napoleonowi i podziwiajc jego wielko. Zgbia
zagadnienia polityczno-ustrojowe, badajc nowoczesne systemy konstytucyjne i zestawiajc je z
mizern rzeczywistoci polityczn Niemiec. Studiowa klasycznych ekonomistw angielskich z
Adamem Smithem na czele. Uwanie obserwowa pierwsze kroki modego spoeczestwa Stanw
Zjednoczonych. Wszdzie tam, gdzie romantyczne zalepienie dostrzegao tylko bezprzykadny
kryzys, on szuka zacztkw nowego sensu i nowej rozumnoci. I jeli romantycy przemianom tym
umieli przeciwstawi tylko ucieczk w redniowieczn przeszo lub w subiektywny wiat
piknej duszy, to Hegel wybra znacznie trudniejsz, ale i bardziej podn drog w przyszo.
Poprzez burz napoleosk, poprzez zgiek Rewolucji Francuskiej i Amerykaskiej chcia poj
istot tego przewrotu, jaki na jego oczach dokonywa si w yciu spoecznym, w ekonomice i
polityce, w kulturze. Przewrotu, ktry zwizany by jak dobrze dzi wiemy z ksztatowaniem si

3
 Marek Jan Siemek Hegel: Rozum i historia

kapitalistycznego, wielkoprzemysowego spoeczestwa mieszczaskiego XIX wieku.

Pierwszym w peni dojrzaym wynikiem tych przemyle Hegla jest wanie
Fenomenologia ducha. Dzieo to, bezporednio wymierzone przeciw romantyzmowi i filozofii
Schellinga, stanowi zarazem monumentaln prb syntezy caej dotychczasowej historii i kultury.
Waciwym przedmiotem i bohaterem tej ksiki jest czowiek, stopniowo urzeczywistniajcy
siebie i swj wiat w mudnym wysiku racjonalizacji. Jest wic owa nauka o dowiadczeniach
wiadomoci niczym innym jak opisem kulturotwrczego procesu, w ktrym czowiek
przeksztaca i opanowuje rzeczywisto, wszdzie nadajc jej przejrzyst, dyskursywn form
swych wasnych poj i celw. Ten osobliwy proces dojrzewania ludzkoci przebiega wedug
Hegla na podobiestwo procesu rozwojowego jednostki: od niewiadomego swych moliwoci i
swych przyszych zada dziecistwa, poprzez wewntrzne rozterki i burze wieku modzieczego,
po rozumny ad uksztatowanej ju osoby i jej wiata w wieku dojrzaym. Tym trzem etapom
odpowiadaj w Heglowskiej Fenomenologii kolejno: wiadomo czyli dziecica, bezwiedna
faza ludzkiej kultury, gdzie rozum zatopiony jest jeszcze bez reszty w wiecie zewntrznym, ktry
dlatego jawi mu si jako obcy i nieprzejrzysty; samowiedza czyli modzieczy wiek
czowieczestwa, kultura subiektywnej refleksji i samopoznania jednostki ludzkiej w jej autonomii;
wreszcie rozum, kres caej drogi, dojrzae pojednanie subiektywnych ideaw i de z
obiektywn rzeczywistoci wiata cakowicie ju przyswojonego, a wic pena racjonalno
kultury i ycia spoecznego.
Tak to przez cae dzieo przewija si gwna myl Hegla: i istot ludzkiej kultury jest jej
racjonalno, ale racjonalno ta nigdy nie jest gotowa i zakoczona, lecz dopiero tworzy siebie
sam w h i s t o r i i . I druga myl, nie mniej istotna: e ten proces historycznej samorealizacji
czowieka nie jest cigym rozwojem ewolucyjnym, lecz wielkim dramatem spi i konfliktw,
wyobcowa i pomyek, zudze i zaprzecze. Kada pojedyncza scena w tym dramacie ma swj
sens autonomiczny, ale zarazem kada jest tylko etapem, nieuchronnie przejciowym, na tej
Kalwarii ducha, gdzie gnany wiecznym niepokojem czowiek bez przerwy niszczy stare formy
swego wiata, wybiegajc wci ku nowszym i doskonalszym. Z niepowtarzalnym mistrzostwem
kreli Hegel kolejne akty tego dramatu i ich wzajemne przechodzenie w siebie: podstawowy
konflikt pana i niewolnika w kulturze antycznej, wiadomo nieszczliw chrzecijastwa,
krlestwo rozsdku w nowoytnej nauce matematyczno-przyrodniczej, wit nowej wolnoci w
reformacji, owieceniu i Rewolucji Francuskiej a po wolno absolutn i strach jakobiskiego
terroru i pikn dusz romantyzmu z jej bezsilnym protestem przeciw wiatu, ktrego ju nie
rozumie.
Wszystkie te formy wiadomoci i kultury s dla Hegla tylko przelotnymi figurami w
zawrotnym korowodzie ducha. Kada z nich stanowi tylko punkt krtkiego postoju ludzkoci w jej
gigantycznej Odysei. Take i epoka wspczesna jest jednym z etapw tej drogi. Jej chaos i bezsens,
tak okrzyczany przez romantykw, okazuje si w tej perspektywie pozorny. W rzeczywistoci jest
to raczej zbawienny kryzys, ktry poprzedza przejcie ludzkoci na nowy, wyszy szczebel
rozwoju. Bo prawda o epoce nie ley nigdy w niej samej, w jej wasnej samowiadomoci lecz
zawsze poza ni: w tym, czym epoka ta jest brzemienna, co dojrzewa w niej jako ksztat
przyszoci. Albowiem prawd jest, jak powiada Hegel, tylko c a o tego procesu, a nie aden z
jego momentw. W ten sposb Fenomenologia ducha w byskotliwej wizji nakrelia podstawowe
zasady tej nowego typu refleksji o czowieku i jego wiecie, ktr od czasw Hegla nazywamy
myleniem d i a l e k t y c z n y m .

Prawda jest caoci

Fenomenologia ducha mimo i sama w sobie stanowia zamknit cao w zamiarze

4
 Marek Jan Siemek Hegel: Rozum i historia

Hegla miaa jednak charakter propedeutyczny. Przedstawiaa ona, genetycznie i historycznie, proces
tworzenia si ludzkiej kultury poprzez wiedz i racjonalizacj wiata. Nie bya jednak
systematycznym przedstawieniem struktury tej wiedzy i tej racjonalnoci w porzdku
najoglniejszych zasad filozoficznych. Z tego wstpu trzeba byo teraz rozwin system a wic
historyczn fenomenologi ludzkiego rozumu dopeni jego filozoficzn logik. To zadanie
wykona Hegel w swym gwnym dziele: w monumentalnej Nauce logiki, ktrej trzy kolejne tomy
ukazay si w latach 18121816. Ju z tych dat wida, jak powoli i opornie sza praca nad t bibli
idealistycznej dialektyki. Pierwszy jej tom wyszed dopiero w pi lat po ukazaniu si
Fenomenologii, ostatni bez maa w dziesi.
Ale bo te i lata byy to szczeglne. Z wolna krzep w nich ostateczny ksztat nowego
porzdku w Europie. Naprzd jeszcze w zgieku bitewnym: w zmiennych kolejach kampanii
rosyjskiej, Bitwy Narodw i niemieckiej wojny wyzwoleczej, Stu Dni i Waterloo. A gdy wreszcie
umilky dziaa i Kongres Wiedeski obwieci wiatu kres napoleoskiej legendy, nie od razu wida
byo, e i ten pozorny triumf witego Przymierza europejskiej reakcji jest zwycistwem
pyrrusowym. Ale Hegel nalea do tych niewielu, ktrzy dostrzegali jednego prawdziwego
triumfatora tych krwawych batalii: europejskie mieszczastwo, przemysow i finansow
buruazj, dla ktrej Rewolucja, Cesarstwo i restauracja kolejno wycigay kasztany z ognia.
Te burzliwe lata spdzi Hegel w Norymberdze, gdzie przenis si z Jeny w roku 1808, by
obj profesur filozofii w klasycznym gimnazjum. Jako wielbiciel Napoleona i wrg ideologii
romantycznej patrzy z chodn rezerw (podobnie zreszt jak Goethe) na entuzjastyczny zryw
patriotyzmu i nacjonalizmu niemieckiego w wojnie wyzwoleczej przeciw Bonapartemu. Nie ufa
przejciowym emocjom i namitnociom chwili. Nad porywy efektu zawsze przekada krytyczny
dystans myli i poj. Teraz, gdy epoka wspczesna odgrywaa ju ostatni akt swego dramatu,
Hegel, jakby znajc z gry jego fina, wycofa si w zacisze filozofii i w mudnym trudzie pisa sw
Nauk logiki.
Aby zrozumie istotny sens tego dziea, trzeba zacz od jego tytuu. Ot w rozumieniu
tradycyjnej filozofii logika jako tzw. nauka formalna, czyli dotyczca wycznie praw i zasad
ludzkiego mylenia bez wzgldu na jego tre cile odrniana bya od nauk realnych, czyli
badajcych sam rzeczywisto. Wrd tych ostatnich za za filozoficznie najwaniejsz uwaano
ontologi, czyli najoglniejsz nauk o bycie jako takim, zwan take metafizyk. I od Arystotelesa
a po Humea wszyscy filozofowie zgodnie zakadali, e obiektywny porzdek samego b y t u
(badany przez ontologi i inne nauki realne) jest czym zasadniczo innym i niezalenym od
formalno-logicznego porzdku m y l e n i a o tym bycie, czyli poznawania go. To wanie
zaoenie Hegel zakwestionowa. Punktem wyjcia jego systemu stao si, przeciwnie, przekonanie
o jednoci i penej tosamoci obu tych porzdkw: bytu i mylenia, rzeczywistoci przedmiotowej
i jej poznawania. Heglowska logika nie jest wic tylko formaln logik wiedzy, lecz zarazem jak
mawia sam Hegel logik realn, nauk o samym bycie, ontologi.
Inaczej mwic, Hegel jako pierwszy spostrzeg, e tzw. byt tradycyjnej filozofii ma i
musi mie charakter na wskro logiczny. Istot rzeczywistoci przedmiotowej jest ta sama
r a c j o n a l n o , ktrej podlega mylenie. Skd ta tosamo? Std, e i jedno, i drugie
porzdek bytu i porzdek wiadomoci to wedug, Hegla tylko dwa aspekty jednej, szerszej
od obu caoci: k u l t u r y , tego sztucznego rodowiska poj, form i prawide, wytwarzanego
przez racjonalizujc dziaalno czowieka w historii. Jest wic Logika Hegla, mwic najprociej,
pierwsz konsekwentn filozofi kulturotwrczej aktywnoci ludzkiej. Pod tym wzgldem zreszt
utoroway jej drog wczeniejsze systemy klasycznej filozofii niemieckiej. Ju Kant odkry czynn
rol podmiotu w poznaniu, wykazujc, e mylenie ludzkie nigdy nie jest po prostu biernym
zwierciadem niezalenego ode bytu, lecz e raczej poznajc wiat zarazem narzucamy mu
pewne konieczne formy naszej wasnej racjonalnoci. Z kolei Fichte rozwin t myl Kanta w

5
 Marek Jan Siemek Hegel: Rozum i historia

posta skrajnie subiektywn, goszc, e wszelki byt przedmiotowy jest w ostatecznym rachunku
wytworem jani, czyli spontanicznego, niewiadomego dziaania ludzkiej podmiotowoci.
Wreszcie Schelling prbowa przezwyciy subiektywizm Fichtego, goszc pen tosamo
mylenia i bytu, ale ugruntowan ju obiektywnie, w ponadczasowym i pozaludzkim absolucie.
Idealistyczna dialektyka Hegla jest najpeniejsz syntez tego cigu systemw i zarazem
najdoskonalszym jego ukoronowaniem. Hegel niejako poczy obiektywizm Schellinga z
aktywizmem Fichtego. Powsta w ten sposb system, ktry uznawa schellingiask tez o
identycznoci mylenia i bytu, ale identyczno t rozumia na sposb fichteaski: nie jako gotow,
odwieczn i nieruchom, lecz jako dynamiczn, realizowan w czasie, wci na nowo wytwarzan
przez ludzkie dziaanie. Prawda jest caoci, ktra jest ywa tylko w ruchu, tylko w procesie swego
wasnego stawania si oto gwna myl Logiki. A jest to proces stawania si zarwno samej
rzeczywistoci, jak i naszej wiedzy o niej. Rozwija si on poprzez trzy zasadnicze fazy: od
abstrakcyjnego uznania bytu jako czysto oglnej zewntrznoci przechodzi do refleksyjnej
wiedzy o istocie (ktra stanowi stron wewntrzn tego bytu), by w kocu odnale pen
prawd w pojciu (ktre jest ju cakowit jedni refleksji i zewntrznoci, podmiotu i
przedmiotu, subiektywnego mylenia i obiektywnego bytu).
Jednia ta wszelako ma charakter dialektyczny tzn. wci od nowa tworzy si w ruchu
przezwyciania ustawicznych rozdwoje i rnic. Rozwj prawdy dokonuje si nie wprost, lecz
poprzez wyanianie przeciwiestw, ktre, cierajc si ze sob, wzajemnie znosz sw wasn
jednostronno i dopeniaj si w wyszej syntezie. Dlatego kada z poszczeglnych form bytu i
wiedzy (tak samo jak kady z etapw Fenomenologii) ma jaki udzia w caociowej prawdzie i
wzbogaca j ale te adna nie stanowi prawdy samej: kada bowiem odsya do swego
przeciwiestwa, ktre jej zaprzecza. Waciw za si napdow caego tego procesu jest ten
czynnik, ktry Hegel nazywa negatywnoci ludzkich dziaa: jest to w twrczy niepokj,
oywiajcy kulturow aktywno czowieka, owo ustawiczne wybieganie myl i deniem
naprzd, ku doskonalszym, lepiej zorganizowanym, bardziej racjonalnym formom. To wanie ten
twrczy niepokj negacji nadaje ludzkiemu wiatu ow szczegln struktur racjonalnoci, ktra
ksztatuje si poprzez starcia przeciwstawnych sobie si irracjonalnych, jak gdyby wbrew nim. To
wanie on wyznacza te osobliwy rytm rozwoju wewntrznej logiki tego wiata: rozwoju poprzez
dramatyczny dialog midzy ludzkim d z i a a n i e m , ktre niewiadomie wytwarza pewien
okrelony ksztat rzeczywistoci, a ludzk w i a d o m o c i , ktra pniej z tym
wyobcowanym ju ksztatem nie chce si pogodzi.
W ten sposb Heglowska Logika uporzdkowaa w systematyczn cao cho na sposb
idealistyczny gwne zasady samowiadomoci swej epoki. Ten monumentalny podrcznik
dialektyki sta si na dugie lata elementarnym kodeksem wiedzy filozoficznej o istocie kultury
mieszczaskiej w rozwinitym, kapitalistycznym spoeczestwie przemysowym. Ale wanie
dlatego by niezbdnym przewodnikiem take i dla tych, ktrzy myl wybiegali ju poza to
spoeczestwo. Przypomnijmy, e Marks, Engels i Lenin naleeli do najpilniejszych czytelnikw
Logiki Hegla.

Myle ycie

W biografii Hegla Nauka logiki jest wyranym punktem przeomowym. Dzieem tym od
razu wysun si on na pierwszorzdne miejsce w wczesnej filozofii niemieckiej. Dopiero teraz te
powierzono mu po raz pierwszy uniwersyteck katedr. W roku 1816 a wic rwnoczenie z
ukazaniem si ostatniego tomu Logiki obj Hegel profesur filozofii w Heidelbergu. A ju w dwa
lata pniej powoano go do uniwersytetu berliskiego, na pierwsz wwczas katedr filozoficzn
Niemiec. Tutaj naucza przez ostatnich kilkanacie lat ycia, w peni glorii berliskiego mdrca,

6
 Marek Jan Siemek Hegel: Rozum i historia

otoczony coraz liczniejszym gronem uczniw i wielbicieli. Tutaj te stopniowo rozbudowywa swj
system w imponujc cao. W roku 1817 opublikowa naprzd Encyklopedi nauk filozoficznych
zwizy zarys caej konstrukcji, obok Logiki obejmujcy ju i dwie nastpne czci podstawowe:
Filozofi przyrody i Filozofi ducha, czyli waciw teori kultury. T ostatni z kolei rozwija
znw systematycznie w nastpnych latach, dzielc j dalej na filozofi ducha subiektywnego
(obejmujc antropologi, fenomenologi i psychologi), obiektywnego (tu naleaa filozofia
pastwa, prawa i historii) oraz ducha absolutnego (sztuka, religia, filozofia). Jednake wikszo
tych dziaw zdy Hegel opracowa ju tylko w postaci wykadw, ktre zostay opublikowane
dopiero po jego mierci. Za ycia filozofa ukazao si jeszcze tylko jedno dzieo: Zasady filozofii
prawa (1821). Zatrzymajmy si na chwil przy nim.
W dziele tym, jak wiadomo, berliski mdrzec zawar podstawy swej filozofii spoecznej i
politycznej, ktra w istotny sposb zapodnia ca bez maa pniejsz refleksj o czowieku i
spoeczestwie ludzkim. Mona bez wikszej przesady powiedzie, e zasadniczy horyzont
intelektualny dziewitnasto- i dwudziestowiecznej wiedzy o yciu spoecznym (myl tu o rzetelnej
wiedzy teoretycznej, a nie po prostu o empirycznych obserwacjach) uksztatowa si wanie w
gwatownych sporach wok tej filozofii, jakie wkrtce po mierci Hegla rozgorzay wrd jego
uczniw, kontynuatorw i krytykw. Przypomnijmy tylko, e jednym z nich by Karol Marks.
Powiada si obiegowo, e donioso heglowskiej koncepcji polega na tym, i jest ona
pierwsz prb dialektycznej teorii spoeczestwa. Jest to zapewne okrelenie suszne, cho
mwic po heglowsku tylko abstrakcyjne i bez peniejszego rozwinicia dosy jaowe.
Zwaszcza gdy przez ow dialektyczno rozumie si tylko pewn now metod, jak Hegel
rzekomo mia zastosowa do tradycyjnej problematyki pastwa, prawa i ycia spoecznego. W
takim ujciu caa swoisto heglizmu staje si w ogle nieuchwytna. Dlatego trzeba to z ca moc
podkreli: nie o metod tu idzie, lecz o caociow teori tego, co spoeczne jako nowego typu
realnoci. Heglowska filozofia prawa jest pierwsz prb opracowania czego, co mona nazwa
ontologi bytu spoecznego.
Tak wic przede wszystkim zrywa Hegel z atomizmem klasycznej myli mieszczaskiej w
epoce owiecenia, ktra wszelki stosunek spoeczny sprowadzaa do lunego zwizku odrbnych
jednostek, zawieranego na zasadzie wzajemnej umowy. Bya to tzw. kontraktalna teoria wizi
spoecznej, uznajca spoeczestwo jako cao za prost sum jego indywidualnych czci
(jednostkowych osobnikw ludzkich), wszystkie za oglne formy midzyludzkiego wspycia
jak prawo, wadza, instytucje publiczne, pastwo itp. za wiadome wytwory subiektywnej woli
jednostek, bdce przedmiotem ich bardziej lub mniej powszechnej zgody. To indywidualistyczne i
atomistyczne pojmowanie spoeczestwa poddaje Hegel wnikliwej krytyce w dwch zasadniczych
punktach. Mianowicie, wskazuje on, po pierwsze, e spoeczny wiat stosunkw midzyludzkich
stanowi odrbn sfer rzeczywistoci, niesprowadzaln do subiektywnego wiata aktw woli i
wiadomoci indywiduw ludzkich. Spoeczestwo jako cao jest czym innym i czym wicej
ni tylko sum swych pojedynczych czonkw. Podkrela te Hegel, po wtre, e ta spoeczna
rzeczywisto podlega swym wasnym prawidowociom, ktre maj charakter obiektywny i
wyposaone s w racjonalno nie wtrn, lecz pierwotn a wic nie tylko nie zale od
wiadomoci i woli jednostek, lecz przeciwnie, wanie one t jednostkow wiadomo i wol
dopiero okrelaj.
Siy, ktre konstytuuj ycie spoeczne i kieruj nim, nie s bezporednio przejrzyste dla
jednostek i wymykaj si spod ich kontroli oto gwna myl Hegla. Nie znaczy to jednak, e s to
jakie siy irracjonalne; przeciwnie, to wanie tu w rozwoju wspycia midzyludzkiego i
instytucji spoecznych tkwi prardo wszelkiej racjonalnoci jako takiej; tu tworzy si pierwotna
forma inteligibilnoci ludzkiego wiata. Jest ni etyczno (Sittlichkeit) owa pierwotna struktura
stosunkw i wspzalenoci midzy ludmi, owa obiektywna sie wytworw: rzeczy, wartoci i

7
 Marek Jan Siemek Hegel: Rozum i historia

znacze, ktra wyznacza czsto poza wiadomoci uwikanych w ni ludzi substancjaln tre
ich ycia i kultury. Jest wic Hegel w zdecydowanej opozycji nie tylko wobec atomistycznych
doktryn owiecenia, ale take wobec konserwatywnej filozofii spoecznej niemieckiego
romantyzmu. Ta bowiem programowo sprzeciwiaa si wszelkim prbom racjonalnej interpretacji
spoecznego bytu, sprowadzajc go w caoci do niewyraalnych dyskursywnie si uczucia, do
tajemnych wizi emotywnych. T wznios papk romantyzmu, ktra filozoficzn wiedz o
spoeczestwie rozciecza entuzjazmem, sercem i mioci do ludu, zwalcza Hegel
gwatownie i zjadliwie. Dla niego bowiem osnow rzeczywistoci spoecznej i jej swoistych
prawidowoci zawsze bya racjonalna inteligibilno w rozumny, osobliwie ludzki ad praw,
wartoci i poj, wytwarzany w historii i w kulturze przez czowieka uspoecznionego.
Ale nie jest to oczywicie aden ad dany, gotowy. Ludzie sami sobie go tworz stopniowo,
w nieustannym kulturotwrczym wysiku ksztatowania swej midzyludzkiej rzeczywistoci.
Racjonalny sens ycia spoecznego ujawnia si wic dopiero w jego historycznej dynamice jako
stawanie si, jako dialektyczny proces rozwoju. Motorem tego rozwoju jest, wedug Hegla, cigy
konflikt dwch przeciwstawnych czynnikw: subiektywnej wolnoci i samowiedzy jednostki oraz
obiektywnego, powszechnego prawa. S to dwa rwnie niezbdne momenty pojcia,
realizujcego si we wspyciu ludzkim ale zarazem kady z nich jest negatywny wobec
pozostaego i dy do jego zaprzeczenia. Std rodzi si dialektyczny ruch tego konfliktu,
przebiegajcy przez trzy gwne fazy. Pierwsza z nich najwczeniejsza to prawo abstrakcyjne,
czyli sfera stosunkw wasnociowych, umw i prawa karnego, ten najprostszy i najbardziej
abstrakcyjny ksztat racjonalnoci midzyludzkiej. Obiektywno i oglno prawa wystpuje tu
jeszcze w postaci czysto zewntrznej, a jej konflikt z wolnoci jednostki przybiera form
przymusu. Zniesieniem tego stanu jest druga faza moralno w ktrej jednostka interioryzuje
ju zewntrzne normy prawne i poddaje je gosowi swego sumienia, tworzc w ten sposb pojcie
moralnego dobra. T subiektywizacj prawa w moralnoci przezwycia wreszcie trzecia faza
rozwoju etyczno; tutaj moralne nakazy i obowizki, nie tracc subiektywnej sankcji sumienia,
na powrt obiektywizuj si w okrelonych stosunkach midzyludzkich: w rodzinie, w publicznych
instytucjach i wizach spoeczestwa obywatelskiego, wreszcie w pastwie, ktre Hegel uwaa
za najwysze pojednanie subiektywnej wolnoci jednostki z obiektywnym prawem.
Ale nawet nie sama ta dialektyczna konstrukcja stanowi o szczeglnej doniosoci
heglowskiej filozofii prawa. W tekcie tym najbardziej fascynuje nas przecie co innego. Myl o
jego intencji: zrozumie rzeczywisto, poj ywy proces w jego istotnym sensie. Sam Hegel
jeszcze w swej modoci najtrafniej nazwa t intencj: myle ycie. I tej dewizie pozosta
wierny w swej filozofii prawa. A myle ycie to naprzd: nie da si porwa yciu, nie ulec
chaosowi empirycznych wydarze i burzliwym odmianom osobniczych losw; to umie dostrzec,
jak Hegel, w krwawym dramacie swojej epoki niejawny jeszcze zarys nowego sensu; to rozpozna
rozum jako r na krzyowej drodze teraniejszoci i dziki temu mc si ni radowa. I
heglowska filozofia prawa jest arcydzieem takiego mylcego rozwaania rzeczywistoci, ktre nie
pozwala przysoni sobie wzroku przez potrzeb dnia, przez chwilow i przygodn powierzchni
empirycznej codziennoci. Ponad bezmiarem absurdalnego cierpienia, ponad rozpalon do biaoci
frenezj partykularnych emocji i interesw, ponad gilotyn Robespierrea, armatami Napoleona i
triumfem witego Przymierza reakcji szuka Hegel prawdy o swojej epoce.
Ale myle ycie to znaczy take: chwyta myl rzeczywisto sam, nie narzuca jej
arbitralnych schematw i konstrukcji, nie gwaci jej pojciowymi mistyfikacjami. I tego te
znakomicie uczy heglowska filozofia prawa: tej rzetelnoci w myleniu, tej wiernoci rzeczom
samym a nie ludzkim wyobraeniom o rzeczach, choby wyobraenia te byy krzepice,
budujce, wzniose. Trudno o wikszego ni Hegel wroga wszelkiej postawy u t o p i j n e j ,
jeli tak nazwiemy postaw lekcewac rzeczywisto lub przykrawajc j do swych poj i

8
 Marek Jan Siemek Hegel: Rozum i historia

interesw. Trudno te o bardziej zjadliwego przeciwnika i demaskatora wszelkich prb

uwzniolania filozofii jaow moralistyk i wprzgania jej w sub autoiluzji, pociesze,
pokrzepienia serc. Heglowska przedmowa do filozofii prawa jest najbardziej antyromantycznym
tekstem w dziejach filozofii, najznakomitsz apologi racjonalizmu i dyskursywnego
intelektualizmu. Bezlitonie obnaajc nico napuszonego patosu, z jakim egzaltacja
pseudouczuciem i pseudowiar po dzi dzie lubi podawa si za prawdziwe poznanie ycia,
Hegel wci jeszcze jest dla nas nauczycielem tej trudnej sztuki mylenia ycia: sztuki mao
budujcej i zgoa nie wzniosej, nieczuej na emocje i tsknoty ani na interesy i pobone yczenia,
lecz za to arliwie, zachannie wyczulonej na t rozumn r wszystkiego, co naprawd ywe i
rzeczywiste.

Bohaterowie i kamerdynerzy

O ile krgosup heglowskiego systemu stanowi logika i filozofia spoeczna, o tyle jego
sercem jest filozofia historii. Na pozr stanowi ona tylko jeden z poszczeglnych dziaw na
jednym ze szczebli mianowicie na szczeblu ducha obiektywnego. W rzeczywistoci jednak
historia wszdzie przenika tu cay system i jest jego punktem centralnym. Na tym wanie polega
istota heglizmu: jest to pierwsza filozofia, ktra uhistorycznia tradycyjn metafizyk i
jednoczenie wanie przez to wynosi h i s t o r y c z n o do rangi naczelnego problemu
filozoficznego. Z tego punktu widzenia ca dialektyk Hegla mona uzna za filozoficzne
uoglnienie osobliwej logiki rozwoju historycznego. Zarazem te dlatego wanie w filozofii
dziejw najpeniej ujawnia si istota dialektyki i jej mechanizm.
Historiozofia Hegla pojmuje proces dziejowy jako pochd rozumu jako konsekwentn
drog postpu, na ktrej czowiek stopniowo tworzy swj ludzki wiat kultury, wyzwalajc si krok
za krokiem spod wadzy lepych si przyrody. Dlatego powiada Hegel, e istot historii jest rozwj
w o l n o c i . Ale wolno jest tu rozumiana w sposb szczeglny: jej miar nie jest czysto
negatywna niezaleno od (np. od wiata przyrody), lecz pozytywne panowanie nad (czyli
stopie rzeczywistego oswojenia wiata przyrody). W tym rozumieniu wolno jest wic
identyczna z racjonalnoci i z kultur. Polega ona na tym, e czowiek w swym wiecie jest
wszdzie u siebie, e wic skutecznie narzuca temu wiatu rozumny ad wasnych praw i celw,
e panuje nad nim i kontroluje go. Oczywicie, czowiek znaczy tu nie: indywiduum, lecz
spoeczestwo, ludzk zbiorowo. Tak rozumiana wolno jest obiektywna, czyli realizuje si
nie tylko (i nie przede wszystkim) w wiadomoci jednostek, lecz w sferze ponadindywidualnych
form ycia spoecznego. Jak wiemy, za najwaniejsz z tych form uwaa Hegel pastwo rozumiane
jako podstawowy porzdek ustrojowy i polityczno-prawny danego typu kultury.
Z tego punktu widzenia wyrnia Hegel trzy wielkie epoki dziejowe. Kadej z nich
odpowiada okrelony typ pastwa, ktry urzeczywistnia okrelony etap rozwoju wolnoci. Pierwsza
epoka to wiat staroytnego Wschodu, najniszy szczebel rozwoju: pastwowo despotyczna,
gdzie wolny by tylko jeden czowiek absolutny wadca. Drug epok stanowi wiat klasycznej
staroytnoci grecko-rzymskiej z demokratyczn form ustrojow antycznych polis. Tutaj wolno
bya ju udziaem grupy ludzi ale nie wszystkich, a nawet nie wikszoci, gdy antyczna
demokracja zbudowana bya na fundamencie niewolnictwa. Dopiero trzecia epoka przynosi wedle
Hegla wolno wszystkim ludziom bez wyjtku, cho nie od razu i nie bez nowych
antagonizmw. Pierwszym zwiastunem tej trzeciej epoki jest chrzecijastwo, kolejnymi etapami
reformacja, owiecenie i Rewolucja Francuska, a ostatecznym finaem mieszczaskie
spoeczestwo przemysowe z konstytucyjn form ustroju pastwowego. Oto jak dalece zmienia
si heglowska perspektywa przez to burzliwe trzydziestolecie: Wykady z filozofii dziejw s dumn
apologi tej samej prozy nowoytnego wiata chrzecijasko-mieszczaskiego, od ktrej niegdy

9
 Marek Jan Siemek Hegel: Rozum i historia

Hegel tak nienawistnie odwraca si ku swym modzieczym snom o Helladzie. Samowiedza

europejskiego mieszczastwa, dojrzalsza i triumfujca, zrzucia ju tu w przyciasny na ni
kostium antyczny, w ktry jeszcze tak chtnie stroia si w czasach Wielkiej Rewolucji.
Ale historiozofia Hegla to nie tylko ten prosty schemat rozwoju i to samoupojenie jego
finaem w spoeczestwie obywatelskim wielkoprzemysowego kapitalizmu i w nowoczesnym
pastwie konstytucyjnym. To take, i przede wszystkim, tragiczny patos dialektyki tego rozwoju.
Hegel uwaa, e histori tworz zawsze ywi ludzie, ale e zawsze tworz j wbrew sobie.
Podejmuj oni bowiem rne dziaania w imi wasnych, partykularnych celw, potrzeb i
namitnoci ale w wyniku tych dziaa powstaje co zupenie innego od ich pierwotnych
zamierze. Dziaania uniezaleniaj si od swych wykonawcw, ktrzy trac nad nimi kontrol i w
konsekwencji czsto sami padaj ich ofiar. Tote dla jednostki historia, jak gosi synny aforyzm
Hegla, nie jest krain szczcia. Albowiem rozumny sens dziejw urzeczywistnia si nierzadko
kosztem cierpie jednostki, ktrej ycie osobiste jest jak gdyby tylko rodkiem do realizacji
wyszych celw oglnoludzkich. To osobliwe zjawisko wykorzystywania jednostek przez histori
nazywa Hegel chytroci rozumu, pokazujc jego dramatyzm zwaszcza na przykadzie wielkich
postaci historycznych. Ci bohaterowie historii to wybitne jednostki (jak Aleksander Wielki,
Cezar czy Napoleon), ktrych partykularne ambicje i namitnoci stykaj si w jakim punkcie z
dziejow tendencj oglnoludzkiego rozumu. Wtedy przez krtki czas ksztatuj oni histori ale
tylko dlatego, e to historia posuguje si nimi dla swych wasnych celw. Std pynie
nieuchronny tragizm osobistego losu tych bohaterw: po spenieniu swych zada w subie
chytrego rozumu przestaj ju by mu potrzebni i historia bezlitonie odtrca ich od siebie. S
wybracami bogw, i wanie dlatego umieraj modo.
Ale wanie takich ludzi tragicznie przez histori oszukiwanych, gdy angaujcych si w
ni caym sercem zawsze darzy Hegel sympati i szczerym podziwem. Nie znosi natomiast tych,
ktrzy chowali si przed histori w spokojnym azylu maostkowej codziennoci, unikajc w ten
sposb cierpie, ale i nie zaznajc dumnego poczucia wspuczestnictwa w dziejach. Takich
nazywa pogardliwie kamerdynerami historii i bezlitonie wyszydza ich maoduszny, cho peen
mentorskiej wyszoci stosunek do bohaterw. Myli i czyny bohaterw nale do
oglnoludzkiego horyzontu wielkiej historii i nie poddaj si ocenom w kategoriach paskiego
pseudomoralizatorstwa kamerdynerw to przekonanie nadaje caej heglowskiej filozofii
dziejw osobliwe pitno dramatycznego heroizmu i do nieoczekiwanie spokrewni j, t
najbardziej antyromantyczn historiozofi, z romantyzmem. Wida tu t sam co u romantykw
estetyczn fascynacj wielkoci i t sam nienawi do paskiego filisterstwa maodusznych.
Ale jeli romantycy uczynili ten estetyzm naczelnym wtkiem swego wiatopogldu, to dla Hegla
jest on raczej tylko dalekim echem tak powszechnej w tej epoce legendy napoleoskiej. Zreszt z
samymi romantykami i z ich now religi sztuki zdy jeszcze Hegel dokona osobnego
obrachunku.

Dlaczego koniec sztuki?

Jedn z konsekwencji mieszczaskiej rewolucji przemysowej i spoeczno-politycznej by

take przewrt artystyczny i estetyczny. Na przeomie XVIII i XIX wieku problem sztuki staje si
jednym z centralnych zagadnie europejskiej samowiadomoci kulturalnej. Wraz z eksplozj
romantyzmu w literaturze wybucha wtedy gony spr teoretyczny midzy romantykami i
klasykami. Jest to w gruncie rzeczy spr o miejsce sztuki w ksztatujcym si spoeczestwie
mieszczaskim. Od strony filozoficznej wane byo tu zwaszcza pytanie o stosunek midzy sztuk
a yciem w nowej rzeczywistoci spoecznej. I znw w kulturze niemieckiej spr ten zacz si
najwczeniej, rozegra si w kontrowersjach najbardziej zasadniczych i doprowadzi do

10
 Marek Jan Siemek Hegel: Rozum i historia

najgbszych przemyle. Wystarczy przypomnie, e klasykw reprezentowali tu twrcy tej

miary, co Goethe i Schiller.
Rwnie i ta problematyka nie usza uwagi Hegla. Filozofi sztuki zajmowa si on
kilkakrotnie w swych berliskich wykadach (po jego mierci jeden z uczniw odtworzy je na
podstawie notatek i opublikowa jako Wykady o estetyce). W architektonice systemu sztuka stanowi
pierwsz posta, w jakiej manifestuje si najwyszy szczebel rozwoju kultury duch absolutny.
Jest to jednak posta najnisza i najmniej doskonaa: prawda absolutu objawia si tu bowiem
tylko w zewntrznym ksztacie zmysowym. Dlatego ponad sztuk stawia Hegel dwie formy
wysze: religi (gdzie duch absolutny przybiera ju refleksyjn posta wyobraenia) oraz
filozofi, ktra jedyna ujmuje prawd w najdoskonalszym i najbardziej adekwatnym ksztacie
mylenia pojciowego. Ju z tej hierarchii wida, e pogld Hegla, wyznaczajcy sztuce miejsce
podrzdne wzgldem filozofii, a nawet religii, pozostawa w jaskrawym przeciwiestwie do
romantycznego kultu sztuki jako wartoci najwyszej.
Ten programowy antyestetyzm Hegla zwizany by oczywicie z jego ogln niechci do
romantyzmu, ale zarazem wynika te z gbszych przesanek filozoficznych. Ot rezultaty
heglowskich przemyle nad istot nowej rzeczywistoci spoecznej cakowicie potwierdzay
wszystkie niepokoje i obawy caej klasycznej tradycji w estetyce niemieckiej. Tworzcy si wiat
mieszczaskiego spoeczestwa przemysowego okazywa si by w swej najgbszej istocie
prozaiczny a wic nie tylko nie sprzyjajcy sztuce, ale wrcz wrogi jej. Postpujcy proces
dezintegracji ludzkiej osobowoci w warunkach kapitalistycznego podziau pracy coraz wyraniej
przekrela moliwo pikna w czowieku i w jego artystycznej twrczoci. Ten pogbiajcy si
rozbrat midzy sztuk a yciem pierwsi dostrzegli romantycy. Ci jednak postanowili rozbrat ten
usun ju to przez totalny bunt piknej duszy przeciw yciu, ju to przez adaptacj samej sztuki
do nowych wymogw ycia co w obu wypadkach oznaczao cakowit rewolucj w klasycznych
kanonach estetyczno-artystycznych, a zwaszcza rwnao si programowemu odrzuceniu norm
sztuki greckiej jako najwyszego ideau pikna. Wzbudzio to gwatowny sprzeciw klasykw, dla
ktrych helleski kanon wci pozostawa najwyszym, ponadczasowym wzorcem estetycznym.
Ale ci znw nie potrafili wskaza, w jaki sposb ten najczystszy idea sztuki ma si obroni przed
proz wspczesnego ycia.
Jak wszdzie, tak i w tym sporze stanowisko Hegla jest syntez obu skrajnoci, a zarazem
ich zniesieniem. Klasykom przyznawa on racj w tym, e sztuka greckiego antyku istotnie stanowi
najpeniejsze urzeczywistnienie ideau pikna jako takiego (tu jeszcze wida niezatarte pitno
modzieczego hellenizmu Hegla). Ale zarazem z romantykami zgodny by co do tego, e
wanie ta klasyczna forma sztuki jest we wspczesnym wiecie mieszczaskim nieaktualna, a
nawet niemoliwa. Pozostawao wic tylko jedno wyjcie: ogosi koniec sztuki, czyli
definitywn ju niemono adekwatnego wyraenia nowych treci ycia i kultury w formie
artystycznego symbolu. I taka wanie jest gwna teza estetyki Hegla: w odrnieniu od
poetyckiej kultury greckiego antyku wiat nowoytny jest wiatem nauki i filozofii, nie sztuki.
Nie pikno ju, lecz tylko myl i pojcie moe przedstawi ca prawd o jego istocie.
W ten sposb sformuowa Hegel niezwykle donios myl o h i s t o r y c z n y m
charakterze sztuki i pikna, ktr szczegowo rozwin w swych Wykadach o estetyce.
Historyczno ujawnia si tu dwojako: po pierwsze, sama sztuka rozwija si w czasie od form
niszych do wyszych; po drugie, ten rozwj samych form artystycznych idzie w parze ze zmienn
dynamik ich zalenoci od oglnego stanu wiata, czyli od aktualnego szczebla rozwoju
caoksztatu kultury. Sztuka bowiem zawsze jest wiernym odzwierciedleniem caoci swej epoki.
Tote wyrni Hegel trzy zasadnicze typy sztuki ze wzgldu na jej wewntrzn struktur, a
jednoczenie typy te przyporzdkowa poszczeglnym etapom historycznego rozwoju kultury jako
caoci.

11
 Marek Jan Siemek Hegel: Rozum i historia

Pierwszy typ to symboliczna forma sztuki. Zewntrzny ksztat dziea nie jest tu jeszcze
adekwatny do jego wewntrznej treci, lecz tylko jakby przeczuwa j i z daleka oznacza. Jest to
najmniej doskonaa i historycznie najwczeniejsza forma. Odpowiada najniszemu szczeblowi
rozwoju ducha, kulturze staroytnego Wschodu, a pord poszczeglnych gazi sztuk najpeniej
wyraa si w architekturze. Jej niedoskonaoci w peni przezwycia drugi typ: klasyczna forma
sztuki. Tutaj zewntrzna posta dziea i jego wewntrzna tre w peni si przenikaj, tworzc
yw, doskonale zharmonizowan cao. Ta forma, stanowica absolutne wcielenie ideau pikna,
zwizana jest historycznie z kultur staroytnej Grecji, a jej waciw ekspresj jest rzeba. Pikna
indywidualno greckich posgw stanowi wic, wedle Hegla, najwysze spenienie wartoci
artystycznych w caej historii ludzkoci. Ale i ta forma jest historyczna, a wic przemijajca. U
kresu staroytnoci ustpuje ona miejsca ostatniej, romantycznej formie sztuki. Istota tej ostatniej
polega na tym, e duchowa tre ju nie mieci si w adnym zmysowym symbolu, gdy treci t
jest nieskoczono. W romantycznej formie sztuki duch absolutny przekracza wic granice
sztuki w ogle, wznoszc si ku religii (wiat chrzecijaski) i filozofii (nowoytna kultura
mieszczaska). Sztukami typowymi dla tej ostatniej formy s: malarstwo, muzyka i poezja.
Nietrudno dostrzec sabe punkty tej mimo wszystko niezwykle efektownej konstrukcji.
atwo te stwierdzi, e zapatrzony w antyczn sztuk Hegel nie doceni i nie przewidzia nowych
moliwoci, jakie przed wyobrani estetyczn odkryway wanie jego czasy. (Jake mniej pewny
siebie w ferowaniu wyrokw na romantyczne nowinki by Goethe, sam przecie nie mniej
klasyczny od Hegla!) Ale trzeba te pamita, e tez o kocu sztuki w epoce nowoytnej
rozumia Hegel nie bezwzgldnie (co byoby zwyk naiwnoci), lecz na sposb historyczny i
filozoficzny. Szo mu o pokazanie dynamiki rozwoju samej sztuki i zmiennoci jej funkcji w
kulturze. Chcia te dowie, e ten rozwj jest nieodwracalny, e wic w wiecie wspczesnym
nie moe ju sztuka by tym, czym bya w niepowtarzalnym wiecie greckiego antyku. Jeli wic
mwi o kocu sztuki, to mia na myli raczej definitywn bezpowrotno takiej klasycznej
cywilizacji, w ktrej jak w greckiej rzebie i ycie, i sztuka s pikn caoci, a kada
posta indywidualna moe zarazem wiernie przedstawia ogln, substancjaln tre swoich
czasw i swojego wiata. Tylko te wanie funkcje penego przedstawiania oglnej prawdy o caoci
kultury w nowoytnym wiecie mieszczaskim odbiera Hegel sztuce, zastrzegajc j wycznie dla
nauki i filozofii i w tym sensie trudno si z nim nie zgodzi.
By u szczytu sawy i w peni si twrczych, gdy w roku 1831 epidemia cholery nagle
zabraa go spord yjcych. Ale jeszcze przed mierci zdya ucieszy jego stare serce wie o
Rewolucji Lipcowej w Paryu. ycie jego pokryo si wic dokadnie z dramatycznym
szedziesicioleciem burzy i naporu europejskiego mieszczastwa. By jednym z nielicznych,
ktrzy potrafili uwiadomi sobie ca donioso tej epoki i zrozumie jej sens istotny. Na tym
polega wielko Hegla. Zdoa on jak pisa w p wieku po jego mierci Fryderyk Engels
ogarn nieporwnanie szersz dziedzin ni jakikolwiek inny systemat i rozwin na tym polu
takie bogactwo myli, jakie dzi jeszcze wprawia w zdumienie (). A poniewa by on dodaje
Engels nie tylko geniuszem twrczym, lecz take czowiekiem encyklopedycznej wiedzy, przeto
we wszystkich dziedzinach rozpoczyna now epok.

1970

12