nr 1 0 R o k IV

zima 1 9 9 6 ISSN 1231-5451

SCRIPTORES SCHOLARUM
Kwartalnik
uczniw I nauczycieli oraz Ich Przyjaci

Lublin
 SCRIPTORES SCHOLARUM

Kwartalnik
uczniw i nauczycieli
oraz ich Przyjaciel

Pismo powstao w rodowisku Prywatnego Katolickiego Liceum Oglnoksztaccego

im. k*. Kazimierza Gostyskiego.

Redakcja: Sawomir Zurck - redaktor naczelny, opiekun dziau literackiego: Grzegorz uk

- zastpca redaktora naczelnego, opiekun dziau edukacyjnego; ukasz Garbal - sekretarz
redakcji, kierownik dziau literackiego; dzia filozoficzny: Pawe Ziemba - kierownik.
Jan Gakowski; Jacek Wojtysiak - opiekun; dzia filologii obcych: Stanisaw ebrowski
- kierownik, Kamila Chwcsiuk - opiekun: dzia kulturalny: Przemysaw Wilczkowski -
kierownik. Danuta K u r c z t - opiekun. Marzena Thrasirtska. Mateusz Kokoszka, teatr:
Anna Bar, ( i c r a n l Sta niecki; dzia historyczny: Katarzyna Grzybowska - kierownik.
Wojciecl) Stanek - opiekun; Joanna Malarczyk - kierownik dziau edukacyjnego: Adrian
Lesi akowski - kierownik dziau artystycznego.
W s p l p n i c u : Micha Falenia, Pawe Furmanek.

Redaktorzy p r u wadzcy: Jacek Woitysiak. Stanisaw K . ebrowski, Sawomir Turek.

P r o j e k t o k a d k i : Adrian Lcsiakow.ski.
Ilustracje: Rwa Busse. Dominika Kaczmarek, Adrian Lestakowski.
K o r e k t a : Witold Waszczuk.
A d r e s r c d a k g i i wydawcy: ( K w i e k ..Drama Grodzka - Teatr K N " . Stowarzyszenie
..Brama Grodzka", ul. Grodzka 34.20-112 L u b l i n . tel./fax <0-X I ) 25K-67

Pismo nagrodzone w roku 1996 Nagrod Specjalny Ministra Edukacji Narodowej.

Kwartalnik ,*Vcpiores Schtriarwri' moe wykorzystywany juko materia] pomocniczy
w nauczaniu szkolnym. Kuratorium ( K w i a t y w Lublinie.

Redakcja nic zwraca materiaw nie zamwionych, zastrzega sobie prawo do skrtw,
adiustacji, redagowania i zmiany tytuw nadsyanych tekstw.

O C o p r y i g l u by (Krodck Brama Grodzka - Teatr N N "

ISSN 1231-5451
Informacji o wanikach prenumeraty udzielaj palcwki .Kuchu" na terenie caego kraju.
Pismo ukazao si dziki pomocy nastpujcych instytucji i firm: Urzqil Miejski
w Lublinie Fundacja Kultury Banku Depozytowy.Kredytowego w L u b l i n i e
Wydawnictwa ..Norbertinum" * DzikujemyI

Numer zamknito w lutym 1996. Oddano do druku w marcu 1996.

Skad komputerowy: Wydawnictwo Sic et N o n " Sp z o.o., I.ublin.
Druk: Drukarnia N O R B E R T I N I J M . Nakad 1000 egz.
 Spis treci

JF00 WStyfft . . . .. . 5

Spotkania kultur - rozmowy akademickie

* rcamutuy akademicku
cur-wi'II w & owf. * / t t & t t n i ta. prof. tectomi Hiynflewtenw IKM.) #
<u.ia iea n ^ j s t a n m c s r e k w $ u - rtsmcm z prof. 2ypnt'jrieni Baumanem {Jrtersry * Locis) 16
WrttokullaftW iradYCj* l u b l i n a i Kegkknu l.ub<tog<t
Jacek Maj
bbiialura r r s dc .^Ujn 24

Spotkania kultur - reliftic

Ireneusz Zimit&i
Uotc40Q Bcgs (aaita) 34
Spotkania religii: judaizm
S a t a l - s r f u k redtej S^HWUTT t r f t f r o i Mkctoefcm Stodflcton
* SynageB * Wfcswie . . 27
Dialoff chrzeicijasko^ydowski
S U i l s t a w Krajewsto
P f t U e n dtetoji . 43
Z y d w c o Jcau" - ro2nc*ir k s l p i n m d i BomoaWeniMuben Wekslef-WtsrtlnekRi fil
m
Spotkania religii: katolicyzm
.Przyszftri) tefc w a j wety reiigipe" - r o m o w z
ksi|d2n A^ywkupM MMrdpoiR^ lubMUkn Pywien 6?
Ignacy Ctiwestok. Gerard Sfcrtecu
Gcsfytfa CNI?; i ais f

4QGI%4 aislajj i ctaroa - IKTIWE Z Jerzym lurairiaan ^(bldo^n nacnlflpr .7vgudrvk P&wotfreflo* . 71
Je$my r a f a c n - scxa ? c^fi s<o&an .Safciiics S e t o * * '
z Knoem KDik) r w j k c m tofcfrcgo tygodw .Nctec**' 79
Wielogos o polskim kautfuyzmic
M S k r q M
u k * zasam* r o * pr?dd A g e n c i * t a W d q ? (>t rrwruots^ w j t y t t t p o t o w i Feliksa KsAscraoAj.. ... . 8 6
Sawomir urek
Ecetese f'oca idr.Ri foacnlum an Y r i a n u m i ? .91
JaCttWtfy**
Ktfattwir. P t f s t . ./itosOTlItfi*' .96
* Spotkania religii: prawosawie
Dpjs* p t o teciob P w t c t a ^ - rornowa z W u p t m A t e n (Poptakm)
Or-r^Turiusasi] Kocioa ^awslwrego i .u&skof.terrtity
k$. Henryk paprocfcfl
rat*a: nc s & f c JcrzcflO Hwstekoega (Fsri o ttocte sia*l)
Grzegorz UnkowsU
tSjpodcaiito z PRKOSOW&Y * tetra Wi 112
* religii: protestantyzm
Ad fotcs Scte $?if*iir* - ronowa z ftoraanen ftacMm - S M R Siwo 3agc * parl przy te**
^ 'ro.cy Kcrfdofl * Lubinie orzz P a i t w k ^ - crtortan taj p n A i 116
* Spotkania rtlipi: Da Uki Wschd
ifcterciiste yje. aby urrra. a wielbi*' Boga uratoa. aby J y f - r o a r w a z R a p t i r i a n e m dis
- cifonktem Hucfw He Kf>vni. wo(M|fn sugi irisirza firndractywny Swamtego \2A
Mtoteft&MMkl
W stron idfca tuBjr "itotfyjsta tym o temksrr/ft P i a M t f u i ego arUrty w mitogii ndoeifopejstej . .-.26
WidofcolniflHte tradycje U M i n i i Regionu Lubelskiego
Katarzyna Grzybowska, Arianka Wiito
Spotkane w syragodza .138

Spotkania kultur: Malc Ojczyzny

Zblonlnr C torytenowia
Potfweto prwincjonjtenu -<6
* fKafoncsiit, Aor/ajitr, A i t f i m ,
terbnGftt
Bafoofcnra w luDeftsklcn psmaEti w lal*?- 1990-19M 1S0
Mariusz Pttura
Asar^l-IM^llItfaLtotofcturyr^sto^ 199
Janus Kowalczyk
Karpaccy poio(nka(e DMych C<iomalr 162
Tamaa Panek
Pcbte - Ifcaina Iny mty1 sfeeotyp 170
Pawe Bobotwicz
PoWo-Ufcalrtskie Fown W o j a - s*seto i przyjadM i?a
Czesi
LesafcEngeUdng
M a Taflpienlemi sw ktt o poezji to MikcSa .. 1B1
Sdtanic z Petroi MlksSan. PEAJ a s s k n . poaedrore p r o le^fc) f r ^ t r ^ e y i rrcrofcgi dublwsre '83
Pen MiteS przeoy Uszek tngeiklng
JEGNA W T * JfOfO 7 0 A M t . T <Tt*Jte. h taro. COMO. i)0 OOMlI 1B7
NUmcy
Kamila Ctnwsluk. Ignacy Ctwestak
MOns* ( W - 9 . 0 / m 169
Dominika Wojtysfek
Metatf*airwzjfcarodcoa
Cyprian Noro W
XX SPECJALNOCI. FACHGTCCT. XXW. SIEROCTWO. WAISMSTAND. KKLLSTW. H E R R S C - W . . . 203
ydri
Pcdtty Janiny B m a n Spoiwie i Jan n i fourran o t y o s * v a c t s r e i t karrerahei aJrrcsferrt
ajtetoi fealnj NH 208
. W i c e i i r t t r / . r f n mnitj L p u e f a i i - spakane iKWcji .Sowa ydonstogo"
/ redakCD .^crlpcoces w Historycznym .. . 213
ukasz Garbal
.Dzlcie 2yddw ar Potsoe* - TLcekue koszerne 220
W i e h i u l l i r u w T tradycje Lublina i Regionu LuhcIOriega
Katarzyra wierszcz
.Mcja Kozkhrta* 222
 Przez wieki swojej tysicletniej historii Polska bya pastwem wielu narodw i wiciu
wyzna chrzecijaskich i nie tylko chrzecijaskich. Tradycja la sprawia i chyba nadal
sprawia. ze waciwa umysowoci Polakw jest raczej tolerancja i otwarto na ludzi
inaczej mylcych, mwicych innymi jzykami, czy tei inaczej wierzcych i inaczej mod-
lcych si. inaczej sprawujcych te sanie tajemnice wiary. Przez dzieje Polski przebi-
gaj le konkretne inicjatywy unijne

Jan Pawe II, Przekroczy prg nadziei

Sowo wstpne

Lublin - miejsce spotkania kultur: Zachodu ze Wschodem, chrzecijastwa z judaiz-

mem, katolicyzmu z prawosawiem... Ui mieszkali razem Polacy. ydzi, Ukraicy. Biao-
rusini, Rosjanie. Ormianie. Niemcy... Lublin - miasto polsko-litewskiej U n i i Lubelskiej
- jest symbolem Rzeczypospolitej Wiciu Narodw: wiciu narodw, kultur i religii.
..Scriptores Scholaruin", pismo powstae w rodowisku lubelskich (zwaszcza katolic-
kich) szk i uniwersytetw, nic mogo wic nie powici Spotkaniom Kultur specjal-
nego numeru. Poniewa religia jest sercem kultury, std tak wiele piszemy o gwnych
wyznaniach chrzecijaskich. Odwiedzilimy obu urzdujcych w naszym miecie bisku-
pw: Kocioa Rzymsko Katolickiego - ks. abpa Bolesawa Pylaka oraz Autokefaliczne-
go Kocioa Prawosawnego - bpa Abla (Popawskiego). Spotkalimy si take z lubelsk
wsplnoty Kocioa Ewangelicko-Augsburskiego, ktrej dzieje na Lubelszczyftiie si-
gaj X V I wieku. Nic zapomnielimy przy tym o korzeniach chrzecijastwa o judai-
zmie. Niestety, w (ongi polsko-ydowskim) Lublinie po Holocaucie nie zbiera si, jak
niegdy, w kady pitkowy wieczr minjan, by wsplnie celebrowa Liturgi Szabatu...
Dlatego tez musielimy pojecha a do Warszawy, by w Synagodze Noykw porozma-
wia z rabinem Michaelem Schudrichem.
Czas powstania poszczeglnych religii i wyzna (cho wiemy, e usuilcnic chronologii
bywa niekiedy kontrowersyjne) wyznacza kolejno ich prezentacji na naszych amach.
W sposb szczeglny akcentujemy problemy kontaktw midzywyznaniowych w duchu
ekumenizmu, a zwaszcza zagadnienie dialogu chrzecijasko-zyilowskiego. Dokonuje-
my te. z rnych punktw widzenia, namysu nad nasz, katolick i polsk, religijno-
ci. Jest ona pluralistyczna, a nawet niekiedy wewntrznie dyskutujca, co pokazuj
(w sposb wyostrzony, cho nie w peni reprezentatywny) czci: Prasa katolicka - dwa
oblicza i Wielogos o polskim katolicyzmie. Inspiracj dla naszych dziaa stay si po-
stanowienia Soboru Watykskiego II, a szczeglnie Konstytucja Dogmatyczna o Ko-
ciele Lumen Rcntium oraz Deklaracja o stosunku Kocioa do religii niechrzecijaskich
Nostra aetate.
 Jestemy wiadomi, jak wielkie znaczenie dla kultury wiatowej maj hinduizm, bud-
dyzm i inne religie Dalekiego Wschodu, std w zeszycie znajduje si w odrbnym miejscu
Lik e materia o niektrych religiach wyrosych z tego krgu kulturowego. Ich obecno
w naszym kraju - nic zawsze w pierwotnej i naprawd religijnej postaci - powinna sta-
nowi nowe wyzwanie dla chrzecijan, a take zacht do gbszego poznania wasnych
korzeni i podstaw oraz wsplnych, uniwersalnych archetypw kulturowych, w ktrych
ukryte s semina Verbi.
Obszerni! c z & tego numeru naszego kwartalnika zajmuj - uzyskane m.in na (z.or
ganizowancj przez naszego Wydawc - Teatr N N ) sesji ..Spotkania k u l t u r " - wiersze,
szkice, sprawozdania i rozmowy ukazujce prbki rnych dziaw, szeroko rozumianej
kultury rozmaitych - mieszkajcych wrd nas. ssiadujcych z nami lub b U s k k h na-
szemu sercu - narodowoci i grup etnicznych S wrd nich (p<>rzdku)qc alfabetycz-
nie) Biaorusini i pozostali Sowianie Wschodni. Czesi. Niemcy. ydzi i... Niestety, nie
zdylimy nawiza kontaktu na przykad z Cyganami, L i t w i n a m i , Sowakami, a take
z polskimi Tatarami wyznawcami islamu, znaczcej wielkiej religii monoteistycznej.
M a m y nadziej, e przedstawiciele tych narodw i religii odezw si do nas. gdy wpa-
dnie i m w rk nasze pismo... Chcemy w kolejnych zeszytach kontynuowa Spotkania
Kultur! T y m bardziej, e z powodu niespodziewanych trudnoci finansowych nie mo-
glimy w t y m numerze opublikowa caego zgromadzonego materiau, a wic wystar-
czajco powici wszystkim nalene im miejsce.
Wyjtkowe w t y m wydaniu Scriptores..." jest to. e poszczeglne jego dziay przedzie-
laj prace nagnxlzonc w - ogoszonym przez, nas - konkursie ..Wielokulturowo tradycje
Lublina i Regionu Lubelskiego". Natomiast jak zwykle rozpoczynamy rozmowami aka-
demickimi. T y m razem naszymi Rozmwcami s: ks. prof Wacaw Hryniewicz i prof.
Z y g m u n t Bauman - autorytety (odpowiednio) w dziedzinie religii i ekumenizmu oraz
teorii (zwaszcza ponowoczesnej) kultury. Zapraszamy wic do lektury, spodziewajc si.
e w y w o a ona liczne gosy dyskusyjne, ktre uka si na amach naszego i innych pism...

Redaktorzy prowadzcy Z Zespoem

 ".MUJ-*
k&BU.K V

Spotkania kultur
rozmowy akademickie
Spotkania kultur - rozmowy akademickie

Ekumenizm musi si zacz

w kadym z nas!

- rozmowa z ks. prof. Wacawem Hryniewiczem (KUL)

Ks. prof. Wacaw Hrynlewkz uf. teolog, ckumcimta, pmictoi KUL. czonek KomUji Ifcilogu
midzy Ko<ciolami katolickim i prawosawnym Cpinkopaiu Polski. Autor prac t zakresu chrystologii i licz-
nych k s i ^ r k . midzy innymi: Ncht:ieju zhtwienia dta wiyilkich. O/f r\rhatol/ixli Sku dn exchatab>ni nadziei.
Wiiuiwj Do rttjnowsrych publikacji ks. Hryniewiczu naley. Chryttm zmurfnyihirsui. Motywy pat-
chulre tv pitnrarh metrr/p/rliry lluriuna /XI wJ. Przekad pism i uryyirau cerkie hfnutft/* iaiiskie^o. Warszawa
1995 ora/. Prze sztosi' stawi Boku. Unio i Ufiktlyi/n * perspektyw e tkumeniemej, Opole 1W.S.

u k a s z Turczyski: Od kiedy Ksidz Ks. prof. Wacaw Hryniewicz: S a m o

Profesor zajmuje si ekumenizmem?
Ks. prof. Wacaw Hryniewicz: Na
p e w n o nie o d urodzenia. W 1968 r.
wyjechaem za granic na stypendium
do Belgii. Tam przebywaem przez d w a
lata. R w n o c z e n i e m i a e m sposob-
no zetknicia si ze rodowiskami
prawosawnymi. W Paryu, gdzie dziaa
prny Instytut w. Sergiusza, zapozna-
waem si z prawosawn twrcz myl
emigracyjn. Miaem take okazj by
w Anglii, gdzie spotkaem niektre oso-
bistoci wiata prawosawnego. Ju w
t a m t y m czasie mylaem o zajciu si
myl i duchowoci chrzecijaskie-
g o Wschodu. To by pocztek mojego
ekumenizmu.
Stanisaw Konrad ebrowski: Co to
jest ekumenizm?
sowo ekumenizm bardzo atwo zasze-
regowa do ideologii. T y m c z a s e m to
nie jest ideologia. To jest wielka mobili-
zujca idea, a m o e raczej ruch d-
cy do zblienia Chrzecijan, pojednania
Kociow i przezwycienia podzia-
w. W sensie szerszym ekumenizmem
nazywa si c z a s e m dialog chrzeci-
jastwa z judaizmem o r a z innymi reli-
giami. W m o i m odczuciu e k u m e n i z m
jest przede wszystkim pewn form
odzyskiwania wraliwoci na drugich,
potnym czynnikiem przezwycizania
barier, otwierania oczu i serca: zdolno-
ci rozumienia tego c o powstao w kr-
gu innej kultury duchowej, c o stanowi
bogactwo innych kultur i religii. Eku-
menizm jest szko uczenia si od sie-
bie nawzajem, szko tolerancji i wza-
 j e m n e g o szacunku. Denia ekume-
niczne skaniaj ludzi d o otwierania si
na drugich i przezwyciania obcoci.
W ten sposb zmniejszy mona agre-
sj i uwraliwi si na bogactwo kul-
tury w e wszystkich postaciach. Z tego
punktu widzenia e k u m e n i z m jako zja-
wisko XX wieku jest czym bardzo po-
zytywnym i m a j c y m przyszo. Nie
ma przyszoci dla tej Ziemi, jeli nie
bdziemy rozumieli jedni drugich. To
jest sprawa dotyczca caej ludzkoci.
Chrzecijanie ponosz szczegln od-
powiedzialno za jej losy.
Adrian Lesiakowski: Co jest najwa-
niejsze w idei ekumenizmu? Z Ksi-
dza publikacji wynika, i ekumenizm
powinien si zacz we wntrzu ka-
dego czowieka.
Ks. prof. Wacaw Hryniewicz: To bar-
dzo wane! Ekumenizm musi si za-
cz w kadym z nas! Same struktury
s bezradne. One s wane, ale maj
tylko charakter pomocniczy. Su jako
punkt zaczepienia, ale to c o najbar-
dziej istotne zaczyna si w samym czo-
wieku, ktry potrafi zmieni swoje spoj-
rzenie na innych. Dostrzega co, czego
do tej pory nie widzia. Uczy si sza-
cunku dla drugich. Uwraliwia si, sta-
je si zdolny d o rozumienia wiatopo-
gldu i wiary drugiego czowieka. Ta
p r z e m i a n a od w e w n t r z , przemiana
serca jest najwaniejsza. Nie mona
mwi o ekumenizmie jako mobilizu-
j c e j idei, jeeli nie jest ona przetwa-
rzana wewntrz nas samych, jeeli nie
. poszerza i nie pogbia sposobu nasze-
go mylenia. To najtrudniej osign.
Najtrudniej uczyni czowieka otwar-
tym na innych i na dialog. Otwarto,
szacunek, wraliwo - to kategorie
istotne, a tego nie da si zaszczepi
i przekaza inaczej jak tylko poprzez
czowieka, ktry si sam przej t ide.
W p e w n y m sensie potrzebne jest na-
wrcenie, zmiana swojego dotychcza-
sowego. ciasnego sposobu mylenia.
Nie bd traktowa wszystkiego co inne
jako czego wrogiego lecz jako szan-
s w z a j e m n e g o ubogacenia. W t y m
miejscu dochodzimy do samego sedna
ekumenizmu. Jeeli zrozumiem, e mu-
sz pozosta otwarty, wwczas potrafi
wej w dialog z kim inaczej myl-
cym. Moemy dyskutowa. Nie musz
od razu przyjmowa wszystkich jego
pogldw, ale moemy razem docho-
dzi d o bardzo interesujcych wnios-
kw. Moemy zastanawia si czego
da si unikn, a c o bdziemy mogli
uczyni razem. Oikumene". sowo grec-
kie. oznacza cay zamieszkany wiat.
Otwiera si trzeba na cao. Nie tyl-
ko na to c o jest szczegowe, party-
kularne, ale take na co szerszego,
co sprzyja spotkaniu kultur, tworzeniu
kultury szacunku i yczliwoci.
S.K.Z.: Jak Ksidz Profesor ocenia
szanse na zbfienie si katoliknv i ewan-
gelikw? Ostatnia wsplna Msza pod-
czas wizyty papiea w Skoczowie daje.
moim zdaniem, powane szanse.
Ks. prof. Wacaw Hryniewicz: Trudno
z tak krtkiej perspektywy robi wiel-
kie oceny. To s mae kroki w celu prze-
zwycienia narosych w cigu wiekw
uprzedze. Wiadomo, e spotkanie
papiea Jana Pawa II w Skoczowie z
ewangelikami odbywao si na Ile pew-
n y c h nieporozumie. Ewangelicy me
kanonizuj witych. Oprcz tego. sama
posta w. Jana Sarkandra jest kontro-
wersyjna. To posta z bardzo trudnego
czasu Druga strona ma sporo zarzutw
dotyczcych tego w jaki s p o s b on
myla o protestantach. To s uwarun-
kowania historyczne. Samo spotkanie
byo tylko jednym z krokw. Trudno dzi-
siaj okreli wag tego zdarzenia. Przy-
puszczam. e najwaniejsze byo to,
e Papie ju wczeniej, w Oomucu,
prosi w imieniu wszystkich katolikw
o wybaczenie win i krzywd wyrzdzo-
nym niekatolikom. Tak czy inaczej spot-
kanie byo pewn form przenikania
si wiadomoci jednych i drugich, ucze-
nia si wraliwoci jednych na drugich.
Ekumenia uczy wraliwoci. Jest pro-
c e s e m uczenia si.
S.K..: Jak Ksidz Profesor widzi
rol Kocioa greckokatolickiego w dia-
logu? To jest taki Koci, ktry wywou-
je pewne kontrowersje. Mamy tu ele-
menty liturgii prawosawnej i katolickiej.
W szkole organizowalimy wigili eku-
meniczn. Zaprosilimy na ni ksidza
prawosawnego i greckokatolickiego.
Niby byo wszystko w porzdku, ale
by pewien taki zgrzyt, wyczuwalny w
relacji midzy prawosawnymi i greko-
katolikami.
Ks. prof. Wacaw Hryniewicz: Doty-
kacie bardzo trudnego problemu, obro-
sego" e m o c j a m i . Jest to problem w
duej m i e r z e historyczny. W i a d o m o ,
chodzi o Uni Brzesk z 1596 r. - o tych
prawosawnych Rusinw, ktrzy uzna-
li prymat papiea, zachowujc swoje
zwyczaje religijne. Przechodzc pod
jurysdykcj Stolicy Rzymskiej zerwali
w ten sposb czno ze swoim Ko-
cioem macierzystym, prawosawnym.
O d razu wida, e tego rodzaju akt po-
zostaje czym bardzo trudnym do za-
akceptowania dla drugiej strony. Unia
Brzeska nie zostaa przygotowana przez
wiadomo ogu wierzcych. Przy-
gotowywao j kilku biskupw. Odbywa-
o si to w tajemnicy. Ksi Konstanty
Ostrogski, ktry pocztkowo sprzyja
samej idei zjednoczenia z R z y m e m ,
zosta pominity. J e g o wizja zjedno-
czenia zostaa zlekcewaona. Stan
na czele opozycji wobec Uni Brzeskiej.
Tak zacz si trwajcy przez stulecia
proces trudnych relacji Kocioa kato-
lickiego i prawosawnego - z p o w o d u
grekokatolikw, ktrzy zerwali jedno
z prawosawiem. Problem trwa do dzi.
Wiadomo, e po II wojnie wiatowej
Cerkiew Rosyjska wcielia wielu ukra-
iskich unitw d o s w o j e g o Kocioa.
Zostali oni do tego zmuszeni przez Sta-
lina i reim komunistyczny. Chciano,
eby wyparli si Uni Brzeskiej. Ci, kt-
rzy si na to nie zgodzili, zeszli do pod-
ziemia i t a m przez kilkadziesit lat
bardzo trudnej egzystencji trwali nie-
jako v/ katakumbach. Wycierpieli wiele
przeladowa i teraz, po Jesieni Lu-
dw 1989 r.. po odzyskaniu wolnoci
stary problem ody. Niektrzy wrcili
do grekokatolikw, inni z d e c y d o w a l i
zosta przy Kociele prawosawnym.
Zaczy si konflikty, spory o cerkwie,
zajcia niegodne chrzecijan. Ten pro-
blem jest bardzo bolesny dla prawo-
sawnych i dla grekokatolikw, ktrych
czsto nazywamy unitami. W dialogu
e k u m e n i c z n y m m i d z y n a r o d o w a ko-
misja mieszana, katolicko-prawosaw-
na, wydaa w 1993 r. d o k u m e n t po-
wicony uniatyzmowi. Stwierdza on,
e zawarte w przeszoci unie czcio-
we. nie zdoay przezwyciy rozdarcia.
Zaogniy one jeszcze bardziej podzia
pomidzy prawosawiem, a katolicyz-
m e m rzymskim. Dokument z Balamand
w Libanie prbuje wskaza na pewne
reguy postpowania, zachca do wik-
szego otwarcia ekumenicznego po obu
stronach; zaleca rozwizywa konflik-
ty w duchu dialogu. Mwi, e nie na-
ley nawraca z jednego Kocioa do
drugiego. Taka metoda powinna nale-
e ju do przeszoci, gdy powoduje
tylko rozdarcie. Niestety, ten dokument
nie uspokoi nastrojw. Wiele konflik-
tw trwa d o dzisiaj. W 1996 r. przypa-
d a 400-lecie istnienia Unii Brzeskiej,
a konflikty trwaj nadal. Cigle poja-
wiaj ss wzajemne oskarenia. To smut-
ne dziedzictwo przeszoci, ktre czeka
n a ekumeniczne rozwizanie w duchu
nauki o ..Kocioach siostrzanych".
A.L.: Czy mgby Ksidz Profesor przy-
bliy ow ide Kociow siostrzanych?
Ks. Prof. Wacaw Hryniewicz: Idea
Kociow siostrzanych jest bardzo sta-
r ide. Mona szuka jej w Nowym
Testamencie. Mowa jest o braterstwie
midzy chrzecijanami. Aposto Jan w
zakoczeniu II Listu m w i o Wybra-
nej Siostrze", a m a na myli Koci.
Jest to pikne okrelenie. Nasz jzyk
skaniaby raczej do mwienia o Ko-
cioach bratnich, ale w wikszoci jzy-
kw sowo Koci" jest rodzaju e-
skiego. Dlatego utaro si ekumeniczne
okrelenie Kocioy siostrzane" i my
m w i m y c z a s e m , amic reguy gra-
matyki, ze Koci jest Matka nasz".
Idea Kociow siostrzanych" zacz-
a zanika po Wielkiej Schizmie. Zau-
wacie. nie uywam terminu Schizma
Wschodnia", ktry tak czsto pojawia
si jeszcze w publikacjach. Wtedy od
razu zakadamy win prawosawnych,
e to oni o d nas odeszli, oderwali si.
Jeli m a m y by sprawiedliwi, m w m y
Wielka Schizma". Nigdy nie dzieje si
tak. e tylko jedna strona jest winna.
W r o g o Kociow zaostrzya si w
wyniku w y p r a w krzyowych i zupienia
Konstantynopola w 1204 r. Tego rodza-
ju wydarzenia doprowadziy d o dewa-
luacji okrelenia .Koci siostrzany".
Dopiero w wieku XX pomidzy patriar-
ch Konstantynopola. Atenagorasem
i papieem Pawem VI to okrelenie
zaczo funkcjonowa jako wyraz uzna-
nia drugiego Kocioa i jego prawdzi-
woci. Okrelenie Kocioy siostrza-
ne" m w i o wizach p o k r e w i e s t w a ,
bardzo bliskich i cisych, ktre ka
n a m odkrywa wzajemnie w sobie to
samo bogactwo duchowe, te s a m e ta-
jemnice zbawienia, te same sakramen-
ty. To okrelenie wyraa uznanie dla
drugiej strony. Podyktowane jest wra-
liwoci na drugi Koci. Z n o w u jes-
temy w tej samej logice wraliwoci
i otwartoci.
Sawomir urek: A czy Koci pol-
ski jest Kocioem ekumenicznym? Bo
odnosi si wraenie, e idea ekume-
nizmu funkcjonuje wrd czonkw Ko-
misji Episkopatu, wrd osb takich
jak Ksidz Profesor, ktre zajmuj si
ekumenizmem. Natomiast obserwuje
si. moim zdaniem, totalny brak jakich
oddolnych inicjatyw wzgldem ekume-
nizmu.
Ks. prof. Wacaw Hryniewicz: Tak. ma
p a n racj Wiem. ze my jestemy dy-
urnymi ekumenistami, ktrzy niejako
zawodowo powicaj si dzieu zbliza-
nia chrzecijan. Koci polski otwar si
na ekumenizm. Kiedy mwimy Koci
polski" m a m y na myli przede wszys-
tkim Koci katolicki. Ale m a m y prze-
ciez take w Polsce Kocioy mniejszo-
ciowe. To prawda, ze Kocioy otwary
si na ekumenizm, ale we wzajemnych
relacjach sporo jest jeszcze do zrobie-
nia. Nie mona jeszcze w peni m w i
o odzyskanym braterstwie i przyjani
Kociow Wci jestemy w fazie po-
cztkowej. Jest duzo gestw dobrej wo-
li po jednej i po drugiej stronie. S ko-
misje, ktre si dogaduj, a z a r a z e m
gdzie w praktyce, we wsplnotach pod-
stawowych, jest jeszcze d u z o nieprze-
jednania, a m o e przede wszystkim
ignorancji. Nie znamy si po prostu.
Nie wiemy w co ten drugi wierzy. Na-
tychmiast przypisujemy mu, e nie
czci Matki Boskiej, e jest przeciwny
papieowi. Przyklejamy etykietk, e
jest nieprzychylnie lub wrogo do nas
usposobiony. T y m c z a s e m zapomina-
my. e Koci wikszociowy w Pol-
sce. rzymskokatolicki, ze wzgldu na
swoj liczebno, jest bardziej zobo-
wizany do mnoenia gestw zrozu-
mienia i przyjani, do wychowywania
wiernych w duchu otwarcia i poszano-
wania. Mniejszoci musz si czsto
zmaga z wasnym kompleksem mniej-
szociowym. Z tej racji powinno by
wicej e k u m e n i c z n e j aktywnoci ze
strony parafii i oddolnych ruchw reli-
gijnych. I tu chyba wicej trzeba liczy
na modych. Trudno jest zmieni men-
talno czowieka starszego, ktry zo-
sta juz wychowany w p e w n e j mental-
noci religijnej. atwiej jest otworzy
czowieka modego - poprzez formacj
i szkolnictwo. Jeeli tam mody czowiek
bdzie wchodzi w atmosfer wiksze-
go zrozumienia dla inaczej wierzcych,
jeeli tam bdzie si dowiadywa o his-
torii tych Kociow, o ich duchowoci
- w w c z a s bdzie si tworzyo poko-
lenie. ktremu atwiej bdzie budowa
pomosty. W ten sposb tworzy si lep-
sze jutro i ksztatuj si lepsze wza-
jemne odniesienia. Tego si nie da zro-
bi nakazem. Wiem. e w Polsce nie
wszystko zostao zrobione. To. c o ju
zrobiono jest zobowizaniem, aby ro-
bi jeszcze wicej, i aby wicej inicjatyw
wychodzio od samych wierzcych. Nie
m o n a tylko czeka na to. c o mwi
papie. Zbyt atwo zapomina si o en-
cyklikach. o listach apostolskich. Tym-
czasem w miejscu, w ktrym jestemy
trzeba realizowa ekumenizm. Trudniej
robi to t a m gdzie nie ma tego part-
nera. gdzie trzeba szuka wyznawcw
innego Kocioa. W samym Lublinie i na
Lubeszczyme mamy na szczcie spo-
r rnorodno w y z n a n i o w . To pole
naszego dziaania.
A.L.: Mwi Ksidz o kontekcie za-
groenia Kocioa mniejszociowego.
Czy nie ma obawy ze strony Kocio-
w mniejszociowych, aby si otwo-
rzy na ekumenizm w stopniu takim
jak katolicy? Czy Kocioy mniejszo-
ciowe nie boj si na przykad wcho-
nicia ich przez wiksz wsplnot?
Ks. prof. Wacaw Hryniewicz: Za-
wsze istnieje obawa wchonicia. Ko-
cioy nieliczne obawiaj si p r z e d e
wszystkim utraty modego pokolenia.
Modzi atwiej odchodz. W p e w n y c h
rodowiskach przyznanie si do Ko-
cioa mniejszociowego stawia czo-
wieka pod presj w i e r n y c h Kocioa
wikszociowego. Mody czowiek ukry-
wa, boi si by omieszonym, nie chce
wdawa si w polemiki. Ale Kocioy
mniejszociowe na terenie Polski juz od
lat rozwijaj wspprac. Istnieje Polska
Rada Ekumeniczna, ktra skupia Ko-
cioy mniejszociowe. Istnieje Chrze-
cijaska Akademia Teologiczna, gdzie
ksztaci si modzie Kociow mniej-
szociowych. W czasach komunizmu
te Kocioy byy czsto faworyzowa-
ne. To utrudniao relacje szczeroci.
Tam, gdzie jest jeszcze trzeci partner,
ktry chce dzieli, sytuacja komplikuje
si jeszcze bardziej. Dzisiaj jestemy
w innej sytuacji. Wiele spraw mona
inaczej rozumie, wicej rzeczy czyni
wsplnie. Poczucie Kociow mniej-
szociowych. ze s w pewnej izolacji me
zostao jeszcze przezwycione. Kie-
dy jednak widz dobr wol i szcze-
ro ze strony Kocioa katolickiego,
wtedy take si otwieraj. P o m a g a m y
sobie n a w z a j e m w otwieraniu si, w
uczeniu si wzajemnego szacunku. Je-
eli brakuje tego z jednej strony, to
i druga strona si zamyka. Wikszy
obowizek ciy na Kociele silniej-
szym. Sta g o na wicej, nie powinien
mie obaw takich, jakie maj Kocioy
m n i e j s z o c i o w e . Z e szczer chci
i yczliwoci powinien d o p o m a g a
tym Kocioom.
.T.: W homiliach Ksidza Profesora
widoczna jest przyja do stworzenia
i do przyrody Na przykad rozpoczy-
najc liturgi Ksidz mwi o cudzie roz-
kwitania, o cudzie budzenia si przy-
rody do ycia. Czy bliska jest Ksidzu
posta w. Franciszka. Skd czerpie
Ksidz mio do przyrody?
Ks. prof. Wacaw Hryniewicz: Trze-
ba mie wraliwo na przyrod. Ja j
m a m z dziecistwa. W y c h o w y w a e m
si w r d zielonych k. lasw, pl.
Trudno czowiekowi wpoi wraliwo
w wieku dojrzaym. Trzeba j nosi w
sobie. Rzecz jasna, e s mi bardzo
drogie takie postacie jak w. Franci-
szek z Asyu, czy w Kociele prawo-
sawnym w. Serafin z Szarowa. To s
ludzie, ktrzy potrafili y z przyrod
w sposb braterski, dostrzega jej pik-
no. widzie wspaniay h y m n przyrody
ku czci Stwrcy. Byem n i e d a w n o w
Asyu. Twoje zapytanie przywouje mi
to pikne miasto na zboczu gr. Kiedy
wybraem si na prywatn pielgrzym-
k z Santa M a n a (tam mieszkalimy
i t a m byo spotkanie midzywyznanio-
we) d o klasztoru w. Franciszka, p o
drodze spotkaem na rodku drogi wiel-
k ddownic. Byo to po deszczu.
W w c z a s pomylaem, e by m o e
tylko po to s z e d e m do Asyu, aby
uratowa to stworzenie i zanie je w
traw. Moe troch ze w z g l d u na w.
Franciszka... To jest przecie stworze-
nie Boe! O n o jest bezradne. Trzeba
mu c z a s e m pomc. Przykro mi cz-
sto, ze p o deszczu tyle tych robakw
jest rozdeptywanych na chodniku. Mi-
o do przyrody jest pikn cech.
Wraliwo na przyrod p o m a g a czo-
w i e k o w i by w r a l i w y m na d r u g i e g o
czowieka. Jest taka w z a j e m n a zale-
no. Kto nie jest wraliwy na innego
czowieka, nie bdzie wraliwy rw-
nie na przyrod. Twoje pytanie jest
mi bardzo bliskie. Usiuj, na ile to
moliwe, upomina si o wraliwo
na przyrod.
.T.: Kto by mistrzem duchowym
Ksidza?
Ks. prof. Wacaw Hryniewicz: Chy-
ba przede wszystkim by n i m rektor
KUL, ksidz Wincenty Granat. B y e m
jego uczniem, asystentem i adiunktem.
Humanista, personalista. Czowiek, kt-
ry wiele stronic powici kulturze ludz-
kiej. personalizmowi, w r a l i w o c i na
drugiego czowieka. To si jako udzie-
la. Jego posta pomoga mi odnale
drog, na ktr wszedem. To on do-
radzi mi. a b y m zaj si K o c i o e m
Wschodnim. Pocztkowo byem syste-
matykiem. dogmatykiem. Zajmowaem
si teologi rzymskokatolick. Podczas
jednej z przechadzek zapyta mnie: Czy
ksidz Wacaw nie zajby si W s c h o -
d e m chrzecijaskim? Tak bardzo n a m
tego trzeba zarwno w Polsce jak i tu
na KUL-u". I tak z maego pytania zro-
dzio si nowe n a s t a w i e n i e w yciu,
nowa pasja, nowa droga. Nieraz tak
mao potrzeba, aby skierowa czowie-
ka w stron tego. co m o e sta si
pniej odpowiedzi na wielk potrze-
b naszych czasw.
A.L.: Ja chciabym jeszcze na chwil
powrci do idei ekumenizmu. Czy
Ksidz jest zwolennikiem poczenia
Kociow w jedno, czy niech raczej
pozostan osobno?
Ks. prof. Wacaw Hryniewicz: Doty-
kasz czego istotnego. Nie chodzi
o zjednoczenie, ktre oznaczaoby uni-
formizm. ktre kazaoby komu wyrzec
si wasnej specyfiki, wasnego bogac-
twa. W pierwszym tysicleciu chrze-
cijanie szanowali wasne odrbnoci
kulturowe. Dopiero pniej stalimy si
bardziej zaborczy. Kady myla, e
j e g o sposb tworzenia kultury chrze-
cijaskiej jest jedyny i ju a d n y c h
i n n y c h d . 5 g dc Pana Boga nie ma.
W c z e s n e chrzecijastwo miao po-
czucie pluralizmu. Wierz w moliwo
p r z e z w y c i z e m a wielkich podziaw.
Nie znamy ksztatu przyszej jednoci.
Nikt z nas nie wie kiedy to nastpi.
Nawet d a t a 2 0 0 0 jest tylko dat mobi-
lizujc. Tego si nie da uczyni na
rozkaz, pod presj pewnej daty. Zjed-
noczenie nie wyklucza rnorodnoci.
P o t r z e b n e jest w z a j e m n e uznanie.
Niech kady Koci zachowa w sobie
bogactwo form, mylenia i duchowo-
ci. Jedno trzeba traktowa jako
wsplnot wielu Kociow. Nie cho-
dzi o chrzecijastwo, ktre wygasi
r n o r o d n o i specyfik k a d e g o z
Kociow. E k u m e n i z m w y c h o w u j e
nas powoli do takiej jednoci w wielo-
ci. Podzia trwa wieki. Nie chciejmy
odwrci sytuacji w cigu kilku poko-
le. Ten proces musi wnikn gbo-
ko w mentalno ludzi. Zjednoczenie
w rnorodnoci wymaga wzajemne-
g o zrozumienia i szacunku. To pytanie
uwaam za bardzo wane. Dotyka ono
tego co dzi nazywamy w ekumeniz-
mie m o d e l a m i jednoci. Nie c h o d z i
0 uniformizm lecz o jedno w rno-
rodnoci. Formy wyrazu naszej wiary
mog by przecie rne.
S.K..: Jakby Ksidz Profesor widzia
judaizm w tym kontekcie. Czy nie by-
by on dobrym miejscem spotkania pra-
wosawia i katolicyzmu?
Ks. prof. Wacaw Hryniewicz: Jeden
1 drugi Koci prbuje prowadzi dia-
log z judaizmem. To s nasze wspl-
ne korzenie. Uwiadomienie sobie tych
korzeni jest pomocne. Wieki uprzedze
w stosunku do judaizmu ci na oby-
dwu Kocioach. Dzisiaj ten stosunek
si zmienia. Uwaam, e judaizm jest
ustawicznym partnerem dla chrzeci-
jastwa. Nie mona powiedzie, ze
reiigia mojzeszowa jest tylko podpro-
wadzeniem d o chrzecijastwa, e po
nadejciu Nowego Testamentu. Stare
Przymierze traci wano. Nie! Juda-
izm ma swoje wielkie dowiadczenie
Boga. dowiadczenie monoteistyczne,
ktre wskutek chrzecijaskiej wiary w
Trjc w. zostaje w relacji p e w n e g o
antagonizmu do chrzecijastwa. Z jed-
nej strony cisy monoteizm, a z dru-
giej Trjca Osb Boskich. Trzeba do-
strzec to. c o wsplne. Judaizm stawia
nam bardzo powane pytania o prze-
mian jak niesie chrzecijastwo. Co
przynis J e z u s Chrystus Zbawiciel,
skoro tyle za jest na wiecie? ydzi
cigle oczekuj na Zbawiciela. Myl,
e odkrycie korzeni ydowskich, od-
krycie judaistycznego dowiadczenia
Boga obecnego w yciu narodu i czo-
wieka jest lekarstwem na nasze doktry-
nerstwo. Odkrycie starotestamentalne-
go objawienia m o e by w y z w a n i e m
dla katolikw i dla prawosawnych. Kie-
ruje ono nas d o wiary Abrahama, do
umiejtnoci zaufania Panu Bogu. wy-
ruszenia w nieznane. Zaufanie Bogu
jest rzecz najwaniejsz. Wszyscy wie-
rzcy s ludmi zaufania. I ci z religii
mojzeszowej. i katolicy, i prawosaw-
ni. To jest nasza wsplna dola. Wiara
jest zaufaniem Bogu.
.T.: Czym zajmuje si Zakon Obla-
tw do ktrego Ksidz naley?
Ks. prof. Wacaw Hryniewicz: Obla-
ci to zgromadzenie zakonne, powsta-
e po rewolucji francuskiej w e Francji.
Zaoycielem by biskup Marsylii. Eu-
geniusz de Mazenod. kanonizowany w
grudniu 1995 roku. Jest to zgroma-
dzenie misyjne. Zajmuje si gosze-
niem misji, midzy innymi w Kanadzie
wrd Eskimosw, w Afryce i na Da-
lekim Wschodzie.
S..: A jak taka misja wyrusza do Ro-
sji? Bo mwi si, e Koci polski pe-
ni rol misyjn w stosunku do zatei-
zowanej Rosji.
Ks. prof. Wacaw Hryniewicz: Bd-
my bardzo ostroni w stosunku do Ro-
sji. Ostatnio sporo pisaem o wielo-
w i e k o w e j iluzji nawracania Rosji na
katolicyzm. Naley rozsta si z t
iluzj. O w s z e m opiekujmy si katoli-
kami. ktrzy tam yj. Trzeba to czy-
ni w taki sposb, aby nie szkodzi
sprawie pojednania Kociow. Prawo-
sawni czsto zarzucali ostatnio katoli-
kom, i werbuj oni dla swego Kocioa
zateizowanych mieszkacw dawnego
Z S R R . Jest to bardzo delikatny pro-
blem, wymagajcy rozpatrzenia w per-
spektywie ekumenicznej. Ewangelizacji
nie m o n a oderwa od troski o jed-
no chrzecijan. Jeeli gosi si Ewan-
geli w taki sposb, ze staje si to
przyczyn n o w y c h konfliktw, ww-
czas mamy do czynienia z niewaci-
w y m sposobem ewangelizacji. Jest to
eksport naszych podziaw do tamtych
ludzi, ktrzy wyszli z tak dugiego okre-
su zniewolenia. Z n o w u staj si ofia-
rami, t y m razem n a s z y c h rywalizacji
wyznaniowych. Wrmy jednak d o py-
tania o oblatw. Niedawno modzi mieli
ekumeniczne spotkanie w klasztorze
kodeskim. Byli t a m modzi r n y c h
wyzna. Zgromadzenia z a k o n n e po-
winny dzisiaj by ekumeniczne. Niech
szerz ducha nie tylko tolerancji, ale
take dialogu. Wielkie podziay czsto
przezwycia si maymi krokami.
.T.: Kiedy i w jakich okolicznociach
Ksidz odczul powoanie? Czy nastpi-
o to nagle, czy dojrzewao stopniowo?
Ks. prof. Wacaw Hryniewicz: Nie
nagle. Jestem rodem z Lomaz. ktre
s oddalone od Kodnia n a d Bugiem
o 25 km. Pamitam swoje pielgrzymki
z babci do Kodnia. Pamitam jak si
zgubiem w czasie wielkiego odpustu
w Kodniu, ku desperacji babci szukaj-
cej mnie wszdzie. A ja sobie wszed-
em na podwyszenie, gdzie si odpra-
wiaa Msza. Moje powoanie dojrzewao
powoli, stopniowo. W c z e n i e posze-
dem do nizszego seminarium duchow-
nego, zaraz po szkole podstawowej.
By to tak zwany juniorat w Lublicu,
na Grnym lsku. Po d w c h latach
zostalimy rozwizani dekretem wadz
komunistycznych. S e m i n a r i u m prze-
ksztacono w d o m opieki dla chorych.
Wtedy zdecydowaem si wstpi do
nowicjatu. Stopniowo dochodziem do
przekonania, e to jest m o j a droga,
ktr m a m i. Wielu moich kolegw
odeszo. Uznali, e to nie jest droga
dla nich. Ja pozostaem, przekonany
do dzisiaj, ze wybraem suszn drog.
.T.: Dzikujemy Ksidzu Profesorowi
za rozmow!
Opracowa: u k a s z Turczyski
 Kultura jest nieustannie w stanie kryzysu

- rozmowy o ponowoczesnoci
z profesorem Z y g m u n t e m Baumanem
(University of Leeds)

Zygmunt Bauman socjolog (.Jwrmcncwa MCjoSogiMny*^ fib/ut". unfcupcilog. /rawca ponowoczftnttGci;

emerytowany proic^ir l Irwcrsyieti; w Leeds (Wielka Brytania). Uiodzoii) w J925 roku w Po/Jiamu. Studia
i Mapnie naukowe: Akademia Nauk Spo!cc*nyth i l. r n:wcr\ylcl Waryauski W lalach 50-tydi i 60-lych c/o-
low> polski so:jokj! jnarksislowik: Ir.ujpicrw ur loJok*yiny. pc/nicj rcwixpnKtycity. nawizujcy do myli
/jschtxl:iiej). W 1 *WS r. wyAlpujc /. PZPR s po atakach nn jego oso\ wyjeda du l/jocla. a nastpnie <!o
Wielkiej B:\lami. W) kadu! na unnver\ylcU>ch w Anglii. Niemczech, AiiArii. kr.".ju<li skindyiuwkich. USA.
Kar. odzie i Autfr.ili) Najwaniejsze Lsi^iki: 2 za^adnkK trtp*ivzt*nej u^j/iin^ii ,vnenhvhkiej (1901). Zarys
fnjiioftir (HHil), Zarys rwrksiw+tkiej ;eoii( sin>le?zcst*a (1964), WI^C haJ:kiexo IM min (I9M), Kulltuu
u s;>ul<i CAISO (L%6;. Ucnne/unlksa/u! Stpcit;! Siir/u.e (197X. hyidnr/in and Inicip/cia (1987). t reedmn
C l^fsS |w>d. pol. l l U W i (1995)]. Studenuty ant! ihc Uoi*K uaal {1989) > y d . pol. Nowouwtf i Zr/<L*.7i
(1992)), Mttdrrniry itni Amhhalenee {1991} |wyd. pol WirtowmMUu? mm*zema. nomM.z^no' wielo-
znaczna1995)). 1'osimintern Ethit < (1993). Dt. ti szkit r o mnralrvt<c {wnnMit'%e*rtej (J994). Ciau i f)'ze"U-<
Miau /H'/u>f<tM:cinoi'ci (1995).

Przemysaw Wiczkowski: Co zda- jeeli chodzi o pierwsze pytanie to so-

niem Pana Profesora jest destruktyw-
nego w dzisiejszej kulturze? Co jest
dla niej niebezpieczne? Czy dzisiaj
przezywamy kryzys kultury?
Prof. Z y g m u n t Bauman: Nie przyj-
muj pogldu, ze dzisiaj mamy kryzys
kultury, gdy kultura jest nieustannie
w stanie kryzysu. Na tym wanie po-
lega kultura, ze kwestionuje zastan
rzeczywisto, i zawsze na t y m pole-
gaa o d czasw, kiedy j wymylono,
a w y m y l o n o j bardzo dawno temu.
Tuta; si nic nie zmienio. Natomiast
cjologia odpowiada na nie w t e n spo-
sb. z e kada kultura, jak w historii
znamy prbuje wprowadzi pewien typ
adu spoecznego jakim kosztem, cho-
dzi mi o to. ze nie jestem pewny, czy
istnieje kultura bez kosztw, tak jak
chyba nie istnieje produkcja bez od-
rzutw. Nie istnieje aden sposb wy-
prostowania rnorodnoci yciowej bez
powodowania jaki ofiar, upoledze.
Tak jest take w odniesieniu d o dzi-
siejszej kultury, kultury, ktr nazy-
w a m ponowoczesn. Nie jest to ter-
m i n oglnie przyjty, niektrzy wsp-
c z e n i s o c j o l o g o w i e nie u w a a j , ze
nowoczesno si skoczya i wol m-
w i o pnej nowoczesnoci, refleksyj-
nej nowoczesnoci, czy sumowoczesno-
ci. Terminy s rne, ale w s z y s t k i e
w s k a z u j , e co w kulturze si zmie-
nio.
Jakie s koszta dzisiejszej kultury? Na
ten temat naleaoby wygosi tutaj kurs
w y k a d o w y . Ale eby sprowadzi za-
gadnienie d o istoty, to mona by orzec,
e kultura dzisiejsza propaguje autono-
mi i wolno jednostki, uznaje wolno
w y b o r u za centraln warto kulturo-
w i to nawet me wolno konkretnego
w y b o r u m i d z y A a B, tylko wolno
w y b o r u jako w o l n o w y b o r u , jako na-
turaln m o l i w o wybierania, a cen
jak t r z e b a za t warto zapaci jest
b a r d z o d a l e k o posunite z a g u b i e n i e ,
p o d w a e n i e lub odrzucenie autoryte-
tw, ktre j e d n o s t k zarazem uwalnia-
y o d n i e p e w n o c i a l e i o d o d p o w i e -
dzialnoci. J e e l i c z o w i e k si uwalnia
o d n i e p e w n o c i , to wtedy skada od-
p o w i e d z i a l n o za swoje czyny na in-
stytucj m z n i e j s z o d siebie. Jeeli
chce si p r z y j odpowiedzialno za
s w o j e czyny, to wtedy trzeba skaza
si na niepewno. Kultura nowoczes-
na c h c i a a o s i g n p e w n o kosz-
tem o g r a n i c z e n i a wolnoci czowieka,
a p o n o w o c z e s n a stawia na wolno,
ale paci za to tortur niepewnoci, za-
gubienia, niejasnoci sytuacji. To taka
krtka i uproszczona odpowied na bar-
d z o s k o m p l i k o w a n e pytanie.
u k a s z G a r b a l : Chciabym zapyta,
czy istnieje w cg/e taka rzeczywis-
to jak kryzys warto/, wartoci jako
wartoci? Czy mona zanegowa war-
toci jako takie? Czy byo ju co ta-
kiego w kulturze, a moe bdzie?
Prof. Z y g m u n t B a u m a n : N i e wierz,
z e b y istnieli ludzie nie hodujcy ad-
nym wartociom. Ale wartoci, tak sa-
mo jak kultura, s w stanie cigej zmia-
ny. Szczeglnie na dzisiejszej s c e n i e
kulturalnej, mody. u p o d o b a n i a , prag-
nienia zmieniaj si z zawrotn szyb-
koci. Wybitny badacz kultury wsp-
czesnej George Steimer powiedzia,
e wszystkie dzisiejsze propozycje kul-
t u r o w e n a s t a w i o n e s na w y w o a n i e
m a k s y m a l n e g o w r a e n i a i natychmia-
s t o w o starzenie si. To co w i e l u ludzi
nazywa, m o i m z d a n i e m bdnie, kryzy-
sem wartoci jest tym, e liczne war-
toci ze sob dzi w s p z a w o d n i c z
i a d n a warto nie jest w tych w a r u n -
kach cakiem b e z p i e c z n a . S w a r t o c i
bardziej ulotne, ktre zmieniaj si bar-
d z o s z y b k o , s i takie, ktre trwaj
znacznie duej, ostaj si jak np. war-
to ludzkiego ycia. Nie s d z e b y
ta w a r t o p r z e y w a a wikszy kryzys
ni kiedy w przeszoci, z a w s z e bya
ona c z c i o w o przestrzegana, a l e nie
do k o c a , nie s d z e b y j a k o w a r -
to stracia ona s w j sens. a takich
wartoci z pewnoci jest wicej. M o d a
mwienia o kryzysie wartoci w y n i k a
po prostu z kalejdoskopicznej zmiany,
t e g o co ja b y m n a z w a nie wartocia-
mi", ale m o d a m i k u l t u r o w y m i , upodo-
baniami kulturowymi". Gospodarka dzi-
siejsza funkcjonuje poprzez wytwarzanie
n o w y c h potrzeb. E k o n o m i c i m w i ,
e g w n y m produktem dzisiejszej pro-
dukcji jest k o n s u m e n t , p r o d u k c j a jest
nastawiona gwnie na p r o d u k c j kon-
sumenta. Nagle ja czy Pan o d k r y w a m y
w sobie potrzeb, o ktrej w c z e n i e j
nie mielimy pojcia. D w a d z i e c i a lat
temu nigdy nie m a r z y e m o video, a te-
raz jest przeciez m a g n e t o w i d i ktokol-
w i e k m a g n e t o w i d u nie posiada u w a a
si za upoledzonego. Ale tu nie m-
wimy o kryzysie wartoci.
.G.: Moz w takim razie naley po-
wiedzie o inflacji wartoci?
Prof. Z y g m u n t Bauman: Powiedzia-
bym raczej o ich natoku i wzajemnym
zagryzaniu si. zeby zrobi miejsce dla
nowych. Bernard Shaw kiedy mwi
o fotografii, e fotograf tak jak dorsz
musi znie milion jaj. zeby jeden mo-
dy dorsz doy dojrzaego wieku.
P.W.: Chciabym wrci jednak do sa-
mego - zasygnalizowanego tu - te-
matu ponowoczesnoci. Ciekawi mnie.
jak Pan Profesor definiuje sowo po-
no woczesno"?
Prof. Zygmunt Bauman: Nie uwaam,
iz ponowoczesno oznacza koniec no-
woczesnoci; uwazarn. e nowocze-
sno mniej wicej zacza si gdzie
w XVII stuleciu i do tej pory jestemy
n o w o c z e s n y m i ludmi, czonkami tej
cywilizacji. Za ponowoczesno jest
etapem, stadium nowoczesnoci. Po-
nowoczesno jest to taka nowocze-
sno, co niektre akty wiary postrze-
ga jako iluzje. Nie wszystko, co widzi
p o d o b a jej si, rozprasza pewne za-
sony dymne, zrywa pewne j n a s k i dym-
ne". Tak chyba najwaniejsz iluzj,
ktra odpada w kulturze ponowoczes-
n e j jest mylenie utopijne, mylenie
o porzdku absolutnym, porzdku sko-
c z o n y m raz na zawsze.
Nie wiem, czy Pastwo czytali jakie-
kolwiek klasyczne utopie, choby To-
m a s z a Morusa. Tam opisywano wia-
ty doskonae, gdzie nic nie musiao si
zmienia i nie p o w i n n o , bo wszelka
zmiana moga by jedynie zmian na
gorsze. We wszystkich utopiach jest
b a r d z o d u o m o w y o architekturze,
urbanistyce. Uwaano, e przez dro-
biazgowe rozplanowanie przestrzeni.
przyznanie kademu jej skrawkowi dok-
adnie skodyfikowanych funkcji osig-
nie si idealny porzdek spoeczny, czy-
li usunie zgrzyty, tarcia - a w kocu -
potrzeb zmian. Pomys, e m o n a
zorganizowa ycie ludzkie w sposb
uwolniony od tar i zgrzytw, m a o
przemawia dzi do wyobrani. Jeremi
Bentham - bardzo s k d i n d na swe
czasy postpowy czowiek - stworzy
w XVIII w. architektoniczn wizj .Pa-
nopticum". Struktura bya bardzo pro-
sta. Bya to wiea i na wszystkie strony
tej wiey odchodziy odnogi. Z wiey
mona byo widzie, c o si w tych od-
nogach dzieje, ale w o d w r o t n y m kie-
runku nie byo nic wida. Pomys by
taki. zeby w wiey siedzieli obserwato-
rzy. a w odnogach - kto? I tutaj Jere-
mi Bentham z wyjtkow przenikliwo-
ci wyrazi ambicje nowoczesnoci.
Powiedzia, e wszystko jedno kto, ze
schemat rwnie dobrze nadaje si dla
szkoy, dla szpitala, d!a fabryki, dla wi-
zienia, bo wszdzie t a m idzie o utrzy-
manie porzdku. Niezaleznie od funk-
cji wszystkie te instytucje maj ten sam
ce - zaprowadzenie porzdku w chao-
sie. A Panopticum pozwala zaprowa-
dzi porzdek; jeeli posadzi si obser-
watorw w wiey, to ludzie znajdujcy
si w odnogach nigdy nie bd pew-
ni, czy ich si obserwuje i w zwizku
z t y m przez cay czas bd musieli
zachowywa si tak, jakby ich obser-
wowano. Nie byy to czcze ani bezkar-
ne marzenia; zaowocoway one potem
komunizmem, faszyzmem - ustrojami
totalitarnymi. Tego typu utopii totalitar-
nych ludzie teraz si boj.
Jacek Wojtysiak: Wedug Pana Pro-
fesora ponowoczesno jest etapem
nowoczesnoci, ale jakim: schykowym
czy te nie?
Prof. Z y g m u n t B a u m a n : Tutaj P a n
pragnie, a b y m funkcjonowa na faszy-
w y c h p a p i e r a c h i udawa proroka. Nie
u w a a m , e h u m a n i s t y k a , jeeli jest
uczciwa, m o e udawa, e potrafi prze-
w i d y w a przyszo, czyli z a m y k a hi-
stori. zanim si dokonaa. Hegel jest
autorem mdrego powiedzenia, ze ..so-
w a Minerwy rozwija skrzyda o zmierz-
chu", o d k r y w a si trendy w podsumo-
w a n i a c h tego. c o si ju dokonao. Na
pytanie czy ponowoczesno jest epo-
k schykow, ja odpowiedzie nie mo-
g. W i e m . e jest c z y m n o w y m , e
b a r d z o w i e l e narzdzi, ktre suyy
dobrze opisowi s p o e c z e s t w a nowo-
czesnego nie chwyta tego, co jest istot-
ne w ponowoczesnoci. Ale czy to jest
schyek, t e g o nie w i e m , m o e to jest
p o c z t e k c z e g o , o c z y m pojcia nie
mamy.
J.W.: Chciaem po prostu zwrci uwa-
g, ze wobec tego naleaoby nada
omawianemu zjawisku nazw, ktra
byaby neutralna. Jeeli mwi si po-
nowoczesnoZ to przynajmniej w po-
tocznym rozumieniu sugeruje to pe-
wien koniec.
Prof. Z y g m u n t B a u m a n : Sdz, ze
m o n a w y b o r u t e r m i n u broni y/ska-
zujc na to, e w s z y s t k i e opisy spoe-
czestwa nowoczesnego do niedawna
byy o p i s a m i od w e w n t r z " tzn. przyj-
moway wartoci samej nowoczesnoci
i mierzyy to c o si dziao w katego-
riach t y c h w a r t o c i . P o n o w o c z e s n o
jest p i e r w s z y m s p o j r z e n i e m o d zew-
ntrz, z j a k i e g o i n n e g o punktu widze-
nia. P o raz pierwszy moemy obejrze
zamys nowoczesny mojako z zewntrz
i w caoci.
P.W.: A moe ponowoczesno jest
efektem wymieszania si rnych cywi-
lizacji i wartoci jakie przedstawiaj?
Prof. Zygmunt Bauman: Ponowoczes-
no jest e f e k t e m b a r d z o w i e l u rze-
czy. Jest przede w s z y s t k i m p r o d u k t e m
kompromitacji p e w n y c h zaoe nowo-
c z e s n y c h . Myl, e u p a d e k f a s z y -
zmu i komunizmu, to bardzo istotny
cios, waciwie m i e r t e l n y dla n o w o -
c z e s n y c h ambicji. D o w i e d z i e l i m y si.
c z y m pachnie z a p r o w a d z e n i e w s z -
dzie p o r z d k u . Po drugie z m i e n i a si
sytuacja tych realnych wadz ziemskich,
ktre m o g y posiada a m b i c j e p o r z d -
kowania, chodzi tutaj przede w s z y s t -
kim o pastwo - w y n a l a z e k nowoczes-
ny, obdarzony cakowit suwerennoci
n a d t e r e n e m j e m u p o d l e g y m , stano-
w i c y m prawa dla tego terenu itd. Taki
o r g a n w a d z y m g m i e a m b i c j e glo-
balnego porzdku. Suwerenno pa-
stwowa w dzisiejszym w i e c i e zostaa
podwaona. Wspieraa si ta suweren-
no na t r j n o g u t r z e c h s u w e r e n n o -
ci: gospodarczej, militarnej i kulturo-
wej. Jeli chodzi o militarn, to dzisiaj
m a o ktre p a s t w o potrafi broni si
na wasn rk i obrona s u w e r e n n o -
ci p a s t w o w e j p o l e g a na z r z e k a n i u
si jej czci na rzecz o r g a n w past-
w o w y c h . P a s t w o m a niky w p y w na
g o s p o d a r k krajow - polityka g o s p o -
darcza pastwa polega na tym. zeby
czyni kraj jak najbardziej a t r a k c y j n y m
dla kapitau m i d z y n a r o d o w e g o . Bar-
d z o c i e k a w e wydarzenie, cakiem nie-
d a w n o miao miejsce w S z w e c j i : par-
tia social-demokratyczna, ktra rzdzia
Szwecj przez p o n a d 50 lat zostaa
o d e p c h n i t a o d w a d z y , ale po kilku
latach r z d w n i e s o c j a l d e m o k r a t y c z -
nych, nard si zbuntowa i wybra zno-
w u s o c j a l d e m o k r a t w , a ich szef zwy-
ciy p o d h a s e m n i e d a m y ruszy
p a s t w a d o b r o b y t u " . P o u p y w i e p
roku nastpi radykalny zwrot, premier
Szwecji wystpi z mow do narodu,
w ktrej powiedzia, ze nie da si tego
zrobi, bo na wiatowej giedzie koro-
na s z w e d z k a spada i zaamuje si
gospodarka. J e d y n y argument, jakie-
go uy, to byo to, e trzeba uczyni
S z w e c j atrakcyjn dla kapitau za-
granicznego. A jak mona broni kul-
tury lokalnej, w obliczu superautostra-
dy informacyjnej"? Informacja nie liczy
si z adnymi granicami, z adn poli-
tyk kulturaln. Jeeli si uda Minis-
terstwu Kultury stworzy instytucj, ktra
rzeczywicie zdobdzie sobie publicz-
no. momentalnie przyjdzie jaka fir-
ma zagraniczna, ktra j wykupi. I to
bdzie jej sukces! Ot kiedy te trzy
nogi trjnogu si chwiej, nie bardzo
wiadomo, kto miaby realizowa te am-
bicje globalnego adu.
P.W.: W zwizku z tym zapotrzebowa-
nie na utopie tez jest znacznie mniej-
sze...
Prof. Z y g m u n t B a u m a n : Tak, ale
chciabym wrci do .wymieszania". To
co Pan powiedzia, ta najwiksza o d
czasw wdrwki ludw migracja lud-
noci. to przemieszczanie si wpyww
te jest bardzo istotne. Kiedy socjo-
log niemiecki G e o r g Siebel da tak
definicj obcego: obcy to kto, kto dzi
przychodzi, a jutro nie chce odej".
Tym niemniej uwaano przez cay okres
nowoczesnoci obecno obcych, od-
miecw, cudzoziemcw za zjawisko
przejciowe. Za przykro, ktra ustpi
wczeniej czy pniej. Byy dwie me-
tody na ustpienie obcych, ktre fran-
cuski antropolog Piotr Legistrou naz-
wa antrcpofemiczn i antropofagiczn.
W antropofagicznej chodzi o poera-
nie czowieka: obcy by poerany przez
likwidacj j e g o o d m i e n n o c i kulturo-
wej, przez asymilacj kulturow. Nie
z a w s z e to funkcjonowao i w w c z a s
bya druga metoda pod rk - antropo-
femiczna: np. przez deportacj, czysz-
czenie etniczne, tzw. obozy koncentra-
cyjne i tym podobne sposoby. W kadym
razie obcy musia by zjawiskiem tym-
czasowym.
Dzisiaj po raz pierwszy w w i k s z e j
czci wiata wida, e z obcymi trze-
ba bdzie y na stae, poniewa ani
si ich nie zasymiluje, b o u w a a si
dzi, e kada kultura m a swoj sa-
moistn warto i zanik jakiejkolwiek
z kultur jest strat dla ludzkoci, ani te
obcy si nie wynios. Jeeli Polska
wstpi do Wsplnoty Europejskiej, to
tutaj bdzie bardzo d u o cudzoziem-
cw. Polacy te bd w roli cudzoziem-
cw, rozproszeni po caej Europie. Mo-
na bdzie bowiem przenosi si z kraju
do kraju, z miasta d o miasta i wsz-
dzie pracowa itd.. nie tracc przy t y m
swoich osobliwoci kulturowych, bo niby
dlaczego? Z tym zjawiskiem prawdo-
podobnie bdzie trzeba nauczy si
y, a nie przezwycia go jak stara-
a si to robi nowoczesno, ale bez
skutku.
J.W.: Ja jeszcze raz chciabym wrci
do samego terminu,postmodernizmu
Z wczeniejszych wypowiedzi zrozu-
miaem, ze Pan Profesor uywa terminu
ponowoczesno" w kategoriach opi-
sowych. to jest opisu pewnych zjawisk
kulturowych, czy sytuacji spoeczestw.
Natomiast termin mpostmodernizm" wy-
stpuje czsto jako kategoria warto-
ciujca, Niektrzy filozofowie propaguj
postmodernizm. Wypowiedzi Pana Pro-
fesora mona zinterpretowa, jakby
tkwia w nich nuta sympatii do pono-
woczesnyc) zjawisk kulturowych. Zatem
jak Pan Profesor si do tego odnosi:
czy ponowoczesno" i postmoder-
nizm" to s normatywne kategorie fi-
lozoficzne czy opisowe, socjologiczne9
Prof. Z y g m u n t Bauman: Panaceum
jak wiadomo jest pomysem alchemi-
kw. nieznane jest jak dotd lekarstwo
bez skutkw ubocznych. Coraz czst-
sze s choroby jatrogenne" - choroby
s p o w o d o w a n e leczeniem innych cho-
rb. Ot pomys, e mona rozwi-
za problem nie stwarzajc zarazem
innych problemw jest pomysem na-
iwnym. Ponowoczesno okazaa si
rodkiem skutecznym na niektre, bar-
dzo przykre aspekty n o w o c z e s n y c h
ambicji, aspekty totalitarne. Ale kura-
cja nie jest bez kosztw. Wolno jest
niewtpliwie wartoci c u d o w n , ale
o t warto mona ubiega si tylko
kosztem innych rzeczy. Kiedykolwiek
mwi o ponowoczesnoci, to z a w s z e
powiadam o szansach i zagroeniach.
Nie wierz, eby mona byo szanse
odci od zagroe. Wspomniany ju
przeze m n i e socjolog niemiecki Urlich
Beck twierdzi w ksice, ze Kade roz-
wizanie jest zarazem podejmowaniem
ryzyka. Moemy tylko stara si po-
prawnie skalkulowa ryzyko zawarte
w kadej decyzji. Dziaa trzeba wie-
dzc. e kada decyzja ponosi za so-
b jakie koszta, decydowa trzeba,
ktre koszta s mniej bolesne od po-
zostaych. Idzie o to, aby wiadomie
dokonywa wyborw, nie na lepo. Jest
w socjologii kategoria nastpstw nie-
antycypowanych, nieprzewidywalnych,
one s czsto najbardziej przykre. Przy
nastawieniu si na kalkulacj ryzy-
ka mona unika nieantycypowanych,
przykrych konsekwencji, ale przykrych
k o n s e k w e n c j i cakowicie unikn si
nie da.
J.W.: Ale jeeli ju t relatywizacj za-
oymy, to w ocenie Pana Profesora
oferta postmodernistyczna daje mniej
szkd, ni ewentualnie jaka inna
oferta?...
Prof. Zygmunt Bauman: Kade le-
karstwo, ktre pobieramy, leczy t
chorob, ktra najbardziej doskwiera-
a wczeniej. Myl, e ludzie ktrzy
przeszli dowiadczenia totalitarne, a
mao kto je tak przezy. jak Polacy, bo
dowiadczyli o b u totalitaryzmw (i ko-
munistycznego - wschodni, i faszystow-
skiego - niemiecki) potrzebuj bardziej
ni czegokolwiek innego, tej autono-
mii, jak obiecuje ponowoczesno.
J.W.: Ale czy wczeniej przeciwko tej
chorobie nie byo pewnych propozycji?
Np. antytotalitarne tendencje indywi-
dualistyczne w kulturze. Np. romantyzm
albo lepiej egzystencjalizm... Take r-
ne odmiany liberalizmu, tendencje de-
mokratyczne...
Prof. Zygmunt Bauman: Demokra-
cje takie, jakie ksztatoway si w XIX
i XX w., - jak wskazaa historia - nie
okazay si wystarczajcym rodkiem
zapobiegawczym na ten podskrny nurt
tendencji totalitarnych jaki by w no-
woczesnoci obecny cay czas, na te
przeronite ambicje globalnego po-
rzdku. Mwi si cigle o Niemczech,
o Rosji, ale tendencje totalitarne, w la-
tach 30-tych byy przemone w Euro-
pie, pastw faszyzujcych byo c o nie-
miara i wszdzie ruchy nazistowskie
lub komunistyczne byy bardzo pot-
ne. Pki si nie podway samej ten-
dencji totalitarnej, pki si nie signie
d o korzenia, pki si jej cakowicie nie
zdyskredytuje, tak dugo wiat nie mo-
e sta si bezpieczny wobec tego to-
talitarnego zagroenia. Ale nie jest to
d o koca pewne...
Sawomir urek: Ja mam pytanie do-
tyczce samej metodologii opisu post-
nowoczesnoci. Poniewa s to zjawi-
ska, jak Pan Profesor sam to sformuo-
wal. aktualne, biece, w ktrych do-
piero uczestniczymy, to czy jest w ogle
moliwy opis? Czy me ma takiego nie-
bezpieczestwa. e przy tym opisie,
ten ktry opisuje jest zmuszony do wy-
znaczania tych idei, ktre opisuje?
Prof. Zygmunt Bauman: Nie. Praw-
d jest, e jest skazany na niejak
krtkowzroczno, ktra jest svielk do-
legliwoci. e mu braku zewntrznej
perspektywy, ktra pozwoliaby obj
wzrokiem cao zjawiska. Dlatego cz-
sto mona si myli w ocenach. Z dru-
giej strony - wedug psychiatrw mona
zajmowa si chorobami umysowymi
samemu nie popadajc w chorob umy-
sow. Niektrym wydaje si to moe
niemoliwe, ale ja cigle jeszcze ufam.
e niektrzy psychiatrzy zachowuj cig-
le zdrowie psychiczne. Oczywicie ist-
nieje zawsze niebezpieczestwo skrzy-
wienia sdw kiedy znajdujemy si
w e w n t r z b a d a n e g o spoeczestwa,
gdy brak n a m wobec niego dystansu.
J.W.: Jeszcze jeden wtek. Jak Pan
Profesor widzi sytuacj religii w spo-
eczestwie ponowoczesnym? Ja ro-
zumiem, e nowoczesno - wedug
jej zwolennikw - niosa ze sob ten-
dencje laickie i sekularyzacyjne, roz-
wj spoeczestwa polega czciowo
na uwalnianiu" si od religii. Czy
w ponowoczesnoci co si zmienia
w tym wzgldzie, czy raczej jest to
kontynuacja tej tendencji?
Prof. Zygmunt Bauman: Moim zda-
niem nowoczesno przyniosa sepa-
racj ycia: gospodarczego, politycz-
nego. kulturalnego i religijnego. Religia
poddana zostaa oglnonowoczesne-
mu procesowi podziau pracy, specja-
lizacji, to jest nieustannemu rozdrab-
nianiu funkcji, zada, zainteresowa.
Religia, ktra w czasach przednowo-
czesnych bya w i a t o p o g l d e m cao-
ciowym. ogranicza si coraz bardziej
do zaspokajania potrzeb wyspecjali-
zowanych. Liczne sfery ycia ludzkie-
go zadiaforyzoway" si w ten sposb
w c z a s a c h n o w o c z e s n y c h (stay si
niejako religijnie indyferentne). Proces
rozdrobnienia trwa chyba nadal. Z dru-
giej strony dla ponowoczesnoci cha-
rakterystyczne jest pojawienie si obok
tendencji atomizujcych i indywiduali-
zujcych take tendencji fundamenta-
listycznych. ktre niekoniecznie musz
przybra form religijn. Ale w kadym
fundamentalizmie objawia si marzenie
o tym, zeby w chaosie nieskoordyno-
wanych dozna, dowiadcze, zdarze,
znale jaki sens centralny, przewo-
dni, ktry to wszystko uzasadnia, wszys-
tkiemu nadaje logik i cel, u k a z u j e
powizania ktrych zwykle si nie za-
uwaa. Zdaje mi si. e due szanse
maj te religie fundamentalistyczne,
ktre proponuj to, czego spoecze-
stwo p c n o w o c z e s n e nie jest w stanie
zaproponowa, mianowicie jakie ca-
ociowe wyjanienie wiata.
J.W.: Czy tutaj bdzie konflikt tego fun-
damentalizmu z tendencjami ponowo-
czesnymi?
Prof. Zygmunt Bauman: Im wicej
jest automizacji spoeczestwa, tym
wikszy jest gd caociowego sensu.
Tendencje si n a w z a j e m podsycaj:
zrodzone w indywidualistycznym spo-
eczestwie fundarnentalizmy (szcze-
glnie w Ameryce) skonne s do na-
bierania tendencji total tarnych, co z
kolei skania d o buntu i ucieczki od
fundamentalizmu.
J.W.: Niestety, rozmawiamy ju blisko
dwie godziny i musimy ju koczy.
Ale tak jak po nowoczesnoci przycho- W monograficznym numerze Scrip-
dzi po-nowoczesno, tak po rozmo- tores Scholarurrf: ..Wybory i decyzje"
wie bdzie po-rozmowa... Dzikujemy zamiecimy drug cz r o z m o w y z
bardzo! prof. Zygmuntem Baumanem (dotycz-
c jego drogi naukowej, metodologii
Materia z tamy magnetofonowej spi- socjologii oraz aktualnych problemw
sali i przygotowali: spoecznych), a take rne opinie
Przemysaw Wiczkowski i Cezary powicone j e g o twrczoci. Redak-
Krawczyk. cja dzikuje Panu doktorowi Janowi P.
Hudzikowi za pomoc w przeprowadze-
Opracowa: Jacek Wojtysiak. niu rozmowy.
 Jacek Maj

Tabulatura Ioannis de Lyublyn*

...oddalony od Krakouu o trzydzieci sze mil w kierunku letniego zt.se/nxJr/ soca ley
Lublin. Nic jcsl fo uy randzie miasto wielkie obszarem, ale piknie zabudowane i synne
z wymiany handlowej, w ktrej uczestnicz obce narody chrzecijaskie na rwni z po-
paskimi.
M a r c i n K r o m e r Polonio, K r a k w 1578

Ad cas ex remoiissimis regionibus negolialorcs Turcac, Armcni, Graeci, Germani, Moscho-

viatoc. Lithuani et caeteri ex circumiaecentibus regionibus soJcnt.
Alcxander Guagnini
Sarmaiae Europeae descriptio, Basilea 1592

Z organw brzmiay offetoria najwzniolejsze, przez flandryjskict, gallickich a italskich

kompimistou tworzone, na uytek magistrw atrium organorum i chrw chopicifch.
Wprowadzi je tako Jan Lubclczyk na koncerty swe, tedy suchano z uwagi/, libo d/a
mody dzie niektrych Cuil/aunie'a de Machaut, ]osquina des Prs Verdclota, Stalze
ol>ok najpikniejszych i sercu najbliszych utworw Mikoaja z Krakowa, Jakuba z Lu-
blina, Wadysawa z Gielniowa, G regon usa z Isgnicy. wielkiego jagielloskiej Wszech-
nicy uczonego, jak rwnie Jana z Kpa.
H a n n a Platta Archanietskie chry fana

W X V wieku przenikaj do Polski pierwsze nowinki renesansowego humanizmu.

rdem ich s - oczywicie - Wochy, przezywajce wwczas swj chyba najwiet-
niejszy okres renesansu Qu;itiroeento. 7. ojczyzny odrodzenia przybywaj na polskie
ziemie uczeni, artyci i rzemielnicy. Docieraj oni lak e to Lublina; szczeglnie licz-

" Praca nagrodzona tpierwtTc miciscc.t w konkursie Wiclokulairowc tradycje Lublina i Regionu Lubelskiego".
nic w wieku X V I . wczesny lubelski cccii ..mularzy" jest na tyle zdominowany przez
budowniczych / Italii, i na zebraniach jego czonkw uywa si jzyka woskiego.
Wosi - protestanci cmignij z rodzinnego kraju z powodu przeladowali religijnych 7e
strony Kocioa. Lublin - miasto podwczas tolerancyjne - daje im bezpieczne schro-
nienie i zajcie". Woscy murarze wznosz piknie i wymylnie" domy lubelskich
mieszczan, dokonuj;} take przebudowy zamku. Sam krl Zygmunt f Stary przysya
z Krakowa malarza Baeja, a nastpnie swego architekta Bartomieja Berccciego. aby
przyozdobili i przebudowali zamek w nowym, renesansowym duchu. Zainteresowanie
monarchy lubelskim zamkiem tumaczy m.in. fakt, e w latach 1473 76 budowla ta bya
sta:} rezydencj d w o m krlewskiego. 7 synami Kazimierza I V Jagielloczyka (a wic
take z maym Zygmuntem) przebywa tutaj Jan Dugosz. W Lublinie take zoy mo-
dym krlewiczom wizyt pose wenecki - Ambroy Contarini.
Zamek, po przebudowie, staje si pierwsz prawdziwie reoesaasow budowl w miecie.
Do gotyckich murw przyzamkowej kaplicy p.w. w. Trjcy, wntrza ktrej pokrywaj
wspaniae rusko-bizantyjskie freski, dobudowuje si wczesnorenesansowy. italianiz.uj-
cy portal. To niezwyke wymieszanie epok, krgw kulturowych wiadczy o wyjtko-
w y m znaczeniu Lublina w o w y m czasie: jest on miejscem; gdzie spotykaj si dwie
wielkie kultury: Wschodu i Zachodu.
N a lata panowania Zygmunta I Starego przypada wspaniay rozwj polskiej kultury.
Dokonuje si swoisty awans cywilizacyjny kraju, ktry czynnie uczestniczy w kulturo-
wej integracji Bu ropy. Dzisiaj - patrzc z perspektywy X X wieku mona stwierdzi,
i nigdy j u takiej cznoci z Europ Polska nie zdoaa osign.
Zoty okres kultury polskiej to take czas, w ktrym ma miejsce szybki rozwj
duych orodkw miejskich, wrd nich Lublina. Staje si on jednym z najwaniejszych
miast Rzeczypospolitej. W Lublinie - duym centrum wymiany handlowej, ktrej to-
warzyszy wymiana kulturowa - styka si wiele narodowoci: .Moskale, Tatarzy, Turcy.
Woochy. ydzi. Niemcy, Wgrzy, oprcz. Ormianw, L i t w i n w i innych krajowcw" -
jak pisze pose wenecki Hieronim Lippomano, odwiedzajcy l.ublin w 1575 roku. Obraz.
X V I wiecznego nadbystrzyckiego grodu utrwali takie w swym Sarmariac Europeae dc-
scriptio Aleksander Guagnini: lut blin - miasto murowane, przekor i stawami baynistemi
wkoo obtoczone. Zamek na grze wysokiej nad jeziorem wielkim zmutowany, nad g-
bok przekopy okaza ley. W tan wanie miecie trzy razy Jo roku jarmarki bywaj,
przez cvcry niedziele trwajce: pierwszy na witki, drugi na i. Szymona
i Judy apostow, trzeci na Oczyszczenia P. Maryi, wito Gromnicami pospolicie zowi.
Na te jarmarki kupcy ze stron dalekich Turcy, Onniame. Greko wie, Niemcy, Litwa
i Moskwa, i mszy z okolicznych i dalekich krain obywatele zjedaj si. ydzi niema!
wszystko podzairuze na przedmieciu sami osiedli, tame i synagog albo bonic sw
moj kosztown. Gwny jarmark odbywa si na Rynku, ktry jest wwczas reprezenta-
cyjn czci miasta. Handluje si na nim - o czym wspomina w swym poemacie Ro-
xolania Jan Sebastian Klonowie (rodowity lublinianin) - ..skrami sobolimi, wilczymi,
z kun. krlikw", ..wiewirczymi kitami". ..asicami mikkimi jak woda lecona". wscho-
dnimi bogatymi jedwabiami", sabelskimi kadzidami i wonini". ..sokami z winnicy W-
grzyna i Greka". cigaj do Lublina kupcy z. caego kontynentu i nie tylko: od Francji
po Persj. KI Anglii po Itali.
 Z Lublina wywodz si znakomici poeci, pisarze i medycy, by wymieni choby
Biernata z Lublina - pierwszego autora ksiek polskich, ma bardzo uczonego
i bardzo biegego w jzyku polskim", czy Jakuba Lubelczyka. ktry dokona pierwszego
przekadu ..Psaterza" na jzyk polski. Z wydanego przeze Psaterza Dawida, onego
witego krla i proroka, teraz na nowo pioseneczkami przeoonego, korzysta bdzie
pniej przy swym przekadzie Jan Kochanowski. Z lubelskich medykw najwiksz
saw zdoby Wojciech Oczko, nadworny lekarz krlw polskich; nie ustpowa mu
Walenty Sierpiski z Lublina, ktry - po odbyciu studiw w Krakowie i Padwie za-
synie w Europie wydajc w roku 1554 dziea swego paderewskiego profesora Jana
Montany. W tyme samym roku powstaje w Lublinie pierwsza drukarnia. Zakadaj j
Jzef ben Jakub i Izzak ben Chaim - zi i syn drukarza Chaima Schwarza 7. Pragi czeskiej.
Lublin jest w owym czasie duym ogniskiem ydowskiego ycia literackiego i nauko-
wego. W 1567 roku powstaje tu synna akademia lalmudyczna. Kolejnymi jej rektorami
s znakomici znawcy Talmudu: Salomon Luria. Mordechaj Jaffe, Rabbi Mair ben Ge-
dalia. Maharszaj. Przybywaj do lubelskiego jeszybotu znanego z wysokiego pozio-
mu nauczania - rabini i uczeni z caego wiata. Lublin odwiedzaj take najwybitniejsze
polskie umysy tego okresu: Joachim Bielski. Jan Kochanowski, Szymon Starowolski,
Szymon Szymonowie, Hieronim Morsztyn. Miasto odgrywa wwczas wan rol poli-
tyczn. W roku 1569 dochml/i tu do zawarcia unii polsko-litewskiej, od 1587 roku grd
staje si siedzib;) Trybunau Koronnego dla Maopolski.

W tak niesychanie rnorodnej kulturowo atmosferze miasta powstaje w latach

1537-154S jeden z. najwspanialszych zabytkw kultury polskiego odrodzenia, a z pew-
noci najwietniejszy dokument kultury muzycznej I polowy X V I wieku - Tabulatura
Jana z Lublina.

Mieczysawa Dcmska-Trbaczowa - badaczka dziejw muzyki na terenie Lubel-

szczyzny. tak oto rozpoczyna swj szkic powicony Janowi z Lublina: \'ic wiadomo
kim by naprawd: kopist, spisujcym utwory w tabulaturze zakonnikiem, bakalarzem,
organist, kolekcjonerem, teoretykiem czy kompozytorem? Do sw tych mog jedynie
doda wasne wtpliwoci. Wszystko, co napisano o tej postaci w ciqgu ostatnich dzie-
sicioleci. opiera si na domysach i przypuszczeniach.
Jan z. Lublina by prawdopodobnie zakonnikiem klasztoru kanonikw regularnych
w Kraniku - wiadczy o tym napis na oprawie Tabulatury. Prawdopodobnie, gdy jego
imi nie figuruje w obejmujcym l poow X V I wieku spisie czonkw tego klasztoru.
Jako lad suy mog wzmianki w wykazach wychowankw Akademii Krakowskiej z prze-
omu X V i X V I wieku. Imi loannis de Lyubyn wymieniane jesi dwukrotnie: po raz
pierwszy obok tytuu magisterium in anibus et philosophia", powtrnie pizy okrele-
niu baccalariatus in artibus". Kuszcym byoby utosamianie naszego" Juna z jednym
z owych Janw... Kuszcym, lecz jednoczenie bardzo niepewnym w Akademii Kazi-
mierzowskiej w X V wieku studiuje 46 lublinian, a w wieku X V I 64. Czy wrd nich
by kranicki zakonnik, pozostanie niewiadom na zawsze.
 W roku 1907, gdy przejmowano zbiory biblioteczne po zmarym kilka miesicy
wczeniej nieocenionym regionalicie - Hieronimie Lopaciskim - du. rkopimienn
ksig z wytoczonym na skrzanej oprawie napisem:

T A B U L A T U R A I O A N M S DR L Y U B L Y N
C A N O N ICX)RUM R K C i U l . A R U M
D L C R A S N Y C . 1540

zdecydowano si przekaza do zbiorw krakowskiej Akademii Umiejtnoci. Tam

zaj si t y m zbiorem doskonay polski muzykolog Adolf Chybiski. Kilka lat pniej
umieszcza on w Kwartalniku Muzycznym ' pierwszych sze rozdziaw swej pracy o Ta-
bulaturze Jana z Lublina. Dalsze rozdziay nie ukazay si ju nigdy i pomimo i od
tamtego faktu mino j u ponad osiemdziesit lat - te kilkadziesit stron stanowi wci
najpeniejsze rdo o Tabulaturze. Sarna Tabulatura pozostawaa nadal dzieem niezna-
nym. W czasach nam wspczesnych czerpao z niej kilku kompozytorw, m.in. Andrzej
Panufnik i Jan Krenz. Dopiero dziki Jackowi Urbaniakowi i jego Zespoowi M u z y k i
Dawnej ..Ars Nova" Tabulatura staa si ponownie obecna w wiadomoci odbiorcw
i twrcw muzyki koca X X wieku. Gdy wysucha si przepiknych instrumentalnych
opracowa tacw z przesawnej Tabulatury Janowej"' wykonywanych przez, zespl
Jacka Urbaniaka - mona wyobrazi sobie jak niepowtarzalna atmosfera panowaa w re-
nesansowym Lublinie.
Tabulatura Jana z Lublina jest najobszerniejsz (ok. 520 stron) tabulatur organow
XVI>wiecznej Europy. Zawiera emu ok. 300 utworw muzycznych Spotykamy wrd
nich kompozycje pochodzenia polskiego, francuskiego, woskiego, hiszpaskiego. Ten
szalenie zrnicowany, wrcz przebogaty zbir to niezwykle wiadectwo wczesnej
kultury muzycznej nie tylko Lubelszczyzny, ale take caej Rzeczypospolitej.
Na ulicach renesansowego Lublina ruoz.na byo zapewne spotka igrcw (zwanych
z ac. ctcrici-Yiiguntes). ktrzy piewali wesoe, frywolne piosenki znajdujc posuch po-
rd klienteli karczmy i szynku. Odwiedzali rwnie Lublin wasajcy si po miastach
caej Europy ebracy, czeladnicy, czy po prostu zwykli wczdzy. W mieszczaskich
domach piewano - oprcz polskich piosenek - niemieckie Lioder. scniymcinalne francuskie
chansons, woskie frotiole i krtkie, prociutkie wilaneczki". Studiujcy we Woszech
lublinianie przywozili wooskie piosnki", a przybywajcy do miasta kupcy z Zachodu,
Poudnia i Wschodu - swe rodzime pieni i tace. Wielu z obcych przybyszw osiedla-
o si w Lublinie na stale.
Zapisane przez Jana z Lublina w Tabulaturze pieni wieckie s nielicznymi, jakie
zachoway si do naszych czasw. Zwalczane byy zajadle przez duchowiestwo, gdy
..jak morskie syreny gaszcz uszy paskie" i ..nie su moralnemu doskonaleniu*', Iccz
k u wielkiemu zwaszcza modych ludzi zgorszeniu a skaeniu". Dlatego te objte byy
kocielnym zakazem notacji. Dziki nieposusznemu skryptorowi z Kranika moemy
zapozna si z wieloma utworami o niepodwaalnym piknie. Jako przykad moe tu
posuy pie Oczy me mie". Do zachowanego w lubelskiej Tabulaturze zapisu nu-
towego uczeni odnaleli w innej tabulaturze z X V I wieku tekst:
 Oczy me mik', dokd nic ujrzycie
Wesela swego, nie chciejcie si s/nci,
\'ie chciejcie mi w aoci m ej wydawa.

Serca w lej mierze hamowa nie mog.

Ktre w rej jedne i wszystko swe wesele,
wszystk nadziej SWOj pooyo.

I tok rozumiem, i ciko przychodzi

w serdecznym zolu. w utrapionej myli
Na weso si postaw zdobywa.

Wszakoi nadzieja niech was smutne cieszy

IV waszej aoci, a za pewne wiedzcie,
: w rychle swoj mil ogldacie.

Ona. jeli tak, jako okazuje

Postaw swoj, wiernie mi miuje.
Wierz, i czeka przyjechania mego.

I o to stoi. aby mi >i' zdrowiu

Oglda moga, w czym j, mocny Boe,
Pociesz, o dla niej racz i omie zachowa.

Utwr ten - jeden / pierwszych polskich madrygaw - wiadczy o niezwykle wyso-

kim kunszcie warsztatowym jego twrcy, ktry nawizywa d o woskich petrarkisiw.
Drugi madryga zapisany w Tabulaturze, ju moe o nic tak wyrafinowanej formie
jak poprzedni, nosi tytu ..Ale nade mn Venus". Autorem jego jest Mikoaj z. Krakowa
(Nicolaus Cracoviensis). Najcelniej utwr o Yenusie a zdradnej mioci" scharaktery-
zowaa F.wa Obniska - znakomita znawczyni muzyki dawnej: Prosty, cho peen naiw-
nego uroku tekst mwi o /torzuconej dziewczynie, ktra skary si: ..mniemaam, i sama
Wenus mieszka z nama". Pie Mikoaja z Krakowa nie operuje na og zbyt skom-
plikowanymi rodkami technicznymi, odznacza si jednak niezwykle pikn, bogat
t pynn melodyk. Ta muzyka o wyminie wieckim obliczu wyrasta z urzeczenia zmyso-
wymi walorami dwiku. Gboko osobisty ton pieni wzrusza nas pod dzi dzie zawar-
tym w niej szczerym, niekamanym przeyciem. Madryga - j a k o w y t w r woskiej
kultury muzycznej cechuje wytwomo i elegancja. Wykonywany on by w patrycju-
szowskich domach lub na magnackich dworach, a wic dla elitarnego suchacza.
Niezwyk warto przedstawiaj zawarte w Tabulaturze tace. Zapisa ich Jan Lu-
belcz.yk a. trzydzieci sze. Niezwykle trudne jest jednoznaczne okrelenie pocunlzenia
kadego z nich, np. taniec Jeszcze Marcinie" wydawaby si polskim, lecz jednocze-
nie pierwsze sowa tekstu stanowi pocztek popularnej francuskiej piosenki. Bardzo
ciekawym jest taniec o przepiknym staropolskim tytule: ..Zakluam si tharniem na je-
den skok \ A d o l f Chybiski dopisa dalsze sowa: Zakuam si tarniem... skaleczyam
nox. kiedy inni lucz, ja taczy nic mog, 7/iklulam si larrtian, jakie mog skaka,
w k/jcic mnie postawi, gorzko bd paka. Utwr ten. juk i inne z Tabulatury, zdrad/.a
wpywy rodzimego folkloru. Lubelska Tabulatura jest wic nie tylko miejscem gdzie
spotykay si tradycje wiciu narodw, lecz take kultura dworska z kultur ludw;), pe-
bejsk.
O tym, i taniec ,.Zakuam si cierniem" by znany poza granicami Polski, wiadczy
zanotowanie go w wielu Tabulaturach zachodniej Europy: francuskiej P. Attaingnanea
(1530). holenderskiej T. Susatoa (1531), niemieckich H. ewsidlera (1554). W. Hecke-
la (1562) i H. N. Ammeibacha (1571). Rwnie popularnym w Europie by polski taniec
pochodzenia wgierskiego - Hayducki". Zachowa si on do dzisiaj take w tradycji
ustnej mieszkacw Podhala i Maopolski.
W czasach Janw - z Lublina, z Czarnolasu, z Ludziska - wiele tacw stanowio
dobro kulturalne caej Europy; std obecno w Tabulaturze kranickiego zakonnika
przerbek tacw zachodnioeuropejskich. Taczono wwczas niemieckie: Conradus",
Ferdinando" czy ..Paur Thancz". woskie I t a l i k " i Rocal fusa" oraz ..Bona cal".
Kopista przekrca czsto melodyk, a take same tytuy, np. Rocal fusa" to waciwie
..La rocha'1 tuso". jak odnotowuj go tabulatury woskie i niemieckie. Ostatnimi taca-
mi w Tabulaturze s;| taniec hiszpaski (Hispanicum") oraz kilka francuskich.
Renesans to czas, w ktrym ksztatuje si dopiero muzyka czysto instrumentalna. W Ta-
bulaturze Jana z Lublina jest wiele transkrypcji organow ych ul won')w wokalnych mistrzw
europejskiej polifonii o charakterze religijnym oraz utworw wycznie instrumental-
nych (np. preludia organowe). Wikszo zapisw jest anonimowa. Po mudnych pra-
cach udao si zidentyfikowa autorstwo trzech polskich twrcw: Mikoaja z. Krakowa.
Mikoaja z. Chrzanowa i Seweryna Konia. Tabulatura zawiera w przewaajcej czci
repertuar zachodnioeuropejski utwory ok. 20 kompozytorw, wrd ktrych spotyka-
my znakomite nazwiska: Clmeiit Janncguin, Jostjuin des Prs. Constanzo Festa. Clanude
de Sermisy, Philippe Verdeot. L u d w i k Senll, Heinrich Finek. Kompozycje tych naj-
wspanialszych twrcw wczesnej Europy grywano w lubelskich kocioach, co stanowi
dowd niezwykle oywionych kontaktw kulturalnych Lubelszczyzny z caym konty-
nentem.
Tabulatur z Kranika poprzedza uczony wstp pt. ,.Ad faciendum cantum coralem
in discanto tenore et basso sex sunt mecessaria quibus debet uli omnis organ isator..."
Jest to rodzaj teoretycznego traktatu muzycznego, w ktrym w sposb bardzo twrczy
uwzgldniono, popierajc licznymi przykadami, najnowsze osignicia techniki kom-
pozytorskiej (m.in. sztuk kontrapunktu, imitacji). Zbir zamyka take dzieo teoretyczne
traktujce z kolei o praktyce wykonawczej muzyki organowej. Naley tutaj stwierdzi,
i dwa traktaty z Tabulatury Jana z. Lublina stanowi istotny wkad w rozwj myli
muzycznej.
Nie zachoway si. niestety, do naszych czasw (nic liczc k i l k u zdawkowych wzmia-
nek) informacje o yciu muzycznym renesansowego Lublina. Oprcz kociow, gdzie
kultywowano muzyk religijn, muzyka towarzyszya uroczystociom pastwowym
(miasto opacao zesp trbaczy) oraz (co oczywiste) rodzinnym. Na dworach muzyk
wykonywano nawet podczas trwania duszych posikw. Wiadomo takzc o grywaniu -
w celach zarobkowych muzykw ydowskich, woskich i niemieckich. Zawd muzy-
ka nie nalea do profesji przynoszcej due zarobki. Biernat z Lublina w swej zabaw-
nej bajce o muzyku pisze:

Komr zimie, kiedy umarz

i co by jad, juz nie nalazl
do ftcz si ndznik pokusi,
zaby ywno uprosi:
a za to im obiecywa
jeliby u nich prze mieszka,
ich dzieci uczy piskania
gdfby i wszeRo piewania.
Tedy mu rzeka jedno pczoa
.Ma. komorze, twoja szkoa,
wszyscy twoi uczniowie
musz by ndznikowie.
My swoje dzieci uczymy,
co im poyteczne wiemy
Prace, miary, aby miay,
indzi chleba nie ebray.

W zachodniej pierzei lub leskiego rynku, na elewacji kamienicy pod numerem 16.
\vidnicj;| dwa medaliony: Henry ka Wieniawskiego i Jana z Lublina. O ile posta pierwszego
muzyka jest raczej znana, to wiedza o Janie Lubelczyku jest bardzo znikoma i posia-
daj j nieliczni. A jest przecie Jan z Lublina twrc wspaniaego wiadectwa ogrom-
nej rnorodnoci kulturowej - najwikszego bogactwa lubelskiej ziemi.

B i b l i o g r a f i a (waniejsze pozycje):
>. M Ha b hi/i. ydowskie Miasto IMMe. przekl. J. Doktr. I. u Mirt 1991.
2. K Hui/.> *.. Sdtiee i materiay do dzictw literatury itumpolskiej. Wjiwawa 1955
3. A. Ch>tHl$ki. Sownik mu/jkw dawnej PoUi do rvku IWO. K u k w 1949
<1. M . Dcrmka-lttaczowa. Sawni. :nani. 7/ipomnlnnl. Szkice " muzykach lMlxlszczyiny. Lublin 1983.
5. Dzieje iMhlina [ibior.|. 1.1. Lublin 1965.
6. H. FoCi'.l. Mu sikarschc Bejiehungen zwitchen Ostermch i md Mtpocn ur:d Orazer lltiiru^c ;ur poir.i-
seften MNsikgesebichte |w:| Opera Muiicologica Hitrony tni Fetch:. r. III. Studni nad muzyk /xdxkie-
Ho renesansu t baroku. Krakw 1980.
7. tI.Cawarvcki.C4 GawJok. Ulicami Lublina. Lublin 1976.
X. H. Ga warecki. VI. Swnkawa. Trylami Koronny lubelski |w:| Kalendarz Luheith 1070. Lublin 1970.
9. A. (rrychuwski. Ijuhtin i tjtbehit ryzna w yr tu i twremiei pisarzy polskich. Od rednia wiecw do
1918Ublin
10 A. (Srychowski. Udual nutstnon lube li lich w iyeiu kulturalnym Paliki XV i XVI * l*.) Kultura
i'ycie nr X 1954
11 S. G:a.vscwk. / pwhlerruiw lud/Moici [w:] 1'rahlemy Uieratury Staropolskiej Seri.i Trucia, pod red
J. PCICJ, Wrocaw 1972
12. A. (iwagnin. Kromko Sarmacyjej fcumpejskicj.... Warszawa 1611.
1 V Ci. Ilcrjias. Sumrpolth// pie ludowa [problemy irdet i metodologii) |\v.J ptriskii h Muthhr slawi-
stycznych. Seria 2.. T. 2. Sauku o literaturze. Prace nu V Midzynarudony Kongres Sta wist/'* w Sofii
m 3 . Wjjs/awa 1963.
14. Z. JachinKcki, Muzyka ptAskn H nrz.wo/u hlHorycmym, T. I. Krakw 1048.
15. A . KOSMWftki. Protestantyzm w Lublinie iw Labeldiem w X\'I-XVH w., Lublin 1933.
16. M. Kruincf. Polska czyli o pftloteniu. ludnoci. obyczajach, urzdach,. , prcckl. S. Ka/ikowOti, Ols/.tyn
1984.
17. J. Ktr.yr.viowf.ki. Paralele. Studia psri%enawev zpergranirza literatury i folkloru. Warszawa 1977.
VI. Kur/4ckmvski. Zamek lubelski i pocztki renesansu na Lultlszczyinie, Slwlui i Materiay lu-
belskie. 1. 7. LuNin 1976.
J9. Z. LiSM. J. (ThonisUkt. Mui)iu ftolikiego Odrodzenia, Warszawa 1953.
20 lublin w dokumencie IM7 1967, wybr i opese. Cielak, II. Gawarccki. M Stankowa. Lublin 1976.
21. S. empicki. Renesans i humanizm * Polne. Materiay do studiw. Warszawa 1952.
22 II opaeirtfcki. / dziejw cechu mularskiego i kamieniarskiego * Lublinie. KcakSw 1899.
23. H. Mandelsburianlca, 7. dziejw ydw w Lublin/e w XVI i XV/I w" |w:| Przegld Krajoznawczy nr 9.
1928
24. Motyka staropolska. pod red II. Fcicht. Krakw 1966.
2V H Nowak. Pozycji majtkwn rzemielniku* lubelskich w I poowe XVI wieka |w 1 \\dza i dosta-
tek w ziemiach prdtkich od redniowiecza po itek .Y.Y. Materiay teiji zorganizowanej przez llKM M-S'
20 20 maja W! r. w Warszacie. Waiszawa I92.
26.1,. Obnlska. Muzyki donna" |w:| Dzieje muzyki polskiej w zarysie Izbior.l, Warszawa I983.
27. Patrzc no orzmaite {wiata le-jo sprawy. Antologia polskiej poezji reneuuisrrwef upra. J. Sukouw>Ka.
Warszawa I9K4.
2X J. Kek. Mtoptjskotf i pvhko<{ literatury naszego renesansu. Warszawa 1984.
29. J. M c . Renetans w litero turze polskiej. Pocztki i rozwj |w | PrtMemy IJteratun Starvpol\kiej. Se-
ria pierwsza, pod :cd. J. Pdca. Wioclaw 1972.
30. H Plalla. Irtcrludia lubelskie. U V i . Lublin 1062. .
31. J. FtiaOska. l ublin XV i XVI wieku w irpirdt wspczesny |w | Studio i Materials -uhthkie. i. II.
Lublin I9H6.
42. K Rybicki. Odrodzenie |w:j Historia nauki polskiej. T I. pod ivJ B. Suchodolskiego, Wrocaw 1970.
33. II Samsonowicz. Ilandtl Lublina nu przeomie XV i XVI w. |w:| Krzeghitl Huluryc/ny". K. 196$
(LIX>, f. A.
34 I. Sir/clnikowa. Orukontwu luMskie w XVI i XVII wieku |w:J JJiblfofckarz Lubelski". R 1971.
ni .V4 (62 63).
35 R Szczygie, Zmiany centrum handlowego Lublina od XIV do XVII witku (w;| Kwartalnik llistotu
Kultury Mulcialnej. R 1992 (XL), nr 3.
36. Z. M S/wcykowski. Kultura wokalna XVI-wieczjiej Polski. Krakw 1957.
37. i. Siorc. Tabulatura Jana z Lublina [w ] Kalendarz lubelski 1976. Lublin 1976.
3X. J. lski, tumaczenia w Polsce <brb\ renesan.su oraz po gronu za baroku. Szku problematyki |w:| Pro-
blemy Li tern tury Staropolskiej. Seria trzecia, pod red J. Pelca, Wrocaw 197S.
39 J. Tazbir. Polski renesans wo Iw przeszloici [w:| Jan Kt>ckanttski i kultura Odrodzenia, zbir pod
red. Z Libery i M . urowskiego. Warszawa 1985.
40. J. Ta^liir. Spotkania z Ki stora]. Wars/awa 1979.
41. 36 tutko* : tabulatury organowej Jana z. LuMina len LWO) tru/ klawesyn lub fortepian), opra. A. Oiy-
hmski. Krakw 1948.
42. V i WwoobCCki. Pobyt Dtugoiza na zamku Lubet*k:m N7S 1176. lAiblin I9J 3.
TEATR NN
SCRIPTORES SCHOLARUM"
ul. Grodzka 34
20-112 LUBLIN

Ogoszenie wynikw konkursu pod hasem:

Wielokulturowe tradycje Lublina i Regionu Lubelskiego"

Teatr N N oraz redakcja kwartalnika uczniw i nauczycieli Scriptores Schola-

rom" ogaszaj w y n i k i konkursu literackodziennikarskiego dla modziey szkla-
nej pod hasem ..Wielokulturowe tradycje Lublina i Regionu Lubelskiego". Na kon-
kurs zgoszonych zostao siedemnacie prac prezentujcych rne gatunki literackie
i publicystyczne.
Komisja konkursowa w skadzie: Sawomir urek - redaktor naczelny Scriptoics
Scholarum". Tomasz Pictrasicwicz - dyrektor Teatru N N oraz Grzegorz uk - z-ca
redaktora naczelnego ..Scriptores Scholarum". pracownik Teatru N N . postanowia
na posiedzeniu w dniu 28 listopada 1995 przyzna nagrody nastpujcym autorom:

1. pierwsz nagrod i sum piciuset nowych zotych Jackowi M a j godo

L u b " uczniowi trzeciej klasy Pastwowego Liceum Sztuk Plastycznych
W Naczowie za szkic muzykologiczny ..Tabulatora loannis de Lyublyn".
2. drug;j nagrod i sum irzystu nowych zotych Agnieszce Walko i Katarzynie
Grzybowskiej godo F i l e o " za esej Spotkanie w synagodze."
3. tizecii| nagrod i sum stu nowych zotych Katarzynie wierszcz godo
K a m i o n k a " uczennicy trzeci klasy Liceum Oglnoksztaccego w Lubar-
towie za reporta historyczny ..Moja Kozwka".

Wszystkie prace zostan opublikowane w dziesitym zeszycie Scriptores Scho-

larum" - Spotkania kultur. Jednoczenie organizatorzy dzikuj wszystkim auto-
rom nadesanych prac za udzia w konkursie.

Sawomir urek
Tomasz Pictrasicwicz
Grzegorz Zuk
Spotkania kultur - religie
 Ireneusz Ziemiski

Monolog Boga
(scenka)

Wszed Bg pn noc do ccii klasztornej i usiad w kciku. Obserwowa zapraco-

wanego mnicha, skrobicego pirem po papierze przy sabym blasku dogasajcej wie-
cy. Jakby zawstydzony odezwa si ciepo:
- Ciko pracujesz, sugo mj wiemy. Twoja biblioteka wiksza jest nad moje zbiory
niebiaskie. Musz si pochwali, e czasami czytam zapisane przez ciebie foliay: przy-
znaj. e wiele w nich mdroci. Niekiedy zwouj nawet konsylium anielskie, by za-
czerpn wyjanie c o d o pewnych kwestii. A bywa. e i po Lucyfera .samego poselstwo
wysyam, wszak on najbardziej jest biegy w witej nauce. Cika twa praca, przyznaj
otwarcie. Budzi moje uznanie i wielki szacunek. Podziwiam twoj wytrwao w zg-
bianiu tajemnic. Cho przyznam szczerze, e nie mylaem nigdy, i moja osoba tak jest
tajemnic/a i skomplikowana. Na pocztku troch mi nawet schlebiao - umiechn si lek
k o - gdy przeczytaem, e nieskoczone me atrybuty i niepojta istota. kt<rej w ludz-
kie sowa nikt uj nie zdoa. Dzi jednak nachodzi mnie smutek i melancholia, gdy
zrozumiaem z twych uczonych ksig, e ja tylko sam siebie zrozumie potrafi. Bo
musz wyzna, ze wielki na mnie wysiek woye t y m zdaniem - siebie zrozumie,
ktrym jest istot nieskoczon i wieczn, jedn natur pord trojga osb. jedn sub-
stancj. w ktrej mimo nieskoczonoci cech i waciwoci nie masz podziau ani zr-
nicowa. Tak wic bybym istot;). ktra jedno z. istnieniem i takime istnieniem, ktre
jednym jest z istot? Zaiste, przyznam, pikne to s sowa, cig twoich dowodw jak
anielskie poematy zniewala koniecznoci nieodpartych wnioskw. Tym niemniej...

Zapad w milczenie, jakby o czym intensywnie myla.

Czy masz moe odrobin tytoniu i reskiego wina? - zapyta po chwili. Widzisz,
czasami lubi tak sobie fajk zapali i przy kominku posiedzie. Tyto i wino to wielkie
wynalazki czowieka. Rozjaniaj umys, rozweselaj serce... Kiedy mam rozwiza
jaki problem, ktry nasuwaj mi twoje ksigi, siadam przy kominku palc fajk i
Cze szklaneczk wina...
Delektowa si przez chwil winem. Potem zapali fajk i wypuszczajc z ust koka
dymu wpatrywa si w nie w milczeniu. Po chwili zacz znowu:
- Czasami lubi popatrze na wiat, ktry stworzyem. Zwaszcza rano. kiedy ludzie
biegn na pola odda pokon stworzeniu a kociankowie cauj si czule, przytuleni do
 siebie po rozkoszach nocy. Wydaje mi si wtedy. e wiat. ktry stworzyem, cho moe
nie jest najdoskonalszy z moliwych wbrew prbom usprawiedliwienia mnie. jakie pod-
je w bodaje sidmym tomie twoich dziel - umiechn si to jednak na tyle zno-
ny a przede wszystkim prosty, e ludzie potrafi go zrozumie. Kiedy widz, jak dzieci
radonie ganiaj motyle albo jak wesoy staruszek rzuca okruchy chleba abdziom w sa-
dzawce, ogarnia innie myl, e jestem prosty i nieskomplikowany, obecny w radoci
dzieci, wesooci staruszka czy ucisku kochankw.
Popi troch wina.
- W gruncie rzeczy mam zrozumienie dla ludzkich saboci, dlatego nie miabym nic
przeciwko, gdyby czasami porzuci ksigi i zwrci swe zmczone oczy ku jakiej ani.
ktrej ciepe ono kryje wicej tajemnic i pikna, ni spopielae pergaminy witej nau-
ki. Nie dam bynajmniej od ciebie aby spdza dnie bijc czoem o posadzk .wity
a nocami studiowa przekaz apostolski...
Popatrzy w ogie byszczcymi oczyma.
- Nie wiem, moe si myl, ale tak wanie siebie rozumiem. - Pogadzi sw brod.
- Pewnie nudz ciebie, gdy zajty jeste budowaniem kolejnego sylogizmu i spraw-
dzasz. czy termin redni nie zosta uyty ekwiwokatywnie - chyba dobrze powiedzia-
em. prawda? ale tak waciwie przyszedem do ciebie po nauk. Sdziem, e ty
bdziesz najbardziej kompetentny, wyczajc oczywicie Lucyfera, ktry tak jest prze-
biegy, ze ilekro z nim rozmawiam, myli mi mci i wol olepia. Std przyszedem do
ciebie, aeby zapyta, czy dobrze siebie rozumiem, to znaczy, czy nie popadem przy-
padkiem w herezj, ktr udowodnie ostatnio w sposb tak niezbity choby Kasjano-
wi... Troch si przeraziem, bo spalili go tak skutecznie, e ledwo strzpy jego duszy
dotary do nieba a istniaa nawet obawa, e caa jego niemiertelna islota z dymem ule-
ci... Pizyzna trzeba - doda z gniewem i uraz w gosie - e dobrze was ten grecki
Lucyfer. Prometeusz, wyszkoli... Ale wracajc do rzeczy - chciabym zdoby pewno,
czy przypadkiem nie jestem w niezgodzie z ustaleniami ostatnich soborw... Rozumiesz,
byoby chyba troch nie w porzdku, gdybym to ja w niebie herezje rozgasza, wic
przyszedem zapyta, czy aby nic bdz...

Patrzy niepewnym wzrokiem na mnicha siedzcego obok. Ten wsta i signwszy

po obszerny tom z. pki zacz go wertowa. Po c h w i l i odoy go zakreliwszy co
pirem w trzech miejscach i sign po tom nastpny. Z n o w u co zakreli i przeglda
dalsze woluminy.
Bg patrzy z |xxlziwem i lkiem. Wreszcie powiedzia:
Przepraszam, nie chciaem c i sprawie kopotu. Moe przyjd innym razem, to wi-
da ciki problem nic tylko dla mnie. Miae racj - doda po chwili - e aden jzyk
lego uj nie zdoa, k i m jestem naprawd...
Wsta, podzikowa za wino. oczyci fajeczk i schowawszy j do kieszeni poe-
gna si z mnichem. Pomie dogasa w kominku. Jeszcze przez krtk chwil sycha
byo odgos powolnych, /mczonych, oddalajcych si krokw.

(1992)
judaizm
 Spotkania religii: judaizm

Szalom!

S p o t k a n i e redakcji Scriptores S c h o l a r u m "

z rabinem Michaelem Shudrichem
w Synagodze Noykw w Warszawie

S c r i p t o r e s S c h o l a r u m " : Jaka jest nie dekoracje. Dekoracje te nie posia-

struktura wewntrzna synagogi?
Rabin Michael Shudrich: To, co wi-
dzicie przed sob to aron ha-kodesz*
- wita szala, gdzie znajduje si Tora.
.Aren ha-kodesz" zawsze pokazuje kie-
runek Jerozolimy, c o w Europie oznacza
kierunek wschodni, poniewa Jerozoli-
m a jest witym miejscem dla ydw.
Oprcz tego zwyczaj len jest zawary
w cytacie z ks. Daniela, ktry stwier-
dza. e Daniel modli si stojc twarz
w kierunku Jerozolimy. To miejsce tutaj
nazywa si bim", usytuowane jest ono
w centrum synagogi i jest to miejsce,
na ktrym ley Tora czytana podczas
naboestw. W tradycyjnej synagodze
mczyni siedz w miejscu oddziel-
nym ni kobiety, s oddzieleni. Na przy-
kad tutaj sekcja mska jest na dole.
natomiast eska na grze. Oczywi-
cie teraz kobiety mog siedzie z m-
czyznami z tego powodu, e obecnie
nie odbywa si modlitwa. To wszystko
co widzicie tutaj w g r n y c h partiach
synagogi na balustradzie, to s wycz-
daj adnego specjalnego, mistyczne-
go znaczenia. Ich jedyn funkcj jest
upikszenie synagogi. Jedyn rzecz,
ktra zostaa ze wityni Jerozolim-
skiej jest wiato, ktre znajduje si nad
aron ha-kodesz" nazywane ner tamid*
- c o znaczy wieczne wiato. wiato
to posiada swoje znaczenie s y m b o -
liczne. Mianowicie t y m wiatem jest
Tora.
Scriptores Scholarum": Jaka jest
historia tej synagogi, w ktrej si znaj-
dujemy?
Rabin Michael Shudrich: Zostaa ona
zbudowana na pocztku XX wieku. By-
a ona cakiem du synagog, ale nie
naleaa do najwikszych. Najwiksza
synagoga w Warszawie staa na pla-
cu Bankowym, znajdowaa si po dru-
giej stronie Ratusza. Obecnie miejsce
synagogi z a j m o w a n e jest przez tzw.
bkitny wieowiec". Synagoga ta by-
a rzeczywicie bardzo dua i bya zna-
na w caym ydowskim wiecie. Wielka
synagoga w Warszawie zostaa zni-
 szczona pr2ez nazistw w roku 1943.
Nazici potraktowali zburzenie syna-
gogi jako symbol ostatecznego stu-
mienia powstania w getcie. Fundato-
rem synagogi by czowiek o nazwisku
Noyk. W c i g u ydowskiej historii
przyj si taki zwyczaj. 2e jeli kto
chcia przekaza jaki datek na rzecz
synagogi to najlepszym wyjciem byo
z b u d o w a n i e synagogi. W ydowskiej
tradycji nie istnia zwyczaj budowania
duych synagog. Ograniczano si ra-
czej do budynkw, ktre mogy pomie-
ci trzydziestu, czterdziestu modlcych
si. Za to byy one czciej rozmiesz-
czane. Te mae synagogi byty nazywane
sztiblami". Zwyczaj budowania maych
synagog w y w o d z i si z tradycji c h a -
sydzkiej. ydzi wywodzcy si z Euro-
py rodkowej i Wschodniej budowali
zazwyczaj m a e synagogi, natomiast
zwyczaj budowania duych synagog
pojawi si wrd ydw niemieckich.
W czasie w o j n y nazici przeznaczyli
t synagog na skad, a rwnie jako
stajni dla koni. Innym p o w o d e m , dla
ktrego ta synagoga przetrwaa by fakt,
ze getto warszawskie byo podzielone
na dwie czci: d u e getto i mae.
(Obecnie znajdujemy si w najbardziej
poudniowej czci maego getta.) Do
koca 1943 roku m a e getto zostao
opuszczone przez ydw. W 1943 ro-
ku. podczas powstania w getcie adne
walki tutaj si w zasadzie nie toczyy,
gdy nie byo powodu. P o n i e w a w
kwietniu 1943 roku w czasie powsta-
nia w getcie nie toczyy si tutaj ad-
ne walki, nie istnia te a d e n p o w d
a b y zburzy t cz miasta. Synago-
ga zacza by powtrnie uytkowana
natychmiast po wyzwoleniu Warsza-
wy. Ju w poowie 1945 roku zaczto
si tutaj modli. Modliy si tu o s o b y
ktre wanie wyszy z kryjwek, lub
te wrciy z obozw koncentracyjnych.
Oczywicie synagoga bya w bardzo
zym stanie. Zostaa odrestaurowana
dopiero w e wczesnych latach 80-tych.
Jeszcze za czasw stanu wojennego,
co zakrawa na ironi, poniewa byo
to jedno z przedsiwzi W o j c i e c h a
Jaruzelskiego, majce na celu tworze-
nie jego pozytywnego obrazu na Za-
chodzie. Odnowienie synagogi byo jed-
n z najwikszych niespodzianok, ktre
przydarzyy si w gminie warszawskiej.
Scriptores Scholarum": Kto prze-
wodniczy liturgii w synagodze?
Rabin Michael S h u d r i c h : Liturgii w
synagodze przewodniczy hazzan". Wy-
daje si rzecz interesujc w ydow-
skiej tradycji, e nie potrzeba adnego
specjalnego przygotowania aby zosta
hazzanem" (kantorem) przewodnicz-
cym liturgii. Innymi sowy, kady kto
zna jzyk hebrajski i potrafi czyta mod-
litwy moe n i m zosta. Oczywicie s
specjalni, uczeni, przygotowywani Jiaz-
zani" w celu prowadzenia w y j t k o w o
wanych modlitw lub te prowadzenia
naboestw w czasie) szabatu" itp. Tak
wic w zasadzie kady Zyd moe pro-
wadzi naboestwo. Jednake w tra-
dycji przyjo si, z e w c z a s i e wit
lub szabatu robi to osoba, ktra dys-
ponuje g o s e m silniejszym ni wik-
szo gosw w spoecznoci.
Scriptores Scholarum": Co ozna-
cza w synagodze Gwiazda Dawida?
Rabin Michael Shudrich: Gwiazda
Dawida znana wszystkim, w rzeczywis-
toci nie m a bardzo starego rodowodu.
Zacza by uywana jako popularny
symbol ydowski dopiero niecae sto
lat temu. Oczywicie bya znana i uy-
w a n a j a k o symbol y d o w s k i o wiele
wczeniej, ale swoj obecn pozycj
zdobya kilkadziesit lat temu. Wcze-
niejszym y d o w s k i m s y m b o l e m bya
j n e n o r a " (siedmioramienny wiecznik).
Nie w i e m dlaczego Gwiazda Dawida
przeja funkcj menory, ktra bya pier-
wotnym s y m b o l e m wityni. Jedno z
wytumacze jest nastpujce: Gwiazda
Dawida jest atwiejsza do narysowania.
Scriptores Scholarum": Dlaczego
zaj si Pan histori ydw?
Rabin Michael Shudrich: W czasie
kiedy studiowaem histori ydw na
uniwersytecie, kto mnie zapyla: Dla-
czego wanie si tym zajmuj?" Czte-
ry tysice lat historii, to zbyt duo. eby
si nauczy. Lepiej zaj si histori
hippisw w Ameryce, ktra jest o wiele
krtsza bo tylko dziesi lat. Poza tym
ydzi syn z posiadania wielu praw.
Wierzymy, ze Bg da n a m 613 przy-
kaza. ktre s oczywicie zawarte w
Torze. Kwesti, ktra m n i e intereso-
waa byo to. jaki jest zwizek pomi-
dzy p r a w e m a duchowoci? W wielu
kulturach p r a w o jest b a r d z o czsto
postrzegane jako co wrcz przeciw-
n e g o do duchowoci. Filozofia judai-
z m u pojmuje t kwesti zgoa inaczej.
W judaizmie dusza i ciao s ze sob
p o c z o n e . D u c h a w zasadzie kon-
cepcje. idee. pomysy, rwnie powin-
ny znale swoje poczenie ze wia-
tem materii. Std, skoro ju istnieje
idea, nie wystarczy j posiada by
myle, nie wystarczy w ni wierzy,
trzeba j rwnie wprowadzi w ycie,
idea pozostajca w sferze teorii ma
bardzo ograniczon warto. Tak wic
jeli wierzymy, e powinien by w na-
s z y m kalendarzu dzie odpoczynku, to
nikt nie powinien d e c y d o w a samo-
dzielnie o tym. jak ten dzie spdzi.
Musi istnie oglny obowizujcy wzr.
Std te m a m y prawa, ktre wylicza-
j, co jest zabronione w szabat. Po-
niewa istnienie prawa jest warunkiem
przejcia teorii w praktyk. Nastpny
przykad. ydom w o l n o je tylko nie-
ktre gatunki zwierzt, a co wicej mu-
sz by one zabite w okrelony spo-
sb. To rwnie nie wystarczy, miso
musi by jeszcze pozbawione krwi po-
przez nasolenie i namoczenie. A to z
tego wzgldu, e ydom nie wolno spo-
ywa krwi.
Scriptores Scholarum": Czy istnieje
dzisiaj ycie religijne ydw w Polsce?
Rabin Micheal Shudrich: W 1939 ro-
ku przed wybuchem II wojny wiatowej,
zgodnie ze spisem ludnoci spoeczno
ydowska w Polsce stanowia 1 0 % ca-
ej jej populacji. Oczywicie nie chc si
teraz tutaj wgbia w rozwaania czym
naprawd jest Polska. 9 0 % wszyst-
kich ydw w Polsce byo zabitych pod-
czas wojny. Ale to oznacza, e 1 0 %
przeyo. Czyli 3 0 0 - 3 5 0 tysicy. Z tych
300 tysicy okoo 250 tysicy schro-
nio si podczas wojny w Z w i z k u Ra-
dzieckim. Reszta, czyli 50 tysicy prze-
trwaa a!bo w ukryciu, aibo w obozach
koncentracyjnych. Po wojnie przewa-
ajca wikszo ocalaych ydw zde-
cydowaa si opuci Polsk. Istniao ca-
e mnstwo powodw. Pierwszym i w
zasadzie chyba najwaniejszym by fakt,
e Polska bya miejscem gdzie zgin-
y rodziny wielu ydw. Oczywicie nie
chodzio o to. kto zabi tych ludzi. Fak-
tem pozostao jednak to, c o zdarzyo
si na tej ziemi. Drugim p o w o d e m byo
to. e wikszo ydw nie chciaa y
pod rzdami komunistycznymi. Oczy-
wicie cz ydw bya komunistami,
ale nie znaczy to. e wszyscy ydzi
byli nimi. J e s t e m przekonany, e w
1945 roku wikszo ocalaych ydw
z holokaustu bya jednak przeciwna
 komunizmowi. Nie z p o w o d u holokau- Scriptores Scholarum": Czy rytua
stu jako takiego, tylko z powodu tego chasydzki mg by odprawiany w sy-
c o Stalin wyczynia! w latach 30-tych. nagodze takiej jak ta? Czy mie/i oni
Trzecim p o w o d e m by fakt, e istniaa jakby swoje miejsca osobne?
cz populacji polskiej, ktra bya nie- Rabin Michael Shudrich: To bardzo
chtna y d o m , i ktra nie chciaa ich ciekawe pytanie. Najprostsz odpo-
powrotu do miejsc zamieszkania sprzed wiedzi jest to ilu ydw yje w da-
wojny. R n e rda szacuj, e tu nym miecie. Jeli w miecie jest np.
po zakoczeniu II wojny wiatowej z trzydziestu ydw, to jasn spraw
rk Polakw zgino 1200 ydw. W y - jest. e caa ta trzydziestka chodzi do
obramy sobie tak sytuacj. Jeste- jednej synagogi. Istnieje jeszcze dru-
cie ydami i wracacie do swojego mia- gi p o w d . Rnica w rytuale liturgii
steczka po wojnie, ktre liczy okoo pomidzy liturgi chasydzk, a liturgi
200 tysicy mieszkacw. Ale 150 ty- y d w niemieckich nie jest na tyle
sicy z nich nie chce waszego powro- dua. aby uniemoliwia wsplne mo-
tu. Chc w a s po prostu zabi. Praw- dy. Inaczej sprawa ma si np. pomi-
dopodobnie zdecydowalibycie si na dzy rytuaem europejskim, a rytuaem
wyjazd. Tak wic wikszo ocalaych ydw chociaby z J e m e n u . Ale na-
opucia Polsk tuz po wojnie. Gene- wet porwnujc ze zwyczajami jeme-
ralnie sprowadzao si to rwnie do skimi rnica siga 3 - 4 % oglnej ilo-
stwierdzenia, e trudno byo prowa- ci modlitw. Tak wic kady yd m o e
dzi ycie w Polsce. Teraz zaczynam si modli w kadej synagodze, jak
odpowiada na pytanie. Wikszo y- sobie tylko wybierze. Nie jest to pro-
d w ktra zacza prowadzi religijne blemem. Istnieje znacznie waniejsza
ycie opucia Polsk. ydw ktrzy i gbsza granica podziau, nie pomi-
pozostali w Polsce mona si byo dzy ydami sefardyjskimi a aszkena-
doliczy na palcach o b u rk Bya to zyjskimi a natomiast pomidzy ydami
zaledwie garstka. Bya rwnie druga ortodoksyjnymi i liberalnymi. No i oczy-
strona medalu. Byli ydzi, ktrzy po- wicie tuaj wystpuj do powane,
stanowili zerwa z j u d a i z m e m i pozo- rnice ktre czasami mog uniemo-
sta w Polsce. W zwizku z tym nig- liwi wsplne mody, zwaszcza kiedy
dy nie powiedzieli swoim dzieciom ani chcemy sobie wyobrazi ortodoksa
swoim w n u k o m o swoim rodowodzie. modlcego si w liberalnej synagodze.
Z tego p o w o d u wiele dzieci z takich Scriptores S c h o l a r u m " : Jaka jest
rodzin w cigu ostatnich 4 0 - 5 0 lat by- rnica pomidzy rytuaem ubnym w
o bez adnej wiadomoci swoich ko- kociele katolickim a synagog?
rzeni. Sytuacja zacza si zmienia Rabin Michael Shudrich: Po pierw-
dopiero jakie kilka lat temu. po upadku sze nie wiem jak w y g l d a lub w ko-
komunizmu w Polsce. Tak wic m a m y ciele katolickim. Co prawda b y w a e m
obecnie tak sytuacj, e do synagogi na l u b a c h w kociele katolickim w
przychodzi o wiele wicej modych y- Ameryce, jednak nie czuj si na tyle
dw ni byo to dwa, czy trzy lata temu. kompetentny, eby o t y m mwi. eby
To jest oczywicie pocztek procesu. odby si lub potrzebne s cztery
Nie z n a m y jeszcze zakoczenia. osoby. Panna moda, pan mody - jest
to warunek, ktry musi by speniony
w kadej kulturze. Reszta ludzi to po
prostu wiadkowie. S oni potrzebni
do tego, zeby zobaczy jak mczy-
zna wkada piercie na rk kobiety.
Co jest symbolicznym znakiem zawar-
cia m a e s t w a . S oczywicie inne
sposoby na zawarcie maestwa, ale
ten stosuje si dzi. Tak wic kiedy
rabin woy obrczk n a palec kobie-
ty i powiedzia sowa: Teraz oto bior
ci za on" i gdyby zostao to jesz-
cze powiadczone przez wiadkw to
maestwo jest zawarte. Ale oczywi-
cie caa ceremonia lubna jest o wiele
bardziej skomplikowana ni to przed-
stawiem. Warto tutaj zauway co
tak wanego, fundamentalnego dla ca-
ego n a s z e g o ycia, jak maestwo
da si w zasadzie sprowadzi d o tak
prostych regu. Ceremonia lubu od-
bywa si pod hup", ktra jest po prostu
sztuk materiau, reprezentuje symbo-
liczny d o m . w ktrym bd yli past-
w o modzi. Tuz przed ceremoni lubu
przyszy m posiada ju spisany do-
kument lubu w ktrym stwierdza, ze
bdzie traktowa swoj zon popraw-
nie. Ten dokument to ketuba". Trady-
cja dzisiaj w y m a g a przeprowadzenia
lubu pod przewodnictwem rabina. Jest
w zwyczaju, e rabin wygasza pod hu-
p" krtkie kazanie, ktre powinno by
lekcj ycia dla modej pary. Jednym
z interesujcych s z c z e g w jest to,
G pjercie lubny zakada si wanie
na may palec, podczas ceremonii. Dla-
czego? Poniewa wedug bardzo starej
tradycji przez ten palec przebiega ya
biegnca wprost do serca. Jeli spoj-
rzycie na bardzo znany obraz Remb-
randta przedstawiajcy ydowsk par
mod to zobaczycie, e ten piercie
znajduje si na t y m wanie palcu.
Ostatni czci ceremonii lubnej
jest rozbicie kieliszka, ktre symboli-
zuje zburzenie wityni przez Rzy-
mian a take destrukcj wiata, ktra
trwa przez cay czas. Jest to oczywi-
cie paradoks, e w momencie tak
szczliwym dla obojga ludzi trzeba
pamita o tak s m u t n y m dla y d w
fakcie. Ale taka jest tradycja.
Scrlptores S c h o l a r u m " : C z y zda-
rzaj si dzi konwersje na judaizm?
Rabin Michael Shudrch: Tak Aby
sta si ydem trzeba przyj na sie-
bie wszystkie 613 przykaza z a w a r l e
w Torze. Trzeba te umie si ich
uczy. Mczyni musz si podda
obrzezaniu. Z a r w n o m c z y n i jak
i kobiety - nie razem, kade z osobna
- musz i do mykwy, w ktrej doko-
nuj czego w rodzaju rytualnej kpieli.
Scriptores Scholarum": Co to jest
Bar Miewa?
Rabin Micheal Shudrch: Bar Miewa"
jest takim s y m b o l i c z n y m p r z y j c i e m
modego chopca w wiat mczyzn w
momencie kiedy tene koczy trzyna-
cie lat. Odpowiednia ceremonia dla
dziewczyn nazywa si Bat Miewa", i ma
ona miejsce gdy dziewczynka ma dwa-
nacie lat. Bycie dorosym ydem lub
ydwk oznacza przyjcie na siebie
odpowiedzialnoci wobec nauki zawar-
tej w Torze. Innymi sowy przed Bar
Micw" czowiek nie jest odpowie-
dzialny za s w o j e czyny i grzechy. Od-
powiedzialni s rodzice.
Tak wic dziewczynka w w i e k u dwu-
nastu lat i jednego dnia, a chopiec w
wieku trzynastu lat i jednego dnia staj
si doroli. No, a zaczo si to naj-
prawdopodobniej w ten sposb, e kie-
dy uznano, e tak specjalny dzie nie
moe przej niezauwaony. Tradycja
nakazuje chopcom wykonanie czego
rytualnego na terenie synagogi, ponie-
wa oczywicie w wietle prawa nie
mogli tego robi przed ukoczeniem
trzynastu lat i j e d n e g o dnia. A jeli
chodzi o powinnoci dziewczt to s
one rne w zalenoci od spoeczno-
ci. O ile si nie myl robienie czego
specjalnego w czasie Bar Micwy'* li-
czy sob:e okoo tysica lat. Na to mamy
pisane dowody. Ale oczywicie opie-
rajc si na logice m o e m y wywnio-
skowa, ze tradycj pisemn potwier-
dzia tradycja nie zapisywana.
Scriptores Scholarum": Co tak na-
prawd stao si z Ark Przymierza?
Rabin Michael Shudrich: My nie wie-
rny, co si z ni stao. Nie wiemy gdzie
si obecnie znajduje. Arka bya i po-
zostaje wci bardzo wana, ale to.
c o znajdowao si w niej. byo jeszcze
waniejsze, a wic Tora. a Tor wci
mamy...
Opracowa: Pawe Furmanek. Krzy-
sztof Szczsnowicz
(Tekst nie jest autoryzowany)

Pamitam naprzd szkol podstawcrw za Wadowicach, gdzie w klasie

co najmniej jedn czwart uczniw stanowili chopcy rjdowscy. Irzeba
by tutaj wspomnie o mojej koleeskiej przyjaani z jednym z nich, 10
znaczy z Jerzym Kugerem. Trwa ona od awy szkolnej do dnia dzi-
siejszego. Mam ywo przed oczyma obraz ydw podajcych w dzie
sobotni do synagogi, ktra znajdowaa sie na zapleczu naszego gimnazjum.
Obie grupy religijne, katolikw i ydw, czya - jak przypuszczam -
wiadomo, e modl si do tego samego Boga. Mimo rnicy jzyka,
modlimy w kociele i w synagodze zu znacznej mierze opieray si na
tych samych tekstach.
Jan Pawe //, Przekroczy prg nadziei
Dialog chrzecijarisko-ydowski

Stanisaw Krajewski

Problem dialogu chrzcijasko-ydowskiego

Przedstawiam uniwersalny problem dialogu chrzecijasko-ydowskiego. bez uwzgld-

niania polskiej specyfiki, a take bez kroniki wydarze. Mowa jest nic o wspyciu,
nie o kontaktach midzy ludami, ani nawet spoecznociami. ale o spotkaniach midzy
chrzecijanami jako chrzecijanami a ydami jako ydami.

1. T l o

Chrzecijastwo zaczo jako ydowska sekta w okresie, gdy na judaizm skadao si

wiele nurtw. Po kilku pokoleniach pr/eirwa tylko judaizm rabiniczny, a chrzecijastwo
stao si odrzucon przez ydw religi dla pogan. Od I V wieku chrzecijastwo stao
si religi panujc, a judaizm coraz bardziej stawa si religi rozproszonych i zagro-
onych spoecznoci ydowskich.
W owych czasach stosunki teologiczne miay charakter polemiczny, cho stosunki
osobiste byway najrniejsze. W literaturze ydowskiej lego okresu bardzo mao mwi
si o chrzecijastwie. Umieszcza si je pord herezji. W literaturze chrzecijaskiej
bardzo wicie mwi si o ydach i Izraelu, poniewa ustanowienie nowej religii wyma-
gao oderwania si do judaizmu. Celem byo stanicie nas wasnych nogach, a zatem
mwienie o ydach byo z zasady polemiczne: chodzio o pokazanie, e chrzecijanie
przejli rol ydw, a Koci jest nowym Izraelem.
W redniowieczu powstao sporo literatury polemicznej. We wczesnym redniowie-
czu chrzecijanie chcieli umocni wiar i przezwyciy tendencje do judaizowania.
ydowscy autorzy chcieli zniechci y d w do nawrcenia si na chrzecijastwo.
Uczynienie tego dawao lepsze moliwoci yciowe i dlatego mogo by atrakcyjne dla
mao zaangaowanych religijnie ydw. Tak wic obie strony podkrcay rnice mi.
dzy judaizmem a chrzecijastwem. Trudno tu mwi o dialogu.
W pniejszym redniowieczu dochodzio do wymuszonych debat teologicznych, w kt-
rych stron byy wadze kocielne lub zwizane z nimi wadze w ieckie. Nic byo w tym
partnerstwa, nic b y o wic miejsca na dialog.
Przez stulecia prawic nikt nie by zainteresowany podkrelaniem tego co czy. Cho
zdarzay si w y j t k i , obco teologiczna i podporzdkowanie y d w byy wsplnym
zaoeniem, oczywistym dla wszystkich.
 Tak pozostao w zasadzie a do naszego stulecia. Interpretacje stosowane podczas
wsplnych przechadzek teologw staroytnych, argumenty wymylane w czasie rednio-
wiecznych debat chrzecijasko-ydowskich w biskupich i krlewskich paacach, cyta-
ty biblijne przytaczane dla wykazania swojej racji i wyszoci - wszystkie byy potem
powielane tysice razy. Zreszt i dzisiaj nic nowego nic wymyl ani ewangelizujcy
ydw chrzecijanie, ani ydzi odpierajcy ich wprost lub w tekstach pisanych na uy-
tek wspwyznawcw.

2. P r o b l e m

Czy moliwy jest inny stosunek midzy chrzecijanami a ydami ni polemika,

wszystko jedno dobrowolna czy wymuszona? Oczywicie stosunki osobiste mog by po-
prawne. dobre, a take bliskie i przyjazne. Jest to czste w obecnych czasach, gdy yjemy
w ramach spoeczestwa otwartego, ale bywao tak i dawniej, na przykad w .redniowiecznej
Prowansji. Problem nic polega na tym. czy ydzi i chrzecijanie mog wsppracowa
w dziedzinach pozareligijnych, ktre obecnie stanowi wikszo ycia spoecznego.
Oczywicie, e mog. Nauka, sztuka, nawet polityka, s obecnie w duej mierze religij-
nie neutralne i tworzy wsplnot kulturow, ktra czy chrzecijan i ydw. Nic ma te
wtpliwoci, e moliwe s bliskie stosunki i przyja midzy chrzecijanami a ydami
jako ludmi. Pytanie, czy wsppraca i blisko jest moliwa midzy nimi jako wanie
chrzecijanami i ydami.
Jest faktem, c taka blisko pojawia si w ostatnich dziesicioleciach midzy inny-
m i przy okazji dialogu chrzecijasko-ydowskiego. Wiele osb ma jednak wtpliwo-
ci. Czy ten dialog jest rzetelny? Syszaem nieraz.; wspdziaanie - tak, w kadej sferze,
z. wyjtkiem jednej - religii! Przecie sprzecznoci midz.y tezami teologicznymi obu stron
nie zaniky. W tej dziedzinie nic nie zmienio si z nadejciem nowoczesnoci. O czyni
tu dialogowa? Czy nie chodzi o manipulacj drug stron" A moe o naiwn dobr
wol bez dostatecznej znajomoci rzeczy? Czy naprawd moliwy jcvt dialog, gdy ka-
da strona uwaa, e posiada ca prawd? Czy moe spotykaj si ludzie sabej wiary,
ktrzy d do jakiego wygodnego wsplnego mianownika?
Naley bardzo powanie traktowa wszystkie te zastrzeenia. M i m o to uwaam jed-
nak. e na wszystkie powysze pytania odpowied jest negatywna.

3. Asymetria

Do oczywisty jest brak symetrii we wzajemnych stosunkach chrzecijan i ydw.

Po pierwsze, jeli idzie o liczebno. Koci by potg wszdzie w obrbie cywiliza-
c j i zach(x!niej. a i teraz kocioy s wielk si. Co wazniejsze. chrzecijaskie pojcia
le u podstaw naszej cywilizacji. ydzi byli i s mniejszoci, zwykle ma. czasem
bywali jedyn mniejszoci religijn, niejako mniejszoci par exceltcc. Dopiero ostat-
nie) pojawi si nowy element: pastwo Izraela, w ktrym ydzi dominuj.
Po drugie, chrzecijastwo jest zasadniczo wsplnot wiaty, natomiast ydem si jest
z racji urodzenia. Co prawda dzieci chrzecijan przejmuj zazwyczaj religi rodzicw.
a z drugiej strony na judaizm te mona si nawrci i wej do wsplnoty Izraela, ale
rozrnienie ..wiara a urodzenie" ma skutki dotyczce kwestii kto z k i m miaby prowadzi
dialog? Stron chrzecijask reprezentuj czsto teologowie, ksia i pastorzy, a wic
profesjonalici i r I spraw wiary. W wypadku katolikw ksia maj te czsto pewien
mandat od swojej hierarchii. y d w reprezentuj za zwykle dziaacze ydowskich orga-
nizacji. Czasem s to rabini, ale rabin i tak nie jest odpowiednikiem ksidza. Czasem s
to osoby kompetentne, ale czasem mog to wrcz by biurokraci bez szczeglnych kwa-
l i l i k a c j i . Jakkolwiek brak kompetencji jest niedobry, brak symetrii jest nieunikniony.
Powody s nic tyle polityczne co zasadnicze. Z ydowskiego religijnego punktu widze-
nia wszyscy y d z i s na rwni partnerami w pizymieizu z Bogiem. Wiara jest w dialo-
gu chrzccijasko-ydowskim rzecz wan, ale y d o m , ktrzy maj kopoty z wiar
me mona odmwi prawa udziau.
Po trzecie, nic ma symetrii w widzeniu wanoci teologicznej drugiej strony. Dla
chrzecijan ydzi s zasadniczym punktem odniesienia, czci chrzecijaskiego su mx kre-
lenia. Z punktu widzenia ydw chrzecijastwo mogoby nie istnie. O ile chrzeci-
jastwo definiowao si w pewnym sensie w przeciwstawieniu do judaizmu, o lyle judaizm
nigdy si nie okrela j u k o a n ty c h rzecij u s t w o. Mona docenia wano chrzecijastwa,
a take uznawa, e chrzecijastwo wpyno na rozwj religii ydowskiej. Pozostaje
mimo 10 brak fundamentalnej potrzeby odnoszenia si do chrzecijastwa. W tym samym
sensie dla chrzecijastwa mgby nie istnie islam, a dla katolicyzmu - protestantyzm.

4. D y s p r o p o r c j a m o t y w w

W kontaktach chrzecijan z ydami - tzn. z ydami jako ydami, a nie po prostu z lud-
mi, z ktrymi maj wsplne sprawy, a ci okazuj si by ydami - najczciej pojawiaj
si oczekiwania teologiczne. Nawet, gdy celem nie jest ju ch okazania wyszoci
wasnej wiary co przez wieki byo zasadniczym motywem debat - dalej chrzecijanie
oczekuj czego na paszczynie religijnej. ydzi natomiast rwnie wtedy, gdy spo-
tykaj si z chrzecijanami jako chrzecijanami - znacznie czciej chc podejmowa
kwestie historyczne i spoeczne. Chrzecijanie oczekuj wyjanienia wasnych korzeni
religijnych, ydzi - ujawnienia roli Kocioa w propagowaniu antysemityzmu. Chrze-
cijanie oczekuj wsplnego celebrowania wiary. ydzi raczej polepszenia swojej doli
w spoeczestwach chrzecijaskich. Rwnie wtedy, gdy nie d/ do nawracania, chrze-
cijanie pragn zrozumie tajemnic ur/uecnia Jezusa przez ydw. ydzi usiuj uzyska
wyjanienie swoich dowiadcze ycia w wiecie zdominowanym przez chrzecijastwo.

Powysze przeciwstawienia nie zawsze s tak ostre. Stanowi jednak tlo obecnego
dialogu. Nawet ci chrzecijanie, ktrzy nie chc pamita przeszoci, muszej przyzna,
ze nad obecnymi kontaktami wci dominuje historia, bolesna czsto historia relacji
chrzecijasko-ydowskich

5. Koci wobec y d w

Przez stulecia Koci chcia nawrci ydw. Zarazem oskara ich o zatwardzia-
o; i trwanie przy Bogobjstwie, o ktre winiono wszystkich ..zatwardziaych" ydw.
Decydowa mia stosunek d o Jezusa, co dla ydw zawsze brzmiao niezrozumiae, bo
osoba Jezusa z punktu widzenia judaizmu jest czym zdecydowanie drugorzdnym.
Porwna to mona z ocz.ywi.stym faktem, c prorok Mahomet, posta najzupeniej za-
sadnicza dla muzumanw, jest nieistotny dla chrzecijan i ydw.
Praktyczny stosunek rzdzcych chrzecijan do ydw wynika z tradycyjnego nau-
czania Kocioa sformuowanego m.in. przez w. Augustyna. Wedle niego ydzi zasu-
guj na mier, bo odrzucili Jezusa. Maj jednak jak Kain wdrowa po wiecie jako
..wiadek swego grzechu i naszej prawdy", t / n . prawdy chrzecijastwa. Std wywodzi
si zapewne obraz yda wiecznego tuacza. y d z i byli wic potrzebni, byli y w y m i
.wiadkami autentycznoci wydarze biblijnych, a zarazem im gorzej si im wiodo tym
bardziej widoczny mia by ich bd. Przeladowania y d w miay wic podbudow
teologiczn. Nie miay jednak prowadzi do wyeliminowania ydw, a jedynie do sta-
ego przypominania wszystkim, gdzie jest ich miejsce. ydzi podlegali ochronie przed
zbytnimi przeladowaniami. Nie oznaczao to jednak nigdy jakiegokolwiek uznania teo-
logicznego, tzn. dopuszczenia myli o prawomocnoci ydowskiej religii.
Koci wycznie w sobie upatrywa dziedzica Boych obietnic. ydzi odrzucajc
Jezusa zostali odrzuceni przez Doga. Wicej - zostali przez Boga przeklci.

6. / m i a n a teologicznego obrazu y d w

/.mianu chrzecijaskiego obrazu ydw nastpia po drugiej wojnie wiatowej. Wy-

daje si, c gwnym bod/eem bya wanie wojna, a raczej wojenna Zagada ydw.
Wywoaa ona wstrzs u przewodnikw Kociow i u rzesz wiernych na Zachodzie
Furopy i w Ameryce. Trzeba doda, c w Polsce czy nas wschd od Polski ten szok nie
mia miejsca. Krajobraz si zmieni, bo ydzi zniknli wanie tu, ale refleksja nad t y m
nie przysza prdko. Ch*> niektre rodowiska katolickie podjy zadanie przewarto-
ciowania stosunku do ydw, wikszo oraz hierarchia zaja si raczej ustalaniem
stosunku do komunizmu, w tym do ydokomuny". Gdy teologowie protestanccy i ka-
toliccy rozpoczli proces przemylenia stosunku do ydw, nie byo w t y m oficjalnego
znaczcego wkadu polskiego. Dokumenty przedstawicieli kociow protestanckich a po-
tem owiadczenia episkopatw USA. Austrii. Holandii. Francji i innych krajw zachodnich
nie miay odpowiednika w Polsce a do czasw Jana Pawa II. Kocioy prawosawne
niewiele uczyniy a. do dzi.

Przeom zosta wyraony przez II Sobr Watykaski. Rozpoczo to proces, ktry

wci nabiera rozpdu. Po 30 latach atmosfera jest zupenie inna ni przed wojn. Anty-
semityzmem nie wypada si ju szczyci. Nawet ludzie, ktrzy postrzegaj wiat w czysto
antysemickich kategoriach uwaaj, c powinni przeczy, c s antysemitami. (Dobrym
przykadem jest ks. Jankowski z Gdaska).
Antysemityzm ma oczywicie rne rda. Recz w tym. c teologiczne rda anty-
semityzmu zostay podwaone lub cakowicie usunite. Oglny sens zmian mona stre-
ci tak: ydzi s nadal mili Bogu.
ydzi nie s juz uznawani za winnych Bogobjsiwa. Wbrew dawniejszemu pogldo-
w i . e krew Jezusa spada na wszystkie pokolenia ydw, a do koca wiata (Oryge-
nes). win za ukrzyowanie widzi si w niektrych ydach wczesnych, a take, zgo-
dnie z dawn tradycj i sformuowaniem Soboiu Trydenckiego - we wszystkich grze-
sznikach. te chrzecijanach.
Po dtugie. ydzi nie s widziani jako pr/eklci. cigani Boym gniewem. Antysemi-
tyzm jest potpiony i wrcz nazwany grzechem
Po trzecie, uznaje si, e judaizm jest yw wiar, a nie przeytkiem, w y n i k i e m nie-
potrzebnego uporu. Wierno ydw jest g<dna szacunku, bo ydzi pozostaj narodem
wybranym. Wybrani na zawsze, bo wieczne i nicod woane jest przymierze z Bogiem.
Odchodzi si <! teologii opisujcej zastpienie ydw przez Koci Widzenie Kocio-
a jako ludu Boego nie niweluje ydowskiego przymierza.
Dla katolikw najbardziej znaczcym dokumentem jest deklaracja soborowa Nosira
A eta te. pkt 4. Zawiera ona gwne tezy nowej teologii. Cho nie jest szeroko znana
wrd zwykych katolikw, jej wpyw jest widoczny wszdzie, rwnie w Polsce. Bya
naprawd przeomem. Nowa teologia jest zaprzeczeniem starej.
Powrt do ydowskich rde oznacza te odkrycie, ze Jezus by ydem, podobnie
jak prawie wszystkie postaci Ewangelii. Daleko jeszcze do penego ujawnienia si kon-
sekwencji teologicznych takiej postawy. To budzi zainteresowanie judaizmem w duchu
szacunku, a nic polemiki. Wedug sw Jana Pawia H: ..Spotykajc Jezusa, spotyka si
judaizm." Oraz. e - jak powiedzia w rzymskiej synagodze w I9K6 ydzi to starsi
bracia1* w wierze.

7. ydzi wobec chrzecijastwa

ydzi nigdy nie mieli szczeglnej poir/eby mwienia o chrzecijanach (Jdy okazao
si. e Koci z sekty mesjanistyczncj stal si zasadniczo instytucj pozaydowsk.
ydzi zaczli na patrze tak jak na inne religie pogaskie. Nie dziwiy elementy ocenia-
ne jako bawochwalcze (Jezus jako Rg) i polileistyczne (Trjca). ydzi, ktrzy przy-
czali si do Kocioa byli uznawani /a heretykw. Jednak chrzecijanie nieydowskiego
pochodzenia nie byli heretykami. Bawochwalstwo byo grzechem tylko dla y d w .
ydom byo atwiej o lolcrancyjiio. bo chocia tradycja ydowska nie mniej ni chrze-
cijaska przypisuje sobie posiadanie peni objawienia, to jednak nie wymaga od wszyst-
kich nawrcenia. Upraszczajc mona powiedzie, e judaizm wymaga wicie od ydw,
a od innych tylko tego, by byli porzdnymi ludmi.
W dawnych czasach ydzi nie myleli pochlebnie o chrzecijastwie i wymiewali
jego dogmaty (np. poczcie z dziewicy, zmartwychwstanie). To mc ulego zasadniczej
zmianie, cho coraz wicej jest ydw, ktrzy dobrze znaj chrzecijastwo i traktuj
je z szacunkiem. Brak uznania nigdy nie oznacza jednak, e ydzi musieli widzie
chrzecijan jako skazanych na potpienie wieczne.
luz w redniowieczu, w okresie, gdy chrzecijaska teologia trzymaa si zasady, ze
poza Kocioem nie ma zbawienia, wybitne ydowskie autorytety doceniay chrzeci-
jastwo j a k o krok poza pogastwo, podstaw do uzyskania ycia wiecznego. Niektrzy
rabini szli dalej. Rabhenu Tam w X I I w. naucza, ze chrzecijanie i ydzi czcz tego
samego Boga. kady na waciwy sobie sposb. Rozstrzygn wic. wbrew Majmonide-
sowi. c chrzecijanie nic s bawochwalcami. Sam Majmonides. ktry czystszy mono-
teizm widzia w islamie, ceni jednak szczeglnie wanie chrzecijastwo: pozwala na
studiowanie l o r y razem z chrzecijanami, ale nie z muzumanami. Jeszcze dalej po-
szed Menachem Ilamciri. ktry yl na przeomie X I I I i X I V w. w Prowansji. Nic jest
zapewne przypadkiem, c rozwin on swoje nauki w otoczeniu, w ktrym panoway
dobre stosunki pomidzy rnymi grupami spoecznymi. Wedug niego i chrzecijanie,
i muzumanie to ..narody p<xileglc zasadom religii", tzri. prawdziwej religii. I jedni, i dru-
dzy zaliczaj si do moomcistw, ktrzy mog nalee do sprawiedliwych jx>rd narodw.
Jeszcze bardziej inki u y w i styczne podejcie proponowali niektrzy rabini w pniej-
szych stuleciach
Istnieje wic argumentacja nakazujca jxxlcjcie z szacunkiem do drugiej strony nawet
w pismach z. krgu tradycyjnej ortodoksji ydowskiej z dawnych stuleci". Nic da si tego
powiedzie o dawnych autorach chrzecijaskich. Jednak obecnie, gdy dialog z ydami
zyskuje coraz powaniejszych rzecznikw po stronie chrzecijaskiej, tradycyjni ydzi
nie s skonni do dialogu z. Kocioem. Nic s do tego skonni rwnie bardzo liczni
ydzi nietradycyjni. Dlaczego?

8. Powody rezerwy y d w wobec dialogu

Bardzo tradycyjni ydzi, na przykad chasydzi, uwaaj czsto, e w sferze teologii

nic si nie zmienio od czasw redniowiecza. Pomijajc wspomniane j u wyej opinie
takie jak Rabbenu Tama, uwaaj e chrzecijastwo zawiera elementy bawochwalcze
a kult witych obrazw przeczy przykazaniu o nieoddawaniu czci podobiznom. Dlate-
go kontakty wchodzce w sfer religii s dla nich niedopuszczalne.
ydowscy rzecznicy dialogu nie neguj przytoczonych zarzutw. Proponuj zamiast
tego ich pominicie. Jeli chrzecijanie wierz w prawdziwego Boga, t/n. Boga Izraela,
praktykujc to w sobie waciwy sposb, to naley si z tego cieszy nawet, jeeli czy-
ni przy okazji co. co dla y d w jest nie do przyjcia. Tezy sprzeczne z. teologi
ydowsk potraktowa mona j a k o niezrozumiale dla ydw prywatne przekonania
chrzecijan, o ktrych si nie dyskutuje, lak mona rozumie postulat lidera nowoczc
sncj ortodoksji r. Dowa Solowiejczyka. ktry jednak zakazywa wszelkich kontaktw
teologicznych. Dla mnie ozneza to tylko tyle. c naley powstrzymywa si ix! dyskusji
na temat osoby Jezusa, tzn. jego metafizycznego statusu.
Jednym z. najpowszechniejszych powodw niechci ydw do dialogu jest uraz z po-
wodu antysemityzmu. Jest faktem, e chrzecijastwo stworzyo yzn gleb dla anty-
semityzmu. Przez w i e k i nauczano pogardy wobcc ydw. ydzi byli utosamieni ze
zdrajc Judaszem, natomiast inni apostoowie jako nie byli ydami - tak wanie przedsta-
wiani s nieraz w dekoracjach kocielnych. Podobnie byo w przedstawieniach pasyj-
nych; jest nadal * niektrych nam wspczesnych. ydzi siaj si nie tylko zoczycami,
ale wrcz wcielonym diabem.
Przez stulecia zarzucano ydom mordowanie dzieci na mac. To nie tylko niepraw-
da, ale i z perspektywy judaizmu zupena bzdura. M i m o to wierzono w to powszechnie.
Oskarenie o mord rytualny te siga czasw pogaskich, ale jego uporczywo wynika
chyba z funkcjonowania wyobrani uksztatowanej pr/cz sceny ewangeliczne: zabijanie
dzieci miaoby by zastpczym powtarzaniem mordu, ktry nic uda si Herodowi, i to
akurat na Wielkanoc, kiedy Jezus zgin, i to wanie przez spadkobiercw tych. ktrzy
mieli krzycze; krew jego na nas i na dzieci nasze".
Nie da si wic unikn pytania o antysemityzm chrzecijaski. Nieraz, si mwi, e
antysemityzm jest z istoty swej niechrzecijaski. M i o to sysze. Wiem, e wyraa to
dobr wol. Wiem. e stoj za tym pogldem powane racje. Trudno jest jednak przezwy-
cizy fakt (zauwaony przez. Rmila Fackenheima), e wrd antysemitw s chrzecija-
scy wici. To dlatego nie jest pewne, e antysemityzm chrzecijan nic by antysemityzmem
chrzecijaskim.
Niezalenie od dokonujcych si niezmiernie pozytywnych przemian jest faktem, e
historyczny bilans antysemity/mu chrzecijan jest jednoznaczny. Obecni ydzi s potom-
kami ollar. chrzecijanie - potomkami przeladowcw. Nic zaczyna si dialogu z rw-
nych pozycji.
ydowski zwolennik dialogu odpowiedzie moe, e wie jak powane i szcz.crc s
chrzecijaskie wysiki, aby przezwyciy tradycj pogardy wobec ydw. Dla wielu
modych ludzi, rwnie w Polsce, szacunek dla ydw i judaizmu jest czym oczywis-
tym. Jest to kolosalna zmiana, ktrej mog nie dostrzega ydzi odizolowani od prze-
mian wiadomoci chrzecijan - jak na przykad w Izraelu - albo ydzi zbyt obolali, eby
to przyj. Zastrzeenia wynike z ura/u z powodu iriurnfalizinu chrzecijan i krzywd
ydw nie mog decydowa. Za atwo przeksztacaj si bowiem w to, co r. I.eon Kle-
nicki okrela jako triumfalizm blu"
Najpowszechniejsze zastrzezenie ydw wobec dialogu to podejrzenie, e prawdzi-
w y m ukrytym celem chrzecijan jest nawrcenie ydw. Nadal spotyka si odamy pro-
testanckie. ktre aktywnie nawracaj ydw. Dla czci z nich jest to wrcz naczelny
motyw dziaania. Niektre ukrywaj si pod mask ..ydw mesjaskich".
Uniknicie choby cienia zagroenia prozelityzmem jest rzecz najzupeniej podsta-
wow dla praktycznie wszystkich ydw poczuwajcych si do ydostwa, tak religijne
go jak i ktrej ze wieckich wersji ydowskiej tosamoci.
ydowski zwolennik dialogu nie jest jednak zraony. Trudno mu wyrokowa jakie
bd cele Kociow w przyszoci. Wie jednak z dowiadczenia, e chrzecijanie,
ktrzy chc dialogu, cakowicie porzucili myl o nawracaniu ydw, a nawet s prze-
konani. e i dawniej byo to niesuszne. Ja nic mam wtpliwoci, e moi chrzecijascy
przyjaciele s szczerzy.

9. Cele dialogu

Chrzecijastwo nie jest moe potrzebne nam. ydom, ale jest przecie rozgasza-
niem po krace wiata poj zawartych w ydowskim Pimie: prawd o Stwrcy, o Jego
Przymierzu z Izraelem, o Jego trosce o ludzi, o Jego wymaganiu posuszestwa przyka-
zaniom, o Jego obietnicy odkupienia, ktre obj ma cay wiat, gdy ,.Pan bdzie jeden
i Imi Jego jedno." Dlatego z perspektywy teologii ydowskiej chrzecijastwo moe
by widziane jako potrzebne wiatu. Jako misja nie wobec ydw, ale wobec wiata.
 Co jest celem dialogu? Nie chodzi o uzgodnienie wszystkich tez. szczeglnie tych.
ktre dotycz statusu Jezusa. Na pewno nic chodzi o stworzenie nowej religii.
Celem oglnym jest stworzenie przez chrzecijan teologii judaizmu, a przez ydw
teologicznej wizji chrzecijastwa tak. aby byo to zgodne z wasn tradycj a zarazem,
by druga strona nie widziaa swojego obrazu jako paskiej karykatury.
Dla tych. ktrzy uczestnicz w dialogu chrzecijasko-ydowskim jasne jest te. e
prowadzi on do tego. by ydzi stali sie lepszymi ydami, a chrzecijanie lepszymi
chrzecijanami.

Przymierze Nowe odnajduje w Starym swoje korzenie. O ile za Stare

moe odnale w Nowym swoje spenienie, to jest oczyivicie sprawa
Ducha witego. My, ludzie, staramy si temu tylko nie przeszkadza.

Ten niezwyky nard w dalszym cigu wsi w sobie znamiona owego

Boego wybrania. Kiedy powiedziaem o tym zv rozmowie z pewnym
politykiem izraelskim, ktry chtnic si ze mn zgodzi. Doda tylko:
Gdyby to mogo mniej kosztowa"... Istotnie, Izrael zapaci wysok
cen za swoje wybranieMoe sta si przez to bardziej podobny do
Syna Czowieczego, ktry wedug ciaa by rwnie synem Izraela,
a dwutysiczna rocznica Jego przyjcia na wiat bdzie take witem
dla ydw.
Jan Pawe II, Przekroczy prg nadziei
 Jestem ydem od J e z u s a "

- rozmowa z ksidzem
dr. R o m u a l d e m J a k u b e m W e k s l e r - W a s z k i n e l e m .

Kv. <lr Romuald Jukub W c I u l c r - W u i l t J w l - ur w 194.1 r. w rodzinie ydowskiej, ocalony przed Holo-
caustem. wychowany w polskiej rodziriC katoCidckj. ordownik dialogu midzy Polotom: J ydami ot ar
chr<cijari.iwa 7 judaizmem; pracownik naukowy Katedry Metafizyki KUL. autor Genezy iHizjtynnej mela-
fizyk/ BergsoKa (Lublin 19S6) ocaz aitykduw w cisopu:nKh fi Piwnych i poufilazoftcznycl), znawca
filo/otii aryfttttclr&owftko-icholatiyc/jicj, lilo/ofii francuskiej (II Berg>on> ora/ filozofii ydowskiej. wyka-
dowca antropologii filozoficznej.

Jacek Wojtyslak: Zacznijmy od pro- wreszcie nauczanie Prorokw, to wszys-

blemu genezy chrzecijastwa. Mwi tko, zgodnie z optyk chrzecijask,
si, e schizmy byy niejako skanda- znalazo swoje wypenienie w . J e z u s i e
lami" wewntrz chrzecijastwa. Czy z Nazaretu, ktry wyranie mwi, i nie
chrzecijastwo wic nie jest skanda- przyszed znie Prawa, ani Prorokw;
lem wewntrz judaizmu? Jaki jest sto- przyszed v/ypeini. Ot takie wypenie-
sunek do siebie tych dwch wielkich nie, ktrego niejako zwieczeniem stao
monoteizmw w czasach pocztkw si ukrzyowanie, zgorszyo Synago-
chrzecijastwa? g; i poniekd nie mogo nie zgorszy.
Ks. R. J. Weksler-Waszkinel: Wola- Jan Pawe II w Przekroczy prg na-
bym przyy/oa wprzdy termin zgor- dziei piknie o tym pisze, i Bg w Jezu-
szenie". w. Pawe, w jednym ze swo- sie Chrystusie tak bardzo zbliy si
ich listw pisze, i J e z u s Chrystus jest d o czowieka, e czowiek tej bliskoci
zgorszeniem dla ydw, a gupstwem ju nie wytrzyma, zacz protestowa.
d!a pogan"; dodajmy - zwaszcza Chrys- To byo wanie zgorszenie Synagogi:
tus ukrzyowany! Bg ukrzyowany, sponiewierany, umie-
rajcy; tego Synagoga przyj nie mo-
Przymierze Boga z A b r a h a m e m i jego
ga; Bg nie ma adnego syna; O n jest
p o t o m s t w e m , a p o t e m dzieje o w e g o
jeden i jedyny, najwitszy, najdosko-
potomstwa. Ludu Wybranego, prowa-
nalszy.
dzonego przez Patriarchw, Mojesza.
O Bogu jedynym, nawitszym i naj-
doskonalszym, nauczali rwnie ucznio-
wie Jezusa, ale oni - za spraw Du-
cha w i t e g o - uwierzyli w Jezusa.
Po Jego Zmartwychwstaniu i po Ze-
saniu Ducha w i t e g o nauczali w sy-
nagogach, e J e z u s jest Mesjaszem,
S y n e m B o y m , Odkupicielem. Pow-
sta konflikt, tozdarcie. Rozdarcie sta-
wao si skandalem, g d y rozpoczo
si przeladowanie uczniw Jezusa ze
strony Synagogi - ukamienowanie w.
Szczepana, potem laki s a m los spo-
tka w. Jakuba Apostoa, pierwszego
biskupa Jerozolimy.
Nie sposb nie n a p o m k n przynaj-
mniej. o d w c h wojnach ydowskich.
Postawa jak zajli w czasie tych wo-
jen ci. ktrych w Antiochii po raz pierw-
szy nazwano chrzecijanami - a wic
wyznawcy Jezusa Chrystusa - juz bar-
dzo wyranie oddalaa od siebie Sy-
nagog i Koci. Kiedy z kolei chrze-
cijastwo stao si - od czasw cesarza
Konstantyna - oficjaln religi cesars-
twa, chrzecijanie odpacili z nawizk
wrogoci do judaizmu. Kres temu skan-
dalowi kadzie, m a m nadziej, nauka
II Soboru Watykaskiego.
Jaki s t d wniosek? Jeeli czego nie
moesz zrozumie, jeeli co ci na-
wet gorszy w tym, co drugi naucza, w
c o wierzy, to trzeba z nim rozmawia,
spiera si, ale nie w o l n o ci podnosi
na niego rki. Prorok Izajasz naucza,
e drogi Boga nie s iudzkimi droga-
mi, ani myli Boga - ludzkimi mylami.
W o b e c Boga trzeba stan w poko-
rze. Nigdy pomidzy ludzkim rozumem
a Bogiem nie bozio adekwacjt, zrwna-
nia. Bg pozostaje Tajemnic. Co dla
zmysw niepojte niech dopeni wiara
w nas" - to sowa jednego z najwi-
kszych nauczycieli Kocioa, w. To-
masza z Akwinu. W modlitwie, ktrej
uczy si dziecko przystpujce do
Pierwszej Komunii w., a uczy si jej
nie tylko na t jedn okoliczno, m-
wimy: Boe. cho Ci nie pojmuj, jed-
nak nad wszystko miuj".
Rozdarcia, schizmy, herezje rodz zgor-
szenia i staj si skandalem, gdy czo-
wiek mwi: ja m a m prawd, ty jej me
masz". Rozpoczyna si nienawi, woj-
ny. w z a j e m n e mordowanie i to wszys-
tko pono w imi Boga. W rzeczywi-
stoci postawa wzajemnej nienawici,
czy jeszcze gorzej - wzajemnego mor-
dowania. z Bogiem Abrahama, Izaa-
ka, Jakuba - z J e z u s e m Chrystusem,
jednorodzonym S y n e m Boga - nie m a
nic wsplnego. S to z a w s z e skutki
ludzkiej zarozumiaoci, braku pokory
wobec Prawdy.
J.W.: Czy w stwierdzeniu, e ydzi
nie mogli rozpozna Jezusa, nie ma
determinizmu?
Ks. R. J. Weksler-Waszkinel: W re-
lacji czowieka z Bogiem - kadego czo-
wieka - nigdy nie m a adnego deter-
minizmu. Nie byo g o te w relacji
Boga z jego Ludem. Abraham zosta
wezwany, a b y wyszed z ziemi s w e g o
ojca i poszed tam, gdzie w s k a e mu
Bg. Nie musia posucha. A jednak
posucha i zawierzy Bogu. J a k u b mo-
cuje si z Bogiem, wychodzi z tego ze
zwichnitym biodrem, otrzymuje imi
Izrael, co znaczy - walczy z Bogiem.
Nie byo zatem rwnie adnego de-
terminizmu w tym. e wikszo y-
dw nie uwierzya w Jezusa. Natomiast
stwierdzenie, ze ydzi nie mogli roz-
pozna Jezusa jest absolutnie faszy-
we, albowiem to przecie wanie ydzi
Go rozpoznali. Inn kwesti jest, czy
ci. ktrzy rozpoznali, uczynili to za po-
moc swoich wasnych si? W kadym
razie zarwno 12 Apostow, jak i in-
nych 72 uczniw, ktrych wybra Jezus
i wysa, aby nauczali, byli to wycznie
ydzi. W wieczerniku, podczas Ostat-
niej Wieczerzy, nie byo nikogo oprcz
ydw: dokadnie tak samo byo pod-
czas Zesania Ducha witego. ydem
by Aposto Narodw - w. Pawe! To
ydzi zanieli nauk Jezusa d o pogan.
Wanie Piotr i Pawe nieli Ewangeli
d o pogaskiego Rzymu. Koci sta-
wa si powoli Ecclesia ex gentibus;
pierwszy Koci - ten w Jerozolimie
- by wycznie Ecclesia ex circumci-
sione.
Natomiast jesl prawd, ze ci wszyscy
ydzi, ktrzy uwierzyli w Jezusa, mu-
sieli w sobie samych przej gbok
transformacj. Wiara w Jezusa stawia-
a ich poza judaizmem: chocia oni sami
nie byli w peni tego wiadomi, przy-
najmniej na p o c z t k u . J e z u s swoim
nauczaniem budzi sprzeciw: by i jest,
znakiem sprzeciwu". Posannictwem
Izraela byo goszenie prawdy o jedy-
nym Bogu, stwrcy nieba i ziemi. Wia-
ra i tradycja judaizmu nie moga wic
przyj Jezusa-Mesjasza: Jednorodzo-
nego Syna Boego. Cay dramatyzm
sytuacji przedstawi c h y b a najpeniej
w swojej Ewangelii w. Mateusz. Poj-
many J e z u s staje przed najwyszym
kapanem. Kajfaszem i ten stawia py-
tanie: Poprzysigam Ci na Boga y-
w e g o , p o w i e d z nam: Czy Ty jeste
Mesjasz, S y n Boy?" A kiedy Chry-
stus udzieli o d p o w i e d z i twierdzcej.
Kajfasz na znak oburzenia rozdar swo-
je szaty i rzek: .Zbluni. Na c n a m
jeszcze potrzeba wiadkw? Oto teraz
syszelicie blunierstwo". Wypowie-
dziane przed Kajfaszem sowa Jezusa
wydaway si jeszcze wikszym blu-
nierstwem, kiedy sponiewierany kona
na krzyu; kiedy z wysokoci krzyza
wypowiedzia sowa: Boe mj, Boe
mj. czemu mnie opuci? To rzeczy-
wicie dla w y z n a w c w judaizmu byo.
i jest. bardzo trudne d o zaakceptowa-
nia. Mesjasz, ktry mia wybawi Izrae-
la. umierajcy na krzyu? Jak niewolnik?
Umierajcy Bg? Nie, to niemoliwe!
Ale, chocia przepdzano Apostow,
w s a d z a n o ich do wizie, to przecie
i wrd nauczycieli judaizmu byli i s
ludzie otwarci na Tajemnic, ktr jest
Bg. W Dziejach Apostolskich m a m y
opis zdarzenia, kiedy to uwiziono Apos-
tow, i w w c z a s Gamaliel. faryzeusz,
uczony w Prawie, apelowa przed Sen-
hedrynem, a b y Ich wypuci; mwi:
Jeeli b o w i e m od ludzi pochodzi ta
myl czy sprawa, rozpadnie si. a je-
eli rzeczywicie od Boga pochodzi,
nie potraficie ich zniszczy i m o e si
c z a s e m okaza, ze walczycie z Bo-
giem". I Autor Dziejw Apostolskich do-
daje: Usuchali go n .
Wspaniaa, pikna postawa. Uszano-
wa drugiego w jego odmiennoci, w
jego innej wierze, majc wiadomo,
e Bg pozostaje Tajemnic.
Bg szanuje ludzk wolno. Gdy po-
niewieram drugiego czowieka, nie sza-
nuj jego wolnoci, nie szanuj Boga.
Wszelkie fundamentalizmy, postawy
integrystyczne s wielkim ziem. J e z u s
ratuje i przemienia ycie niewiasty przy-
apanej na grzechu. Nikogo nie zabija,
umiera z mioci d o czowieka. By
wiadkiem Jezusa, to najpierw i prze-
de wszystkim kocha drugiego czo-
wieka; nie tylko swoich przyjaci, rw-
nie wrogw: Miujcie nieprzyjaci'/
wasze. Dobrze czycie tym, ktrzy was
nienawidz".
J. W.: Gdyby sprbowa wzu si w
psychik takiego zwykego wyznawcy
judaizmu, jakim by Piotr - prosty ry-
bak... Taki czowiek by rozdarty, cho
prbowa sobie wytumaczy w jaki
sposb to, co widzi. Staje przed nim
syn cieli i mwi, e jest Mesjaszem,
Synem Boym. Przecie to dla zwy-
kego yda byo blunierstwo.
Ks. R. J. Weksler-Waszkinel: Psy-
chiczny portret w. Piotra Apostoa jest
v/ Ewangelii dosy wyranie zarysowa-
ny. Syszymy J e g o wyznania, ktrych
do koca - jak si okazuje - nie rozu-
mie; skada przyrzeczenia, kire w
konfrontacji z rzeczywistoci przera-
staj Jego siy.
Prosz jednake zauway, ze Pan Je-
zus nigdy nie powiedzia swoim ucz-
niom. czy komukolwiek: musicie uwie-
rzy. e j e s t o m Mesjaszem, S y n e m
Boym! Takiej wypowiedzi nie zanoto-
wali Ewangelici. J e z u s pyta swoich
uczniw, co ludzie o Nim sdz; za-
pyta te wprost Apostow: A wy za
kogo Mnie uwaacie?" I wwczas to
Piotr wyrwa si: Ty jeste Mesjasz.
Syn Boga ywego." Czy Piotr rozumia
w peni to. c o mwi? Prawie niczego
nie rozumia! Mesjasz, wedug Piotra
- tak myla kady yd - mia wyzwoli
Izraela, wypdzi rzymskiego okupanta,
przywrci wietno s w o j e m u ludo-
wi. I dlatego gdy J e z u s zacz mwi
o zbliajcym si cierpieniu, o swoim
w a s n y m ponieniu i mierci, tene
Piotr, mylc pewnie, ze to jaka po-
myka, bierze J e z u s na bok, i poczy-
n a Mu robi wyrzuty: .Panie, niech Ci
Bg broni! Nie przyjdzie to nigdy na
Ciebie." A Jezus? Bardzo m o c n e so-
w a usysza w odpowiedzi Piotr: .Zejd
m i z oczu. szatanie! Jeste mi zawa-
d, bo nie mylisz o tym, c o Boe. ale
o tym, c o ludzkie." Ostro strofowany
Piotr mg poczu si uraony. Mg
odej. Nie odszed. Najprawdopodob-
niej dopiero wtedy zrozumia, e wy-
znajc w Jezusie Mesjasza, wypowie-
dzia co. czego do koca nie rozumia.
Dopiero przeywajc gorycz tak ostre-
go upomnienia zda sobie chyba spra-
w ze sw Jezusa skierowanych do
niego, gdy wyzna w Jezusie Mesja-
sza. Syna Boego: ..Bogosawiony je-
ste, Szymonie, synu Jony. Albowiem
nie objawiy ci tego ciao i krew, lecz
Ojciec mj, ktry jest w niebie". Kiedy
te sowa sysza po raz pierwszy, pew-
nie by tak d u m n y i szczliwy zara-
zem, e nie wszystko dotaro do j e g o
wiadomoci. Niejednokrotnie zreszt
Piotrowi wyryway si s o w a , ktrych
ciaru nie potrafi potem unie. Do-
wiadczy tego chyba najbardziej bole-
nie, gdy ju po pojmaniu Jezusa, wy-
par si Go na dziedzicu Arcykapana,
chocia przedtem zapewnia: ..Choby
si wszyscy Ciebie zaparli, ja si Cie-
bie nie zapr". Ale, w moim osobistym
odbiorze, najwicej powiedzia o sobie
Piotr, gdy ju zmartwychwstay Chrys-
tus az trzykrotnie postawi mu pytanie,
czy miuje G o bardziej ni inni. Odpo-
wiedzia wwczas: Panie ty wszystko
wiesz, Ty wiesz, ze Ci kocham". C
kryo w sobie to - wszystko? Na pew-
no zar autentycznej mioci, ale i al,
i wstyd z p o w o d u wasnej miakoci.
Pokora wobec Prawdy! Sw. Piotr nie
rozumie do koca, ale wyznaje. To. co
wyznaje, jest d a r e m , ask. Do tego
nie doszed Piotr s w o i m rozumem, to
ju byo dotknicie Boej Mioci.
Podobnie jest z kadym z nas. Uczci-
w o wobec siebie s a m e g o w y m a g a ,
aby nasz wiar przepuci przez filtr
rozumu. Tam gdzie nadal nie rozumie-
my, moemy - nie musimy - powie-
dzie: wierz. Jeeli chcemy i wyzna-
jemy wiar, bez Boej aski byoby to
niemoliwe.
Byli wic tacy ydzi, ktrzy przyjli
ask wiary, uwierzyli w Jezusa. Je-
mu powicili s w o j e ycie. Chocia
niejednokrotnie owa wiara bya twar-
dym kamieniem, na ktrym trzeba byo
oprze swoj gow. Byli i tacy - i tych
bya, i jest wikszo - ktrzy nie uwie-
rzyli. Dlaczego? Nie otrzymali aski,
wzgardzili ni? Tajniki ludzkich sumie
pozostawmy Temu, Ktry Jest! Tylko
O n - Pan ludzkich s u m i e - zna je
najlepiej.
W pewnym m o m e n c i e historii chrze-
cijastwo znalazo si poza Synago-
g. Ale. kiedy Jezus gosi Kazanie na
Grze, nikt z zasuchanego tumu y-
dw nie przerwa; nie krzycza, e to
nie tak. Chonli J e g o sowa wypywa-
j c e z serca Biblii: . N i e sdcie, e
przyszedem znie Prawo albo Pro-
rokw. Nie przyszedem znie, ale wy-
peni". Czy my. chrzecijanie, ktrzy
wanie w tre tego Kazania powin-
nimy by szczeglnie wsuchani, nie
m a m y w tym wanie punkcie niczego
sobie d o wyrzucenia?
Sawomir urek: Odnosz wraenie,
e cay problem zwizany z dialogiem
chrzecijasko-zydowskim ley w tym,
e pojcie chrzecijan na tamat judaiz-
mu koczy si wraz z Ewangeli. Pro-
blem antyjudaizmu jest chyba proble-
mem ignorancji zwizanym z tym. i
nie ma powszechnej wiadomoci,
pewne wtki, jak mio nieprzyjaci,
pojawiaj si rwnie w refleksji kaba-
listycznej i talmudycznej.
Ks. R. J. Weksler-Waszkincl: Mio
bliniego jest przykazaniem Dekalogu,
zapisanym w ydowskiej Torze. Deka-
log - mwimy potocznie: Dziesi Przy-
kaza Boych - otrzyma, jak wszyscy
wiemy. Mojesz od Boga na grze Sy-
naj i przekaza ydom, ktrych prowa-
dzi przez pustyni do Ziemi Obieca-
nej. Z tego Ludu. Ludu Przymierza, czy
jak kto woli - Pierwszego Przymierza
- pochodzi Jezus Chrystus. ycie
i nauczanie Jezusa, a potem nauczanie
Apostow oraz Ich listy skadaj si
na ksig, ktr nazywamy Nowym Tes-
tamentem, czy Drugim Testamentem.
Nowy bez Starego - Drugi bez Pierw-
szego - jest niezrozumiay. Faktem jest
rozdarcie pomidzy judaizmem i chrze-
cijastwem, ale nie ma przecie roz-
darcia w Bogu, nie ma rozdarcia w ob-
jawionym Sowie Boga, a wic w Biblii.
Nie ma, dla chrzecijanina, rozdarcia
midzy Starym i Nowym - pomidzy
Pierwszym i Drugim Przemierzcm. w.
Pawe pisa w licie d o Rzymian: Pa-
mitaj. e nie ty podtrzymujesz korze,
ale korze ciebie."
Niewtpliwie, ma p a n racj, jedn z
przyczyn konfliktw jest brak wiedzy,
a przede wszystkim, co podkrelaem
- brak pokory: zreszt, najczciej za-
rozumiao ma swoje rdo w braku
wiedzy. Omielam si twierdzi, e to
chrzecijanie, od czasw cesarza Kon-
stantyna, poczuli si zbyt pewni w dzie-
dzinie. ktra nie powinna bya ich zbyt-
nio interesowa. Papiee namaszczali
i koronowali krlw i cesarzy; sami -
w p e w n y m okresie dziejw, przeciez
jeszcze nie tak odlegym - nosili tiar
e (potrjn koron). Antyjudaizm zacz
uchodzi za postaw suszn. ydzi -
powiadano - mieli si nawrci; dla-
czego s wci tacy oporni? Nowy Tes-
tament koczy dzieje Starego. Chrze-
cijastwo jest nowym Izraelem Pojawia
si teoria zastpstwa. Zamiast wype-
nienia Prawa i Prorokw, o ktrym m-
wi Pan Jezus, pojawi si koniec.
Przecie, a d o II Soboru Watyka-
skiego. w Wielki Pitek, kiedy yd umie-
ra na krzyu, a umierajc modli si
.Ojcze przebacz im. bo nie wiedz, co
czyni", my, chrzecijanie, modlilimy
si za wci przewrotnych ydw" (pro
perfidis Judeis) powtarzajc wkoo, ze
to ydzi zamordowali Jezusa. J a k e
gboko antyjudaizm tkwi w doktrynie
Kocioa, skoro ksidz, chrzczc Zyda,
wymawia sowa: Horresce Judaicam
perfidiam. respue Hebraicam supersti-
tionem." Hebraica suporstitio - heb-
rajski przesd! Doprawdy nie m a m po-
jcia. o co tu mogo chodzi 9 Na temat
Talmudu napisano wiele bzdur. J e g o
zawartoci, a wic tego. co ydzi nazy-
waj Tor ustn - spisane nauczanie
najwybitniejszych rabinw - chrzeci-
janin nie musia zna. Ale tym bardziej
nie powinien by tym pogardza. Naj-
cenniejsz jednak dla w y z n a w c w ju-
d a i z m u bya. i jest. hebrajska Bibilia.
a wic to, co nazywamy Starym Testa-
m e n t e m . C z y b y w hebrajski prze-
sd to Prawo, albo Prorocy? Bo prze-
cie nie Psaterz, codzienna modlitwa
Kocioa!
Nienawi do ydw, ktrej objawem
najkrwawszym by hitlerowski rasizm,
nie miaa ju nic wsplnego z chrze-
cijastwem. Niestety, ta nienawi bya
starsza od hitleryzmu. To nie znaczy,
z e nie byo chrzecijan napominaj-
cych, e o w a wrogo, nienawi do
ydw jest czym bardzo niedobrym.
Np. w. Bernard z Clairvuax, podczas
wypraw krzyowych, wyranie mwi:
Kto uderza w yda, uderza w Jezu-
sa". Nie byo. niestety, tych gosw zbyt
wiele. Antyjudaizm w chrzecijastwie
by czym b a r d z o zym. Najlepszym
tego d o w o d e m jest al, skrucha, jak
wyrazi Koci na II Soborze Waty-
kaskim. W Deklaracji Soborowej, Nos
tra aetato. czytamy: Koci |...j p o m
nc na wsplne z ydami dziedzictwo
opakuje - nie z p o w o d u pobudek po
litycznych, ale p o d w p y w e m religijne
mioci ewangelicznej - akty nienawici
przeladowania, przejawy antysemityz
mu. ktre kiedykolwiek i przez kogo
kolwiek kierowane byy przeciw ydom'
Dla mnie zacytowane sowa s bar
dzo cenne. Bardzo bym pragn, aby
stay si czym wicej ni deklaracj
Jestem ydem; dzieckiem, a waci
wie - n i e m o w l c i e m Holocaustu, bo
urodziem si w 1943 r. Od 1966 r. jes
tem katolickim ksidzem i dzi w i e m
e idc d o Seminarium Duchownego
a potem przyjmujc sakrament Kap
astwa. speniem co. z czego an
na moment nie zdawaem sobie spra
wy. Kiedy byem maym chopcem, prze
z y w a n o mnie: yd*, ydowski p o d
rzutek". Bardzo si tym przejmowaem
Pakaem po ktach. Zupenie nie by
em podobny d o swoich polskich Ro-
dzicw. W gowie roiy si przerne
myli. Poniewa jednak byem bardzo
kochany przez tych, ktrzy uratowali
mi ycie, nie wierzyem, e mog nie
by moimi Rodzicami. Myl, ze mg
bym by ydem, odrzucaem od siebie
W Seminarium Duchownym uwiadomi
em sobie w peni, e Jezus jest ydem
e ydami byli wszyscy Apostoowie
Idc do wice kapaskich, mylaem
sobie: byoby c u d o w n i e g d y b y m na
prawd by ydem! O tym, e nim ak
tycznie jestem - pen prawd o moim
pochodzeniu - wyjawia mi moja wspa-
niaa polska Matka dopiero w 1978 r.
Wwczas dowiedziaem si znacznie
wicej, ni prawd o swoim pochodze-
niu. Okazao si. e argumentem, ktry
skoni moj polsk Matk, aby podj
ryzyko ratowania mi ycia, byy sowa
mojej rodzonej Matki; to moja rodzo-
na ydowska Matka - Batia miaa na
imi - pewnego dnia powiedziaa d o
mojej Matki polskiej: J e s t pani chrze-
cijank, wierzy pani w Jezusa. Prze-
cie O n by ydem. Niech wic pani
ratuje to ydowskie niemowl w imi
tego yda, w Ktrego pani wierzy. Kie-
dy ten may wyronie, zobaczy pani,
on bdzie ksidzem; bdzie naucza
ludzi". Dla mojej polskiej Matki, siowa
mojej Matki ydowskiej, byy apelem
d o Jej wiary. Ona rzeczywicie wierzy-
a w J e z u s a i zaryzykowaa. Dowie-
dziaem si o tym, kiedy byem ju 12
lat ksidzem; miaem 35 lat. Zupenie
nic o t y m nie w i e d z c , dotrzymaem
obietnicy zoonej przez moj rodzo-
n Matk; wypeniem niejako Jej te-
stament. To dla m n i e jest niesychanie
wane. J e s t e m ydem od Jezusa. O n
uratowa mi ycie.
J.W.: Moe wrmy jeszcze do wt-
ku genezy chrzecijastwa. Jeliby-
my spojrzeli na paszczynie czysto
teologicznej. Jakby ksidz odpar tego
rodzaju argument, ktry si pojawia.
Mwi on, ze istot chrzecijastwa jest
to, co przynosi Chrystus. Chrystus mu-
sia przyj w jakiej konkretnej kulturze,
przyszed jako wyznawca judaizmu. Mia
wic za sob pewien sposb mwie-
nia. pewien jzyk, pewn obyczajowo
itd. Natomiast jego przesanie jest prze-
saniem uniwersalnym, ponadkulturo-
wym. To. e chrzecijastwo narodzi-
o si wewntrz judaizmu, jest spraw
czysto przypadociow. To jest pro-
blem, na ile Objawienie chrzecija-
skie jest wpisane w kultur konkretne-
go narodu.
Ks. R. J. Weksler-Waszkinel: Bardzo
w a n a kwestia. Oczywicie, e istot
chrzecijastwa jest to. co przynosi
Chrystus, wicej - jest yjcy w Ko-
ciele Chrystus. Sdz jednak, i ge-
neza chrzecijastwa z judaizmu me
jest spraw, jak p a n to sformuowa
.czysto przypadociow". w. J a n w
swojej Ewangelii pisze, i Bg tak
umiowa wiat, e Syna Swego da.
aby kady, kto w Niego wierzy, nie umar,
ale mia ycie wieczne." Czy S y n Bo-
ga mg przyj w jakiej innej kultu-
rze, np. - Dalekiego Wschodu, albo w
kulturze Inkw? Pewnie tak. ale to nie
byby ju J e z u s z Nazaretu, urodzony
w Betlejem - Chrystus - co znaczy
Mesjasz. J e g o uczniw nie nazwano
by wic chrzecijanami. Prosz zau-
way. e ci wszyscy, ktrzy chcieliby
odizolowa chrzecijastwo od judai-
zmu, izoluj je od caego dziedzictwa
- od wiary Abrahama. Tymczasem, w
Nowym Testamencie Bg objawia si
p o g a n o m , trzem m d r c o m (krlom),
wanie w tym dziedzictwie - jako ..Krl
zydowsk/". Tene napis - i to znowu
nie przypadek - pojawia si na krzyu.
S to - jeeli kto chce - Boe przypad-
ki" w ydowski Krl", to wanie Jezus
Chrystus. I to przez Jezusa Chrystusa.
Syna Boego, Syna Maryi - modej y-
dwki z Nazaretu - Przedwieczne So-
wo Ojca zostao objawione poganom.
Ci ostatni, zanurzeni przez Sakrament
Chrztu w ycie i mier Chrystusa, zo-
stali wszczepieni w korze szlachet-
nej oliwki - Izraela. Chrzecijastwo
nie jest judaizmem, ale Religia ydow-
ska - naucza J a n Pawe II - nie jest
dla naszej religii rzeczywistoci ze-
wntrzn, lecz czym wewntrznym".
Dla wszystkich chrzecijan ydzi s
starszymi brami w wierze", poniewa
A b r a h a m - o tym przypomina w. Pa-
we - jest naszym ojcem w wierze.
J a nie wiem. d l a c z e g o Bg powoa
wanie Abrahama, powierzajc Jemu
i J e g o potomstwu goszenie prawdy o
j e d y n y m Bogu. Stwrcy nieba i z i e m i 9
Tak chcia! Ale p o n a d wszelk wtpli-
wo Jezus Chrystus objawia Siebie
wiatu jako Jednorodzony Syn Tego
3 o g a , Boga Abrahama. Izaaka i Jaku-
ba. To przecie sam Jezus powiedzia:
zbawienie bierze pocztek od ydw".
Cae ycie, mier i zmartwychwsta-
nie Jezusa, cae Jego nauczanie, bez
A b r a h a m o w e g o dziedzictwa jest nie-
zrozumiae. Niezrozumia Ksig jest
Nowy Testament bez Starego. Jan Pa-
we II mwi: ,Kto spotyka Jezusa, spo-
tyka judaizm". To nie s literackie oz-
dobniki.
A wic to, e chrzecijastwo narodzi-
o si wewntrz judaizmu, nie jest spra-
w przypadociow. Chrzecijastwo
gardzce judaizmem, wyrzucajce y-
dw, wyrzuca samego Jezusa. Jego
Matk, wszystkich Apostow, ze w.
P a w i e m wcznie. A w w c z a s - prze-
staje by chrzecijastwem. Dziedzictwo
Jezusa, Syna Boego - ale rwnie
Syna Maryi - jest w religijnym dzie-
dzictwie Izraela. Tak chcia Bg.
J. W.: Ja rozumiem, ale w takim razie
pojawia si pytanie: jeeli Objawienie
judeo-chrzecijaskie osadzone jest
tak mocno w jakiej kulturze, to jak
broni jego uniwersalnoci? Czy ono
jest rwnie skierowane do ludzi Da-
lekiego Wschodu, do mieszkacw Afry-
ki? Zeby oni zrozumieli to objawienie,
musz zrozumie pewn kultur...
Ks. R. J. Weksler-Waszkinel: Nie ule-
ga wtpliwoci, e Objawienie juoeo-
-chrzecijaskie jest s k i e r o w a n e do
caiego wiata. Gdy Bg powouje Abra-
hama. opisuje to Ksiga Rodzaju, czy-
tamy sowa: Przez ciebie bd otrzy-
myway bogosawiestwo ludy caej
ziemi". Pan Jezus mwi do Apostow:
Idc na cay wiat nauczajcie wszyst-
kie narody, chrzczc je w imi O j c a
i Syna i Ducha witego". O tym, co
w tym nauczaniu jest uniwersalne, Pan
Jezus powiedzia bardzo wyranie od-
powiadajc na pytanie o najwaniej-
sze przykazanie, postawione Mu przez
uczonego w Prawie: ..Bdziesz miowa
Pana Boga s w e g o caym s w o i m ser-
cem. ca swoj dusz i caym s w o i m
umysem. To jest najwaniejsze i pierw-
sze przykazanie. Drugie podobne jest
do niego: Bdziesz miowa swego bli-
niego jak siebie samego. Na tych dwch
przykazaniach opiera si cao Prawo
i Prorocy." I wanie to Prawo i Proro-
kw - przypominam chyba ju po raz
trzeci - przyszed J e z u s wypeni.
Wypeni przez Swoj mier na krzy-
zu i zmartwychwstanie. Obecny - przez
Ducha witego - w Kociele, goszony
jest przez tych ktrzy w Niego wierz,
ktrzy s Kocioem, wszystkim ludom
i narodom, caemu wiatu. Spraw naj-
waniejsz jest. aby nic z tego. co naj-
waniejsze nie spacza, nie zmienia.
J.W.: Tylko zawsze jest dyskusja, co
naley do tego jdra, ktrego zmieni
narr nie wolno...
Ks. R. J. Weksler-Waszkinel: Dysku-
sja jest z a w s z e spraw bardzo cenn.
Prosz zauway, e w konfrontacji z
obrzdowoci judaizmu pierwotny Ko-
ci poradzi sobie ju na pierwszym
Soborze Jerozolimskim. Tam zapady
istotne decyzjo odnonie do obrzezania,
czy koszemosci potraw. Reszt ksztato-
way dzieje. I gdybymy t y m dziejom
dokadnie si przygldnli, to. jak sdz,
problemem na dzi me jest nadmierne
zjudaizowanie Kocioa. Problemem dla
inkulturacji Kocioa w Afryce, czy Azji.
pord Indian, czy Aborygenw, jest
raczej nadmierne Jego zeuropeizowa-
nie; jeszcze dokadniej - Koci, a wy-
daje si, i Sobr Watykaski II do-
strzeg to bardzo wyranie, by bardziej
rzymski ni katolicki (powszechny), i to
zarwno w artykuowaniu doktryny jak
i w obrzdach. Nie sdz, aby w Bom-
baju, Limie lub Pekinie nie rozumiano
sw Jezusa: Byem godny, a dalicie nie ma wikszego problemu; o b m y w a
mi je. Byem spragniony, a dalicie
mi pi. Byem w wizieniu, a odwiedzi-
licie mnie. Cokolwiek uczynilicie jed-
n e m u z tych najmniejszych, to uczy-
nilicie Mnie." I na p e w n o nie trzeba
specjalnych zabiegw, a b y zrozumia-
ymi uczyni sowa proroka Izajasza:
Dziel swj chleb z godnym, wprowad
d o d o m u biednych tuaczy, nagiego,
ktrego ujrzysz, przyodziej,...". Nato-
miast niejedno z dzie najwybitniejszych
teologw - Doktorw Kocioa - jest
dla wymienionych ludw zupenie nie-
zrozumiae. To nie jest zarzut skierowa-
ny w stron tych wybitnych umysw.
Tak wanie tocz si dzieje. Usycha
trawa, widnie kwiat, a Sowo Pana
trwa na wieki" (to rwnie Izajasz).
Sowo Pana jest wiatem, oywczym
strumieniem. Nie jest O n o wasnoci
ydw, chocia, z woli Boga. im naj-
pierw zostao przekazane. Przez Chrys-
tusa i w Chrystusie otrzymali je chrze-
cijanie - w y r a a m si skrtowo - ale
nie jest te Ono wasnoci chrzecijan.
Wszyscy, wyznawcy judaizmu i chrze-
cijanie. niesiemy skarb w naczyniach
glinianych.
Niosc w skarb - wiato, ozywczy
strumie - do wszystkich ludw i naro-
dw, winnimy pamita o ich bogac-
twie, c o dla nas jest innoci (odmien-
noci); o ich zwyczajach i tradycji.
Zasadniczy zatem wysiek winien by
skierowany na przekazanie sensu, kt-
ry jak wiemy, m o e by przekazany za
pomoc rnych znakw - symboli. Przy
czym - jedno pragn zastrzec: s pew-
ne znaki, ktrych, w m o i m przekona-
niu. w obrbie chrzecijastwa zmieni
nie mona. A mianowicie: chleb i wino
- gdy chodzi o Eucharysti oraz wod -
gdy chodzi o chrzest. Z w o d , chyba
ona brud na rwniku i na obu biegu-
nach; Sakrament chrztu zanurza nas
w Chrystusa i J e g o moc oczyszcza
z grzechu - zwaszcza - pierworodne-
go oraz wszystkich innych (nie bd
tego bliej wyjania, chyba ten ele-
mentarz rozumiemy). Gdy chodzi na-
tomiast o Eucharysti - chleb i wino -
nie mona tego objani bez ydow-
skiej Paschy. Bez y d w i judaizmu
si nie obejdzie... To wanie jest szcze-
glne! W s z y s t k o inne, to co uniwer-
salne. jest. powinno by. przetuma-
czalne.
Jedno jest pewne. Sowo Boga skie-
rowane d o ludzi n a z w a e m wiatem
i ozywczym strumieniem. Ot. w stru-
mie" ma gasi pragnienie, wiato" -
umoliwia wzrost. Jezus Chrystus jest
Redemptor Hommis" - Odkupicielem
kadego czowieka. Na pewno wic ni-
kogo me w o l n o ponia, poniewiera
lub zabija. A wic tak ostatecznie: naj-
waniejszym zadaniem dla chrzecijan
- a wydaje mi si, e i dla wyznawcw
judaizmu - winno by to. aby wszyscy
ludzie kochali si wzajemnie i wielbili
jednego Boga. Wanie do tego zach-
caj nas. chrzecijan, sowa pieni pie-
wanej niejednokrotnie w czasie naszych
naboestw:
.Aby ludzie widzieli dobre czyny w nas
i wielbili Ojca, ktry w niebie j e s t " .
 Aby widzieli, a nie tylko syszeli, jak
si wymdrzamy... Sawomir urek.
W w i e l o g o d z i n n y m spotkaniu (odby-
t y m 28 listopada 1995 r.) z ks. dr. Ro-
m u a l d e m J a k u b e m Weksler-Wasz-
kinelem uczestniczyli: J a n Gakowski.
Marcin Knap. Mateusz Kokoszka. Ja-
cek Wojtysiak. Stanisaw ebrowski.
W j e d n y m z najbliszych n u m e r w
Scriptores S c h o l a r u m " zamiecimy
drug cz rozmowy, powicon
m.in. spoecznym aspektom antysemi-
tyzmu.
W konsultacji z Rozmwc opraco-
wa: Jan Gakowski.

Czekanie ydw na Mesjasza ma peny sens dla chrzecijanina, ktry

spodziewa si powrotu swego Zbawiciela, ktry czeka na Paruzj. Nie
wszystko si wic dokonao, nawet dla chrzecijan. I ydzi s niezb-
dnie potrzebni dla przyszoci tej ludzkoci, ktra wiedzc, e zostaa
zbawiona, jakoby ju nie ma na co czeka. Obecno ydw przypo-
mina konformistom wszelkiej maci, e nie wszystko ma si najlepiej
na tym najlepszym ze wiatw.

Emmanucl Levinas, Przyja judeo-chrzecijaska

Owicim, bdcy chyba najbardziej wymownym symbolem Holocaustu

narodu ydowskiego", mwi, jak daleko moe si posun system zbu-
dowany na przesankach nienawici rasowej i dzy panowania jed-
nego narodu. Ozvicim nie przestaje ostrzega take i dzisiaj. Ozoi-
cim mwi, i antysemityzm jest wielkim grzechem przeciw ludzkoci"
Mwi, e wielkim grzechem przeciw ludzkoci jest wszelka nienawi
rasowa, ktra niechybnie prowadzi do podeptania czowieczestwa.

Jan Pawe II, Przekroczy prg nadziei

 Spotkania religii:

katolicyzm
 Spotkania religii: katolicyzm

Przyszoci Kocioa s ruchy religijne"

- rozmowa z ksidzem
A r c y b i s k u p e m Metropolit Lubelskim Bolesawem P y l a k i e m

Bolesaw Pylak - ur. 1921 r., Are)blskup Metropolita Lubelski, czonek Rady Gwnej, Rudy Nauko-
wej o r a / Komisji M a r y j n e j Kpitknpaiu 1'oKki; Wielki Kandery K U L , prof. dr hab. teologii, zatrud-
niony przy Katedrze Teologii Dogmatycznej na Wydziale Teologii K U L .

Stanisaw ebrowski: Jak Ksidz Arcy- harcerstwa. Przed wojn w s z k o a c h

biskup postrzega problemy wspcze- piknie p r a c o w a a S o d a l i c j a M a r i a -
sne] modziey? ska. Jeszcze 1948 roku prowadziem j
A r c y b i s k u p Bolesaw Pylak: Mo- jako wikariusz w N a c z o w i e . Pniej
dzie dzisiaj - raczej pozostawiona sa- wszystkie o r g a n i z a c j e musielimy roz-
m a sobie. Nikt si nie interesuje, nie wiza. Dopiero w ostatnich latach zro-
s p i e s z y j e j z p o m o c . O d c z u w a si dziy si r n e ruchy, take modzie-
te brak o r g a n i z a c j i m o d z i e o w y c h w owe pod dachem Kocioa. W szkoach
s z k o l e . Kiedy w a n formacyjn rol natomiast w i d z n a d a l pustk. A jed-
speniao h a r c e r s t w o . O r g a n i z a c j a ta nak m o d z i e p o t r z e b u j e w s p l n o t y ,
w y c h o w a a w i e l u w s p a n i a y c h ludzi. fermentu intelektualnego i w y c h o w a w -
Uczya s a m o w y c h o w a n i a drog rados- czego. Zwaszcza okres szkoy redniej
nej zabawy. O s o b i c i e d u o z a w d z i - - to c z a s o g r o m n e g o r o z w o j u i w a n
c z a m h a r c e r s t w u . Czy dzisiejsze har- jest rzecz, aby go nie przespa.
c e r s t w o spenia t rol? O w s z e m s Katarzyna G r z y b o w s k a : Me przeciez
grupy, ktre usiuj k o n t y n u o w a mo- modziez wcale nie jest mao aktywna,
del d a w n e g o harcerstwa. M a m na my- wanie teraz odbywa si europejskie
li Z H R - Z w i z e k H a r c e r s t w a Rzecz- spotkanie modziey ruchu Taiz we
pospolitej. P O H - Polsk Organizacj Wrocawiu, na ktre przypuszcza si.
Harcersk i naszych Zawiszakw". e przyjedzie okoo stu tysicy mo-
G r u p y te t r z y m a j s i r a c z e j parafii. dych z caej Europy
Natomiast pozostae harcerstwo w ra- A r c y b i s k u p B o l e s a w P y l a k : Tak,
m a c h s z k p o w o l i si o d r a d z a , ale oczywicie s takie -zrywy" i m a to s w j
jeszcze daleko mu do autentycznego walor, ale s one jednorazowe. A m n i e
chodzi o to. zeby stworzy jaki trwa-
y zwizek modziey.
Jacek Wojtysiak: Co itric naleaoby
w takim razie czyni, majc na celu
ksztatowanie modziey: tworzy nowe
struktury dydaktyczne, czy te odtwa-
rza stare?
Arcybiskup Bolesaw Pylak: Trzeba
szuka co nowego, na miar cza-
sw. ale korzystajc z dorobku minio-
nego, a take z dowiadcze Zachodu.
S tam rne inicjatywy, nie wszystkie
mdre, ale wiele mona si nauczy.
Oryginalny polski ruch m o d z i e o w y
stworzy u nas Ks. Franciszek Blach-
nicki, tzw. oazy". Korzysta z niego wie-
lu mcdych, myl, e z wielkim poyt-
kiem dla siebie.
K.G.: Uwzgldniajc zatem tnidn sy-
tuacj kraju, modziey i Kocioa, o kt-
re/ mwi Ksidz Arcybiskup, gdzie w
takim razie szuka rozwiza, czy jest
jaka recepta?
Arcybiskup Bolesaw Pylak: Ruchy,
ruchy, i jeszcze raz ruchy religijne! W ru-
chach tkwi nadzieja Kocioa! Pami-
tajmy o tym, e wanie w maych gru-
pach, maych wsplnotach tworzy
si czowiek. Tak jest na przykad w e
wsplnotach neokatechumenalnych; jest
t a m sporo ludzi o rnym dowiadcze-
niu yciowym, zarwno starszych, jak
i modych. Wnosz oni pewne warto-
ci, dziel si nimi; powstaje auten-
tyczna wsplnota wiary i mioci.
Jest rzecz charakterystyczn, e dzi-
siejszy czowiek me lubi organizacji,
nie chce by skrpowany, chce by
wolny. Moz wic organizacje juz si
przeyy"? Natomiast ciesz si wzi-
ciem rne stowarzyszenia i ruchy, kt-
re gromadz ludzi wok jakiej idei,
bez cisych ram organizacyjnych. S to
wic struktury mobilne. Jedni ludzie do-
czaj, inni odchodz. W naszej die-
cezji naliczyem 35 rnych stowarzy-
sze i ruchw religijnych, midzy innymi:
Dzieci Maryi. Krucjata Eucharystyczna.
Katolickie Stowarzyszenie Modziezy.
Stowarzyszenie Rodzin Katolickich, Ro-
dzina Rodzin (wiato-ycie), Focolari-
ni, Droga Neokatechumenalna. Legion
Maryi, Rycerstwo Niepokalanej. Pomoc-
nicy Maryi Matki Kocioa, Oaza mo-
dziey i dorosych. O d n o w a w Duchu
witym. Bractwo Trzewoci. Zespoy
charytatywne, Wsplnota Krwi Chrys-
tysowej, rne wsplnoty modlitewne,
ywy Raniec itd. Ruchy te s bo-
gactwem parafii. wiadcz o jej ywot-
noci. S znakiem, e czowiek nie jest
samotn wysp; jest natomiast istot
spoeczn, ktra potrzebuje wsplnoty
do swojego rozwoju. Oczywicie pierw-
sz i najwaniejsz wsplnot jest ro-
dzina.
Wiele parafii w naszej diecezji jest na-
prawd aktywnych. Oprcz ruchw reli-
gijnych twrc rne instytucje przypara-
fialne, gazetki. Dla przykadu wymieni:
J<u Wsplnocie" - pisemko w parafii
w. Jzefa. Ku witej Rodzinie" w
parafii p o d w e z w a n i e m witej Rodzi-
ny. W s z y s t k o to wiaczy, e Koci
by, jest i bdzie istnia i pracowa w
rnych warunkach, rwnie trudnych.
J. W.: Czy Ksidzu Arcybiskupowi cho-
dzi tylko o ruchy cile religijno, apoli-
tyczne, czy take o ruchy zaangao-
wane spoecznie i politycznie?
Arcybiskup Bolesaw Pylak: M o i m
z d a n i e m c z o n k o w i e rnych g r u p i
wsplnot religijnych, po kilku latach
swojej formacji, powinni dziaa take
politycznie. Myl, e politycy si tam
jeszcze uka. Stara generacja polity-
kw polskich ju si wykrusza. Oby-
my mieli mdrych politykw! Wielu z
nich w y m o r d o w a n o w czasie II wojny
wiatowej. W i e l u le m d r y c h ludzi
yje dzi - spotykamy ich - ale jako
nie chc podejmowa dziaalnoci po-
litycznej.
Adrian Lesiakowskl: yjemy dzi w
epoce postmodernizmu, w ktrym wi-
doczna jest atomizacja wszelkich zja-
wisk w kulturze, mam wic wraenie, e
chyba stworzenie takiego ruchu o cha-
rakterze 0gJn0nar0d0Y/ym jest po pros-
tu niemoliwe. Ta sytuacja widoczna
jest rwnie w Kociele posoborowym.
Mimo to hierarchia kocielna w Polsce
wychodzi obecnie z propozycj stwo-
rzenia tzw. Akcji Katolickiej" czy nie
wydaje si ksidzu, e tego typu ini-
cjatywa jest dzisiaj po prostu niemo-
liwa do zrealizowania?
Arcybiskup Bolesaw Pylak: Postu-
laty tworzenia jakiej organizacji na wzr
przedwojennej Akcji Katolickiej wysu-
way o d pewnego czasu pewne krgi
katolikw wieckich. Wychodzc im na-
przeciw powoalimy j do istnienia.
Na razie jest ona w stadium rodzenia
si. Okazuje si, e dobre wzorce przed-
wojenne s nie do odtworzonia. Szu-
kamy jakiego nowego modelu. Nie mo-
e to by nowy ruch religijny. Ma by
organizacj katolikw wieckich. Ksidz
peni w niej rol tylko asystenta ko-
cielnego. M o e ci wieccy liderzy,
twrcy Akcji Katolickiej, pojawi si w
ramach aktualnie dziaajcych ruchw
religijnych? Pamitajmy, ze ta organiza-
cja dopiero zacza si tworzy. Kieruje
ni ksidz, ktry zna dobrze wieckich
i umie z nimi pracowa. Wiele zalezy od
wieckich, bo Akcja Katolicka m a by
przede wszystkim ich dzieem.
J.W.: Niektrzy mwi, e 19 listopa-
da by dniem prawdy, kiedy mona byo
zobaczy, jakie jest oblicze spoecze-
stwa polskiego, niektrzy ludzie, rw-
nie publicyci katoliccy zastanawiaj
si wprost, czy Polska jest jeszcze kra-
jem katolickim?
Arcybiskup Bolesaw Pylak: Wielu
ludzi m a po wyborach wyrzuty sumie-
nia. a to ju dobry znak. Errare huma-
num est- zbdzi jest rzecz ludzk.
Wana bya motywacja wyborw. My-
l. e wielu gosujcych nie odrzucao
wiatopogldu chrzecijaskiego. Chcieli
tylko zmiany wic z tym nadziej na
polepszenie w a r u n k w bytu material-
nego. Ponadto wyborcy nie mieli wiel-
kiego wyboru, jeli chodzi o kandydata
na prezydenta. Zwrmy jeszcze uwa-
g na fakt. e jestemy narodem, w
ktrym emocje bior nieraz gr nad
myleniem. A to mylenie czasem za-
wodzi. zwaszcza gdy jestemy strasz-
liwie sterowani i manipulowani przez
mass media. Dlatego moim zdaniem
- nil desperandum - nie rozpacza!
Polska po wyborach nie staa si kra-
j e m antykatolickim. Dostrzegalimy tyl-
ko przy okazji wyborw, e nasz kato-
licyzm w pewnych grupach jest za mao
przemylany: grzeszy pycizn men-
taln. Dlatego ruchy religijne maj tu
szerokie pole i wane zadanie do spe-
nienia. C h o d z i o pogbienie naszej
wiary.
A.L.: Jest wic chyba tragedi Ko-
cioa w Polsce, to o czym mwi Ksidz
Arcybiskup, e liczba chodzcych do
Kocioa i korzystajcych z sakramen-
tw wzrasta, a jednoczenie mamy taki
ivynik wyborw. Czy Koci w Polsce
nie idzie w kierunku, jak Ksidz Biskup
okreli pycizny"?
Arcybiskup Bolesaw Pylak: Radu-
je mnie fakt powolnego ale ustawicz-
nego wzrostu liczby uczestniczcych
w e mszy w. niedzielnej i w komunii
w. Jest to dobry znak. e idziemy w e
w a c i w y m kierunku i zmierzamy ku
gbi. Cz ludzi, ktrzy w okresie
k o m u n i z m u chronia si p o d dach Ko-
cioa. szukajc tam odrobiny wolno-
ci. w nowej sytuacji spoecznej ode-
sza. Myl, e nie jest to faktyczna
strata. Mona mwi tylko o procesie
p e w n e j polaryzacji stanowisk w spra-
w a c h wiary.
Czy przez to pomniejszy si autorytet
Kocioa? Jeli bdziemy patrzyli i oce-
niali Koci jako parti polityczn - to
tak. Ale wiemy, e Pan Jezus nie chcia
by ziemskim krlem i politykiem; nie
zakada te partii politycznej. Koci
- to my wszyscy, zjednoczeni z Chry-
stusem. zmierzajcy z Nim do peni
ycia w wiecznoci. ycie to jest da-
r e m Boym, ale te nasz zasug.
Realizujemy j na tej ziemi. Dlatego
nie jest dla nas rzecz obojtn ja-
ko t e g o ycia ziemskiego. M o e
ono uatwia albo utrudnia realizacj
ostatecznego celu ycia ludzkiego. Ina-
czej m w i c ziemskie ycie, oparte
0 prawd, sprawiedliwo i mio, czyli
przeniknite Ewangeli stwarza ko-
rzystne warunki dla rozwoju i dojrze-
wania naszej o s o b o w o c i n a miar
myli Boej. Dlatego n a s z y m zada-
n i e m i o b o w i z k i e m jest budowanie
struktur spoecznych i politycznych w
oparciu o te wanie wartoci chrze-
cijaskie, ktre s wartociami jak
najbardziej ludzkimi. Inaczej m w i c
1 polityka podlega prawu moralnemu.
Koci o tym przypomina i zachca do
budowania dobrych struktur ycia past-
wowego. Jeli zbudujemy ze struktu-
ry. poniesiemy tego konsekwencje. My-
l. e m o e i lepiej, i stao si tak jak
si stao. Przynajmniej teraz, jeli si
co nie uda, nie bdzie si tego spi-
sywa na konto Kocioa hierarchicz-
nego. Dlatego bdne jest twierdzenie,
e Koci przegra. Koci jako nau-
czyciel prawdy Chrystusowej, nie moe
przegrywa. Przegra m o e czowiek,
ktry odrzuca t prawd i ponosi kon-
sekwencje swojego czynu.
K.G.: Ostatnio dzieje si duo dobre-
go w Kocie/e. Np. ruch ekumeniczny.
Poczynajc ju od Jana XXIII, poprzez
inicjaty\'/y Pawa VI, a teraz Jana Paw-
a II, widzimy, jak na wiecie budzi si
idea ekumenizmu. Wiem, ze w naszym
Kociele lokalnym, te inicjaty\'/y te ma-
j swoje odniesienie.
Arcybiskup Bolesaw Pylak: Jedno
chrzecijastwa jest n a k a z e m Chry-
stusa i naszym zadaniem: aby wszy-
scy byli jedno, j a k my, Ojcze, jedno
jestemy". Do tej penej jednoci, pa-
trzc i oceniajc ludzk miar, jest je-
szcze daleko. Jestemy jednak ju na
drodze ku tej jednoci. Modlimy si
razem, zwaszcza w tygodniu modlitw
o jedno Kocioa. Urzdzamy ww-
czas n a b o e s t w a e k u m e n i c z n e , na
ktre zapraszamy wszystkich wyznaw-
cw Kociow i wsplnot chrzecija-
skich. Na KUL-u istnieje Instytut Eku-
meniczny. ktry robi duo dobrego na
rzecz ekumenizmu.
S..: Czy dzisiaj Koci jest insty-
tucj kulturotwrcz?
Arcybiskup Bolesaw Pylak: Koci
by. jest i bdzie instytucj kulturotwr-
cz, gdy p o m a g a by czowiekowi w
peni czowiekiem. A taki tylko czo-
wiek tworzy autentyczn kultur. M a m
na myli kultur prawdy, dobra moral-
n e g o i pikna. M o z najbardziej wi-
doczny jest w p y w Kocioa na kultur
pikna. Wszak n o w e kocioy choby
w Lublinie s ozdob architektoniczn
naszego miasta. C z a s e m dzisiejsza
kultura odchodzi od Ewangelii i staje
si w w c z a s antykultur. Ojciec wi-
ty Pawe VI nazwa to odejcie naj-
wikszym d r a m a t e m naszych czasw.
J a n Pawe II robi wszystko, by na no-
w o powiza kultur z Ewangeli, ubo-
gaci j wartociami chrzecijaskimi.
W w c z a s taka kultura bdzie uboga-
ca czowieka, ktry jest jej twrc, ale
rwnoczenie take odbiorc.
S..: Jakie zadania stoj dzisiaj przed
inteligencj katolick?
Arcybiskup Bolesaw Pylak: Inteli-
gencja jest gow narodu, jego mz-
giem. Dlatego wrogowie nasi tpili prze-
de wszystkim inteligencj polsk. Mwi
o tym choby dzieje okupacji niemiec-
kiej i sowieckiej. Dzisiaj inteligencja po-
woli si odradza. Z dziedzin bardzo
wanych jako pole dziaania dla inteli-
gencji katolickiej stawiam na pierwszym
miejscu rodki spoecznego przekazu.
Nie m a m y dobrych pir. Zlaicyzowane
mass media szerz ogromne spusto-
szenie w gowach t sercach wielu ludzi,
zwaszcza modych. Dlatego troska
o dobre programy radia katolickiego,
o pras katolick jest spraw bardzo
wan. Mylimy o telewizji katolickiej,
cho w y d a t k i zwizane z t y m przed-
siwziciem s ogromne. Wielk rol
d o spenienia ma nasz Katolicki Uni-
wersytet Lubelski jako kunia katolic-
kiej myli. Niepokoi zanik czytelnictwa
w r d ludzi. Tak samo jest problem z
wyszymi uczelniami. Braki materialne
uniernoliwaj ich rozwj. Cierpi na tym
polska nauka. Procent ludzi z wyszym
wyksztaceniem w n a s z y m kraju jest
stosunkowo niski. Miejmy nadziej, e
sytuacja bdzie zmienia si na lepsze.
J e d n y m z zada, jakie staj przed dzi-
siejsz inteligencj, jest tworzenie rze-
czywistych. trwaych dbr kultury. Wa-
nie takie inicjatywy jak Scriptores" mog
by zarzewiem kulturalnego fermentu,
bo przecie poruszacie rne proble-
my i spoeczne, i kulturalne, pokole-
niowe. Wszystkie one s w a n e dla
modziey. Pismo jest z a w s z e orod-
kiem, wok ktrego gromadz si lu-
dzie. bo jest to dla nich jaki punkt
odniesienia. W Polsce mamy duo mo-
dziey mylcej, szukajcej, ale cz-
sto take zagubionej. W Scriptores"
macie powane artykuy. Przegldajc
je, zastanawiaem si, czy macie duo
czytelnikw. ycz owocnej pracy.
A.L.: Czy nie boi si Ksidz Arcybi-
skup tej sytuacji, ktra miaa miejsce
we Francji i w Austrii, gdzie powstay
ruchy alternatywne w samym onie Ko-
cioa, na przykad Wszyscy jestemy
Kocioem", ktre tak naprawd nigdy
nie uczestniczyy w yciu Kocioa i nie
maj nic wsplnego z jego nauk, ale
chc narzuci Kocioowi swoj zlai-
cyzowan wizj spoeczestwa? Czy
w Poisce nie moe zdarzy si podob-
na sytuacja?
Arcybiskup Bolesaw Pylak: Owszem,
taka sytuacja m o e zaistnie take i u
nas, tym bardziej, e w moim przekona-
niu jest to akcja sterowana przez pewne
orodki wrogie Kocioowi. A Koci
w Polsce jest ostatnio p r z e d m i o t e m
w z m o z o n y c h atakw z rnych srori.
Warto wiedzie, ze istnieje antykoci.
ktry pragnie zniszczy wszystkie na-
rodowoci. wszystkie religie, zwasz-
cza Koci katolicki i stworzy jedno
oglnowiatowe pastwo ateistyczne.
Ten antykoci dysponuje wielkimi rod-
kami materialnymi; opanowa w duej
czci mass media. A imi jego - ma-
soneria!
Postulaty o w y c h dziaaczy pseudo ka-
tolickich we Francji i Austrii, o ktrych
jest mowa - to midzy innymi zniesie-
nie celibatu ksiy, wicenia kapa-
skie dla kobiet i tym podobne nonsen-
sy. Myl, e wrd naszych katolikw
tego rodzaju hasa nie znajd oddwi-
ku i aprobaty.
J. W.: Koci ma funkcj uwicajc, rodki materialne. Wszak nie ma za-
nauczajc i wiadczc pomoc innym,
czyli charytatywn. Jak vsygda kwes-
tia dziaalnoci charytatywnej Kocioa?
Spotyka si czasem opini, ze siy da-
lekie od Kocioa angauj si w dzia-
alno charytatywn wicej ni Koci. s z y m zakresie. Myl jednak, e robi-
Arcybiskup Bolesaw Pylak: Troska
o kadego obywatela jest zasadniczym
o b o w i z k i e m pastwa, a zatem take
troska o obywatela w potrzebie. Pa-
c i m y na ten cel podatki. C e l e m Ko-
cioa jest goszenie Ewnagelii - rado-
snej nowiny zbawienia, ktra ukazuje
transcedentny wymiar ycia ludzkie-
go. Oczywicie nie jest obojtny Ko-
cioowi los czowieka i j e g o warunki
bytu na ziemi. Pan J e z u s gosi Krle-
stwo Boe i rwnoczenie spieszy z
pomoc czowiekowi w potrzebie. Taka
postawa obowizuje nas wszystkich.
Czynimy to indywidualnie i zbiorowo w
ramach rnych wsplnot charytatyw-
nych i organizacji kocielnej Caritas".
Tu po wojnie Koci rozwin sze-
rok dziaalno charytatywn przy po-
mocy r o d k w z zagranicy. Po paru
latach odebrano mu t moliwo pra-
cy. Zlikwidowano kocielny Caritas".
Zabrano Kocioowi p o n a d 300 zaka-
dw opiekuczo-charytatywnych. Wy-
rzucono siostry z a k o n n e ze szpitali.
Po 5 0 latach i cakowitej dewastacji
tyche zakadw zaoferowano Kocio-
owi ich zwrot. Pytanie, czy Koci b-
dzie mia rodki na ich renowacj?
Nasi bracia ateici gotowi s umoli-
wi Kocioowi prac c h a r y t a t y w n .
Niech wyrcza pastwo w j e g o obo-
wizkach. Koci nie o d m a w i a ; po-
dejmuje si troski o czowieka w po-
trzebie; traktuje t e n o b o w i z e k jako
swoje ewangeliczne prawo i przywilej.
Nie z a w s z e m a ku t e m u s t o s o w n e
kadw produkcyjnych, kopalni, skle-
pw itd. Koci yje z ofiarnoci wier-
nych. Jest s k a z a n y na ich hojno.
Jeli to rdo uboeje, to instytucje
charytatywne Kocioa dziaaj w mniej-
my, co w naszej mocy. Dla przykadu
w s p o m n , e nasza apteka diecezjal-
na w ostatnim roku zrealizowaa grati-
sowo p miliona recept. W przelicze-
niu na zotwki jest to powana suma
pienidzy zaoszczdzona przez ubo-
gich rencistw i emerytw, bo oni naj-
wicej korzystaj z bezpatnych lekw.
Jak ocenia dziaalno charytatywn
ludzi stojcych poza Kocioem? Mo-
na si tylko cieszy z tego rodzaju ini-
cjatyw. Z pewnoci maj one znacze-
nie take wychowawcze, jeli mobilizuje
si d o takiej akcji dzieci i modzie.
Myl, ze czasem robi si wok takiej
imprezy zbyt wiele s z u m u i krzyku.
Natomiast byoby rzecz interesujc
wiedzie, ile procent z zebranych pie-
nidzy poszo faktycznie na goszony
cel. Inaczej mwic, rodzi si pytanie:
komu p o m a g a m y ?
J. W J yjemy w czasach laicyzacji,
wielu ludzi odchodzi od Kocioa, czy
my. Koci Rzymsko-Katolicki - du-
chowni i wieccy dajemy odpowiednie
wiadectwo, takie ktre moe przyci-
ga tych ludzi na nowo do Kocioa?
Arcybiskup Bolesaw Pylak: Chrze-
cijastwo jest darem Boga, nie wymys-
em ludzi. Jest z pewnoci doktryn.
Dlatego chrzecijastwa si uczymy.
Jest take z moralnoci; dyktuje pew-
ne zasady postpowania. Wyraa si
take w formie praktyk religijnych. Ale
wsplnym mianownikiem dla tych ele-
m e n t w skadowych chrzecijastwa
jest fakt. ze jest ono yciem. A ycie
m o e przekazywa tylko istota yjca.
Dlatego wiadectwo ycia jest w chrze-
cijastwie spraw bardzo wan. Do-
tyczy to wszystkich w Kociele: duchow-
nych i wieckich. My jestemy dla wielu
nowoczesnych p o g a n jedynie czytel-
n i yw ewangeli. Std nasza odpo-
wiedzialno za Chrystusa w naszych
czasach.
Zwrc specjaln uwag na t spra-
w w yciu rodzicw. Ich postawa
chrzecijaska ma zasadnicze znacze-
nie dla ich dzieci. Szczliwe dziecko,
ktre posiada autentycznie chrzeci-
jaskich rodzicw. Pytanie, czy jest
ich wielu? O w s z e m , s i tacy i dzi-
kowa za to Bogu, gdy oni wycho-
wuj dobre dzieci; zapowiadaj lepsz
przyszo narodowi. Ale wiemy, e jest
take wiele chorych rodzin. Z nich wy-
rosn chorzy ludzie. Na stare lata spa-
c dug wdzicznoci swoim rodzicom,
oby tylko nie w formie eutanazji. Pa-
trzc w przyszo i ledzc kierunek,
w j a k i m zmierza wspczesna cywili-
zacja. okrelana m i a n e m cywilizacji
mierci, nie m o n a tego wykluczy.
Oby moje obawy pozostay tylko w sfe-
rze mylenia.
S. .: Czy Ksidz Arcybiskup mgby
powiedzie jakie sowo do ych mo-
dych ludzi, ktrzy s poza Kocioem,
ktrzy s zlaicyzowani. Jak Ksidz Arcy-
biskup by ich zachci do powrotu na
ono Kocioa?
Arcybiskup Bolesaw Pylak: Ateistw,
ktrzy by negowali istnienie jakiej siy
ponadnaturalnej, tumaczcej widzial-
ny wiat, w moim yciu nie spotkaem.
O istnieniu Boga mwi rozum, byleby
czowiek chcia uczciwie myle. Na-
wet ateici walczcy otwarcie z Bo-
giem. wiadcz o Jego istnieniu. Na-
tomiast chrzecijastwo, wiara - jest
to co wicej, ni przyjcie ponadwia-
towej siy tumaczcej wiat. Jest to
osobista wi z B o g i e m o s o b o w y m ,
ktry pozwala mwi do siebie: Ojcze!
Ten ojciec mnie kocha bezinteresow-
nie. pragnie m o j e g o szczcia. Otwie-
rajc si na J e g o mio, u b o g a c a m
moj osobowo, staj si wikszym
czowiekiem. Piknie to wyrazia b.
Urszula Ledchowska: J a k w promie-
niach soca rozwijaj si kwiaty, tak
w promieniach mioci rozkwitaj lu-
dzie". Rezygnowa z tego Soca? Pr?e-
cie byby to m j najwikszy dramat,
nawet tragedia, kiedy myl o wiecz-
noci bez Boga.
Kiedy w modoci ogldaem pikny
modzieowy film Droga w socu".
Myl, e kady z nas tworzy wasny
film ycia. Jestemy w nim g w n y m
aktorem. Jaki nadamy mu tytu? Czy
Droga w socu", czy eromskiego
Dzieje grzechu?" Wybr zaley od ka-
dego z nas. Ale take jego nastpstwa.
S. Z.: We wspczesnym, posoboro-
wym Kociele wielu jego czonkw
szuka swojego charyzmatu, czyni to
rwnie Scriptores", a moe jest to
wanie charyzmat dialogu?
Dzikujemy ksidzu Arcybiskupowi za
rozmow.
Opracowali: Jacek Wojtysiak I Sa-
womir urek
 Ignacy Chwesiuk,
Gerard Staniecki

Ksidz Gostyski wczoraj i dzi

I. W C Z O R A J czyli Gostyski

K a z i m i e r z Gostyski urodzi si 8 kwietnia 1884 r. w Warszawie. Tam te w Gim-

nazjum Ronatlcra, odbywa studia rednie. Po ich ukoczeniu, w roku 1904, wstpuje
do Seminarium Duchownego w Lublinie. wicenia kapaskie przyjmuje z rk bisku-
pa lubelskiego Franciszka Jaczewskiego dniu 14 czerwca 1908 loku. W tyme roku
wyjeda do Insbrucku, by studiowa tani teologi moraln. Cztery lata pniej powra-
ca do kraju i natychmiast zostaje mianowany rektorem kocioa sfw. Piotra w Lublinie,
dwiga ten koci ze zniszcze wojennych i po zakoczeniu odbudowy, przekazuje go
w 1917 roku w rce Ojcw Jezuitw. W latach 1912-1914 ks. Kazimierz Gostyski
peni take funkcj prute kia gimnazjum im. Stanisawa Staszica, gdzie uczy religii, j-
zyka niemieckiego a w razie potrzeby zastpuje rwnie dyrektora. Od 1913 roku jest
profesorem w Seminarium Duchownym, gdzie naucza jzyka aciskiego.
Wan dat;) w yciu ksidza Gostyskiego staje si rok 1915. Wtedy to, wsplnie ze
zrzeszeniem nauczycieli, zakada on mskie gimnazjum realne im. Hetmana Jana Za-
moyskiego. po czym zostaje wybrany jego dyrektorem i prezesem Polskiej Macierzy
Szkolnej. Praca ta okazuje si yciowym posannictwem Gostyskiego - okazuje si on
wietnym pedagogiem, organizatorem i administratorem, zyskuje wielk popularno
w Lublinie. B y lepiej wypenia swoj szkoln prac, rezygnuje w 1918 roku z prowa-
dzenia wykadw w Seminarium. Gimnazjum Gostyskiego w krtkim czasie staje si
pierwszorzdn uczelni z penymi prawami i wasnym, nowoczesnym gmachem. W szko-
le dziaaj te: orkiestra oraz czwarta Lubelska Druyna Harcerska. Warto zaznaczy, iz
w okresie dyrektorstwa ksidza Gostyskiego wszelkie naboestwa odbyway si w
gimnazjum. W roku 1921 szkoa im. Jana Zamoyskiego zostaje upastwowiona. M i m o
tego. Gostyski jeszcze przez dwanacie lat pozostaje dyrektorem, by w 1933 roku zo-
sta pozbawionym tej funkcji przez wadze owiatowe.
Wyrazem uznania dla ksidza Gostyskiego byo mianowanie go w 1922 r. szambcla-
nem przez papiea Piusa X l . Trzy lata pniej biskup lubelski przyznaje mu godno
kanonika Kapituy Katedralnej. W latach 1933 1935 pracuje Gostyski jako dyrektor
Gimnazjum Biskupiego na Czwartku w Lublinie. Otrzymawszy nominacj na rektora
kocioa po-Wizytkowskiego, osiada przy n i m i pracuje, otoczony powszechnym sza-
cunkiem i saw weterana szkolnictwa lubelskiego ora/ ofiarnego spoecznika. Gromadzi
i u inteligencj katolick miasta, szczeglnie modzie gimnazjw im. Stefana Batorego
i Jana Zamoyskiego.
Po wybuchu wojny, w wito Niepodlegoci 11 listopada 1939 roku. ksidz Gosty-
ski odprawia msz za Ojczyzn i wygasza kazanie o tematyce patriotycznej. Po czte-
rech miesicach zostaje aresztowany i poprzez wizienie w Zamku Lubelskim, obz
koncentracyjny w Oranienburgu trafia do Dachau. Tam. umczony katuszami obozu,
zostaje uznany za niezdolnego do pracy i dnia 15 V I 1942 roku ginie mczesk mier-
ci w komorze gazowej. Od kilku la trwa proces beatyfikacji ks. Kazimierza Gosty-
skiego...

I I . D Z I czyli Bobrzyski

Jak wida, ycie ksidza Kazimierza Gostyskiego zostao zdominowane przez dwie
przenikajce si wzajemnie sfery: prac duszpastersk i pedagogiczn. Jako ksidz, na-
uczyciel i wychowawca modziey zapisa on pikn kart w historii lubelskiego szkol-
nictwa. Gimnazja, z ktrymi wsppracowa, rozwijay si prnie w wiciu dziedzinach.
Gostyski dba nie tylko o stron naukow - szczegln uwag zwraca on na rozwj
kulturalny i duchowy swoich uczniw. wiadczy to o patriotyzmie ksidza, ktry w okre-
sie I I Rzeczypospolitej dostarcza Polsce elit intelektualnych, tak bardzo potrzebnych
modemu pastwu. Podczas okupacji Gostyski dal dowody swojej wiary i odpowie-
d z i a l n o ^ za utrzymanie wiadomoci narodowej wrd Polakw, przepacajc to nie-
stety wasn mierci.
Jednak praca rozpoczta przez niego nie powinna pj na manie. Szczeglnie dzi.
w sprzyjajcych warunkach, jest szansa na ponowne podjcie i kontynuacj jego dziea.
Prb nawizania do tradycji przedwojennej szkoy i do myli ks. Gostyskiego jest
powstae w 1991 r. P K L O jego imienia. Inicjatywy dyrektora M i c h a a Bobrzyskiego
s - mona rzec - wiernym odbiciem dziaa jego przedwojennego poprzednika: orga-
nizowane w szkole msze, wasna druyna harcerska, nacisk na wychowanie duchowe -
to tylko sztandarowe zaoenia. Pewnie znalazoby si jeszcze kilka wsplnych cech.
ale nie chodzi tu przecie o szczegy. Co prawda wasnej orkiestry liceum nie posiada,
ale chyba nic straconego?
Teraz juz tylko od dobrej wsppracy uczniw, nauczycieli i dyrekcji zalee bdzie
realizacja myli pedagogicznej szacownego tandemu Gostyski - Bobrzyski. Tak wic.
by nie habi czcigodnego imienia patrona naszej szkoy, dobrze by byo t szans wy-
korzysta.
Prasa katolicka - dwa oblicza

Koci dialogu i otwarcia

- rozmowa z Jerzym Turowiczem

redaktorem naczelnym Tygodnika P o w s z e c h n e g o "
(Krakw 8.01.1996, ulica Wilna 12, godzina 12.00)

Jerzy Turowio: - ur. 1912 r., poblicyita katolicki, redaktor nacicUty Tygodnika PowMcchnejtO' ( l 1945
/ przerwy w lalach 1953-1956). wieloletni crtonck Komaji E p i r t o p j m PolUu JA Ap<*tKlwa f t w k c k k h
i P t e n * Spoecznego IIKI>1UIU Wydawniocgo Znak". c/lonck zespou redakcji miesicznika ..Znal". da-
| a w Klubw Inteligencji Katolickiej. daciar honoris canta Yale Univcriy. odvnacxory m.in. Komandoria
Ofdcm <w. Grrgoi7.i 7 Gwiazd: w latach o*icmd/ie>t$lych i d7icwicd/ie\u,tYCi zaangaowany politycznie
po suoaie op7ycyjno-*olxJajp.o<ckwcj ncuz rodowisk obecnej Un:> Wdnofci.

dz k o m u n i s t y c z n istniao napicie.

TVQ0DNIK POWSZfdNU
KATOLICKU fISMO SPOltC*NO-KUlTURAlfct
Sawomir urek: Co to znaczy, e Ty-
godnik Powszechny" jest pismem ka-
tolickim?
Jerzy Turowicz: Tygodnik Powszech-
ny" powsta w reku 1945. w sytuacji,
kiedy w w y n i k u w o j n y o r a z konferen-
cji w Jacie zosta n a r z u c o n y Polsce
ustrj komunistyczny. Ja i moi przyja-
ciele uwaalimy, e jest miejsce w
Polsce na p i s m o katolickie, ktre by
wyraao oraz ksztatowao opinie ka-
tolikw. Tygodnik musia by p i s m e m
a p o l i t y c z n y m ze w z g l d u na fakt. e
od p o c z t k u m i d z y Kocioem, a wa-
Wyraanie wic opinii politycznych nie
byo praktycznie moliwe, ze w z g l d u
na c e n z u r . Uwaalimy, e w a n i e j -
sze jest ksztatowanie p o g l d w i po-
staw naszych czytelnikw. P i s m o po-
c z t k o w o w y d a w a a K r a k o w s k a Kuria
Diecezjalna p e d p a t r o n a t e m K s i d z a
Arcybiskupa Sapiehy, pniejszego
kardynaa. Z tym, e nie by to oficjal-
ny organ Kocioa. P i s m o r e d a g o w a -
ne byo przez g r u p katoliw wiec-
kich. ale nie tylko, bo ksia rwnie
byli w redakcji. Ksidz P i w o w a r c z y k ,
puolicysta. z ktrym p r a c o w a e m przed
wojn, by p o c z t k o w o redaktorem na-
czelnym Tygodnika P o w s z e c h n e g o " ,
ale nie podawalimy tego faktu w stop-
ce. W p o o w i e 1945 roku w a d z e za-
day u j a w n i e n i a , k t o jest r e d a k t o -
 rem naczelnym. Ksidz Piwowarczyk
nie chcia si podpisywa, powiedzia:
- Niech Pan podpisuje!". I w ten oto
sposb zostaem redaktorem naczel-
n y m Tygodnika.
S. .: To byo w 1945 roku, a czym
jest dla Tygodnika katolicyzm dzisiaj?
Jerzy Turowicz: To znaczy to samo:
Tygodnik jest redagowany przez grup
wieckich, na wasn odpowiedzialno,
a nie w imieniu Kocioa. W y r a a m y
opini katolikw wieckich, prbujemy
ksztatowa pogldy i postawy. Dzi
jest to pismo take polityczne. Ponie-
wa nie ma cenzury, moemy mwi
to. co naprawd mylimy. Polska znaj-
duje si obecnie w sytuacji przejciowej,
wic nie mona od polityki abstraho-
wa. Rwnoczenie pismo nasze zaj-
m u j e si sprawami wiary, religii oraz
yciem i nauk Kocioa. Piszemy o kul-
turze w najszerszym tego sowa zna-
czeniu, o sprawach spoecznych, a na-
wet ekonomicznych. Jest to pismo, ktre
obejmuje caoksztat problemw ycia
wspczesnego czowieka z punktu wi-
dzenia wiatopogldu katolickiego.
Gerard Staniecki: Do kogo pismo jest
adresowane? Czy Tygodnik szuka no-
wego krgu odbiorcw7
Jerzy Turowicz: Po pierwsze Tygo-
dnik jest adresowany do inteligencji,
dlatego e dla szerokich mas jest za
trudny. Oczywicie w pierwszym rz-
dzie do inteligencji katolickiej, take
d o duchowiestwa, ktre niestety nie
zawsze czyta Tygodnik. Kiedy czytao
czciej, gdy Tygodnik by j e d y n y m
tego rodzaju pismem. Dzisiaj m a m y
wiele pism. wiele orientacji. Pismo skie-
rowane jest take d o modziey, gdy
ona jest odbiorc w a n y m i wymaga-
j c y m . Tygodnik redagujemy oczywi-
cie nie tylko dla katolikw. Od same-
go pocztku mielimy formu pisma
otwartego. Zawsze bylimy gotowi dru-
kowa chrzecijan niekatolikw, pra-
wosawnych, protestantw, liberaw,
ludzi niewierzcych, p o d w a r u n k i e m ,
e uwaalimy ich za ludzi uczciwych
i majcych co do p o w i e d z e n i a Ta
otwarta formua sprawia, e z czasem
coraz wicej ludzi z zewntrz przycho-
dzio do Tygodnika. W czasach komuny
wielu czonkw partii czytao Tygodnik.
Czy to dlatego, e chcieli wiedzie c o
katolicy myl, czy czasami moe nawet
z sympatii d o niezalenoci? Tygodnik
by pismem niezalenym. Wprawdzie
wychodzi p o d cenzur i me moglimy
pisa wszystkiego, c o chcielimy, ale
nigdy nie kamalimy. Dziki temu pis-
mo zachowao wiarygodno. W okre-
sie ostatnim, czyli przed 1989 rokiem.
Tygodnik by praktycznie organem opo-
zycji demokratycznej w Polsce.
Pan pyta czy c h c e m y pozyska no-
wych czytelnikw? Oczywicie, e chce-
my. Musimy jednak pamita, e Ty-
godnik Powszechny" nie jest p i s m o m
komercyjnym.
Przemysaw Wiczkowski: Powiedzia
Pan na pocztku, e odbiorc pisma
jest inteligencja katolicka. Chciabym
zapyta jak si odnosi do tego sowo
Powszechny w tytule?
Jerzy Turowicz: Sowo powszechny"
etymologicznie znaczy - katolicki, uni-
wersalny. O z n a c z a to ch o b e j m o -
wania caoksztatu ycia spoecznego,
duchowego, religijnego, kulluralnego,
politycznego. Kade pismo ze wzgl-
du na swj p o z i o m jest a d r e s o w a n e
do jakiej grupy czytelniczej. Tygodnik
nie jest popularnym pismem diecezjal-
n y m jak Go Niedzielny" czy Nie-
dziela". Nasze pismo jest a d r e s o w a n e
do inteligencji. Naleymy do tego typu
 pism jak n a przykad przedwojenne
Wiadomoci Literackie", czy Prosto
z mostu"; jak dzisiaj .Polityka", czy
Wprost". Waciwie nie m a ju dzisiaj
takich pism kulturalno-literackich, jak kie-
dy lycie Literackie" czy Przegld Kul-
turalny". To bya kategoria pism, ktre
byy adresowane wanie do inteligencji.
P. W.: Tygodnik ma dzisiaj wicej przy-
jaci czy wrogw?
Jerzy Turowicz: Do 1989 roku Tygo-
dnik by jedynym niezalenym pismem
przeznaczonym dla inteligencji. Mimo,
e by p o d naciskiem cenzury, m i m o
ze po mierci Stalina by przez trzy
lata zamknity, przekazany PAX-owi,
mimo. e istniay inne pisma katolic-
kie wydawane przez proreimowy PAX,
mimo e wadze kocielne odnosiy si
z rezerw i nieufnoci. Tygodnik Pow-
szechny" by do 1989 roku waciwie
pismem jedynym. Na pocztku, po 1945
roku by jeszcze Tygodnik Warszaw-
ski", d u o bardziej polityczny, zwiza-
ny ze rodowiskami polskiej chadecji.
Pismo to istniao dwa, czy trzy lata. w
kocu jednak zostao zamknite przez
wadze, a redaktorzy poszli do wizie-
nia. Nasz Tygodnik by mniej polityczny
i dlatego jako przetrwa, by zreszt
pod parasolem o c h r o n n y m Kocioa.
Tygodnik Powszechny" stanowi jedy-
ne pismo niezalezne na obszarze ca-
ego bloku pastw socjalistycznych, od
Laby d o Szanghaju. Czesi i Sowacy,
jeeli mogli to go czytali, bo dziki Ty-
godnikowi mogli si dowiedzie co si
dzieje w Kociele, i w ogle na Zacho-
dzie, szczeglnie w dziedzinie kultury.
W okresie Solidarnoci", Tygodnik by
organem opozycji demokratycznej i wte-
dy czytywaa go caa postpowa inte-
ligencja. rwnie laicka. Nakad, ktry
by ograniczony przez wadz, najpierw
wynosi trzydzieci tysicy egzempla-
rzy, potem pidziesit, jeszcze pniej
obcito n a m z a kar nakad d o czter-
dziestu. a potem nawet do trzydziestu
tysicy. W tych czasach Tygodnik" by
praktycznie nie d o dostania. Z a w s z e
popyt na Tygodnik by wikszy ni po-
da. Tak byo d o koca okresu Soli-
darnoci". Nakad wtedy osign liczb
stu tysicy egzemplarzy, co stanowio
niesychanie duo, jak na pismo adre-
sowane do inteligencji. Mimo to popyt
by cigle wikszy. Wtedy mielimy bar-
dzo wielu przyjaci, szczeglnie wrd
inteligencji katolickiej i laickiej, a tak-
e wrd duchowiestwa.
Po 89 roku to si zmienio, dlatego, ze
pojawiy si w w c z a s w Polsce rne
opcje polityczne, ktre nie mogy si
wczeniej ujawni. Powstay nowe pis-
ma. Pojawiy si podziay w Kociele:
opcje centrowe, bardziej prawicowe,
czy wrcz fundamentalistyczne, ktre
prezentuje dzisiaj na przykad ..Radio
Maryja", czy tygodnik Niedziela". Na
skutek tych podziaw i m y mamy dzi-
siaj wielu nieprzyjaci.
W okresie pierwszych wyborw prezy-
denckich opowiedzielimy si dosy
wyranie za Tadeuszem Mazowieckim,
uwaajc, e jest lepszym kandyda-
tem na prezydenta ni Lech Wasa,
cho ten mia ogromne zasugi dla pol-
skiej demokracji. Wtedy to wiele o s b
odwrcio si od nas, przede wszyst-
kim zwolennicy Wasy. Nie potrafi
powiedzie, czy Tygodnik m a wicej
wrogw czy przyjaci. Jeli m a m juz
poda konkretn odpowied to myl,
e mamy wicej wrogw, ludzi niecht-
nych wrd tych, ktrzy dawniej czy-
tali Tygodnik, a teraz p o wydarzeniach
90 roku g o nie czytaj. M a m y jednak
rwnie wielu przyjaci, wrd ludzi
 wieckich, ksiy, a nawet biskupw
i to jest dla nas cenne...
u k a s z Garbal: Jak Pan myli, dla-
czego nTygodnik Powszechny" jest uto-
samiany z Gazet Wyborcz"? Sy-
szaem na KUL-u opini, ze Tygodnik
jest wkadk niedzieln Gazety, skd
bior si te sdy?
Jerzy Turowicz: Zarzut t e n jest de-
magogiczny i nieprawdziwy. Gazeta
W y b o r c z a " m a najwikszy nakad w
Polsce i jest p i s m e m najbardziej roz-
powszechnionym. Jest n a m yczliwa,
drukuje, nieregularnie c o prawda, in-
formacje co bdzie w najbliszym nu-
merze Tygodnika. M a m y przyjazne
stosunki z Gazet i uwaamy, e jest
to b a r d z o dobre pismo, niesusznie
a t a k o w a n e jako wrogie Kocioowi.
Gazeta W y b o r c z a " nie jest p i s m e m
katolickim, nie ma wic obowizku re-
prezentowa stanowiska katolikw. Jed-
nak raz na tydzie w Gazecie jest Arka
Noego, ktra daje nam podstawy do
mwienia o tym pimie, jako o sym-
patyzujcym z katoiicyzmem. Gazeta
Wyborcza" ma znakomit pubhcysty-
k polityczn i kulturaln. Nie znaczy
to. e z a w s z e si z redakcj Gazety
zgadzamy. Na przykad pomys opu-
blikowania artykuu, wsplnie podpi-
sanego przez Michnika i Cimoszewi-
cza. uznalimy za wielki bd. Z tego
to powcdu do ostro skrytykowalimy
w Tygodniku A d a m a Michnika.
Stanisaw K. ebrowski: Czy nawrt
do komunizmu to szansa, czy klska
dla wspczesnego Kocioa?
Jerzy Turowicz: Trudno dzi mwi
o nawrocie do komunizmu po jego kls-
c e na caym wiecie z wyjtkiem Chin.
Korei Pnocnej czy Kuby. ale i tam
t e n k o m u n i z m si zmienia. Nawet w
Rosji, gdzie partia komunistyczna zwy-
ciya w tych wyborach, wadzy ra-
czej nie obejmie. Powrt d o komuni-
z m u w takiej formie j a k przed 1989
rokiem jest moim zdaniem niemoliwy.
SLD ogosia si socjaldemokracj, ale
to nie jest prawdziwa socjaldemokra-
cja. Wynik ostatnich w y b o r w prezy-
denckich jest - m o i m zdaniem - dla
Polski nieszczciem, tak ze istotnie
moemy stwierdzi, ze pewne elemen-
ty PRL wracaj.
Oczywicie dla Kocioa i dla Polski
jest to niedobre. Chocia sdz, e
nowa wadza musi si liczy z Kocio-
em. Paradoksem jest nieratyfikowanie
Konkordatu z powodu politycznych opo-
rw postkomunistw. Myl, e Kwa-
niewski, a nawet Oleksy bardzo cht-
nie ratyfikowaliby Konkordat, aby da
Kocioowi prezent". Nie zrobi tego,
zapewne, bo w kierownictwie swojej
partii musz si liczy z e z d a n i e m
wikszoci. Ludzie ci s s w e g o rodza-
ju niewolnikami ukadu, dziki ktre-
mu doszli do wadzy. Mimo to, sdz
e ze strony wadzy Kocioowi nic
nie grozi. Szans dla Kocioa jest
natomiast ta sytuacja, ktra powstaa
po 1989 roku.
S..: Chcielibymy prosi Pana Re-
daktora o diagnoz v/spczesnego pol-
skiego Kocioa. Czy Koci Polski dzi-
siaj. na poziomie lokalnym, szczeglnie
w parafii, jest Kocioem przedsoboro-
wym czy posoborowym? Czy przecit-
ny katolik ma wiadomo tego, czym
by Sobr Watykaski II?
Jerzy Turowicz: O b a w i a m si, e nie.
To wynika z tego. e Sobr odbywa
si c z a s a c h komuny, kiedy Poska
bya odcita od wiata. Biskupi polscy
na szczcie brali udzia w ooradach,
chocia nie bez trudnoci Bya jedna
sesja, na ktrej nie byo Prymasa W y -
szyskiego, bo me dosta paszportu.
W Polsce nastpia czciowa refor-
ma liturgii, bez oporw ze strony spo-
eczestwa. W Polsce, poza wyjtkami
nie ma dzisiaj zwolennikw arcybisku-
pa Lefebvre'a. Wprawdzie na KUL-u
podobno cieszy si popularnoci Artur
Zawisza, ktry kiedy nawet w Tygo-
dniku zdeklarowa si jako sympatyk
arcybiskupa Marcela Lefebvre'a, ale
jest to wyjtkowe zjawisko. O ile litera
Soboru zostaa w Polsce przyjta, to
duch S o b o r u nie bardzo. Sobr by
olbrzymim wydarzeniem w yciu Ko-
cioa, by rewolucj, zwaszcza jeli
chodzi o to. co si nazywa stosunkiem
Kocioa d o wiata. Przed S o b o r e m
Koci by albo w defensywie wobec
wiata, ktry by zsekularyzowany, anty-
klerykalny, albo w ofensywie. Natomiast
Konstytucja Soborowa O Kociele w
wiecie wspczesnym" deklaruje otwar-
cie Kocioa na wiat. Oznacza to dia-
log. a nawet tolerancj, oczywicie to-
lerancj nie dla za. ale szacunek dla
ludzi inaczej mylcych. To otwarcie
to take dialog ekumeniczny Kocioa
Katolickiego z Kocioami Chrzecija-
skimi - niekatolickimi. Dialog z religia-
mi niechrzecijaskimi, dialog z lud-
mi niewierzcymi, i wreszcie dialog ze
wiatem, w i a t jest taki jaki jest. Ko-
ci go na si nie zmieni. Musi by
w nim obecny, musi w nim dziaa,
m u s i prowadzi z n i m dialog, po to
eby ten wiat zrozumie, eby mwi
d o niego jzykiem dla tego wiata zro-
zumiaym. Koci mwi czasem w lis-
tach, homiliach takim jzykiem, e dla
ludzi z zewntrz jest to niezrozumiae,
w i a t musi zrozumie, czym ten Ko-
ci jest n a p r a w d . Postawy wrogie
i niech d o Kocioa pyn czsto z Soborze przez ksiy, zakonnice i za-
ignorancji, z niezrozumienia wanie
tego, czym jest Koci naprawd, jaka
jest jego misja. Trzeba zama te ste-
reotypy antyklerykalne, ktre istniej.
eby przezwyciy te stereotypy trze-
ba dialogu i szacunku dla ludzi ina-
czej mylcych. Nie odrzucajmy ich.
tylko starajmy si ich zrozumie, prze-
kona ich, jeeli maj faszywe wyo-
braenie! Sobr to wtelka zmiana, to
jest historyczne otwarcie.
W Polsce mwi si czasem o katoli-
cyzmie otwartym i zamknitym. Trzeba
jednak pamita, e wszystkich kato-
likw duo wicej czy ni dzieli. Duo
zaley od tego, jaka jest formacja ksi-
y w seminariach duchownych. Wyda-
je si. ze wielu ksiy wychodzi z se-
minarium nie bardzo przygotowanych
do dziaalnoci w dzisiejszym wiecie.
Sytuacji tej jednak nie naley uogl-
nia. Jeeli chodzi o znajomo Soboru
to myl, e ludzie wieccy w wik-
szoci dokumentw tych nigdy nie mieli
w rce. W przypadku ksiy m a m na-
dziej, e sytuacja wyglda lepiej. Men-
talno przedsoborowa jest w Polsce
silna. Duzo jest w p o l s k i m Kociele
postaw zamknitych, d e f e n s y w n y c h ,
a nawet wojowniczych, c z a s e m wrcz
fanatycznych. Wszystkich tych postaw
nie mona pogodzi z duchem Soboru.
S.K..: Czy nie v/yaje si czasem Pa-
nu, e Sobr w polskim Kociele jest
wrcz czasami postrzegany jako za-
groenie?
Jerzy Turowicz: Ksia Biskupi na
p e w n o tak nie myl, ale niektrzy
ksia ze skrajnej prawicy katolickiej
- owszem. Po Soborze ujawni si w
Kociele pewien kryzys. Z n a n e s
przypadki opuszczania kapastwa po
konnikw. Trwa take w e w n t r z Ko-
cioa p o dzi dzie kontestacja, n a
Zachodzie czsto mamy do czynienia
z s e l e k t y w n y m stosunkiem d o nauki
Kocioa. S lacy katolicy, ktrzy przyj-
muj tylko czciowo prawdy goszone
przez Koci. Traktuj powanie takie
normy moralne jak: nie w o l n o kra,
ani zabija, ale jeeli chodzi o moral-
no seksualn to mwi, e Koci
nie m a racji, albo e s to wymagania
nieyciowe. Wreszcie problem konte-
stacji w teologii. Wszystko to s obja-
wy kryzysu, ktre s w pewnym sensie
nieuniknione. Historycy Kocioa m-
wi, e kady Sobr wywoywa pew-
ne zakcenia. Sobr da jednak tak
wielkie o w o c e , e trzeba teraz te owo-
c e powoli konsumowa, przyswaja.
Cay Koci musi wic nabra men-
talnoci posoborowej.
G. S.: Czy istnieje dzisiaj takie poj-
cie jak inteligencja katolicka?
Jerzy Turowicz: To jest rzecz oczy-
wista. ze inteligencja katolicka istnie-
je. Istnieje warstwa ludzi z p e w n y m
wyksztaceniem, z pewn kultur. Wie-
my, e inteligencja to nie tylko huma-
nici, ale take lekarze i inynierowie,
oczywicie jeeli maj gowy otwarte,
a nie zamknite w ramach swojej spe-
cjalnoci. Inteligencja katolicka to lu-
dzie wierzcy, praktykujcy chodzcy
regularnie d o kocioa. Oczywicie ta
klasa m a rny stopie uwiadomie-
nia. Jest elita intelektualna (wiadoma
cz inteligencji katolickiej), ludzie,
ktrzy znaj ycie Kocioa, jego nau-
k i s z a a n g a o w a n i w to ycie na
poziomie parafii, diecezji.
G . S . : Jakie s jej podstawowe
dania?
Jerzy Turowicz: Warunek podstawo-
w y to ten. aby byli chrzecijanami, eby
wierzyli i yli po chrzecijasku. Se-
cundo, powinni si poczuwa do od-
powiedzialnoci za Koci. Sobr m-
wi wyranie o roli katolikw wieckich,
jako powoanych do wspodpowiedzial-
noci, do udziau w misji ewangeliza-
cyjnej Kocioa.
L.G.: Jak Pan sdzi, jaka bdzie przy-
szo Kocioa polskiego, czy bdzie
to Koci typu francuskiego (niewiel-
ki, lecz dajcy ywe wiadectwo wia-
ry), czy to bdzie tradycyjny, Koci
..masov//'?
Jerzy Turowicz: Nie potrafi powie-
dzie. Myl jednak, ze Koci polski
bdzie j e d n a k jeszcze b a r d z o dugo
Kocioem masowym. W Polsce robot-
nicy i chopi chodz do kocioa ma-
sowo i jest to w kontekcie wiatowym
pewnym fenomenem. We Francji warst-
w a robotnicza to warstwa bardzo zde-
chrystianizowana. Grupa ta jest u nas
do Kocioa bardzo przywizana, jest
mu wierna. Ona stanowi o sile Kocioa
i stanowia t si take w czasach ko-
muny. Koci opiera si na tej masie
wierzcych. Myl, ze w przyszoci
bdzie nastpowaa swego rodzaju ero-
zja. Wiemy, e wrd inteligencji i wrd
modziey nastpuje p e w n a sekulary-
zacja. laicyzacja pod w p y w e m tego,
co przychodzi z Zachodu: kultura ma-
sowa, pornografia w filmach, w telewizji,
w ksikach. Nastpuje proces seku-
laryzacji. Wiemy, ze jaka cz mo-
dziey, czsto rwnie z winy Kocio-
a. oddala si od niego. Ronie dzi
antyklerykalizm, ktrego w czasch ko-
muny nie byo. poniewa ludzie widzieli
jak rol ten Koci odgrywa, e jest
za-
rdem oporu przeciw komunizmowi,
doktrynie materiahstycznej. Nawet ci.
co byli niechtni Kocioowi tego nie
manifestowali, poniewa uwaali, e
to by byo nie fair, w czasach gdy Ko-
ci jest w trudnej sytuacji i nie ma
penej swobody wypowiedzi. Dzisiaj jest
inaczej. Koci jest wolny, ma swobo-
d dziaania, a antyklerykalizm ronie.
Sekularyzacja, dechrystianizacja nas-
tpuje. to j e d n a k jest to proces sto-
sunkowo wolny. 2 bada opinii publicz-
nej wiemy, e p o n a d 90 % ludnoci
polskiej deklaruje si jako katolicy.
Procent ludzi chodzcych do Kocio-
a jest oczywicie duo niszy. Na w s i
8 0 - 9 0 % ludnoci, w miecie 4 0 - 5 0 % .
ale to i tak s procenty duo wysze
ni w wiecie zachodnim.
S. K. .: Czy Pan Redaktor nie do-
strzega we wspczesnej polskiej rze-
czywistoci spoecznej istnienia zor-
ganizowanego programu ateizacji?
Jerzy Turowicz: Moim zdaniem to jest
jakie tragiczne nieporozumienie. Ja nie
widz takiego spisku. Oczywicie s ro-
dowiska niechtne Kocioowi, wrogie
Kocioowi, ktre chciayby, aby wpyw
Kocioa zmniejszy si. Prasa niecht-
na Kocioowi jest wszdzie: we Wo-
szech, v/ Niemczech, i jest to zjawisko
normalne. Ot to wszystko nie jest
spiskiem, ale objawem kryzysu wsp-
czesnej cywilizacji zachodniej. S to
wyzwania dla Kocioa, a Koci powi-
nien odpowiedzie ewangelizacj i wia-
d e c t w e m ycia, prac charytatywn,
sub, ktr Koci oddaje czowie- katolikw duo wicej czy ni dzieli.
kowi. Ewangelizacja to pokazywanie
kim jest Chrystus i czym jest Ewange-
lia. Nie wojowniczo, nie triumf al izm,
me fanatyzm.
P.W.: Gdyby Pan mia tak moliwo,
to kogo zaprosiby Pan na wspln mod-
litw: Jacka Kuronia czy Ojca Tade-
usza Rydzyka, kogo by Pan wybra?
Jerzy Turowicz: Niestety, musz po-
wiedzie, e Jacka Kuronia. Nie dla-
tego. e Radio M a r y j a ' czsto i kam-
liwie atakuje Tygodnik Powszechny".
Radio Maryja" w dziedzinie czysto re-
ligijnej na p e w n o jest pozyteczne i lu-
dziom potrzebne, natomiast w war-
stwie wiatopogldowej i spoecznej
odgrywa rol szkodliw. To nie jest da-
wanie wiadectwa Ewangelii. Biskup
Tadeusz Pieronek powiedzia (Dzien-
nik Polski" z Krakowa): Episkopat ma
z Radiem Maryja" powane kopoty,
trwa wojna midzy O j c e m Rydzykiem,
a poszczeglnymi Biskupami. W per-
spektywie takiego rozdwiku midzy
Radiem Maryja" a episkopatem, gro-
zi n a m po prostu powstanie drugiego
Kocioa, jest to bardzo realne. W t y m
radiu s programy, w ktrych si uy-
w a jzyka walki i nienawici, nie bra-
kuje rwnie pomwie i zwyczajnych
kamstw. Czasem pod pozorem rady-
kalizmu ewangelicznego przemyca si
po prostu nienawi do ludzi". Tak wy-
powiedzia si o R a d i u Maryja" Se-
kretarz Episkopatu Polski!
S..: Istniej dwa oblicza polskiego
katolicyzmu: jedno reprezentowane
przez Tygodnik Powszechny", i dru-
gie spod znaku: ZChN-u, ..Niedzieli"
czy Radia Maryja". Czy rnice, kt-
re dziel te dwie formacje, to rnice
midzy brami czy midzy wrogami?
Jerzy Turowicz: Myl, ze wszystkich
Niestety w stosunku midzy tymi for-
macjami manifestuje si nieraz wro-
go, ktr trudno pogodzi z d u c h e m
braterstwa. W szczeglnoci wrogo
do Tygodnika Powszechnego" i jego
formacji. W Sowie - Dzienniku Kato-
lickim" ukaza si nie tak d a w n o arty-
ku p. Petera Rainy, ktry napisa, e
Tygodnik Powszechny" w latach sze-
dziesitych przesta by pismem katolic-
kim. W o b e c tego rodzaju kamliwych
pomwie trudno mwi o braterstwie.
P.WJ Skd pynie ta niech do Ty-
godnika Powszechnego"?
Jerzy Turowicz: Z fanatyzmu, z prze-
konania, e tylko my mamy racj", e
Tygodnik to liberaowie, kosmopolici,
filosemici. ydzi, a moe po prostu ma-
soni. To s postawy fundamentalistycz-
ne, integrystyczne, aroganckie. Jest
to mentalno w 100% przedsoborowa.
G.S.: Jak Pan ocenia Tygodnik z per-
spektywy 50 at. w kontekcie sw w.
Pawa: W dobrych zawodach wystpi-
em, bieg ukoczyem, wiary ustrzegem."
Jerzy Turowicz: Sdz, e Tygodnik
wystpi w dobrych zawodach, wiary
strzeg, ale biegu jeszcze nie ukoczy!
S..: Z czego my - redakcja Scripto-
res". a jednoczenie stali czytelnicy Ty-
godnika19, bardzo si cieszymy! Dziku-
jemy za rozmow!
Materia do druku przygotowali: Ge-
rard Staniecki i u k a s z Turczyski
Opracowa: Sawomir urek

yaiicanum II to pierwszy Sobr w historii, w ktrym nie byb adnego

anatema; wiadomie i celowo skrelone sowo potpienie

S niestety taey katolicy, zwaszcza w Polsce, ktrzy zamiast dziaa-

nia Ducha witego wszdzie widz machinacje masonerii. Tak wic,
jeli tylko kto - na przykad ja - nie patrzy dzi na Koci w katego-
riach walki religijnej i nie tkwi w oblonej twierdzy, to niechybnie
musi by masonem, chocia sam o tym nie wie.

Prof. Stefan Swieawski,

emerytowany profesor KUL.
audutor Soboru Watykaskiego II
 Jestemy znakiem sprzeciwu"

Sobota z Niedziel", czyli spotkanie

redakcji Scriptores S c h o l a r u m " z Karolem Klauz
redaktorem katolickiego tygodnika Niedziela"

Karol K l a u / j i - ur. 1947 r.. doV.li* teologii. .studia: Uniwersytet Gregor m U k i w Krymie i KUL. h. sekre-
tarz InMytutu Jar.a Pjwla II KUL i redakcji ..KhnMj". o w n i e redaktor ..Ntct3/ic!i". Jttor k%ii)/ck i artykuw
* zakresu teologii dojma-.ye/rw!. massmediw. h:.\t<>rit talonw >ip.

podejmujemy problematyk oddziay-

Sawomir urek: Kto jest adresatem
Niedzieli"?
Karol Klauza: Odbiorcy Tygodnika Ka-
tolickiego Niedziela" to ludzie z wy-
ksztaceniem rednim. W prezentowa-
n y c h artykuach eliminujemy pojcia
waciwe dla specjalistw, czy rodowi-
ska akademickiego, po to by w efek-
cie uzyska tekst o charakterze popu-
larnym. zrozumiaym dla przecitnego
absolwenta szkoy redniej. Dobr prob-
lematyki jest take waciwy dla krgu
zainteresowa takiego odbiorcy: pro-
blemy z krgu religijno-spoecznego,
zwaszcza te, ktre najbardziej bulwer-
suj opini publiczn. J e d n o c z e n i e
wania ewangelicznego, czyli popula-
ryzujemy nauk wiary i katolick nau-
k spoeczn. Trzeci aspekt to prba
nawizania kontaktw z rnymi kr-
gami. szczeglnie z ludmi modymi.
Chcemy rozmawia z nimi o rnych
sprawach. Wrd jedenastu edycji lo-
kalnych Niedzieli" pojawia si rw-
nie edycja modzieowa. Badania w
krgu czytelnikw, ktre przeprowadzo-
no na zlecenie redakcji, przed picioma
laty wykazay, e przecitny odbiorca
tygodnika pochodzi z przedziau wie-
k o w e g o 4 0 - 5 0 lat. W i z a o to si z
tym, e . N i e d z i e l a " o f e r o w a a blisk
tej grupie wiekowej ocen wspcze-
snej historii Polski. Dzisiaj t granic
wiekow pragniemy przesun w d.
S. .: Czy Tygodnik trafia do rodo-
wisk jedynie katolickich, czy te rw-
nie niekatolickich?
Karol Klauza: Podejmujemy rnego
rodzaju zabiegi organizacyjne oraz dzia-
ania m a r k e t i n g o w e pozwalajce do-
trze do rnych rodowisk, a szcze-
glnie do tych, do ktrych docieramy
jedynie w kontekcie polemik. Wanie
polemiki z ..Gazet Wyborcz" i Wprost"
sprawiy, e tytu Niedziela" zaistnia
take w obszarze publicystyki laickiej.
W ten sposb Niedziela" zostaa ode-
brana przez tamte rodowiska, jako pis-
mo. ktre reprezentuje bardzo zacho-
w a w c z y stosunek do autentycznoci
postaw katolickich i narodowych. Tro-
szczymy si. aby polemiki teologicz-
ne, ktre s toczone wrd specjali-
stw nie byy przenoszone w warstw
popularyzacyjn, aby na amach nasze-
go pisma bya raczej rzetelna doktryna
potwierdzona i podyktowana trosk Sto-
licy Apostolskiej. Niedziela" w tym miej-
scu lansuje si jako tuba" Stolicy Apo-
stolskiej. Czsto przypomina nauczanie
Jana Pawa II, ale take wracamy d o
wczeniejszych papiey: Pawa VI i Ja-
na XXIII, pokazujemy na c z y m w prak-
tyce polega misja Kocioa bdcego
dzi wiatoci dla wiata. Niedzie-
la" chce bowiem pokazywa Koci
jako wiato dla narodw poprzez re-
alizacj wskaza soborowych. W na-
szej pracy towarzyszy n a m inspiracja
z w i z a n a z Dekretem o apostolskiej
dziaalnoci ludzi wieckich.
Adrian Lesiakowskl: Kto wchodzi w
skad redakcji Niedzieli"?
Karol Klauza: Gros zespou to ludzie
wieccy. Praca w Niedzieli" jest jak
gdyby naszym wasnym sposobem rea-
lizowania katolicyzmu i swojego wka-
du w kultur. Skupiaj si tutaj dzien-
nikarze pracujcy w obszarze historii
sztuki, literatury, historii wspczesnej,
filozofii, teologii, polityki. Za edycje die-
cezjalne odpowiadaj ksia. Redak-
torem naczelnym od chwili reaktywo-
wania Tygodnika w 1981 roku jest ks.
Ireneusz Skubi.
Jacek Wojtysiak: Jednak ze strony
rodowisk nie zwizanych z Kocio-
em wysuwana jest opinia, ze .Niedzie-
la" reprezentuje jedynie postaw zamk-
nit i zachowawcz. Jak by Pan si
do tych gosw ustosunkowa?
Karol Klauza: To jest opinia polemi-
stw Niedzieli", w y r a a n a mniej, lub
bardziej agresywnie. Kade wskazanie
na autentyczn interpretacj encyklik
zawart w dokumentach Kocioa, po-
woywanie si na tradycyjn w Kociele
interpretacj dziedzictwa Ewangelii, sta-
je si znakiem sprzeciwu. Niedziela"
nie idzie na kompromis w zakresie rozu-
mienia norm moralnych. Stara si je
przekazywa w jak najbardziej podsta-
wowej interpretacji, jak daje tradycyjna
teologia moralna. Nie szuka kompro-
misw tam, gdzie nie s one moliwe,
dlatego moe by tak odbierana. Je-
stemy bowiem znakiem sprzeciwu.
J.W.: Zarzuty z tamtej strony nie do-
tycz jednak sfery moralnej, czy zwi-
zanej z wiar, tylko tych obszarw, gdzie
kompromisy mog by czste, a wic
sfery spoecznej i politycznej.
Karol Klauza: Istnieje cisy zwizek
pomidzy ptyncypiami moralnymi, a ich
z a s t o s o w a n i e m w yciu s p o e c z n y m
oraz w yciu indywidualnym. Bardzo
czsto publicyci rozrywaj* ten zwi-
zek mwic, e istnieje autonomia zda-
rze spoecznych, bez odniesienia do
norm moralnych, c o nie jest prawd.
Jeeli jednak przyjmiemy, ze istnieje
zwizek moralny wywodzcy si z kul-
tury Ewangelii przenoszony na ycie
spoeczne, to Niedziela" stara si poka-
zywa jak w konkretnych zdarzeniach,
np. wyborach prezydenckich, reali- J.W.: Czy Niedziela" moe uycza
z o w a n e s podstawowe zasady mo- swoich lam innym wyznaniom?
ralne. Niedziela" moe suy ludziom Karol Klauza: Publikowali u nas swo-
jasnymi, czytelnymi wskazaniami, na- je teksty ludzie zwizani z prawosa-
wet jeli si z nimi nie zgadzaj. M o e wiem, take protestanci. Teksty te po-
odgrywa rol inspirujc. zostaway w k o n w e n c j i wiadectwa.
A.L.: Jak wyglda stosunek Niedzie- Byo to pozytywnie odbierane nawet
li" do ekumenizmu? przez osoby, ktre postrzegaj Nie-
Karol Klauza: Autentyczny ekumenizm dziel" jedynie jako o r g a n p r a s o w y
polega na tym, e kada ze stron pra- katolikw.
gnie pozosta do koca sob. Dialogi W y j t e k stanowi oczywicie stosunek
t o c z c e si na n a j w y s z y c h szcze- Niedzieli" do sekt. Przestrzegamy na
blach. b a r d z o trudne, jako j e d n o z naszych amach, zwaszcza modzie,
istotnych kryteriw maj zasad za- przed zgubnymi skutkami ich dziaal-
c h o w a n i a tosamoci kadej z grup. noci - take spoecznymi. Idziemy tu-
Nie w o l n o nam zej na paszczyzn taj za trosk Kocioa, a take samoza-
publikowania tekstw, ktre bd si chowawczym zmysem spoeczestwa.
podoba drugiej stronie w sposobie S.Z.: Czy ideaom ekumenicznym su-
ujcia dogmatu za cen odejcia od rwnie wypowiedzi bronice wy-
autentycznej j e g o interpretacji. Musi- stpienia ks. Henryka Jankowskiego:
my pozostawa autentycznymi katoli- Szkoda, e te same media z t sa-
kami, ale z p e n y m s z a c u n k i e m dla m zapalczywoci nie zaprotestowa-
innych w y z n a . N a naszych a m a c h y przeciw oszczerczym oskareniom
odnotowujemy ich wita religijne oraz lansowanym przez ydw; e to Pola-
najwaniejsze wydarzenia. U n i k a m y cy zorganizowali Owicim i wymor-
krytyki innych wyzna, ich hierarchii dowali wspwyznawcw. Prawd jest.
czy teologii. Nie publikujemy czego, e niektre rodowiska ydowskie
co mogoby powodowa konflikty. Two- przeczyy temu. ale znacznie goniej
rzymy rwnie zdarzenia ekumenicz- brzmiay kamstwa, a tych strasznych
ne". Niedawno w Toruniu miao miejsce kamstw jak dotd nie rozpozna a-
Colloquium charitativum, ktre zgro- den sd i nie wyda orzeczenia rwnie
madzio w jednej wityni hierarchw rabin z Nowego Jorku, ktry bezkar-
protestanckich, katolickich, prawosaw- nie ly Koci w Polsce. (.Niedziela"
nych. Niedziela" towarzyszya tej imp- 19.11.1995)
rezie. pokazujc naocznie, e moliwe
jest wspdziaanie przy zachowaniu Czy nie mamy tu do czynienia z pew-
autentycznego zwizku z tosamoci nego rodzaju manipulacj, polegajc
wyznaniow. Niedziela" nie tylko mo- na zestawieniu takich dwch spraw jak:
e by. ale i jest pismem, ktre m o e wymordowanie kilku milionw ydw,
si przyczyni do zblienia ekumenicz- a wic kwestii najtragiczniejszej w re-
nego. Ekumenizm zakada dobr wol lacjach chrzecijasko-ydowskich, z
wszystkich przystpujcych do dialogu, jednym wybrykiem ksidza Henryka
otwarcie si na wzajemne poszukiwanie Jankowskiego?
prawdy. Karol Klauza: Zarwno s a m e dziaa-
nia obu religii, jak i publikacje doty-
czce tych dziaa s naznaczone kon-
tekstem historycznym. Owicim trze-
ba rozpatrywa w ponad-historycznym
wymiarze, ale m a j c y m swoje korze-
nie w totalitaryzmie nazistowskim. Prob-
lem polega na tym, e spoeczno y- Warszawy", Antykocioem" jest Spo-
d o w s k a o g r a n i c z a zdarzenia, ktre
miay miejsce w Owicimiu jedynie
do tragedii swojego narodu. Pamitaj-
my jednak, ze tam zginy cae rzesze
innych mniejszoci narodowych: Cy-
ganw, Tatarw, etc. C o wicej, wik-
szo y d w to przecie byli take bardzo wiele na amach
obywatele Polski. Std te zawasz-
czanie Owicimia tylko do wymiaru
ydowskiego symbolu jest naruszeniem
w y m o w y historycznej tego znaku.
Z kolei w y p o w i e d ks. Henryka Jan-
kowskiego pada w konkretnej konfi-
guracji historycznej. Podobne metody
zostay przyjte przez rabina Waissa,
a metody te na p e w n o nie s wykwi-
tem kultury ydowskiej. Oba zdarzenia
wywouj jednak niepomiernie odmien-
ny rezonans, angaujcy nie tylko sa-
me postaci dramatu", ale przenosz
si na szczeble polityczne. W przypad-
ku wypowiedzi ks. Jankowskiego na-
d a n o sprawie rozgos, wychodzc od
zdarzenia lokalnego, zaczto budowa
stereotyp mylenia o Polaku, ktry wraz
z m l e k i e m matki w y s c z a antysemi-
tyzm, a tak przecie nie jest. ..Niedziela"
nie c h o w a gowy w piasek. Podejmu-
j e m y ten bolesny temat, wskazujc,
e istnieje jeszcze margines interpre-
tacji, ktrego strona laicka nie podnosi.
To jest prba dostrzeenia tego ob-
szaru prawdy, ktry jest moliwy do
zbadania.
S..: Mam przed sob tekst publicy-
sty. ktry podpisuje si na lamach
Niedzieli" inicjaami A. L. Publicysta
ten pisze: ..Antykoci atakujef
(nNiedziela" 12.11.1995, s. 13). Spo-
rd czonkw ov/ego .,Antykociola"
wymienia: Zbigniewa Mikoejko pracow-
nika Instytutu Socjologii PAN, Toma-
sza Woka redaktora naczelnego .ycia
eczestwo Otwarte", jak pisze Nie-
dziela": Pismo powicone indoktry-
nacji w stylu masoskim. Sam tytu
mwi za siebie. (Na marginesie to nie
wiem, co ten tytu mwi za siebie?)
Tego typu wypowiedzi znajdziemy
Niedzieli".
Czy to jest najlepszy sposb na pro-
wadzenie dialogu ze wiatem?
J.W.: I druga sprawa, czy to ju nie
jest zaangaowanie polityczne, czy to
jest obrona pryncypiw, czy co wicej?
Karol Klauza: Cytowany fragment ar-
tykuu ma z zaoenia charakter pole-
miczny, a wic wybiera rodki, ktre
temu zaoeniu towarzysz. Jest on
prb ustosunkowania si do pewnej
frazeologii Gazety Wyborczej". Pan
Mikoejko chce urasta do rangi ekle-
zjologa polskiego, ktry doradza Ko-
cioowi. co Koci powinien robi,
aby by Kocioem. Nawet g d y b y m y
zaozyli m a k s y m a l n i e posunit po-
staw dialogu, to m u s i m y sta na sta-
nowisku, e nie m o e on dotyczy
eklezjologii gazetowej. Wydaje mi si.
e sformuowanie ,Antykocif oddaje
istot poruszanego zagadnienia, sko-
ro to co propaguj laiccy publicyci nie
jest wizj spoecznoci zbawczej, a jest
wyrazem zaatakowania w y z n a w c w
Jezusa Chrystusa jako czonkw zrze-
szonych w partu zwanej .Kocioem".
Przemysaw Wiczkowski: Ale czy-
telnik o rednim wyksztaceniu, kiedy
czyta tekstAntykoci atakujenie
zastanawia si nad problemami ekle-
zjologicznymi. Gdy s wymienione naz-
wiska ma jednoznaczne skojarzenia, ralistyczni w sferze religijnej, ale nie
e nie chodzi tu o adn polemik, tykajcie spraw spoecznych!", b o za-
ale e ci konkretni ludzie s wrogami raz zostaniecie posdzeni o zaanga-
Kocioa! owanie polityczne.
Karol Klauza: Czytelnik o rednim J.W.: Chodzi mi tylko o to, eby nazy-
wyksztaceniu lubi prostot wypowie- wa to co jest polityk - polityk,
dzi, obrazowo wyrazu. Przejcie z a nie pod paszczykiem obrony warto-
tej k o n w e n c j i na zagodzon w war- ci chrzecijaskich broni opcji poli-
stwie sownej mija si z celem pole- tycznej. Tam gdzie jest kwestia do-
miki. Gdy co nazwie si Antykocio- gmatu dyskusji nie ma, ale tam gdzie
em" to czytelnik wie, e tu zapala si s sprawy polityczne, tam dyskusja
c z e r w o n e wiateko w w i a d o m o c i moe zaistnie!
i powinien podchodzi z rezerw d o Karol Klauza: Nie traktujemy swoich
publikacji tych osb, ktre t a m s wy- publikacji jako elementu gry politycznej.
mienione. Nie polityka suy decyzjom o publika-
J.W.: Czy to jest obrona pryncypiw, cji. Niedziela" nie jest o r g a n e m ad-
czy pewnej linii politycznej? Mwi si nej opcji politycznej. Widzc wzajem-
przecie w cytowanym fragmencie, e ne przenikanie opcji w ocenie zdarze
pismo *Spoeczestwo otwarte" ma jed- m a m y uzasadnione p r z e k o n a n i e , e
noznaczn proweniencj masoski. nasza wizja jest najbliej pryncypiw.
Pismo zostao natomiast zaoone przez S..: Mwi Pan o posoborowej linii
Ministerstwo Edukacji Narodowej po pisma, natomiast ja odnosz inne
1989 roku, kiedy weszli do niego lu- wraenie. Czytajc ju tytuy artyku-
dzie demokratycznej opozycji. Czy to w z pierwszej strony:..Czy Polak to
dyskutowanie z masoneri, czy raczej cham?" (12.11.1995), Katolicki prezy-
jednoznaczne atakowanie wizji spoe- dent?" (5.11.1995), trudno dopatrze
czestwa demokratycznego? si inspiracji posoborowych, opartych
Karol Klauza: Demokracja rzeczywi- na szeroko pojtej kulturze chrzeci-
cie daje moliwo pozytywnego roz- jaskiej, czy te katolicyzmie otwar-
wizywania problemw spoecznych. tym. Teksty te su bardziej polaryza-
Z tej pozytywnej oceny wykluczone s cji stanowisk w samym Kociele, ni
tylko te opcje, ktre s inspirowane jego jednoci, pokazujc, e gwny
liberalizmem, gdyz przechodzi on w ob- problem Kocioa zwizany jest z nie-
szar ideologii i stacza si" w totalita- przychylnoci wiata, atakami z ze-
ryzm, bo takie zejcie jest atwe. Nie- wntrz. Czy jednak gwny problem
dziela" zdaje sobie z t e g o spraw i Kocioa polskiego nie polega na tym,
dlatego w imi zasad Ewangelii prze- e Sobr Watykaski II nie zaistnia
strzega przed zgubnymi skutkami ..go- na poziomie parafii? Obecny jest za to
sowania nad Prawd". Osobicie bd w prasie, w dyskusjach na uniwersy-
upatruj w tym, e prbuje si za- tetach. Dlaczego Niedziela" koncen-
m k n interpretacje Niedzieli" tylko truje si na polemikach politycznych,
do sfery religijnej, bez prawa do wy- a nie na tym, tak wakim problemie?
powiadania si na tematy spoeczne. Jak naprawd wizj Kocioa repre-
Niektrzy mwi: .Bdcie sobie plu- zentuje Niedziela"?
 Karol Klauza: Poruszy! Pan dwie kwe-
stie. Pierwsza to wizja Kocioa jako
zamknitej twierdzy, a druga to pro-
blem przeoenia spraw Kocioa na
w y b o r y polityczne. Jeeli sprzeciwia-
my si Unii Wolnoci to nie dlatego,
e nie podoba si nam Barbara Labuda,
czy Jacek Kuro, ale w imi zasad Ewan-
gelii. Unia Wolnoci argumentuje w sys-
t e m a c h wartoci z pozycji liberalizmu,
ktry towarzyszy jej dziaaniom. Ata-
kujc Koci zarwno na amach prasy,
jak i w wystpieniach publicznych zwo-
lennicy Kocioa jako partii politycznej
i zamknitej twierdzy" rozmijaj si z
autentyczn natur Kocioa. Take wi-
zja Kocioa w Paskim ogldzie wy-
daje mi si by uproszczon. Nie jest
bowiem tak. z e na amach Niedzieli"
kontestujemy postanowienia Soboru
Watykaskiego II. aby na przykad Ko-
ci traktowa jako wsplnot.
Teologia wsplnoty zaowocowaa wie-
loma rozwizaniami duszpasterskimi,
Ktre s pewnie Panom znane, a kt-
rych lad znajduje si w naszych pu-
blikacjach. ledzimy wic rozwj
rnych ruchw religijnych w e wsp-
czesnym Kociele. Gdybymy zestawili
to publikacje z publikacjami na przykad
Gocia Niedzielnego" stwierdzilibymy,
e to wanie na amach Niedzieli" ma-
my szeroko rozumian wizj Kocioa
jako wsplnoty religijnej. W warstwie
publikacji teologii duszpasterskiej opub-
likowalimy w i e l e tekstw wskazuj-
cych na nowy, posoborowy obraz para-
fii. Duszpasterstwo parafialne rozumiemy
jako administracj wsplnot dziaaj-
c y c h na terenie parafii oraz admini-
stracj sakramentw. Sprawa jest o ty-
le wana, ze w przekroju oglnopolskim
40 % wiernych uczestniczy w niedziel-
nej mszy witej, a nie ma innej for-
my wyrazu postawy religijnej jak wa-
nie udzia w sakramentach. W katoli-
cyzmie nie chodzi o to. abymy czuli
si" jako wsplnota, tworzyli federacje
ludzi, ktrzy dlatego, ze s katolikami
dobrze sobie ycz, ale a b y m y po-
przez s w o j e w y b o r y uczestniczyli w
sakramentach. Jeeli wic tak jest
ustalony cel ycia chrzecijaskiego,
no to wanie korzystanie z sakramen-
tw jest zewntrznym w y r a z e m , e
Koci pozostaje wierny s w e m u po-
woaniu. Sztuka, jak to robi p o d ko-
niec drugiego tysiclecia. Koci jest
otwarty na wszystkich. Jeeli ten idea
otwarcia si Kocioa n a wszystkich
przekadamy teraz na nasz system
dziaa praktycznych, to m o e m y su-
sznie oczekiwa kreatywnego dziaa-
nia osb. ktre w strukturze Kocioa
lokalnego odpowiadaj za co, co si
nazywa przygotowaniem do przyjcia
sakramentu. W tym przypadku ^Nie-
dziela" angauje si zarwno stawia-
jc trudne pytania, jak i dostarczajc
materiaw publicystycznych.
P.W.: Na stronic,. Z ycia Kocioa lubel-
skiego" (Niedziela" 12 11.1995, s. 10)
znajdujemy wypowied modej dziewczy-
ny, (Ania Erela): Jak by chrzecijani-
nem we wspczesnym wiecie? To
trudne pytanie [...]. Wielu od lat stara
si odpowiedzie na me w mniej lub
bardziej udany sposb. Tworz si r-
no wsplnoty, ktre do czsto, prze-
ksztacaj si w zamknite kka wza-
jemnej adoracji. Jest to niewaciwa
postawa zwaszcza w czasach. kiedy
wartoci chrzecijaskie przedstawia-
ne s jako relikt minionych czasw, w
aden sposb me pasujce do nowej
rzeczywistoci."
Wyranie widzimy tu krytyk posobo-
rowej koncepcji paraii jako wsplnoty
 wsplnot. Czy nie uwaa Pan. e az
si prosi o kilka sw komentarza?
Karol Klauza: M a m nadziej, e ka-
da publikacja Niedzieli" nadaje si d o
w y w o a n i a polemiki i dialogu na a-
mach. Kady z tygodnikw cieszy si,
jeeli uda mu si zainicjowa dysku-
sj. Jeli chodzi o ruchy posoborowe,
to takie wsplnoty czsto tworzc si.
doskonal si jedynie w ramach idei
swojego ruchu, wytwarzajc p- ar-
gony. przez co ich czonkowie, modzi
ludzie, coraz bardziej odchodz o d
swojego przecitnego rwienika, kt-
ry w konfrontacji z nimi uwaa, e jest
laikiem. Dlatego zamknicie na wspl-
not parafialn, ktre towarzyszy tro-
sce Ani jest zasadne. S takie grupy
w r a m a c h ruchu, ktre wyksztacaj
mechanizmy zamykania si.
S..: Dlaczego tak mao w Niedzieli"
piszecie o sowie, tzn teatrze, litera-
turze czy sztuce ? Czy to znaczy, ze
katolik o rednim wyksztaceniu
czyta tylko Niedziel", oglda tele-
wizj i nie chodzi w ogle do teatru?
Karol Klauza: Niedziela* jest pismem
0 charakterze religijno-spoecznym. Dru-
kuje na swych amach poezj religijn
1 sporadycznie omawia wydarzenia lite-
rackie i teatralne, nie posiada jednak
rozbudowanego dziau literackiego. Szli-
my bardziej w kierunku zagadnie spo-
ecznych. Dlatego dzia liteiacki jest
uboszy w stosunku do spoecznego.
Nic nie stoi na przeszkodzie, zehy w
przyszoci ten dzia zaistnia. Program
TV drukowany jest. poniewa Niedzie-
la" dla wielu rodzin jest jedynym kupo-
w a n y m tygodnikiem.
P.W.: A jak..Niedziela" rozumie kultur?
Karol Klauza: Kultura jest pojciem
szerokim. Da si j rozoy" na war-
stw d u c h o w , ktra z c z a s e m dziki
edukacji przechodzi w cywilizacj. Wa-
n rzecz w kulturze jest struktura
wzorcza. tworzca mechanizmy, ktre
sprawiaj, e s a m a kultura egzystujc
warunkuje swj dalszy rozwj. Spraw-
dza si to na przykad w mechanizmie
kultury m a s o w e j wpywajcej na spo-
sb ksztatowania opinii publicznej.
Najwaniejsze w analizie kultury jest
postrzeganie wartoci dobra, jako war-
toci naczelnej. To jesi m o e banalne
stwierdzenie, ale p r o s z zauway,
jak dzi dokonuje si przewartocio-
wanie w t y m obszarze. Zo staje si
dzisiaj w kulturze jakim ideaem. Dla-
tego przypominanie tak banalnej rze-
czy, ze dobro jest waniejsze ni zo.
w y d a j e si by tu n a miejscu. Po-
dobn warto naczeln w kulturze
ma kategoria wolnoci. Wolno trze-
ma ba jednak postrzega jako efekt praw-
dy, a nie odwrotnie To prawda okrela
granic wolnoci, a nie wolno decy-
duje o tym. co jest prawd. Z tak roz-
oonymi akcentami musz sobie ra-
dzi wszyscy publicyci. W jaki sposb
dotyczy to rwnie ambitnego Zespo-
u ..Scriptores Scholarum". ycz, by
odkrycie debra, prawdy i wolnoci na
Waszych amach byo take w k a d e m
w Kultur naszego spo eczestwa.
S.: W imieniu caego Zespou kwar-
talnika dzikujemy Panu za yczenia
i rozmow'
Materia d o druku przygotowa; Pawe
Furmanek Micha Falenta
Opracowa: Sawomir urek
Wielogos o polskim katolicyzmie

Pawe Skrzydlewski

Jakie zadania stoj przed inteligencj katolick?

(na marginesie pogldw profesora Feliksa K o n e c z n e g o )

Odpowied na postawione pytanie z. ca pewnoci nie naley do atwych, niemniej

jednak warto pokusi si o ni, bowiem problem wydaje si ze wszech miar aktualny,
a nadto dodajmy zamiecony" wieloma ideologiami na wskro sprzecznymi z duchem
Ewangelii. Piszcy te sowa pragnie udzieli odpowiedzi na powysze pytanie posiku-
jc si pogldami wybitnego polskiego historyka i filozofa historii Feliksa Koneczne-
go 1 . ktrego pogldy w tej materii wydaj si wane i niestety, c o naley z przykroci
zauway, obecnie przemilczane. 2 Bogata, przeszo pidziesicioletnia twrczo nau-
kowa i publicystyczna wspomnianego autora zaowocowaa setkami artykuw i kilku-
nastoma monografiami', co /ostao zauwaone pr/cz lej klasy wiatowych naukowcw
jak Arnold Toynbee i Anton Hilickman 4 . natomiast w kraju jest o niej cicho. Choby
wanie z tego powodu warto przybliy niekcre wtki pogldw Konecznego, ktre
mog okaza si niezwykle pomocne przy odpowiedzi na postawione wyej pytanie. 5
Z uwagi na poruszan problematyk, piszcy te sowa, bdzie raczej w sposb luny
referowa stanowisko Konecznego. ni poddawa je wieloaspektowej analizie krytycz-
nej. co zdaniem piszcego jedynie zaciemnioby, i tak zawikany sam w sobie problem.
Naley tu d<xla, c niniejszy tekst nic pretenduje do pracy o charakterze naukowym, lecz
jest jedynie prb prostej odpowiedzi na niezwykle wany dzi problem. Odpowied ta
jest o tyle trudniejsza, ze jestemy rwnie wiadkami wielkiego skomasowanego ataku
na Koci. Atak ten, cho nie zawsze jawny i bezporednio uderzajcy w Dobr Nowi-
n, wydaje si mie jeden wsplny mianownik: jest nim ch wyrugowania podstawo-
wego dziedzictwa katolicyzmu, dziedzictwa, ktre nis i na ktrym si wspiera przez
w i e k i Koci Powszechny. Dziedzictwo to najoglniej mona poj jako umiowanie
tego wszystkiego co czowiekowi suy i pomaga, co prowadzi go do spclnicnicnia ludz-
kich potencja Inoc i, tak. by ostatecznie pomc czowiekowi osign cel ycia - wie-
kuiste szczcie, czyli ogldanie Pana Boga iwar/ w twarz". Dziedzictwo to bywa
czasami nazywane kultur chrzecijask, lub trafniej za Feliksem Konecznym. cywili-
zacj acisk.' Jest ono obecnie z wielk si atakowane i niszczone, zatruwane wrog mu
ideologi niosc ostatecznie zawsze pogard i mier dla czowieka. w atak. o dzi-
wo. moe sta si nam niezwykle pomocny w odpowiedzi na pytanie o rol i miejsce
inteligencji katolickiej w yciu publicznym. Bowiem, jak mona sdzi, to wanie nie
kto inny jak inteligencja katolicka, tzn. ludzie wiadomi swego dziedzictw i i odpowiedzial-
ni / i i jego rozwj i trwanie, maj sta na stray powierzonego im skarbu j a k i m jest cy-
wilizuj aciska. Z ca pewnoci mona powiedzie, e rezygnacja lub zaprzepaszczenie
lego zadania. bdzie klski) nic tylko tych, na ktrych ono w sposb szczeglny spoczywa,
lecz przede wszystkim bdzie klsk i upadkiem caej kultury i spoecznoci. B y jednak
do lego nie doszo, by nie utracono swej cywilizacyjnej tosamoci, naley da odpr
zu, tym co cywilizacja aciska niosa od swego zarania, tym co pozwolio wielu narodom
y nic tylko dostatnio Iccz i piknie/ Zdaniem Konccznego yy narody piknie i dostat-
nio dziki umiowaniu prawdy, ktre z c/asem przerodzio si w poznanie systematycz-
ne. czyli nauk, dostpn dla wszystkich i dajc rozumienie wiata zgodne z faktami.
Wzrastay narody w cywilizacji aiskicj. dziki poszanowaniu ludzkiego zdrowia i y-
cia. oraz tego wszystkiego co zdrowiu suy, co dodaje mu si i prowadzi do doskonao-
ci. Budoway sw potg narody pomnaajc swj majtek, w przekonaniu, e jest on
nieodzownym rodkiem do godziwego ycia, e stanowi 011 podstaw wolnoci czo-
wieka. bez ktrej naraony jest na gd i niedole. Szczegln rol penia tu wasno
prywatna, ostoja wszelkiej wolnoci, bez ktrej kady popada w niewol, nie mogc
stanowi o sobie i swych bliskich.
Wreszcie, jak zauwaa Koneczny. by ycie mogo osign waciw sobie doskona-
o i si. nic mogo zabrakn narodom cywilizacji aciskiej odpowiedniej proporcji
- harmonii midzy uczynkami, rozwojem ludzkiego poznania, zdrowiem i majtnoci,
proporcji - adu, ktre zwie si piknem." Tak wic pi podstawowych wartoci, pi
kategorii bytu ludzkiego, ktre pr/.ez Konecznego zostan nazwane q u v i n c u n x c m :
dobro moralne, p r a w d a , zdrowie, majtek i odpowiednia p r o p o r c j a - czyli pikno,
byy. s i bd fundamentem i rdem si witalnych cywilizacji aciskiej, cywilizacji
ktra swe soki witalne czerpie z rzymskiego prawa i Ewangelii Chrystusa."' Ci wic.
ktrzy nienawidz cywilizacji aciskiej a i ostatecznie caego rodzaju ludzkiego, walcz
z jej dziedzictwem, bdcym podstaw 1 metod ycia zbiorowego. Dzi jestemy .wiadka-
mi tej walki, bowiem to co ley u podstaw ycia indywidualnego i spoecznego (dobro,
prawda, majtek, zdrowie i pikno) jest przedmiotem szczeglnych atakw 10 . W obliczu
zaistniaej sytuacji jakie moe by miejsce i zadanie, tych ktrzy siebie uwaaj / a inte-
ligencj o rodowodzie katolickim, jeli nie obrona moralnoci czowieka, moralnoci nie-
podzielnej 1 powszechnej, moralnoci w yciu publicznym i prywatnym nie zdeformowanej
sceptycyzmem i agnostycy/mcm. Jakie moe by zadanie w obliczu rozpowszechnianych
kamstw i zwtpienia - jeli nie goszenie prawdy i wychowanie siebie i drugich w du-
chu prawdy? Jakie moe by zadanie inteligencji katolickiej w obliczu zbrodni dziecio-
bjstwa i negacji naturalnego rozwoju ycia czowieka jeli nic obrona integralnoci
ycia czowieka xl jego naturalnego pocztku do naturalnej mierci? Jakie moe sia za-
danie przed inteligencj, edy obywatele s okradani przez nielud/kic systemy polityczne -
jeli nic budowa i wspieranie spoecznoci opartej na wolnoci, sprawiedliwoci 1 wa-
snoci prywatnej? Wreszcie, jaki mog mie cel ci. ktrzy dowiadczaj szerzcego .si
modelu ycia opartego na dysharmonii. egoizmie i brzydocie - jeli nie godziwe ycic
w duchu prawdy i pikna moralnego. 11

Oto wic. za Konecznym moemy wyrni pi zada-celw. a kady z nich nie

moe obej si bez drugiego:
 1. ycie moralne na miar czowieka i jego celu ycia
2. umiowanie prawdy, fundamentu ycia duchowego
3. poszanowanie i obrona ludzkiego ycia i zdrowia
4. pomnaanie i ochrona majtku prywatnego, opoki wolnoci
5. ycie w duchu ladu-harmonii-proporcji, czyli pikna.
Jest rzecz niemal oczywist, e obok Ewangelii i Kocioa Powszechnego, nie-
odzown pomoc w realizeji tych piciu celw jest zdrowa filozofia, nie obciona
skaz apriorycznych zaoe, filozofia skierowana na wyjanianie i rozumienie realne-
go wiata. Dlatego te. uprawianie i zaznajomienie si z tak filozofi jest ze wszech
miar podane, a dla tych. ktrzy uwaaj si za obrocw cywilizacji aciskiej nawet
konieczne. Daje ona bowiem nie tylko intelektualne narzdzia suce do odporu fa-
szywych ideologii, ale nade wszystko jest dawczyni prawdy, koca caej cywilizacji
aciskiej.
Cywilizacja aciska nie jest jedyn. Jak twierdzi Koneczny historia zna ponad dwa-
dziecia sposobw - metod ycia zbiorowego, z czego do dnia dzisiejszego aktywnymi
s obok c y w i l i z a c j i aciskiej: bizantyska (niemiecka), chiska, arabska, ydowska,
bramiska, turaska (moskiewsko-kozacka).'* Nie wdajc si w blisz charakterystyk
kadej z osobna, naley zauway za Feliksem Konecznym. e wszystkie one jako
odnosz si, realizuj wyej wspomniane pi celw, niemniej jednak czyni to w sposb
kaleki, bd nawet sprzeczny z natur czowieka i jego podstawowymi dobrami, a przez
co waciwie nosz znami antyludzkie. 14 Stwierdzenie to moe wydawa si dla wielu
nazbyt ostrym, ale dla tych tylko, ktrzy nie chc wiedzie, lub nie wiedz, e np. ko-
bieta w cywilizacji arabskiej waciwie nie jest uwaana za czowieka, a jej ..warto"
jest rwna wartoci dwch wielbdw. Chirkzyk natomiast moe nie tylko okaleczy
swoje dziecko, co wcale nie uchodzi za zo moralne, ale moe je zabi, gdy uzna to za
stosowne. Wspomnijmy tu jeszcze o przymusowej aborcji u matek bdcych w ciy z
trzecim ju dzieckiem, aborcji nakazanej przez prawo, wykonywanej do smego mie-
sica ciy wcznie. Ostatnia sprawa jest ju nam dzi lepiej znana, gdy bywa naga-
niana przez katolick pras i radio.
Cywilizacja bramiska, co powszechnie wiadomo, pielgnuje system kastowy, co
jest przyczyn deprecjacji czowieka przez sam laki jego narodzin. Biada temu kto na-
rodzi si w najniszej kacie - nigdy za ycia z niej nie wyjdzie.
Nie do pozazdroszczenia jest te dola czowieka w turaszczynie (cywilizacji mo-
skiewsko-kozackiej). gdzie w praktyce zwyky czowiek naley w caoci do sprawuj-
cego wadz, nie posiadajc nic czym mgby si sprzeciwi. Nie trzeba chyba o t y m
przekonywa nikogo, kto pozna, chodby w stopniu miernym histori Rosji ostatnich
osiemdziesiciu lal. Zostao tam wszak wymordowanych kilkadziesit milionw istnie
ludzkich. To s fakty, wielorako udokumentowane, nic budzce j u dzi co d o istnienia
adnych wtpliwoci.
Cywilizacja bizantyska mimo swych niewtpliwych zalei nie jest rwnie wolna
od istotnych wad. ktre sprowadzaj si do omnipotencji pastwa, wyrugowania z ycia
publicznego zasad moralnych, co w ostatecznoci zaowocowao w czasie ostatniej woj-
ny wiatowej zbrodniami przeciwko ludzkoci i obozami koncentracyjnymi. S to fak-
ty. ktrych nikt przy zdrowych zmysach nie pinlwaa.
 Natomiast w cywilizacji ydowskiej, niezwykle obecnie ywotnej, na skutek sakral-
nego jej charakteru, ycic jcdnoski zostao zidcologizowane religi, ktra zasadniczo
jest rozumiana j a k o objawione prawo regulujce wszelkie poczynania, tak indywidual-
ne jak i publiczne. Skutek tego jest taki. e prawo stanowione zostao zwolnione z mo-
ralnoci i samo roci sobie pretensje do wytwarzania jej. Praktycznym za tego skutkiem
jest tworzone przez osoby wywodzce si z. cywilizacji ydowskiej ycie spoeczne
oparte na prawie, ekonomii, polityce oderwanej od moralnoci, co z ca pewnoci nie
suy osobie ludzkiej. 15
Na tym tle atwiej j c s l dojrze swoisto cywilizacji aciskiej, jej podstawowe zalety
niesione przez wieki. Powstaa ona w wiekach rednich jako metoda ycia zbiorowego
tam. gdzie istnia Koci Katolicki. Jest ona waciwie Jego cr. To co j wyrnia
w sposb istotny ixl innych, a co nic jest obecne nigdzie indziej, to przede wszystkim
dno do budowy spoecznoci opartej na: maestwie monogamicznym, nierozer-
walnym a do mierci, na sprawiedliwoci wymierzanej przez sdy, zamiast powszechnie
stosowanej u innych ..zemsty rodowej", na szacunku do pracy fizycznej, co pocigno
za sob denie do zniesienia niewolnictwa, wreszcie oparcie ycia spoecznego na roz-
dziale wadzy wieckiej od kocielnej. ,ft
To wszystko pozwolio na budow spoecznoci zdolnej do ycia w duchu persona-
lizmu, objawiajcego si odpowiedzialnoci i wolnoci osobist, miast gromadnoci
obecnej u innych
Tak rozumiana cywilizacja ma charakter aposterioryczny tzn. stara si urzdzie ycie
w oparciu o dowiadczenie, zgodnie z natur, gdy inne w sposb j a w n y lub skryty,
zmierzaj do modelowania ycia jednostki i spoecznoci wedug wczeniej przyjtych
zaoe, pochodzcych z religi, tradycji, czy jakiego wiatopogldu.
Jcsl te. <na historyczna, tzn. ceni i twrczo rozwija dorobek minionych pokole w prze-
konaniu. e nie mona y w duchowej prni, bez fundamentw, gdy dla innych me-
tod ustroju ycia zbiorowego jest to obojtne, bd nawet zbdne, a nawet czasami bywa
uwaane zn przeszkod, ktr naley usun. Wreszcie, cywilizacja aciska j a k o jedy-
na afirmuje rozdzia prawa publicznego od prywatnego, a samo prawo stanowione jest
w niej rozumiane jako rozumne rozporzdzenie wydane przez, legaln wadz dla dobra
wsplnego (dobra osoby ludzkiej), rozporzdzenie ogoszone, ktre domaga si przyj-
cia obywateli. 17
Tak rozumiana cywilizacja aciska jest cennym dziedzictwem, ktre naley zna.
oraz twrzo rozwija, szczeglnie dzi. gdy bywa ona osabiana przez inne cywilizacje.
Na tym wanie zadaniu skupiaj si. zdaniem autora, zadania stojce przed inteligencj
katolick.

Przypisy
' F c l i k * K o j i c c / n y ( 1 S 6 2 - I 9 4 9 J hivtoi>K. l i i M u r o a > f . profesor U n i w e r s y t e t u J a g i e l i s k i e g o . U n i w e r s y t e t u
Stefana B a l o r c j o w W i l n i e , o i n * K a l o b c k i c g u Uniwersytetu L u b e K k i e g o . autor s / e r c ^ u prac r dziedziny h i
M o r n redniowiecznej J f i l o z o f i i hiMOfii. Z o b P M t Sownik B i b U o g r u f n i K ) . zeszyt 59. Wrneiaw-Warszaw a-
K rakw I96K.
D o r o b e k n a u k o w y F. K o n c e z i i e j i o nic zostu] j e t z e / e d o k a d n i e przebadany > s y s t e m o w o p w d M a w K M i y .
W<rd waniej t z y c h prac n w n a w y m i e n i : 7. Pucek. FrUkut KwtcTHcjeu nnuko o cy*ifiziwji. J f i e w y i y Na-
ukowc Akadcmi t-kor/omiezncj". Krakw 1973; M Skoczyitski, Historia i historyzm * ujcie F. Keniccztiego,
^Archiwum Historii Filozofii : My<ii Spoecznej", 1989, nr 31; J Skoczyski. Trzecnt droga (o metodzie hi-
storrozojicznej F. Konecznego. Historyka. Studia Metodologiczne". 1988. t X V I I I ; Tene. Ute historyczne
F Konecznego. Krakw 1991; W. Kurowska, F. Konecznego nauki o wiclaui cywilizacji, Przegld Humani-
Myc/ziy". 1978. nr 7/8: M. Nowiifcli. Jeszcze a FeUkw Konecznym. Kierunki". 1958. nr 22; J. Pajda. Feliks
Koneizny. ..Myl P o h k " . 1-15 III 1993: K. Z Sowa. Szkice z hi norii socjedogii pidtkitj. Praca zbiorowa.
Warszawa 1983, s. 45-46. Z Pucek. Plwitlim cywilizacyjny jako perspektywa myli socjologicznej\'a przy-
kadzie pogldw F Konecznego i F. '/.mirjecklego). .Akademia F kortom iczna w Krakowie. Zc.%zytv Nauko-
we. Seria Specjalna: Monoj;ru.rcM. nr 94. Krakuw 1990; J. Giertych. Odpowiedl ..Dziennik Polski". Londyn
1975; S. Jedynak, AkijoU>glczne zagadnienia ruzwoju cywilizacji wg Konecznego, Warszawa 19X8
1
Zub . praca P. Konecznego. () lad r historii, Warszawa- Struga 1991, rsm odnaktf mona bugal.) bcbliujpa*
fi prac lego autora.
4
Znb. K Knneczny. On ths Plurality ofCh/lizniums, lxv>dyn 1963. oraz zob.. cyL, wczeniej O ad w historii
lam odnalcH mona anykuly profesura A Hilickmana.

Oryginalnym pogtydcm Konecznego jest jego nauka o cywilizacji, a v szczegulnuc o tym. czym jem cywi-
lizacja b o i s k a . Cywilizacj definiuje >ako ..metod uroju ycia zbiorowego", 7ob O lod w historii, v 14.
Koncczny p i w c o tej problematyce w wiciu swych pracach. Szczeglnie wane s ta: Polski logos i Eilwt,
I. 1-2 Pomad 1921: O wielo (ci cywilizacji. Krakw 1935.; Ro:*vj moralnoci. Lcblin 1938: nici w dzic-
jat h narodu polskiego. wy. II. Michalinum. W x v / a ^ a 1985.
*C> lej problematyce Koncczny p i w l w swym dziele: Praw a dziejowe, Londyn 1983. zob. rozdzia Cywiliza-
cja aciska. zob tejgo/. Pastwa w cywilizacji hu iskitj Zasady praw a w cywilizacji aciskiej, [.ondyn 1981.
' por O huI w historii, s. 9-14.
4
por. przypis 6 i 7.
zob, Partwo w cywilizacji aciskiej, \ 1-1.
l> Jeli me ma zgin, run, przepa oram/e to wszystka, co zwykli (my nazywa Euro/t/, trzeba dobrn
z+wzu radykalnego (pki nie za pinnt i oczyci cywilizacj acisk, strzwjc z siebie nu bezpieczne nic
szitnki. Jat to sprawa ycia lab zmieni dla narodw eumpejtkich . s. 2. jak wyej.
l?
por, Prawa dziejowe, s. 7-46.
" p y r . O ad historii. *. 16-25.
M
jak wyej. s. 29 40.
M
Koneczny piaw Kada rynilizitcja nvi <o,Y>jq etyk (moralno- PS >. Ludy. hreprzeszh prz/z *z>kritf buddyjsk,
wyznaj szczebel moralnoci. Mowwnie do stanowiska spoecznego, a do cakowitej moralnoci nyznarz/sjq
irlko mntcIu Brairuftlzm zra tylko etyk rt/dowo-kotow. ChiAczyk/iwi wolno wlasi\r dzieci krdeczy. nanci
zahita ydzi posiadaj etyki ezJeiy: Inne w Palestynie, ir.ne w golu.ue. a tu i tam inne dla wtjt*yz/utHiIJW,
u inne dla gojw. Ulinim jett u nich tyik/i r;*p*-t yzj'iiiiCi} O Uu! w historii, s. 37.
" z.ob. trzy pierwsze rozdziay pracy F. Konecznep). Knzwj moralnoUi
'* p i * pr/ypic fi ; 7,
 Sawomir urek

Ecclesia Polona
- utrum Tridentum an Vaticanum II ?

Dlatego to Sobr Vvatykaski 11, po dogbnym rozwaaniu tajemnicy Kocioa, kieruje

bez wahania swe sowa ju nie tylko do samych synw Kocioa : wszystkich, ktrzy
wzywaj imienia Chrystusa, ale do 'wszystkich udzi; pragnie on wszystkim wyjani,
w jaki sposb pojmuje obecno oraz dziaalno Kocioa w dzisiejszym wiecie.
Konstytucja Duszpasterska o Kociele
w wiecie wspczesnym, Gaudium et spes,
Soboru W a t y k a s k i e g o II.

Uwagi wstpne

Kiedy pisze si tekst krytyczny, dotyczcy spraw Kocioa w Polsce, autor stawia
siebie w sytuacji nader trudnej i niezrcznej. Grozi mu bowiem kilka niebezpieczestw,
ktrych istnienia, by moe nawet nie przeczuwa, siadajc przy biurku w zaciszu swo-
jego gabinetu. Przede wszystkim staje on bowiem wobec rzeczywistoci uik ogromnej
i gbokiej, e trudno bdzie mu obj j caociowo, tak by mc pretendowa do obiek-
tywizmu i bezstronnoci. Wszak Koci w Polsce to tradycja wielu pokole, historia
sigajca wieku dziesitego. Drugie niebezpieczestwo zwizane jest z oglnie przyj-
tym przekonaniem, obecnym w mentalnoci przecitnego Polaka-katolika", e Kocio-
a si nie krytykuje. Std nic naley le o N i m myle, mwi, czy nic daj Boe pisa!
Zapomina si jednak, e grecki termin kritikas, kriiike oznacza rozsdza, dzieli*,
a wic upatrywa w danej rzeczywistoci zarwno cech pozytywnych, jak i negatywnych,
a skoro Koci to Wsplnota Wiernych, jak gosi w swych dokumentach Sobi Waty-
kaski II. to i gos zwykego czonka tej wsplnoty, widzcego rne aspekty jej funk-
cjonowania. liczy si moe i powinien. Na szczcie Koci Powszechny, w tym take
i polski, ma w swej historii chlubny tradycj dysput teologicznych, w ktrych krytyka,
czsto nawet ostra i bolesna bya jak najbardziej mile widziana, jeli oczywicie dya
ku Prawdzie.
Rzecz w tym jednak, e przecitnego Polaka-katolika". tak naprawd losy Kocioa
niewiele obchodz. Instytucj t traktuje raczej instrumentalnie, jako narzdzie potrzeb-
ne mu na przykad c!c> zbawienia wasnej duszy, ub celw doczesnych, najczciej poli-
tycznych. W rozumieniu przecilnego katolika lepiej si nic wychyla", dlatego trzeba
by ostronym z wszelk krytyk. Krytycyzm moe zaway na losach czowieka w yciu
wiecznym, a i w yciu doczesnym, przynajmniej nad Wis, mona by uznanym za
masona, yda. lub komunist (wszystkie powysze terminy funkcjonuj w wiadomo-
ci powszechnej jako synonimy oznaczajce wroga narodu i Kocioa).
Piszcy ten tekst jest wiadomy wszystkich tych zasadzek, cznic z niebezpiecze-
stwem przyjcia postawy Judasza, najbardziej krytycznego z uczniw Jezusa...
Nic jest ambicj autora napisanie szkicu o charakterze teologicznym, czy historycz-
nym. bo i nie czuje si on w tych obszarach kompetentny, nie bdc ani teologiem, ani
historykiem Kocioa. Tekst ten jest jedynie prb zasygnalizowania problemw, doty-
czcych stanu Kocioa w Polsce dzisiaj. Gos ten pada z wewntrz Kocioa i ma na
celu pobudzenie czytelnikw do refleksji, bo skoro Koci jest nasz Matk, to sprawy
Matki musz i powinny interesowa Jej dzieci, zwaszcza po Soborze Watykaskim II.

Chrzecijanin - moralista czy latarnik?

Pytanie to naley postawi niezwocznie, ju na pocztku naszych rozwaa. Dzisiaj

dla wielu definicja chrzecijanina wydaje si prosta i z gruntu banalna: chrzecijani-
nem jest kady, kto jest ochrzczony". W ten oto sposb mamy w Polsce ponad 95 %
chrzecijan. Sytuacja jest wic na pozr optymistyczna i zadowalajca. Z liczby lej,
sigajcej prawie stu procent, regularnie na niedzieln Msz przychodzi jednak prze-
citnie 30 a s takie parafie, szczeglnie w duych, nowych aglomeracjach, gdzie
procent len nie siga nawet piciu. A przecie obowizek uczestnictwa w niedzielnej
Eucharystii jest podstawow powinnoci chrzecijanina. Nic warto ju nawet liczy
tych, ktrzy w czasie Mszy przystpuj do komunii, bo wszyscy pogrylibymy si w sta-
nie powszechnego pesymizmu.
W obiegowym myleniu, uksztatowanym zreszt w Kociele potrydenckim, aby zo-
sta chrzecijaninem wystarczyo speni dwa warunki. Pierwszy - by jurydycznie
czonkiem Wsplnoty i drugi - wypenia Prawo, to znaczy - by dobrym: nie kra, nic
zabija, nie cudzooy, a wic po prostu nic grzeszy! Ewangelia z caym jej radykali-
zmem: mioci d o nieprzyjaci, miosierdziem wzgldem grzesznika, nieopieraniern
si zu, traktowana jest jako utopia, osigalna jedynie przez grup uprzywilejowan:
mniszki czy zakonnikw. Wizja chrzecijastwa (przedstawiona w Kazaniu na Grze)
w odniesieniu do ich prywatnego ycia nazbyt ich frustruje, wydaje si nieyciowa.
Chrzecijanin ten jcsl wic zgorszony grzesznikami, ludmi sabymi, ktrzy nie wype-
niaj Dekalogu, bo albo nie potrafi, albo tego nie chc, uznajc na przykad relaty-
w i z m . jako system etyczny dla nich wystarczajcy. W jego rozumieniu Koci jest
enklaw l u d z i pobonych o u m i a r k o w a n i e rozbudzonych potrzebach religijnych.
Nazwijmy ten typ chrzecijan umownie m o r a l i s t a m i " , gdy ludzie ci, to zazwyczaj
osobowoci, ktre system moralny goszony przez Koci przyjmuj u priori, traktujc
go jako monolityczny wzr do naladowania, pragnc narzuci go przede wszystkim
innym. Moralici" w gruncie rzeczy zgorszeni s Panem Dogiem, troch nadto liberal-
nym i tolerancyjnym dla grzesznika (Biblijna historia syna marnotrawnego jako ich
nic przekonuje, atwiej im identyfikowa si ze starszym bratem - moralist"!). Ten
typ chrzecijanina postrzega innych jako zagroenie dla swojego ycia, wiat j a w i mu
si jako niesprawiedliwy 1 , zepsuty, peen niebezpieczestw. Dialog z t y m wiatem jest
wic z gruntu niemoliwy, bo jak mona dogada si z Nierzdnic i Demonem? Je-
dyn perspektyw dla swojego ycia ..moralista" upatruje w wiecznoci, gdy. ycie tu
na ziemi jest z ..gry przegrane" i z woli Boej nieszczliwe. ..Moralista" to cierpit-
nik. dla ktrego Koci jest jedyn desk ratunku, (poza Kocioem nie ma zbawie-
nia!). Koci postrzega wic najczciej w kategoriach walki politycznej. Jego zdaniem,
g w n y m zagroeniem dla Mistycznego Ciaa Jezusa Chrystusa" jest dzisiaj masoneria
i liberalizm. Koci nie jest dzi dla niego obszarem dziaania Ducha witego.
Sobr Watykaski II postrzega rzeczywisto Kocioa zgoa inaczej. Koci
nazywany jest w dokumentach soborowych S a k r a m e n t e m Z b a w i e n i a " , w i a t o -
ci dla N a r o d w " . Misj chrzecijanina nie jest wic w a l k a ze wiatem, ale dialog,
czyli ukazanie temu wiatu d r o g i d o Zbawienia (wcale n i e j e d n o z n a c z n e j z obecno-
ci w Kociele rzymsko-katolickim). Sobr Watykaski deklaruje z ca ostroci, i
katolicy nic maj w tym wiecie monopolu na Zbawienie, e Duch wity dziaa rw-
nie w Kocioach prawosawnych, we wsplnotach protestanckich, wrd ydw, ma-
hometan, buddystw, a nawet w niewierzcych, ktrzy swym sercem szukaj Prawdy.
Misj chrzecijanina nic jest wic bycie sdzi czy sumieniem wiata, religijnym mora-
list lecz wiatem dla wiata (lumen f>cmium). l a t a r n i k i e m " , ktry pokazuje swoim
blinim ogromn mio Boga do czowieka. Kto jest wic chrzecijaninem? Odpowied
spisana na kartach Nowego Testamentu wydaje si by jasna i klarowna: chrzecijani-
nem jest len. kto ma naiur Jezusa Chrystusa . Istot natury Czowieka-Boga jest dialog
i otwarcie (ot. na przykad spisane na kartach F.wangelii pene miosierdzia i przebacze-
nia wizyty w domach proslytutck czy kolaborantw), a wic tak naprawd - mio do
nieprzyjaciela! A wic ilu mamy chrzecijan w Polsce i gdzie oni s? Pytanie staje si
otwarte i aktualne...

Aby by chrzecijaninem trzeba mie wiar, trzeba by nieustannie katcehizowanym.

Dzisiaj formacja religijna przecitnego Polaka-katolika" jest pytka i niewystarczajca,
gdy koczy si na poziomie Pierwszej Komunii. Nic wic dziwnego, e wiara dzieci-
ca. sielska, anielska" pniej w; wieku mskim" jest po prostu nieuyteczna. Naley
wic dzi, u progu Trzeciego 'tysiclecia uwiadomi sobie jasno, e wielu l u d z i od-
chodzi od Kocioa nie ty lko i wycznie ze wzgldu na miadycy wpyw zlaicyzo-
wanych rodkw masowego przekazu, ale rwnie dlatego, e Koci na poziomie
l o k a l n y m nie daje solidnej f o r m a c j i duchowej. Wspczesny czowiek potrzebuje zu-
penie nowej katechezy, ktr Jan Pawe II nazwa susznie Now Ewangelizacj. Praw -
da jest gorzka: katolicy w Polsce p o w i n n i zacz myle o ^ e w a n g e l i z a c j i , a Polska,
podobnie j a k F r a n c j a , by moe powinna by ogoszona k r a j e m misyjnym...

Parafia - Twierdza czy Sakrament Zbawienia?

Jeli teraz, przeniesiemy nasze rozwaania dotyczce w i z j i chrzecijanina na paszczy-

zn rzeczywistoci parafialnej, lokalnej, to mog pojawi si pytania, dotyczce kon-
kretnej obecnoci katolika w yciu Kocioa lokalnego. Parafia, w ktrej wieccy nie
maj nic do powiedzenia, a ksia funkcjonuj jako porednicy midzy Bogiem a zgro-
madzonym ludem, wydaje si anachroniczna, w aden sposb nic przystajca d o myli
Soboru Watykaskiego II. W myl teologii posoborowej proboszcz, stojc na czele K o
cioa lokalnego, jest odpowiedzialny za zbawienie wszystkich ochrzczonych zamie-
szkujcych na terenie parafii, a nie tylko tych, ktrzy regularnie przychodz na Msz
wit raz w tygodniu. TVp duszpasterstwa sakramentw (ograniczajcy si do udziau
w niedzielnej Kucharyslii. przystpienia do Pierwszej Komunii, corocznej spowiedzi),
zalecany przez Sobr Trydencki, wydaje si zupenie nieskuteczny w przypadku ludzi,
ktrzy nie przychodz do Kocioa, bo nie maj wiary. SolwSr Watykaski zaleca, by
p a r u fi u bya Wsplnot Wsplnot, to znaczy, by pojawiao si w niej jak najwicej
maych grup formacyjnych, takich jak istniejce dzi wsplnoty ncokatechumenalne,
charyzmatyczne, czy oazowe. W odnowionej strukturze parafii najwaniejsi s wieccy,
gdy to wanie oni maj szans dotrze do ych. ktrzy do Kocioa ju nic przychodz,
a z ktrymi kontaktuj si na co dzie w pracy, czy przy innych okazjach. W ten oto
sposb wieccy wspomagaj posug duszpastersk ksiy, a wierni przestaj by ano-
nimow mas. stajc si rzeczywist Wsplnot Braci i Sistr, przypominajc w swej
strukturze wsplnoty pierwotne z pocztkw chrzecijastwa. Ten typ duszpasterstwa
jest rwnie korzystny dla duszpasterzy, ktrzy angaujc si emocjonalnie w problemy
wieckich przestaj tskni za zniesieniem celibatu. Ludzie dzi odchodz do rnych
sekt, gdy potrzebuj Kocioa - Wsplnoty, a nic Kocioa Twierdzy. M o d e l przed-
soborowy Kocioa, tak wartociowy i skuteczy w czasach komunizmu, dzi suy
moe jedynie pielgnowaniu dewocji. Chrzecijanie staj u koca X X wieku przed zgo-
a innymi problemami, poszukujc rozwiza i ratunku w Kociele. Dlatego mae wspl-
noty s szans dla odnowy Kocioa, s tego Kocioa nadchodzc Wiosn. W Kociele
polskim jednak nowy typ duszpasterstwa przyjmuje si sabo...

Oczywicie naley doda, e z soborowych zalece i tak wiele wprowadzono w ycie

(Msza w. w jzyku polskim, bardziej zrozumiale, odnowione znaki liturgiczne). Chcc
by obiektywnym naley doda, e Koci polski jioiada oczywicie bardzo wiele cech
pozytywnych, (chociaby rozpowszechniona tradycja pieszych pielgrzymek do rnych
Sanktuariw), o ktrych nie pisz szerzej, bo s one powszechnie znane.
Niektrzy, bronic zastanego stanu rzeczy mwi, e Koci potrzebuje czasu na
realizacj postanowie soborowych, tylko czy dzi, w dobie komputerw i internetu
mona pozwoli sobie na zwolnione reakcje?

Koci polski - Sobr T r y d e n c k i czy Watykaski I I ?

Po tych kilku spostrzeeniach poczynionych przez autora niniejszego szkicu mona

atwo pokusi si o kilka uwag dotyczcych rzeczywistego sianu Kocioa polskiego na
poziomie lokalnym trzydzieci lat po zakoczeniu obrad Soltoru Watykaskiego II.
Uwaga pierwsza: formacja przecitnego, wspczesnego Polaka-katolika jest po-
wierzchowna i niewystarczajca, sprowadzaj;jea si zazwyczaj do sabej znajomoci
gwnych prawd wiary. Obecno ludzi wieckich w yciu Kocioa lokalnego jest spo-
radyczna, ograniczona najczciej do udziau w niedzielnej Mszy w. oraz pomocy przy
pracach budowlan>ch w nowo powstajcych wityniach.
 Uwaga druga: postanowienia dotyczce reformy struktury parafii (Wsplnota Wspl-
not) funkcjonuj przede wszystkim na poziomie wypowiedzi Konferencji Plenarnych
Episkopatu Polski, natomiast nic zawsze s wprowadzane w ycic na poziomic lokalnym.
Uwaga trzecia: ekumenizm i dialog z niewierzcymi praktykowany jest w parafiach
raz do roku. w czasie Tygodniu M o d l i t w o Jedno Chrzecijan. Spotkania midzywy-
znaniowe na poziomie Kocioa lokalnego, szczeglnie w miejscach, gdzie obok siebie
yj bracia z rnych Kociow, s sporadyczne.
Uwaga czwarta: liturgia dla wielu katolikw jest nieczytelna, mimo wprowadzenia
jzyka narodowego. Brewiarz (tumaczony na jzyk polski lat trzydzieci) ze swoj li-
turgi godzin nadal nic jest wprowadzony w ycie jako modlitwa caego Kocioa, poza
formacjami maych Wsplnot i Ruchw religijnych,
licclcsia Polona - utrum Tridentum an Yaticanum II ?...

ruszyli
niedzielni katolicy
w Boe C i a o
rozgadani rozemiani
w bezadnej gromadzie

a wiersz
a wczoraj
a to a tamto
Chrystus Pan karmi
bo on
bo ona
bo poszli
Bd/ze pozdrowiona
no i ja
no i wtedy
no i suchaj
O zbawcza Hostio
id

Hostia jest kawakiem opatka

taki drobiazg
mio abstrakcj
wiara msz

poszli
niedzielni katolicy
aoni i biedni
w swej niewiedzy

M a r i a Dorota Jastrzbska
 Jacek Wojtysiak

Katolicyzm, Polsko, Filosemityzm"

Tak si skada, zc jestem zarazem i katolikiem, i Polakiem, i yczliwie interesuj si

kultur ydowsk. Pierwsza koniunkcja (katolik i Polak) ma charakter przypadkowy:
osobicie znam tak^ takich katolikw, ktrzy nic s Polakami (lec/ np. Hiszpanami
czy Niemcami) oraz znam take takich Polakw, ktrzy nie s katolikami (chodzili na-
wet zc mn do szkoy!). Druga koniunkcja (katolik bdcy Polakiem i - nazwijmy to
skrtowo i umownie - ..filosemita" 1 ) jest koniecznym nastpstwem pierwszej: kady
katolik i kady Polak jest ex definirione ..filosemit". Postaram si to uzasadni, a przy
okazji wypowiedzie kilka uwag na temat polskiego katolicyzmu.
Nadmieniam, e katolikiem i Polakiem jestem (w aspekcie przyrodzonym) /ara/em
i z urodzenia, i z wyboru. 7. urodzenia - o t y m nic trzeba pisa (zreszt nie moja w t y m
zasuga!). Z wyboru - gdy po dwudziestu paru latach ycia doszedem do dojrzalej
decyzji, e chc - naprawd, cho nic zawsze jestem w tym konsekwentny! - by chrze-
cijaninem. a najlepszym dla mnie do tego rodkiem jest Koci Powszechny, ktry
daje mi Sowo Boe. sakramenty i nauczanie ( i w ktrym - jeli wolno uy wielkich
sw niejako od dziecistwa wzrastaem). Postanowiem take przyj kulturowe, re-
ligijne i narodowe dziedzictwo moich przodkw, ktre zostao mi przekazane. Nie wcho-
dz tutaj w kwestie, na ile te aktualne decyzje (czy aktualne potwierdzanie dawnych
decyzji) byy wyznaczone przez wychowanie, dowiadczenia wczesnej modoci, prze-
ycia wewntrz wsplnoty religijnej, pierwsze lektury, wydarzenia historyczne itp. Nie
zajmuj si te tutaj zagadnieniami teologicznymi.
Zastrzegam przy tym. c nic jestem Polakicm-katolikiem. Nie uwaam, by narodo-
wo miaa determinowa wyznanie oraz posiada prymat nad religi. Polsko" nie
moe by przed ..katolicyzmem", gdy inaczej ..polsko" stanie si nacjonalizmem, a kato-
licka religijno - obrzdem, ktry mu suy. Katolicyzm jest dla mnie przede wszyst-
k i m pewnym sposobem wysiku bycia chrzecijaninem. Specyfika tego sposobu polega
m.in. na tym. c w wysiek dokonuje si w ramach - sakramentalnie inspirujcego
i wspierajcego go - Kocioa Powszechnego, w ktrym, jak mwi wiara katolicka, yje
w peni (cho ukryty) Chrystus zc swoj zbawcz ask.
Moje obserwacje katolickiej religijnoci Polakw (przede wszystkim wieckich) pro-
wadz mnie do wyrnienia - gwnie, cho nic tylko, z socjologicznego p u n k t u w i -
dzenia - trzech jej typw. Zwizane one s z rnymi motywacjami, przejawami
i spoecznymi (take pokoleniowymi) ..orodkami" tej religijnoci. Chodzi tu o faktycz-
 ne zachowania religijne, be/, wzgldu na to, jak naleaoby jc oceni z teologicznego
punktu widzenia. Oczywicie - jak to z typami idealnymi bywa - nie zawsze wystpuj
one w czystych postaciach, nierzadko si mieszaj; opisanie ich - tuaj szkicowe, wyos-
trzone i miejscami (celowo) przejaskrawione - stanowi pewne uproszczenie. Nazwijmy
je skrtowo i umownie: katolicyzm i n s t y t u c j i (Kocioa), katolicyzm wsplnot (ru-
chw, giup) religijnych, katolicyzm wiatopogldu.
Jednym z najwaniejszych skadnikw pierwszego typu religijnoci jest wiadomo
przynalenoci do Kocioa Rzymsko-Katolickiego. Koci - droga do zbawienia -
jest lu pojy przede wszystkim jako, penica donios rol spoeczn, instytucja okrelo-
nej formacji kulturowej. Koci jest znakiem Nadprzyrodzonoci, stranikiem Tradycji,
obroc niezmiennych Zasad Moralnych. Koci integruje spoeczestwo i zachowuje
jego cigo kulturow. Chodzi tu z j e d n e j strony o uniwersaln ( k a t o l i c k , czyli
powszechn) k u l t u r acisk, z drugiej - narodow ( p a r t y k u l a r n ) k u l t u r polsk.
Przedstawiciele tego typu religijnoci rzadziej nawizuj do idei pierwotnego chrzeci-
jastwa, czciej - do redniowiecznego gradualizmu albo myli narodowej. M n i e j
mwi o Jerozolimie (gdzie si wydarzyy gwne tajemnice chrzecijastwa), wicej o Rzy-
mie (jako stolicy dziejw Kocioa Katolickiego) albo o Czstochowie (centrum pol-
skiej - silnie przepojonej motywami maryjnymi - religijnoci). Blisza jest im etykietka
..katolik" (niekiedy Polak-katolik"), ni chrzecijanin". Miernikiem ycia religijnego
jest wedug nich przede wszystkim chodzenie do kocioa", przystpowanie do sakra-
mentw i zachowywanie przykaza (nieprzekraczanie norm). Zwracaj siln uwag na
spoeczny aspekt religijnoci: nie podkrelaj tak mocno roli indywidualnej religijnoci
(..osobiste spotkanie z Jezusem Chrystusem"), jak znaczenia uczestnictwa w publicznie
sprawowanym dla nich obrzdzie (majcym take funkcje przyrodzone, np. integracyj-
ne. co wida wyranie podczas uroczystoci narodowo- religijnych). S bardzo przywi-
zani do Hierarchii: nie tyle nawet tworz Koci, ile Go suchaj (nazywajc siebie -
jak jedna z wanych postaci naszego ycia publicznego - jego wiernymi synami").-'
Niekiedy tez broni Co przed atakami i walcz o nalene Mu miejsce w spoeczestwie
i pastwie. W odrcligijnionych odmianach tego typu katolicyzmu religia staje si tylko
tradycj (niedzieln", pasterkow", ..pierwszokomunijn" - w zalenoci od stopnia
czstotliwoci), a Koci jedynie np. ostoj cywilizacji aciskiej albo - jak to powie-
dzia jeden z kandydatw na prezydenta RP - ..polsk instytucj narodow", bronic
przed... (w miejsce kropek naley wpisa tych. ktrych dowiadczenie historyczne kae
nam si ba lub ktrych po prostu si nie lubi).

Religijno wsplnot religijnych rozwina si w Polsce gwnie pod wpywem dzia-

ania posoborowych ruchw odnowy. Nic musi ona sta w opozycji do religijnoci in-
stytucji (zreszt niektrzy je cz), cho zasadniczo (co najmniej) inaczej rozkada
akcenty. Uczestnicy ruchw, przewanie ludzie modzi, podkrelaj swj osobisty zwi-
zek z Jezusem Chrystusem, fascynuj si Ewangeli, usiuj odtworzy w swym yciu
model pierwotnego chrzecijastwa, niekiedy angauj si na rzecz bezinteresownej
pomocy potrzebujcym. Ich wiadomo eklezjalna nic jest wiadomoci Kocioa jako
instytucji usugowej, lecz jako wsplnoty wsplnot"; niektrym jednak trudno wyj
|mza wasn wsplnol i le si czuj wrd przecitnych katolikw podczas Mszy w.
odprawianej w kociele parafialnym przez proboszcza. (Zreszt w ich jzyku nie ma
zwrotu ..odprawianie dla wiernych Mszy w.'\ lecz ..wsplne sprawowanie z prezbiterem
Eucharystii"). Osi ich religijnoci jest gboka (czsto gorco przeywana) wi z osob
Chrystusa, wobec tego sprawy kulturowe, instytucjonalne, narodowe i polityczne s dla
nich drugorzdne. Mwi raczej o ..staym osobistym nawracaniu si", o dawaniu wia-
dectwa chrzecijaskiego", a nic o obronie Kocioa" (czy walce z jego przeciwnikami").
Ich chrzecijastwo wyraa si w pierwszym rzdzie na paszczynie indywidualnej i ro-
dzinnej. a nie public/no-polityc/ncj. Zamiast formuki: .Jestem katolikiem, wierzcym,
praktykujcym", wol powiedzie: ..wierz Jezusowi. On jest moim Panem" S nasta-
wieni prockumcnicznie: zreszt w swej religijnoci wykorzystuj wiele pomysw innych
Kociow chrzecijaskich, zwaszcza protestanckich. To oni upowszechnili w polskim
Kociele zwyczaj codziennej indywidualnej lektury Pisma <w. przez, wieckich. W opi-
nii niektrych katolikw i ludzi spoza Kocioa religijno wsplnot (przepojona ywio-
owoci, entuzjazmem i moraln bezkompromisowoci) przybiera niekiedy charakter
nawiedzenia", ..sekciarstwa" czy oderwania" od ycia.
Trzeci typ religijnoci mona przypisa ludziom, ktrych katolicyzm jest zwizany
zc wiadomym, intelektualnie ugruntowanym, wyborem wiatopogldu tcistycznego.
Posiadanie wiatopogldu leistycznego nie przesdza wyznawania jakiejkolwiek religii.
Zazwyczaj jednak czowiek, ktry' wierzy, e Bg islnieje. chce wej z N i m w kontakt
(czy wyrazi t wiar) za pomoc dostpnych instytucji i form religijnych. Przedstawi-
ciele tego typu religijnoci s katolikami, g d l z chc by r e l i g i j n i , k a t o l i c y z m jest
najblisz dostpn dla nich i akceptowaln form religijnoci. Intelektualnym za-
pleczem religijnoci jednych z nich s ksi;jki z zakresu kosmologii, teorii bytu czy teo-
logii naturalnej: dla innych waniejsze s zdobycze bada historykw religii i biblistw:
do jeszcze innych baril/.iej trafiaj analizy egzystencjalne kondycji czowieka (..otwar-
to na Boga") itd. S te tacy. ktrzy sw religijno karmi publikacjami na temat
rnorakich (zasadniczo odmiennych z teologicznego punktu widzenia) zjawisk cudow-
nych": poczwszy HI objawie maryjnych i stygmatw ojca Pio. a skoczywszy na
yciu po yciu", medycynie naturalnej czy zioolecznictwie ojca Klirnuszki (lak wielk
rozpito tematyczn oferuje j u e n zc stolikw pewnej ksigarni parafialnej). Zazwy-
czaj religijno wiadomego wiatopogldu sprowadza si ostatecznie bd d o religij-
noci instytucji (np. teizm k u l t u r o w y " lub scholastyezny"). bd - wsplnot (np. teizm
b i b l i j n y " lub ..egzystencjalny"), czsto jednak dominacja w niej komponentu poznaw-
czego czyni zwizan z nim grup katolikw odrbn formacj (a przynajmniej bar-
dziej wiadom czci pierwszych dwu formacji).

Jak wida, jednym z najwaniejszych rysw pierwszego typu religijnoci jest spo-
eczna przynaleno do okrelonej instytucji k u l t u r o w e j , drugiego - przeywanie
okrelonych dowiadcze egzystencjalnych, trzeciego - intelektualne rozpoznanie
pewnych doniosych p r a w d wiatopogldowych. Kto by powiedzia, c wymienione
rysy (o ile pomin ich - napomknite wyej negatywne, odrcligijnionc przypadki)
stanowi niepeny list komponentw prawdziwej religijnoci. Tak by powinno, jed-
nake me zawsze tak jest: nierzadko odnosz wraenie, e spotykam ludzi, ktrzy znacz-
nie rni si w swym rozumieniu religijnoci" i katolicyzmu".
Rozpatrzmy jeden z momentw (wyostrzonej tu) opozycji: katolicyzm instytucji
katolicyzm wsplnot. (Wie si <>na, ale nie utosamia z filozoficznym rozrnieniem
midzy religijnoci statyczn a dynamiczn, a take z ideologicznym podziaem na
Koci zamknity i otwarty lub - bardziej z socjologicznego punktu widzenia - katoli-
cyzm ludowy i elitarny). Na Zachodzie pewna odmiana polskiego katolicyzmu instytucji
jest postrzegana ( w tym kontekcie mniejsza o to. czy susznie czy nie) jako antysemic-
ka.* Faktem jest. e gdy si rozmawia z niektrymi Polakami-katolikami o kulturze (tak-
e religijnej) ydowskiej, to w najlepszym wypadku mona ujrze na ich twarzach
ironiczny umiech (a w rozmowie oficjalnej: chh>dnv szacunek). Nie musi on wiad-
czy o antysemityzmie; wystarczy, i wiadczy o tym, e dla wielu polskich k a t o l i k w
k u l t u r a ydowska jest po prostu obca. Zdaj si oni zapomina o ydowskich korze-
niach ich wasnej religii. Niektrzy nawet denerwuj si (jakby wypowiedziao si blu-
nierstwo). gdy podkrela si jakiej narodowoci i wyznania byli: Jezus jako czowiek,
jego rtxlzina i uczniowie (w tym Piotr, do ktrego odnosi si teologia katolicka uzasa-
dniajc prymat Biskupa Rzymu), a take pierwsi czonkowie wsplnot chrzecijaskich.
Anegdoty o tym. ze Pan Jezus mwi po acinie, a Matka Boska bya Polk wskazuj
dobitnie, i polska religijno zdaje si wiza z cakiem innym krgiem kulturowym,
ni kultura biblijna, w ktrej chrzecijastwo powstao.
Krytykujc uikq postaw, nic chc negowa uniwersalizmu chrzecijaskiego ani nic
chc nawoywa do powrotu do judeo-cuzecijastwa pierwszych dziesicioleci Ko-
cioa. Zaznaczam tylko, i uniwersalizm chrzecijaski nie polega na dominacji jakiej
narodowej lub ponadnarodowej kullury niebiblijnej. Nie ma on te nic wsplnego z. nie-
znajomoci judaizmu. nieyczliwoci czy obojtnoci wobec niego. Chrzecijaninem
jest przecie ten czowiek, ktry stara si by j a k najbliej Jezusa Chrystusa, a wic
take m.in. stara si ..wczu" w jego mentalno jako czowieka, w kulturowo-religijny
kontekst jego ziemskiej dziaalnoci, w Siary Testament, ktrego Chrystus jest wype-
nieniem... Mona wrcz powiedzie, e chrzecijanin to ten kto niejako wewntrznie
staje si ydem i ydem (a jedno od drugiego trudno oddzieli), by wej w relacj
dziecictwa wobec Boga Ojca. Znakomicie czuj to modzi entuzjaci ze wsplnot reli-
gijnych. gdy z radoci piewaj np. psalmy na melodie ydowskie. W tych wsplno
lach W' sposb wyrany ponawia si spotkanie k u l t u r z pierwszych wiekw, kiedy to
ludzie o wiadomoci greckiej (czy szerzej: helesko-laciskicj) stawali si chrzecija-
n a m i (zapisujc w swoim j z y k u Objawienie). Dopieio ci, ktrzy na sciio podejmuj
wysiek bycia chrzecijaninem, w peni dostrzegaj, jak trudno dziedzicowi racjonali-
stycznej i penej bokw, przedchrzecijaskiej Grecji i Rzymu naprawd przyj - na
wzr ydw zaproszenie do uczestnictwa w Przymierzu z Jedynym Bogiem.

Wydaje si. e niektrzy przedstawiciele katolicyzmu instytucji (a zwaszcza nie-

ktrzy Polacy-katolicy) patrz na ydw przede wszystkim w kategoriach etnicznych,
kulturowych, politycznych i spntccziio-ckonomicznych. Na drugi plan xlchmlzi spoj-
rzenie religijne, przez pryzmat klrego yd (wyznawca religii Mojeszowej) j a w i si
j a k o ojciec i wzr w i a r y i k t r y moe nam pomc w w y s i k u stawania si chrzecija-
n i n e m ) , a kady y d (lez, wzgldu na to, czy r e l i g i j n ) czy nie) - j a k o szczeglny
znak Boga. 1 W tym spojrzeniu nie chodzi o to. aby si odnarodowi. zdelatymz.owa,
zdehellenizowa i zhebraizowa czy zjudaizowa. Nic staniemy si przccic nigdy yda-
m i . tak jak - w jeszcze wikszym stopniu - nie staniemy si (wbrew nielicznym zapa-
lecom) Hindusami czy wyznawcami religii Wschodu. Ale lak jak od tych drugich
 moemy si niekiedy uczy dla higieny psychicznej spokoju medytacyjnego, tak - o ile
bardziej! - c i pierwsi, stanowic jeden z korzeni naszej kultury, mog by dla nas
ogromn pomoc w tym, co najwaniejsze: w chrzecijaskim yciu religijnym. Nie
chodzi tu wic o jak ..mod na y d w " (zreszt sam w sobie niegron i sympa-
tyczn) czy o zgubn ucieczk w jak kulturow egzotyk (ktra odcinajc od pnia.
me jesi w stanie osadzi ani w korzeniach, ani w czymkolwiek stabilnym). Chodzi ra-
czej o to. by l>dc wszczepionym w Koci Powszechny, k t r y by od w i e k w i po-
zostanie spoecznym animatorem i organizatorem naszej duchowoci, bez uprzedze
korzysta z k u l t u r y ydowskiej, z ktr de facto jestemy zwizani. Korzy sta z niej
j a k o chrzecijanie, katolicy 5 , dziedzice t r a d y c j i rdziemnomorskiej, Europejczycy
i Polacy.
Trzeba doda, e do szczeglnego otwarcia Polakw na kultur ydowsk upowa-
nia wielowiekowe wspycie Polakw i y d w na terenach Rzeczypospolitej Wielu
Narodw (kultur i religii), a take niezaprzeczalny i rnoraki w k a d y d w do s k a r b -
nicy polskiej k u l t u r y , w tym np. z jednej strony religijnej, a z drugiej - naukowej. (Lu-
blin - w pewnych okresach miasto waciwie ydowsko-polskie - znany w Ameryce
chyba gwnie z powieci I. B. Singera, jest tutaj znamiennym przypadkiem-symbolern tej
owocnej symbiozy. Symbolem tym te s yjcy wrd nas ydzi-Polacy lub Polacy-
ydzi: zarwno w aspekcie wizw rodzinnych czy wizw krwi, jak i w aspekcie wia-
domoci kulturowej). Przerwanie tego kulturotwrczego wspycia przez straszliw
tragedi Holocaustu - ktra si dokonaa obok cierpicego narodu polskiego w trakcie
okupacji hitlerowskiej - czyni (bez. wzgldu na to, czy uzasadnione czy nie) podnoszenie
przez nas wobec ydw dawnych animozji i urazw oraz wchodzenie z nimi w histo-
ryczne i aktualne polemiki czym (delikatnie mwic) niestosownym i nikomu niepo-
trzebnym. Po Holocaucie - po bezprecedensowej prbie jednorazowego zniszczenia
caego narodu ydowskiego - najmniejsze nawet przejawy b r a k u szacunku dla po-
t o m k w Izraela p o w i n n y by powodem do w s t y d u , a nic pretekstem czy narzdziem
do gry politycznej lub do licytowania antysemityzmu i n n y c h (ni nasz) narodw oraz
wyszukiwania jego obiektywnych", sprawiedliwych" przyczyn (zwaszcza w odniesie-
niu do naszego antysemityzmu). Polskim antysemitom, kryptoantysernitom" i antyfi-
loscmitom" trzeba wyranie powiedzie, e dzisiaj nic istnieje adne (w jakimkolwiek
sensie) - nawet hipotetyczne zagroenie ydowskie, a tylko istnieje nasza nieumiejt-
no ycia wasn (narodow i ponadnarodow) kultur i jej staroytnymi korzeniami
oraz nieumiejtno mdrego korzystania z dorobku innych. W takiej sytuacji wanie

dzisiaj Polska p o w i n n a by k r a j e m szczeglnie yczliwych k o n t a k t w ydowsko-pol-

skich. Sprzyja im mog m.in. narodowo-religijne pielgrzymki ydw do Polski i religij-
ne pielgrzymki Polakw do Izraela, wsplne spotkania modlitewne, dysputy teologw'*,
pokazywanie w mediach sprawiedliwych wrd narodw wiata" i wybitnych ludzi
nalecych do obu narodw, konferencje o zwizkach obu kultur, nich turystyczny i gos-
podarczy, odpowiednie programy edukacyjne, wymiany modziey, obustronne prace
historykw i przekady ksiek itd. Na niektrych z tych paszczyzn kontakty s juz
rozwinite, ale na wielu pozostaj wci w stadium szcztkowym lub dokonuj si nie-
jako ..obok" siebie. W odrabianiu naszych historycznych zaszoci" pky ju pierwsze
lody w stosunkach z Niemcami, natomiast nie byo jeszcze - tak jak i w sprawie zbli-
nia z narodowociami naszych bliskich wschodnich braci spektakularnego przeomu
w pojednaniu polsko-ydowskim (cho odnotowa irzeba pozytywne inicjatywy np.
Komisji Episkopatu Polski ds. Dialogu z Judaizmem). Na tych trzech obszarach czeka
nas ogromna praca...
Jak wida, omawiajc m.in. rne typy katolickiej religijnoci Polakw uzasadniem
tez. e kady katolik i Polak powinien by f i losem i t", oraz e niektrzy katolicy i Polacy
s filosemiiami". Jednake ..powinien" nie znaczy ..jest", a ..niektrzy" - wszyscy". Na
koniec wic wypada wskaza, e nawet ci katolicy bdcy Polakami, ktrzy (delikatnie
mwic) nic przyznaj si do filosemityzmu". kochaj kultur ydowsk. Kochaj j
wanie Polacy-katolicy (a o nich tu przede wszystkim mowa), zazdroszczc y d o m
bycia narodem wybranym" oraz silnego splotu w kulturze ydowskiej czynnika naro-
dowego i religijnego. Polacy-katolicy s strukturalnymi judaistami: usiuj odtworzy
na gruncie polskim wiadomo wyjtkowej misji historycznej swego narodu oraz in-
stytucj religii narodowej/ Std denerwuj si bardzo, gdy ktokolwiek - czy yd. czy
Polak; czy wierzcy, czy nie - osabia t wiadomo i wspomniany splot, nawet gdyby
to czyni tylko przez wprowadzanie odpowiednich rozrnie lub jedynie przez sam
swoj - < x l biegajc od postulowanego modelu - obecno. W tym punkcie zgadzaj
si ze sob w nadzwyczajny sposb Polacy-katolicy i orlodoksyjni ydzi-ydzi. (Mi-
dzy nimi jest wicej podobiestw, ni tu wyliczono i ni zdaj sobie oni z tego spraw).
W tym miejscu spotykaj si te w pojednawczym dialogu wszystkie strony przy
woywanych w niniejszym tekcie dyskusji i opozycji. Zwaszcza te, ktre (wprost lub
nic wprost) zabieraj glos na amach tego numeru Scriptorcs"...

Przypisy
Nic jc?il 10 nazwa najkpsza. nic lylko zc wzgldu na negatywne Aoj&rzenia w niektrych ModowiA.ich.
Dosownie rozumiana jcM u r o i } ui Narok* do licznych ludw semickich nalca nic tylko Z>dri. ale i np. Arabo-
wie. (A [ropos. juka nazwa obcjnwjc wszyMkic i tylko ludy biblijne?). ..I iltfjudaiznT byby lu jednak na/w^ /a
wskq nie chodzi nan: ti: tylko u okrolon* religi ntonotcisiyczn. chocia zdajemy sobie spraw, jak silny zwi^-
rek (cho n>c cakowity i nie obuMfonny) wyrtpujc w tym prryjwdku midzy wyznaniem a przyoalezncrfcu nariv
do w 4. (Znrut!) nazwa ta mogtaby w jednym swym /nueniu udr.mi si tyl ko do msoAaww Judy/Judei). Lepsze
nazwy: ..filohrbrai/m** (szersza). ..tiloi/iaclitty^m" (wsza) - nic mwic ju ftloydzizm". Jiloydowsiwo"
- br/m4 sztucznie j nic przyjy si w jzyku polskim (te mlalnie przyjmuj nawet odcie pejoratywny).
Obaw iain si. e la (skdind bard/o zacna i zaslu<*u) osoba nie nawisy wala w lej wypowiedzi do odpo-
wiednich fragmentw Konslytocji Dogmatycznej o Koicick
' iciCli niesusznie. 10 zaniilM rozwodzi si nad tym. jak lo pewne (/jchndnie. /yduw.skie. antypolskie.
kosmopoiUycz/ic hd.) rodowiska nieuczciwie chc robi z zid* antysemitw naleaoby dzi zawiadczy
.slnwvm i czynem o swym ..filoscmily/niie". Nikomu by od tego korona z gowy nic spadla.
Pomijani tu p o j a w i a j s; niekiedy a odrzucone przer Koci - religijne" spojrzenie na ydw 1 judaizm
jako na miejsce przekrelania ("hryun.o 1 di:/aCcijiublwi. C-ikicm unia jest kwestia spojrzenia z drugiej sliony:
ydw na J C Z U S L . Dla jej u k t / j n i a uzeba by ;edtiak kon;*:ciilnic W E J w rne ujcia w rani.xh poszczcgl
nych odmian JCOk>$i ydowskie iPr/ypomin^/n pezy okazji ewentualnym pole:nivu>m. /e nu/.we w y a u K i y reli-
gi; pisze si nul^ liter*. a nazw nar<K*>w - wielk W przypaJku nazwy naszych Mar szych braci w wierze i zajazem
brat: naszego JiaJodu mamy do czynieni* ZC s z c z e r dwuznacznocij}. :i isczej nabudnwywanicm si zoacftri
' M iii w tci kulturowej o:wario<ci. uniwersalnoci : r/norodnoci (widokuhurowu&i) wyrazu -*ic kaloln.-
ko< 1 powszechno 1. ktrej przeciwiestwem je%t monoktkuiowy partykularyzm.
' Sohr Wuiyiaiiski II zaleca nam ^u^fon.c poymeanie l i f * posuuwcniu. kkire fi/igntp* nu*it>a
szcza1 przez sluiltu biblijne 1 tedogiczKe uraz przez bru/tnkie ranimy.

' Nic neguj historycznego ii/oAadnicnia i wartoci takiej poslawy. Jednak, czy nie zostaa ona zabsolulyzo-
wana.\ ety rodki nk* s.| w :tic; waniejsze od celu?, czy dzi.< w ogle moe ona by skuteczna?..
Spotkania religii:

prawosawie
 Spotkania religii: prazvosaivic

Drugie puco Kocioa Powszechnego

- rozmowa z Biskupem Ablem (Popawskim) Ordynariuszem

Kocioa Prawosawnego Diecezji Lubelsko-Chemskiej

A b d (PoptauAki) - ur. 1V5H w Norwii Hialatuwkic). Studiowa teologi w hrawotlawnym Seminarium

Djchownym i Che.<cija*kicj Akademii TcoogkaiKj v% Warcraw.c. Nd>tpnic byt Pircorcm w Klao/iouc
i Rektorem Seminarium Duchownego w Jubl7ncj. Obecnie Pr^cwodnic^cy Pokkicj :-J> EkuiiK-nic/ncj
{xl<Ji.iatu regionalnego w lublinie).

S a w o m i r u r e k : Czy Koci prawo- nian tradycj starotestamentow. Na-

sawny jest monokutturowy. czy te jest
miejscem spotkania wielu kultur?
B i s k u p Abel: Nie mona powiedzie, e
tradycja Kocioa prawosawnego jest
monokulturowa. Koci prawosawny
odziedziczy najwicej z kultury staro-
testamentowej ze wszystkich wyzna
chrzecijaskich, co w kulturze prawo-
sawia zespala si z kultur Wielkiego
Bizancjum. Uwidoczni si to chocia-
by w wystroju wewntrznym wityni,
ktra przypomina w s w e j strukturze
wityni Jerozolimsk: otarz z iko-
nostasem. jego sakralno i tajemni-
czo. kotara, ktra jest zacignita,
siedmioramienny wiecznik. Nie tylko
struktura cerkwi, czy tez teologia iko-
ny jest bardzo w y m o w n a w tradycji
prawosawnej, ale take warto zwrci
uwag na piew Kocioa prawosaw-
nego. ktry czy ze sob wiele cech
tradycji narodw wschodnich ze wspom-
boestwa prawosawne bazuj na
gbokiej myli psalmw, ktra m o i m
zdaniem przestaa by obecna w Ko-
ciele rzymsko-katolickim po Soborze
Watykaskim II. Te wszystkie wymie-
nione wartoci kulturowe byy charak-
terystyczne dla chrzecijan pierwszych
wiekw. Na skutek rozbienoci i po-
dziaw chrzecijastwa na tendencje
wschodnie i zachodnio tradycja Ko-
cioa Chrystusowego przeywa rozbicie
zuboajce wartoci chrzecijastwa,
ktre m i m o wszystko konserwatywnie
zachowa Koci prawosawny.
S. .: Czy liturgia cerkiewna oraz wspom-
niane przez Ksidza Biskupa nawiza-
nia do tradycji pierwszych chrzecijan
s zrozumiae dla przecitnego wier-
nego Kocioa prawosawnego, ktry
przychodzi na naboestwo?
B i s k u p Abel: Spoeczno prawosaw-
na jest wiadoma sensu i znaczenia
 liturgii, c z e g o staramy si ju na kate-
chezie naucza. Gorszym problemem
jest fakt. e na zewntrz nie jestemy
rozumiani przez spoeczno nie zwi-
zan z tradycj prawosawn. Cigle
jeszcze funkcjonuj stereotypy, e to.
co jest p r a w o s a w n e jest jedynie ru-
skie, carskie i na t y m koniec, zapomi-
na si o spucinie Bizancjum oraz
w. Grodu Jerozolimy.
S..: Czy np. ten podzia, ktry istnie-
je w wityni prawosawnej, na to co
dzieje si za carskimi wrotami i to, co
si dzieje przed nimi, czy to nie jest
powierzchowny podzia na to co wite
i na to. co wieckie, na sacrum i pro-
fanum? Przecie podzia ten w syste-
mie chrzecijaskim nie ma racji bytu.
Biskup Abel: Aktywni wierni nasze-
go Kocioa dobrze rozumiej symbo-
lik prawosawia. Koci prawosawny si maluje, lecz pisze, co jest bardzo
jest konserwatywny. Lecz mimo wszyst-
ko struktura Kociow prawosawnego
i katolickiego jest bardzo podobna do
siebie, dotyczy to i administracji, i cz-
ci liturgicznej.
S..: Jakie jest miejsce ikony w Ko-
ciele pra wosa wnym ?
Biskup Abel: Prawosawnej wierze
i yciu medcznie towarzyszy ikona.
Jej funkcja i znaczenie staj si zro-
zumiae jedynie w kontekcie chrze-
cijaskiej wiary i kultu.
Ikona jest wizualnym przedstawieniem
tajemnicy Boga, objawiajcego si naj-
peniej w e Wcieleniu Tajemnicy Boga
- Jezusa Chrystusa. W J e g o obliczu
chrzecijanin kontempluje peni Boe-
g o dziea i przeznaczenia. Przedsta-
wione na ikonach centralne wydarzenia
z historii zbawienia daj dowiadcze-
nie obecnoci Boga, umoliwiaj na-
wizanie z Nim gbokich relacji oraz
wprowadzaj w nowy czas i przestrze.
Oblicza Matki Boej i witych pro-
mieniujce moc Ducha witego, uka-
zuj przyszo caego stworzenia,
zmierzajcego do odkupienia i prze-
mienienia.
Ikona jest bram do Krlestwa Boe-
go. oknem przez ktre wstpuje mo-
dlitwa czowieka oraz miejscem, gdzie
Bg ukazuje swoj moc, czynic cuda,
uzdrawiajc oraz wysuchujc modlitw.
Dziki kontemplacji ikony chrzecijanin
gbiej pojmuje nie tylko swoje prze-
znaczenie, ale rwnie blinich i caego
stworzenia. Ikona obrazuje podstawo-
w e prawdy wiary. Dziki t e m u uczy
wiary, niekiedy prostuje j. przypomina-
jc histori zbawienia. Aeby ikona bya
miejscem przekazywania tradycji, musi
by wykonana zgodnie z nauczaniem
Kocioa. Nigdy nie mwimy, e ikon
wymowne.
Chrzecijanie prawosawni darz iko-
ny wielk czci. Przyklkanie, zapala-
nie wiec, okadzanie s w y r a z e m czci
skierowanej do tego, kogo ikony przed-
stawiaj. Ikona jest wita, poniewa
ci. ktrzy s w niej czczeni urzeczywi-
stnili swoje wezwanie do witoci.
Ikona jest wita i w tym znaczeniu,
e umoliwia relacj z Bogiem, daje
uczestnictwo w J e g o witoci.
Jacek Wojtysiak: Tyle Kidz Biskup
mwi o wielokulturowoci w Kociele
prawosawnym, a/e przecitnemu czo-
wiekowi jawi si on jako krg kulturo-
wy zwizany z kultur wschodni, czy
moe szerzej kultur greck. Czy Ko-
ci prawosawny mgby si rozwi
ja w ramach kultury zachodniej?
Biskup Abel: Koci prawosawny wy-
wodzi si z pnia wschodniego i tradycja
bizantyjska jest jego charakterystyczn
cech. Tradycja Kocioa zachodniego
posza inn drog, obc tradycji wschod-
niej. W tradycji bizantyjskiej inaczej wyg-
lda strona obrzdowa liturgii, ale i tu
widoczne s wewntrzne podziay: inn
tradycj maj Bakany, inn Sowianie
na Wschodzie, za odmienn Grecy.
J. W J Czy Kocioowi prawosawne-
mu bliska jest idea misyjnoci?
Biskup Abel: W Polsce nie jestemy
zaangaowani w misje, bo Koci w
Polsce jest mniejszociowy i mao pr-
ny, ale np. Koci grecki prowadzi mi-
sj w Afryce. Goszczcy przed tygod-
niem w Lublinie Metropolita Prokopios
z Grecji, opowiada o wielkim zaanga-
owaniu jego Metropolii w inwestycje
misyjne w Kenii.
Stanisaw K. ebrowski: Koci pra-
wosawny wyrasta podobnie jak Ko-
ci katolicki z judaizmu. Czy poprzez
powrt do wsplnych korzeni mogo-
by nastpi pojednanie pomidzy tymi
Kocioami?
Biskup Abel: My zawsze pozostaje-
m y otwarci i widzimy potrzeb bliskiej
wsppracy, wanie dlatego, e w y -
wodzimy si z tego wsplnego pnia.
Co si tyczy s a m e g o ekumenizmu, w
naszych warunkach ograniczamy si
jedynie do rodziny Kociow chrze-
cijaskich. W Polsce Koci prawosaw-
ny jest pod wzgldem liczebnoci dru-
g i m Kocioem po rzymsko-katolickim.
Znaczc rol odgrywa tutaj Polska Ra-
da Ekumeniczna, ktra zrzesza Kocio-
y nierzymsko-katolickie, a wic Kocioy:
prawosawny, ewangelicko-augsburski,
ewangelicki reformowany, starokatolicki
mariawitw, chrzecijan baptystw, na-
rodowy polsko-katolicki oraz metody-
styczny. Kocioy te wsppracuj ze
sob, tworzc na zewntrz jedno ad-
ministracyjne ciao. W krajach Europy
Zachodniej rwnie funkcjonuj podob-
ne rady ekumeniczne, tyle e w skad
tych rad wchodzi rwnie koci rzym-
sko-katolicki. W Polsce natomiast wsp-
pracuje z Polsk Rad Ekumeniczn
jedynie Sekretariat przy Kurii Pryma-
sowskiej, a wielka szkoda, e nie Kon-
ferencja Episkopatu Polski caym ciaem!
Grzegorz Linkowski: Jak wyglda dzi-
siaj dialog midzy katolicyzmem a pra-
wosawiem?
Biskup Abel: Dialog ten rozwija si
dobrze po Soborze W a t y k a s k i m II,
obecnie znalaz si w stanie j r a m r o e -
nia". Spowodowane to zostao kilkoma
czynnikami, midzy innymi o d m i e n n y m
rozumieniem problemu ewangelizacji
wspczesnej Europy, lecz najgorsz
przeszkod jest uniatyzm. N a naszym
polskim terenie m a m y kilka faktw
kompromitujcych w z a j e m n e stosunki
ekumeniczne: problem klasztoru w Su-
pralu, wasnoci cmentarzy, wity.
Najgorszym jest to, e Episkopat Ko-
cioa rzymsko-katolickiego i prawo-
sawnego nie czuj potrzeb wsplnych
spotka i negocjacji. Kompromitujcym
jest przede wszystkim, e sprawy spo-
ru musz zaatwia wadze wieckie -
administracyjne, ktrym czsto spra-
wy wiary s obojtne.
J.W.: To jest sytuacja w Polsce, a co
Ksidz Biskup sdzi na temat owiad-
czenia Jana Pawa II. ktry twierdzi,
e rnice midzy Kocioami katolic-
kim i prawosawnym s najmniejsze.
Papie nazyy/a Koci prawosawnym
drugim pucem Kocioa powszechne-
go. Co Ksidz Biskup sdzi o dziaa-
niach ekumenicznych papiea?
Biskup Abel: P o c h w a l a m , ale jedno-
czenie bolej n a d tym. e porozu-
mienie nastpuje jedynie na grze",
pomidzy dwoma najwikszymi auto-
rytetami Kocioa. J e s t e m przekona-
ny, ze papie nie wie o wszystkich lo-
kalnych problemach. Kiedy pojawi si
problem c m e n t a r z a w Jabecznej pi-
saem do papiea, lecz odpowiedzi
nie otrzymaem. Myl, e gdyby pa-
pie przeczyta ten list na pewno
udzieliby jakiej odpowiedzi. Moje
domniemania mog by rne.
J.W.: W starszym pokoleniu istniej
uprzedzenia. Pierwszym z nich jest
kojarzenie Kocioa prawosawnego z kiego Koci katolicki dopatrzy si ja-
Rosj. Czy nie jest tak, e w teologii
prawosawnej bya za daleko posuni-
ta akceptacja wadzy np. cesarskiej7
Biskup Abel: Kocioowi prawosaw-
n e m u problem polityki jest obcy. Ko-
ci prawosawny jest zawsze lojalny
w stosunku do wadzy, bo jest to na-
kaz Pisma witego. Nie mona tego
utosamia z tym. e my mieszkajcy
w Poisce jestemy spadkobiercami tra-
dycji imperializmu rosyjskiego. C z a s
panowania imperializmu na ziemiach
polskich by o k r e s e m przejciowym.
Nasi przodkowie s autochtonami ro-
dzimej ziemi, d o tego czasu tutaj yli
i tradycja prawosawna bya silna. Czte-
rysta lat temu Unia Brzeska praktycznie
wyrugowaa nas z tych ziem. W okre-
sie zaboru carskiego, w roku 1875 na
ziemiach polskich nastpia kasacja
Unii Brzeskiej, dziki czemu my mog-
limy si tutaj odrodzi. Unia bya
w p r o w a d z o n a przemoc i gwatem na
Kociele prawosawnym. Nie byro to
takie proste j a k to Koci katolicki
przedstawia, j a k ;o chociaby ostatnio
przedstawia Biskup J a n Mazur w li-
cie pasterskim z okazji 40C-lecia Uni:
Brzeskiej, mwic, e to cz hierar- (po oficjalnym rozamie w 1054 roku):
chii prawosawnej zajechaa do Watyka-
nu i poprosia o przyjcie pod jurysdyk-
cj Kocioa katolickiego. Z m u s z o n y
byem w odpowiedzi na wspomniany
list pasterski zareagowa komunika-
t e m wyjaniajcym okolicznoci. Ab-
surdem jest mwienie, e dzisiaj pra-
wosawni s ulegli wadzy wieckiej.
J.W.: Czym rni si Credo prawo-
sawne od Credo katolickiego?
Biskup Abel: Jest to problem filio
que" - . o d syna". Credo byo ustalone
na l i II Soborze Powszechnym. Do-
piero w IX w. pod presj Karola Wiel-
kiej niejasnoci i wprowadzono
wstawk". W prawosawiu m w i si
.. i Ducha witego od Ojca..." pocho-
dzcego. a w tradycji Kocioa rzym-
sko-katolickiego ...od Ojca i Syna..."
co definitywnie uznano przez wiat
zachodni na Soborze w Toledo. Kiedy
obchodzilimy jubileusz 1000-iecia II
Soboru P o w s z e c h n e g o , w Bazylice
w. Piotra w Rzymie by o d c z y t a n y
tekst Credo jaki by ustalony na II So-
borze. Dzisiaj w Kociele katolickim
jest chyba dowolno, jeli Kocioy
lokalne chc wrci d o lekstu pierwot-
nego. to nie rna problemu.
J.W.: Jest to argument podtrzymywa-
nia tradycji czy te cile teologiczny?
Biskup Abel: Jest to argument teolo-
giczny poniewa m u s i m y w z o r o w a
si na bazie Pisma witego. Nigdzie
w Pimie witym nie znajdujemy po-
twierdzenia. e Duch wity pochodzi
c d Syna.
J.W.: Jakie s inne elementy rni-
ce katolicyzm od prawosawia?
Biskup Abel: S to dogmaty, ktre
wprowadzi pniej Koci katolicki,
0 Niepokalanym Poczciu Najwit-
szej Marii Panny, o zwierzchnictwie
1 nieomylnoci papiea, o c i e l e s n y m
uniesieniu Najwitszej Marii Panny.
Dzisiaj Koci katolicki potrafi ude-
rzy si w pier za swoje historyczne
posunicia, jednak nie widz moli-
woci, eby potrafi powrci do trady-
cji pierwszych wiekw.
S..: Czy dzisiaj Koci prawosawny
jest na tyle ywy aby mc wpywa na
dziaania kulturotwrcze. Czy cer Kie w
jest dzisiaj rwnie, jak byo to w hi-
storii, inspiracj dia malarzy; poetw,
artystw?
Biskup Abel: Cerkiew jest oprcz cen-
trum ycia duchowego, rwnie cen-
trum ycia kulturalnego. Modzie przy-
chodzi na zajcia katechetyczne, uczy
si piewu liturgicznego, pniej zasi-
laj nasze chry parafialne. Organizu-
jemy obozy dla modziezy licealnej, za-
poznajemy ich z jzykiem liturgicznym:
staro-cerkiewno-sowiaskim. Istnieje
szkoa ikonograficzna w Bielsku Pod-
laskim.
J.W.: A jak rozwizana jest w Kocie-
le prawosawnym kwestia celibatu?
Biskup Abel: W tej kwestii prawosa-
wie wzoruje si na praktyce pierwszych
wiekw chrzecijastwa. W Kociele
prawosawnym duchowiestwo diecez-
jalne m o e y w maestwie lub w
celibacie. Natomiast d u c h o w i e s t w o
zakonne musi y w celibacie. Kandy-
dat do stanu duchownego musi zacho-
wa hierarchi sakramentw, a wic
najpierw musi by udzielony sakrament
maestwa, a p o t e m kapastwa. Bi-
skupi w prawosawiu wywodz si z
ycia zakonnego, wic musi ich obo-
w i z y w a celibat.
St.K..: Dzikujemy bardzo Ksidzu
Biskupowi za rozmow.
Opracowa: Stanisaw K. e b r o w s k i .

Zgodnie z wielk Tradycj, powiadczon przez Ojcw Wschodu i Za-

chodu, Koci katolicki wierzy, e w wydarzeniu Pidziesitnicy Bg
ju objawi Koci w jego rzeczywistoci eschatologicznej, ktr przy-
gotowa <<od czasw Abla sprawiedlvego> >.

Jan Pawe II, Ut unum sini

 ks. Henryk Paprocki

Patrzc na sztuk Jerzego Nowosielskiego

(Esej o istocie sztuki)

Twrczo Jer/ego Nowosielskiego zmusza do refleksji nad zjawiskiem kultury, po-

niewa sam artysta mwi. e maluje wycznie ikony, e nie ma adnej granicy midzy
tym. co okrelamy potocznie jako ..malarstwo sakralne" i jako ..malarstwo wieckie".
Profesor ca swoj twrczo odnosi do domeny sacrum". Oznacza to powrt do sfe-
ry mitu. do sytuacji przed rozbudzonym dyskursywnym myleniem filozoficznym. wiat
staje si jednoci, czowiek jest jego czstk. Sztuka ukazuje rzeczywisto <wiata
przemienionego czyli wybiega w przyszo. Ale punkt dojcia jest zarazem punktem
wyjciowym. Jak w przeyciu liturgicznym, wszystkie granice zostaj zlikwidowane -
przeszo, teraniejszo i przyszo s tym samym. ..czasu ju wicej nic adzie".
Czas i przestrze s wite. Termin ..wito" ma charakter ontologiczny. a nie moral-
ny wite" przeciwstawia si temu. co wieckie" i jest wtargniciem czego zupenie
innego w rzeczywisto empiryczn. wite" jest za tylko przez swoje uczestniczenie
w tym. co jest rzeczywistoci wit. Podobiestwo Boe zostao zaciemnione, stao
si niepodobiestwem. Dopiero Wcielenie ujawnio prawdziw natur czowieka. Ikona
nic jest bytem samym w sobie, ikona prowadzi ku bytom samym w sobie. Domena sztu-
k i jest bardzo trudna do zdefiniowania i okrelenia. To. co duchowe, nie poddaje si
adnym definicjom, ale zarazem to. co niewidzialne, jest bardziej realne od widzialne-
go i bardziej od niego potne. Dzieje si lak nawet w wymiarze empirii. Kultura wy-
pywa z sacrum", a nic z profanum". U podstaw chrzecijaskiej kultury nic ley
adna instytucja, ani aden inny autorytet poza Ewangeli. Ewangelia jest bowiem cks-
terioryzacj witoci wszelkiej literatury. Ikona za jest eksterioryzacj witoci sztu-
ki. Wszystko w y p y w a z Ewangelii, a wic ostatecznie z Boga. To On jest z'rc'xllem
uwicenia. W tym sensie malarstwo Jerzego Nowosielskiego jest ikon tego. co jest
zupenie inne. Nawet pejza i akt mo^ by przemienione. Ten wielki powrt do icdnoci
wiata i Boga, a wic powrt do panentcizmu Apostola Pawa, jest zarazem drogowskazem
dziejw. Sztuka porywa si na malowanie rzeczywistoci innej, antycypuje przemian,
ktra nastpi w dniu ostatnim, ktry me bdzie ju dniem. Duch wity w momencie
tego wielkiego przejcia dotknie, wedug wspaniaego okrelenia Paula Kvokimova. ca-
ej kultury i co z niej pozostanie na zawsze.

Tylko ludzkie szalestwo pozwala pozna nic dajce si przewidzie drogi Boe.
Kady twrca kultury musi mie w sobie szalestwo w biblijnym, oczywicie, sensie
 lego sowa. Wskazujc lo. co jest niewskazane, objawia, unaocznia rzeczywisto. ktra jest
dn>g nic nasz. Jeeli ..myli moje nie s mylami waszymi i drogi moje nic s drogami
waszymi", to aby j e pozna, trzeba przyj inn perspektyw. Tuk. jak ikona, ktrej
odwrotna perspektywa" otwiera zupenie inne moliwoci ukazywania. Jeeli nic ma
podziau midzy ..sacrom" i profanum", jeeli cala sztuka naley do dziedziny ..sacrom", to
jest wtedy ukazaniem eschatologicznej peni. W tym sensie sztuka nie jest z tego wiata.
Koci jest wsplnot eschatologiczn i jego sztuka winna mie uiki charakter. Nie
przypadkiem w historii chrzecijastwa wielokrotnie dochodzio do utraty tego wanie
wymiaru sztuki. Sztuka przestawaa ukazywa rzeczywisto przemienionego wiata, a tym
samym przestawaa by pomostem prowadzcym ku witoci ostatecznej. Sztuka, gdy
przestaje by Pasch, czyli przejciem do krlestwa, zamienia si w rzemioso lub te
w nieudolne naladownictwo natury- Sztuka rozumiana jako ikonostas jest mostem, przej-
ciem do innego wymiaru. Czowiek jako ywa ikona Boga odnajduje sens swojej egzysten-
c j i w wiccic, ktry jest nic z tego wiata. A wic rozpacz, rewolta i zwtpienie ustpuj
miejsca pogodnej jasnoci dnia. ktry nie bdzie ju mia koca. Kady kocioek trzeba
powici Bogu", mawia Zachariasz, a sztuka jest przecie nieporwnywalnie doskonalsza
od owego kocioka", w zwierciadle sztuki zapisuje si prawda bytw i rzeczy. Potrzebuje-
my pikna, ktre stwarza ..komuni" czyli wsplnot, 'teologia mwi o piknie, podsta-
wowy zbir tekstw ascetycznych nosi nazw Philokalii" czyli umiowania pikna".
Pikno jest domen kultury czyli ma charakter filokaliczny". Charakter filokaliczny"
przejawia si w witych i w sztuce. Sztuka jest wic wyranie z krgu sacrum". Historia
nie jest pustym korytarzem wiodcym ku nicoci. Kultura za jest wymiarem osoby i rela-
cji os<b bdcych w drixJzc do krlestwa. Prawdziwym fundamentem historii jest kultura.
Kultura wprowadza w rzeczywisto lutl/.k napicie i otwiera na perspektyw Ducha.
Udrka i ekstaza artysty uczestnicz w agonii Logosu. 2 dwikiem dzwonw i z piknem
ikon w gbi naszych dus/. Jezus wychodzi zc swego milczenia i mwi; .Ja jestem", co
znaczy ..ja jestem Bogiem" (patriarcha Bartomiej I). ..Nasza siostra - ziemia matka", jak
mawia w. Franciszek z Asyu, zostaje podniesiona do wymiaru bytu przemienionego.

Istnieje ryzyko, c dzisiaj ludzie przestan stawia pytania (Andrzej Tarkowski).

Sztuka sama jest pytaniem, jak i czowiek. Pytanie stawiane przez sztuk otwiera czo-
wieka. Otwarto ludzkiego bytu jest jego cech szczegln, a kierunek sztuki jest wy-
rany - od chaosu do porzdku.
Kady obraz jest wic ikon. Ikony dotycz rzeczywistoci bytw subtelnych, bu-
duj metafizyk fenomenu sztuki. Ikona spada z nieba. Jeeli nic jest dana . J g r y " , to
w ogle nie powstanie. Malarz ikon ma cnot heroiczn" tworzenia w i z j i malarskiej.
Potworno rzeczywistoci empirycznej zostaje przezwyciona i wiat staje si tcola-
ni. Mistagogic/na lunkcja s/tuki realizuje si na poziomie jej oczywistoci. Poniewa
ikona jest oknem otwierajcym si na rzeczywisto Bo. kade dzieo sztuki uczestni-
czy w tym otwarciu, gdy ikona jest centrum wszelkiej sztuki. Gdy sowo nie moe odda
rzeczywistoci iiiclaeinpiryczncj, s/tuka otwiera now perspektyw jej postrzegania.
U Heraklita znajdujemy obraz o wstrzsajcej gbi, obraz uku i liry. Greckie sowo
bios" oznacza zarazem ycie" i u k " , ktrego strzay nios mier. Ale luk ma na-
pit ciciw: sublimujc mona wic powiedzie, e luk o wielu ciciwach staje si
lir i zamiast strza nioscych mier, niesie muzyk, harmoni, pikno {Paul F.vdokimov).
 Kultura jcsl jak napity uk o wiciu ciciwach, nioscy harmoni i pikno. Pikno
jest za synonimem Ducha witego. U i i / i a l w piknie jest ud/iaem w Duchu wi-
tym. Powoduje to, e caa kultura staje si szat krlestwa, poprzez ktr przewituje
rado otwarcia na niezgbion tajemnic Ojca.
Kada kultura tworzy si w obrbie obrzdu. Jest to naturalne, gdy obrzd jest form
wyraania ludzkich uczu i myli. Jest form kultury. Kultura rod/.i si z kultu, w n i m ma
swoje korzenie. Jest sil przemieniajc wiat. Nie ma to nic wsplnego ze stylem, ktry
jest swoistym rodzajem nawarstwiania si akcji odbiorczej okieloncj epoki. ywotno
dziea sztuki uzalenia si wtedy od epoki i stopnia wraliwoci odbiorcy. Chodzi o wiecz-
ny wymiar kultuiy. W tym sensie kultura w peni icalizujc si jedynie w wityni, ktra
wraz z liturgi jest syntez sztuki. Std tez denie do sztuki jako wszechjednoci wszel-
kich dziaa, z dotarciem do samego jej sedna, jcsl celem artysty. Bg stworzy niebo"
i ziemi", i ta dwoisto wyznacza zarazem los S2tuki. Sztuka jest na granicy obu tych
wiatw i czy je w syntezie. Nie jest rzecz wrd innych rzeczy", ale wizj. Kade
rozdarcie odbija si na caoci kultury i na ludzkim yciu (Pawe Florenski). Midzy
niebem a ziemi, to jest waciwie miejsce sztuki. I jak si wydaje, nie mona ograni-
cza tego miejsca sztuki wycznie do ikony, bd sztuki sakralnej. Kade dzieo jest
midzy niebem i ziemi, wyjawia to. co niebieskie i to, co ziemskie. T y m samym sztu-
ka jest cznikiem, pomostem midzy rzeczywistoci empiryczn i jej mclapaszczyzn.
Jest liturgi objawiajc t tajemnic, ktra wymyka si wszelkim prbom logicznej
klasyfikacji. Tajemnica ta odbija si w sztuce jak w lustrze. Tym samym sztuka burzy
rzeczywisto zastan, podnoszc j do wymiaru bytu przemienionego. Lub te inna
rzeczywisto, inna przestrze, wdziera si w nasz rzeczywisto. Z tego powodu sztu-
ka ma zawsze charakter zbawczy. Sztuka jest wic czym wicej, ni jest sama ze siebie.
Sztuka uwica rzeczywisto, gdy jesl naocznym ukazaniem istoty przedstawianego
bytu, wydziela z caej rzeczywistoci t jej cz, gdzie immanencja spotyka si z trans-
cendencj. czas z wiecznoci, zniszczalne z niezniszczalnym, co stanowi rwnocze-
nie antynomi sztuki. Antynomia ta zostaje przezwyciona w syntezie wszystkich
przeciwiestw. Jest zarazem podwjnym obiektem pikna - jako przedmiot konlempla-
c j i otoczenia i j a k o pikno samo w sobie. Sztuka wyznacza granic midzy wiatem
widzialnym i niewidzialnym. Pikno zblia si d o swej granicy w miar przenikania od
fenomenw peryferii istoty do jej noumenalnego korzenia Pikno pochodzi z kontaktu
ze wiatem wyszym, gdy samodzielne jest jedynie pikno wiata wyszego (Pawe
Florenski). 7. tych powodw sztuka stanowia zawsze przedmiot zainteresowa prawo-
sawia. Zwaszcza, e V I I Sobr Powszechny (747 rok) zdogmaty/owal kult ikony.
Sama liturgia Kocioa zrodzia si przede wszystkim jako symbol krlestwa i symbol
Kocioa wstpujcego do krlestwa. Czowiek jako homo liiuigicus" syntetyzuje w- litur-
gii architektur, ikon, sztuk ognia, zapachu, dymu, szat liturgicznych, choreografii
(plastyka rytmu ruchw, wej, wyj i procesji), sztuk wokaln i poezj. Ich podstaw
stanowi rozkad lektur biblijnych, czyli Biblia. Podobnie jak ikona, tak i sztuka jest
szczeglnym typem poznania tego, co niepoznawalne, ukazywania tego archetypu, ktry
Boski Artysta uksztatowa w dziele stworzenia. W dziele sztuki przezwyciona zostaje
neoplatoska opozycja noetycznego i zmysowego poprzez wizj harmonii obu wiatw.
Wiara okrela kult. a kult wiatopogld, z ktrego nastpnie wynika kultura. Zadaniem
kultury jest walka z prawami wiata, nioscymi mier i chaos. W ostatecznym rozra-
chunku jest to walka Chrystusa czyli Logosu z Antychrystem czyli chaosem (Pawe Flo-
renski). S/tuka znajduje swj peny wyraz gdy pozostaje w harmonii z. rzeczywistoci
nieba i ziemi. Jest wic paruzj krlestwa, jest ikon krlestwa Boego. A wszelka do-
czesna twrczo nabiera nieprzemijajcej wartoci, odbijajc w sobie element wiecz-
noci. Kady artysta wdruje wic cigle ku tamtej stronic i rzuca nam swoje dziea, na
ktrych janieje jutrzenka krlestwa.

Zostaa uznana wielka tradycja liturgiczna i duchowa Kociow Wscho-

du, specyficzny charakter ich rozwoju historycznegoy normy (disciplin)
stosowane przez nie od samego pocztku i usankcjonowane przez Ojcw
witych oraz przez sobory ekumeniczne, a take waciwy im sposb for-
mtdowania doktryny. Wszystko to uczyniono w przekonaniu, e upraw-
niona rnorodno nie sprzeciwia si bynajmniej jednoci Kocioa, ale
przechonie - przysparza mu chway i przyczynia si znacznie do wy-
penienia jego misji.
f i Jt ;i i J i 1 r ; I r s^ii i : i ricH? I H i ^ J S i l r t r ; sirl- I i i * 1 1 J ' i
Celem kontaktw midzy chrzecijanami nie jest tylko wzajemne po-
znanie si, wsplna modlitwa i dialog. Przewiduj one i domagaj si
podjcia jti od tej chwili wszelkiej moliwej wsppracy praktycznej na
rnych paszczyznach: duszpasterskiej, kulturowej spoecznej, a take
dawania wiadectwa ordziu ewangelicznemu.
*

< < Wsppraca wszystkich chrzecijan w ywy sposb wyraa to zes-

polenie, ktre ich wzajem czy i w peniejszym wietle stawia oblicze
Chrystusa Sugi > >. Taka wsppraca, oparta na wsplnej wierzey jest
nie tylko bogata w bratersk komuni, ale jest objawieniem samego
Chrystusa.

Jan Pawe II, Ut unum situ

 Grzegorz Linkowski

Spotkania z Prawosawiem" w Teatrze N N

Kiedy w jednym ze swoich wywiadw prof. Jerzy Nowosielski zapylany o to, skd
czerpa wiedz o chrzecijastwie wschodnim odpar, e tak naprawd nic mona si
0 n i m dowiedzie z wykadw, ani z ksiek. Trzeba go dotkn" w ywym kontak-
cie, osobicie. Trzeba uczestniczy w prawosawnym naboestwie, w czasie ktrego
wytwarza si atmosfera intensywnego odbioru wartoci duchowych, intelektualnych
1 poetyckich. To s misteria, ktrych nie ma w tradycji rzymsko-katolickiej czy prote-
stanckiej.
Organizator dwch kolejnych edycji Spotka z Prawosawiem" - lubelski Teatr
N N , ktrego znane s dziaania na rzecz zblienia kultur i religii pogranicza, w pre-
zentacji tego krgu kulturowego przeszed drog wanie od teoretycznych wykadw
do bezporedniego uczestnictwa w liturgii wschodniej. Odbiorcom pierwszych Spo-
tka z Prawosawiem" w maju 1994 roku zaproponowano gwnie blok wykadw
wyjaniajcych genez prawosawia i jego mistycznego charakteru, suchano wic
prawosawnego duchownego Sawomira Chwojki. wygaszajcego Istot Prawosa-
w i a " oraz. katolickiego zakonnika Ojca Sergiusza Gajka, poszukujcego wiadectw
prawosawia dzi w referacie ..Niebo na ziemi". Oba wystpienia przyniosy oywion
dyskusj zarysowujc w konsekwencji zasadnicze odmiennoci katolicyzmu i pra-
wosawia. Ciekawym rwnie elementem byo zestawienie wykadu praktyka izogra-
fa Ks. Leoncjusza Tofiluka pt. Powstawanie ikony" z ..Semiotyezn analiz ikony"
Wadysawa Panasa, teoretyka literatury z K U L , ktry omwi historyczno-cstctyczn
trwao zasad kierujcych pisaniem ikon oraz prby ich modyfikowania. - Samymi
kanonami maUirslwa " nic da si opisa tego, czym jcsl ikona - powiedzia zabierajc
gos w dyskusji Ojciec Tofiluk i dalej polemizujc z dr Panasem: Maluje si pewn
prawd objawion, a nie malowido".' Warto wspomnie, e to pierwsze Spotkanie
z Prawosawiem" posiadao rwnie may aspekt praktyczny. Obok krtkiej prezentacji
pisania ikony przez uczennic ze szkoy izograficznej w Bielsku Podlaskim, w Mu-
zeum Lubelskim na Zamku pokazano kilkadziesit ..alabastrowych desek" ze zbiorw
prawosawnej diecezji ubelsko-chelmskiej: obok XIX-wiecznych ikon mona byo
podziwia XVI-wiecznego Jana Chrzciciela z wyranymi wpywami malarstwa hiszpaskie-
go. Tradycj koncenw muzyki cerkiewnej na spotkaniach w Teatrze N N zapocztkowa
wystp oktetu wokalnego starannie dobranego i przygotowanego przez Wodzimierza
Woosiuka, znanego dyrygenta chralnego. Pierwsze Spotkania z Prawosawiem"
day satysfakcj uczestnikom, a zarazem pewien niedosyt organizatorom, ktrzy ju
myleli nad tym. jak za rok dotkn praktycznie mistycznego charakteru prawosawia,
jego bogatej obrzdowoci i kultowoci. Z pomoc Teatrowi N N przyszed wsporga-
nizator Spotka" - parafia prawosawna w Lublinie, a szczeglnie Wadyka Diecezji
l.ubelsko-Cliemskiej Biskup Abel. Wiedzc, c najpeniejszy wyraz prawosawna obrzdo-
wo znajduje w liturgii, ktra w tym kociele jest bardzo archaiczna, bo uksztatowana
pomidzy IV a V I wiekiem nas/.cj ery. zaproponowano tnlbiorcy czynny ud/ia v. nabo-
estwach litugicznych specjalnie na t okoliczno przygotowanych. Wszyscy wic
mogli przyj do lubelskiej cerkwi pod wezwaniem Przemienia Paskiego na inaugura-
cyjn liturgi eucharystyczn, po ktrej biskup i proboszcz opowiadali o iistorii cerkwi
i jej obecnoci w historii miasta Lublina.
Najatrakcyjniejszym punktem spotka okaza si wyjazd do malowniczego skansenu
w Holi (woj. chemskie), gdzie w zabytkowej drewnianej wityni pod wezwaniem
Antoniego Peczarskiego i wok niej sprawowano liturgi o charakterze wielkanocnym.
Na pamitk spotka ustawiono duy drewniany krzy. Czynnociom t y m towarzyszy-
y obrzdy zwizane z misterium Krzya (komentarz teologiczny ks. dr. Henryka Pa-
prockiego). a radosna i wypiewana procesja rezurekcyjna skupia obok siebie zarwno
prawosawnych. j;ik i katolikw. Cz teoretyczna odbywajca si w Lublinie oparta
zostaa gwnie < wystpienia przybliajce i wyjaniajce bogactwo rytu. obrzdu oraz
podstaw liturgii prawosawnej. Przedstawiono bardzo szczegowo ycie liturgiczne
kocioa, jego ..wity c/as i przestrze", symbolik charakterystyczn dla chrzecija-
stwa wschodniego. Wystpienia prelegentw czsto przybieray nietypow form, jak
chociaby ywa opowie ojca Nikodema - archimandryty Monasteru z IJjkowic, ktry
po przeczytaniu pierwszej strony swojego referatu o liturgii monastycznej przerwa so-
wami: - A teraz opowiem wam o tym. co moe was bardziej zaciekawi, jak zostaem mni-
chem, jak w ogle zostaje sif mnichem u progu XXI wieku. Wszyscy z zapartym tchem
suchali wrcz nieprawdopodobnej historii o drodze, jak Nikodem wraz z bratem Ata-
nazym przeszli w poszukiwaniu waciwego dla siebie obr/dku i jak od podstaw wy-
budowali Monaster w Ujkowicaeh. Drugie ..Spotkania z Prawosawiem" miay rwnie
interesujc opraw plastyczn: otwarto obszern wystaw fotograficzn A. Polakowskie-
go i R. Zickowskicgo pt. ..Prawosawie w fotografii" z unikalnymi fotografiami witej
(iry Grabarki oraz jableczeskiego Monasteru podczas odpustu w. Onufrego. Fotogra-
fie dopeniono filmami o wicie Spasa oraz. rejestracj liturgii wschodniej z komenta-
rzem. W starym wiatraku skansenu w Holi pokazano kilka ikon Jerzego Nowosielskiego
oraz rzeby ludowe Kazimierza Hudasia, piewa tradycyjnie rwnie chr cerkwi pod
wezwaniem Przemienienia Paskiego w Lublinie.

Spotkania z Prawosawiem" w Teatrze N N zgromadziy wielu widzw, ktrzy po-

prze/. swoje uczestnictwo po raz pierwszy w yciu spotkali si z inn kultur i religi.
Chwilami przypominao to wielkie spotkanie ekumeniczne pozbawione ram i oficjal-
nych wymogw, charakterystycznych dla kontaktw Kocioa prawosawnego z Kocio-
em katolickim. Temu suyo rwnie bardzo cieple spotkanie z ks. prof. Wacawem
Hryniewiczem OM1. wieloletnim przedstawicielem Watykanu w dialogu z Cerkwi pra-
wosawn. To jego sowa stay si przesaniem organizowanych w Teatrze N N Spotka
z Prawosawiem", pamitajmy o nieh. ilekro bdziemy patrze na kocioy siostrza-
iR.-": - Kady podzia sprawia, e stajemy si ubosi. Przerwana zostaje ywa wymiana
darw i charyzmatw waciwych danemu Kocioowi. Bez wzajemnego przenikania si
charyzmatw, ycie Kocioa pozbawione zostaje peni katoickoci. AHe bez racji utrzy-
muje wspczesny teolog prawosawny N. Nissiotis, i kazia schizma w Kociele tworzy
schiz/iuitykw po obydwu stronach, jakkolwiek nie w tym samym stopniu. atwo stajemy
si wwczas winiami wasnych koncepcji, win i bdw. Potrzeba wiele czasu i trudu
po obydwu stronach aby oczyci pami, przeama nieufno i k. wyzwoli si oti ducha
apolonii i polemiki. Peni wasnej tosamoci osiga si nie przez konfesyjne odgrani-
czanie, lecz przez ywtf wymian dbr duchowych, ktra pobudza do peniejszego uczest-
nictwa w tajemnicy zbawienia.

Koci Wschodni skoncentrowa si w szvojej liturgii przede wszystkim

na zmartwychwstaniu. Koci Zachodni> zachowujc prymat zmar-
twychwstania, poszed bardziej w kierunku pasyjnym [...].
Jan Pawe II, Przekroczy prg nadziei

Poza granicami wsplnoty katolickiej nie rozciga si prnia eklezjal-

na. Liczne elementy wielkiej wartoci (eximia), ktre w Kociele kato-
lickim s integralne wczone w peni rodkw zbawienia i damo
aski tworzcych Koci, znajduj si take w innych Wsplnotach
chrzecijaiiskich.
Jan Pawe II, Ut unum sint
Spotkania religii

protestantyzm
 Spotkania religii: protestantyzm

Ad fontes: Sola Scriptura...

- Rozmowa z R o m a n e m Prackim - Sug Sowa Boego
w parafii przy kociele w. Trjcy Kocioa Ewangelicko-
A u g s b u r s k i e g o w Lublinie
oraz Pawem Irg - czonkiem tej parafii

Ks. Roman Pracki - siuikm V roku Oincfcijaifekiej Akademii Teologie/.nej. pctm o b o w ^ k i duwpasic-
r/a w parafii <w. Trjcy Kocioa Ewangelicko-Augsburskiego xv Lublinie Oraz parafii w Kadomm (i Kiel-
cach). przygotowuje si jako praktykant do pclnidlin posugi k^id/a.
Pawe Irga czloncl parafii cwanyclicko-augbiiukcj w Lublinie, dclcgut parafii do tnccrnaiionat Ecu-
mcnical I cdcraiion

S t a n i s a w K. Zebrowski: Koci p u s t o m i w c z e s n e m u pojciu spo-

Ewangelicko-Augsburski jest w pro-
stej linii Kocioem powstaym bezpo-
rednio po wystpieniu Marcina Lutra.
Jakie byy podstawy tego wystpienia
i czy Koci jest wierny swoim zasa-
dom a do dzisiaj?
Ks. R o m a n Pracki: 31 X 1517 r. na
drzwiach kocioa w Wittenberdze ks.
dr Marcin Luter przybi 95 tez. ktre
stay si przyczynkami do pniejszych
dysput teologicznych. Te 95 tez poru-
szay m.in. dwa istotne dla protestan-
tw problemy: pokuty (w zwizku ze
sprzedawanymi odpustami) oraz istoty
Kocioa. Teza 1 brzmi: Gdy Pan i Mistrz
nasz Jezus Chrystus powiada: .Poku-
tujcie", to chce aby cae ycie wier-
nych byo nieustann pokut". Byo to
jednoznaczne przeciwstawienie si od-
wiedzi. Teza 62 mwi: P r a w d z i w y m
s k a r b e m Kocioa jest najwitsza
Ewangelia chway i aski Boej." Luter
chcia wrci w t e n sposb do rde,
korzeni ( a d fontes) Kocioa i d o tego.
co jest w mm najpikniejsze: d o Pis-
m a w. i j e g o serca - Ewangelii. S t d
nas?a zasada: sola Scriptura - jedy-
nie Pismo. Podstaw wiary jest tylko
to. c o ma swoje odniesienie w Pimie
w. Koci E w a n g e l i c k o - A u g s b u r s k i
od s w e g o powstania d o dzi wyznaje
swoje cztery sola". Pierwsze pociga
nastpne: Solus Christus, ktry jest na-
szym zbawicielem, przez ktrego tylko
mamy dostp d o Boga. przez ktrego
spywa na nas Laska (sola gracia) -
ktr przyjmujemy poprzez wiar
(sola fide). Jestemy zbawieni wycz-
nie Lask, uczynki tu nie maj zna-
czenia. K a d y uczynek jest tylko efek-
t e m wiary. W t y m aspekcie Luter
(czonek zakonu augustianw) nawi-
zuje do w. Augustyna, ktrego teolo-
gia jest waciwie teologi w. Pawa.
S.K..: Skd nazwa Kocioa?
Ks. R o m a n Prack: Koci Ewange-
licko-Augsburski, inaczej luteraski
(od jego zaoyciela). .Ewangelicki" -
bo, jak ju powiedziaem, najwaniejsza
jest Ewangelia. Augsburski" - bo w
1530 r. poproszono Lutra, aby na sejmie
w Augsburgu przedstawi zasady wia-
ry protestantw. Grozio mu wizienie,
dlatego na sejm wysa swojego wsp-
pracownika Filipa Melanchtona. drugie-
go wybitnego teolcga protestantyzmu.
Tak powstaa Konfesja Augsburska -
podstawowe pismo doktrynalne Ko-
cioa, nalece do tzw. ksig symbo-
licznych.
Wojciech Marczewski: Na jakim tu-
maczeniu Pisma w. opad si Luter?
Ks. Roman Pracki: Na wasnym. Byo
to Pismo Starego Testamentu k a n o n j
palestyskiego (czyli bez ksig deute-
rokanonicznych, np. Ksigi Tobiasza,
Judyty. II Ksigi Machabejskiej - ra-
zem 139 rozdziaw; nie s one pod-
staw wiary, ale s zalecane do lektu-
ry dla jej zbudowania) oraz wszystkie
27 ksig Nowego Testamentu.
J a c e k Wojtyslak: Czy w Kociele
Ewangelickim s sakramenty?
Ks. R o m a n Pracki: S tylko dwa sa-
kramenty: Chrzest i Komunia w. Tyl-
ko one posiadaj - zapisany wyranie
w Ewangelii - Chrystusowy nakaz ich
czynienia. Inne sakramenty uznawane
w Kociele Katolickim maj u nas swo-
je odpowiedniki (np. ordynacja, lub -
bogosawiestwo lubne), lecz nie s
sakramentami. Co do Komunii, to uzna-
jemy realn obecno Chrystusa w ho-
stii i winie w momencie ich spoywania
(consubstantiatia>. a nie - jak katolicy
- po Przeistoczeniu [(ranssubstantiatia).
Komunia w. nie jest dla nas jednak -
jak w Kociele Ewangelicko-Reformo-
w a n y m (kalwiskim) - tylko pamitk.
Problem ten by przedmiotem synne-
go sporu Lutra z Zwinglim.
J.W.: Co ze spowiedzi? Czy w Ko-
ciele ewangelickim s jakie rodki po-
magajce w cigym nawracaniu si?
Ks. Roman Pracki: Poza Sowem Bo-
ym nie znamy innego rodka, ktry
prowadzi nas d o Boga. Funkcjonuje
u nas spowied powszechna. Jeli
kto potrzebuje, to moe nieobowizko-
wo przyj do duszpasterza na indywi-
dualn spowied uszn. Ma ona raczej
charakter rozmowy, pomocy duchowej.
Do XVIII w., do c z a s w tzw. racjonali-
z m u protestanckiego w n a s z y c h ko-
cioach byy konfesjonay.
J.W.: Co si dzieje, kiedy wyznawca
popeni jaki bardzo ciki grzech?
Ks. Roman Pracki: Nie mamy gradacji
grzechw. Istnieje jeden jedyny grzech
- niewiara. W i a r a jest c u d e m , ktry
otrzymujemy za nic, z aski, za darmo.
J.W.: A zabjstwo?
Pawe Irga: Jeli bdzie trzeba, to
wsplnota parafian przypilnuje, eby
do takich rzeczy nie dochodzio.
Mateusz Kokoszka: Czy jest co ta-
kiego jak wzrastanie w wierze i dosko-
naoci moralnej w yciu spoecznym?
Ks. Roman Pracki: Na te pytania naj-
lepiej odpowiedzie cytatem z Konfe-
sji Augsburskiej (art. 4 ..O usprawiedli-
wieniu "): Kocioy nasze nauczaj take,
i ludzie nie mog by usprawiedliwie-
ni przed Bogiem wasnymi siami, za-
sugami ub uczynkami, lecz bywaj
usprawiedliwiani darmo dla Chrystusa
przez wiar, gdy wierz, e s przy-
jci do aski i e grzechy s im odpusz-
czone dla Chrystusa, ktry sw mierci
da zadouczynienie za nasze grze-
chy. T wiar Bg poczytuje za spra-
wiedliwo przed s w o i m obliczem
(Rz. 3-4)." Std najwikszym witem
dla luteran jest Wielki Pitek - dzie
odkupienia. Cae ycie jest nawraca-
niem si, jego podstaw jest wiara.
P r z e m y s a w W i c z k o w s k i : W jaki
sposb funkcjonuj v/ici w Kociele
Ewangelickim?
S. K. .: Czy Luter jest czczony?
Ks. R o m a n Pracki: Nie. Luter jest tyl-
ko uznany jako reformator Kocioa.
Nie ma u nas kultu witych; s oni
dla nas bohaterami wiary, wzorami do
naladowania... To wiara nas uwica,
std waciwie kady wiemy jest wity.
W. M.: Jakie warunki trzeba speni,
aby zosta ksidzem w Kociele
Ewangelickim?
Ks. R o m a n Pracki: Oprcz ukoczo-
nych studiw teologicznych i pracy
magisterskiej, trzeba zozy podanie
do Konsystorza Kocioa Ewangelic-
ko-Augsburskiego w Warszawie. Kon-
systorz wyznacza temat pracy, ktr
trzeba napisa w cigu miesica oraz
termin tzw. pierwszego egzaminu kon-
systorskiego. Poza t y m zostaje wy-
znaczony termin ordynacji tzn. mwic
jzykiem Kocioa Rzymsko-Katolickie-
g o - wice kapaskich. Po dwch
latach od ordynacji odbywa si drugi
egzamin konsystorski, po ktrym mo-
na by ju administratorem i probo-
szczem parafii. Parafia m o e si zgo-
dzi na tak osob lub nie - ona jest
tylko jakby kandydatem. Wyglda to w
ten sposb, e dana parafia zgasza
vacans i ogasza, i poszukuje probosz-
cza. Zgoszonym ksiom zostaj wy-
znaczone niedziele, w trakcie ktrych
podczas naboestw odbywaj swe-
go rodzaju prezentacje. Pniej w wy-
niku g o s o w a n i a zostaje wyoniony
proboszcz.
J. W.: Czy wszyscy parafianie bior
udzia w gosowaniu?
Ks. R o m a n Pracki: Tak. Jest to walne
zgromadzenie. Ta instytucja sprawuje
najwyzsz w a d z w parafii, pniej
rada parafialna, wybierana przez wal-
ne zgromadzenie raz na 4 lata.
Pawe Irga: Ksidz jest jedynie zatrud-
niony na etacie jako pracownik parafii.
Walne zgromadzenie wyznacza obo-
wizki ksidza, ktre musi wypenia:
odprawianie naboestw, goszenie So-
wa Boego, udzielanie Komunii. Na-
wet kandydatka na on ksidza musi
zosta z a a k c e p t o w a n a przez Rad
Parafialn. W wyjtkowych sytuacjach
mona postawi w o t u m nieufnoci
wzgldem ksidza pracujcego w da-
nej parafii, wtedy odbywa si tajne glo-
sowanie. Jeeli 3/4 gosujcych opo-
wie si przeciwko niemu - wtedy musi
opuci placwk. Sprawami finanso-
wymi zajmuje si nie ksidz, ale pa-
rafialna Komisja Finansowa: ona
biurokratycznie zbiera i rozlicza pie-
nidze. wpaca je na konto.
J. W.: Przypomina to nieco struktur
jakiej wieckiej organizacji demokra-
tycznej...
Ks. R o m a n Pracki: Nasz Koci ma
struktur synodaln, a nie episkopal-
n. cho kada diecezja m a swojego
biskupa. Istnieje co w rodzaju episko-
patu, ale nie posiadajcego adnej wa-
dzy. Ma j natomiast Konsystorz (po-
siadajcy rne komisje), ktry skada
si m.in. z delegatw parafii, z osb
wieckich i d u c h o w n y c h ; z tym e
prezesem Konsystorza musi by oso-
ba wiecka. K a d y Koci krajowy
jes autonomiczny, nie ma n a d sob
zwierzchnictwa jakiej ponadnarodo-
wej struktury. Istnieje wiatowa Fede-
racja Kociow Luterariskich. ale tylko
w celu koordynacji m.in. dziaa misyj-
nych. dialogu z katolikami itp. Kocioy
lokalne rni si midzy sob w wie-
lu sprawach.
P.W.: Jaki jest cel tak daleko posuni-
tej demokracji i decentralizacji w Ko-
ciele7
Ks. R o m a n Pracki: ...Sam w sobie.
Koci jest spoecznoci wiernych,
przez ktrych objawia si mio Chrys-
tusa. Kapastwo jest powszechne. To
ludzie s najwaniejszym elementem
tej spoecznoci, to oni sami maj prawo
stanowi o sobie, jak ma wyglda na-
boestwo. kto bdzie wrd nich go-
si Sowo Boe, udziela sakramentw...
Pawe Irga: Nie ludzie s dla Kocio-
a. ale Koci dla ludzi.
M. K.: Jak i'/yglda parafia lubelska,
jak jest dua, od kiedy istnieje?
Ks. Roman Pracki: Spoeczno ewan-
gelicka w Lublinie i okolicach istniaa
ju w poowie XVI w. Jednak me ist-
nia tu jeszcze koci. Korzystano z
kociow w Piaskach i odlegym Nej-
dorfie (za Bugiem, pniejsze Mocice).
Na podstawie dekretu krla Stanisa-
w a Poniatowskiego w 1784 r. uzyska-
no zezwolenie na b u d o w kocioa,
szkoy, szpitala i organizacj parafii w
Lublinie. Z kocioa w Piaskach prze-
niesiono i zainstalowano tu ambon,
murowany otarz w stylu Ludwika XV
wraz z umieszczonym na nim unika-
t o w y m obrazem Chrystusa Ukrzyo-
wanego z 1628 roku.
Pawe Irga: Co d o iloci wyznawcw,
to przed I wojn byo ich ponad osiem
tysicy, w okresie midzywojennym -
pi tysicy. Zasueni dla Lublina
ewangelicy to m.in. rodzina Veiterw
(browary, szkoa, szpital przy ul. Sta-
szica) i J a n Krausse (myn). Teraz w
parafii jest okoo 80 rodzin. Frekwen-
cja na naboestwach: 1 0 0 - 1 5 0 % !
(Powszechne zdziwienie).
Ks. R o m a n Pracki: Przychodz do
nas czsto nieewangelicy, w tym ka-
tolicy. take z KUL. Ludzie spoza Ko-
cioa odnajduj tu czasem swoj was-
n wiar.
Pawe Irga: Kade naboestwo skada
si jak gdyby z dwch czci. Pierwsza
- w kociele, druga - w domu para-
fialnym. spdzona na rozmowach i dys-
kusjach. a nawet krytyce kazania.
M. K.: Jak wyglda codzienna prakty-
ka religijna ewangelikw?; czy istnie-
je co takiego jak przekazywanie wia-
ry dzieciom?
Pawe Irga: Jest tak samo jak w Ko-
ciele Rzymsko-Katolickim. Pod t y m
w z g l d e m istnieje pena ekumenia.
Czciej si modlimy w d o m u ni w
kociele (jak katolicy), mniej wicej przed
kadym posikiem. Jest to podziko-
wanie za dary. ktre moemy spoy-
wa. Nie ma nakazw, ile razy trzeba
si modli, czyta Pismo w.; to zale-
y od potrzeb religijnych wyznawcw.
Ewangelikw uwaa si za ludzi bar-
dzo pobonych. M w i si nawet, e to
,beton chrzecijaski". Wiar przekazuje
si dzieciom w domu i na naboest-
wach dla dzieci. W wieku 16 lat potwier-
dza si jej przyjcie w tzw. konfirmacji.
Wikszo z nas z tej parafi to ewan-
gelicy od wielu pokole, w tym potom-
kowie hugenotw. S te konwertyci.
J. W.: Jak wygldaj Wasze kontakty
ekumeniczne z katolikami?
Ks. R o m a n Pracki: Jestemy mniej-
szoci, ale jest co takiego, jak bo-
gosawiestwo mniejszoci... J e s t e m
np. zapraszany do katolickiego Wyz-
szego Seminarium Duchownego w Lub-
linie. by prowadzi rozwazania dla alum-
nw. Do naszego kocioa przychodzi
np. o . Napirkowski - ekumenista z
KUL. Z j e g o podrcznikw uczymy si
na ChAT. Du rol w ekumenizmie
odegra wielce zasuony dla tej parafii
o r a z parafii Radom (i Kielce) ks. J a n
Szklorz, ktry pracowa tutaj jako
d u s z p a s t e r z przez ostatnie 20 lat.
a ktrego teraz zastpuj.
Pawe Irga: Ks. Szklorz jest pierwszym
protestantem, ktry - na zaproszenie
ks. biskupa Pylaka - przemawia w ka-
tedrze lubelskiej, z tej samej ambony,
z ktrej niegdy ks. Skarga potpia
protestantw. Dzisiaj katolicy zauwa-
aj, jak m a o rni si naboestwa naprawd powszechny. Czy dzi jed-
katolickie i protestanckie. Podczas na-
boestwa w naszym kociele w ra-
m a c h Tygodnia Modlitw o J e d n o
Chrzecijan usyszaem szept katoli-
ka: Czy to jest u naszych?- Ekume-
nizm w y c h o d z i najlepiej na oddolnej
paszczynie prywatnych kontaktw.
P. W.: Jaki jest Wasz oglny stosunek
do ekumenizmu?
Ks. R o m a n Pracki: Jest on zapisany
juz w Konfesji Augsburskiej (VII O Ko-
ciele"): Kocioy nasze ucz, z e jeden
wity Koci trwa bdzie po wszys- gelicko-Reformowanym. ktry kadzie
tkie czasy. Koci za jest zgroma-
dzeniem witych, w ktrym si wiernie
naucza Ewangelii i naleycie udziela
sakramentw. Dla prawdziwej tedy jed-
noci Kocioa wystarczy zgodno w
nauce Ewangelii i udzielaniu sakramen-
tw. Nie jest to konieczne, aby wsz-
dzie byy jednakowe tradycje ludzkie
albo obrzdy czy ceremonie ustano-
w i o n e przez ludzi, wedle sw Pawa
Jedna wiara, j e d e n chrzest, jeden
Bg i Ojciec wszystkich"". To jest pod-
stawa d o kontaktw nie tylko z Ko-
cioem Katolickim, ale i ze wszystkimi
Kocioami. Jedno w goszeniu Sowa
przede wszystkim i jedno w udzielaniu
sakramentw. Aby mie t jedno, po-
trzeba wsplnego przystpowania do
Komunii w.
J.W.: To. e jest tyle Kociow chrze-
cijaskich - czy to jest bogactwo. czy
zgorszenie?
Ks. R o m a n Pracki: Kto kiedy ad-
nie powiedzia, z e Kocioy s niczym
rusztowanie wok budowli, ktrej je-
szcze nie wida zza tych rusztowa.
W odpowiednim czasie, w dniu. w kt-
rym Chrystus przyjdzie na ziemi, rusz-
towania opadn i pokae si pikna
budowla: Koci - jedyny, katolicki,
no strukturalna jest konieczna? Nie
jestem pewien. Jeeli chodzi o prze-
szkody w zjednoczeniu z Kocioem
Katolickim, to s p e w n e dogmaty, kt-
rych protestanci nie zaakceptuj nig-
dy... Chodzi o ich bezporednie i jed-
noznaczne potwierdzenie w Biblii.
J.W.: Czym rni si Koci Ewange-
icko-Augsburski od innych Kociow
protstanckich?
Ks. R o m a n Pracki: Pooeniem ak-
centw. Mwilimy ju o Kociele Ewan-
duzy nacisk na osob Boga Ojca. go-
si nauk o predestynacji, nie uznaje
adnych obrazw religijnych, jedynie
krzy. Z tym Kocioem mamy podpisa-
n wsplnot Otarza. Okres reforma-
cji to take dziaalno Braci Czeskich
(husytw) i Braci Polskich. Wado zwrci
uwag na Kocioy tzw. drugiej refor-
macji i tzw. Kocioy pentakostalne (od
dnia Pidziesitnicy - Zesania Du-
cha w.). Powstay o n e w XIX wieku
w USA w ramach ruchw przebudze-
niowych, kad one duy nacisk na Du-
cha w. i jego dary, maj bardzo ywe
formy naboestwa. W XX wieku mi-
sjonarze tych grup pojawili si w Eu-
ropie. W Lublinie s m.in. Koci Zie-
lonowitkowy, Koci Adwentystw
Dnia Sidmego, Zjednoczony Koci
Ewangeliczny, Koci Wolnych Chrze-
cijan, take Koci Chrzecijan Bap-
tystw.
S. K. .: Chciaem zapyta jeszcze o ro-
l kulturotwrcz Kocioa Ewangelic-
ko-Augsburskiego. a zwaszcza o jego
v/klad do polskiej kultury narodowej.
Ks. R o m a n Pracki: W k a d Kocioa
to wkad jego wyznawcw. To wanie
protestanci jako pierwsi wprowadzili
jzyki narodowe do naboestw. Dru-
gie tumaczenie Biblii na jzyk polski
i pierwsze jej wydanie w t y m jzyku
(Biblia brzeska) - to dzieo protestan-
tw. Jeli chodzi o polsk kultur, to
przytocz tylko kilka nazwisk: Mikoaj
Rej, Piotr Statorius (pierwsza grama-
tyka polska). Jan Mczyski (pierwszy
sownik polsko-aciski), Bogumi Lin-
de (Sownik Jzyka Polskiego), take
Oskar Kolberg, Wojciech Gerson,
prof. Stanisaw Lorenc i wielu innych
(take profesorw). Wiele rodzin wy-
waro duy w p y w na ycie gospodar-
cze tego kraju: rodzina Fib$erw - za-
oyciele fabryki pianin i fortepianw w
Kaliszu. Wedel w Warszawie (fabryka
sodyczy). W pewnym okresie swego
ycia ewangelikami byli te Jzef Pi-
sudski i Stefan eromski. T u trzeba
te wymieni ks. biskupa Juliusza Bur-
sche - polskiego patriot (np. akcje
plebiscytowe na rzecz Polski), ktry
po aresztowaniu w t y m kociele przez
gestapo, zgin w obozie koncentra-
cyjnym. Z ludzi spoza kultury polskiej
wspomn tylko o Albercie Schweitze-
rze - lekarzu, filozofie, teologu, a take
autorze biografii Bacha. No i wanie
sam J a n Sebastian Bach - kantor w
kociele w. Tomasza w Lipsku.
Pawe Irga: Wielu ludzi poznaje ko-
ci naszej parafii, gdy jest on otwar-
ty dla wszelkiej dziaalnoci kulturalnej.
Bardzo czsto gocilimy Teatr Wizji
i Ruchu, tu byo jedyne na skal wia-
tow przedstawienie teatru Whitekera,
odbyway si u nas koncerty chrw
i orkiestr (np. Armii Zbawienia). To tyl-
ko przykady... Mamy XIX-wieczne orga-
ny i znakomit akustyk.
P. W.: A jeli chodzi o dziaalno cha-
rytatywn?
Pawe Irga: Waciwie nie dzieje si
w Lublinie adna akcja charytatywna,
ktra nie byaby z w i z a n a z Kocio-
em Ewangelickim. Jest to co wbudo-
wanego w funkcjonowanie parafii od
jej pocztkw. Uczestniczymy m.in. w
finansowaniu d o m u dziecka i kuchni
na ul. Zielonej. Stowarzyszenie Brata
Alberta byo pierwotnie inicjatyw eku-
meniczn.
J.W.: Cieszymy si, e ewangelicy
i katolicy mog si - m i m o rnic -
spotyka m.in. na polu dziaalnoci cha-
rytatywnej. Dzikujemy za rozmow.
Opracowali: Mateusz Kokoszka i Ja-
cek Wojtysiak.
 Protestantyzm w cytatach

Oto niemal cala nasza nauka, z ktrej wida, e nie ma w niej nic, co by
si nie zgadzao z Pismem lub z Kocioem powszechnym, albo z Ko-
cioem rzymskim, jak dalece jest nam znana z pisarzy. Skoro wic tak si
rzeczy maja, zbyt surowo osdzaj nas ci, ktrzy si domagaj, aby
naszych uznano za heretykw. Cale nieporozumienie dotyczy tylko pew-
nych nielicznych naduy, ktre si wkrady do Kocioa bez autorytar-
nych podstaw. [...] Zreszt wikszo dawnych obrzdw sumiennie za-
chowujemy. [...]

Konfesja Augsburska, Zakoczenie cz. I

[...] To wanie byo nieuniknionym nastpstwem nadania religijnego

znaczenia wieckiej, codziennej pracy i wytworzyo po raz pierwszy
nowe pojcie zawodu-powoania". W pojciu zawad u ~pozixya n ia"
zawiera si w centralny dogmat wszystkich denominacji protestanc-
kich, ktry porzuca katolickie rozrnienie chrzecijaskich nakazw
moralnych na praecepta i consilia [przykazania i rady], a za jedyny
rodek ycia akceptowanego przez Boga uwaa nie doskonalenie mo-
ralne ziemsk drog zakonnej ascezy, lecz wycznie spenianie ziem-
skich obowizkw wynikajcych z pozycji kadego czowieka, ktre
staje si zo efekcie jego zawodem-powoaniem". U Lutra myl la roz-
wija si w cigu pierwszego dziesiciolecia jego dziaalnoci reforma-
torskiej.
Max Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu
Spotkania religii:

Daleki Wschd
 Spotkania religii: Daleki Wschd

Materialista yje, aby umrze,

a wielbiciel Boga umiera, aby y"

- rozmowa z Ragavardanem das - czonkiem R u c h u Hare

Kryszna, osobistym sug mistrza duchowego I n n d r a d y u m n y
Swamiego.

Natalia Kobylarz: W jaki sposb Ruch je si dusza. Dusza jest niemiertel-

Hare Kryszna znalaz si w Nowym
wiecie"?
Ragavardana das: R u c h Hare Krysz-
na, a waciwie Midzynarodowe To-
warzystwo wiadomoci Kryszny, po-
wstao na Zachodzie okoo 25 at temu.
Na polecenie swojego mistrza ducho-
w e g o Bhaktivedanta S w a m i Prabhu-
pada przypyn statkiem d o USA. Za-
p o c z t k o w a o n Towarzystwo m a j c
worek ziemniakw i ryzu. a w kiesze-
ni 8 dolarw.
Natomiast w Indiach ten ruch istnieje
o d wielu tysicy lat. Pocztki datuje
si na 5000 lat wstecz. Dzisiaj Ruch
Hare Kryszna ma swoich sympatykw
n a c a y m wiecie. Rwnie w Polsce
coraz goniej m w i si o tej grupie.
N.K.: Jaka jest Wasza filozofia?
Ragavardana das: Pierwszym punk-
t e m naszej filozofii jest to, e nie jes-
temy materialnym ciaem, czyli: nie
naleymy do tego materialnego wiata.
Jestemy pasaerami w e w n t r z ma-
terialnego ciaa. Ciao z natury jest
martwe, jest maszyn, ktr posugu-
na, nigdy nie umierajca i nigdy nie
powstaa.
Drugi punkt filozoficzny mwi o tym.
ze ponad t dusz istnieje Najwysza
Dusza - czyli Bg. Bg, ktry jest
rdem wszystkich ywych istot. Na-
turalnym s t a n e m w yciu jest to, e
kada ywa istota m a miosny zwi-
zek z Bogiem.
Ludzie czsto mwi: Wy wierzycie
w innego Boga". Tak naprawd, my
wierzymy w tego samego Boga. rdo
pochodzi z innej czci wiata, ale to
nie ma znaczenia. W e d u g literatury
weddyjskiej wszystkie religie wiata
mwi o tym s a m y m . Nieporozumie-
nia odnonie religii wynikaj z niewa-
ciwego ich zrozumienia. Religia nie
pochodzi z Indii a n i z Afryki. Religia
pochodzi od Boga. Bg nie jest ani
chrzecijaninem, ani m u z u m a n i n e m .
Bg jest B o g i e m i wszystkie y w e
istoty kocha jednakowo.
N.K.: Jaka jest Wasza obrzdowo?
Ragavardana das: Najwaniejszym
obrzdem jest inicjacja, czyli przyjcie
mistrza duchowego. Mislrz to osoba,
ktra osigna doskonao na cie-
ce duchowej, osoba, ktra na bieco
tumaczy nasze bdy.
Nastpnym wanym obrzdem jest ma-
estwo. Jest ono na cae ycie - u nas
nie ma rozwodw. W 50 roku swojego
ycia poleca si, aby mzczyzna opu-
ci rodzin po to, by mg bardziej
z a a n g a o w a si w ycie d u c h o w e .
J e d n a k status zakonny przyznaje si
tylko wtedy, kiedy zgadza si rodzina.
Innym zwyczajem jest malowanie na
czole tilaku". Robi sie to specjaln glin-
k z Gangesu - witej rzeki. A ozna-
cza to. e ciao jest naznaczone imie-
niem Boga i Jemu zadedykowane. N a
co dzie wstajemy okoo czwartej rano,
bierzemy zimn kpiel - jest to bar-
dzo zdrowe. Potem odmawiamy maha
mantr" (intonujemy imiona Boga: Krysz-
na, Rama, Hare), uywajc przy tym
dapasu - naszego raca.
N.K.: Co si dzieje wedug Was z du-
sz czowieka po mierci?
Ragavardana das: Dusza po mierci
ciaa ma dwie drogi, ktre moe odby.
Pierwsza to droga do Nieba, a druga
- to pozostanie w materialnym wie-
cie i rodzenie si od nowa - reinkar-
nacja. Jednak najwaniejszym celem
ycia jest porzucenie cigych naro-
dzin i mierci, osignicie wiecznoci
i powrt d o wiata duchowego.
N.K.: Czy istnieje kodeks moralny wy-
znawcy Hare Kryszna?
Ragavardana das: Kady, kto uwaa
si za bhakt" powinien przestrzega
czterech regulujcych zasad. Po pierw-
sze: nie jemy misa, ryb i jaj - jeste-
my laktowegetarianami. Po drugie: nie
uywamy a d n y c h r o d k w toksycz-
nych - nie pijamy kawy, ani alkoholu,
nie palimy, nie z a y w a m y narkotykw.
Nie angaujemy si rwnie w poza-
maeskie ycie seksualne. Poza t y m
nie uprawiamy hazardu.
Ludzie pytaj si nas czsto, jak yjemy
z tyloma wyrzeczeniami. A m y yjemy,
jak w s z y s c y inni - uczymy si, pra-
cujemy, s p o t y k a m y si z kolegami,
chodzimy d o teatru, do kina... Rni-
ca polega na tym. e m a m y zrozumie-
nie co jest prawdziw wartoci ycia.
N. K.: Dlaczego nosicie takie dziwne
ubrania?
Ragavardana das: To, e ubieramy
si inaczej ni wszyscy oznacza, e nie
zgadzamy si ze wspczesnym trendem
i nastawieniem spoeczestwa. Chce-
my odbiega od mody opartej na sek-
sie. Wszystkie drogie i wyszukane stroje
- to wszystko oparte jest na koncepcji
cielesnej. Czowiek niepotrzebnie traci
czas. Lepiej zadba o dusz, eby po-
kona mier. Kiedy zostao powie-
dziane: materialista yje, aby umrze,
a wielbiciel Boga umiera, aby y."
Opracowaa: Natalia Kobylarz.
 Micha widziski

W stron rda kultur

W c d y j s k i hymn o kosmicznym Pra-Mu

i j e g o warianty w mitologii i n d o e u r o p e j s k i e j

Spogldajc wstecz na pradawne kultury i cywilizacje, ktre wyaniay si w trakcie

dziejw wiata, stajemy zdumieni: ile. wspaniaych dokona powstao za spraw czo-
wieka i z. jak atwoci giny one w potoku czasu, tak e niekiedy nic wiemy ju. czy
naprawd istniay. Dlatego wszelkie dziea i zabytki ludzkiej kultury*: architektury, sztu-
ki. literatury, oraz przekazy ustne, zwyczaje i rytuay przechowane w tradycji ludowej,
stanowi bezcenny skarb, dziedzictwo, w ktrym moemy odnale rda naszej obe-
cnej egzystencji.
Jedn Z form wyrazu artystycznego, w ktrej odbijaj si archaiczne struktury wierze,
rytuaw oraz koncepcje i postawy staroytnych wobec wiata s mity. Na ich podsta-
wie moemy odtworzy: wierzenia religijne, pogldy filozoficzne, historie pastw, na-
rxlw i caych kultur. Dziki mitom staj przed nami na nowo postacie: bogw, bohaterw
i wadcw legendarnych krain. Interesujcy jest fakt. e gdy przygldamy si mitologiom
rnych pastw czy narodw, moemy zauway wzajemne zwizki, analogie i odpo-
wiedniki. pomimo, e tradycje te dzieli niekiedy ogromna odlego w czasie i prze-
strzeni.
Was'nie takim wtkiem jest mit kosmogoniczny o ..powstaniu wiata z ciaa kosmicz-
nego Pra Ma." Koncepcja ta obecna jest w rnych kulturach i tradycjach: indyjskiej,
iraskiej, germaskiej, greckiej, semickiej, oraz pniejszych iliacjach tego tematu w gno-
zie i mistyce ydowskiej i chrzecijaskiej.
Najbardziej znan wersj tego mitu znajdujemy w arcydziele literatury staroindyj-
skiej: Rigwcdzie1* w synnym Hymnie o Puruszy (Purusasukta). Hymn ten stal si punk-
tem wyjcia dla caej doktryny ofiary wedyjskiej : . On stanowi rwnie wan podstaw
dla pniejszych spekulacji metafizycznych i powstania gwnych prdw filozofii in-
dyjskiej.
Tre hymnu jest nastpujca: Purusza'. absolut o postaci antropomorficzncj. two-
rzy wiat skadajc siebie w ofierze. Purusza jest zarazem istot bosk, to znaczy prze-
kraczajc granice wiata i niemierteln, a zarazem jest obecny w wiecie i podlega
dziaaniu czasu.
 Autor hymnu kontempluje wizj Puruszy i odkrywa kolejne fazy procesu stworzenia.
Purus/a tworzy wiat Ograniczajc wasny byt. Jedn zc swych czyci przeksztaca w Wiradf.
u nastpnie z tej pra-subslancji wyania swoje odbicie: kosmicznego Maluipurusz, Wielk
Istot o postaci Czowieka. 5 Z niego powsta Wiradi z Wirtuliu za Purusza (RW. X . 90.4)
Waciwy akt stwrczy jest rezultatem ofiary, ktr skadaj pierwotni bogowie. dzie-
lc ciao kosmicznego Purusz.y na czci i spalajc na stosie ofiarnym. W akcie tym
wiosna bya tuszczem ofiarnym, lato drewnem na ogie, jesie za obiat. (RW. X .
90.6] 7. tej ofiary powstaj wszystkie stworzenia: zwierzta, przedmioty liturgiczne, a tak-
e system klas spoecznych.

Gdy powiartowali Pu rusz, na ile czci go

pocili.
Co si srao z jego ustami, co z ramionami, jak
nazw otrzymay jego biodra, jego nogi.
Usta jego stay si brahmanem. ramiona rad zon j.
Biodra to s wajijowie. z ng narodzi si udra

(RW. X . 90,10-12).

W nastpnej zwrotce hymn opisuje jak z elementw psychofizjologicznych Purusz.y.

wyaniaj si zjawiska makro-kosmiczne:

Z jego ducha narodzi si ksiyc, z oczu

narodzio si soce,

Z ust hidra i Agni. z (nUltchu narodzi si wiatr.

Z ppka staa si przestrze podniebna, z gowy

niebo si utworzyo.

Z ng ziemia, z uszu strony wiata -

tak to utworzyli wiaty. '
(RW. X . 90.13-14)

Ostatni fragment hymnu podkrela charakter ofiary z Puruszy, ktra staje si mode-
lem kosmicznego cyklu ofiary, jaki pojawia si w religii wedyjskiej i jej kontynuacjach:

Przez ofiar bogowie zoyli ofiar ofierze -

takie byy ustanowienia pierwotni
[RW. X , 90,15a)

Mysi t bd pniej kontynuowa Braunany* - komentarze do Wed, dotyczce spra-

wowania ofiary rytualnej." 1
 W dalszym okresie rozwoju religii indyjskiej, gdy przeksztacaa si ona w hinduizm",
motyw stworzenia wiata z ciaa Boskiej Istoty bdzie stale obecny. Rol Puruszy j a k o
stwarzajcego wiat bd przejmowali: Pradapati, Brahma. Wisznu alho iwa. , J W roz-
waaniach filozoficznych, ktrym pocz-jtek daj Upaniszady" 15 . pojcie puniszy" odegra
znaczc rol. pomimo zmiany kontekstu w jakim bdzie ono wystpowao." Rwnie
pniejsze wielkie sotcriologic indyjskie: buddyzm i dinizm. ktre odeszy od linii
wyznaczonej przez tradycj wedyjsk. bd zawiera pewne kontynuacje idei kosmicz-
nego Mahapuruszy.'*
Moemy odnale wiele rnych wariantw mitu o Pierwszym (.'zowieku i stworze-
niu wiata zarwno w tradycji kultur indo-aiyjskich. jak i w granicach oddziaywania
kultur semickich, ktre powstaway w Mezopotamii i basenie Morza rdziemnego.
W tradycji iraskiej, najbliszej etnicznie, geograficznie i kulturowo staroytnym
Indiom 1 *, znajdujemy odpowiednik mitu o Pierwszym Czowieku, w opowieci o Gajo-
mardzie. Przekaz na ten temat pojawia si w Awecie" - witej ksidze Iranu, oraz
pniejszych rdach perskich. *

Wersja iraska Jego mitu rni si w nastroju od obrazu z Rigwedy. Tre jego jest
nastpujca: G a j o m a r d - Pierwszy C z o w i e k " zosta stworzony przez Ormuzda (M-
drego Pana)20 na pocztku wiata wraz z innymi bytami duchowymi, doskonaymi praw-
zorami materialnego wiata. Jeden z tekstw mwi. e Gajomard sta przez trzy tysice
lat na brzegu niebiaskiej rzeki Daitia, za na drugim brzegu staa Pierwsza Stworzona
Krowa - Gawa i-wodata 21 . Po tym czasie dzieo Ormuzda zostao zaatakowane przez
ciemne moce Arymana- Doga za. W wyniku tego, wszystkie stworzone byty utraciy
sw doskonao i upiidy. Umara Gawa Ewodata, Pierwsza Krowa' 1 , a z jej ciaa wyrosy
rne gatunki zb i zioa lecznicze, z jej krwi wyrosa winna latorol, a z. jej nasienia
zmieszanego ze wiatem ksiyca powstaa pierwsza para byda, a take inne gatunki
zwierzt.
Pierwszy Czowiek prbowa walczy z mocami za za pomocy magicznych zakl,
ale po trzydziestu latach od mierci Gawy. zgin rwnie On. Z ciaa Gajomarda po-
wstao siedem metali. Wrd nich znajdowao si zoto, w ktrym zawarta bya energia
yciowa i nasienie Gajomarda. Poczyo si ono z ziemi: Spandarmai i po czterdzie-
stu latach wyrosa z niego rolina - riwas {rabarbar). Rolina la po pewnym czasie roz-
dzielia si i w cen sposb wyroli pierwsi ludzie: Maszja i Maszjana*.
W wersji iraskiej mitu o Pierwszym Czowieku, niektre motywy odbiegaj od trady-
cji indyjskiej. Z ciaa Gajomarda nie powstaj ju wszystkie stworzenia, lecz tylko metale.
Purusza skada ofiar z samego siebie dobrowolnie, aby mg powsta wiat i wszystkie
stworzenia. Gajamard natomiast ginie w walcc z potg zla. ktre personifikuje Ary-
man - stworzyciel srmierci. Ten dualistyczny podzia na dwie odwiecznie przeciwne so-
bie zasady: wiatoci i ciemnoci, dobra i za. jest typowym elementem religii iraskich 25
Idee te wpyny istotnie na koncepcj gnozy i pogldy niektrych prdw ydowskich
z okresu koca Drugiej wityni, a take na szkoy wczesnego chrzecijastwa.*
Niezwykle sugestywn i przejmujc wizj tego samego mitu odnajdujemy w kulturze
slaro-germaskiej. Pojawia si on w skandynawskiej ..Lddzic" 27 - zbiorze staroytnych
pieni i mitw germaskich, wrd ktrych znajduje si legenda o Ymirze. Pra-Olbrzyin
- Y m l r * , ojciec wszystkich pokole Oszronionych Olbrzymw (Thursw), powsta z top-
niejcego lodowca. Gdy by pogrony we nie. z potu spod jego pachwin zrodzia si
para: mczyzna i kobieta, a jetlna z jego stp wraz z drug pocza syna. Krople spy-
wajce z lodowca utworzyy w tym samym czasie Krow o imieniu: Audumla, ktra
karmia Ymira swoim mlekiem. Audumla. lic sony ld. wylizaa z niego ksztat po-
staci. By to praojciec mgw - Buri. Jego potomkiem by Burr, ktry polubi! crk
Ymira. Z ich zwizku urodzili si bogowie: Odin. W i l i i Wci. I U) wanie ci trzej bogo-
wie zabili Ymira. powiartowali jego ciao i wrzucili szcztki do pierwotnej otchani.
W wyniku tej ofiary nastpio uformowanie wiata. Pie Grinuiirtr' mwi o tym wy-
darzeniu w nastpujcych strofach:

7. Ymira ciaa ziemia jest stworzona,

Z krwi jego - morze.
Gry z koci jego.
lasy z wosw.
A z czaszki niebo.
[Pie Grimnira strofa 40)

Bogowie stworzyli z rzs Ymira mury ziemi Midgard - czci wszechwiata, ktra jest
przestrzeni, w ktrej yj ludzie. za z jego mzgu powstay chmury na niebie.10 W tym
opisie stworzenia mona odczu konieczno zachodzcych wydarze, ukryt zasad
bytu, ktra d/iaa niesychanie logicznie i konsekwentnie. Kolejne fazy ycia Ymira s
zdeterminowane i prowadz nieuchronnie do ostatniego i najwaniejszego aktu: ofiary,
dziki ktrej rodzi si wiat. W trakcie tego Ymir nie wypowiada ani jednego sowa!
Obecno tego tematu w tradycji germaskiej wskazuje na fakt, e motyw len siano-
w i stay element kultury aryjskiej, pomimo pewnych rnic w sposobie przedstawienia.
Pierwotne siedziby A r j w znajdoway si na pnoc od Morza Czarnego, pomidzy
Kaukazem i Karpatami, w stron stepw ukraiskich i centralnej Rosji. Std wychodzi-
y migracje i podboje aryjskich plemion w kierunku Europy Zachodniej, a pniej Azji
Mniejszej. Iranu i Indii. Przyjmujc tez. e mit o kosmicznym Pra-Mu jest mitem
rdzennie aryjskim, powinnimy znale jego wariant w tradycji sowiaskiej. Jednak
takiego wyranego odpowiednika nie odnajdujemy.
Zanim podejm si poda rozwizanie tej zagadki, chciabym postawi inne wane
pytanie w zwizku z interesujcym nas tematem: czy mit o kosmicznym Pra-Mu po-
jawia si w rdach niearyjskich, w szczeglnoci: czy jest on obecny w obrbie kultu
try rdziemnomorskiej?
W tradycji greckiej moemy odnale wariant tego mitu w orfickim hymnie Do Zeu-
sa." Powstanie wiata nastpuje w wyniku transformacji natury boga. ktry poprzez sle-
r logosu zapadma przestrze'"' i przeobraa si w kosmos i wszystkie stworzenia
wiata:

Zeus urodzi st pierwszy. Zeus od wietlistego gromu jest osiami;

Zeus jesi pocztkiem. Zeus jest rodkiem. Zeus koczy wszystko;
Zeus jest gbi ziemi i nieba gwiedzistego:
 Zeus urodzi si miczyz/t. Zeus niemiertelny byt dziewczyn;
Zeus jest tchnieniem wszystkiego, Zeus jest porywem ognia niestrudzonego.
Zeus jest rdem morza. Zeus jest socem i ksiycem
Zeus jest krlem, Zeus od wietlistego gromu jest wadc wszystkiego:
ukrywszy bowiem wszystkich, na nowo dziki witemu sercu
dwign ich do wiata penego radoci, koczc ruiny "

Orficki Zeus podobnie jak Purusza. Gajomard i Y m i r ma natur androgyniczn' 4 . ale

jego cechy jako Makruntropwsa s tutaj mao widoczne." M o / n a jednak dopatrze si
w t y m w p y w u substratu aryjskiego. Natomiast inne idee jakie s tu /awarie, na przy-
kad tendencja monoteistyczna nie znana religii greckiej, stanowi charakterystyczny
rys innego obszaru kulturowego.
W koncepcji tej wiat powstaje juz nie z czci boga. czy z ciaa czowieka-olbrzy-
ma. lecz z. boskiej caoci, ktra manifestuje si w stworzeniu. W w y n i k u tego Zeus
odkrywa swoj gbok natur: istoty niemiertelnej i duchowego wadcy wszystkich
stworze. Ostatnie fragmenty, bdce aluzj do mitu o mierci Dionizosa 16 , wskazuj,
e on jest rwnie zbawc wiata.
Orficka wizja kreacji wiata z ciaa, czy z substancji bstwa, znajduje analogie
w ideach kosmogonicznych, jakie powstay w Egipcie i w Mezopotamii. Mona zna-
le wiele hymnw egipskich skierowanych do rnych bogw, w ktrych pojawia si
taka koncepcja stworzenia. Na przykad taki oto fragment pochodzcy z X X wieku przed
Chrystusem:

Dobrze rzdzeni s ludzie. Boska trzoda

On bowiem uczyni im niebo i ziemi
Odegna morskiego potwora
tchn ycie w ich nozdrza
Uczyni ich ze swych czonkw, na obraz swj
Rozwietla im niebiosa
Da im wszelki rolin i wszelkie stworzenie
Ptaki i ryby, by ich poywi."

Trzeba podkreli, e zarwno w koncepcji orfickiej jak i w egipskich rdach nie

mwi si niczego na temat aktu ofiary, ktry poprzedzaby stworzenie wiata. Motyw
ten znajdujemy w kosmogonii babiloskiej w poemacie F.numa Misz. czcym stare
wtki sumcryjskic z oryginalnymi wpywami religii semickich." Dzieo to opisuje stwo-
rzenie jako proces teogoniczny. wyaniania si pokole bogw i ich walk o panowanie
nad wiatem. Bstwa te personitikuj pierwotne ywioy: ocean u d sodkich, ocean
weki sonych (Apsu, Tiamat). niebo, ziemi, przestrze, wiatr (Anu. La. Enil, Marduk).*
Waciwy moment stworzenia nastpuje w wyniku wojny pomidzy pokoleniem sta-
rych bogw i now generacj. W walce z Tiamat zwycistwo odnosi Marduk - przy-
wdca pokolenia modych bogw. Akt stworzenia wiata opisany jest w szokujcym
obrazie ..przecicia ciaa Tiamat" na dwie polowy, z ktrych powstaj niebo i ziemia.
Nastpnie z organw Tiamat Marduk tworzy kolejne elementy wiata fizycznego:
 Umieci gow Tiamat i wzgrze tam wyrosa.
Uwolni wody gbokie i popyny wody wszdzie.
Jej oczy day pocztek Eufratowi i Tygrysowi.
Z jej piersi uczyni wzgrza urodzajne.
Kaza trysn trdom i pyn potokom
Nada ksztat ziemi
Wypeniajc prochem ciao Tiamat.
[Enuma Flisz ks. V.]

Ostaini etap kreacji: stworzenie czowieka, zachodzi w wyniku aktu ofiary. Bogowie
wybieraj spord siebie jednego: Kingu*- i skadaj go w ofierze. Rytuau dokonuje
bg mdroci - Ea.

Pojmali go, zwizanego przed ta przywiedli.

kar naoyli na niego. [arterie} krwi przecili.
Z jego krwi stworzyli udzi.
Naoy obowizki bogw na nich, uwalniajc bstwa
od pracy.
[Enuma Elisz ks. IV. 3 1 - 3 8 ]

Ostatnie sowa wskazuj, c ludzko ma zadanie kontynuowania kreacji rozpocztej

przez bogw, po ktrych dziedziczy zdolno do panowania nad materi i wiatem.

Przechodzc do omwienia religii ydowskiej w perspektywie koncepcji stworzenia

i roli Pierwszego Czowieka w tym dziele, chciabym na wstpie poczyni kilka uwag.
Po pierwsze, wpywy narodw semickich w regionie rdziemnomorskim i Mezopo-
tamii. cz si /. powstaniem nowych koncepcji religijnych w caym t y m obszarze kul-
turowym. Idea monoteizmu, jak przynieli ze sob Semici. w poczeniu ze staroytn
wiedz o kosmosie, day pocztek powstaniu nowoczesnych kosmogonii w religiach
sumero-babiloskich i egipskich. 0
Po drugie, obraz wiata, jaki pojawia si w religii ydowskiej, w Ksidze Rodzaju,
mona traktowa jako oryginaln, kocow syntez w procesie rozwoju idei religijnych
staroytnych kultur Bliskiego Wschodu.
Opis stworzenia jaki przedstawia si w Ksidze Rodzaju, pomimo dostrzegalnych
analogii z koncepcjami innych tradycji zawiera ju zupenie now jako. Jest to obraz
jedynego Boga. Stworzyciela nieba i ziemi, ktry kreuje wiat i wszystkie byty. poprzez
Swoje Sowo. W tej doskonaej w i z j i nie ma mowy o powstaniu wiata z substancji
boskiej, czy z ciaa kosmicznej istoty, kreacja nastpuje z niczego, pod wpywem Bo-
skiej w o l i !
W okresie Drugiej wityni, w judaizmie pojawiaj si nowe spekulacje i ujcia,
ktre dotykaj rwnie tematyki stworzenia. Dziea apokaliptyki ydowskiej, jakie po-
wstaway okoo U wieku przed Ch., prbuj na nowo odsoni ukryte sensy Pisma wi-
tego.44 W apokryficznym dziele Ksidze Henocha, znajdujemy fragmenty, z ktrych
wynika, ze wiat i cae stworzenie jest odbiciem Boskiej postaci.
 W l y m samym mniej wicej okresie pojawiaj si nowe idee dotyczce powstania
pierwszego czowieka. W komentarzu talmudycznym do Psalmu 139", znajduje si in-
terprclacja pierwszego rozdziau Ksigi Rodzaju, z ktrej wynika, e szstego dnia czo-
wiek zosta stworzony jako golem" o kosmicznych rozmiarach: W momencie, kiedy Rg
stworzy Adama, w goem siga od jednego kraca wiata, a po drugi. Jak powiedzia-
ne jest w Psalmie I39: Twoje oczy widziay mego goemu. Rabbi Juda bar Simeon po-
wiedzia: Podczas gdy Adam znajdowa si przed obliczem Tego. ktry mwi, zostay mu
pokazane wszyskic pokolenia i ich mdrcy, wszystkie pokolenia i ich sdziowie, wszystkie
pokolenia i ich przywdcy
Fragment ten zawiera jeszcze inn donios ide. a mianowicie, e Adam istnia jako
istota duchowa, jeszcze przed stworzeniem materialnego wiata, w tym take wasnego
ciaa. 47 Te warianty wspominane tylko w Talmudzie i niektrych wczesnych midraszach.
nabray pniej ogromnej wagi w gnozie i mistyce ydowskiej.**
Koncepcja Boga jako Adama K ad mon. Pra-Czlowieka. ktrego ciao skada si z. dzie-
siciu Sefirot. duchowych mocy. stanie si podstawow myl caej teozofii kabalistycz-
nej.4'' Pierwszy czowiek ( A d a m ha-Riszon), ktry jest odbiciem na kosmicznym planie
struktury Adama Kadmon, jest pojmowany tam jako istota duchowa, obejmujca sob
cay wszechwiat. W jego ciele zawarte s dusze wszystkich pokole, narodw, poszcze-
glnych ludzi i ywych istot.
Jego upadek na skutek grzechu, pojawienia si za. spowodowa poczenie si jego du-
chowych mocy z materi. Dziki temu moe istnie cae stworzenie, ktre poprzez Adama
staje si ..yjcym wiatem". M i t ten bdzie stale obecny w tradycji ydowskiej, rwnie
w rnych popularnych wersjach. Mona zacytowa tutaj fragment z osiemnastowiecznego
..Midrasza" autorstwa Pinchesa z Korca, ktry przedstawia to w takich sowach: Wj-y-
stkie rzeczy yjce tworz jedn zespolon cao, posiadajc cechy postaci ludzkiej.
Izrael jest mzgiem tej caoci co tumaczy nasze upodobanie do zawodw wymagajcych
banzo duo mylenia. Inne narody peni funkcj rk w rym ywym organizmie i dlatego
maj przede wszystkim zrcznych rzemielnikw i artystw, zwierzta natomiast to tylko
nogi lej caoci. Dziaaj gwnie nogami, to znamienna cecha ich aktywnoci.M
Na koniec chciabym powiedzie o chrzecijaskiej wersji mitu o kosmicznym Pra-Mu.
M o t y w y zwizane z. tym lematem moemy odnale w spekulacjach wczesno-ehrzeci-
jaskich. gnozie, manicheizmie, a take w rnych nurtach alchcmiczno-hermetycznych.
oraz w mistyce. Rozwaania te nie doprowadziy do stworzenia jakiej oryginalnej wi-
zji i posiaday zwizek raczej z. soteriologi. ni pocztkiem stworzenia. Moemy jed-
nak zauway interesujc lini podejmowania tego tematu w greckiej i staroruskiej
literaturze apokryficznej.
Najbardziej ciekawy wariant znajdujemy w ruskim utworze apokryficznym pod tytu-
em: f.'mux o 'o.iyCUHOU KHILW. (Wiersz o Gobiej Ksidze), ktry jest przerbk frag-
mentw sowiaskiej wersji Ksigi Hcnocha}' Jego tre jcsl nastpujca: z nieba spada
ogromnej wielkoci ksiga, w ktrej zawarte s wszystkie tajemnice wiata. Ludzie prze-
bywaj z dalekich krain, aby znale w niej odpowiedz' na rne pytania i problemy.
Poniewa karty ksigi s wielkie, nikt nie potrafi jej przeczyta. Wtedy Car Dawid, za-
czyna sam udziela odpowiedzi, z natchnienia Ducha witego. Kiedy pada pytanie o pocz-
tek wiata, on tak o tym mwi:
 Nasz jamy wiat pochodzi od Pana
Soce czerwone z rwarzy Hoga
Mody wieccy ksiyc z Jego piersi
Jasne zorze z oczu Uoiych
Firmament gwiazd Z JeRo szat
burzliwe wiatry od Ducut witego
Nard Roty od Adama
Mocne koci uczynione z kamieni
Nasze ciaa z wilgotnej ziemi.y

Wszystkie te odniesienia pomidzy mikro- a makrokosmosem, ora/, an tropom orli z my

nie s czym nowym, mona je odnale w rdach ydowskich i grccko-chr/ecijar-
skich. Istniej jednak cztery wersje Gobiej Ksigi, w ktrych znajduje si dodatek do
wypowiedzi Dawida, i jego tre jest zdumiewajca:

Z lego u Uis na ziemi pochodz Carowie:

Ze witej gowy Adama
Z tego pochodz bojarowie-ksita
Ze witych mocy Adama
7, tego pochodz chopi prawosawni
Zc witych kolan Adama.M

Koncepcja powstania kast z. ciaa Pierwszego Czowieka, jak zawieraj te cztery

warianty Gobiej Ksigi, jest niezwykle intrygujca. Takiej tdei nie znajdujemy ani w wa-
riancie greckim, ani semickim, ani germaskim. Nie ma go rwnie w wersji iraskiej.
On jest obecny tylko w hymnie wedyjskim o Pu ruszy!
Wybitny polski indianolog - profesor Stanisaw Schayer54, wysuwa w zwizku z tym
lez. e tutaj wanie odnajdujemy lad sowiaskiej wersji mitu o kosmicznym Pra-Mu.
Przyjmujc t hipotez i dodajc jeszcze chiski wariant tego tematu z legendy o Pan-Ku'\
moemy stwierdzi ostatecznie, c mit o powstaniu wiata z kosmicznego Pra-czJowie-
ka by powszechnie znany w staroytnych kulturach Euro-Azji.
Geograficzny zasig, w ktrym jest on obecny, wskazuje, e by moe jest on mitem
pre-aryjskim i pre-semickim. i wywodzi si z jakiej bardzo starej tradycji, ktra moga
by by pra-kolebk pniejszych cywilizacji.
Schayer podaje nawet hipotetyczny zarys granic tej pra-kultury.* Ona rozcigaaby si
od Lgci i A z j i Mniejszej, poprzez Mezopotami. Iran a do Indii i czya si tu
z cywilizacjami poudniowej A z j i i Pacyfiku. Nic ma adnych naukowych dowodw na
t teori.
Milczce Olbrzymy z Wysp Wielkanocnych raczej nie pomog nam w odpowiedzi
na to pytanie. By moe jest to wic tylko fantazja. Ale ta pikna myl wskazuje na
wsplny rodowd ludzi i kultur wiata, ktre ostatecznie maj swe rdo w kosmicznej
poslaci Pm-Ma.
Bibliografia:
1. H. Adamczewska, Ba.<nie i legentiy Dalekiego Wschodu. W i n u w a 1991.
2. C. A ozon, Na [HK7iitku Bg stworzyJwtai. Warszawa IWO
X Biblia. (Itrytyjskic i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne). Warszawa I98J.
4. J. Bromski. Enuma KliS. czyli opowie*C btibiloiku o tworzeniu wiata. Warszawa 1925.
5. Edda, ilum. A. Zaus-Strombcrg, Wrocaw 1986.
6. M. Hludc. Himriti wierze i Meli religijnych, t I III. Wu*zawa 19*8. I99J. I99J.
7 M. Frankowska. Mitologia Aztekw. Warszawa 19H7.
X. F. Frauwallher, Historia filozofii indyjskiej. Warszawa 19*1
9. K. (iruses. Mity hebrajskie, Warszawa 1993.
10. liymny Rigwedy. tum. K Michalski. Warszawa 1971.
U H Jakimowicz-Shalk Mtiologa indyjsku. Warszawa 1982.
12. A. Kampirtska. mitologii Uuiv* europejskich, Poznc* 1992
13 J. Langer. 9 fc/wn. Krukw J9H7.
14. K M Panikkar. Dzieje Indii. Warszawa IW?.
15. G. Kcalc. HUtorra filozofii. 1.1, Lublin 1993.
16 S. Piekarczyk. Mitologia gennaritkii. Warszawa 1979.
17. M. Skadankowa. Kuf i urn perska. Wrocaw 1995.
18 M. Skadankowa. Bohaie n/wie. bogowie i demony dawnego ironu. Warszawa I9K4.
19. S Szajcr. O filozofowaniu Hindusw, Warszawa 19SS.
20. A. Tokarczyk. Hinduizm. Warszawa 1988.

Przypisy
' Rigweda - dosownie ..Mdro Hymnw" najsiartza i ksig objawienia wedyjskiego Powstaa pomidzy
I 100-101X1 przed Chrystusem. Niektre hymny Rigwedy mog pochodzi jednak nawet z XXV wieku prred
Chrystusem. Obok hymnw, pieni i modlitw kicjowunych do rnych bogw. zawiera fragmenty o charaktc-
r K metafizycznym i kosmogonicznym. a lakzc utwory literackopoelyckic (Jutrzenka. Poehrah Rzek /ta/M).
' W sklttl Wed wchodz CTiery sunhlty witc k*igi> stanowice podstaw caego rytuau religii uaromdyj
skiej. S lo: Rigweda: Samawrda - MryfrofC Melodii (rytualnych): Jadturweda - Mdrotf Szeptw (ofiar-
nych); Atharwnweda Mdro wityih Zukli'. Zgodnie z tradycj. caa wiedza (sarwkr. - weda) witych
kjvi4K pochodzi z. objawk. jakich dostpili hizi (staroytni mdrcy), w okresie jeszcze pr/ed przybyciem
Ariw do Indii.
Puroiua - dosownie: czowiek, istota. bohater.
4
W i r a d i - dosownie: janiejcy, krlujcy; utosamiany z Wit* - Bosk Mow. Sowem. . . W i r a d f sianowi
odpowiednik greckiego pojcia !x>got. w Kigwedz-ie oznacza eski aspekt Purusz.y. prazasad wszystkich
rzeczy, rwnie energi yciowi, kosmosu (w Kabale odpowiada mu Srech i na - Buska Obecno w stworze-
niu). Symbolicznie Wirad*" przedstawiany by w literaturze pod postaci kobiety albo krowy (Athon*w-
da, V I I I . 10.241.
' Puruszj na planie kosmicznym, okrelany byl w pniejszych >jdach u>dy>skkh imieniem: Harajana -
Syn Pierwszego Czowieka.
4
Indyjski system kastowy skada si z c/tcech klas (iwi/rw): kapanw - braminw (hrahman), wojowni-
kw (rndflnja, tszatrija); chopw i rzemielnikw (H itfa): niewolnikw (iudra).
Indru - uryjskt bg zwycistwa, posugiwa ss wcufi/y (diumentowym gromem), straszliw broni, ktra
Umiercaa demony W religii wedyjskiej odgrywa du rol podobnie jak Agni - hg ogniska domowego
'Cytaty, na podstawie Hymnw Rigwedy. tum. Franciszek Michalski. Warszawa 1971.
Braimaii) - Minowi zhir komentarzy do Wed. Powstay pomidzy H)00-$00 rokiem przed Chrystusem.
Teksty te zawieraj szczegowe informacje dorye/ye Sprawowania ceremonii ofiarnych. I>o bruhmar.6iv
doczono fw>vm Aranjaki Ksigi Lene, rozwaajce gboki, mistyczny sens rytuaw. Wszystkie te teksty
uwaane s /A <witc na rwni l Wedami 1 traktowane jako c*< objawienia
M i l o Puiuszy znajduje wane miejsce w Brahmamnh. Puruszu zostaje tam utosamiony z Pradzapotim
(Wadc Stworze), personifikacjcyklu kosmicznego. W praktyce ofiarnej w obrzdzie etgnWajany, ofiarnik
budujc otarz ofiarny odtwarza Pradapatiego. ktry poprzez ogie stawa si ponownie substancj wiaia
W (cn sposb powtarza on pierwotny aki stworzenia, a poprzez utosamianie si z Pr&dapatim. rodzi s na
nowa : d p c w n i i l dalsze l i w j n k kosnxsu.
" Powstanie hinduizmu star-owi wielowtkowy proces Dua rol odegraa tu ewolucja :eli*n wedyjsktej.
ktra pod wpywem my<li filozoficznej okresu Upaniszad ora/ wchonicia e Jemen!w wierze prced-aryi-
skicli, stworzya syntez religijni). Wanym momentem j o l tutaj pojawienie si klasycznych epopei kulluro
wo religijnych: Makahharaty i Ramnjar.s. ktre stay si podstaw oraz historycznym i duchowym symbolem
tradycji religijnej i kullury Hindusw.
Wisznu (Przenikajcy I bg mao popularny w oL-eiC wedyjskim, w hinduizmie slaje si poslaci-i pierw-
szoplanowy O.u przejmuje wszelkie moce i atrybuty wczeniejszych buj;uw (henoieizm): Paruszy, Pradapa-
tiej;o. Biahmy i innych, sta^c *i uniwersalnym wadcy slwurzycicfcfn i opiekunem wiata
Siwa (askawy) wystpuje czsto jako awatra (manifestacja) Wisznu. Przedslawiany jcvt jako Byk Naridin -
przejaw mocy i ycia Uwaany iest za opiekuna joginw; posiada Uzecie oko* (Sina TYioctina) - e.yrr-h<il
irfwiccenia Jego kult wywodzi v. z wierzert przed.aryjskich. z kullury Mohcido Dam <XXI-XVI w, przed Chr).
* fpnniszady - zbii utworw o charakterze mistyczno rytualnym. ktre powalay pomidzy SCO 500 przed
Chr. Wczesne Upnniszndy stanowiy uzupenienia ..Brnkmanw" w komentarzu do ..Wed'" Pniejsze trakta-
ty zawieraj ju treci n*tafizycznc. Idee te zosta) rozwinite w systemach .sankhji-yogi. w buddyzmie,
dzini/.mc t rnych szkoach hinduizmu.
" Pojcie purusza" zostaje utosamione z czowiekiem (indywiduum), jant. a w kocu dusz-i (atmnn).
" W ksidze Dighu-Nikai, nalecej do Kanonu Palijskiego zbioru witych pism buddyjskich znajdujemy
ustp bdcy P A R A F R A Z bramiskiego mitu o powitani J KA4 7. ciaa tfrafany (Twrcy Swiala). w kirym Budda
poucza: V kogo w tara * Daxkftnalexo (epilel Buddy | dostp znalaza. Kurzenie zuf>nJcia. u/nocni la si i nir-
ttz/1iszoiUi si staa.... tema salsie woino posiedzie: Ja jesiem udzonym synem Wzniosego. ; Je w ua pu
V*staem. pr:cz Dharm INauk spodzony)eHem . prze: Dharm stworzony. jesiem S P A D K O B I E R C Dharmy. -
A jube :ak? Albowiem o t)axhmutym powiedzie nutzna. ie Jego daem jest Dhnm. e Jego flem jesi
Umhfw. e Jego ciau jert tden!\x :/.r 7. Dhnntuf i Brahmq.

Rwnie w nauce Diny Mahawiry (dos. - Zwycizca. Wielki Bohater) - yjmeegu wspczenie z Bud} (zmar
w 47? r. przed Chr.) i goszcego bliskie buddyzmowi pogldy, odnajdujemy zwizki z mitem n Mahapuuiszy
Aby si o tym przekona nic trzeba nawet wchodzi w .szczeg) doktryny dziniuw Wystarczy tylko spojrze
na posugi pittdMawiij^ce szereg zbawcw" Tnhankarw (sanskr. ..Przekraczajcy rzek w brd'". Boha-
terowie scoj wyprostowani. maj Btlodc ciaa 7 cechami ofco pici. ^fogldaj pro&ro poprzez <wiat z wy%okiKci
14
Podbj Indii (1750 1200 p r 7 e d Chr.) odbywa Mf elapami. p r 7 C 7 Pend/fb. .xi s-asiny Iraiiu. skd przyby
svuy kolejne fale najazdu Artw. Fciytonucii Ii.inu zostao zajte w pudofciy sposb, ale wczeniej pomidzy
2200-2UOO r r / c d Chr.
" W >kjd Maroiratlskicj Am*euv wchodzio 21 ksia^ Inaska) Do najbardziej znanych ulworw Anesiy r.ale:
Cnahy. <wtc hymny, kirych autorstwo przypisu;e pnrokowi 2a:aiu.%irze (ok. V I I wieku przed Chr ),
oinz Ja&y - hymny powicone rn>m bstwom (np. Hymn dv Hoamy). Pierwsza redakcja Aur<n
powsta ok. V I I I wieku przed Cu., jednak niektre jej ez.Cci maw lodowd znacznie starszy. Do czasw
dzisiejszych zachoway si tylko fragmenty dziea.
" Wanym / r d k m dla odtworzenia rclijpi staru:rosk:cj ^ tiakiaiy. ktre pnwUay juz po najedzie arab-
skim lub w ktrych prbowano odtworzy .stan: materiay, dziea religijne 1 eposy Napisane s one w jzyku
pahawijjfcim (synteza jzykw perskiego i partyjskicRo. ok. III wieku pczed Chr.) Jednym z wameiszych
jcsl Hunduhiin (PieiMtrtne Stworzeni*r) - zawierajcy midzy innymi m:t o stworzeniu wiata.
v
Gajomard ( a m l . (iaja Muriunt dos. ..ywy miertelnik".
"Ormwzd (awest. A hunona.da) w religii iraskiej najwyz.szy bg dobra, wadca w ia|tv<ci stworzyciel wia-
ta. Objawienia ;akie przekaza prorokom, szczeglnie Zaraiuslrze zawar s w Awecie bdcej podstawy
w.szyMkich religii iraskich.
;
Odpowie<lnikicm G j w y Ewodaty (pchl Toni Ritibat) w miiolojru indyjskiej jest Surabhi - Krowa Spe-
maj.^ra yczeniu.
" A r y n i a n (aweft. An$r, Mainyu) Pan Ciemnoci, przeciwnik Ormuzda, kuiry walczy z niiil o panowanie :tad
<wij'*rm. Pomimo xr,la<xi:zmu |xnuJa rwnorzdn pozycj do Ormuzda sv hierarchii bytw, poniewa jego
bratem - b:i>.niak:e:n. Imu.ki mit opowiada, e Zurwan. Czas Nieskoczony {odpowiednik indyjskiego P^ra-
d.apali). przez iCOO lat rnodlil si i skada ofiary, poniewa pragn m>et: syna. W kotku zwtpi w speni
nie lej nadziei. Wtedy urodzi dwch synw Ormuzda. ktry powstu z muJUtw 1 czystych intencji i Arymana,
ktry h)l dzieem zwatpienia.
 nad Yimcm. oraz indyjski mit o Iudrze, kty zabi smoka Wrytr Bardzo ciekawe analogie do mitu hahilo-
skiego o TtaniJl znajdujemy w tradycji azteckiej Jeden z przekazw opowiada, c wiat (ziemia, niebo i wszy
slkic stworzenia) powsta z. ciaa bogini ziemi Altalteuili. ktra zostaa rozerwana na dwie czci" przez
bogw, wystpujcych JKHJ postaci wy yoctzalcoatla i Tezcaitipuc
" Kingu by synem Tiamct, a naspnie po .mierci Apsu jej mem. Wakzyl po stronic Tianut o panowanie
nad wiatom Zosta jednak pokonany preez Marduka. ktry odebra mu lablioc przeznaczenia "
Tendencje uniwersalistyczAC i monoteistyczne, jakie pow^uy w religiach Bliskiego Wschodu (Sumer, Egipt,
religie Hetytw i Anatolijcz.ykw). SJJ wynikiem oddziaywania wierze semickich (Akadowie, Hyksosi,
Amoryci.) I*rzykadem mi/e by tutaj reforma faraona Amcnhotepa IV (lichnalon). kufcy wprowadzi w caym
Kgipcie (1^75-1:150) kuli jednego Boga Atona. Fakt ter. czy si z wpywami semickich llyksosw (zdoby-
cie Egiptu 1674 przed Chi.) PaL-z haso Hyksosi" w EneyUopedii Katolickiej opracowane przez dr Krzysz-
tofa (ihur.
" Chodzi tu o dziea apokaliptyczne powstae w okresie ok. II w. przed Chi. Najwaniejsze z nich to: Ksifga
Jubileuszw, Ksiga Hau/cha. Ksiga Daniela, Apokalipsa Abrahama. Uzupenieniem tego materiau s ma-
nuskrypty z yumrun. takie jak Witfu Amrana i Ksiga Ttijemnit.
u
Autorstwo Psalmu 139 tradycyjnie przypisuje s> Adamowi.
" Tworzenie golema (czowieka * gliny) naleao do staych rytw magicznych w historii czoteryki ydow-
skiej. Pnr. (i. Scholem, Tellu ryezny magiciM} kontekst idei golema.
-
l U m u d . Haggada.
" W ksigi Tktrje w szr akie czonki nu/je wpisane /. i dni. w ktrych kiztaltnwane byty, gdy jeszcze adnego ;
nich r.ie hyto. (Ps 139. 16)
t
Koncepcja la pojawia si wc ss-szystkich nurtach mistyk: ydowskiej, w Kabale Hiszpaskiej, Kabale LAJ-
riaskicj, a take w Chasydyzmic. Temat len rozwijaj takie dziea jak: Sefer Yettira (Kriga Kreaep) z IV w.,
Zohar (Ksifga Ulasiu) z X I I I w. i pisma luriartskie.
W Kabale Luriacfcicj nauka o upadku Adama i ro!: lego wydarzenia dla dziejw wiata, staje si gwnym
punkiem rozwaa. Powstanie wiata czy si z. faktem pknicia w strukturze Wielkiej l.vtoty (Adama Kad-
mon). Akt ten opisuje mistyczny symbol sbesiroth ha kelirn" rozbicie pierwszych naczy."
Jifi Langer. U hmm, Krakw 1987.
" Sowiaska Ksiga Iler.iiha (II ks Hcnocha) przetumaczona z jzyka greckiego na sbuocuski, okoo XI wie-
ku. sianowi rozwinicie treci hebrajskiego apokryfu Ks. Henocha, ktry powsta w II. przed Cir.
Tumaczenie auloiskie z jzyka ruskiego na podstaw ie fragmentu Wiersza o gobiej Ksidze (w:) Stanisaw
Schnycr. A /:otc on ihc Old Russo.o: Iftriani of thr. Purushasukta, (w:) O filozofowaniu Hindusw, Warszaw j
19S8. s. 486.
M
Ks. prnt. K. Kuhinkiewicz. wybitny znawca tematyki apokryficznej podaje, zc zwrotka o powstaniu kast
moga by doczona w okresie pniejszym do pierwotnej wcn>ji Gobiej Ksigi
* Stanisaw Szayer (1X99-1942) jeden z najwybitniejszych polskich indianologw okresu przedwojennego
Ibadania I I J J logik buddyjsk, prba odtworzenia doktryny pra-huddyjskiei. komentarze do Rigwedy i Upani
nad) Zajmowa si takzc pochodzeniem mitu o kosmicznym Pra-Mu. (.4 not on ihc Old Russion Miriant
of the Pu rushasuk ta).
" Pan-Ku. ktry by praojcom nicha i ziemi, ksztaty wiata wykuwa z pierwotnego chaosu" przy pomocy
mota i duta. Mia picrwutme postur kara, ale w trakcie tej pracy zacz rosn, oz sta si t."k olbrzymi, zc
nic mg juz dalej rusihj. Wtedy umar a z jego ciaa powstay; gry, wiatr, chmury, strony wiata, rzeki,
ziemia. konstelacje gwiezdne, a take trawy; drzewa, skay, metale i kartiier.se szlacltelne. Por. II. Abramw-
ska. Diunie i legendy Dalekiego Wschodu. Warszawa 1991.
' Por S. Schajcr. A nr/te of the Old Kussian Ki riarU..., S. 485
 Katarzyna Grzybowska,
Agnieszka Walko

Spotkanie w synagodze'

Miaem wraenie, e ju nigdy nie bdzie mi dane sysze muzyki. Gdziekolwiek si

udaem spotykaem przeraajc cisz ukryt w zakamarkach ruin zupenie zniszczone-
go miasta. Gdy zapomniaem ju czym jest nadzieja i spokojne, normalne ycie - usy-
szaem j. jakie delikatne dwiki, ktre obudziy we mnie wspomnienie dawno
minionych czasw... To muzyka zwabia mnie do lego domu. nie byem w stanie oprze
si jej woaniu... Gdy wchodziem schody skrzypiay jakby ostrzegajc, e kady kolej-
ny krok grozi upadkiem. Zachysnem si atmosfer tego starego budynku, z przyjem-
noci wdychaem intensywny zapach starego, wilgotnego drewna. Wspinaem si po
schodach w rzeczywistoci nie wiedzc dokd one prowadz. Nagle po prawej stronie
zobaczyem uchylajce si drz.wi, / ktrych wyonia si (naprawd!) stara, ale lekko
poruszajca si kobieta trzymajca na s/nurku kozioka. Przyznam, e nie potrafiem
ukry zakopotania i wielkiego rozbawienia. Kobieta spojrzaa na mnie wyniose i zgrab-
nym gestem wskazaa drzwi po lewej stronie...
Zapukaem, ale nikt nie odpowiedzia, zebraem si na odwag i wszedem do rod
ka. Uderzy mnie mrok panujcy w pomieszczeniu, mae okna, mao przestrzeni i wsz-
dzie poukadane ksiki... Jakby kto urzdza bibliotek... Na rodku pokoju stal st.
wok ktrego siedziay zagbione w mroku postacie... Zaciekawio mnie to niezwykle
zebranie, wic cicho usiadem przy szafie z ksikami. Siedziaem tak kilka minut, ale
nikt si nie poruszy, nie odezwa ani sowem. Poczuem juz zniecierpliwienie, gdy nagle,
nieoczekiwanie cisz przerwa starszy mczyzna nerwowo obracajcy w doni monet,
w tym mroku nie mogem dojrze rysw twarzy tego czowieka. Jednak jego glos by
mi znajomy...
- Oczywicie, ze doskonale pamitam dom rodzinny. Ojca. matk i rodzestwo. Tak
jak wikszo chat nasza uike zagbiona bya w ziemi. Potem, gdy wiele tuaem si
po wiecie z. sentymentem wspominaem nasz;) jednoizbowy chat.., A po niejednym
atlasowym dywanie stpaem... 1 ten piec gliniany, ktry niczym najwaniejszy czonek
rodziny zajmowa centralne miejsce w chacie. Pamitam* e ojciec narzeka, i ten piec
jest w wikszym powaaniu ni. on sam. Mymy zaprzeczali, ale kady z nas docenia
znaczenie cieplej strawy i przytulnego kta. A je si chciao, bo pracowalimy od
wschodu do zachodu soca. Uprawianie pola to cika praca, ale dajca zadowalajce

rt*:.! nagrodzona (drugie miejsce) w konkursie Wielokulturuwe tradycje l-ublina i Regionu LuKrkkco"
 nad Yimem. ora/ indyjski mit o Ind r/c, kiry zabi smoka Wrytr. Bardzo ciekawe anuto^ic do mitu babilo-
skiego o Tiamat znajdujemy w Ifadycji azieckiej Jeden i przekazw opowiada, e <wiat (ziemia, niebo i wszy-
stkie stworzenia) powsul z ciaa bogini ziemi Altaltcutli. ktra zostaa ..rozerwana na dwie czci" przez
bogw, wystpujcych |HAJ posiaci wy: Qi>eizalcoaila i Iczcallipuc.
" Kinsa by synem Tl nrVI, a nastpnie po mierci A psu jej mem Waczy po .stronie Tiamat o parowanie
nad <wiatem /osta jednak pokonany pizCZ Marduka. ktry Oifcbral mu ..lahlicc przeznaczenia."
'lendencje umwcisaliMycziK i monoteistyczne. jake powstay w religiacJi Bliskiego Wschodu (Sumer. Egipt,
religie Hetytw i Anatolijczykw). S wynikiem oddziaywania wierze sermekteh (Akadnwie. Hyksosi.
Amoryci.) Przykadem moe by tu'.aj fCfOfma faraona Amcnhotepa IV (l-chnaun). ktry wprowadzi w caym
Kgipcie (I.V5-I350) kult jednego Koga Atona. Pakt ten czy si t wpywami semickich Ilyksosw (zdoby-
cie Egiptu 1674 przed Chr.) Patrz haso Jlyksosi" w Encyklopedii Katolickie) opracowane prze/, dr. Krzysz-
tofa (hur.
Chodzi lu o dziea apokaliptyczne powstae w okresie ok. II w. przed Chr. Najwaniejsze z nich to: Ksiga
Juhileutz*. Ksiga Hrnocha. Ksiga Danielu. ApokaiiM Abrahama. Uzupenieniem tego materiau ma-
nuskrypty z Qumrun. takie jak Wizja Ammna i Ksiga tajemnic.
44
Autorstwo Psalmu 1*9 tradycyjnie przypisuje si Adamowi.
*> Tworzenie golema (czowieka z gliny) naleao do staych rytw magicznych w hiuorii ezoicryki ydow-
skiej. Por. G. Schoem. TelUiryczny i magiczny kontekst idfi goemo
44
Talmud. tlagjgada.
4r W ksigi Twoje n i;y.vr*<r czonki moje w p / w w u/, i dni. k ktrych ksztatowane byy. gdy jeszcze adnego z
nich niebyo (Ps 139. 16)
" Koncepcja ta pojawia si we wszystkich nurtach mistyki ydowskiej: w Kaba Hiszpask. Kabale l.u-
riaAskicj. a take w Chasydyzmie Temat len rozwijaj takie dziea jak: Se/er Yeisira (Ksiga Kreacji) z IV w .
'/ohar {Kiifgo Dleuku) z XIII w i pisma luriahskie.
W Kabale latriaskicj nauka o upadku Adama i roli lego wydarzenia dla dziejw <wiata. staje si gwnym
punktem rozw;ia Powstanie wiata czy si z taktem pknicia w strukturze Wielkiej hoty (Adama Kad-
mon) Akt ten opisuje mistyczny symbol ,.shevirath ha kelim" rozbicie pierwszych naczyfi "
w
Jifi Langer. Vbram. Krakw 1987
1 Stowio OM Ksiga HenocfM (II fcs Henocha) przethimiczoria z jzyka greek* go na slarotuiki. okoo X l wie-

ku. Hanowi rozwinicie treci hebrajskiego apokryfu Ks. Ilenucha. ktty powsta w II przed Chr.
Tumaczenie autorskie z jzyka ru&DCfcO na podstaw ic fragmentu Witnzit o gobiej Ksidze (w:) Stanisaw
Schayer. A note on )he Oi/1 Ruuinn torant o/ihe Fumhasuka. (w:) O filozofowaniu induyw . Warszawa
I9WJ. s.
Ks. prnf K Kub:nk>cwiez. wybitny znawca tematyki apokryficznej podaje. e zwrotka o powstaniu kast
moga by doczona w okresie pniejszym do pierwotnej wersji Gobiej Ksigi.
M
Stanisaw Szayer (1X99-1042) jeden z najwybitniejszych polskich irdianoogw okresu przedwojennego
(badaniu nad logik buddy^k. prba odtworzenia doktryny pra-bmJdyiskiej. komentarze dt> Rig^edy i U pani-
xza*f) Zajmowa ss take pochodzeniem tnilu o kosmicznym Pra M/u (A n/tle on the Otd RUSSHM \ttrtani
of the Pnrushasvkla),
M
Pan Ku. ktry by praojccm nicha i z;emi. ksztaty wiaui wykuwa z -pierwotnego chaosu" przy pomocy
m k * a ) duta Mia pierwotnie poslur kara, ale w uakcic tej pracy zacz rosn, az. stal s lak ol!>rzymi. ze
nie mg ju dalej rosn Wtedy umar a z jego ciaa powstay: gry. wiatr, chmury, s u w y wiata, rzeki,
ziemia, konstelacje gwiezdne, a take trawy, drzewa, skay, melale i kamienic szlachetne. Por II. Abramw-
ska. Bninie i legendy faiiekego Wschodu. Warszawa 1991.
' H Por. S. Scbajcr. A nr.tr of ihe Old Rutiian Miriont.,.. y 4S5.
plony. Jeszcze wtedy nie zdawaem sobie sprawy - j a k i m dobrodziejstwem jest tak
yzna gleba... Pewnego dnia nasza rodzina obchodzia szczeglnie wito. Ojciec przy-
prowadzi do izby bogato ubranego mczyzn, ktry w zamian za nasze gliniane garn-
ki zaoferowa pikne wilcze skry, ktrych potem zazdrocia nam caa wie. Z czasem
przez nasz osad przejedao coraz wicej kupcw, a po mierci ojca ja zajmowaem
si wymian towarw. Zauwaaem zmiany w codziennym yciu, nasza osada staa si
naprawd wanym orodkiem kupieckim stojc na drodze traktu prowadzcego z A z j i
do liuropy... -
Siedziaem zasuchany w melodyjny glos starca. Nagle jego potok sw zosta prze-
rwany przez dwik spadajcej ze stou monety. Spojrzenia wszystkich zebranych skie-
roway si na podog. Mczyzna oywi si jakby przypomnia .sobie jak odleg
histori zwizan z t y m niepozornym krkiem...
- T monet otrzymaem (xl pewnego kupca, przyjaciela, gdy opuszczaem I.ublin.
by zasmakowa tego ycia, o ktrym wci, syszaem <d przejedajcych kupcw. Nie
przeczuwaem wtedy, c powikane drogi yciowe sprowadz mnie do tego miejsca do-
piero w 896 roku. w pidziesit lat po jego opuszczeniu. Nigdy czowiek nie wraca do
tego samego miejsca, z ktrego wyruszy... Gdy wrciem to ju nie bya ta sama tak
ttnica yciem osada. Mniej ludzi, ycie ju nie takie rytmiczne jak dawniej, j u nie
takie przepojone orientaln gwar kupcw... Jaki zastj, cisza...
Poczuem, e na tym skoczy sw opowie tajemniczy goc. W tym samym mo-
mencie z tego pmroku wyoniy si dwie postaci. Wczeniej ich nie zauwayem, bo
siedzieli w pewnym oddaleniu od reszty zgromadzonych. Jeden z mczyzn zabra gos.
Po chwili zrozumiaem kim byI nieznajomy, czarne pejsy wspgray z dug brod i czar-
nym nakryciem gowy. J a k i dumny jest len y d " pomylaem.
- Jeeli mgbym wtrci kilka sw... Chc opowiedzie o pewnym dniu... 15 sierp-
nia 1317 roku. Wszyscy mieszkacy zostali zebrani na Rynku. Zreszt ju od rana pa-
nowao oglne poruszenie. Podawano sobie wie z ust do ust. Tego dnia Lublin sta si
prawdziwym miastem. Otrzymalimy wtedy z rk krakowskiego ksicia Wadysawa
okietka prawo magdeburskie, co oznaczao wyczenie nas spod wadzy administracyj-
nej i sdowej wojewody sandomierskiego i kasztelana lubelskiego. Bardzo si ucieszy-
em wiadomoci, e mj bliski przyjaciel, Maciej z Opatowa, zarzdca maopolskich
dbr ksicych zosta wyznaczony przez okietka wjtem... A wjt to bya osoba
powszechnie powaana, bo w jego rku skupiona bya gwna wadza sdowa. Wiwato-
wano i cieszono si, a oglna zabawa trwaa a do biaego rana. Przychylno wadcy
dla naszego miasta bya ogromna. Oprcz przywileju lokacyjnego miastu zostao nada-
ne sto anw gruntu ziemi, dla lepszego zagospodarowania. wietno miasta nie trwaa
jednak dugo. Rok 1341 pozostawi trway siad w mojej pamici. Jedyne, co pamitam
to dym... ogie gryzcy w oczy, ywe pochodnie ludzkie... krew... mier. Rozpacz.
Pamitam, gdy wybiegem z domu wywabiony oglnym poruszeniem. Zobaczyem galo-
pujce pizez rodek miasta konie i jedcw. kt<'rych nigdy dotd nie spotkaem w tych
stronach. Tatarzy!" - tylko to jedno sowo wyrwao si z mojego garda.

Rozejrzaem si wok. Ludzie uciekali w popochu, czsto dosigani przez precy-

zyjnie wypuszczane strzay. Tyle pamitam, to wspomnienie wywouje nadal bl. Oczy-
wicie potem zaczo si odbudowywanie miasta... Jak budowa wszystko od pocztku
M i m o wczeniejszych wzajemnych antagonizmw, ktre juz w tym okresie zaczy si
pojawia midzy nami i Polakami, wszyscy zgodnie rozpoczli odbudow. Byy to dni
prawdziwej przyjani i wsparcia, bo cierpienie jednoczy. Miasto nie zostao osamotnio-
ne w swoim wysiku. Kazimierz Wielki postanowi zabezpieczy miasto przed kolejny-
mi napadami. Poczulimy si bezpieczniejsi, gdy otoczyy nas mury obronne.
Wszyscy byli peni entuzjazmu i inwencji... /.a rad powaanego rabina - od strony
zachodniej na trasie traktatu krakowskiego - wysawiono jedn z dwch bram miejskich,
ktr z czasem zaczto nazywa Krakowsk". Druga brama zwana Grodzk" stano-
wia wyjcie z miasta w stron grinlu w kierunku wzgrza zamkowego. Plan naszego
miasta tworzy nieregularny ks/tat gruszki...
Znuya mnie ta opowie. Jednak zebrani suchali w napiciu jakby rozmylajc
czyja teraz kolej na opowie. Poczuem si zmczony monotonnym tonem tego prawie
historycznego wykadu. Podszedem do okna. Nikt nie zwrci uwagi na mj spokojny
spacer po pokoju. Wszyscy zbyt mocno byli zaangaowani w odtwarzanie zastygej we
wspomnien i ach h i stori i.
To, co ujrzaem za oknern na nowo przerazio mnie i zabrao nadziej. Pamitam,
gdy zobaczyem to po raz pierwszy... Pusta przestrze, piasek, dym i tylko ruiny ttni-
cego niegdy yciem miasta. Patrzc na to pustkowie traciem reszt nadziei, ktra
gdzie' d e l i k a t n i e t l i a si w m o i m sercu.
Nie ma przyszoci... Nie ma perspektyw. Tylko koniec:" - pomylaem po c h w i l i
zadumy. Nagle cale to zebranie wydao mi si zupenie absurdalne, szalone i irracjonalne!

Dopiero po lalach odkryem prawdziwy cel lego tajemniczego zgromadzenia, Tej

zawzitoci w opowiadaniu i napicia i wiary i nadziei... Jaka ponadczasowoc towa-
rzyszya remu zebraniu. Ludzie z rnych epok zebrali si. by z ruin i pustyni wskrzesi
na nowo dusz Lublina, wsplnym wysikiem odnale zagubion kultur, zagrzeban
w ruinach i wspomnieniach.
C i ludzie zdawali sobie spraw, jak maj szans. Duch Historii sprowadzi ich tu i da
obietnic; gdy kady z tych ludzi opowie swoj histori powstanie cao historii mia-
sta Lublina. Od jego pocztkw a po kataklizm. Miasto powstanie z ruin. 1 dokonali
tego...

Powrciem na swoje miejsce za szaf, bo pierwszy z ydw skoczy sw opowie.

By wyranie zmczony. Czuem, ze oddaby wiele by wrci tam skd przyszed. Wte-
dy odezwa si jego towarzysz...
- Nigdy nie zrozumiem niechci Polakw wzgldem ydw. Zawsze zastanawiaem
si nad jej podoem. Przypuszczam, c posuzcgali nas jako odizolowan od reszty spoe-
czestwa grup... czy moe wysp, a przecie stanowilimy nierozerwaln cz Lubli-
na i tego kraju. Nawet choby poprzez sarn jzyk wyraalimy ch kontaktu z innymi
mieszkacami tego miasta. W tym momencie dostrzegem pewne zawahanie si yda.
lecz trwao to tylko uamek sekundy. Zdecydowanym ruchem sign po ksik, ktra
do tej pory spoczywaa na stoliku przy oknie, a jego palce nerwowo zaczy przewraca
kartki tej. jak mi si zdawao sdziwej wiekiem ksiki.
Zacz czyta, a w jego glosie wyczuwao si podniecenie i niewtpliw dum.
 \V dawnej Polsce ydzi posugiwali si gwnie dwoma jzykami. Panujcym jzykiem
w liturgii sytwgogalnej i w literaturze religijno-filozoficznej by jzyk hebrajski. Mow
potoczn ydw polskich od XU-XIV wieku by jzyk ydowski /jidysz/, jednak > kontak-
tach z chopami i szlacht ydzi posugiwali si jzykiem polskim i innymi jzykami so-
wiaskimi, a z mieszczanami porozumiewali si rwnie po niemiecku.
W trakcie czytania jego glos przybra na sile, a mimika twarzy zdradzaa due emo-
cje. Miaem wraenie, e wypowiada to. o czym myla ju od dawna.
- Jestem pewny, c niewielu pamita j a k i dorobek intelektualny wnieli ydzi do
polskiej kultury... Bylimy uwaani za nard Pisma i Ksiki, a w Lublinie m i c & i l a si
wana uczelnia talmudyczna. Sam miaem okazj uczestniczy w jej wykadach. Jednak
to nie literatura, a raczej medycyna bya pomostem czcym dzieje ydw i Polakw.
ydowscy lekarze cieszyli si oglnym powaaniem w spoeczestwie. Tak. niewtpli-
wie bylimy nierozerwalnie zwizani z t ziemi, tradycj, a przede wszystkim ludmi.
Musz przyzna, e Lublin by jednym z tych miejsc, gdzie w pewnym okresie wiodo
nam si naprawd dobrze. Jednak cho miasto byo punktem spotkania wielu kultur,
wielu narodw to... - mwca zawiesi na chwil gos, jakby niepewny czy jego sowa
s waciwie rozumiane przez suchaczy, a moe ta cisza miaa podkreli znaczenie
wypowiadanych zda... - tak waciwie nigdy nie mielimy okazji si bliej pozna. To
brak czasu czy brak chci, a kady by zamknity w krgu wasnych /arze. Myl, c
wszyscy uciekalimy przed tym, co nieznane. Obco budzi lk. A moglimy zrobi tak
wiele, podzieli si dowiadczeniami, kultur, tradycj... Ja take mogem zrobi wi-
cej. by zniszczy ten mur niewiedzy i obojtnoci. Dlaczego nie skorzystalimy z tej
wyjtkowej okazji, aby bliej si pozna? - To dramatyczne pytanie zmcio tak spo-
kojn dotd i jakby senn atmosfer, jaki al, napicie... Sobie samemu miaem take
wiele do zarzucenia i myl, e nie byem osamotniony w swoim uczuciu. yd podnis
na chwil oc/y na zebranych, w zamyleniu popatrzy na mnie i mgbym przysic, c
oczekiwa odpowiedzi. Nie pado jednak adne sowo.

Chwil gbszej refleksji przerwa cichy, spokojny gos. Po prawej stronie, przy samym
kominku siedzia niepozorny przygarbiony czowiek. W pmroku panujcym w pokoju
zdoaem dostrzec jego twarz i pitno przeszoci odcinite przez, tragiczne dowiad-
czenia. Zawsze zwracam uwag na ludzki gos. jego za by saby i znuony. M w i bez
entuzjazmu, speniajc po prostu swj obowizek, adnego zaangaowania, adnych
gwatowniejszych uczu. Wyrnia si na ile zgromadzonych.
- Miewam dziwne sny. Koszmary, ktre wci na nowo drcz mnie na jawie i we
nie. Tamte wydarzenia wci mi towarzysz, s jak ywi ludzie. Widz pola. wielkie,
puste i szare. Sen nabiera realistycznych konturw. Widz rzdy barakw jeden podob-
ny do drugiego, jak bracia bliniacy. Id wzdu nich i boj si. Strach paraliuje moje
ruchy, ale wci id. Najgorsza jest ta szaro, szaro i popi. Nie mog dociec ich
pochodzenia. Baraki przechodz w druty, biegn. Biegn co si, chc uciec, a wszdzie
druty, a potem iwarze. rzdy twarzy, miliony twarzy. Czuj, c trac zmysy, kada
podobna do drugiej, taka szara, taka sina. jak siostry bliniacze. A nastpnie wiata
omiatajce swym snopem moj posta, druty, hemy, psy. wiato uderza mi w oczy
i widz mury. Dotykam ich. s wilgotne i lodowate, sysz przeraliwe j k i . Przez za-
kratowane okienko dostrzegam zarys baszty i kaplicy. Jki wzmagaj si. przeradzaj
w oguszajcy krzyk, krzyk blu. strachu i bezsilnoci. Nie mog tego znie, czuj, e
osuwam si w wielk, czarn dziur, otcha bez dna.
Budz si peen przeraenia, z. krzykiem na ustach i nie mam na tyle cxlwagi. aby znw
zasn. Zawsze widz to samo... Moje dziejowe przeklestwo... Przeklestwo Lublina.
Zamilk. Kto lekko poruszy si na krzele i z gbi pokoju popyny sowa Poety:

Zegary, /warze nocy niewesoe,

haso podaj: pnoc, pnoc!
Doem
pace konopne, niane,
ulice - dugie mroku czna,
lamp acuchami sptane.

U kraca Lublina czworokt czarny,

szumem poemat wiatrw .skanduje.
Klony, brzeziny, kasztany, tuje
obsiady wysp umarych.

Aleje guche mamroc noc. jak rynny.

Blady blask gwiazdy samotnej opiera si o cie.
o bluszcz, aobny barwinek,
paprocie.

Krzye z marmuru, anioy brzowe srogo

stany na piersiach trumien.

Pieje kogut.

Napisy z bramy cmentarza w pamici zakarbuj. zatnij: Oto teraz w proch zasn, z prochu
wstan u dzie ostatni...

Oczy zebranych zwrciy si teraz na mczyzn otulonego wochatym korzuchcm.

Ten zc wschodu. Rusin moe." przemkno mi przez gow.
Lublin by zawsze jednym z moich ulubionych miast, a musz przyzna, i bywa-
em w wielu stronach i niejedno widziaem. Zawsze mona byo uy tam ycia. Wszak
ju od koca X I V wieku, kiedy to Litwa prowadzi moga swobodny handel z kupcami
lubelskimi, a prawo zobowizywao wszystkich kupcw przejedajcych ze wschodu
na zachd do wykadania swoich towarw na sprzeda, Lublin przezywa prawdziwy
okies wietnoci. Z tego powrx!u zawsze panowa tam gwar, tok, co sprzyjao zabawie, ule
rwnie i wane interesy mona byo tam ubi i nowinek ze wiata usysze co niemiara.
Napywali kupcy z Turcji, Armenii. Wooszczyzny. Francji i Woch, cignici sawny-
mi jarmaifcami lubelskimi. Spotykay si tutaj na rwni ludy chrzecijaskie i p<igaskie.
Zdarzyo mi si nawet spotka Ormian, Tatarw i kupcw Arabii. W obrbie murw
yy rozmaite narody. Ludzie witali si i egnali mijajc Bram Krakowsk. Grodzk.
ulic Zot, Szerok, Rybn. Rynek tworzy niepowtarzalny koloryt barw i zapachw
kadzide... N o i unia lubelska zawarta midzy Polsk i Litw, ktra na wiele w i e k w
zwizaa te narody ze sob.
Potok jego sw przerwaa muzyka. Z n o w u j.i usyszaem ale t y m razem bya wyra-
niejsza.
To muzyka wcigna mnie w to mistyczne spotkanie, bya pocztkiem wszystkiego,
sprawc postpu i towarzyszem do koca... Jednoczenie wprowadzia mnie w jak
odmienn rzeczywisto.
Wydawao si. e wszyscy zabrali ju gos. opowiedzieli sw histori... Atmosfera
przesycona bya napiciem i j a k i m irracjonalnym oczekiwaniem na zmian... Czy prze-
powiednia si urzeczywistni?
Czego brakowao. Wszyscy skierowali wyczekujcy wzrok na Czechowicza i on
zrozumia...

Kamienie, kamie ice,

ciany ciemne, pochyle.
Ksiyc po stromym dachu toczy si, jest nisko.
Zaczekaj. Zaczekajmy chwil -
jak perta
upadnie w rynku misk -
miska zabrzknie.

W p/owej nocy
po ktach nisz gbokich,
po bram futrynach i okien
zaamany,
bez mocy,
cie Jiokowy uklknie.

Gwiazdy te, ktre lipcowy ar ci,

lec - kurzaw - lec.
firtnamcnl w zote smugi marszcz,
za Trybunaem
na epych szybach wiec,
cichym wystrzaem,

Noc letnia czeka cierpliwie,

czy ksiyc spynie, zabrzknie.
czy zejdzie ulic Grodzk iv d.
On si srebliwie rozpywa
w rosie porannej, w zapachu zi.

Jak piknie!

Poeta zakoczy... 1 nie zdarzyo si nic spektakularnego, adnych chrw anielskich,

trzsie ziemi. dymu. adnych metafizycznych wiate. T y l k o cisza, spokojne milczenie
i nadzieja, e przepowiednia o zmartwychwstaniu speni si. Najpierw odyj wartoci,
potem odrodzi si kultura, z niej po wsianie sztuka, literatura... mio. Zycie wrci do
miasta. I z t nadziej opuciem ten pokj... Wierzyem w Ducha Historii...
Schody skrzypiay w ten sam charakterystyczny sposb, gdy schodziem w d...

Bibliografia:
. !>zu-je Lubrtizrzyzny. i l i t . V. VI. opra. S. Knrn<. J Kloczkow.cki. T. Mend. Wawawa-I/W* 19Mfi
2. J. Czcchnwcz. Wirrszf Z'kr/i/w. W.irszawa 1086.
J. Czechowicz, Przez Kmy. Krakw 1994
ft Hi noria miutfu LuMini. LuMin 1982
7. Spotkani:. ytkipnltrv, IW.

Niemniej tradycja bardzo starych kultur, wczeniejszych od chrzecija-

stwa, pozostaje przemona na Wschodzie. [...] Wanie dlatego doku-
ment o stosunku Kocioa do hinduizmu i innych religii Dalekiego
Wschodu jest tak doniosy. Czytamy w nim: tv hinduizmie ludzie ba-
daj i wyraaj bosk tajemnic poprzez niezmiern obfito mitw
i wnikliwe koncepcje filozoficzne, a wyzwolenia z udrk naszego losu
szukaj albo w rnych formach ycia ascetycznego, albo w gbokiej
medytacji, albo w uciekaniu sie do Boga z mioci i ufnoci. Bud-
dyzm, w rnych sztych formach, uznaje cakowit niewystarczalno
tego zmiennego wiata i naucza sposobw, ktrymi ludzie w duchu po-
bonoci i ufnoci mogliby albo osign stan doskonaego wyzwolenia,
albo doj, czy to o wasnych siach, czy z wysz pomoc, do najwy-
szego owiecenia" [...] Sowa Soboru odwouj si do zakorzenionego
od dawna w Tradycji przewiadczenia o tak zwanych semina Verbi
(nasiona Sowa). Te semina s obecne we wszystkich religiach. [...] Na
innym miejscu Sobr poioie, e Duch wity dziaa skutecznie take
i poza organizmem Kocioa (por. Lumen gentium, n. 13). Dziaa w
oparciu o te wanie semina Verbi, ktre stanowi jakby wsplny sote-
riologiczny ktrrze wszystkich religii.

Jan Pawe II, Przekroczy prg nadziei

Spotkania kultur:
 Zbigniew Charytanowicz

Pochwaa prowincjonalizmu

- Strasznie mi szkoda ludzi, ktrzy nic maj gdzie

mieszka - powiedziaem do Anny.
- A mnie szkoda jest tych, ktrzy nic mieszkaj
w Bulcrbyn - powiedziaa Anna.
A s t r i d L i n d g r e n , Dzieci z Bulcrbyn

Gdy czytaem Opowieci chasydw zebrane przez Martina Bubera czy inne ksiki o
citdykach i chasydach, zawsze zdumiewao mnie. e tak mdrzy ludzie mieszkali w zasa-
dzie w pipidawkach. Baruch z Midzyboa, Pinchas z Korca, Mordcchaj z. Niesuchojew,
Aron z Karolina. Zusja z Annopola. Izrael z Kozienic. Bardzo niewielu cadykw miesz-
kao w duych miastach. O szkole rabinackicj w Warszawie mwiono, e nic wydaa
adnego rabina. Kiedy wielcy i maluczcy tego wiata mieli jakie nierozwizywalne
problemy, szukali owych zabitych dechami miejscowoci, by dotrze do widzcego" czy
czujcego" - wicej i mdrzej. Dla wspczesnego intelektualisty wyksztaconego w wiel-
kich orodkach uniwcisytcckich, z wielk iloci utytuowanych ekspertw i specjalistw
rozlicznych dziedzin - to przywoanie obrazu dawnych autorytetw, a take prawie pry-
watnych relacji mistrz - ucze" - moe by przyczyn pewnej irytacji, lub - nostalgii.
Zapyta kto. czy mieszkanie na wsi lub maym miasteczku moe wpywa na myli,
na osobowo, na relacje midzy ludmi. Owszem"* - odpowie autor Siaczki. M o d y
i ambitny doktor Obarecki zosta wessany w zatch atmosfer Obrzydwka i prze-
mieniony na jego mod, na mod odwiecznego aptekarza, plebana, sdziego, nauczy-
ciela... I pewno mia tu eromski duo racji.
7. drugiej jednak strony jest oczywiste, e cisza, oddalenie od wielkomiejskiego gwa-
ru, specyfika krajobrazu pomagaj w skupieniu i rozwaaniu spraw naprawd istotnych.
Taki geniusz miejsca", na ktry skadayby si: uksztatowanie terenu, obecno rzek
czy jezior, rodzaj zabudowa, take pewien duch historii obecny w tym miejscu, (upio-
ry przodkw za rogiem ulicy i w ktach karczmy) - w geniusz pomaga we wzrastaniu
mistrza, jest dla jakby gleb, a potem pomaga take go sucha i rozumie.
Dzi jednak prawie wszyscy wybieramy inne ycie. Dziki rodkom masowej komu-
nikacji i innym osigniciom techniki yjemy w globalnej wiosce" (okrelenie i proroctwo
Mac Luhana 1 ). Wiemy, co dzieje si w kadym zaktku wiata, ogldamy te same filmy
i seriale (Korzenie", Cojak". ..Dynastia"), niele znamy problemy sercowe i finanso-
we wielkich tego wiata, wiczymy aerobik i jogging, palimy Marlboro, jemy hot-dogi
w Mac Donaldzie, a nasze miasta pene duych domw z betonu i szkl s coraz bar-
dziej do siebie podobne i jednakowo nicprzytune.
Przypomina si proroctwo z Apokalipsy (17,18): A Niewiasta, kir widziae, jest to Wiel-
kie miasto, majce wadz krlewsk nad krUmu ziemi. Chodzi (u o t Niewiast, ktra
siedziaa na Bestii szkaratnej penej imion blunierczych, Niewiast majc w swym
rku puchar peen obrzydliwoci i brudw swego nierzdu. A na jej czole wypisane imi
tajemnica: Wielki Babilon. Macierz nierzdnic i obrzydliwoci ziemi. To mocnc sowa,
prawda? Czy mona je odnie do Nowego Jorku. Parya. Hamburga. Warszawy? A czy
my, mieszkacy tych miast, to ci. ktrzy upili si winem jej nierzdu? Bo przecie yje-
my sobie dziarsko, przy skocznej muzyce, wszyscy podobni. nie wychylajcy si, wic
bezpieczni, kupujcy coraz to nowe. bardziej kolorowe, ale i mniej potrzebne rzeczy. W
grupie, w stadzie, gdzie sycha gosy wielu pasterzy, wielu prorokw. I wszystko jest
piknie, i wszystko jest O.K.. dopki nie zostaniemy wyowieni z tej tumnej sielanki
jakim szczeglnym blem, trudnym do zaakceptowania faktem, czy choby upiciem
si na smutno. Wtedy bkamy co o paraliujcym strachu, o samotnoci w tumie... I zno-
wu dotd tylko, a staniemy na nogi. wmieszamy si w takich jak my, szepccych jedn
z sentencji typu keep smiling.
To prawda, e jest w nas tsknota za jednoci, braterstwem, prawdziw wsplnot.
Ze czowiek jest istot spoeczn - i to nie tylko na poziomie owczego pdu - wrd
innych towarzyszek - owieczek - za coraz to nowym, bardziej modnym przewodni-
kiem siada. Apokalipsa przenosi czas wielkiej integracji a do eschatologicznej w i z j i
Jeruzalem Niebieskiego, miejsca, gd/ie wiatem, pasterzem i Oblubicccm jest Baranek.
Mona powiedzie, e Wielkie Miasto - Babilon jest karykatur Niebieskiego Jeruza-
lem. jest parodi prawdziwej jednoci Wspczesne miasto z jego rozkoszami jest te
naladowaniem raju, prb realizacji Edenu tu na ziemi. Raju, dla ktrego fundamentem
jest hedonizm. Dl ci mnie wszelkie przyjenuioci. dla mnie rne sj>oso(>y na unikanie cierpie
- o ile oczywicie mam na to pienidze. W tym biegu na skrty do raju szczcia i jed-
noci zatraca si ju cakowicie fundamenty naszej kultury. Moe dlatego te przywou-
je si nostalgicznie w rodowiskach przeciwnych .amerykanizacji" obraz, redniowiecza,
ipoki programowo chrzecijaskiej, mocno zhierarchizowanej, o wyranie oznaczonych
wartociach. I chocia redniowieczna jedno Europy oparta na wsplnej religii, jzy-
ku (acina) i ustroju feudalnym take bya daleka od doskonaoci - budzi wiksz sym-
pati wielu ludzi ni jedno" nowej, zjednoczonej Ruropy na przeomie X X i X X I
wieku opartej na technokratycznej cywilizacji i epikurejskiej filozofii.

Cech wic tej nowej cywilizacji jest raczej jednakowo ni jedno. Unifikacja
osb. zachowa, naladowanie wzorcw podanych przez nie wiadomo kogo. Sceneria
wielkiego miasta, powtarzalno, barwne drobnomieszczastwo, usilne dumanie post-
modernistw nad podaniem egocentryzmu w jeszcze innym sosie. Gdzie zgina praw-
dziwa egzotyka, inno. B o c nas moe jeszcze dzi zadziwi?
A l e przecie inna kultura (prawosawni. ydzi protestanci, maronici) jest jak drugi
czowiek. Najpierw niepokoi innoci, jakby odpycha, ale te kusi ubogaceniem, jest
obietnic poznania, obietnic przygody. W rnicach, ktre s midzy ludmi zbliaj-
c y m i si do siebie t k w i istota kontaktu, istota otwarcia na siebie nawzajem. Wanie
w rnicach i innoci, lak jak w relacjach midzy kobiet a mczyzn. M o j a inno,
szczeglno jest podstaw okrelenia tosamoci. Moje ciao, moje uwarunkowania,
cierpienia, caa moja historia - ta pikna partykularnoe czyni mnie kim niepowtarzal-
nym. No bo dlaczego Bg. gdy zechcia zaistnie na tej ziemi przybra konkretn naro-
dowo. by ydem, a nie na przykad Czowiekiem w Ogle. A istota historii zbawienia
i narodu wybranego, maego krnbrnego ludu. bardzo szczeglnego, gdzie tam akurat
na Bliskim Wschodzie, midzy wielkim Egiptem i mocarstwami nad tygrysem i Eufra-
tem, z takimi miecinami jak BeUcjcm, Nazaret...
Ta historia zbawienia to potem diaspora, rozproszenie, pierwsze g m i n y chrze-
cijaskie. Jakby duchowa decentralizacja, iifez, R/.ym, Tesaloniki. Santiago de Com
postella. ale i gra Atos. i awry prawosawne, i Czstochowa, i tysice drobnych miejsc.
Rwnie takich miejsc, gdzie yy obok siebie rne kultury, religie, rni ludzie, (idzie
ci ludzie mogli si wzajemnie obdarowywa swoj innoci. Wielu z tych miejsc j u z
nie ma. Tak jak o tym pisa w Elegii... A . Sonimski:

|..J Nie ma tych miasteczek, gilzie szewc by poet,

Zegarmistrz filozofem, fryzjer trubadurem.

Sie mu ju tych miasteczek, gdzie biblijne pieni

Wiatr czy z polsk piosnk i sowiaskim talem
(idzie starzy.ydzi w stuach pod cieniem czereni
Opakiwali wite mury Jeruzalem

Problematyka powysza wyranie zaznacza swoj obecno we wspczesnej litera-

turze polskiej. Formuy ojczyzny prywatne" czy mae ojczyzny" wskazuj najczciej na
krain dziecistwa lub modoci. Cech wielu tych ojczyzn jest usytuowanie na pograni-
czu, gdzie przenikaj si rne narodowoci, religie. kultuiy S to wic najpierw Kresy,
zarwno tc litewskie z. Wilnem i jego okolicami, juk i te ukraiskie z L w o w e m i innymi
miastami (Cz. Miosz, T. Konwicki, J. Mackiewicz, W. Odojewski, S. Vinccnz, A . Za
gajewski). Jest to take obecny w polskiej literaturze nurt ydowski (J. Stryjkowski.
A . Rudnicki, H. Grynberg, I I . Krall), a take nurt wiejski (T. Nowak, H. Redliski,
W. Myliwski). Czesaw Miosz w rozmowie z Tomaszem Vcnclov (Dialog o Wilnie")
pisze: Dla Vincenza najwaniejsze byo to. co Simone Wci nazywa enracinement (z/tko-
rzenienie), a co jest niemoliwe bez ojczyzny. Mc ojczyzna - pastwo to za due. kiedy
Ytncenz marzy o ..Europie ojczyzn", mia na myli mae jednostki teryto-riane jak jego
ukochana Hucidszczyz/ut. zamieszkana przez Ukraicw, ydw i Polakw. Ale przecie ta-
kie mae ojczyzny to rwnie Litwa (Soplicowo, Zacianek Dobrzyski i okolice) Ada-
ma Mickiewicza, to take Drohobycz Brunona Schulza c / y peryferyjna Warszawa (jak
wie!) Mirona Bialos/cwskiego.

Jest ciekaw rzecz, e lake wielu bardzo modych pisarzy szuka wspominanego
wyej przez Miosza zakorzenienia" w pewnych okrelonych miejscach; byby to Gdask
i okolice w powieci Pawa Huelie ..Weiser Dawiilek". Beskid Niski w prozie Andrzeja
Stasiuka (interesujcy w naszym kontekcie jest fakt, c pisarz ten osiad w dosy oddalo-
nej od centrw cywilizacyjnych wsi Czarna w Beskidzie) czy Polska kresowa w p o w i e k i
Anny Boleckiej Miay Kamie. Mona by pisa o tych wspomnianych wyej utworach
jako o realizacjach mitu arkadyjskiego, a postaw pisarzy uzna za cskapistyczn. Ich
ksiki byyby form ucieczki od rzeczywistoci w rajsk dziedzin uudy". Jednake
tak radykalne wnioski nie byyby sprawiedliwe. wiat prowincji, wiat maych ojczyzn
nie jest tylko miejscem, do ktrego si tskni jak do mamusinego fartuszka. Jest to miejsce
przeywania pewnych wartoci, ktrych po prostu brak wspczesnemu, wielkomiejskiemu
wiatu. Takich wartoci jak na przykad rodzina - wielopokoleniowa, w miar normalna,
jak prawdziwe autorytety osobowe (dzi zastpione przez ekspertw, specjalistw, idoli
modzieowych), jak braterstwo czy dobrze rozumiana tradycja. Szkic ten jest rodzajem
westchnienia, jest wyraeniem niezgody na program powszechnej amerykanizacji", na
wchonicie tych maych kultur, maych ojczyzn przez molocha monokultury w stylu
zachodniego spoeczestwa dobrobytu. Spoeczestwa zatomizowanego, zimnego, gdzie
jeden czowiek boi si drugiego, yje wygodnie, ale sarn (my home ix my caste), gdzie
brak powaniejszych wizi i relacji. Ten szkic jest te woaniem o realizacj Pidzie-
sitnicy w t y m pokoleniu, woaniem o powiew Ducha, ktry posuguje si nie tylko
angielszczyzn, ale kady syszy go w swym wasnym, prowin-cjonalnym jzyku. Pnrto-
wic i Medowic. i Elamici. i mieszkacy Mezopotamii, Judei i Azji. Hrygii oraz Panlllii.
Egiptu i tych czci Libii, ktre le blisko Cyreny i przybysze z Rzymu. ydzi oraz pro-
zelici. Kreteczycy i Arabowie... A take mieszkacy Pcimia. Kurozwk i Koziej Wlki.

Przypis
Por. Marshr! Mc. I.uham, W)Mr pun. Wars/awa l>7S.
 Biaorusini, Rosjanie, Rusini, Ukraicy...

Barbara Gra

Biaorutenica w lubelskich pismach

kulturalno-literackich w latach 1990-1994

Zainteresowania kultur biaorusk maj na Lubclszczy/nie ju do dugie tradycje.

Biorc pi>d uwag lubelskie pisma kulturalno-literackie trzeba niewtpliwie wspomnie
0 ukazujcej si od roku 1933 ..Kamenie"' ( W latach 1933-1939 w Chemie. I945-19&9
w Lublinie i 1989 1993 w Chemie. W roku 1994 nic ukaza si ani jeden numer tego
pisma!), zaoonej przez Kazimierza Andrzeja Jaworskiego i Zenona Wanicwskicgo i od
pocztku stawiajcej sobie za cel promowanie kultury sowiaskiej w jak najszerszym
zakresie. W okresie przedwojennym bya ona jednym z nielicznych, obok warszawskie-
go Z c t u " i ..Pionu", lwowskich ..Sygnaw" i wileskiego ..Po prostu" pismem literac-
k i m piszcym o problemach biaoruskich. Pniej doczyo do niej wiele innych pism.
Szczeglne zainteresowanie kultur Biaorusinw widoczne jest na Lubelszczytnie jed-
nak dopiero w latach 90-tych. W roku 1990 powstay dwa pisma literackie, w ktrych zna-
lazo si miejsce i dla tych tematw: ..Kresy. Kwartalnik Literacki" (w Lublinie) i ..Kresy
Literackie" (w Chemie), doczajc do istniejcego ju od roku 19X0 (w Lublinie) Akcentu".
W tekstach publikowanych w ..Kamenie" poruszano gwnie problem tosamoci
narodowej Biaorusinw. aden z autorw nie wspomina o twrczoci Biaorusinw
zamieszkaych w Polsce. W jednym z artykuw wspomniani* o mniejszociach narodo-
wych. dwa artykuy powicono sztuce biaoruskiej. Ponadto Kamena" zamiecia frag-
ment prozy Wasi la Bykawa, po jednym wierszu Janki Kupay i Ryhora Baradulina oraz
szkic historyczno-literacki o Franciszku Skarynie (nie biorc pod uwag kilku krtkich
notatek na tematy wspczesne).
Inaczej rzecz si ma z pozostaymi pismami. Pomijajc wywiad Danuty Sosnowskiej
z Tadeuszem Konwickirn (Kresy") 2 - na temat Kresw w ogle oraz k i l k u wierszy
Maksima Tanka, w tumaczeniu Wiktora Woroszyskicgo (Kresy"). Akcent". Kresy"
1 Kresy Literackie" pisz tylko i wycznie o twrczoci ..polskich" Biaorusinw -
Jana Czykwina i Nadziei Arlymowicz oraz o sytuacji mniejszoci biaoruskiej w Polsce.

1. Problemy tosamoci narodowej Biaorusinw

Jak ju. powiedziaam powyej oglnie problemem Biaorusi i Biaorusinw jako na-
c j i z pism lubelskich zaja si jedynie Kamena".
 Kilka sw na len lemat znajdziemy w artykule Jana Orowskiego ej, Sowianie?
(..Kamena" 1990, nr I , s. 33-35). Jerzy Traczuk w swoim licie do Redakcji zatytuowa-
nym W sprawie biaoruskiego (Kamena" 1990, nr 2, s. 46) prbuje naszkicowa histori
biaoruskiego jzyka literackiego. Pomaga mu w tym polemizujcy z nim Mieczysaw
Buczyski (Kamena" 1990, nr 2, s. 46).
Do obszerniejszych naley artyku Ryszarda Radzika Kim s Biaorusini? (..Kame-
na" 1991, nr 1. s. 5-8). Kim s Biaorusini i czym jest biaorusko? - pyta autor we
wstpie - Pytania te. wywoane gwatownymi zmianami mapy politycznej naszej czci
F.uropy, zadawa sobie bdziemy - my, Polacy, ssiedzi Biaorusinw - coraz czciej.
Odpowied na nie wintw nie tytko zasffokoi msz ciekawo bliskiego tuun ludu. lecz
rwnie uatwi przewidywanie rozwoju procesw emancypacji politycznej i narodo-
wej spoeczestwa zamieszkujcego ssiadujc z nami republik (Kamena" 1991, nr I .
s. 5). B y mwi o sytuacji wspczesnej (rok 1991) Radzik odwouje si najpierw do
przeszoci narodu biaoruskiego i historii ksztatowania si jego wiadomoci naro-
dowej. Twierdzi, e by to najpniej ksztatujcy si ruird Europy rodkowo-Wschodniej.
a o narodowym ruchu biaoruskim rnomi w peni mwi dopiero po 1905 roku. Wcze-
niej, wedug Radzika, biaoruskoci nadawano sens etnograficzny, lecz nie narodo-
wy. przyczyny czego autor artykuu szczegowo objania. Rwnie o wspczesnym
spoeczestwie biaoruskim pisze, e jest ono spoeczestwem ktrego stopie unarodo-
wienia jest stosunko niewielki. Wspczeni Biaorusini tworz nowoczesne spoeczestwo
etniczno-regionalne. Bliscy s oni zbiorowoci etnicznej nie tyle ze wzgldu na odbiera-
nie siebie przez pryynat wsplnot lokalnych, ile poprzez brak nadania cechom etnicznym
charakteru narodowego, a wic tkwienia w swej biaoruskoci na poziomie kultury folk-
lorystycznej (Kamena" 1991. nr l . s. 6). Wsplnota biaoruska ma wedug niego w
zasadzie jeden wymiar: teraniejszo, co wie si ze szczegln podatnoci na rusy-
fikacj.

Podobny problem porusza artyku znanego filologa biaoruskiego, Adama Mad/isa

-Z Azj czy z Europ? Biaoruski punkt widzenia mi wsplne dziedzictwo kulturowe {..Ka-
mena" 1993. nr 3-4, s. 14-18). Dzisiejsza sytuacja na Biaorusi - pisze M a l u / i s
w roku 1993 jest specyficzia. Wszyscy u nas mwi, e ta sytuacja jest jak najbar-
dziej stabilna, ale mnie ta stabilno troch trwoy, bo kiedy jest zby cicho", to znaczy,
e moe by nagle burza. Mamy ju parlament, przywrcilimy swj herb his-
toryczny. Mamy wic ..dach ", ale pod tym dachem s chwiejne ciany, i te ciany chwiej
si u1 zalenoci od wiatru: albo w strun Wschodu, oliw w stron Ztichodu. Pod tym
swoim narodowym domem mamy bardzo chwiejny fundament, jest nim wanie wia-
domo narodowa, dobra kulturalne, ktre nasi przodkowie zostawili (Kamena" 1993,
nr 3-4. s. 14). Maldzis mwi te o innych problemach dzisiejszej Biaorusi i o historii
narodowej, o dokonujcym si powrocie na Biaoru dorobku kulturalnego emigra-
cji biaotuskiej. o ktrej przedtem nie byo wolno mwi, gdy na emigracji mg by
tylko wrg. Dzi stwierdza si ju, e na przykad Natalia Arsieniewa czy Ale Sala-
wiej. ktrzy zostali na emigracji, to s wielcy pisarze biaoruscy. Muzyka Kulikowa-
Szczahowa czy Rawicskicgo, obrazy Pawa Mironowicza i innych malarzy, ktrzy
zostali za granic, to s dziea, ktrymi moemy szczyci si (Kamena" 1993. nr 3-4.
s. 17).
 2. L i t e r a t u r a i sztuka biaoruska powstajca na Biaorusi

Mwic o sztuce biaoruskiej, naley niewtpliwie wspomnie zamieszczony rw-

nie w Kamenie" artyku biaoruskiego historyka sztuki, Walerego Bujwoa, zatytuo-
wany Mode malarstwo biaoruskie (Kamena" 1993, nr 1-2. s. 2527) oraz tego autora
szkic pod tytuem Mastactwa (Kamena" 1993. nr 1-2, s. 53) o wychodzcym od roku
1982 w Misku w jzyku biaoruskim miesiczniku Mastactwa" - opiniotwrczym, ce-
nionym czasopimie, powiconym rnym formom i gatunkom ekspresji artystycznej
(Kamena" 1993, nr 1-2. s. 53). Nowe czasy - pisze Bujwo - akcentuje w miesiczniku
ogaszanie wielu tekstw niedostpnych wczeniej czytelnikom: na przykad o twrczoci
emigracji biaoruskiej, o artystach represjonowanych przez upady reim ( K a m e n a "
1993. nr I - 2 , s. 53).
Proza biaoruska reprezentowana jest w lubelskich pismach lat WMych bardzo sabo
- w jednym jedynym numerze Kameny" znajdujemy zaledwie fragment powieci Wa-
sila Bykawa (tumaczy z rosyjskiego Micha Sajewicz) We mgle (Kamena" 1991. nr I,
s. 13-15).
Poezja to w Kamenie" wiersz Ryhora Baradulina Nic ma narodw maych... (tuma-
czy Tadeusz Chrcielewski)(Kamena" 1991, nr I, s. 9) i A kto tam idzie? Janki Ku-
pay (w przekadzie Kazimierza Andrzeja Jaworskiego) (Kamena" 1993. nr 3-4. s. 13).
K r e s y " zamieciy natomiast wybr jedenastu wierszy Maksima Tanka (w tuma-
czeniu Wiktora Woroszylskiego) pochodzcych z wydanego w Misku w roku 1984
zbioru Z<t nutim staom i zatytuowanych cznie przez tumacza Wiersze starego poety
( K r e s y " 1993. nr 13, s. 125-130). Zgodnie z nagwkiem utwory te podejmuj probla-
matyk przemijania i egnania si z yciem.

3. L i t e r a t u r a biaoruska tworzona w Polsce i problemy mniejszoci b i a o r u s k i e j

w Polsce

Jeli za chodzi o literatur biaorusk Biaorusinw zamieszkaych w Polsce, to na-

ley szuka j e j w Kresach", Kresach Literackich" i Akcencie". Wiersze Nadziei Arty-
mowicz opublikoway K r e s y " (cztery utwory w przekadzie Tadeusza Karabowicza)
(Kresy" 1991, nr 6, s. 51-53), Jana Czykwina - A k c e n t " (cznie dziewi utworw
w przekadach Elbiety Feliksiak. Floriana Nieuwanego, Jana Uoriczuka, Jerzego Lit-
winiuka. Wiktom Woroszylskiego, Mariana Jurkowskiego) (Akcent" 1992. nr 2-3, s. 53 57).
Wszystkie artykuy krytyczne na temat twrczoci obojga poetw, zarwno na lamach
K r e s w " , Kresw Literackich" jak i Akcentu", wyszy sptnl pira Teresy Zaniew-
skiej. Nadziei Artymowicz powicia ona (w Kresach") szkic Znaki niepewnoci (Kre-
sy" 1992, nr 9 - 1 0 . s. 212-216). (Jest to, notabene, skrcona wersja jednego z rozdziaw
ksiki T. Zaniewskiej Podr daremno', w ktrej zostay wykorzystane rwnie wyej
wymienione wiersze w tym samym tumaczeniu - B. G.).
Na temat poezji Jana Czykwina Zaniewska pisze a w czterech artykuach. S to:
w Akcencie" - Nie wstpi drugi raz do tej rzeki... Rozmowa z Janem Czykwinem. poet
piszcym w jzyku biaoruskim (Akcent" 1992, nr 2-3. s. 58-65) (Szkic ten jest. z. ko-
lei. fragmentem innej ksiki tej samej autorki -A dusza jest na wschodzie. Posko-bialo-
ruskie zwizki literackie - B G*\ -Srebrne nitki naszych godzin (Akcent" 1992. nr 2-3.
s. 265-268) (recenzja tomiku poetyckiego Jana Czykwina Knthawaja czara1), na stroni-
cach ..Kresw Literackich" - wiat pogranicza w liryce Jana Czykwina (..Kresy Literackie"
1993. nr I. s. 52-54) (tre referatu wygoszonego pr/e/. Zaniewsk na sesji naukowej
Czowiek i wartoci na pograniczu kultur w Biaymstoku w kwietniu 1992 r.) i wreszcie
w Kresach" - Podr, daremna i,Muza krajobrazu w poezji Jana Czykwina) ( K r e s y "
1993. nr 13, s. 200-208) (Jest to znowu skrcona wersja rozdziau Podry daremne/'.
W ksice tej autorka wykorzystaa te zamieszczone w Akcencie" ( A k c e n t " 1992, nr
2-3, s. 53 57) wiersze Czykwina, o ktrych bya mowa powyej - B. CL).
O tych samych biaoruskich poetach moemy te przeczyta w krciutkich notkach
pod opublikowanymi w pismach ich utworami. Wszystko to za mao. eby czytelnik
mg sobie wyrobi zdanie na temat biaoruskiego rodowiska literackiego w Polscc.
ale jednak duo, zwaajc na to, jak niewiele informacji w tej sprawie podaj inne pol-
skojzyczne wydania.'
Czego mona wic dowiedzie si z lubelskich pism o Janie Czykwinie? Ukoczy
studia filologiczne na Uniwersytecie Warszawskim i od 1969jest prucownikiem naukowym tej
uczelni. Jako poeto debiutowa na aniach ..Niwy" w IV57. Od 1970jest czonkiem Zwiz-
ku Literatw Polskich. Dotychczas opublikowa siedem tomikw poetyckich: Id (Biay-
stok 1969), wita studnia (Biaystok 1970), Niepokj (Biaystok 1977). Na progu wiata
(Warszawa 1983). Splot soneczny (Olsztyn 1988), Jasne mgnienie (Misk 1989), Droga
kielicha (Biaystok 1992)" ( A k c e n t " 1992. nr 2-3. s. 53-57) - tak gosi notka pod jego
utworami, Zaniewska natomiast w swych artykuach rozwaa problem M a e j ojczy-
zny" tego poety, uwiadamia jak niewielkia to przestrze, zaledwie z Dubicz, do Orli"*.
Zaniewska Ma ojczyzn" Czykwina utosamia te oglnie z pograniczem mwic:
Biaostocczyzna z jej wielonarodow i rtnowiercz mozaik stanowi przestrze, w ktrej
dokonuj si skomplikowane procesy wzajemnego oddziaywania rnych wiar i obrz-
dw. Wszelkie zawenia i skrzyowania s wielkim bogactwem rzeczywistoci pograni-
cza i sw niepowtarzaln duchowoci udzielaj si wraliwoci twrcw'.
Jego twrczo ocenia bardzo wysoko: Droga kielicha starwwi potwierdzenie wyso-
kiej pozyc ji, jak zajmuje iv literaturze biaoruskiej i polskiej twrczo poetycka Jana
Czykwina. o ktrej jeden z krytykw zachodnich napisa, iz autor Jasnego mgnienia w-
cza poezj biaorusk w nurt poezji oglnoeuropejskiej1".
Artyku powicony Nadziei Anymowicz" jest natomiast jedynie rzeczow analiz twr-
czoci poetki. Mniej w nim konkretnych elementw, wskazujcych na jej bialorusko.
O samej Nadziei Artymowicz czytamy w notcc zamieszczonej pod j e j wierszami:
Nadzieja Artymowicz jest wspczesn poetk biaoruski/. Urodzia si na Podlasiu i po
ukoczeniu studiw na Uniwersytecie Warszawskim, zamieszkaa w Bielsku Podlaskim.
Jest autork kilku tomikw wierszy, krytycy literatury zaliczaj jej twrczo do najwybit-
niejszych osigni w kulturze biaoruskiej. Niekonwencjonalny sfyl. miae nowatorstwo,
a jednoczenie gboka refleksja filozoficzna - to tylko niektre okrelenia twrczoci
poetki ( K r e s y " 1991, nr 6. s. 53).
Opublikowany w Akcencie" artyku-wywiad z Janem Czykwineili ' zawiera te. kil-
ka zda na temat biaoruskiego ruchu literackiego Biaowiea". Jan Czykwin na zadane
przez Zaniewsk pytanie: Jak pan widzi swoje miejsce w ruchu literackim ..Biaowiea.
jednorodnym narodowociowo, jako poeta cicy raczej kit uniwersalizmowi? '1' odpo-
wiada: Biaoruski ruch literacki w Polsce nie jest zupenie jednorodny. Niemniej mona
mwi o duej zwartoci tego rodowiska. Rzecz przy tym interesujca: od pocztku istnie-
nia Stowarzyszenie Literackie Biaowiea " nigdy nie ogosio adnego manifestu literat-
ko-artystycznego. Swoista bezprogramowo" bya tu wyrazem nie tylko modzieczoci
..biaowiean", ale take - antycypujc ducha demokracji - zdrowej, bo opartej na ca-
kowitej tolerancji i wolnoci wypowiedzi twrczej, polityki kulturalnej tych kolegw, ktrzy
w ruch inicjowuli i stali tut jego czele. Z tego wzgldu nikomu nie byo ciasno"1*.
Sokrat Janowic? na stronicach ..Kresw" widzi to natomiast w ten sposb: Moi ztui-
kom tei polscy koledzy po pirze z tak zwanego nurtu chopskiego by moe czuj tlo mnie
al. e nie doczyem do ochoczo, tumaczc ponadto im. e mylnie interpretuj moje
pisarstwo. Pomimo bezsprzecznego faktu wieniaczej proweniencji autorw ..Biaowie-
y". s oni nie fragmentem zaledwie, lecz ca literatur biaorusk w Polsce
Obaj pisarze postrzegaj swoj twrczo w cisym powizaniu z tradycj polsk.
Janowic/ pisze o pisarzach biaorusko-polskich czy polsko-biaoruskich. 16 a odpowied
Czykwina na pytanie Zaniewskiej: Jaka jest dzi kondycja i sytuacja pisarza biaoru-
1
skiego w Polsce? ' brzmi nastpujco: W Polsce, w ostatnim czasie, dotychczasowe miej-
sce i rola piiarza w ogle - w hierarchii wartoci i potrzeb spoecznych - zmieniy si nie
do poznania. Przeto take o kondycji literatw biaoruskich lepiej nie mwi1*.
A co lubelskie pisma kulturalno-litcrackie pisz o mniejszoci biaoruskiej w Polsce
w ogle? Obszerniej na te tematy traktuj c/tcry artykuy: w Kamenie" - Mniejszoci
narodowe w Police Grzegorza Janusza (..Kamena" 1993, nr 1-2, s. 37-40), na lamach
.j\kcenm" - Z problemw owiaty biaoruskiej w U Rzeczypospolitej Akcent" 1992. nr 2-3.
s. 66-72) i Powojenne losy mniejszoci biaoruskiej u1 Polsce ( A k c e n t " 1994, nr 3-4,
s. 163 165) - oba autorstwa Waldemara Dagiisa, ora/ wspomniany ju opublikowany
w ..Kresach" artyku Sokrala Janowicza ,v .
Trzy pierwsze szkice nosz charakter przede wszystkim historyczny. Waldemar Da-
gilis mwic o powojennych losach mniejszoci biaoruskiej w Polsce pisze: O istnie-
niu i problemach mniejszoci narodowych w PRL nie mwio si i nie pisao, gdy by to
lemat nie pasujcy do oficjalnej propagandy. ktra gosia, e Polska Ludowa jest /*j/i-
srwem jednolitym narodowociowo. Nieliczne publikacje o mniejszoci biaoruskiej, za-
mieszkaej gwnie na Biaostocczyzn, zaczy si pojawia po odwily padziernikowej
1956 (podaje przykady pozycji ksikowych na ten temat - B. G.J oraz w latach osiemdzie-
sitych po odwily solidarnociowej |j.w. - B. G.|. Dopiero po upadku wadzy komuni-
stycznej pojawiy si moliwoci obiektywnych studiw na temat mniejszoci narodowych
w Polsce po drugiej wojnie wiatowej"*'. Dalsza cz artykuu to recenzja ksi.j/ki Fuge-
musza Mironowicza Biaorusini vi- Polsce 1944-49 (PWN. Warszawa 1993). Biaoruska
mniejszo, naprdce odchamiajc si - pisze Sokrai Janowic/, gremialnie przenosi si
na wyparkietowone metrae, co w jej sytuacji oznacza zarazem wolne i nie przymusowe
wynarodowienie. Bohaterowie moich opowiada i opowiec i szli tuz za mn, jak gdyby
hurmem opuszczajc tysicletnie mateczniki i zabobonnie plujc za siebie, zasiedlili doo-
koln blokowiska, z okien ktrych pozierajc uradowanie, e i oni oto nie s gupsi ode
mnie alm i przecignli w ..zaapaniu si" z gorszego na lepsze"21. Koczy swj artyku
optymistycznym akcentem: Istnienie mniejszoci etniczno-narodowych, wspanimowa-
nej przez nie kultury pograniczu, jest me tylko obiektywn rzeczywistoci, z ktr naley
rak czy inaczej si liczy, lecz wrcz szczliwie zesanym przez Wielmon Pani Histo-
ri dobrodziejstwem ku poytkowi wszystkiego obywatelstwa Kraju, mienicego si euro-
pejskim, wprost yw okazj <lo ksztatowania w nim postaw tolerancji i otwartoci22.

W lalach 90-tych w lubelskich pismach kulturalno-literackich mona zaobserwowa

wyrany podzia kompetencji. Kamena" skupia si na problemie tosamoci narodo-
wej Biaorusinw w ogle. Akcent", Kresy" i Kresy Literackie" podejmuj tematy-
k zwizan z biaoruskim rodowiskiem literackim w Polsce i mniejszoci biaorusk.
Kamena" wspczesna skupia wok siebie i tumaczy w duej mierze autorw zwi-
zanych z Lublinem, trzy pozostae pisma - z Biay mstokicm.
Biaorutenika na stronicach tych periodykw to przede wszystkim artykuy o treci
spoleczno-kulturalnej, historycznej bd historycznoliterackiej. Jeli za chodzi o utwo-
ry literatury biaoruskiej, zdecydowanie przewaa poezja (Maksim Tank, Jan Czykwin,
Nadzieja Artymowicz. Janka Kupaa, Ryhor Baradulin). Proz reprezentuje zaledwie
jeden fragment powieci (Wasil Bykaw). Brak natomiast jakiegokolwiek przykadu dra-
matu biaoruskiego.
By moe. statystyka ta odwzorowuje oglne tendencje panujce w polskich polsko-
jzycznych pismach kulturalno-literackich w ostatnich latach.

Przypisy
I
O hiai>n]icniM)uzii>cb zainteresowaniach ..Kameny" pis/p obszerniej w swojej procy magisterskiej p o w i -
tej po] kierunkiem pro*. Rys*rda Lu/nego na Katolickim Uniwersytecie lubelskim nu l i lotowi SluwuAskiej
B G4ro. Biaoru /ta amach Kameny" w la:,urh J9JJ-/00J. Lublin l ^ W .
Kre-ty mag hy zarzeniem Kiuaku hu tub ciepym pla mcm mi ob<Aufc boki spoeassiw {Rozf/wwa : Tadeu-
tzern Konwiekim) - I). Sosnowska. ..Kre*y" 1993. ni 13. s. 50-5S.
T Zaniewska. Spalony tieri nadziel. [w:| T Zaniewska. PadrAt daremna. Szkice u poctfl biaoruskiej Pot
we. Biaystok 1992. s. 25 35.
' T. Zaniewska. Nie wst/fpi drugi raz do te/ rzeki.... |w:| T. Zaniewska. A dusza jat na wschodzie. Politur-
biaoruskie m i z l literackie. Biaystok 1993. v 23-24.
5
J. Czykwin. Kruha*aja czara, Biaystok 1992.
4
T. Zaniewska. Pdrl daremna. Krajobraz w poezji Jima Czykwina. (w:J T. Zaniewska. Podrb daremna....
57-74.
?
Pair/.: Bibliografia do k t i t f k l Teresy Zaniewskiej. Podrti. daremna, s. 131-133.
' T Zaniewska. Srebrne nitki naszych girizin. ..Akcent" 1992. nr 2-3. s. 26<i.
T. Zaniewska. .<wun pogranicza w liryce Jara Czykwinti. -Kresy Literackie" I W . nr 1-2. .s. 52.
10
T. Zaniewska. Srebrne nitki.... *. 265-266.
' T. Zaniewska. Znaki nit.pewtutici. ..Kiesy" 1992. nr 9-10. s. 212-216.
Nie wstpi drygi raz do tej rzeki . Rozmowa z Janem Oykwincm (Teresa Zaniewska}. *Akocnr 1992. nr 2-3,
i . SK-6S.
" lam/e. s. 65.
M
Tamie. s. 65.
II
S. Janowic/. Pilarz pogranicza Sytuacja batorusko^stdska. ..Kresy" 1993. nr 13. s. 206.
*. 207,
" Nie wU<ipif drugi raz do tej rzeki. AkoenT 1992. nr 2-3. s. 207.
 Taine. .v 58.
S Janowic/. Piuirz pogranicza..., s. 201-208.
* W. D a g i l k Powojenne lasy mniejszo ki biaoruskie) w Polsce. Akcent" I W . nr 3-4. v I <>\-1W
:t
S Janowicz. Putrz pogranicza.-, 206-207.
J
*lam>c. .v 208.

BIBLIOGRAFIA BIAORUTENIKW W LUBELSKICH PISMACH

K U L T U R A L N O - L I T K R A C K I C H L A T 1990-1994'

IWO
H K U D C I U "

Nr I
s. 33-35:
Jan Oruwtki. Hej, Sowianie? [artyku)
Nr 2
46;
Jer/y Trac/uk. W sprawie bialoruikieitu (lwi do jedakcji)
Miccz>slaw Buczyski lbe/. tyiuto| (list do rcdakcjj).

1901
Kamena"
Nr I
.v 5:
Ryszard Rad*ak, Kim s Riaontiini? [artyku)
*. >;
Ryhoi Buradulin, Vri* ma narodto mulach .. [llum. 'I^kIcuw. Chr6f!cielcw>ki; wiersz)
s. 10 12:
Wodzimierz Kazbiajuk. Ja, I runtiszek, syn Sk/inny i Potinka (artyku)
s. 12:
|Bcz pxpiMi). Wodzimierz Kazbiaruk |notka biograficzna)
s. 13-15:
Wawl Bykw. We mj;le llum Mich.il Sajcwicz: fragment powieci!
$. 15:
[Be/ pxJpi.uj|, Waiil Byo*' fnolLi biofe-rafx:/na|
Nr 3/4
1-2:
Jan Lewandowski. Midzy Wu hoJem i /aehodem. A nas przy tym *xate nie byo (artyku o kolokwiom
LTN ...MiJ/y Wvch<Hiem i Zachodem w Lublinie. Tern*: Historia Biaorusi. Lilwy i Polski 1

Kresy"
Nr 6
v 51-53:
Nud/^.p Aitymowicz (w i m / e ) : lieynieme zrmy {lenie mojej ziemi... |.v 511; Po kaitlym dniu ak&w M
pytania... 521; Pcwl umieraj ntedy... [ v 52|; Siewzekinante zadudni echo. 53). [tum. IWeu<7
K arabowie/)
v 53:
(Be/ podpisuj. Nadzieja Anymowicz (notka biograficzna]
 IW2
Kresy"
Nr W10
a. 212-216:
Teresa Zaniewska, '/miki niepewnoit i (O iniirtzoie .\Wzin' Artymowicz) fartyku]

..Akcent'*
Ni 2/?
5357:
Jaii Czykwin. [wierszel dka i Mosia. Hrzegi cae w kwiatach... (tluin. Elbieta Feliksiak] [s. 53]: Cze-
mu uik M'ze<nie... Jilum Flocia:; Nieuwany) 531. Elegia nocy |tum. Jerzy Utwiniukl |s. 54|; Myszy
lllum. Elbieta Feliksiak] [s. 54 551: Zielonym pomieniem... |tlum. Wikiur WmoszyLski) | v 55J; Da w w i
ojciec umar.,, [tum Marian Jurkow*k| [\. 55): Fenomen dnia [tlim. Elbieta Feliksiak) (s. 55-56). Wi-
zie, wiekami sawny... (dum. Elbieta Feliksiak) fs. 56-571;
57:
[Bez podpisu 1. Jan Ctyffctin tnolka biograficzna)
s. 58-65:
Me wstpi drugi ruz do tej rzeki... Rozmowa z Janem Czykwinem. pe/et piszcym u jzyku biaoruskim
[przeprowadzona pr/c? Teres Zaniewska: artyku)
%. <6-12:
Waldemar Dagilis. ZpotMemfa oiwlaty biaoruskie/ w II Rzeczypospolitej [artyku)
265-268:
Teresa Zaniewska. Srebrne nitki naizych g/tdzln. (rcccn/ja: Jan Czykwin. Kruhanaja czara. Biaystok
1W2|

IV93
Kamena"
Nr 1/2
s. 25-27:
Walery Bujwol. Mode mahtruwo btakmakle [artyku!
s. 27:
[Bez podpisu]. Wulcry Bujwol [notka biOira liczna]
*. 37 40:
Grzegorz Janus/. Mnlejszoiei narodtrwe. v Police |artyku|
A. 53:
Walery Bujwol. Masw i n a | artyku o biaoruskim c/asopi<mic artystycznym)
Nr V4
b. 13:
Janka Kupaa. A kto tom Liz/e? [tum. K A. Jaworski; wicrs*|
.v 14-IX:
Adam MuJdis. Iiaoruski pmkt widzenia na wsplne dziedzictwo kulturowe. Z Azj czy z Europ? (aJtykul]
s. 18:
[Be/ podpisu), Adam Maldis [rxka biograficzna]

K r w ) ' l.itcrackic n
Nr 1/2
s. 52-54:
Tc i cs a Zaniewska. wku pogranicui w liryce Jona Czykwina | artyku]

..Kresy"
Nr 13
50-55:
Kresy mogq byt zarzewiem Karubaiha lub ciepym plastrem nu obolae urki spoeczefisi* (Rozmowa
z Tadeuszem Kcmwkiim) [przeprowadzona przez Danut Sosnowsk; artyku)
 s. 125 130:
Maksim Tank. Witnic starej poety (wierne; ium. Wiktor Woroszylski): Dzisiaj czfsto sam siebie py-
tam.. I25|; Napojtiztb rzeki (s 125-126): tak. Jak by zodtnifcza/a piosenka... [s 126): O filozofach
(k. 126-127). Niegdy tiarczolo mi... {*. 127); Moe trzeba by byo... (v 127J; Byo to tamtej jesieni...
128); / mojej Pilkowszczytnie... (a. 128-129J; Odlatujc rui tyraj , [s 129); Jak moim byo
w spisie... 12JJ: Idzk niewidomy...[i. 130]:
s. 200 204;
IcrcAa Zaniewska. Podti daremna (Muza krajobrazu w poezji Jana Cz)k*ina) (artyku)
204 203:
Sokrat lanowicz. Pisarz pogranicza- Sytuacja bialontsko /tolska [artyku)

..Sriptorcs Scolanun"
Nr I
K 75-77
Luikasz Gifoal. Nie-uncty. Me-Kr\m\be. a Biaorwkic (wierwe)

1994
..Akccnt"
Nr 3/4
163-165:
Waldemar Dugilis. Powojenne losy mnie.jsioSci biaoruskiej w Polne (recenzja ksiki: Eugeniusz Miro-
nowicz. Biaorusini w Polne 1944-1949. Wanutawa 1993J
 Mariusz Pitura

Asar Eppel' - tumacz, literat,

badacz kultury ydowskiej

Pytacie, dlaczego przyjechaem do Polski? Ot. jest kilka powodw mojej tutaj
obecnoci. Po pierwsze przyjechaem jako tumacz literatury polskiej na jzyk rosyjski.
Po drugie jako Polak z pochodzenia. Moja matka urodzia si wanie tutaj w Lublinie,
a dokadnie w jego centrum w domu przy ulicy Grodzkiej 19. Nawiasem mwic chcia-
bym ofiarowa ten dom zaprzyjanionemu / e mn Teatrowi N N . "
Asar lippcl

M i m o polskiego pochodzenia matki Asar Hppcl nie wiedzia o Polsce zbyt wiele,
a wypowiadane przez ni sowa w jzyku ojczystym traktowa z przymrueniem oka.
Wkrtce miejsce obojtnoci zajo zainteresowanie, nastpnie fascynacja.
Kiedy w Polsce po wydarzeniach czerwca i padziernika 1956 roku do wadzy do-
szed Wadysaw Gomuka, rozpocz si okres ..odwily", liberalizacji wadz, obser-
wowany nie tylko nad Wis. Wanie wtedy w centrum Moskwy przy ulicy Maksima
Gorkiego dochodzi do otwarcia pierwszej ksigami z wydawnictwami krajw demo-

' Asar Kppcl urodzi si w M o s k w * w roku Po ukoczeniu Iniiyiuiu Inynieryjno-Budowlanego podj

prac w zawodzie dziennikarza. Wkrrce porem po<wicil si litcraiur/c. gtwnie dieciecj. oraz tumacze-
niu z polskiego Jzyk nasz opanowa w duej mieizc dziki malce. ktra urodzia si w lublinie. Eppel Ilu-
maczyl pr/edc wszystkim - M. Reja. J- Kochanowskiego. S. Konowica. M. Spa-S/arzyrtsktcgo.
A. i Morsztynw. S*. '/ur.u:owka. l>. NhocowskiCJtO. I. Poiockicgo. K Twardowskiego. T. Zieliskiego
i A. Mickiewicza, a lak/c poetw dwudziestowiecznych - I. Staffa. J Tuwima. J. Iwaszkiewicza. A. Sonim-
skiego K I. Gaczyskiej, f Ku/ewjcza. W Szymborsk i innych. Przeoy te liczne utwory dla dzicn.
przede wszystkim J Brzechwy i J Tuwima Jego imnsUocskie 74iniercMwan:a sq bardzo rnorodne. W dzie-
d/uiic prozy mc na koncie zarwno p i e r w u y tum ..Ogmcm i mieczem" tdrus przetumaczya K Starosiel
sk:.), jak > fe belom Wiocha. 'Za wyhur-e w i f t i n c i a uwaany je*t jcfO przekad prozy Brunona Schulza, kKWy
ukara si par lai temu.
Jako twrca oryginalny da s poznaj ttmunkowu niedawno. Duy sukur.- {take na Broadwayu) zyska
musical Furman i kif*. do ktrego ppel napisa libretto, oparte na utworach i Babla. W czasie |)ieiCirojki
zacz publikowa opowiadania w czasopismach. Przekadane hyly na poHki. woski. anjtcKki i Iruncuski.
Czstt z nich autor zehral v% tomie TVawiaa ulica", uznanym za ksik toku 1994 Ifenuiyc/nir zwizane
v | z okresem mnduCci pisarza, spd/nnej na inrcyferiach Moskwy, w OMankinie. Opowiadanie ..Lipiec" po
el>odzi wanie z tego tomu,
J.Cz
kracji ludowej. Jak mwi sam Hppel: .wszyscy odczuli, e w naszym szarym, moskiew-
skim yciu nastpi zwrot. Gdy mody Asar po raz pierwszy przestpi prg skadnicy
ksiek wzrok jego przyku opasy tom. Podszed do niego, otworzy i powoli zacz
czyta. Jako c wczeniej pisa wiersze w jzyku niemieckim, alfabet aciski nie sta-
nowi dla niego zbytniej trudnoci. Na okadce ksigi widnia napis: Julian Tuwim Bal
w operze. Tak rozpocza si przygoda Asara Fppela z. literatury polsk.
W domu. praktycznie / zerowy znajomoci jzyka, sowo po sowie rozpocz
mudny prac tumacza. Trud si opaci. Teraz, jak sam przyznaje, jest to jego najlepsze
tumaczenie, z niemaego przecie dorobku. Z prozy jest to gwnie Ogniem i mieczem
Henryka Sienkiewicza. Natomiast jeli mowa o poezji. Assar Hppel dokona translacji
praktycznie wszystkich waniejszych dzie liryki polskiej, od czasw Mikoaja Reja i Jana
Kochanowskiego poczwszy, a. na Leopoldzie Staffie skoczywszy. Lecz niewtpliwie
najwiksz zasug lippcla dla kultury polskiej jest tumaczenie opowiada wybitnego
prozaika Bruno Schulza, oraz. wydanie ich mimo nieprzychylnego stanowiska wadz
wczesnego Zwizku Radzieckiego. Sw uznania nie mona take tutaj <xlmwie M i -
chaowi Grynburgowi. czowiekowi, ktry przy Wydziale Dziennikarstwa Uniwersy-
tetu Moskiewskiego, zaoy mae wydawnictwo, gdzie ukazao si wiele interesujcych
pozycji z zakresu kultury ydowskiej, midzy innymi wspomniane ju. dziea Schulza -
ksika ktra przyniosa saw zarwno tumaczowi jak i jego wydawcy. Nakadem
tego wydawnictwa ukazaa si rwnie inna wartociowa ksika, bdca zbiorem
ukraiskich pieni ludowych, oraz tych nielicznych utworw w jzyku jidisz, ktre prze-
trway drug wojn wiatow i rwnie krwawe stalinowskie czystki kulturowe.

Asar fcppel bdc aktywnym twrc nie poprzesta! jedynie na tumaczeniu. Podj
rwnie niebanalne wyzwanie adaptacji dramatu Izaaka Babla Zmierzili dla potrzeb
musicalu. Sam Babel napisa 7mier?ch w 1927 roku, a ju rok pniej doprowadzi do
jego wystawienia. M i m o wspaniaej obsady sztuka do szybko zesza z afiszy. Stao
si tak gwnie przez zarzdzenie wadz sowieckich, ktre z osoby Babla uczyniy per.
sona non grata. Pierwszym, ktry po ponad szedziesiciu latach nie obawia si po-
woa na jego nazwisko by wanie Kppel. To on przy wspudziale renomowanego
teatru im. Majakowskiego w Moskwie rozpocz przygotowania do wystawienia musi-
calu wedug Babla. M i m o pocztkowych nieprzychylnych opinii krytyki sztuka odnio-
sa niespodziewany sukces, tym wikszy, ze zostaa zauwaona za oceanem. Zmierzch
wystawiano w Filadelfii, niestety tylko na poziomie tzw. off-brodway'u. Nie znalaz si
prawdziwy mecenas, ktry mgby umoliwi wystawienie musicalu na deskach praw-
dziwego Brodway*u.

Wszyscy znamy F.ppela jako pisarza i wybitnego tumacza. Jednak mao kto wie, e
jest rwnie badaczem kultury ydowskiej. To on wraz z ekip telewizji woskiej odby
podr po terenach dawnej, okupacyjnej strefy niemieckiej, gdzie po drugiej wojnie
wiatowej cudem ocalao kilka ydowskich osad z. oryginaln zabudow i ludmi mwi-
cymi w jzyku jidisz. F.ppel na spotkaniu z lubelsk modzie w Teatrze NN. mwic o lej
wyprawie, skupi si na jednym maym ydowskim miasteczku. Na jego przykadzie
pokaza jak niewiele wiadomoci kulturowej zostao tamtejszym ludziom po okresie
wadzy sowieckiej. Pokaza jak totalitarny reim w lepej pogoni z.a rzdem dusz zdolal
nawet wymc nu ydach zaprzestanie praktykowania ich najwikszego wita Jom
 Mariusz Pitura 161

Kippur. Udawao si to przez kilkadziesit dugich lal. Ludno miasteczka opisywane-

go przez Fppla wierzya jednak w zmian sytuacji. Wreszcie stao si. Do miasteczka
przypadkiem przyby mody chasyd z Nowego Jorku. To wanie on wykupi cz po-
mieszczenia, ktre kiedy byo Synagog przemianowan nastpnie decyzj wadz na
sal gimnastyczn. Tam ku uciesze gminy zorganizowano obchody wita Jom Kippur.
Dla jednych pierwsze od wielu lat. dla innych pierwsze w yciu.
Podr Kppcla obejmowaa przede wszystkim miejsca, ktre na stae zapisay si na
karlach iistorii i wniosy niemay wkad w rozwj kultury midzynarodowej. Eppel
odwiedzi m.in. miejsca opisywane przez. Henryka Sienkiewicza w Ogniem i mieczem
-Kamieniec Podolski. Chocim, raz rozmawia z ludmi, ktrzy przeyli straszliwy pogrom
atamana Semena Pcllury. Odwiedzi Midzybrz - rodzinne miasteczko zaoyciela ru-
chu chasydzkiego Baal Szem Towa.
Widzia imponujcych rozmiarw kirkut w miasteczku Satanow. Na cmentarzu tym
jest obecnie okoo czterech tysicy starych macew, z ktrych kada mogaby by ekspo-
natem w renomowanym British Museum.
 Janusz Kowalczyk

Karpaccy potomkowie Biaych Chorwatw

/ krqiq planety i trwa emkw niebo

Mocno tkwi w ziemi cerkiewne korzenie
/Jerzy Harasymowicz, Zockie niebo cerkiewne/

1. Midzy Sanem a Popradem

Gry zawsze stanowiy naturaln granic oddzielajc narody i pastwa. Karpaty

wytyczyy lini rozdzielajc Polakw i Sowakw, Ukraicw i Rumunw. Karpacki uk
wyznaczy niegdy rubie midzy Rzeczpospolit a Hospodara we m Modawii. Ksist-
wem Siedmiogrodu i Krlestwem Wgier. Wraz z upywem czasu zmieniay si pa-
stwa - granice pozostaway.
rodowisko grskie determinowao ksztat kultury, zaj, obyczajw zamieszkuj-
cych je spoecznoci. Czas pynie larn wolniej: przywizani do tradycji grale yj usta-
lonym od pokole rytmem, niechtnie ulegajc jakimkolwiek ..nowinkom". Trudno
dostpne karpackie doliny stay si koebk pasterskich ludw Hucuw. Bojkw.
emkw - do dzi pielgnujcych swe archaiczne kultury".
Lemkowszczyzna to cz Karpat Zachodnich obejmujca zachodni skrawek Biesz-
czadw. Beskid Niski oraz wschodnie poacie Beskidu Sdeckiego. Na poudniowym
stoku karpackiego grzbietu obejmuje zachodni fragment Ukrainy Zakarpackiej i tzw.
Prey/owszczyzn, czyli rodkow i pnocn cz okrgu szaryskiego na Sowacji. Po
stronie polskiej rozciga si od rzek Solinka i San na wschodzie do Popiadu na zachodzie.1
Mieszkacy tych terenw pierwotnie okrelali si jako ..Rusnaky"; po raz pierwszy
w literaturze nazwa .cmko" pojawia si w 1834 r. w wydanej pr7ez Osypa owickiego
gramatyce jzyka dla ludnoci niskiej w Galicji. Nazwa ta pojawia si rwnie u Wincente-
go Pola. : Pierwotnie nazwy emko" uywali w stosunku do Rusinw zamieszkujijcych
Beskid Niski ich ssiedzi ze wschodu - Bojkowie. Nazwa miaa charakter przezwisko-
wy, gdy zapoyczony z jzyka sowackiego wyraz ..lem", znaczcy ..tylko, j e n o " -
czsto uywany pr/c emkw, a nie znany w innych rusiskich dialektach - razi ich
ssiadw. Z czasem okrelenia ..emko", ..emkiwszczyna" zostay przyjte jako was-
ne przez Rusnakw. 3
Podstawowym rdem utrzymania emkw byo rolnictwo i pasterstwo. Kamieniste
poletka nie przynosiy wielkich plonw a sama uprawa staa na niskim poziomie. Je-
szcze na przeomie X I X i X X w. uywano drewnianych pugw cignitych przez dwie
pary wow. Nieurodzajn grsk rol obsiewano owsem, ytem, jcznieniem i koni-
czyn;!. sadzono le ziemniaki. 4
Pami o swych pasterskich tradycjach przechowuj emkowie do dzi. Jednak pa-
sterstwo nie miao tu najlepszych warunkw rozwoju zc wzgldu na brak naturalnych
hal na obszarze caej cmkowszczyzny. Istniejce polany grzbietowe zostay wykarczo-
wane przez, czowieka. Wypalanie poaci lasu w celu pozyskania pastwisk lub terenw
uprawnych odnotowywano jeszcze po II wojnie wiatowej. W dolinach i rodkowych
paniach stokowych rozwijaa si uprawa roli za w rejonach grzbietowych oraz na po-
lanach i w lasach odbywa si wypas trzd, gwnie owiec i kz."
Nie jest przypadkiem, ze jednym z gwnych postulatw organizacji emkowskich
jest obecnie danie zwrotu odebranych im przez komunistyczne wadze lasw. 6 B y y
one bowiem istotnym rdem dochodw. Latem kobiety zbieray w nich jagody i grzy-
by. sprzedawane nastpnie w miecie. Mczyni za trudnili si cink i obrbk drew-
na. W lesie produkowano te smo oraz wytapiano dziegie wykorzystywany jako
lekarstwo w ludowej medycynie i weterynarii.
rdem zarobkw byo take tzw. maziarstwo. Prof. Roman Reinfuss podaje, e
mieszkacy wsi Losie handlujcy smarami z miejscowych kopanek ropy naftowej do-
cierali przed I wojn wiatow na Litw i otw oraz objedali Kongreswk, Galicj.
Wgry, Morawy i Ukrain.'
Przeludnione beskidzkie doliny pozwalay jedynie na bardzo skromne utrzymanie.
Dlatego emkowie masowo udawali si na sezonowe roboty rolne do posiadoci na
nizinach, zarwno po stronic galicyjskiej jak i wgierskiej. Od 1880 r. rozpocza si
emigracja zarobkowa za Ocean. Poprawy sytuacji szukali grale gwnie w Kanadzie i Sta-
nach Zjednoczonych*

2. Dziedzictwo witych C y r y l a i Metodego

Co do pochodzenia emkw formuowane s rne, czsto przeciwstawne hipotezy.

Badacze ukraiscy uwaaj, c klin ruskiego osadnictwa, sigajcy w Karpatach niemal
pod Pieniny, stanowi pozostao z czasw panowania Rusi Kijowskiej, terytorium
ktrej sigao o wiele dalej na zachd i pnoc ni to si przyjmuje w polskiej historio-
grafii. Wedug tej teorii, po upadku pastwa kijowskiego pod naporem Tatarw w X I I I
wieku, ludno ruska bya wypierana przez polskich kolonistw z atrakcyjnych gospi>-
darezo rwnin i tylko tmdniej dostpne i nieurodzajne karpackie ostpy stay si ostoj dla
Rusinw."9 Jednym z dowodw na istnienie cisego zwizku cmkowszczyzny z, Rusi
Kijowsk maj by, wystpujce po obu stokach Karpat, takie nazwy wiosek jak Czer-
nihw, Kijw i Lww. 1 0
Wrd naukowcw polskich przewaa teoria migracji wooskiej, wedug ktrej pod
koniec redniowiecza na bardzo nieliczne osadnictwo polskie w Karpatach naoya si
wolosko-ruska fala pasicr/y przybywajcych zc wschodu. Miay lo by grupy o miesza-
nym skadzie etnicznym, zoone z bakaskich nomadw, tzw. A runi u nw, z domie-
szk poudniowych Sowian. Albaczykw i duej liczby Rusinw. Z a n i m wooscy
pasterze dotarli na pniejsz cinkowszczyzn ich skad zosta zdominowany w Kar-
patach WschiMnich przez ludno ruskq. Zwolennik tej teorii prof. Reinluss twierdzi,
e emkowie stanowi grup etniczn uksztatowan w dugim procesie historycznym,
przez wchanianie rnych elementw. Jego zdaniem w jedn^ cao zlao si osadnictwo
polskie oraz Arumuni wraz z towarzyszcymi im poudniowymi Sowianami i Alba-
czykami W X V i X V I w. fala osadnictwa ruskiego zasymilowaa jzykowo wszystkie
elementy etniczne przyjmujc jednoczenie pewne ireci kulturowe od swych poprze-
dnikw. wiadczy o tym maj liczne w Beskidach nazwy geograficzne pochodzenia
rumuskiego i albaskiego."
Sami emkowie zdecydowanie odrzucaj teori migracji wooskiej, gdzie indziej
doszukujc si swych korzeni. W ich wiadomoci ywy jest przekaz o plemieniu Bia-
ych Chorwatw, ktrzy zamieszkiwali Karpaty ju w V wieku po Chrystusie. Sowia-
skie plemiona uprawiajce rol nazywano Polanami, yjce wrd lasw - Drewlanami.
mieszkajce nad Bugiem Buanami. take nazwa Chorwatw wie si ze rodowi-
skieni jakie zasiedlali. Chorwaci yli w grach, w jzyku wczesnych Sowian horach.
12
Z czasem dwiczna goska J f przesza w bezdwiczne ,.ch". Pojawia si jednak
pytanie skd okrelenie ..biali"?
Kolory u dawnych Sowian wykorzystywane byy do oznaczania stron wiata; barwa
biaa symbolizowaa zachd.' 3 . Tak wic sama nazwa Biaych Chorwatw wskazuje, i
chodzi o plemi sowiaskie zamieszkujce pooone na zachodzie g r y . u
W wieku V I I wikszo Chorwatw przesiedlia si na Bakany. Pozostaych w Kar-
patach podbia w 885 r. Ru Kijowska.'* M i m o . e pokonani przyjli nazw Rusini"
czy Rusnacy". lo jednak - jak twierdzi czoowa dziaaczka emkowskiego ruchu naro-
dowego Helena Du-Faj terowa - lady ich odrbnoci zauwaalne s nada w jzyko-
wej i kulturowej swoistoci Rusinw Zachodnich."' Poeta Pawio Stefanowski z Biclanki
pisa o swoich przodkach:

Urodzeni v Karpatach
na skrzydach Kasi
Z pradziada Chorwata.1''

Innym rozpowszechnionym wrd emkw pogldem na temat ich elnogenezy jest

wiara w fakt chrystianizacji ich przodkw przez. Apostow Sowian - witych Cyryla
i Metodego. Nic tak dawno emkowie obchodzili tysicscln rocznic chrziu swojej
ojczyzny. Nie ma jednak adnego dokumentu wiadczcego w sposb nicp<xlwaalny. zc
Cyryl i Metody przebywali na obszarze emkowszczyzny. Ani mateiiay archeologiczne,
ani historyczne nie potwierdzaj te cigoci osadnictwa midzy ruskimi Chorwatami
a e m k a m i . " Rwnie badania lingwistyczne dostarczaj nic budzcych wtpliwoci
dowodw, i emkowskie dialekty nie s autochtoniczne.1* Mona w zwizku z tym wysnu
wniosek, e emkowski punkt widzenia na wasn genez sianowi zbir mitw odgry-
wajcych. prawdopodobnie, istotn rol w procesie formowania si odrbnoci grupowej.
 Najbardziej przekonujc, naszym zdaniem, teori etnogenezy emkw prezentuje
Z o f i a Szanter. ktra odrzucia koncepcj migracji wooskiej ukiem Karpat. Pokryte
dziewicz puszcz strome zbocza i wskie doliny stanowiy zbyt trudn do pokonania
przeszkod, nawet dla dowiadczonych bakaskich pasterzy. Zdaniem badaczki ruska
kolonizacja dokonaa si z poudniowych stokw. Inni uczeni potwierdzaj, e rozlegle,
czysto sowackie dzi tereny byy przed wiekami opanowane przez ywio wschodnioslo-
wiaski. Pogorszenie sytuacji gospodarczej i przeladowania prawosawnych w Krlestwie
Wgierskim w X V w. oraz rozprzestrzenianie si imperium otiomaskicgo na Pwys-
pie Bakaskim byy czynnikami zmuszajcymi Rusinw do opuszczenia swoich siedzib.
Rwnoczenie obserwuje si wzmoony napyw osadnikw w Beskid Sdecki i Niski.-"
cisy zwizek midzy sytuacj na Wgrzech a rozwojem osadnictwa w Karpatach zda-
je si nie budzi wtpliwoci.

3. Kacapy i Mazcpicy

Paradoks historii sprawi, e okres II wojny wiatowej min na emkowszczynie

wzgldnie spokojnie i bez wikszych strat. Dramat nastpi pniej.
W loku 1945 emkowie, jako ludno ruska, poddawani byli propagandzie zachca-
jcej do wyjazdu do Zwizku Sowieckiego. Cz z nich dobrowolnie, cz za ulega-
jc naciskom opucia rodzime Beskidy. Jednak wsie rozsiane na pnocnym stoku
karpackiego grzbietu opustoszay cakowicie dopiero dwa lata pniej, w wyniku tzw.
akcji Wisa", przeprowadzonej przez Pastwowy Komitet Bezpieczestwa i wojsko.
Celem oficjalnym akcji byo ostateczne rozbicie Ukraiskiej Powstaczej A r m i i , a po-
legaa ona na wysiedlaniu Ukraicw z obszaru poudniowo-wschodniej Polski na zie-
mie odzyskane i pnocne.' 1 Uzasadniony wydaje si pogld, iz. prawdziwym motywem
przeprowadzonej przez komunistw czystki etnicznej bya ch pozbycia si ewentual-
nego problemu mniejszoci narodowych.
Jako Ukraicw traktowano wszystkich emkw, niezalenie od ich narodowego
poczucia. W cigu kilku miesicy 1947 r. wysiedlono 170 tys. osb.~ Oblicza si. ze
w w y n i k u powojennych przesiedle .emkowszczyzn opucio od 105 do 120 tysicy
j e j mieszkacw.- Wiele g m i n zostao niemal cakowicie wyludnionych. W miejscu
dawnych wsi i pl wyrs las. liczne zabytkowe cerkwie ulegy zniszczeniu. Jerzy Ha-
rasymowicz tak pisa o emkowskiej tragedii:

/ pojecha na wygnanie nard z koz na sznurku

W mzj>aczv rozrzucaa cerkiew po dolinach swe dzwon\'
W.*

Dopiero po roku ISI56 pojawia si dla emkw moliwo powrotu nu ojczyst ziemi.
Cz dawnych mieszkacw wrcio w Beskidy, ale wicie rodzin pozostao w zacho-
dnich i pnocnych rejonach Polski, gdzie przyszy na wiat ich dzieci, gdzie kamie-
nist ziemi zastpiy urodzajne gleby, gdzie dla niektrych otworzyy si pcrspcklywy
spoecznego awansu.
 M i m o dramatycznej historii spoeczno emkowska jest nadal podzielona. Aby zro-
zumie przyczyny tego rozbicia trzeba si cofn o kilka wiekw.
Przodkowie emkw, jak ju pisalimy, byli wyznawcami prawosawia i mimo, ze
po zawarciu U n i i Brzeskiej w I 5 % r. zostali organizacyjnie podporzdkowani Kocio-
owi Katolickiemu, zachowujc bizantyjsk liturgi i pewn autonomi, to jednak sym-
patia dla Cerkwi Prawosawnej pozostaa ywa.
Dopiero na pocztku ubiegego wieku rozpocz si wrd Rusinw proces budzenia
wiadomoci narodowej, bazujcej w znacznym stopniu na poczuciu inlrbnoci religij-
nej. jzykowej i kulturowej wzgldem Polakw. Ruch w. opierajcy si gwnie na
duchowiestwie greckokatolickim mia pocztkowo charakter moskalofilski. Wrd
Rusinw rozwino si w I polowie X I X w. poczucie przynalenoci do Rusi. czyli caej
Sowiaszczyzny wschodniej. Kierunek ten, nazywany te staroruskim. gosi potrzeb
zjednoczenia Sowian wschodnich pod panowaniem cara i propagowa prawosawie. 25
Trend moskalofilski, okrelany niekiedy mianem witojurskiego" zosta szybko
przyjty w Karpatach. Prorosyjskie sympatie wzmogy si wrd emkw po roku IS4S.
kiedy to armia carska przechodzia tdy na Wgry, by pomc Habsburgom w tumieniu
powstania Kossutha. Rosjanie - bliscy jzykiem i wyznaniem - uwaani byli przez
emkw za bratni lud.
Budzca si w II poowic ubiegego wieku ukraiska wiadomo narodowa, akcen-
tujca odrbno od Rosjan, znalaza do szybko poparcie Rusinw we wschodniej
Galicji. Narodow ideologi ukraisk przyja rwnie, pocztkowo moskalofilska,
cerkiew unicka.
emkowszczyzna na dugo pozostaa wierna kierunkowi staroruskiemu. M i m o wy-
sikw przybywajcych zc wschodniej Galicji ksiy greckokatolickich, goszcych idee
ukraiskie, mimo ukraiskich inicjatyw kulturalno-owiatowych, jak zakadanie czytel-
ni Towarzystwa ..Proswita" czy oddziaw spdzielni ..Silskyj Hospodar" i ..emkiw-
skyj Bank", zdecydowana wikszo emkw trwaa na pocztku tego wieku przy
orientacji prorosyjskicj. Ukraicy nazywali moskalofilskich emkw kacapami" - ixl
bujnych bid noszonych przez rosyjskich chopw. Rusofile z kolei okrelali emkw -
Ukraicw mianem ..mazepicw" - od nazwiska kozackiego hetmana Iwana Mazepy.^
emko przedstawiciel orientacji ukraiskiej tak wspomina w roku 1930: smkow-
szczytna [ bya przed wojn tak otumaniona moskalofdswem. e zdawao si. i cako-
wicie przepada dla idei ukraiskiej. Dalej stara si wyjani przyczyny tego stanu
rzeczy: Ukraicy byli na .entkowszczynie bardzo slaw zorganizowani, dlatego te mieli
may wpyw na ludzi.2*

Po wybuchu 1 wojny wiatowej wadze austriackie zaczy popiera deklarujcych

lojalno wobec monarchii habsburskiej Ukraicw. Starorusinw z ich prorosyjskimi
sympatiami oskarano o szpiegostwo na rzecz Moskwy. Rozpoczy .si przeladowania.
Okoo 5 tysicy emkw trafio do wizie lub do obozu koncentracyjnego w Tlialer-
hof koo (irazu. Austriacy uwizili niemal ca emkowsk inteligencj, wielu z tepre-
sjonowanych stracio ycie. Starorusini za winnych uznali przedstawicieli orientacji
ukraiskiej, ktrzy ich zdaniem dcnuncjowali swoich przeciwnikw. Wspomnienie tych
wydarze na wiele lal wykopao przepa midzy emkami-Ukraicami i emkami-sta-
rorusinami. Ponad p wieku po zakoczeniu I wojny wiatowej Julian Kolesarow pisa
z gorycz: w ladze austriackie wypacay swojej subie po 5 koron za kadego mos-
kalofilar* Opisywane wydarzenia spi>wodoway, e wielu emkw stao si bardzo wy-
czulonymi na wszelkie przejawy ukraiskiej propagandy.
Przyjcie okrelonej orientacji narodowej tworzyo czsto linie ostry ch podziaw w spo-
ecznoci wiejskiej. Iwan Olcnycz z Radoszyc wspomina, e w okresie midzywojen-
nym mieszkacy jego rodzinnej wsi podzielili si na dwa tabory: w dolnym kocu sioa
gospodarowali kacapy" za w grnej czci Ukraicy. Midzy przedstawicielami obu
obozw dochodzio, przy okazji wiejskich uroczystoci, do bjek. Podczas jednego z ta-
kich zaj - jak podaje Olcnycz - zgin w 1937 roku mieszkaniec dolnego sioa.'"
W okresie midzywojennym siarcie obu opcji wywaro w p y w nawet na ycie reli-
gijne. W o j n a religijna" polegaa tam na masowym przechodzeniu na prawosawie, co
stanowio reakcj na proukraisk agitacj unickich ksiy/' C e r k w i Prawosawnej
przybyo w tym czasie od 18 do 25 tysicy wiernych Czste byy przypadki nawraca-
nia si" caych wiosek. lady dokonanego podziau mona zauway w takich wioskach jak
Bartne, Bodaki czy Gadyszw, gdzie pozostay po dwie cerkwie: unicka i prawosawna.
Echa tej w o j n y religijnej" dotary a do Watykanu, ktry w I933 r. wydzieli z. unickiej
eparchii (diecezji) 9 dekanatw, tworzc z nich Apostolsk Administracj emkow-
szczyzny podlegajc bezporednio papieowi.' 2

4. e m k o w s k a droga

Do roku 1989 wszyscy emkowie byli traktowani przez polsk administracj j a k o

Ukraicy, nie zezwalano na rejestracj emkowskich stowarzysze. Obecnie, gdy mog
si zrzesza i mwi o sobie wasnym gosem, powraca w dyskusjach pytanie o przysz-
o emkw szczyzny. W walce o rzd dusz" rywalizuj: kierowany przez przedstawicieli
orientacji ukraiskiej Zwizek emkw oraz. Stowarzyszenie emkw, kontynuujce
przedwojenn orientacj starorusinsk. Przy czym dawny dylemat wyboru orientacji
narodowej, midzy ukraisk a rosyjsk, uleg zmianie - nie ma j u mowy o rosyjskiej
drodze". Przedstawiciele staronisinw opowiadaj si za autonomi kulturow emkw
i cho nie zawsze mwi si o tym wprost, chodzi tu o kreowanie emkowskiej wiado-
moci narodowej.'-'
Jako deklaracj ideow aulonomistw mona traktowa sowa Jarosawa Zwoliskiego:

di emku swoj drog

niech Ci za rk ju nie prowadz,
zdobye rozum, duo mdroci
niech Ci ju nik le nie doradza.
Ty Lemku stary i Ty mody
w grach Karpat ach Wasze korzenie
nic patrz rut morze. Dniepru porohy
ani na stepy zielone.
(.]

Jedyna droga jaka zostaa

 to ta emkowska po naszych grach
rne chorgwie, rne proporce, nie nasza sprawa
doi ju bylimy na cudzych dworach .M

K i m s wic emkowie? Ukraiskimi gralami, czy - jak twierdz autonomici -

tworzcym si na naszych oczach nowym narodem sowiaskim? 1 '
Jzykoznawcy s zgodni, e mowa emkowska jest jednym z licznych dialektw
ukraiskich.'* Wadze dziaajcego na Ukrainie Towarzystwa Spoeczno-Kulturalnego
emkiwszczyzna" uwaaj swe stowarzyszenie za reprezentacj przesiedlonych z Kar-
pat ukraiskich grali. Take kierowany przez Iwana Kuszniia znany lwowski chor
..Lcinkowyna" okrela si jako ludowy zesp ukraiski.
Wydaje si, e rwnie wrd mieszkajcych w Polsce emkw przewag zdobywa
Zwizek emkw, bdcy czonkiem wspierajcym Zwizku Ukraicw w Polsce. Dzi-
k i staraniom Zwizku emkw jzyka ukraiskiego nauczano w roku 1993 w 10 szkoach
wojewdztwa nowosdeckiego, gdy w tym samym czasie separatyci ze Stowarzysze-
nia emkw wprowadzili dialekt emkowski - nazywany przez nich odrbnym jzy-
kiem - j a k o nadobowizkowy przedmiot szkolny w szeciu szkoach w skali caego
kraju. 57
Od roku 19X3 odbywa si w Polsce coroczne wito kultury emkowskiej ..Watra".
Wrd organizatorw pierwszych imprez dominowali autonomici. Znamienne, ze ix)
kilku lat Watr" przygotowuje Zwizek emkw, a podczas festiwalu widoczne s licz-
ne akcenty ukraiskie.
Proces formowania si ukraiskiej wiadomoci narodowej na obszarach peryferyj-
nych dobiega k o c a * Naszym zdaniem dotyczy to take cmkowszczyzny. Wydaje si,
e zdecydowana wikszo emkw moe powtrzy za Myko Muszynk - ukrai-
skim etnografem i historykiem z Preszowszczyzny: Moje korzenie w Ukrainie. I...J Jes-
tem Rusinem, moja mowa naley do grupy emkowskiej, mog powiedzie, zc jesieni
Lcmkicm Jestem Rusinem, ale to nic pneszkodz mi by szczerym Ukraicem,w
Jak wic wyjani istnienie w rodowisku emkowskim grup autonomistw? Zdaniem
Bohdana Huka istniej trzy przesanki wspczesnego separatyzmu: 1) niedokoczenie
ukraiskiego procesu narodowego w wyniku przesiedlenia 1947 r., 2) brak pod nogami
ojczystej ziemi j a k o przyczyna chwiania si samowiadomoci, 3) okres powojenny,
ktry nie sprzyja rozwijaniu si ukraiskiej wiadomoci narodowej na emkowszczynie
ze wzgldu na negatywny stereotyp Ukraica. Ml Naszym zdaniem, do tej listy naley
dopisa typowy dla wszystkich ludw grskich, swoisty konserwatyzm oraz izolacjo-
nizm. widoczny np. w rezerwie mieszkacw Zakopanego wobec ceprw". Rwnie
yjcy w U S A grale tatrzascy i ich potomkowie znani s ze swej niechci wobec
amerykaskiej Polonii. M i m o tego nikt rozsdny nie uwaa dzi grali podhalaskich
za odrbny Goralcnvolk".

Przypisy
' I Olcnycz. Dt>bi Lemkiwszczyny. Lviv IW2. s. 6.
R. Urykowski. *mko\n Un tJrc*miuKi an hiitklura terkietwm * Police, na Stownrjl i Rosi 2ukaq>aeurj,
Wrocaw 1956. s. 13.
* R Reinfuw. Siadami Umkw. Wanuawa 1990.*. 15.
* Ibidem, s. 2X i n
* Ihidcm.

O. I>uC-rajftfx. emkowie w Palset. Proces rozwoju wiadomoci etnicznej, (w:) ..Puj" 1994. nr 9. s. 24
:
R Rcintuss, op. cii.. 5 36.
* Ibidem. s. 31 i n.
* I. Krasowkyj. D Soynku. Chlo my. rmky. Lviv 1991. 4. II 12: W. Bana. Umkiwszczyzna - kofytka
i doki, (w:) Ukrajina. I.udyut. tuipittTHn. </vr/wt, Kyjiv 1990. 322
K
I Oenyc/. op. cit.. v 6.
" R Rctnfuss. op cii., s. 6 -15
W. Barn*, op. cit.. S2I.
" I Kru*ow<kyj. I) Soynka. op. cii., s. 9
" lumen* plemienia Bcil\vli Chorwatw potwierdza ruskt kronikar? Ncuor w swojej ..Powieki minionych lat".
11
W. Barn a. op. cit.. v 322.
" II. Du-Fajfer. emkowie w Polne. <w:) -Macury "91". 17.
11
Ibidem. v I7-IK
" R. Reinfuss. ip. cii.. v 6
,
B. Stiumiski. O in/chodzeniu emkw z fwnytu widzenia jzykoznawstwa, (w:) ..Magury '91". X? i n.
80
Z Sziancr. Shyi przyb)ii przodi/rwic .ertdtfw? O otadnkiwie : poudniowych stokw Karpat w llrikidzie
Niskim i Sttdc* k/m. Macury '9.V\ s. 7-20.
T. A O U u f c k i . Hiitona Ukrainy XX w. (brak miejsca i roku wydaniu). s. 237-240
- O Subeclnyj, tJkmpru. iwtriia. Kyjiw I W . f.. 693.
" R. Rcmfuw op. cii., s. 129
ItarasymowiC. Wybr wierszy I9SS 1971. Krakw 1975. % 147.
* H. I>u-l-ajlcr. op. cit.. v 21.
* R Reinfui. op. c i i . s. 120 J2I.
* Ibidem.
x Z. Runi. Oz'*ony nu .emktwwzyni. ..Lilopy* Czerwonoji Kalyny" 1930. Nr 7-X (Tumaczenie l jzyka
ukraiskiego J K J.
** i I) M. Kokarow. Ukrnjinsii nacjoruilizem i Rnsnaei. Mcflfrcal I975. i 27. [T1uciuc*eni< /. diulekiu kar-
paloruKkic^o - J K.J.
" I Ocnyez. op. c;i. s. I5. |Tluiiczenie i jzyka ukraiskiemu - J K,J.
Kcdnc (tocz wspomina, rc w Tylawie miody, wychowany w narodowym duchu ukrauUi.uu. Lsi^J/ /.mieni
podczas niedzielnej Suby l<>cj zwrot ..wsiech was prawosljwnych kreslian" na ..prawowiernych", co tpo
wodowao gwahowny protest parafian. Gdy /a iydz:c sytuacja powtrzya si. p*> wyjciu /. ccrkwi. kobiety
zaopatrzone w laski i kije postanowiy wybi 7 gowy kapanowi zmienianie liturgii. Mimo. /.e kvi;|d/. ZOMJ!
szybko odwoany / parafii, niie<rkaiky Tylawy niemal w caoci pr/o>/li na prawosawie. IHalrz: Nie iihjf.
Te zostaem Wywiad ; Frdorem Coczetn. ..Magury "93". I39|
M
R. Rcinfuw. op. cii., s. 125.
JV
H. Du Fajfer, op. cit.. v 27 30.
v
t Zwoliski. Znaki czas*. Koszalin 199I. s. 19.
'' Kurpaloniwy scparaly<ci /wracaj uwag. pnwwcchnic uwa/a si 73 narody XMy^icznq spoec^i<J
Serbw l.u>yckich w Niemczech oraz Romw w Szwajcaju (ok 50 ty> ). a wic jerupy mniej lierne anieli
emkowie |P:icr/: H R. Mogocti. Kuuut Karpaccy - lud no*y czy odnxJ;ony? . . M j j u i y ' 9 l " . s 57
B. Siruiniski. Kiedy powua i dc,f.J tif wzi dialekt emkowski. ..Magury '93". 21-26.
3r
O. I>it Fajfer, op. cit,. s. 22 23.
'I A. Olwuiski. op. cii., s. 2ir-247.
I Krasow^lyj. filky z ridnym narwiom.., Pm \ytuacjiu w seredowyizezi Karjior.lkyrh Urny niw. Lviv 1992.
Mi |TUimac7ene 7 jzyka ukraiskiego J. K |
15. Huk. (>zyrajoczv< za frbr - ukrajinsuo w Pdfttd na :/orm /9M/J9S9 nMw. .Taslric11" I9S9. nr 19. s. Jl
 13
i*j * 1
I
82
5 3

iS3JI fi*
5?
1 i * * jp
5 5
.'<r 1 ? c
f
1*
os 2 E
z ?1 i."t 2 "a ?
f 4

O
ez
ii |4
sl
.3
H
7.
s: *i - f. 5
u: i ^
115
2 1 fi"
ST&J I
ca
s
15
y. =fi
ii 53 - ?3 S
* =I
||l|
.B
m
o
-3
5 i
, >. \a i; fs | ?I
" *

S2.3
4 'i
o * 5 pa;If
A - as -o
~ -I i es

0 I1 si acr I I
i-i
1
J 2 - S :R S 5 s 3s r ? ?
0 1-1
C Ji ta
e-
nj I i 31,-f--
a
V
5 . E--
l i
I-I slfl5! ^ 5 ai f1
i* i i
i i i i a- * ? ? * H
r - H * 'I ? -
z
l i= , f- *
J?
ml* j H i s ! ii f t i* ?
-- 8- * k
|5 P l l m ^ j |H I fi lii
i i cg f 1*4-8
li flf U i i l
I I jlj ASI / 1 J <S ^ J5 - 2A S. J i 3 : 1

1 5 =
U liii 2 = i
i : O * . : : i : : t : : ^ s > t ! 'i i EM
: : ; X J z s u *
niepodlegociowych. Zabrako elementarnej dyskusji, rozsdnych argumentw, bowiem
poziom emocji i rozbudzonych w ostatnich latach wojny nadziei (w przypadku Ukrai-
cw szczeglnie przez przemylny perfidny wrcz polityk administracji wiedeskiej)
na uzyskanie upragnionego samodzielnego bytu pastwowego, doprowadzi do rozstrzy-
gni krwawych, trudnych do zapomnienia szczeglnie przegranej stronie. Ukraiska
pami o wasnym pastwie ZUR. 1 . ktrego realny byt upad w czasie wojny 1918/19
z Polsk, wytworzya postawy wrogoci i niechci do rzdw polskich, zwanych pow-
szechnie okupacj".
I byo w tym niestety wiele prawdy, ktrej nie mogy zmieni sowa Jzefa Pisud-
skiego skierowane do przeszo piciomiionowej spoecznoci: Ukraicy w tej dzielnicy
(mowa o Maopolsce Wschodniej - nazwie zreszt konsekwentnie zwalczanej przez
ukraiskich dziaaczy politycznych), nie mog mie warunkw gorszych od tych, ktre
mieli pod rzdami Austrii. Jednak mieli, traktowano ich przedmiotowo, le. nieufnie.
Rzecz oczywisty dla modego pastwa polskiego i wczesnego ukadu si politycznych
bya niemoliwo wprowadzenia autonomii. Dramat wymuszonego dla Ukraica wsp-
istnienia z administracj cywiln i wpywowymi polskimi osadnikami wojskowymi do-
prowadzi d o wypowiedzenia w 1V3X roku kolejnych sw. kolejnej pesymistycznej
przepowiedni wojewody woyskiego ( 7 0 % tego obszaru stanowili Ukraicy) H. Jo-
zewskiego. ostrzegajcego polskie wadze przed kontynuacj polityki polonizacji i de-
ukrainizacji kresw. Sowa wojewody: poszczeglne momenty tej polityki dziaa h?d ze
wzrastajc si w kierunku powstania nienawici do wszystkiego co polskie, daj^ wy-
starczajcy materia do odkrycia genezy konfliktu polsko-ukraiskiego z lut 1939-W47
i jego przebiegu. Dwudziestolecie midzy wojenne to czas straconych s/ans na zblienie
i lata gruntowania przewagi ywiou i siy polskiej nad ukraisk. Za stracone lata. nie-
wykorzystanie szans odpowiada strona polska. Jest bowiem regu, i to silniejszy okre-
la zawsze charakter stosunkw czcych spoeczestwa, to on dyktuje warunki, czyli,
rozumujc logicznie, strona silniejsza ponosi wiksz odpowiedzialno. Poniewa to
Polacy byli stron silniejsz - to i m atwiej byo czyni zo i szkod.

Jest te rzecz zdumiewajc jak nard, bijcy si pod sztandarami ..Za wolo wasz
i nasz" zrobi wszystko, by jego obraz u n.ijblizszego ssiada by negatywny, nacecho-
wany tylko emocjami. Dlaczego walka o Ojczyzn dla jednych musiaa dla drugich
oznacza rezygnacj z niej? Czemu ludzie ssiadujcy ze sob nic dostrzegli, e miej-
sca jest wystarczajco d u / o dla obu sowiaskich braci? Nasza wina!

M i t d r u g i : Ukrainiec to niemiecki kolaborant, sojusznik Hitlera, antypolsko nastawio-

ny upowiec. ktremu duchowny (prawosawny czy greckokatolicki) wici bro skiero-
wan przeciwko narodowi polskiemu.

Wzr laki istnieje, co gorsze, jest nada podtrzymywany i propagowany w jawnej

niezgodzie z coraz to nowymi faktami historycznymi, twierdzcymi zupenie co innego,
wpywajcymi - lub przynajmniej mogcymi wpyn na zmian owej matrycy, po-
wszechnie zreszt uywanej.
Walczc na mier i ycie zapomniano, e byli ludzie szlachetnego serca i wielkiej
odwagi, wywodzcy si z. narodu ukraiskiego.
 M w i m y tylko o tym. co nas dzielio i dzieli nadal, prawie wcale nie sycha gosw
zmierzajcych do uznania czynw godnych i szlachetnych, cho byo takich wiele, a ich
waga jakociowa moe przynajmniej tonowa bl i cierpienie po wzajemnie zadanych
sobie ranach.
Okres prby, j a k i m by dla narodw wrzesie 1939 roku. przynis deklaracj poli-
tyczn stronnictw ukraiskich, wiadczc o niesychanym wrcz wyczuciu i wyczule-
niu na wicloaspcktowo< sytuacji, w jakiej znalaza si Rzeczpospolita. Jest rzecz
bolesn i rac wrcz swym brakiem obiektywizmu, wstydliwie ukrywanym czy po-
mijanym faktem, ze godne, bohaterskie postawy Ukraicw z analizowanego czasu s
po prostu nie znane?
Czy kto bowiem orientuje si. sysza lub mg przeczyta o ostatniej sesji Sejmu II RP
z 2 IX 1939. na ktrej glos zabra pizedstawicicl Woynia - pose S. Skrypnyk oraz prze-
wodniczcy 1'NDO 1 . zarazem wicemarszaek sejmu W. M u d r y j . skadajc deklaracj
lojalnoci i pomocy Polsce? ...owiadczamy. ie obecni* nie czas na wzajemne spoty poli-
tyczne, i e decyzj powysz wraz ze spoeczestwem ukraiskim w caej peni wykonamy
i poniesiemy wszystkie ofiary dla obrony Pastwa. Jak mona ocenia sowa Mudrego.
wypowiedziane wiadomie i dobrowolnie w rzeczywistoci politycznej - jak si wyda-
wa mogo - bardzo korzystnej dla niepodlegociowych de Ukraicw? Pytanie to
pozostawiam bez odpowiedzi, sdz, e historia po czci ju sama jej udzielia i odpo-
wied owa zweryfikowa powinna wzajemne listy pretensji czy ali. Zaskoczeniem
i tem d o powyszych wypowiedzi powinna by te opowie o pik. Pawle Szandiuku.
oficerze w polskiej wrzeniowej armii, ktry w sytuacji odwrotu, gdzie pomidzy Za-
mociem a Hrubieszowem (tereny zamieszkae wwczas przez ludno polsk i ukra-
isk) dokona czynu na miar Virtuti Militari. Napierane i spychane przez niemieckie
wojska pancerne oddziay 29 Brygady Piechoty znalazy si w niemieckiej puapce.
Dowodzcy gnip pk Bratro, ciko chory, nic mg kontynuowa obrony. W jego zastp-
stwie dowodzenie przej Szandruk. ktremu udao si oderwa od wroga i toczc ci-
kie boje - podczas ktrych sam zosta ranny - uratowa zgrupowanie. Po zakoczeniu
wojny czyn nagrodzi gen. Wadysaw Anders, osobicie nadajc odznaczenie Szandni-
kowi.

Juz pierwsze miesice okupacji niemieckiej w Polsce rozczaroway cz nacjonali-

stw ukraiskich. Bez echa pozostaway ukraiskie petycje i propozycje kierowane do
wadz niemieckich. Bez odpowiedzi pozostaa przedoona Niemcom przez Komitet
Ukraiski w padzierniku 1939 roku ..rezolucja w sprawie utworzenia pastwa ukrai-
skiego z wasn armi i administracj, obejmujcego wszystkie ziemie ukraiskie".
Okres sojuszu Stalin Hitler nie przynis wic Ukraicom nic konkretnego prcz coraz
t o nowych, gorzkich rozczarowa. Kiedy min czas wsppracy, przysza kolej na de-
cydujce rozstrzygnicia w kwestii ukraiskiej, z ktrymi nikt ju po stronie niemiec-
kiej si nie kry. Dwie charakterystyczne wypowiedzi z pierwszej poowy 19-12 roku
nie pozwalaj mie zudze co do niemieckich planw: ..najlepsz rzecz byoby zabicie
wszystkich mczyzn powyej pitnastu lat na Ukrainie" mwi H. Goering, a ii. Koch
dodawa: adna Ukraina nie istnieje. Musimy pamita, e jestemy narodem panw"
i ..gdybym znalaz Ukraica, ktry byby wart zasi ze mn przy stole, musiabym go
zabi" - i robiono to - w Buchcnwaldzie. Auschwitz. Ravcnsbruck. Wizienia i obozu
nic unikno niepodlegociowe przywdztwo ukraiskiego ruchu O U N - B \ W Sachsen-
hausen od wrzenia 1941 do jesieni wizieni byli: J. Stecko i St. Bandera, a take
T. Borowe (listopad 1941 do koca 1944), R. Ilnyckyj, O. Kondyba (zamordowany).
I. Mailu (sierpie 1943 - koniec 1944). Represje uderzay rwnie w rodziny areszto-
wanych oraz rodziny tych osb. ktrych gestapo nie udao si aresztowa. W Owici-
miu przetrzymywany by te L. Rebel ( wrzesie 1941 jesie 1944), zginli tam take
dwaj rodzeni bracia St. Bandery.4
Jake niesprawiedliwe s uoglniane i rozgaszane sdy o wsppracy O U N z Niemca-
mi. o kolaboracji i brataniu si z wrogiem. Oficjalne h;ish i dewiza O l " N oraz powstaej
jesieni 1942 roku Ukraiskiej Powstaczej A r m i i ,.ani Hitler ani Stalin", odpowiednio
wskazuje, jaki kierunek wybrali Ukraicy. Przytoczony za powyej los kierownictwa
politycznego O U N . wskazuje, ze cena. jak przyszo mu zapaci za tak a nie inn
opcj, bya bardzo wysoka. Problem jednak lea w przeorientowaniu na nowego wroga
mas i spoeczestwa i redniego aktywu OUN.
Zmiana dotychczasowej wieloletniej orientacji antypolskiej i antyradzieckiej, zmiana
utrzymywanego stanu nadziei, nakierowanego na Rzesz, wymagaa czasu, a tego za-
czynao brakowa. Wrogiem numer jeden bya Rosja, po niej Niemcy, i tak wyraano
si w oficjalnych deklaracjach, lecz rzeczywisto bya inna. Dziedzictwo stosunkw
polsko-ukraiskich i polityka antypolska prowadzona dotychczas przez OUN. nie moga
pozosta bez echa. Nadchodzce wydarzenia (na Woyniu, w Galicji Wschodniej, a po-
tem Zamojszczynie, Chelmszczyznie i w Bieszczadach) okazay si tego dramatycz-
n y m przykadem.
Irracjonalnemu szaowi rozgorzaej polsko-ukraiskiej wojny domowej, mordom lud-
noci. eskalacji za i siy nie by ju w sianie zapobiec gos przywdcw politycznych,
inteligencji ani nawet duchowiestwa greckokatolickiego. Charyzmatyczny metropolita
A. Szeplycki'. chccy uczyni z cerkwi instytucj, ktra pod wzgldem moralnym czy
intelektualnym mogaby wypeni Ukraicom brak tak przecie potrzebnego i m past-
wa. czowiek widzcy w cerkwi ogromn rol w procesie tworzenia tego pastwa zde-
cydowanie potpia rzezie. Optujc za ukraiskim interesem narodowym zdecydowanie
przeciwstawia si agresji i przemocy. 21 X I I 1942 dobitnym gosem swego listu paster-
skiego ..Nie zabijaj" Szeplycki zdecydowanie przeciwstawi si mordom politycznym.
Wskazujc ich demoralizujc rol, grozi kltw, zial separowania si od tych, ktrzy
mordowali i potpienia ich. List polskie podziemie odebrao z wyjtkowym uznaniem,
cho wiedziano, e metropolita nigdy nie by propolski. Uznanie zyska te nastpny
list. ..Do duchowiestwa i wiernych", /. 10 V I I I 1943, o ktrym prasa polska pisaa:
(ilos metropolity jest tym t'karakterystyczniejszy. te nic ogranicza si? tylko do potpienia
r/w/dw i bezjfcawia, ale wzywa Ukraicw do obrony ycia i mienia ludnoci zagroonej
akrami tenoru.

Szeplycki me aprobowa tez powstania ochotniczej dywizji strzeleckiej SS ..Galizicn"

zoonej z Ukraicw. Postawiony prawdopodobnie przed faktem dokonanym, da zgo-
d na kapelanw wojskowych, by ci. jako osoby duchowne, byli w ostatnich chwilach
przy gincych. Kocielna dyscyplina utrzymywana wrd duchownych spowodowaa,
e wyjtkowe wrcz byy przypadki bogosawienia przez kapanw broni i narzdzi
..na micr"(a tylko jeden jest udokumentowany!). Wydawane przez Szeptyckiego do-
kumenty opowiadaj si przeciw sile i przemocy. (Problemem wydaje si zagadnienie
dlaczego Metropolita nie znalaz odpowiedniego, szerokiego posuchu w krgach spoe-
czestwa ukraiskiego, cho czciowej odpowiedzi mona doszuka si w kwestiach
poruszonych i nawietlonych przeze mnie wczeniej.)
Kto wie. czy to wla<nie nie w p y w owych przesa pyncych z lwowskiej Katedry
w. Jura nie tkwi w istocie meldunku Komendy Okrgowej A K Lublin z powiatu l l r u
bies/w, datowanego na 23 IV 1944 roku: Inspirowane przez okupanta walki narodo-
wociowe na terenie obwodu administracyjnego hrubieszowskiego - przyniosy stronic
polskiej cakowity przegranej... Nie dotknite jeszcze adn wiksz akcj .u) dwie gminy:
Horodo. Moniatycze. a to dziki w gwnej mierze tamtejszym wjtom - Ukraicom,
ktrzy Z naraeniem si wasnym nie dopuszczaj do adnych konfliktw.

M i t trzeci: Dzieje konfliktu to nie koczce si wzajemne ataki, akcje zbrojne, palenic
wsi i brak szans na jakikolwiek kompromis, nie mwic ju o porozumieniu. A win za
taki stan ponosz Ukraicy.

Byo ono habo tnulne. szczeglnie dla Polakw, sztywno stojcych na gruncie nienaru-
szalnoci granic z 1939 toku. Ju jednak jesieni 1939. przeprowadzono w rzdzie polskim
rozmowy dotyczce kwestii ukraiskiej, a 28 IX 1939 Komitet dla Spraw Kraju podj uchwa-
popierajc ide niepodlegej Ukrainy i lederacj z ni. Ale uchway tej nie zaapro-
bowa wdz naczelny i premier W . Sikorski, std wszelkie instrukcje wysyane do kraju
wyranie przypominay, ze wice decyzje nale do wycznej kompetencji Rzdu".
Pierwsze sondaowe rozmowy obu stron, przeprowadzane od sierpnia 1941 do poowy
1943 roku, nie day adnego postpu. Stron polsk cechowa brak politycznego realizmu
w tworzonych koncepcjach, deklaratywno w formuowanych programach p o l i t y k i
narodowociowej - odsuwajca rozwizania na okres powojenny. Dodatkowo rozmowy
byy utrudniane i torpedowane <xl szczebla Okrgu i Obszaru A K . a po Biuro Wschodnie.
Przeomem by rok 1943. spowodowany klsk niemieck pod Stalingradem, zerwa-
niem stosunkw polsko-radzieckich, zaognieniem sytuacji na Woyniu czy niemieck
akcj przeciw Ukrainie. W takim momencie do rozmw i konkretw z nimi zwizanych
doj musiao. Ze strony polskiej stanowi je miaa ..Odezwa do narodu ukraiskiego"
z 30 V I I 1943 roku, wydana przez Krajow Reprezentacj Polityczn, w ktrej uznano
denia Narodu Ukraiskiego do stworzenia Niepodlegej Ukrainy ale rwnoczenie
powstaa koncepcja o zupenie nowym, radykalnym charakterze. Byy to uchwalone przez
cztery polskie partie PPS. SL. SN i SP Tezy o kwestii ukraiskiej...", ktrych zasadniczym
tematem byo radykalne rozwiznie sprawy Ukraicw / a pomoc przymusowej wymia-
ny ludnoci z ziem poudniowo-wschodnich na Polakw z. Rosji. Uzupenieniem tej akcji
miaa by kolonizacja i polonizacja tych obszarw. Jeszcze dalej w koncepcjach szli
ludowcy z Maopolski, ktrzy swemu memoriaowi z 6 IX 1943 roku'' nadali ostry, na-
rodowy ton. nu dugo przed akcj ..Wisa" stwierdzajc, e ludno ukraisk naley
wymieni na polsk, a pozosta w kraju (ze wschodni granic 1939 roku) rozproszy po
centralnych i zachodnich wojewdztwach. Mimo takich ..propozycji" uchwalono w War-
szawie 12 X I I 1943 roku pozytywny Projekt rezolucji Rady Narodowociowej w sprawie
ukraiskiej" i 27 1 1944 wydano dodatkowo Uchwa Rady Narodowociowej w spra-
wie ukraiskiej". Szeroka autonomia, dotacje, swobody, kompromis, ale cigle w granicach
ryskich, byy dla Ukraicw propozycjami zby maymi, zbyt pnymi. To. co zadowo-
lioby Ukraicw pr/.cd wojn, byo w I944 tylko wstpem do waciwych pertraktacji,
ktre miay miejsce tak naprawd wtedy, gdy obie strony poczuy zagroenie ze strony
N K W D i A r m i i Czerwonej, a la 4 1 1944 przekroczya granice Polski z. 1939.
Strona ukraiska I. W. Borowycz. w oficjalnym organie O U N Idea i Czyn" stwier-
dzia. e powstaa sytuacja zmusza do podjcia racjonalnych kontaktw z Polakami,
wrcz, przyjacielskich, wobec istnienia trzeciej siy Moskwy. Widzi jednak obiektyw-
ne przeszkody porozumienia: polskie sfery rzdzce nie uznajce ukraiskiego prawa
do posiadania wasnego pastwa. Kiedy za 10 111 1944 dopracowano si wspngo
dokumentu ..Protokou" i stanowi ska w nim zawartego, czyli uznania samodzielnych
pastw Polski i Ukrainy, koniecznoci wzajemnego poszanowania prawa walki o nieza-
leno obu nannlw i kwestii ostatecznej granicy jako sprawy do rozstrzygnicia przez
rzdy obu pastw, sytuacja ulegnie wrcz pogorszeniu.
Armia Krajowa, wsppracujca lokalnie z Armi Czerwon podczas akcji ..Burza",
stworzya zdecydowanie dla walczcej samotnie z Rosjanami (i porednio stojcej po
stron pastw Osi) Ukraiskiej Powstaczej A r m i i obraz negatywny. Wizja wsplnego
frontu przysza zbyt pno, okupacja radziecka ziem Ukrainy i wschodniej Polski zmu-
sia obie strony do zapacenia kolejnej daniny krwi i nieszcz. Raz jeszcze zasada
divide et impera" zebraa trujce owoce.
Kontakty i wsppraca pomidzy podziemiem polskim a ukraiskim ( A K / W I N -
UPA) trwaa jeszcze w latach 1945-47. O U N na przeomie 1944/45 postulowaa wrcz
za wszelk cen doj do porozumienia z polskim podziemiem... unikn nieporozumie i
wsplnego zwalczaniu si? midzy obydwoma ugrupowaniami (tj. W I N i UPA) oraz na-
wizywania wsppracy, do ktrego doszo na szczeblach lokalnych w dwu orodkach:
Lubaczw, Tomaszw Lubelski i Przemyl. Brzozw. Miay miejsce te dwie spektaku-
larne. wsplnie przeprowadzone akcje - opanowanie Hrubieszowa i atak na .stacj kole-
jow w Werbkowicach. Obie wywoay znaczny sprzeciw rz4du polskiego w Londynie,
ktry nie zgodzi si na dalsze podpisywanie porozumie z UPA. Rwnie Komenrlant
Obszaru P<Uidniowego. a zarazem prezes Gwnego Zarzdu W I N . pk F. Nicpoklczycki
by krytycznie nastawiony do poczynionych kontaktw i porozumie. Cho odmienne
byo zdanie dowdcw niszego stopnia, obowizywaa ich zasada wojskowego posu-
szestwa rozkazom.
O randze nawizanych kontaktw dla podziemia ukraiskiego wiadczya Instrukcja
Krajowego Kierownictwa UPA. dotyczca stosunku do polskiego podziemia z. 1947 roku
...w wypadku gdy miejscowe polskie podziemie odnosi si do nas mniej lub wicej nie-
przychylnie. rwnoczenie nie naley wypowiada wojny, grozi itp. ale wytrwale przedu-
a nasz kampani poityczno-propagandow, aby ten stosunek do nas agodzi ub
zmienia..."
Sia ukraiskiego podziemia w lalach 1945 47 (do akcji Wisa"), oraz malejca licz-
ba ofiar po stionie polskiej a niestety rosnca liczba zabitych Ukraicw, gwnie spo-
rd ludnoci cywilnej wiadczy, e ostatni aki dramatu rozgrywa si znw wedug
wzoru silniejszy - sabszy, t y m bardziej, e podjte przez wczesn Polsk dziaania
militamo-polityczne miay wyrany charakter represyjny a nie prewencyjny.
 A krzywdy jakie wyrzdzilimy tej mniejszoci narodowej - musimy naprawi, przy-
najmniej te. ktre naprawi jeszcze mona.

Nad histori dwu wielkich ssiadujcych ze sob narodw sowiaskich ciy kltwa
i fatum. Polacy i Ukraicy nic stworzyli pozytywnego wzajemnego obrazu, nic potrafili
rozmawia, sucha, ocenia, wywoali najgorsze duchy z przeszoci. Wzajemne dzieje
doprowadziy nieraz do masakry, do niewyobraalnego zla. ktrego nikt nic jest w sta-
nie zmierzy, opisa, oceni - tak jak niewyobraalnie pikna, dzika, nostalgiczna jest
poezja krajobrazu kresw - lokowanych tu. za Sanem, w Bieszczadach ale i na Hucul-
szczynie. Podolu czy Woyniu. Ten cie, zo - to przeklestwo naszej polsko - ukrain.
skiej historii czyli stereotyp, ktry po dzi dzie determinuje nasze losy. czynic z nich
bezdroa wzajemnego porozumienia.
U l a osiemdziesite prawdopodobnie zamkn okres ponad czterdziestoletniej nie-
obecnoci Ukraicw w yciu spoleczno-kulturalno-politycznym Polski. Istniejca dzi
400 tys. mniejszo powoli przeamuje swe dotychczasowe obawy i zamknicie na ofi-
cjalne ycie publiczne. Nie jest to jednak proces krtki ani atwy. Nad stosunkami pol-
sko-ukraiskimi ciy nadal negatywny stereotyp ssiada.
Wzajemne winy i krzy wdy, nie rozliczone publicznie i rzetelnie, do dzi hamuj wzajem-
ne zrozumienie. Postawy nietolerancji, wrogoci, braku akceptacji drugiej - innej strony po-
wodoway czsto podejmowanie przez Ukraicw desperackich aktw. Takim byo w 19X8
roku wyjechanie do Rzymu z okazji 1000-lccia Chrztu Rusi 200 Ukraicw Koszalina
i pozostanie wikszoci z nich na emigracji w Wiedniu. Tumaczono t decyzj brakiem
szans na popraw sytuacji mniejszoci ukraiskiej w Polsce i jej dyskryminowanie.
Ukraicy i e m k o w i e - yjc w Polsce IKI kilkuset lat, do dzi zachowywali si lak.
jakby ich nic byo. W zasadzie sporadycznie traktowani juko ciekawostka etnografie/,
na, na co dzie nie byli dostrzegani. Temat mniejszoci by bowiem w Polsce kwesti
draliw i wstydliw. Pami narodowa zatrzymaa si mechanicznie na granicy lat okupa-
cji i wyzwolenia. Spowodowao to zbiorowe obcienie Ukraicw win za zbrodnie
popenione w okresie wojny przez grupy i formacje nalece do narodu ukraiskiego
i z nim si identyfikujce.
Brak moliwoci wyjanienia spraw draliwych skazywa na ycie z. krzywdzcym
pitnem przelanej polskiej krwi.
Mechaniczne przejcie negatywnych stereotypw starszego pokolenia przez modsze
" wiadczy o braku rzetelnej wiedzy historycznej. Proces porozumienia wymaga wysiku
wielu pokole - z akcentem i nadziej pokadanymi przede wszystkim w pokoleniu naj-
modszym - wspczesnym. Pozbawione bezporedniego dowiadczenia wojny i prze>
z. ni zwizanych powinno by t grup, ktra pierwsza zrozumie potrzeb porozumienia.
Temu pokoleniu dedykuj te mniejszy tekst z tnyl i nadziej, e przynajmniej w ja-
kim stopniu pozwoli myle o Ukraicach inaczej - lepiej. Wzajemne pojednanie zacz-
o si w 1987 roku podczas spotkania Prymasa Polski J. Glempa - bdcego dotychczas
ordynariuszem dla grekokatolikw w naszym kraju, z. Arcybiskupem Wikszym Lwo-
wa. gow Ukraiskiego Kocioa Katolickiego. Kardyna Myrosaw Iwan Lubacziwskij
powiedzia wwczas: Wyiigamy braterski do do braci Polakw na znak pojednania,
przebaczenia i mioci, prymas Jzef C.emp: Jestemy winowajcami wobec Was, bracia
Ukraicy (...) A gdzie s winy, rani trzeba mwi Odpu nam nasze winy, jako i my od-
puszczamy, za i ksidz biskup Jan Martyniak, ordynariusz greckokatolicki diecezji prze-
myskiej dodaje dzi<: ..Trzeba powiedzie to sowo: braterstwo".
Te wielkie zdania zapocztkoway now er zblienia si ot)u spoecznoci. Budowa-
niu pomostu midzy Polakami i Ukraicami suyy rozpoczte w 1987 roku wsplne
spotkania. W Lublinie, na KUL-u odby si pierwszy Tydzie Kultury Ukraiskiej, w Lodzi
zorganizowano sesj naukow L i t w i n i . Biaorusini. Ukraicy. Polacy - przesanki po-
jednania."
Rozpoczte wtedy dziaania na rzecz zrozumienia (cho nie zyskujce masowego
poparcia w obu spoeczestwach) spowodoway, ze wreszcie zaczto ze sob spokojnie
rozmawia. Zmieniono pryzmat wzajemnego spojrzenia z. reminiscencji historycznych,
zych wspomnie i przekazw, na spojrzenie w przyszo. Problem zadouczynienia
Ukraicom za krzywdy moralne i materialne, wyrzdzone im w 1947 roku jest koniecz-
nym czynnikiem, by owo spojrzenie mogo mie miejsce i sens.
Analiza przeprowadzonej w 1985 roku ankiety Opinie Ukraicw w Polsce na te-
mat sytuacji swojej grupy narodowociowej" nie przynosi optymistycznych wnioskw
dotyczcych polityki pastwa wobec mniejszoci. Powysza opinia po czci jest aktual-
na do dzi.
.Pragniemy by w tym lesie, oprcz wiejskich, polskich wierzb i lip Kochanowskiego...
mogy rosn ukraiski jesion i topola, ktrych nie trzeba bdzie importowa, gdy zaj-
dzie potrzeba odbudowania mozaiki polskiej kultury" - a taka chwila chyba nadesza.

Zapomnie, co mi gorzkie serce struo

Znw Dniepr i Wis zwiza, pieni stu
Wyprostowa cieki modym dziejom:
twardo w ziemi wbi zwycisk stop
pod Kuszynem i pod Konotopem
i sztandary rozpostrze...
Niech wiej'
J. Lobodowski Pie o Ukrainie

Przypisy
Z U R L - Zachodnio-UkiaiAska Republika Ludowa, proklamowana y XI I9IX roku. po o<mu mioUcuch svalk
7. Favtweni Polskim rozbia. w nocy * 15/16X1 1919 wadze '/URI. / ). Pcirukzewyczem pucz Rumuni
uday si na emigracj do Wiednia, nic mogc dalej legalni* funkcjonowa.
?
IINDO - Ukraiskie Narodowo Dcmokralyczne Zjednoczenie [v>wstac w 1925. najwiksza i lejinych
> najbardziej wpywowa partu polityczna. Pogadaa ogromne wpywy wrfrd ukraiskich organiacji kultural-
nych. owiatowych.
> OUN - Orgjm*w.-ja Ukraiskich Nacjonalistw uluor^otiu w 1929 na kongresie w Wiedniu Madami OUN
byy; rewolucja narodowa, d r e n i e do utwoitenia niepodlegej i zjcdnocvi>oej Ukrainy W lulym 1940 roku
dokona sic ro/!arr. na OUN B (Bandery) o charakter/e niepodlegociowym. rewolucyjny m (znana le jako
OUN - R ) : OUN M (Mclnyka) 7*cbowuc^ i ugodowy w scouirku do Niemcw m n i e j - frakcje
' Patrz biogramy w K " l h w c k i Pultu y t Ukruiiky. Sprawa ukrairitia w cziiie II wpjny iw calowej na terenie
I I Rzeczypoipuhtej. W i i x ^ j w j 1993.

Andriej Szeplycki 1&65 1944 zwierzchnik Cerkwi Gieckokaiolickicj. wnuk (po kdzieli) Aleksandra I"re-
dry. Pola ojca i matki, rodzony k a l Stanisawa (1667 1956) generaa armii polskiej,
' /uAyj pi/winiui by polityku narwiirwoeiowa Polski na Kir w h W.uhodnn h /* obecnej wojnie. Ciosy Maopolan
 Pawe Boboowicz

Polsko-Ukraiskie Forum Modych

- ssiedzi i przyjaciele

Najnowsze stosunki midzy Polsk i Ukrain s efektem koncepcji polityki zagra-

nicznej jak przyjli polscy decydenci po zmianach ustrojowych, ktrych pocztek na-
stpi! w 1989 roku. Wieloletnie uzalenienie od Zwizku Sowieckiego spowodowao
..odreagowanie", ktre objawio si szukaniem gwnego sojusznika w krajach zachod-
nioeuropejskich. czy USA. Sytuacji tej nic zmieni ani fakt rozpadu ZSRR. ani te brak
entuzjazmu zc .strony Zachodu co do przyjcia Polski do struktur zachodnich.
Wedug decydentw kurs zachodni' jest konieczny by utrzyma nasz suwerenno.
Jednake, czy nic zapominamy o naszych najbliszych ssiadach, z. ktrymi cz nas
naprawd ywotne zwizki? Takim ssiadem niewtpliwie jest Ukraina.
Ogoszenie przez Ukrain suwerennoci w Polsce zostao przyjte yczliwie, jednak
e za deklaracjami nie poszy w lad adne konkretne dziaania. Stosunki midzy na-
szymi krajami okrela si jako dobre, jednake przygldajc si im bliej mona je uzna
za co najmniej niewystarczajce. Tysicletnie dzieje naszego ssiada winny zaowocowa,
w tych nowych okolicznociach, rzeczywist wspprac. Musimy sobie uwiadomi
ile nas czy, ile mamy wsplnych problemw, jak jestemy do siebie podobni.
W grudniu 1994 roku eiupa studentw U M C S miaa moliwo bezporedniego kon-
taktu ze swoimi rwienikami z Uniwersytetu im. Iwana Franki ze Lwowa. Spotkania
te umoliwiy konfrontacj pogldw i utwierdzenie si w j a k najbardziej przychylnych
opiniach o naszym ssiedzie - Ukrainie. Wsplne problemy, a take pogldy stay si
punkiem wyjcia do utworzenia organizacji o charakterze integracyjnym. Proczne kon-
sultacje i prace nad dokumentami programowymi zaowocoway w czerwcu 1995 roku
rejestracj Polsko-Ukraiskicgo Forum Modych z siedzib w Lublinie.
P U F M jest organizacj modzieow. Jego twrcy doszli do wniosku, i laka formu-
a jest w stanie zapewni stowarzyszeniu najwiksz otwarto i dynamizm w dziaaniu
na rzecz pojednania polsko-ukraiskiego. Czonkiem zatem moe by kady, kto zga
ilza si z celami stowarzyszenia, ukoczy szesnacie, a nie przekroczy trzydziestu piciu
lat. Statut P U F M przewiduje moliwo nadania czonkostwa honorowego osobie szcze-
glnie zasuonej dla idei Stowarzyszenia.
G w n y m celem Forum jest inicjowanie i rozwj wsppracy rodowisk, gwnie
modzieowych. Polski i Ukrainy. Rozumiejc negatywn rol stereotypw w stosun-
kuch midzy naszymi krajami stowarzyszenie siara si j c zmieni poprzez upowszech-
nianie wiedzy o kulturze i historii Polski i Ukrainy, o elementach, ktre w naszym dzie-
dzictwie cywilizacyjnym s wsplne.
Zc wzgldu na wielo tematw, ktry mi zajmuje si Forum, jego dziaania tocz si
w trzech sekcjach: historycznej, kulturalnej i politologiczno-spoecznej.
Celem pierwszej z nich jest obiektywne wyjanianie punktw spornych i kontrowersyj-
nych w naszej historii. Jednoczenie jej czonkowie zwracaj uwag na momenty, kiedy na-
sze pastwa i narody wsppracoway zc sob tworzc korzystne prognozy na przyszo.
Prace sekcji kulturalnej maj suy poznawaniu kultur naszych narodw, co wedug
..Deklaracji P U F M " umoliwi wzajemne zrozumienie.
Przemiany w Polsce i na Ukrainie mimo wielu rnic maj ten sam charakter. Nasze
kraje ugruntowuj wieo odzyskan niepodlego, buduj system demokratyczny i sta-
raj si wprowadza zasady gospodarki wolnorynkowej. Znajc wzajemne dowiadcze-
nia atwiej jest nam unika bdw i pomyek, a warunkiem lego jest m.in. przepyw
informacji np.: poprzez konferencje, dyskusje, wymian prasy, itp. Jest to te gwny
przedmiot prac sekcji polityczno-spoecznej.
Stowarzyszenie, mimo i formalnie istnieje zaledwie kilku miesicy, ma na swoim
koncie spory dorobek rzeczywistego dziaania. Wychodzc z zaoenia, i najlepiej wza-
jemnemu poznaniu, przeamywaniu stereotypw su bezporednie spotkania, P U F M
przygotowa i przeprowadzi kilka wyjazdw turystycznych na Ukrain gwnie do
Lwowa i na Huculszczyzn. Wyjazdom tym zawsze towarzysz spotkania z modzie
ukraisk, riHlowiskaini uniwersyteckimi. Dla modych Polakw czy Ukraicw jest
to czsto pierwszy kontakt.
P U F M we wrzeniu 1995 roku zainicjowao wspprac midzy lwowskim Prywatnym
Liceum Greckokatolickim im. Kliruenla Szcplyckicgo a lubelskim Prywatnym Liceum
Katolickim im. ks. Kazimierza Gostyskiego. W padzierniku miaa miejsce wizyta we
Lwowie lubelskich licealistw, ktrzy mogli zapozna si z prac, tokiem zaj w szkole
ukraiskiej. Wielu absolwentw tej szkoy podejmuje studia na K U I ^ u w Lublinie, lu-
belskim seminarium duchownym czy te na lwowskim oddziale KUL-u. W zwizku z tym
taktem wicie osb uczy si jzyka polskiego. Rozumiejc problemy ukraiskiego liceum,
ktre nie posiada wystarczajcej iloci podrcznikw polskich, zwaszcza o tematyce
teologicznej, lubcKka szkoa zamierza sukcesywnie zakupywa potrzebne pozycje.
W najbliszym czasie licealici planuj organizacj sesji z okazji 400-lecia Unii Brze-
skiej. a w czasie ferii zimowych strona polska przygotowuje wsplne zimowisko.
T wspprac zainteresowane s lwowskie media, ktre deklaruj ch pomocy, a na
bieco informuj o p o j t y c h inicjatywach.
W padzierniku 1995 roku P U F M , wsplnie z UMCS zorganizowao konferencj ni.
Stosunki polsko-ukraiskie oczami m<xlych'\ Referentami ze strony polskiej byli stu-
denci Wydziau Politologii UMCS, a zc .strony ukraiskiej studenci Wydziau Stosun-
kw Midzynarodowych Uniwersytetu im. Iwana Franki we Lwowie. W obradach, ktre
toczyy si w Zarzeczu (woj. przemyskie), honorowo wzili udzia Radca Ambasady
Ukrainy w RP Teodozjusz Starak, Konsul Generalny RP we Lwowie Tomasz Leoniuk,
przedstawiciele samorzdu terytorialnego Zarzecza i Jarosawia, przedstawiciele U M C S
z Lublina i U I F ze Lwowa.
 Konferencja zakoczya si przyjciem wsplnego owiadczenia, w ktrym uczestnicy
krytykuj politykw Polski i Ukrainy za kokieteri wobec Kuropy Zachodniej i strach
przed Rosj", jednoczenie wskazujc konieczno ..poszukiwania trzeciej drogi". We-
dug owiadczenia ..istotn rol w tym procesie moe i musi odegra modzie".
Konferencja ma charakter cykliczny, podobnie jak i inne imprezy stowarzyszenia:
wieczory kultury ukraiskiej - organizowane w Lublinie, czy te. spotkania powicone
historii i biecym problemom Ukrainy.
W pierwszej polowie roku 1996 P U F M planuje zorganizowanie:
- konferencji, wraz. z Muzeum Krajoznawczym i Uniwersytetem im. esi Ukrainki
w Lucku, nt. Ruch konserwatywny w Europie rodkowo-Wschodniej"
- wakacyjnej wymiany modzieowej
- pleneru malarskiego na Huculszczynic
serii imprez w Lublinie i woj. chemskim, o charakterze muzycznym z udziaem
wykonawcw ukraiskich.
Bd take kontynuowane imprezy o charakterze cyklicznym.
Przy realizacji planw pomoc su lubelscy parlamentarzyci: Ryszard Fasz.yski
(UP) i Dariusz Wjcik (KPN). Warto pwlkreli. e take Ambasada Ukrainy w Polsce
wykazuje due zrozumienie i zainteresowanie pracami Forum.
Czonkowie P U F M maj nadziej, iz ich praca w najbliszej przyszoci przyniesie
wymierne efekty w stosunkach polsko-ukraiskich. Przecie to oni dzi ludzie modzi
- w niedugim czasie bd realnie wpywa na decyzje polityczne lub sami je podejmo-
wa - niewtpliwie Ukraina bdzie dla nich krajem o w y j t k o w y m znaczeniu.
 Czesi

Leszek Engelking

Midzy wiar a zwtpieniem,

sw kilka o poezji Petra MikeSa

PETR MIKF.S (ur. 19 V I I I 1948 w Zimie) - poeta czeski. Studiowa anglistyk na

uniwersytccic FrantiSka Palackiego w Oomucu, ale studiw nic dane mu byo ukoczy.
W Oomucu mieszka do dzi. Ima si rnych zaj: by strem nocnym, bibliotekarzem,
uczy jzyka angielskiego, przez wiele lat przekada! specjalistyczne teksty z dziedziny
chemii na potrzeby otomunieckiego uniwersytetu. Obecnie jest redaktorem Votobii'\
najwikszego wydawnictwa na Morawach. W ostatnich lalach kilkakrotnie wyjeda jako
stypendysta do USA. W 1990 wzi udzia w International Writing Program na Iowa
Universily. (Xl 1982 r. jest staym wsppracownikiem amerykaskiego pisma ,J?aideuma".
powiconego yciu i twrczoci F.zry Pounda. ktrego utwory przekada, redagowa
i analizowa w pracach krytycznych. Do grona staych wsppracownikw zalicza MikeSa
rwnie sowackie pismo ..Fragment". Poeu tumaczy te innych poza Poundem pisarzy
angielskiego obszaru jzykowego. Prerafaelitw, T. S. Eliota. Allena Gmsbcrga. Jacka
Kcrouaca. imagistw. Robena DuiKana. by wymieni tylko niektrych, ma lakzc na swym
koncie przekady z francuskiego i rosyjskiego oraz, niestety nieliczne, tumaczenia z. pol-
skiego. Obecnie pracuje nad monografi Pounda oraz antologi poezji Nowej Anglii.
Chorobliwe osobliwoci ycia kulturalnego w Czechosowacji po interwencji armii
pastw Ukadu Warszawskiego w 1968 r. sprawiy, ze Mikeowi dugo nie dane b y o
publikowa oficjalnie. Wydawa za to swoje utwory w samizdacie. W 1971 r. zaczo
w Oomucu wychodzi co w rodzaju samizdatowej serii wydawniczej o nazwie Tc-
xty pfiel (Teksty przyjaci). Redagowali j Jaroslav Rrik FriC. Eduard Zacha. Rolislav
ValuSek i wanie Mikc. Poeta debiutowa wydanym" w formie oprawionego maszy-
nopisu tomikiem Ostoven( (1973, Olnienie). Rwnie kolejne jego ksiki poetyckie
ukazyway si w tej formie, a byy nimi: Ktechl net roso na pod zim (1974. Hardziej
kruche ni rosa jesienna), Dri' svStl<i (1977. Miazga wiata). Bdsne v p re (1978. Po-
ematy proz), Prh bocsti (1979, Prrig blu). Tplych (19X0. Tryptyk). A'atalet (1980),
Stfibrny ptak v Hute skrini (1981. Srebrny ptak iv tej szafie). Stcjny svft (1982. Ten
sam wiat). Dopiero po przemianach listopadowych 1989 r. moliwe stao si oficjalne
wydanie ksiki niechtnego komunistycznemu reymowi twrcy, w 1990 ukaza si
drukiem tom Pamfr rany {Pami rany). Drugi niesamizdatowy tom poezji MikeSa to
wybr wierszy Dum je tam (1993, Dum jest tam).
 Nic dziwnego, e przed aksamitn rewolucj" MikcS b y l zapewne lepiej znany za
granic ni w swojej ojczynie. W jednym z pism szwajcarskich ukazay si przekady
jego wierszy na jzyk niemiecki. Przede wszystkim jednak utwory MikcSa tumaczone
byy na polski. Drukowaa je Literatura na wiecie". W drodze" (w zeszym roku za
lubelskie Kresy"), zaznajamiao z nimi suchaczy Polskie Radio (program Poetyckie
Prezentacje"). Wreszcie w roku 1991 krakowskie wydawnictwo Miniatura" opubliko-
wao polski wybr poezji MikeSa w przekadzie i opracowaniu piszcego te sowa.
Ksika nosia tytu Dom jest tam. a wic taki sam. jak wydany ponad dwa lala pniej
wybr czeski. Przed nim ukaza si jeszcze w Stanach Zjednoczonych tomik wierszy
wybranych poety w tumaczeniu na angielski: In the Tracki of the Dead (1993. ladami
umarych). W USA jego utwory ukazay si te w kilku czasopismach, a w 1994 wyda-
no tani dwujzyczn edycj dwunastu jego krtkich lirykw. The Memory of the ttbund
{Pami rany).
Wiersze M i k e i a to zapis wzrusze, przemyle, wtpliwoci, lkw i poszukiwa
wspczesnego czowieka, ktremu obcy jest ciasny materializm i ktry otwiera si na
metafizyczny wymiar ludzkiej egzystencji, chonc go wszystkimi porami duszy. Poeta
ju j a k o dorosy czowiek przeszed na katolicyzm (z protestantyzmu). Konwersja ta
jest jednym z kluczowych momentw jego biografii. Wczesnym wierszom Mikea pa-
tronowa arcykatolicki brneski poeta. Jiff Kubna. jeden z najwikszych outsiderw
literatury czeskiej. A jednak utworw olomunicckiego twrcy nie sposb jednoznacznie
przypisa do jake wietnego katolickiego nurtu poezji morawskiej, nie da si ich w ten
sposb zaszufladkowa. J b raczej poezja spirytualna, metafizyczna niz stricte religijna czy
tym bardziej katolicka. Raz po raz pojawiaj si w niej nuty zwtpienia, trwogi i rozpa-
czy. Owszem, ssiaduj;! one z momentami niemal mistycznej pewnoci i dziecicej wia-
ry i ufnoci. Niemniej jednak dopiero wiadomo napicia midzy wiar i zwtpieniem
pozwala pokusi si o peniejsz charaktery styk poetyckiego dziel Mike*a.
 Spotkanie z Petrem Mikeem,
poet czeskim,
prowadzone przez Leszka Engelkinga,
czyli monologi dublowane
W i t o l d D b r o w s k i . Teatr N N : Przypa-
d a m i r a d o o t w a r c i a k o l e j n e g o spot-
kania z c y k l u S p o t k a n i a Kultur".
Teraz jest za szczeglnie radosny mo-
ment. poniewa m a m rado przed-
stawienia Pastwu jednoczenie d w c h
p o s t a c i - c z e s k i e g o p o e t y o r a z pol-
skiego tumacza, ktrego przedstawia
nie trzeba.
Tak, az trudno s k a d n i e si w y p o w i e -
dzie; w z w i z k u z tym, e p a n Engel-
king jest z n a m i , p o p r o s z G o o wpro-
w a d z e n i e nas w a t m o s f e r O o m u c a .
L e s z e k E n g e l k n g : Dzikuj bardzo,
ae to b a r d z o serdecznie. My - to zna-
c z y Piotr i ja - p o m y l e l i m y o t y m
s p o t k a n i u , w y o b r a a j c je s o b i e n i e c o
inaczej. Nie tylko jako o wieczorze
a u t o r s k i m p a n a Piotra, ale take jako
o p r z e d s t a w i e n i u O o m u c a j a k o cen-
t r u m k u l t u r o w e g o , i to w c a l e nie ba-
h e g o . C h c i e l i b y m y si p o c h w a l i tak-
e czeskim edytorstwem, poniewa
p a n Piotr p r a c u j e w j e d n y m z w y d a w -
nictw. J e s t t o w y d a w n i c t w o ,.Vitobia".
p r z y n i o s e m katalogi - o, w a n i e .
Zaczn zatem od wydawnictwa. Oczy-
w i c i e jest w y d a w n i c t w e m p r y w a t n y m ,
p o w s t a y m waciwie z niczego, a teraz
jest jednym z najwikszych w Czechach.
J U Z m o g prosi o u w a g ? D o b r z e .
Zaczynam, uwaga!
Petr Mike urodzi si w r o k u 1948 w
Zlinie, m i e c i e , ktre w k r t c e p o J e g o
urodzeniu zmienio nazw n a Gottvaldov
(ocJ K l e m e n t a G o t t w a l d a . p i e r w s z e g o
s e k r e t a r z a partii k o m u n i s t y c z n e j , zna-
nego z w y b r y k w seksualnych), a ostat-
nio p o w r c i o d o starej n a z w y i, miej-
m y nadziej, przy niej ju pozostanie n a
z a w s z e , b o t o jest b a r d z o p i k n a n a -
z w a , a ja t r o c h c z e s k i z n a m . D o b r z e .
Petr j e d n a k r y c h o p r z e n i s si d o
O o m u c a , i to m i a s t o jest J e g o m i a -
s t e m . Tu r o z p o c z studia. S t u d i o w a
filologi a n g i e l s k , i, j a k o d r u g i kieru-
n e k , c o byo w t e d y c z s t e , filologi ro-
syjsk, r u s y c y s t y k . P o z o s t a j e d n a k
d o koca w i e r n y literaturze a n g i o a m e -
r y k a s k i e j . zreszt jest m o i m koleg
w t u m a c z e n i u , Petr M i k e to b a r d z o
wybitny t u m a c z , p r z e d e w s z y s t k i m -
poezji.
W r m y j e d n a k d o s t u d i w . Nie d a n e
Mu byo ich d o k o c z y , b o w i e m n a s -
tpia i n w a z j a w o j s k U k a d u W a r s z a w -
skiego. Po interwencji, po roku 1968,
ima si Petr nade rozmaitych zaj -
pocztkowo, jak bardzo wielu poetw
b d c y c h w p o d o b n e j sytuacji by
strem nocnym, i, jak mi wielokrotnie
opowiada, ta praca bardzo Mu odpo-
wiadaa, bowiem pozostawao dla bar-
dzo wiele czasu, ktry mg spoytko-
wa czytajc, piszc i tumaczc. Co
zreszt innego robi poeci?
Pniej ponownie zwiza si ze swo
im d a w n y m uniwersytetem, jako tu
m a c z , ale - dosy specyficzny. Tu
maczyl bowiem z angielskiego teksty
chemiczne dla wydziau przyrodnicze
go. Pracowa take w charakterze tu
macza dorywczo, prowadzi bardzo bo
gate ycie, intelektualnie.
Dopiero po aksamitnej rewolucji" mg
zaj si prac odpowiedni dla siebie
swojej pozycji intelektualnej. Jednak, jak
mi mwi, zabiera Mu to znacznie wi
c e j czasu. I std mniej pisze ostatnio
bdc pilnym redaktorem wydawnictwa
Zbyt mody, by zaistnie na Parnasie
przed rokiem 1968, a zbyt niechtny
stosunkom po interwencji - by sabo
znany jako poeta a d o niedawna,
publikowa bowiem w samizdacte, b-
d c y m nawet nie d r u g i m , a trzecim
obiegiem.
Byy to bowiem ksiki wydawane nad-
zwyczaj starannie, w twardej oprawie,
na kosztownym papierze, i na skutek
tego - w bardzo maym nakadzie. Pow-
staway cale serie samizdackie, takie
jak Teksty przyjaci", gdzie zaistnieli
wanie Petr Mike i jego przyjaciele,
znani dzisiaj - Vratyslav Baluska. Ja-
roslav Erie Fritsch. Eduard Zach.
W y d a w a n o cale dziea zebrane star-
szych twrcw, p r o m o w a n o modych.
J e d n a k przebijali si tylko najlepsi.
Starsi, tacy jak J a k o b Demla, m o i m
zdaniem jeden z najciekawszych poe-
tw XX wieku oraz J a n Zachamicek, tak
zwany .poeta katolicki" znany i u nas.
byli ulubionymi poetami Petra Myikea.
Poezja Piotra jest skomplikowana, w
zasadzie nieprzekadalna. Ukuem so-
bie tak formu na niego: to barok w
wydaniu ksidza Baki, przefiltrowany
przez wiadomo wspczesnoci, mo-
dernizmu. takich poetw jak Pound,
Eliot, a take pniejszych. Ekspery-
menty z literatur jako tak. Jest to
ultramontaski katolicyzm, poniewa
by on konwertyt, przeszed z prote-
stantyzmu, w ktrym si narodzi, na
katolicyzm, w dojrzaym juz wieku. Jest
to poezja inspiracji duchowej, zwtpie-
nia. przeraenia i strachu.
Oomuniec. Bardzo pikne i stare mia-
sto. Uniwersytet tamtejszy modszy jest
tylko od Uniwersytetu Karola w Pradze.
Jest to dzisiaj miasto mniejsze o d Lub-
lina, stutysiczne, ograniczone murami,
poniewa byo w czasach austro-w-
gierskich twierdz, zatem jest ogrom-
ni wypitrzone, cienione: za murami
rozcigaj si malownicze przedmiecia
- na j e d n y m z e wzgrz przedmie
mieszka Petr Mike.
Jeli chodzi o obszar - miasto jest bar-
dzo ograniczono wanie tymi murami,
i bardzo zielone. Tworzy to niepowta-
rzaln atmosfer.
Ju od dawna, jeszcze przed wojn,
poowa ludnoci (ta mniejsza) bya nie-
mieckojzyczna. std wikszo pub-
likacji bya dwujzyczna. Miasto nie-
miecko-zydowsko-czeskie.
Po wojnie sytuacja si pogorszya w
tym wymiarze. Zamknito wiele cza-
sopism. a pisma samizdackie pojawi-
y si dopiero po interwencji w 1968
roku. Wytworzyy si zatem specyficzne
wydawnictwa p&oficjalne. o bardzo ms-
kim nakadzie. Cenzura waciwie nie
wtrcaa si do takich publikacji. Przyk-
adem chociaby moe by .Archa Pi".
W y d a w a n o to za p a s t w o w e pieni-
dze. Tak byo przed przeomem, a dzi-
siaj ukazuje si tam czasopismo Scrip-
tum", o bardzo dobrej marce w caej
Republice Czeskiej. Ostatnio nawet pi-
sano o n i m w Literalnych Novinach' ? ;
czytane jest przez elit Kulturaln Czech.
Co c i e k a w e , jest to pismo, ktre na
og wydaje numery tematyczne. Czy
Pastwo maj co z tym wsplnego?
(miech redaktorw Scriptores Scho-
larum).
Wydali ju numery powicone kultu-
rze ydowskiej, kulturze sowackiej, z
tekstami w tym jzyku, bo wszyscy
Czesi znaj sowacki. By take numer
polski, i jeszcze na p e w n o bdzie.
Petr Mke: Co do wydawnictwa, to
powstao cno przed czterema laty i jest
oczywicie prywatne. Powstao dziki
poczeniu si starych przyjaci z sa-
mizdatu i ludzi modszych, i przez te
par lat byo jak rakieta. Przecie starto-
walimy z niczego, a teraz konkuruje-
my z najwybitniejszymi wydawnictwami;
stao si to dziki wspaniaemu zespo-
owi redakcyjnemu, oraz dziki wyma-
n e w r o w a n i u w y d a w n i c t w zastanych.
O n e bowiem dziki swojej rutynie po
prostu nudne.
Specjalizujemy si w literaturze anglo-
amerykaskiej. przede wszystkim wy-
dajemy autorw New Generation, np.
Herriotta (ju 4 ksiki), Henry Millera.
Ezra Pounda. ktrego zreszt przek-
adam i wsppracuj z kwartalnikiem
poundowskim.
My m a m y e d y c j e esejw i filozofii, co
jest rzadkie w Czechach. Mamy take
seri biograficzn. I literatur znacz-
nie bardziei przyziemn - publikacje z
takich dziedzin jak zdrowie. New A g e ,
podrczniki.
Liczba tytuw siga 120 w cigu ro-
ku. M a m y bowiem wasn pracowni
komputerow, drukarni, mtroligatorni
i z czystym sumieniem m o g powie-
dzie. e jestemy naprawd niezale-
nym wydawnictwem, w odrnieniu od
wikszoci wydawnictw. Tak w skrcie...
Leszek Engelking: Ja d o p o w i e m . . .
Mgbym tu jeszcze doda, e wydaw-
nictwo to p o w s t a o dziki ofiarnoci
swoich redaktorw, midzy nimi Pete-
ra, ktrzy wasnymi hipotekami gwa-
rantowali pozyczki z bankw o o m u -
nieckich. Prosz o pytania...
...A z a t e m przejdmy d o poezji Mi-
kea, ktry w pewnym okresie by bar-
dziej znany za granic, ni u siebie w
domu. By przecie przekadany na nie-
miecki, ale przede wszystkim na pol-
ski. Przekadaa jego poezje Literatura
na wiecie". , W drodze", przekazywa-
o Polskie Radio, pniej, kiedy wyszed
z podziemia, take publikoway go
Kresy". Par lat temu wyszed w wy-
dawnictwie .Miniatura" w moim prze-
kadzie tomik D o m jest t a m " (1991).
Ten sam tytu w wyborze czeskim wy-
szed dopiero po kilku latach,
(wiersze)
(po wierszach)
Petr Mike: Dzikuj bardzo za przy-
jcie.
(huczne oklaski) (okrzyki)
Leszek Engelking: Teraz, jeli moz
na, to m o e maj Pastwo pytania.,
ewentualnie do mnie. to prosz, m i a b
Gos z sali: J a bym chcia pogratulo
wa poecie takiego tumacza, w s p a
niaego, tym bardziej, e sam przeka
dam, i jako tak specjalnie z w r a c a m
uwag na prac tumacza. Bezb-
dnie! Poetycko...
Petr Mike: To tumacz, ktry tuma-
czy Ezr Pounda. i takich pisarzy jak
Nabokov. i dla niego moje wiersze bar-
dzo proste s. jak, jak to si mwi?
niczym zabawka...
Leszek Engelking: Nie, tak by nie
moe! Kada praca tumacza jest w swej
pracy tak samo trudna co najmniej.
Petr Mike: To z a w s z e jest trudna
robota, bo przekad w rzeczywistoci
jest niemoliwy...
Leszek Engelking: Tak!
Petr Mike:... osadzenie, sowo. sens...
Leszek Engelking: Niemoliwa mo-
liwo.
Petr Mike: Ale moliwa.
Leszek Engelking: Powiedziabym,
e to jest moliwa niemoliwo. Petr Mike: To bardzo mj wiersz, dla
Petr Mike: Jest to prawd, e dobry
tumacz nie robi przekadw,
(miech na sali)
Leszek Engelking: Mymy si w og-
le z Piotrem poznali jako tumacze, bo
tumaczylimy o w e g o Ezr Pounda
obaj...
Petr Mike: Kiedy pierwszy raz spot-
kalimy si w Oomucu, to ja nie zna-
em polskiego, ani Leszek czeskiego
i mwilimy po angielsku.
Leszek Engelking: Angielski by bar-
dziej czynny, to tamte byy bierne.
Petr Mike: Moe pisa po angielsku?
Czasami?
Leszek Engelking: To niemoliwe, by
nagle powiedzie sobie zaczn pisa
w obcym jzyku".
Petr Mike: Niektrzy tak jednak ro-
bili. Nabokov na przykad. Ja tam bd
pisa po angielsku, bo to jest jzyk wia-
towy...
Leszek Engelking: Tu jest zreszt je-
d e n wiersz po angielsku...
mojej Mamy. ktra bya bardzo chora.
Dzikuj bardzo za mie przyjcie tutaj,
(oklaski)
Opracowa: ukasz Garbal

JKDINA YTA
Je v jx>l prosty kh'A
a vlastn to stfed svta.
Tam s moditbou svou pftchizfm
a s ptaky / p f v d m Bohu bli,
odmnou mi jedini v6ca.
v usmvu kvtu j i nachazim:
Jen lasky ireba. vice nic...
v srdci /.ni zvon 2e zvonic
jinho svta
* * *
To zrcadlo
na rozcestf tyf cest
je u? davno slep.
Jen nkdy
se v nm objevf
odlesky reky,
prudk4 vuu stromO
hlasity Casu smfch.
Petr Mike
przeoy!
Leszek Engelking
JEDNO Z D A N I E
Stoi gdzie w polu prosty krzy
i to jest rodek wiata.
Z modlitw tam przychixl/, gdy
z plakami piewa chc o. Panie!" -
w umiechu kwiatw jest odpata,
znajduj w n i m to jedno zdanie:
Tylko mioci trzeba, wiesz.?...
W sercu brzmi dzwon z kocielnych wicz
innego wiata.
To lustro
na rozdrou czterech drg
ixl dawna jest ju. <lepc.
Tylko niekiedy
zjawiaj si w nim
refleksy rzeki,
mocny zapach drzew,
czasu gony
miech.
DOMIJ DO DOMU

Zvedd se hvfizda Gwiazda wschodzi

v kofcncch stromu. w korzeniach brzz, i klonw.
jcdin pfiini ma: jednego tylko pragnie:
Dom. do Domu.

D< krajiny dtstvf. Do krainy dziecistwa.

tnCi stajenych gdzie skryte muzyki tony.
a v6cf zrannych do przedmiotw zranionych
pouhym dotckcm slova. lekkim dotkniciem sw.
jeZ ncuzralo v kvt. ktre wiata znw
vc snnf j e / znova w marzeniu stworzy nie umiay.
nestvofilo svt.
A gwiazda wschodzi
Ach. w korzeniach brzz i klonw
hvzda se zveda jednego tylko pragnie:
v kofenech strom. do Domu.
jcdine ma:
Domd. Do Domu. do krainy.
gdzie topi si metal
Domu do krajiny. na serce dzwonu.
kde lijc se kov
pro srdcc z von u.
 Niemcy
Kamila Chwesiuk
Munster
(1.07. - 9.07.1995)
Es waren die letzten Junistunden odcr
vielleicht schon die crsten M i n u t c n im Juli
1995, ais einige - m i l der polnischen Mar-
k J e l c z " verschenc - Reisebuse die ma-
lerische Yorstadt von MUnster erreichicn.
Die Reiscndcn, rcchl mude nach der lan-
gen Fahrt. erblickien ihr Ziel mit eigenen
Augen. Trotz der spiiten StuiKlc pulsierte die
Stadt mil dem l.ebcn und die hiesigcn Ca-
Is waren gut besucht. Offensichtlich hat-
ten die Bewohner keii>e I41M. diese schine
Juni (<Kler .luli ) Nacht durdizuschafcn.
Ebcn so begann der Aufentiialt mancher
Redakteure der Vieneljahresschrift ..Scrip-
tores scholarum" in Miinsterland. Sie ge-
horten / u r Delegalion aus Lublin und sind
fur den Anfang und - der deutsch-polni-
schen Woche" wegen gekommen. Die letz-
te sollte dazu dienen, sich einander - s o w i e
die KulturgUter der beiden Partnerstadte
kennenzulernen.
Uber den ideologischen" Untergrund
dieses Tretens mik-hte ich mich mcht ver-
brciien. l i n folgenden werde ich nur dar-
legen, wie es ungefahr aussah.
SAMSTAG
Im Gebaudc der Johanniterschule. das
zur Zeit eher entvtilkert ist. fmden wir Untcr-
kunft und Verpflegung. Seinen Wohnsitz
m m m l hier, neben tlen - in der Nacht an-
Ignacy Chwesiuk
W ostatnich godzinach czerwca, a moe
ju w pierwszych minutach lipca 1995 ro-
ku. kilka autokarw marki .Jelcz" dotaro do
malowniczych przedmie Munster.
Zmczeni podrni na wasne oczy zo-
baczyli w reszcie cel wielogodzinnej jazdy.
M i m o pnej pory miasto ttnio yciem,
a jego mieszkacy tumnie oblegajcy tu-
tejsze kawiarnie najwyraniej nie mieli ocho
ty przespa piknej, czerwcowej (czy te
lipcowej) nocy.
W ten wanie sposb k i l k u redaktorw
..Scriptores scholarum". wchodzcych w
skad delegacji reprezentujcej miasto Lublin,
rozpoczo swoj wizyt w Miinstcrlandzie.
A powodem lej wizyty by rozpoczynajcy
si akurat ..tydzie polsko-niemiccki", po-
wicony wzajemnemu poznaniu i prezenta-
c j i dorobku kulturalnego obu partnerskich
miast.
Zeby nie zanudza nikogo podoem ide-
o w y m " tego spotkania, przedstawi po pro-
stu jego przebieg. A wygldao ono mniej
wicej lak:
SOBOTA
/akwatcn>wani jestesmy w Szkole Pierw-
szej Pomocy. Budynek jest w y l u d n i o n y
i oprcz przybyych w nocy Polakw za-
mieszkuje go tylko grupa modych Niem-
gekommcncn Polen, cinc Gnippc von jun-
gen Deutschen. dic Zivilldienst ableisren.
Hcute wird dic ..dcutsch-polnische Wo-
chc" ofli/icll crtifTnei werden. Deslialb stchcn
wir ziemlich Iriih au'. A u f dcm Rathaus-
platz beginni ..Beziehungcnmarkt" und wir
woltcn naliirlich hin.
A u f der Btihnc singl und tanzt schon
das \blkstanzen&amble der Politechnischen
Schule Lublin. Es hcrrscht cinc Teierliche
Stimmung. Au' /ahlrcichen Stnden werden
Erzcugnisse des pulnischen Kunsthand-
werks ausgelegt. Yferschicdcne Geselscha-
fien. SiiHungen und Institutionen bicicn
ihrc Waren an.
Auf einem der Stiinde breiten wir unsere
..Scriptores scholarum" aus. IX-r Preis isi
wohl nichi / u hoch: - 3 L)M. Dic Zeitschrifl
crwcckl aber kaum Interesse. Die Deui-
schen kaufen lieber et was von der Yblks-
kunst oder sehen sich dic unbckanntcn Tan/e
an. Es sollte nichi wundem. Wir packen
unseren Kram zusammen. Mir gcschaftlichen
M i ller folg entschiuligt uns bald las - mit
dunklem Bicr uppig nachgespiilte Mit-
tagessen.
Einige von uns irclcn mit den deut-
seben Familien in Beziehung, die Polcn zu
Gast nehmen mchten. Gut, da eben solclie
zwischenmcnschliche Kontakte Zweck dic-
ses Treffens bilden.
Den Nachinittag vcrbrincn wir mil
Nichtsiun und den Abend mit Gespriichcn.
Wir gehen sp&i schlafcn...
SONNTAG
...und stehen doeh /iemlich fruh auf. uin
an der Prozession und Messe auf dem Dom-
platz teibunehmen. Nach dem Mittagessen:
der Ausflue nach Siiilen des MUnstcrlandcs
mit seinen Wasserschlossem. Wir besuchen
ein paar wirklich interessante Sehenswtir-
digkeiten. Spat am Nachmittag kommen
cw. odbywajcych tu (swoj) zastpcz
sub wojskow.
Dzisiaj oficjalne otwarcie ..Tygodnia...",
wstajemy wic do wczenie, aby zdy
na ro/poczynajcy si na dziedzicu ratu-
sza ..Targ kontaktw".
Tu zastajemy taczcy i piewajcy na
scenie Zespl Taca Ludowego Politech-
niki Lubelskiej. Panuje atmosfera festynu.
Cay plac wypeniaj stoiska, na ktrych
prezentowane s wyroby polskiego rze-
miosa artystycznego. Rne towarzystwa,
fundacje, instytucje pokazuj to, co maj do
zaoferowania.
W jednym z takich kramw rozkadamy
si take my, zc swoim ..Scriptores schola-
rum". Cena 3 D M ; - a wic chyba nic/byt
wygrowana. Wikszego, a waciwie ja-
kiegokolwiek zainteresowania pismem nie
wida. Niemcy wol kupi co zc sztuki
ludowej i popatrze na nieznane im tace.
To chyba normalne. Zwijamy kram. Nie-
powodzenia handlowe rekompensuje nam
wkrtce obiad, suto zakrapiany ciemnym
piwem.
Kilkoro z nas nawizuje kontakt /.
miejscowymi rodzinami zainteresowany-
mi przyjciem Polakw w swoich domach.
To dobrze, bo celem tej wizyty jest nawi-
/anie takich wanie, zwykych midzy-
ludzkich kontaktw. Popoudnie upywa na
odpoczynku, wieczr na rozmowach. Spa
idziemy pno...
NIEDZIELA
...wstajemy jednak wczenie, poniewa
dzisiejszy dzie rozpocz ma wielka pro-
cesja dla mwicych po polsku katolikw
oraz msza w. na placu katedralnym. Po
obiedzie - wycieczka do piknych zam-
kw nad wod na poudnie Munsterlan-
du. Zwiedzamy kilka naprawd ciekawych
wir zunick. Im eigenen Kreis sprechcn wir
abends ubcr unscrc Eindrucke. unterhalten
uns...
M O N TA ( i
Seit heute nehinen wir an den sogenann
ten Werkstiitten der \ferstiindigung" leil.
Das Gesprachsthema isl ein Projekt fiir die
Schulen und Jugendlichen, welches das
Buro fUr die Koordinierung der Internalio-
nalen Be/iehungen organisiert.
Im Paulinum Cynmasium besprcchcn
wir mehr oder weniger interessante Pro-
bleme. Zu miltag essen wir in der Mensa,
die sich i m groGen und mit Glas bcdcckien
Ciebaude (drauf siehi ..LBS") - befindet.
Ubrige Zeit nut/en wir fiir die Stadtbe-
sichiigung aus. Jeder kann sich dalci nach
eigcuen WUnschen richtcn.
Zur Wahl stelu u.a. die - heute geoITnc-
te - Austellung der Malerei von Krystyna
Rud/ka-Piz.ychoda aus Lublin und - der
Fotografie: Polonischc Landschaften".
A n den HaupstraBen dauen alljahiliches
Volksfest bis /.u spttter Nacht.
Hs isi endlich an der Zeit, / u schlafen.
DLENSTAG
Im Programm fur heute lesen wir: ..Stadt-
besichtigung mit dcm Ftihrer; Treffpunkt
- Rathaushaupteingang."
Wir verschwcnden naturlich keinc Zeit.
also tlnden uns zur bestiminten Zeit beim
Raihaus ein. Unser Ziel sind dic altcn Kir-
chen in Munster. Besonderes Iiueresse
erweckt das Umcnichmen dtvh nicht: amvc-
send sind ein paar Leuie aus unscrer Re-
dakiion. ein Fiihrer und Dolmeischer, wie
auch eine altere Dame aus Lublin.
i godnych zobaczenia zabytkw. Pnym
popoudniem wracamy do miejsc zamie-
szkania. Wieczr spdzony w swoim gro-
nie. dzielimy si wraeniami, rozmawia-
my...
PONIEDZIAEK
Od dzi zaczynamy spotkania na tzw.
..Wars/latach porozumienia". Tym razem
tematem rozmw jest polsko-niemiecki
projekt dla szkl i modziey organizowany
przez Biuro Koordynacji Stosunkw Mi-
dzynarodowych.
W Paulinum Gymnasium dyskutujemy
na rne, bardziej i mniej ciekawe tematy.
Zmieniamy miejsce stoowania - obiad je-
my w stowce wielkiego, oszklonego ban-
ku opauzonego skrtem LBS.
Reszt dnia spdzamy na samodzielnym
zwiedzaniu miasta. Kady moe zobaczy
to. co mu si podoba. Kto chce. moe te
obejrze otwan dzi wystaw fotografii,
zatytuowan Polskie krajobrazy ' oraz
obrazy lubelskiej malarki Krystyny Rudz-
kiej- Pr/.ychody.
Na gwnych ulicach trwa doroczny fe-
styn - zabawa do pnej nocy.
Wreszcie czas na sen...
WTOREK
W programie na dzi czytamy: Zwie-
(kanie miasta z przew odnikiem, miejsce spot-
kania - gwne wejcie do ratusza
Nie tracimy wic czasu i o oznaczonej
porze stawiamy si na miejscu. Naszym
celem S4 stare kocioy Munster. Wyciecz-
ka la nie wzbudza zbyt wielkiego zainte-
resowania - oprcz, kilku osb z naszej
redakcji, bierze w niej udzia jedynie prze-
wodnik. tumacz 1 pewna emerytka" (na-
zwijmy j tak umownie) z Lublina.
 lis dauert cin paar Stundcn. bis wir dic
schnen Kirchen besichtigi und ihre Ge-
schichte kcnnengelcrnt haben. Dic - sagcn
wir - Ruhesiandlerin" spili die Rollc der
Chronistin die ser Kxpedition. indem sic Fo-
tos und Notizen macht.
Wir kommen beinahe z u spal / u Mutag.
A m Nachmitlag erfcolen wir uns vor dem
Inteniationalcn Kolkloreabend. Heuie envar-
rei uns auch cin Kon/en des Chois der Ka
tholischcn Unncrsirttt Lublin.
Der anstrcngcnde Tag cndct sich doch.
MIITWOCH
Wieder linden dic Wcrksl&tle der Vcr-
sliindigung" stall, dicsmal jedoch in der
l'ursiin-von-Galitzin Manfred-von-Richtho-
fcn-Schule. Alle stellen sich einander vor.
sprechen liber ihre Hobbys und Piane. Nach
dem offizicllcn Trclfcn laufen wir auf den
Schulsponplaiz und iragen das Baskeitball-
spiel aus. lis isl naliirlich fair play. Ge-
w i n m Polen, d.h. ich und Ceraid.
Nach dcm Mittagcsscn begeben wir uns
nach dem 1 niemalionalen Begegnung.szen-
trum: die Brijcke". Hier begegncn wir pol-
nischen Univcrsiiaislchrem und Siudcnlen
aus der Westfa)lischen-Wilhclms-Univer-
sitaj. Kin Professor hall \forirag zum The-
ma: Polen und lie EU. den wir beklat-
schen. Dann sicllcn wir vScriptores..." vor,
die Kntstehungsgeschichte und Tatigkcit
der Rcdaktion. Bcifall. Wir verschenken
die neuesten Nummem unserer Zeitschrift.
Vorgestelli wird auch A k z c n l " , welehen
Rcdakiionssekiater Waldemar Michalski \er-
tretel.
Wir kehren zu unseren Zimmern zu-
riick.
Fine dei Familien, bei denen sich die
Polen aufhaiten konnicn, ladl uns zum
Abcndparty ein. Die dcutsch-polnischen
Beziehungen floricren. Feines Abendbrot,
W par godzin zwiedzamy kilka pik-
nych kociow, suchamy ich historii, pani
emerytka" peni rol fotografa i sekreta-
rza wyprawy, l-edwo zdamy na obiad.
Popoudnie wykorzystujemy na <xlpo-
czynck. bo czeka nas jeszcze ..midzyna-
rodowy wieczr folklorystyczny", a potem
koncert chru Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego.
Bardzo mczcy dzie, ale na szczcie
si koczy.
RODA
Kolejny warsztat porozumienia", lecz
dzi ju nie w Paulinum Gymnasiurn. ale
w szkole FOrstin-Yon-Galitzin Manfred
von Richthafen. Wszyscy si sobie przed-
stawiaj, opowiadaj o swoich zaintereso-
waniach i planach.
Po spotkaniu, ju mniej oficjalnie, wy-
biegamy na szkolne boisko by rozegra
mecz koszykwki. Gra toczy si w atmo-
sferze ..Fair play". Wygrywa Polska, czyli
ja i Gerard. Po obiedzie udajemy si do
Midzynarodowego Centrum Spotka Die
Brucke" (Most"). Tu odbywa si spotka
nie z polskimi naukowcami i studentami
Westfalskiego Uniwersytetu im. Wilhelma.
Jaki profesor wygasza odczyt na aktualny
dzi temat ..Polska i Unia Europejska". Bi-
jemy brawo. Nastpnie prezentujemy Scrip-
lorcs...". opowiadamy o jego powstaniu
i dziaalnoci. Brawa. Zainteresowani go-
cie otrzymuj najnowsze numeiy nasze
go pisma. Oprcz naszego kwartalnika
pr/ezentuje si ..Akcent". O historii pisma
opowiada Waldemar Michalski (sekretarz
redakcji).
Rozchodzimy si. kady do siebie. Na
wieczr zaproszeni jestemy do jednej z
goszczcych nas rodzin na przyjcie. Kon-
takty niemiecko-polskie kwitn. Wykwint-
erstklassiger Nachtisch unii nctle Plaude-
rci bci Musik...
Ein gelungener Tag.
DONNERSTAG
Wic gewhnlich schon. treffen wir uns
- fur ganzen Vormitag - auf den Werk-
Statten der Verstandigung". Kur/, danuch
sind wir i m Hrholungszenlrum Geritunia-
Thermen" zu Bcsuch. Nferschiedene Schwim-
mbecken. Spielpliitze. Sauna und andere
Attraktionen stchcn uns hicr zur Vcriugung.
Nach dcm Wasserwahnsinn" - eine klei-
nc Rastpausc.
Dann f u h n uns einer unserer Gastgeber
in den Kneipcn herum, was uns in gule
Stimmung versetzl.
In userem Zimmer setzen wir die Unte-
rhallung vor. Wir singen und lanzcn. bis es
sehr spal wird...
FREITAC
Manche von uns knnen nur schwcr
aufslehen und die niichMen ..Werkstatte..."
stchcn uns bevor. Wieder die Gesprachc
und Diskussionen mit den Deutschen. Wie-
der das Mittagessen in der I.BS. Frst dic
Sprilztour an den Aascc. (der im Zentrum
der Stadt beinahe liegi), bricht den sche-
matischen Tagesplan. Von den Paddclboo-
ten und Wasserfahrradem gewinnen wir eine
ncuc Aussicht auf dic Stadt. Das ist aber
noch nicht alles! A m Abcikd gchen wir / u n i
Konzert. Kronos-Quanet und Don Byron-
-Quintec spielen amerikanischen Jazz. Rings-
herum ist eine Mcnschcnmcnge zu sehen; in
der Niihc wird David Cooperfield zaubern.
Beklagt sich jemand ubcr dic Langwci-
le. gleich nimmt ihn dci Bus /.ur Disco (Jo
G o " mit. wo er ubcrmaBiec Krafte verlie-
ren kann.
na kolacja, pyszny deser, na koniec mila
pogawdka przy muzyce...
Udany dzie.
CZWARTEK
Tradycyjnie ju. spotykamy si na War-
sztacic porozumienia". Tak mija nam czas
do poudnia. Jaki czas pniej gocimy w
centnim rekreacyjno-wypoczynkowym Ger-
mania Thcrmcn". Tu czeka na nas wiele
atrakcji - rozmaite baseny, place gier. sau-
na... Po tym wodnym szalestwie odrobina
wytchnienia, a nastpnie wizyta w k i l k u
kawiarniach, po ktrych oprowadza nas je-
den z naszych gospodaizy.
M i l o spdzony wieczr wprawia nas w
dobry nastrj, wic kontynuujemy go w
naszym miejscu zamieszkania. Organizuje-
my ma imprez, piewamy, taczymy
i bawimy si dobrze do pnych nocnych
godzin...
PITEK
Niektrzy maj kopoty zc wstaniem,
a przecie czeka na nas kolejny War-
sztat...". 1 znw przedpoudnie spdzone
na rozmowach i dyskusjach z Niemcami.
I znw obiad w LB.S-ie. Codzienny sche-
mat dnia przeamuje dopiero wypad nad
lece niemal w rodku Munster jezioro
Aa. Pywamy na kajakach i wodnych ro-
werach. podziwiamy miasto / innej ni
dotychczas perspektywy. Ale to jeszcze nie
koniec, gdy wieczorem idziemy na kon-
cert amerykaskiego jazzu - graj;j: (juartet
Kronos" i quintet ..Don byron". Naokoo
tumy ludzi - to w sali obok bd/ic czaro-
wa David Coperfield.
Komu jeszcze mao wrae, ten moe
straci nadmiar energii w dyskotece G o
G o " , do ktrej wszystkich chtnych zabie-
ra autokar.
 SAMSTAG
Ani Morgcn gcschicht nichts Bcsondcres:
einer schlttft noch. andere schicken sich
zum Einkaufen iwlcr Spaziergang an; jcdcr
hal cigcnc Piane. Punk tl ich arn M i i l a g be-
gcbcn wir uns nach dcm Silz des Stadtam-
les. um verdientes Nlahl einzunehmen. Der
Nach mi Hag vcrgcht mii dcm MuBiggang.
Vicllcicht ist cs gul, denn wir brauchcn
viele Krafte fur den Abend. Wahrend des
Intemationalen Drachenfestes flicCt Dicr in
Stromcn unii obwohl cs drauBcn kiihl ist,
wird die Stimmung immer warmer. Wun-
derbare Erlebnisse...
SONNTAG
Alles geht zu Ende. auch die ..deutsch-
polnische Woche".
An diesem lag ircffcn wir Rciscvorbc-
reinmgen. Die Zeit ziehi sich in die Unge.
DrauBen isl heiB. Wir liegen auf den Bet-
ten. tnnken ab und zu etwas Kaltes, sehen
aus dem Fcnstcr und harren auf dic Dam-
merung. Es wird langsam dunkel. Wir uber-
werfen dic Riicksacke und stcigcn in den
Bus ein. Im Bus - ein Miliverstandnis: eine
Lehrerin aus der Konfektionsschulc suchi
zittcrig dic GepSckc durch und w i r f l allcn
Diebsfahl vor. Bald wird aber alles ruhig
und dic Gcschikigtc 1 * vcrsiumml. Wir fah-
ren ab. Heim Raihaus halten wir jed<ich
an. um an dcm I rcffcn mit Andrzej Szczy-
piorski teilzunehmen. Dann fahren wir
wirklich ab - verabschieden uns von den
Deulschen, werfen die letzten Blicke auf
die Stadi und der uiwergessenc Aufcntlialt
in Miinsierland wird Vergangcnheit.
HEUTR
Hculc sind uns die Hrinncrungen bloB
ubriggeblieben...
SOBOTA
Rano nie dzieje si nic szczeglnego.
Kady ma jakie swoje s p r a w y - j e d n i pi,
drudzy zwiedzaj miasto, jeszcze inni wy-
bieraj;) si na zakupy. W samo poudnie
udajemy si do siedziby Urzdu Miejskiego,
by spoy tam zasuony posiek. Popoud-
nie upywa na lenistwie. Moz to i dobrze
bo dzie koczy si midzynarodowym fes-
tynem latawcw, podczas ktrego potrzebne
jest nam duo si. Piwo lejc si strumieniami,
wieczr jest troch chodny, ale atmosfera
gorca. Przeywamy cudowne chwile...
NIEDZIELA
Wszystko ma swj kres. nawet TYdzic
niemiecko-polski". Ten dzie upywa nam na
przygotowaniach do wyjazdu. Czas duy si
strasznie. Na dworze upal. Lec na -
kach popijamy napoje chodzce, patrzymy
to na sufit, to w okna; oczekujemy zmierz-
chu. Wreszcie nadchodzi. Zarzucamy ple-
caki na ramiona i wchodzimy do autokaru.
Za chwil - afera. Pewna pani, nauczy-
cielka zc szkoy odzieowej biega roztrz-
siona i krzyczy, e co jej ukradziono. Prze-
szukuje cay autobus, w tym lakc nasze
bagae. Po jakim czasie wszystko si uspo-
kaja; kradziey chyba nie byo. bo ..posz-
kodowana" wreszcie milknie. Odjedamy.
Po drodze zatrzymujemy si przy ratuszu,
by wzi udzia w wieczorze literackim z
Andrzejem Szczypiorskim. Spotkanie z pi-
sarzem dobiega koca. Tym razem odje-
damy naprawd - gorce poegnania z
Niemcami, jeszcze ostatnie spojrzenie na
miasto i nasz. niezapomniany pobyt w Miins-
tcrlaiidzic przechodzi do historii.
DZISIAJ
Dzi zostay nam ju tylko wspomnienia...
 Dominika Wojtysiak

Nietzsche a muzyka rockowa

Fryderyk Nietzsche urodzi si w Rcken w Saksonii w roku IK44 w rodzinie prote-

stanckiej; jego przodkowie byli Polakami. Jako dziecko by gboko religijny (cho jego
koncepcja religijna bya bardzo elastyczna), a w wieku modzieowym zastanawia si
nawet nad wstpieniem do klasztoru. Gdy mia 14 lat wysano go do synnej Landschule
w Pforta. z. ktrej wyszli m.in. Novalis, Fichte. Schegelowie. Uniwersytet da mu wy-
ksztacenie filologa klasycznego, lecz jego zainteresowania bardzo prdko zmieniy si
na filozoficzne (zreszt w jego filozofii wystpoway wtki zwizane / greck mitologi).
Ich owocem staa si teoria filozoficzna Nietzschego, ktrej refleksy znajdujemy zarwno
w dzieach literackich (powieci Gide'a we Francji. d'Annunzia we Woszech. Przyby-
szewskiego i Berenta w Polsce), jak i w ideologii polityczno-spoecznej Hitlera i Mus-
soli niego.
M j artyku podzieliam na dwie czci. W pierwszej opanej na opracowaniu W. Ta-
tarkiewicza staram si naszkicowa zarys filozofii Nietzschego i ukaza jej kontrast
z yciem prywatnym twrcy. W drugiej natomiast chciaabym zaj si szczegowo
krytyk moralnoci wspczesnej dokonan przez Nietzschego i znalc/ jej potwierdze-
nie w twrczoci wspczesnych idoli muzyki rockowej.

1. Kontrast midzy yciem a filozofi F r y d e r y k a Nietzchego

Kocham tych wszystkich, co s jako cikie krople spadajce pojedynczo z ciemnej

chmury zawisej nad czowiekiem: zwiastuj one byskawic i jako zwiastuny gin.
Patrzcie, jam jest zwiastunem byskawicy, jam jest cik kiop z chmury: ta byska-
wica zwie si NADCZOW/EKIFM.1
Nietzsche by z wyksztacenia filologiem klasycznym. Zaraz po ukoczeniu studiw
- w 1869 roku - obj katedr filologii w Bazylei. Nie przeszkodzio mu to jednak w
rozwijaniu zainteresowa filozoficznych, ktre sprawiy, e sta si po mierci filozo-
fem cenionym me tylko w Niemczech, ale i na caym wiecie. W Ba/.ylci pracowa 10
lat. dopki stan zdrowia nic zmusi go do zrezygnowania z tego stanowiska. Po opu-
szczeniu miasta rozpocz si okres tuaczki. Gnany niepokojem i nkany chorob zmie-
nia nieustannie miejsca pobytu. Przebywa we Woszech i Szwajcarii, bka si po
hotelach i pensjonatach, stajc si coraz bardziej bezdomnym i samotnym. Nigdy si
nie oeni, nigdy nie mia kochanki, nigdy z adn kobiet nic czyy go stosunki se-
ksualne (poza przygodn prostytutk). Niewielu ludzi lubio go i znosio jego towarzystwo;
wielbicieli w cigu caego ycia mgby policzy na palcach jednej rki - nawel oni
czasami wystpowali przeciwko niemu. By to czowiek o wtym zdrowiu (pozostao
z okresu suby w wojsku); siedzcy tryb ycia wpywa na ble gowy, niestrawno,
umysowe i fizyczne wyczerpanie. Mia due kopoty ze wzrokiem. Koniec nastpi w 18X9
roku. Nietzsche popad w chorob umysow, ktra trwaa az do jego mierci w 1900
roku. Najnowsze badania potwierdziy pogld, c jego obkanie byo nastpstwem cho-
roby wenerycznej, ktr zarazi si od pewnej prostytutki w czasach studenckich. 2
Zarwno kondycja psychiczna jak i fizyczna nie przeszkodziy Nici/schemu w two-
rzeniu jego wasnej, opierajcej si na mioci do sztuki, nauki. ycia, siy i indywidual-
noci. teorii filozoficznej. Wedug W. Tatarkiewicza dla jej powstania inspiracj byy
dziea K. Darwina i I I . Spencera, ktrzy dostarczyli najwicej materiau. Nie bez. echa
przeszo zapoznanie si Nietzschego z twrczoci F. A. Langego, z. ktrym dzieli
upodobanie d o nauk szczegowych i empirycznego mylenia. Bliski by mu rwnie
M . S t i m e r . A.Schopenhauer, a take myliciele staroytnoci: Ieraklit (teoria przyro-
dy). Kallikles i Trazymach opisani przez Platona (idea nadezowieka). sofici (teoria
czowieka).
Nietzsche, bdc pnl wpywem rozwijajcych si w jego czasach teorii biologicz-
nych. swoj filozofi po/nania podporzdkowa rwnie reguom w biologii panujcym,
wierzc, e system ten jest waciwy w odniesieniu do homo sapiens - czowieka rozumne-
go. Doprowadzio to do stwierdzenia, e wszystkie czynnoci i wytwory ludzi uwarunko-
wane s potrzebami yciowymi (W. Tatarkiewicz). T teori zastosowa te w stosunku
do poznania, ktre take suy zadaniom praktycznym. W zwizku z t y m Nietzsche za
negowa istnienie prawdy obiektywnej, absolutnej twierdzc, c prawd jest to. czego
wymaga ycic, a wic bezwzgldna prawda jest tylko zudzeniem. Podobnie jak wiat
w ktrym si poruszamy, gdy jest to wiat stworzony przez nasz umys. Umys nato-
miast nigdy nie oddaje wiernie rzeczywistoci, ale j faszuje. Jest ona bowiem nicu-
siannij zmiennoci, chaosem, niewyczerpanym bogactwem i aby j zuytkowa musimy j
zatrzymywa, utrwala. W t nasz kreacj teraniejszoci wierzymy, uznajc j za
prawdziw, gdy rzeczywisto jest zupenie odmienna. Prawd dla nas staj si zudze-
nia. do ktrych przywyklimy, tkwimy w nich, yjemy nimi. nie inogc zauway ich
nieautentycznoci, nierealnoci. Relatywistyczna teoria poznania, poprzez, zauwaenie
taktu defonnacji rzeczywistoci, przez stosowanie poj (nadawanie nazw zjawiskom),
a wic faszywe uoglnianie, doprowadzia Nietzsche ego do stwierdzenia, e najbardziej
nieprawdziwe s pojcia filozoficzne (takie jak absolut, czy substancja), gdy nie odpo-
wiada im zupenie nic. s wyh^ z/iie tytko schematami myli (W. Tatarkiewicz).

Nietzsche negujc obecno prawdy obiektywnej nie rngl nie zaj si wynikajc
z prawdy moralnoci. Jego teoria opieraa si na negacji warto obiektywnych, mo-
rainoci bezwzgldnej. 'lWierdzi. e kady ma tak moralno, jaka mu odpowiada jaka
jest mu wygodna. Widzia koneksje moralnoci z natur, czc je w stosunku wprost
proporcjonalnym. Rnica midzy ludmi miaa si natomiast opiera na odmiennoci
natury. Dzieli on ludzi na silnych i sabych (tj o naturze silnej i sabej), wprowadzajc
pojcia dla okrelenia pierwszych panw", a dla okrelenia drugich - niewolnikw".
Uwaa za naturalne, e panowie" maj swoj moralno, a niewolnicy" swoj. Nobi-
litowanych charakteryzoway takie cechy jak dostojno, godno, stanowczo, spraw-
no, pewno dziaania, bezwzgldno. ..Niewolnicy natomiast posiadali cechy w mnie-
maniu Nietzschego negatywne, ktre po ich buncie urosy d o rangi wartoci: lito,
mikko serca, altruizm, mio, pokora, agwlno, zaparcie si siebie. Nietzsche ubo-
lewa, e wytycznymi moralnoci spoecznej s te wanie zasady, std wic wynikaa
jego krytyka teje moralnoci. Pocztkowo chcia on zajmowa bezstronne, czysto nau-
kowe. opisowe stanowisko wobec ludzkiej moralnoci. Ostro przeciwstawia si jedy-
nie poddawaniu si panw" moralnoci n i e w o l n i k w " . Jednake nie wytrwa w tej
obiektywnej postawie. Stopniowo zacz uznawa moralno ..panw" za nieporwny-
walnie wysz, lepsz, kreatywn, jako jedynie suszn i sam chcia zalicza si do rasy
..panw". Nastpia wic pewna rewolucja w pogldach Nietzsche'ego: z wzgldnych -
kady ma tak moralno, jaka mu odpowiada, na bezwzgldne jedyn waciw mo-
ralnoci jcsl moralno <panw>.*
Nietzsche twierdzi, e moralno wspczesna jest moralnoci niewolnikw". Sta-
a si ona obowizujca, gdy niewolnicy", wykorzystujc swoj liczebn wikszo
zbuntowali si. pokonali panw", co doprowadzio do legalizacji ich zasad i wartoci.
Z racji przekonania Nietzschego o jego przynalenoci do rasy panw" wywodzia si
jego przenikliwa krytyka moralnoci wspczesnej. opieraj;)cej si na trzech podstawowych
zasadach: rwnoci, wolnoci, wartoci moralnych. Z negacj tych prawd wystpowa
Nietzsche w imi przewartociowania wszystkich wartoci - wykaza bez wartociowo
tego, co powszechnie za wartociowe uchodzio i w to miejsce postawi wartoci w g
niego prawdziwe: nierwno - podzia na ludzi lepszych i gorszych uwarunkowany
zasad prymatu silniejszego; wolnoci silnego - wolno naley si tylko temu. kto po-
trafi j sobie zapewni; w arto ycia - jedynie ono ma warto bezwzgldn: z niego
rodzi si wszystko mne. co w ogle warto posiada. Nietzsche mwi, e jego filozofia
moralnoci rna by poza dobrem i zem", co oznacza negacj istnienia obiektywnego
dobra i za moralnego: Zaprawd ludzie sami nadali sobie wszelkie dobro i zo (...) nie
spado im le ono jako gos z nieba1. By amoralist, z jednej strony przeciwnikiem
wszelkiej moralnoci, czyli <rmvr<mm ponad ycia jakichkolwiek wartoci duchowych
i podporzdkowania im ycia (W. Tatarkiewicz), z drugiej strony twrc nowej moralno*
ei. gdy. jego teoria wartociowaa i normowaa czynnoci ludzkie.

2. Obecno filozofii Nictzchcgo w mentalnoci wspczesnej

Chciaabym teraz przedstawi szczegowo zasady moralnoci wspczesnej (chrzci

jaskiej. obowizujcej) oraz ich krytyk dokonan przez Nietzschego. Znajduje ona
potwierdzenie w dzieach wspczesnych twrcw np. muzyki rockowej. Wszystkie
cytowane zasady zaczerpnite zostay z Historii filozofii Wadysawa Tatarkiewicza
{s. 166 167). Kadej cytowanej zasadzie przeciwstawiam kontrcytat Nietzscheask
krytyk tej zasady (w omwieniu Tatarkiewicza). Nastpnie obrazuj l krytyk eyia
tem ze wspczesnoci, najczciej z jakiego idola muzyki rockowej. Przy kadym wic
punkcie pierwszy cytat to glos Tradycji, drugi - Nietzschego, trzeci - Wspczesnoci.
Okazuje si (co wyjaniaj moje komentarze), ze glos drugi i trzeci wspbrzmi prze-
c i w k o pierwszemu.
 I. Zasada sprawiedliwoci: kademu nale si le same prawa i dobra".

Zasada sprawiedliwoci jesi za: prawa i dobra nale si dostojnym, dzielnym, sil-
nym. nie za sabym, nieudolnym, poronionym tworom natury. Waciwa sprawiedliwo
opiera si nie na zasadzie rwnoci, lecz gwnie na nierwnoci: kademu naley si
ryle ile ma zasugi [...].

Me. kolejny dzie powszedni jeszcze nigdy nie dyszaem tyu cynicznych bredni
Codzie/wic to samo zakamanie, gszczem liter istoty zakry wanie
Tok. elazne prawo oligarchii kto wadz ma najpierw o ni si martwi
Czasem rzecz atwa, czasem rzecz trudna kady chce urwa jeszcze wikszy
kawa sukna

Ja jeli ukradn to id do wizienia. % moecie nawet zabi - nic to nie z/nienia

Nie czynicie tego wasnymi rkami, zastpuj Hw$ oprawcy przez was naganiani
Od kogo to prawo decyzji, za miliony, czer to tylko inny kolor niili czerwony
elazne prawo oligarchii kto wadz ma najpierw o ni si martwi*

Cytat ten potwierd/a ogromne rnice socjalne w spoeczestwie. Ci, ktrzy potrafili
sobie zapewni wadz - silni, mocni, bezwzgldni - czerpi z tego profity i wykorzy-
stuj swoj uprzywilejowan sytuacj w rnego rodzaju dziaaniach niezgodnych z. pra-
wem. Sprawiedliwo zawsze bdzie po ich stronie, gdyz maj oni wystarczajce rodki,
aby wymierzy j zgodnie z prywatnym interesem.

II. ..Zasada uytecznoci: naley postpowa tak. by wytwarza najwicej dbr"

Zasiulu uytecznoci jest za: nie chodzi o produkowanie dbr, lecz o ycie, ktre jest
dobrem najwikszym.

Prawa przyrody, prawa moralne nie podlegaj dyskusji Takim prawem jesl jedno
Z fundamentalnych praw istoty ludzkiej - prawo do ycia. Prawo to nie moe by
przedmiotem referendum, czy innych ludzkich decyzji. ycie jest dobrem najwyszym. Pra-
wo do ycia po prostu JESTS

Nietzsche opowiada si za yciem, podkrela jego warto, znamionowao ono bo-

wiem si. Bojownicy o ycie istot nie narodzonych, jakkolwiek broni organizmw sa-
bych, w jednym punkcie potwierdzaj filozofi Nietzschego - przekonani, c ycie
to dobro najwysze i jako takie powinno pwlega maksymalnej ochronie.

III. Zasada altniizmu. mioci bliniego: naley pamita tak/*: o di>brach innych lud/i"

Zasada altruizmu i mioci jest za: jeli ma si wasne wielkie cele, to s one waniej-
sze oil cudzych |...|M.
 (...) Obserwuj t ulic domy dzie kolejny i ciebie gdy wieczorem wracasz tdy.
Zawsze idziesz lew stron ulicy, zawsze w tej samej czapce i spdnicy [...]
Znam twoj drog dobrze, nawet za dobrze, na pami kady ruch twj
Wiele spojrze powiciem, by ci zgnbi, aby szans nie miaa gdy ci dopadn
i gdy bdziesz umieraa.
Jeszcze mnie nie znasz, a ju nie masz adnych szans, adna mi nie zbiega.
gdy wpadn w trans. Gdy zaczynam lo robi to si nie kontroluj, dopiero po godzinie
znowu co czuj.
Jeste na widoku, mam ci na oku. nie unikniesz wydanego wyroku.'

W kadym spoeczestwie yj ludzie lak zaabsorbowani sob, swoimi pragnieniami

i deniami, tak zniewoleni swoimi zachciankami, ze swoj wolnoci" ograniczaj
wolno drugiego czowieka. Do osignicia wasnego celu d nawet za cen ycia,
szczcia, spokoju innych ludzi.

IV. Zasada litoci: wytwarzajc dobra dla innych, naley udostpnia je przede
wszystkim potrzebujcym pomocy, nieszczliwym, sabym".

Zasada litoci jest za: jest marnowaniem energii, powicaniem jej dla sabych i zwxlxxi-
ii ia ych. Silny ftowirtien mie <patos dystanstO, czyli poczucie swej pozycji i wyszoci.

Rosja narusza w Czeczenii midzynarodowe konwencje'

Kontrolowana przez Rosj opozycja czeczeska przywiaa l|. e rosyjscy onierze
v
walczcy w Czeczenii grabi i monluj czeczeskich cywilw
Wiceprezydent ssiadujcej z Czeczeni nguszenii potwierdzi [...] istnienie <obozw
fili racyjnych>. w ktrych Rosjanie zticaj si nad czeczeskimi uchodcami podejrzany-
mi o sprzyjanie Docluirowi Dudajewowi"

W Czeczenii zgino ok. 20 tys. ludzi, a l<X> tys. jest bez dachu nad gow. wiat
milczy patrzc na tragedi tego maego narodu. Nie widzi bowiem swojego interesu w po-
maganiu Czeczecom, a boi si konfrontacji z Rosj. amic wic podstawowe zasady
czowieczestwa, mioci bliniego i litoci, pozwala na zagad narodu, tylko dlatego,
e nie moe on zapaci na przykad rop za ofiarowan pomoc.

V. ..Zasada prymatu d('bi duchowych: d<bra duchowe s wysze <xl materialnych i za-
biega naley przede wszystkim o nie".

Zasada prymatu dbr duchowych jest za: bo podstaw wszystkiego jest ciao, ycie
jest przede wszystkim spraw cielesn, duch jest jedynie nadbudow nad mm.

Dzisiaj rano wynurzya si spod kodry penej snw. IV moje usta wbia oczy popyna
rzeka sw. Ja poszedem kupi co. gdy wrciem znowu spaa. Wszedem w ni kilka razy.
bya ciepa, lekko draa. Ona zna wszystkie moje kamstwa. pi z kim chce. gdy poczuje
iv sobie sodki dreszcz. Ona wie jak najszybciej zada bl. polem pacze
i rozbiera mnie.

Uwielbienie dla ciaa i cielesnoci, faszywe pojcie ..uywania ycia", zaniedbanie mo-
ralnoci i wanoci duchowych staj si stopniowo podstawowymi wytycznymi naszej kultu-
ry i cywilizacji. W imi wolnoci zniewala si czowieka, w imi niezalenoci uzalenia,
w imi szczcia u nieszczliwi a. Powoli zaczyna si on przeistacza w uwikan w proce-
sy fizjologiczne zabawk, ktrej bezwolne** pozwala na jej wszechstronne manipulowanie.

VI. Zasada prymatu ogu: dobro ogu jest waniejsze od dobra jednostki i o nic
najwicej naley zabiega".

Zasada prymatu ogu jest za: tylko wielkie jednostki majq warto, og za jeli ma
warto, to tylko jako kopia wielkich ludzi, jako ich narzdzie lub jako opr. ktry ich
pobudza do dziaania.
Jim Morris on nie yje juz od ponad 20 lat, zesp <The Doors> nic istnieje prawie lak
samo dugo, a przecie wydaje si to niemal niemoliwe. Muzyka, poezja, legenda
i pami o nim przetrway, drb artysty w <Za ktku *oetw> na P/re la elutise |...J
stanowi cel pielgrzymek modych ludzi z rnych stron wiata. Mimo rnic kulturowych
i jzykowych rozumiej si bez sw. Recytuj jego wiersze, piewaj piosenki, zapaaj
znicze, przynosz kwiaty i oddaj si chwilom zadumy. Legenda o Nim jest wci tak samo
tywa. Nie moe by inaczej, bo szaman to jakby pl bg. bogowie nie umieraj..

Miar wielkoci Jima Morrisona jest nie tylko muzyka i poezja jak stworzy, ale te.
sia jego w p y w u na rzesze nastolatkw A m e r y k i przeomu lat szedziesitych i sie-
demdziesitych. Swoj postaw uksztatowa wiele osobowoci, zburzy mur pruderii
i strachu przed yciem i modoci. W jego imi nadal czy si wielu, powstaje i upada
wielu, rodzi si i zabija wielu. M i m o ogromnych kontrowersji, jakie wywoa styl jego
ycia pry watnego dzieo, ktre powstao jest osadzone na stabilnych fundamentach i jego
moc ma dawa moc innym budowlom. Jest on przykadem prymatu jednostki nad ogem.

V I I . Zasada wychowania: dla dobra lego nie naley szczdzi w y s i k u i w dbaoci

o nic naley wychowywa siebie i innych".

Zasada wychowania jest za: czego nie ma si w organizmie, w siach yciowych,

w instynktach, tego adne wychowanie nic zastpi.

Dzikuj mamie i tacie za opiek, za ciepo rodzinne i ktnie przy kolacji

Dzikuj szkole za pierwsze kontakty, za dzikie wakacje i nerwy w ubikacji.
Ojczyzn trze Iw kocha i szanowa, nic depta flagi i nie plu na godo
Naley te w co wierzy i ufa. ojczyzn kocha i nie plu na godo
<Cze gdzie uciekasz, skryj si pod mj parasol, rak strasznie leje i mokro wszdzie>
Ty dziwnie oburzona odpowiadasz <nie trzeba> odchodzisz w swoj stron
Bo rak ci wychowali
 Tak bardzo, bardzo chciabym, abymy zwariowali
Tak bardzo, bardzo chciabym lecz rak nas wychowali"

Najniebezpieczniejsze s relacje, kontakty rodzinne. Instytucja matki, ojca. opieku-

nw ma bardzo destrukcyjny wpyw na psychik dziecka. Rodzina jest przykadem naj-
lepszej formy manipulowania czowiekiem. Formy najskuteczniejszej, bo nie rodzcej
adnego podejrzenia w manipulowanym - dziecku. Rodzice faszeruj swoje pociechy
uprzednio spreparowanymi ideami, wartociami, pogldami nie zwaajc na rzeczywi-
ste dobro ich dziecka. W miar jego samodzielnego rozwoju dostrzega ono w swojej
osobowoci granic wpyww rdzennych i obcych. Dopiero gdy nastpi pene oddziele-
nie tych niestabilnoci poczonych przepisw na ycie, rozpoczyna si dziaanie zgodnie
z wewntrzn natur. Rozszczepienie nastpi musi. u niektrych wczeniej, u innych
pniej, ale zanim do tego dojdzie bardzo drogo pacimy za niechciany prezent - wy-
chowanie.

VIII.,Zasada nagrody i kary: moralne postpowanie otrzyma nagrod, jeli nie w tym
yciu, to w przyszym, a nawet samo nosi w sobie nagrod w postaci zadowolenia we-
wntrznego: a niemoralne otrzyma kar i samo j w sobie nosi w postaci wyrzutw su-
mienia.

/uisada nagrody i kary jest za: bo nagroda i kara nic s wane: nagrod rozumie si
jako SZCZfde. kar jako nieszczcie, a od lego by czu si szczliwym waniejsze jest,
by y yciem penym i dostojnym. Szczcie to take jeden z ideaw moralnoci panuj-
cej, dzieo niewolnikw, ktre naley obali.

Niebieskie dinsy i somiane kapelusze / Wodospad soca, chmur poduchy, zoto pl /

Codziennie plecak peen cakiem nowych / wzrusze / Krlowa ycia i krl / Na taflach
jezior trzepotanie biaych agli / nieg zim w grach, latem lepsza morska sl / Czy
dzie, czy noc nic oprcz pragnie ich nie nagi / Krlowa ycia i krl / Dla zdrowia
czasem spleen / Patykiem pisanych win / Odtrcaj szyjk i - .skool" / Krlowa ycia /
Krlowa ycia / Krlowa ycia i krl /
Zwycistwa pierwsze i przegranych pierwsza gorycz/ Motanie spraw jak rajdy bilar-
dowych kul / Coraz mdrzejsze ycia podapuj wzory / Krlowa ycia i krl / Tych naj-
trudniejszych w yciu rozjnw ostre sowa / Jako to zaatw" Dla higieny wemy
lub '' / Cho troch gupio byo, trudno dopasowa / Krlowa ycia i trup / Na szczcie
brak pamici / Jako tam tr zeba krci / Po prostu we mnie si wtul / Krlowa ycia /
Krlowa ycia / Krlowa ycia i krl / Pofartowao si zupenie niesychanie / Gablota
mota na opony wstg szos /1 skr kurtek wiec w rodku jak nuirsjanie / Krlowa
ycia i boss / Jak czowiek wygra to dopiero ma co z ycia /Naprawd czuje tak wariuje
w yach krew / Ukady takie, e no wprost nie do odbicia / Krlowa ycia i szef / To ju
na pewno gra i farby i kultura / Nigdy nie wypadn z fl / Krlowa ycia / Krlowa
ycia / Krlowa ycia i krl / A potem laki czas. c wszystko jest ju liczne / / coraz
mniej codziennych zwyczajnych spraw, c'est bmle / Wic admiruj Ci. bo to takie ro-
mantyczne / Krlowa ycia i krl / Coraz nutiej jawy. coraz wicej alkoholi / Oh Iorlcj-
corn powieki oczom duszy siu / Oboje wiemy juk samotno noc boli / Krlowa ycia i
krl / Wdeczka raz. bo wita / /'od czaszk kac zazgrzyta / Wszystko zaatwi ten bl /
Knilowa ycia / Krlowa ycia / Krlowa ycia i krl'1

Szczcie w y w o d z i si z ycia penego i dostojnego. A ycic pene i dostojne to ycic

kompletne, z jego przygodami, niespodziankami, upadkami i wzlotami. Trzeba y tyl-
ko w peni wiadomie i dostrzega blaski i cienie egzystencji. Nagroda i kara nie s
wic istotne. Zycie szczliwe jest wszystkim.

C / y z powyszego zestawienia nie wynika, e filozofia Nietzschego jest dzisiaj aktu-

alna i pomimo wszystko funkcjonujca w podwiadomoci ludzkiej? Czy nie potwier-
dza to hipotezy: e czowiek dy do samounicestwienia? Czy Nietzsche nic mia racji
mwic, e Czowiek jest czem. co powinno by pokonane"? Czy wic powstanie nad
czowieka bdzie spontaniczn konsekwencj ewolucji czowieka?

Przypisy
1
Fryderyk Nicutchc. Tuko rzecze Zaratustra; eruk Anczyca i Spki. Krukw, s. 11 (reprint: Warszawa IWO).

Colin Wilson. OutUder. Dom Wydawniczy Kchis. Pozrurt 1992.

' Zob W!Wysaw Tatarkiewicz. Historia filozofii. PWN. Warszawa I97S. s 164-166.
' l f vicf)k Nictz.schc. lako recze. Zaratustra. >>,'> cit.
' Kazik Staszewski. Odrzw' to (pyla zespou ..Kazik" pt.: Upalaj ti!)
* Broszura: Dziecko me nawdzone jcit czowiekiem.
' Kazik Sla>zcwski. Wampir i Hsumia.
* ..Gazela Wyborcza", m 29/95. su. 7.
- Xazcu Wyborcza", nr 2W5. $:r. 7.
K
..CJazciu Wytorcza". nr 29A5. sir. 1.
" Munick Stawczyk. Sarah,
P i M KotirtOci. The. Dooti Czas apokalipsy. RKk Sciw. Kukw* 1992. okadka.
" Munick Slaszc/yk. M^tTioK^c (zc*p<i I'. l.ovc. ..I>z:cci Rewolucji").
14
Siaszck Staszewski. Krlowa ycia.
" Fryderyk Nicrwche. Tako rzecze Zaruttulru. op cit.. S .'9

Bibliografia:
Hel mai (Jilncr. Fryderyk Nretuche. Warszawa 1995
Ka/ik. Spalaj si!, Zabrze 199 V
Pi o U Kosrfski. Ihe Diun - czai apokaltp\y. Krak<Vw 1992.
Kuli. Tam Kazika. Warszawa 1993.
Fryderyk Nicizchc. Tako rzecze Zaratustra, diuk AiKiyca i Spki. Kukw.
T. Love. Pocisk mloirl. Mrozy.
Wadysaw Tatarkiewicz. Historia fih/zofii. Warszawa 1978.
Colin Wilson. Ounuter. Pozna 1992.
UriK/ura: Dzlecht nie narodzone jest ezowitkiem.
Sownik wyrazw obcych. Warszawa 19.59.
 Cyprian Norwid

XX. SPECJALNOCI

i
Czemu? ten wiat nie - jako Eden;
Czemu - nic Ideaem?
- Suchaj, dwch ludzi znaem:
Ach! z tych dwch... c byby za jeden!

II
Bo pierwszy z nich, cho zabi dzieci
Niegodnym wychowaniem.
Pi. kl. y w koci graniem -
Najlepsze serce ntial na wiecie!"

III
Bo drugi znw dobrego sowa
Nic by wart - lecz mwiono,
Jak o pierwszym: To, pono.
Najlepsza w wiecie Kowa!"

IV
Wic - std to wiat nie jest jak Eden!
Ale bdzie... gdy gowy
Wnijd na swe tuowy.
- Cho nie zawsze z. dwch byby cho jeden!...

FACHGEBIFTE

Warum? dicsc Welt - nicht wic F.den.

Warum - kein Idea?
- Z w c i Menschen kannie ich - br mai:
Ach. was fiir ein... waren sie Wesen!

WierN/e nu jv'/yk niemiecki przeoya Kamila Chwesiuk

 Denn dicscr ersle, Kindlein zwar unwlirdig
Zum Tode hal crzogcn,
Gczccht, geschimpft, geiebi vom Knobeln -
..Bessercs Hcrz. sci nirgcndwo ausfindig!"

Der zwcitc hal c r w i r k l ebenso gutcn Effckt

- Nicht gutes Won es wen - jcdoch
Man schat/te ihn wic den erstcn hoch.
So: l i r sci wohl pursier Intellekt!"

Also - dahcr, ja, Erde und Eden nicht gleichen!

Sie werden doch... sobald die Kpfe
Bcstcigcn ihrc Rumpfe
- Obwohl nicht immer z.wei fur einen wlirdcn rcichcn!...

XXIV. SIEROCTWO*

1
Mwi, e Postp nas bogaci co wiek;
Bardzo mi to jest m i o i przyjemnie:
Niestety! co dnia mniej ciesz si ze mnie.
mienelny czowiek!

2
Cywilizacji dwie - w i d / u stawnie:
Jedna - chce wszystko o d k r y w a na serio.
Druga - chce wszystko p o k r y w a zabawnie
wietna liberi!...

3
Odkrywajca?... - wci idzie do soca:
Czekajcie! - mwic pokoleniom - bowiem,
G d y szereg o d k r y mych speni do k o r k a .
Co - I w a m powiem!..."

C. Norwid, VAI)H-MECUM / Lubliji 19&4. KAW Pracownic S?(uk Pla

(Tokil uMuli i wstpem n p i r z y JulilttZ W. Goruulitki)
4
Zakrywajca?... cieszy znw inaczej:
Poka jej ez zdrj?... ona odpowiada:
N e trzeba zwaa na to... co? to znaczy!
Moe - deszcz pada."

5
Dwie. takie bogie, majc opiekunki.
Ludzko w sieroctwie znikaby glbokiem.
Gdyby glob nie by ramieniem piastunki.
Soce?... jej okiem!...

WAISENSTAND

Jcdcs Jahrhundert, spricht man, Fortschritt uns bercichcrt;

Davon la6t sich ganz angenehn lesen.
Damit leider ich - sierbliches Wesen,
M i l jcdcm Tag weniger fuhle mich geschmeichelt!

Von Zivilisationen zwei - seh' ich unauftittrlich:

Die eine - w i l l alles entdecken ganz ernst.
Die zweitc bedecken possicrlich
Mit exzellenter L i v r e e L .

Die Hntdeckende?... - greift mit Zaum nach der Stemenheide:

W a r l e t Gcnerationen! - ruft sic - a u f dies G l u c k ,
W e n n ich alles erforsche, der Reihe nach, bis zurn Knde,
Vcrratc nuch cuch ein Stuck!..."

Dic Bedeckende?... macht uns anders SpaB:

Zeigst du ihr TrSnenborn?... die gleich erwidert:
..Darauf nicht ach ten!... was? bedeutet das!
Yielleicht - es regnel.

M i t so zwei Gnnerinen. voller Charrnc,

Verwaiste Mcnschheit ware hang und siech,
Ware denn Frdball nicht 'nes Hiiters A r m .
Sonne?... scin Augenlicht!...
KRLESTWO

1
Na probicrc/.y kamie do przeszo i;
Byo jej do. by sprawdzi, co? boli -
Wic nic suchaj, co dzi o wolnoci
Mwi - co dzi mwi o niewoli.

2
K i o czyniby lo przez cae ycic.
Co sam tylko dla siebie uchwala.
Nie dopiby on nic naleycie.
l x c z gryzby si, jak Neron, i szala.

3
Kto za nigdy nic po woli wasnej
Nic speniby - nic o wasnym skrzydle:
W widnokrek coraz wicej ciasny
Zaklby si i spta, jak bydl!

4
Lecz len z wszystkich nieudolny lekarz.
Kto. nie wiedzc, z chorb leczy ktr?
Pomisza dwie - nie mdrzec! - aptekarz!
- Prawda? - nie jest przeciwiestw mikstur...

5
Orze ? - nic jest p-lwiem. pl-gromcm.
Soce? - nie jest p-dniem, a p-noc.
Spokj? - nie jest pl-lrumn. pl-domcm.
Lzy ? - nie deszcz s, cho jak deszcz wilgoc.

Nie niewola ni wolno s w sianie

Uszczliwi ci... nie? - ty osob:
Udziaem twym - wicej!., panowanie
Nad wszystkim na wiecie, i nad sob.
HKRRSCIIAFT

1
Priifc alles mit steinerncr Yorzeit:
Sie rcicht bis / u dem, was? Schmerz bcreitet
Und hbre nichi, was sie henie uber Freiheit
sprcchcn - was sprcchcn sic iibcr U n f r c i h c i t .

2
Wer tun wttrde Icbcnslang und loben.
Was er cigcns fur sich hnt beschlosscn.
Ciriimcn inDBie sich. wie Neron loben.
Kcine Fulle htte er genosscn.

3
Wer hiiitc doch mit freiem Willcn nie.
Was slehl in die L u l i erreicht flUgge:
Halle sich gefesselt und bcschwort wic ein Vich
In scines Horizonts enger Luge!

4
Wer Krankheilen nur schwer unterschcidei,
Und zwei vermischt - kein Weiser! Apotheker!
Kurpfucners schlechter Rui der nicht vermeidei.
- Wahrheil? ist nichi M i x t u r aus Gcnensctzen...

5
Adel? - ist keine Halb-Schnecke, Halb-Pfeil.
Sonne? - kein Halb-Tag. nicht cinc llalb-Nacht.
Ruhe? ist nichi ein Halb-Sarg. Halb-Heim.
Triincn? - kein Rcgcn. obwohl regensnatt.

6
Nicht mai Freiheii. nicht Cietangenschaft
Dieh beglUckcn... nicht! - ein Mensch bisl du:
Und mehr!... - i i b c r alles in Welt die Macht
U n d liber cicene Person liillt dir zu.
 ydzi

Powroty Janiny Bauman

S p o t k a n i e z J a n i n Bauman odbyo si w zacisznej

i kameralnej atmosferze czytelni Teatru NN

Przed spotkaniem w sali panowao du- itd. Taka potrzeba zadomowienia rea-
e oywienie. Oczekujcy rozmawiali, lizuje si take przez Ma Ojczyzn.
przegldali opublikowane w .Akcen- Dla pani Bauman tak Ma Ojczyzn
cie" opowiadania pisarki, zastanawiali jest, jak sdz, przestrze budowana
si jaki charakter przyjmie to spotka- midzy ludmi, bliskie wizi... To jest
nie. W y c z u w a o si pewne delikatne ta najpewniejsza ostoja w burzliwym
napicie, wic gdy autorka wesza do wiecie. To nie jest moje odkrycie, ale
sali zapanowaa w y m o w n a cisza pe- ja tak odczytuj t proz. Podobnie
n a oczekiwania. odczytuje j pani Anna Zeidter-Jani-
Milczenie przerwa prowadzcy spot- szewska. ktrej szkic wprowadzajcy
kanie do twrczoci Janiny Bauman znaj-
Tadeusz Szkout: O opowieciach pani dziecie Pastwo w ^Akcencie".
Bauman mog si wypowiada tylko A n n a Z e i d l e r - J a n i s z e w s k a : Chciaa-
jako zwyky czytelnik. Proza ta uja bym opowiedzie Pastwu - z punktu
mnie swoj bez pretensjonalnoci, a ci. widzenia zwyczajriego czytelnika o tym.
ktrzy j czytali wiedz, ze o niepro- jak ja czytaam ksiki pani Bauman
stych ludzkich sprawach pani Bauman Zima o poranku" / Sen o przynale-
potrafi pisa bardzo prostym, komuni- noci", opowiadania, a take ksik
katywnym jzykiem. Jest jaka magia Powroty", ktr ju znam, a ktra do-
w tej prozie. piero zostanie opublikowana.
Odczytuj te ksiki jako powieci
O jakich sprawach pisze pani Bauman?
o problemach tosamoci. Na wiecie
Wiele mwi si o potrzebie zadomo-
dzieje si co takiego, e ta tosamo
wienia i przynalenoci. Ta waciv/a
jest chwiejna i e czciowo chcemy,
czowiekowi potrzeba rnie si reali-
by taka bya. ycie rysuje si nam jako
zuje. Ludzie staraj si budowa swoj
problem wasnego wyboru, tymczasem
tosamo poprzez zakorzenienie we
w filozofii mwi si o przygodnoci
wsplnocie, poprzez samoidentyfiko-
ludzkiej egzystencji w tym kierunku.
warne si z tak lub mn ideologi,
Jeden z filozofw cay czas przypomi-
nar e problem przygodnoci mona
interpretowa jako przygodno losu
i przygodno wyboru. To nie jest tak,
e przymierzamy nasz tosamo jak
ubrania. Znane powszechnie jest saw-
ne zdanie Maxa Fscha, ktry mwi,
e przymierza historie jak ubrania, ale
me da si jednego ubrania powiesi
do szafy naoy drugie i nie pami-
ta o tym pierwszym. To, co przypo-
mina. e jest ta przygodno osu to
ten kontekst, w ktrym si urodzilimy,
ktry okrela nasz tosamo, kon- szo m o j e g o ycia byam kim kto
tekst tradycji, kontekst zewntrzny. Czy
chcemy czy nie, wpywa on na nasze
ycie. Prbujemy ten kontekst losu za-
mieni na kontekst wiadomego wy-
boru, ale tak naprawd to si nigdy
nie udaje. Jeli uzyskujemy jak wol-
no to uzyskujemy j refleksyjnie - w
trakcie pewnej pracy mylowej, ktr
dokonujemy w sobie cay czas. Two-
rzymy problem naszej tosamoci nar-
racyjnie. Opowiadamy sobie samym,
opowiadamy innym. Myl, e wszys-
tkie utwory pani Bauman mwi wa-
nie o tym. Wydaje mi si, e kluczem
do tej twrczoci jest powie wyda-
na w jzyku angielskim, ktra ma z
punktu widzenia polskiego czytelnika
jedn wad, iwaciwie nie sposb prze-
tumaczy jej tytuu A Dream of Be-
longing" (Sen o przynalenoci "). I ten
sen o przynalenoci wydaje mi si
pojciem kluczowym, gdy chodzi o t
twrczo, gdy chodzi o jej przesia-
nie... Autorka, pytajc jak nalee do
wiata, szuka tej odpowiedzi w prze-
szoci. A jak wiemy bya to dla niej
przeszo bolesna. Mimo. ze wraca
do tamtych cikich chwil, to parado-
ksalnie. ten czas przeszy, ktry si z
niej wyania, wcale nie jest stracony.
Jest raczej zapiskiem pewnej nadziei,
ktr tam znajdujemy. I wanie ta na-
dzieja, ktra emanuje z tej literatury
jest przyczynkiem do jej wielkoci. Lu-
bimy wchodzi w wiat, ktry ta proza
proponuje.
J a n i n a B a u m a n : Chciaam si troch
przedstawi zanim przeczytam dwa frag-
menty z mojej nowej powieci.
Przez dugie lata z a s t a n a w i a a m si
jaka jest definicja pisarza, czy pisa-
rzem jest ten, kto pisze, czy tez tylko
len. kto pisze i publikuje. Przez wik-
tylko pisa. Nie w i e m czy to si nazy-
wa pisarz - czy nie. Przez dugie lata
nawet nie prbowaam publikowa.
Potem zaczam publikowa, najpierw
w Anglii i w innych krajach, dopiero
potem w Polsce.
Chciaabym opowiedzie jak to si sta-
o. e zaczam pisa w jzyku angiel-
skim. Przyjechaam do Anglii w wieku
lat czterdziestu i za sob miaam dug
histori pracy w filmie polskim. Ta pra-
ca nie daaby si przenie na aden
inny grunt, bo to bya praca przy sce-
nariuszach, wymagajca doskonaej zna-
jomoci literatury, kultury, obyczajw
kraju, w ktrym filmy powstaj. Stan-
am przed wyborem: zosta gospody-
ni domow, albo nauczy si jzyka
tak. aby mc pisa. Zaczam wic od
nauki jzyka, m i a a m p e w n e podsta-
wy, ale na tyle tylko wystarczajce, by
czyta atwe powieci ze sownikiem.
Nie chciaam i na aden kurs, bo
byam za dorosa na to, tak uwaaam.
Chodziam na uniwersytet jako wolny
suchacz i siedzc midzy studentami
pierwszego roku anglistyki p o prostu
suchaam wykadw i miaam dostp
do ksiek z listy lektur obowizkowych.
Skrztnie czytaam wszystkie, czc
w ten sposb nauk jzyka ze zdoby-
waniem wiedzy o literaturze angielskiej;
w Polsce mielimy o niej bardzo mae
pojcie. To by mj wasny sposb nau-
ki. Po pewnym czasie mogam ju pi-
sa, natomiast mwi nie m o g a m je-
szcze przez dugi czas. Pierwsze prby
m o j e g o angielskiego pisania t o byy
krtkie opowiadania, ktre bardzo naiw-
nie wysyaam d o popularnych czaso-
p i s m . jakich jest w Anglii o g r o m n e
m n s t w o . Nie ma t a m niestety takich
pism jak .Akcent", Kresy" czy ..Odra".
W y s y a a m wic te o p o w i a d a n i a d o
przernych redakcji i dostawaam od-
rzuty, czsto z komentarzem, e do-
bry kawaek pisania, ale dla nas si
nie nadaje. Byam naiwna. Tam trze-
ba pisa wedug recepty, ktra obej-
muje temat, charakterystyk postaci,
b u d o w opowiadania, tzn. co ma by
na pocztku, c o w rodku i co na ko-
cu itd. Ja w ten sposb ani nie umia-
a m ani nie chciaam pisa.
Pewnego dnia. a byo to w dziesi lat
po przyjedzie do Anglii, siedziaam w
ogrodzie i pisaam kolejne opowiadan-
ko i... nagle mi to strasznie zbrzydo.
Zaczam pisa wspomnienia z dzie-
cistwa. Po angielsku. I to byo do-
wiadczenie nieprawdopodobne. Gdy
napisaam pierwsz stron, wspomnie-
nia zaczy przypywa potn fal.
Jakie z a p o m n i a n e miejsca, twarze,
takty, dwiki, zapachy. I m o j e w a s n e
myli, moje uczucia z tamtych czasw...
Trzeba byo dokona bardzo staran-
nej selekcji, inaczej nie byoby to d o
czytania.
Musiaam pisa po angielsk chocia
oardzo mnie kusio, zeby pisa po pol-
sku. Nie sdziam, aby ksika moga
by opublikowana. Pisaam dla swojej
rodziny i przyjaci, moi ziciowie, wnu-
ki i nowi przyjaciele brytyjscy nie znali
polskiego jzyka. Kiedy s k o c z y a m
t ksik i kiedy wysza, miaam juz
pocztek nastpnej. Brzmi to moe at-
wo, ale trudnoci byy kolosalne. Jedn
z takich trudnoci byo opisywanie po
angielsku stanw uczuciowych. Jzyk
ten jest pod tym wzgldem ubogi. Tak
np. ..przeycie" i dowiadczenie" tuma-
czy si tym samym sowem ..experien-
ce". Za w w y p a d k u jakich ujemnych
zjasvisk. negatywnych odczu np. stra-
chu - wystpuje tak niezliczona ilo
synonimw, ze mona si zgubi! C
ma wic zrobi nieszczsny czowiek,
ktry nie wyssa tego jzyka z mlekiem
matki? Jak ma wybra to waciwe so-
wo? Musi kierowa si intuicj, ale ta
intuicja musi by podbudowana przez
intensywne czytanie dobrej angielskiej
literatury. Byy jeszcze inne trudnoci...
Pisaam o Polsce dla angielskich od-
biorcw, ktrym trzeba byo wszystko
tumaczy. Wiedziaam, e tumacze-
nie nogatywme wpywa na jako tej
prozy. Potem nagle, po trzech latach
po ukazaniu si mojej ksiki, zwrci
si do mnie Znak", e b y m przetuma-
czya ksik na polski. W pierwszej
chwili nie zgodziam si, ale nalegali
i powiedziaam: tak.
Jestem szczliwa, ze si zgodziam, bo
to bya najprzyjemniejsza praca w moim
yciu. Nagle poczuam si swobodnie,
zaczam swobodnie pisa, wyrzucajc
to wszystko co byo niepotrzebne dla
polskiego czytelnika i dodajc rne
szczegy, ktre nie mwiy nic Angliko-
wi. Potem sta si nastpny cud. wszyst-
ko si zmienio, zaczam przyjeda
do kraju. Zaczto si interesowa tym,
co pisz. Pisaam opowiadania po pol-
sku. Prawie wszystkie zostay ju opub-
likowane. Teraz napisaam ksik po
polsku - nazywa si Powroty". To jest
opowie w czterech czciach. Doty-
czy d w c h rnych ludzi, dwch r-
n y c h pokole, czasw. Zaczyna si to
w kwietniu w 1945 roku. Porucznik
Wojska Polskiego wychodzi ze szpita-
la po wyleczeniu rany poniesionej pod
K o o b r z e g i e m i zostaje przeniesiony
do jednostki sztabowej, ktra stacjo-
nuje w O t w o c k u pod Warszaw. Gdy
tylko t a m si urzdza, prosi o przepu-
stk, otrzymuje j i wyrusza d o War-
szawy, eby poszuka ladw swojej
zaginionej siostry...
T.Sz.: Postawia sobie Pani cel wyciu:
pisa po angielsku. Dlaczego nie po
polsku?
Powiedziaa Pani te, ze gdy zacza
pisa po polsku to nagle ta proza sta-
a si potoczysta, nagle znikna jaka
blokada. Dlaczego wic od samego po-
cztku pisaa Pani po angielsku?
J a n i n a B a u m a n : Nie sdziam, e kie-
dykolwiek bd moga przyjecha do
Polski. Nie sdziam te, iz bd mia-
a moliwo publikowa w tym kraju.
Przez 2 0 lat wydawao si to absolut-
nie niemoliwe. A po polsku pisaam...
W czasie wojny pisaam bardzo d u o
- pamitniki, opowiadania o tym. co
si dziao. Po wojnie odnalazam te
rkopisy, ale ich nigdy nie prbowa-
am drukowa. Czytaam wtedy mns-
two scenariuszy, pisaam o nich, ale to
byo co innego. W Anglii m i a a m wa-
runki, zeby zacz pisa na nowo. Ale
jeeli tam. to po angielsku. Kto prze-
czytaby po polsku? Najwyej moje cr-
ki i m .
S a w o m i r u r e k : Ja mam waciwie
dwa pytania. Pierwsze dotyczy miej-
sca jakie zajmuje w Pani twrczoci
Holocaust. Czym jest to dowiadcze-
nie dla Pani w jej pisarstwie i na jakie
napotkaa Pani trudnoci poruszajc
t problematyk w swoich utworach?
Chciabym take zapyta: Czy o za-
gadzie naley pisa? Jest to przecie
tak trudne i przeomowe dowiadcze-
nie dla cywilizacji, e waciwie rodzi
si pytanie o zasadno, bo przecie
tekst literacki jako swj komponent za-
wiera fikcj.
Drugie moje pytanie dotyczy antysemi-
tyzmu. Jakie - Pani zdaniem - miejsce
w kulturze polskiej zajmuje ten pro-
blem? Czym jest dla Pani antysemi-
tyzm jako zjawisko socjologiczne?
J a n i n a B a u m a n : Przez czterdzieci
lat nie przychodzio mi d o gowy, e
potrafi opisa m o j e przeycia. Jed-
nak cay czas wiedziaam, e powin-
nam zostawi wiadectwo. Miaam nie
tylko ze dowiadczenia, ale take do-
bre. O tym trzeba byo powiedzie, bo
panowaa wtedy na wiecie niedobra
opinia o Polakach. Czuam, ze m o i m
o b o w i z k i e m jest o p o w i e d z i e o lu-
dziach szlachetnych, ktrzy p o m o g l i
mi przetrwa. O p o w i a d a m o t y m pub-
licznie do dzi.
Wic nagle co si we mnie przea-
mao. Zaczam pisa o wydarzeniach
z lat wojny. Oczywicie byy m o m e n -
ty, gdy chodziam przygnbiona i byo
mi naprawd ciko.
Czy naley pisa? Naley. J a take
si wciekam czytajc ksiki lub ogl-
dajc filmy fikcyjne, robione przez lu-
dzi, ktrzy nie dowiadczyli sami Za-
gady.
Zgadzam si. ze w kadej autobiogra-
fii jest odrobina fikcji. S wydarzenia,
ktre trzeba czy na zasadzie praw-
d o p o d o b i e s t w a po to. aby narracja
nie rwaa. Dialogi w kadej autobio-
grafii s fikcyjne, bo nikt nie m o e pa-
mita ich dokadnie po latach. Uwa-
arn jednak, e naley pisa wspomnie- bohatera nie kryj si jakie odniesie-
nia. Pokolenie, ktre przeyo Zaga- nia do Pani wasnych wspomnie z przy-
d wkrtce wymrze, nikt tego potem jazdu do Polski?
me napisze. Janina Bauman: Oczywicie, e tak.
S..: Czytajc tekst Zima o poranku" Prosz sobie w y o b r a z i te drzewa,
odniosem wraenie, e Pani stosuje ktre przez 2 0 lat wyrosy i chodniki
pewien zabieg artystyczny gdy pisze ktre popkay... i to poczucie obcoci
o Holocaucie, ja bym to nazwa,.oczy- w pierwszej chwili, a potem poczucie
ma dziecka". Jednak mino ju czter- wielkiej bliskoci.
dzieci kilka lat. czy ten zabieg nie jest K.G.: Moje drugie pytanie dotyczy
po prostu mechanizmem obronnym... Zimy o poranku". Ta ksika rozpo-
Janina Bauman: Z g a d z a m si. Nie czyna si takimi zdaniami:
potrafiabym inaczej pisa tej ksiki. Mino prawie czterdzieci lat nim po-
Z dzisiejsz wiedz i dzisiejsz wia- czuam si gotowa po napisania tej
domoci. Dlaczego? Poniewa byo- ksiki. W cigu tych lat rzadko wspo-
by tam wiele zdarze, o ktrych tylko minaam przeszo". Chciaam zapy-
przeczytaam lub usyszaam pniej. ta: Jak odnajduje si ten moment -
Wane byo wej w skr tej dziew- gdy czowiek jest gotowy do napisania
czynki i przekaza dokadnie jej prze- takiej retrospekcji przeszoci, wspom-
ycia. nienia, ktre stanowi cae jego ycie?
S .: W Po wrotach" ma si wraenie, Janina Bauman: To stao si nagle.
e tam motyw antysemityzmu pulsuje Gdy o tym wczeniej mylaam czu-
rytmicznie. am, e jeszcze nie czas. e jeszcze
Janina Bauman: Bo to mnie boli za nie potrafi. I stao si to nagle. Za-
kadym razem, gdy tu przyjezdam. czam pisa o dziecistwie i ta fala
W i e m doskonale, e nie wszyscy Po- pocigna mnie i nie mogam si jej
lacy s antysemitami i od lat tumacz oprze.
to Anglikom. Ale ten problem |ednak Bardzo trudno wytumaczy dlaczego
w Polsce istnieje i to mnie boli. To samo przez czterdzieci lat nie pisaam. To
przeywa bohater Powrotw" - Adam. nie bya jaka wiadoma decyzja. Ra-
On stoi na rozstaju drg. Czy wrci? czej byo to usunite w podwiadomo.
Czy raczej nie wraca? Jednak me po- Gdy byam z matk lub siostr nigdy
wiedziaabym. eby to bya ksika nie rozmawiaymy na ten temat. Byo
o antysemityzmie. tak wiele aktualnych, biecych spraw.
Katarzyna Grzybowska: Ja chciaa- T.Sz.: W Pani ksice me ma tak cz-
bym raz jeszcze zapyta o Pani naj- sto spotykanej w innych wspomnieniach
nowsz ksik Powroty". Jeden z jej - goryczy...
gwnych bohaterw. Adam, przyje- Janina Bauman: Nie ma. poniewa
da do Polski w okresie przemian po- dowiadczyam wiele dobrego.
litycznych. Polska jest wona. Przyjazd
Adama nabiera wic charakteru bar-
dzo symbolicznego. Czy w losie tego
Opracowaa: Katarzyna Grzybowska
 Im wicej wiedzy, tym mniej uprzedze../'

S p o t k a n i e redakcji S o w a y d o w s k i e g o "
z redakcj Scriptores S c h o l a r u m "
w y d o w s k i m Instytucie Historycznym

f)viii)K<Hlnik ftpeK^**)-kulturalny gazet polskojzycznych w caym kraju.

Scriptores S c h o l a r u m " : Jaka jest
historia - D o s Jidtszo Wort"?
W o d z i m i e r z Susid (Sekretarz Re-
dakcji): Nasza gazeta jest kontynu-
acj pisma Foks Sztyme", ktre ist-
niao w Polsce od 22.02.1946 roku.
Byo to pismo o zasigu oglnopolskim.
Redagowane przez grup dziennika-
rzy z w i z a n y c h z ruchem lewicowym,
poruszao wszystkie problemy dotycz-
ce rodowiska ydowskiego. Dziennik,
potem tygodnik przetrwa bez wikszych
zmian do 1991 roku. Wtedy to gazeta
ta przeksztacia si w Sowo ydowskie
- Dos Jidisze Wort". Przed wojn ro-
dowisko ydowskie w Polsce liczyo
okoo trzech i p miliona obywateli, dla
ktrych wychodzio ponad sto tytuw
prasowych. Byo to wicej, niz w ogle
ydzi byli zawsze bardzo przywizani
do sowa pisanego i cenili sobie prze-
kazywanie w i a d o m o c i w prasie. Po
wojnie zostaa tylko jedna gazeta...
Adam Rok (Redaktor Naczelny): Wi-
dz. e nasz rozmow musz zacz
od dyskusji z m o i m koleg redakcyj-
nym. Moi pastwo, po wojnie z pras
ydowsk byo troszk inaczej. W 1945
roku istniaa rzeczywicie jedna gaze-
ta. Ona nazywaa si J^Jowe ycie" (Dos
Naja Lebu). To byo pismo oglnokra-
jowe. organ Centralnego Komitetu y-
dw w Polsce. Natomiast Foks Szty-
me" powstaa w rok pniej i dotrwaa
do 1991 r. Po wojnie, kiedy liczba y-
dw wynosia m a k s y m a l n i e 250 tys.
(to by bardzo krtki okres zwizany z
p o w r o t e m y d w polskich z Z S R R .
pniej w i k s z o z nicn wyjechaa,
zwaszcza po p o g r o m i e kieleckim w
1946 r.) Nie wiem, czy uwierzycie mi,
ale w Polsce u k a z y w a o si w tym
czasie, cznie z pismami modzieo-
wymi: okoo czterdzieci tytuw gazet
i czasopism ydowskich, w jzyku pol-
skim. w jzyku ydowskim oraz kika
tytuw w hebrajskim! Niektre byy
wspaniale redagowane, pisane pik-
n y m jzykiem. Ogromnie bogate byo
powojenne ycie rodowiska ydow-
skiego. me tylko w sensie wydawniczym,
ale take oglnokulturalnym. By Teatr
ydowski. Instytut Historyczny, szkol-
nictwo ydowskie, wydawnictwo - ,.Ji-
disz Buch", ktre wydawao bardzo
d u o tytuw ksiek, przede wszyst-
kim z klasyki ydowskiej. Niestety teraz
nie ma czytelnikw dla tych ksiek...
S c r i p t o r e s S c h o l a r u m " : Czy dzisiaj
uywa si w Polsce jzyka ydowskiego?
A d a m R o k : W Towarzystwie Spoecz-
no-Kulturalnym ydw w w o j e w d z -
twie warszwskim jest dua biblioteka,
z d u y m zbiorem ksiek w jzyku ji-
disz. Ostatnio stracilimy ostatniego
czytelnika - wyjecha do Japonii. Tym
czytelnikiem by japoski doktorant,
ktry pisa prac na Uniwersytecie
W a r s z a w s k i m . Teraz bdziemy mieli
now czytelniczk, mod osob. Pol-
k, ktra zna jzyk jidisz. Pobieraa
lekcje jzyka u prof. Michaa Friedma-
na i o n a teraz bdzie jedyn czytel-
niczk ydowskich ksiek. Jest para-
d o k s e m . e nawet to pokolenie, ktre
urodzio si przed wojn, ktre yo w
getcie ydowskim, w dzielnicach y-
dowskich, na ulicach ydowskich", kt-
re porozumiewao si na co dzie w
jzyku jidisz, to pokolenie przestaje
dzisiaj czyta, odchodzi od jzyka y-
dowskiego. Jest to dramat nie tylko
jzyka, ale dramat rodowiska. Dzi
trwa walka o to, eby zachowa ten
jzyk. Walka nie tylko w Polsce, bo w
Polsce ten jzyk wczeniej, czy p-
niej musi umrze, poniewa naturalny
proces biologiczny spowoduje, e nie
bdzie ju ludzi, ktrzy tym jzykiem
od si posugiwa. Moe doj d o
takiego paradoksu, e bdzie w Pol-
sce wicej Polakw, ktrzy znaj j-
zyk jidisz, ni ydw, ktrzy go znaj.
Sytuacja jest wic rzeczywicie dra-
matyczna. W ubiegym roku byem w
Kijowie na spotkaniu wiatowej Rady
d o spraw Jzyka ydowskiego. Jest
to organizacja, ktra skupia ludzi po-
chodzenia ydowskiego z rnych kra-
jw wiata, a jej celem jest ratowanie
wanie jzyka jidisz. Organizacja ta
prbuje animowa kultur ydowsk,
literatur w jzyku jidisz. Na wiecie
jest troch orodkw, ktre literatur
i jzyk jidisz promuj. Jzyk yje ww-
czas. kiedy s ludzie, ktrzy posuguj
si nim na co dzie. Dorobek kultury,
a zwaszcza literatury ydowskiej, to
nie tylko dorobek literatury hebrajskiej.
To przede wszystkim dorobek literatury
jidisz, literatury pisanej w jzyku y-
dowskim. W Izraelu, jeeli spoecze-
stwo chce utrzyma cigo kultury
narodu ydowskiego, powinno siga
do ogromnego dorobku literatury jidisz.
Dzisiaj moe do niego siga tylko w
przekadzie. M w i o tym problemie,
dlatego, e i moja gazeta jest dwuj-
zyczna. z jednej strony w jidisz. z dru-
giej strony po polsku. C z w jidisz
stanowi 40 % tekstu. S ludzie, ktrzy
m w i , eby zostawi w spokoju te
strony jidisz, zrobi gazet cakowicie
po polsku, eby artykuowaa proble-
my tego rodowiska ydowskiego, ale
artykuowaa je po polsku, poniewa
wikszo naszych czytelnikw czyta
przede wszystkim w tym jzyku Jednak
tradycja prasy ydowskiej w Poisce,
jest tradycj prasy przede wszystkim
w jzyku jidisz i dlatego nie zrezygno-
walimy z tej ostatniej nici wicej
nas z przeszoci, m i m o ogromnych
trudnoci, bo nie mamy dziennikarzy
piszcych w jzyku jidisz.
Scriptores Scholarum": Jak wygl-
da zesp Dos Jidisze Wort"?
A d a m Rok: Nasz zespl skada si w
sumie z trzech dziennikarzy i jednego
redaktora-tumacza. Mamy jednak bar-
dzo wielu wsppracownikw, takich jak
prof. Jerzy Tomaszewski, prof. Marian
Fuks. Wsppracuje z nami spora gru-
pa ludzi ze rodowiska polskiego, ko-
responduj i utrzymuj z nami przyjazne
kontakty. Rzeczywicie jest to bardzo
s y m p a t y c z n a sytuacja, gdy ludzie z
nami wsppracujcy zapraszaj nas
na imprezy organizowane dla upamit-
nienia ydw.
Scripores Scholarum": Kto jest ad-
resatem pisma?
A d a m Rok: Kiedy wspomniaem o tym,
e dyskutowalimy, jakie ma by to no-
w e pismo, uznalimy, e powinno by
ono skierowane do dwch grup odbior-
cw: pierwsz, naturaln grup naszych
czytelnikw s czytelnicy ydowscy, lu-
dzie, ktrzy funkcjonuj w rodowisku,
nale do organizacji ydowskich, ktre
istniej w Polsce, a jest tych organi-
zacji kilka, mimo, e cae rodowisko
liczy najwyej dziesi tysicy osb.
Nasza gazeta jest czytana na wszyst-
kich kontynentach i wszdzie tam, gdzie
s ydzi z Polski. Mamy prenumera-
torw w e Francji, Australii, Izraelu. Sta-
n a c h Zjednoczonych. Kanadzie. Da-
nii. Szwecji, Niemczech itd. Wszdzie
tam. gdzie powstay kolonie ydw z
Polski, gwnie emigracja z roku 1957
i 1968. Druga grupa, d o ktrej zamie-
rzalimy skierowa Dos Jidisze Wort",
nie w i e m na ile n a m si to udao, to
oczywicie czytelnicy polscy, ktrzy s
zainteresowani problematyk ydow-
sk. ktrzy chc si czego dowiedzie
o historii, kulturze, tradycji ydowskiej.
W zaoeniu naszym byo. aby to pis-
mo byo p o m o s t e m d o rodowisk pol-
skich, aby wyjaniao nie tylko nasze
stanowisko, punkt widzenia na rne
sprawy, ale by miao pewn funkcj
edukacyjn, co jest. nie ukrywam, bar-
dzo trudne. Daiennikarstwo jest dzie-
dzin, w ktrej raczej powierzchownie
traktuje si niektre rzeczy i to. co my
piszemy m o e by p e w n y m zarysem
rnych problemw. W c z a s o p i m i e
mamy dziay: tradycja, historia, kultu-
ra. Wydaje n a m si, e jeeli nawet z
takim programem, z takim zaoeniem
dotrzemy d o czytelnika polskiego i on
bdzie rozumia, pojmie pewne spra-
wy. to znikn w mniejszym, czy wik-
szym stopniu pewne stereotypy, pew-
ne sposoby patrzenia na spoeczno
ydowsk, na problemy tego rodowi-
ska. jego histori, dokonania. Mwimy
o naszych sprawach, prbujemy je
wyjania i oczekujemy reakcji rodo-
wiska polskiego i rzeczywicie s te
reakcie. Naszym p o d s t a w o w y m zada-
niem jest wic pokazanie rodowiska
ydowskiego w Polsce i na wiecie.
Scriptores Scholaru": Wspominali
Panowie, ze polski odbiorca reaguje
na to co piszecie, w jaki sposb?
Wodzimierz Susid: Generalnie reak-
cje s pozytywne, chocia przyznaj
szczerze, e nie prbujemy si przy-
mila. Jest wiele krytycznych artykuw,
m i m o wszystko m u s i m y przyzna, e
bardzo n a m zalezy na polskim czytel-
niku. Otrzymujemy listy od ludzi z r-
nych miejsc. Jest duze zainteresowa-
nie histori ydowsk na ziemiach
polskich. Jest to zjawisko bardzo cie-
kawe. im dalej od Holokaustu, im mniej
ydw jest w Polsce, tym bardziej wi-
doczne jest wiksze zainteresowanie
tradycj ydowsk n a ziemiach pol-
skich. Ludzie z rnych maych mia-
steczek pisz d o nas cae elaboraty,
w ktrych opisuj histori y d w w
swoich miejscowociach, kiedy i j a k
zginli. Pisz opowiadania. D w a lata
temu by konkurs piosenki o tematyce
ydowskiej. Przyjechaa modziez z r-
nych czci kraju, w tym dua grupa
modziey wiejskiej, ktra o ile pami-
tam, piewaa psalmy.
Scriptores Scholarum": Jak wglda
dzisiaj rodowisko ydowskie w Polsce?
A d a m Rok: ydw praktycznie ju nie
ma. a bdzie coraz mniej. Do taki jest
naturalny proces biologiczny: dziewi-
dziesit procent tego rodowiska to s
ludzie w wieku 7 0 - 6 0 lat. Modzie jest
bardzo nieliczna.
Wodzimierz Susid: Modzie jest nie-
liczna, ale modzie jest przywizana
do swoich korzeni. To tutaj od razu trze-
ba powiedzie. Nie mona powiedzie,
e w s z y s c y ydzi kad si dzisiaj
i umieraj i zostaje gazeta, ktra wy-
chodzi dla tei garstki... Prawie w ka-
dym w i k s z y m miecie jest grupa
modziezy ydowskiej, ktra co chce
robi. Jest to p r z e w a z n i e modzie
studencka. Istnieje ydowska organi-
zacja studencka, s kluby modzieo-
we, dziaa klub modzieowy przy TSKZ
w e Wrocawiu. odzi, Warszawie. Kra-
kowie. Tak, wic jakie ycie ydow-
skie si toczy...
Scriptores Scholarum": Czy Dos
Jidisze Worf" moe przyda si do cze-
go przecitnemu czowiekowi?
A d a m Rok: Musz w a m powiedzie,
e przychodz do nas tatusiowie, ma-
musie dzieci szkolnych, przychodz z
tak prob: Prosz pana moje dziec-
ko m a napisa referat na jaki tam te-
mat z kultury ydowskiej, i ja nie wiem.
gdzie znale takie materiay, czy pan
mi m o e pomc?" Oczywicie szybko
mobilizujemy si i dajemy troch na-
szych gazet i rnych materiaw. Robi-
my kserokopie, jeeli to jest koniecz-
ne i wzbogacamy materiay rdowe
do wypracowa w szkoach. Czsto to
si nie zdarza, ale jednak jest n a m
bardzo milo. e d o n a s przychodz
w takich sprawach, i w ogle mio. e
ta tematyka, jak to si m w i chodzi
w szkoach". I to jest dla nas bardzo
istotne. Bo jak p o w i a d a m im wicej
wiedzy, tym mniej uprzedze. Ponie-
wa mona si rni, kady si r-
ni, ale eby z tych rnic nie wynikay
niechci, a po prostu zrozumienie i to-
lerancja dla odmiennoci. Tak ja to ro-
z u m i e m i taka jest midzy innymi rola
naszej gazety.
..Scriptores Scholarum": Co to jest
tosamo ydowska?
Wodzimierz Susid: Tosamo y-
dowska to jest bardzo skomplikowana
sprawa w dzisiejszych c z a s a c h w Pol-
sce. Moim zdaniem jest to wewntrz-
na potrzeba udokumentowania swojego
pochodzenia. To si zaczyna bardzo
rnie. Po prostu kto kiedy usysza,
e mia ojca yda. czy matk ydwk,
a nawet babci i on stara si czego
na ten temat dowiedzie. Pierwsze kro-
ki kieruje wanie d o organizacji y-
dowskich. starajc si wyjani, kto to
jest ten yd. Bo my w wikszoci przy-
padkw me mamy juz takich typowych
rodzin ydowskich, ktre wychowuj
dzieci w kulturze ydowskiej od same-
go pocztku. Takich rodzin ju po woj-
nie byo mao. Takich, ktre przestrze-
gay tradycji ydowskiej, wit. U mnie
w domu przestrzegane byo tylko wi-
to Jom Kippur. wiedziaem, e wtedy
trzeba i d o synagogi. Po 1946 roku,
a jeszcze wczeniej po pogromie kie-
leckim, kiedy masa ludzi wyemigrowa-
a, ludzie, ktrzy zostali nie afiszowali
si swoim ydowskim pochodzeniem.
Rodzice czsto ukrywali je przed dzie-
mi. Wiele tragedii zdarzao si w roku
1968, kiedy dzieci dowiadyway si od
obcych, ze s pochodzenia ydow-
skiego. Dzisiaj w Polsce s dzieci prze-
wanie z maestw mieszanych, ktre
jaki sposb maj silne pragnienie
poznania swoich korzeni. Oni zgaszaj
si d o nas. Wic my wyjaniamy, co
to jest ta tradycja i kultura ydowska.
Od 1989 r. nasza gazeta jest rwnie
gazet, z ktrej m o n a si dowiedzie
wiele na temat kultury i religii ydow-
skiej. R o z b u d z a m y wic wiadomo
ydowsk. Wielu modych ludzi akcep-
tuje swoje korzenie i zostaje w rodo-
wisku. S tacy, ktrzy ucz si jzyka
ydowskiego. My prowadzimy zajcia,
jednak jidisz jest trudny, wol angiel-
ski. Moje dzieci rwnie s z miesza-
nego m a e s t w a : ja j e s t e m ydem,
ona Polk. Dzieci wychowalimy zu-
penie areligijnie, tumaczc, e naj-
pierw trzeba pozna religi, a potem
zaakceptowa i przyj jako swoj fi-
lozofi yciow. Poznay katolicyzm i ju-
daizm i poszy w stron judaizmu, to
bardziej im odpowiada, ale wewntrz-
na potrzeba poznania korzeni koniec
kocw zmusi czowieka d o zapozna-
nia si z tym.
A d a m R o k : Tosamo ydowsk w
pierwszym okresie powojennym kszta-
towano przede wszystkim poprzez kul-
tur ydowsk, mniej poprzez religi.
Naturalnie kady, kto czyta ydowskich
twrcw, musia czyta o tym, jak yli
ydzi, jak si modlili oraz jak wygl-
day ich wita. Ale bya to tosamo
uksztatowana na kulturze, wic ona
nie miaa charakteru tosamoci reli-
gijnej. Natomiast od duzszego czasu
nawet nie od 1989 r., ju wczeniej,
nastpowa proces szukania tosamoci
rwnie na gruncie religijnym. Jest to
proces bardzo widoczny przede wszyst-
kim w rodowisku modziey. Obserwu-
jemy rwnie, e ogromnie zagorzali
ateici na staro zaczynaj by ludmi
wierzcymi, chodz d o synagogi re-
gularnie i staj si wierzcymi ydami.
S c r i p t o r e s S c h o l a r u m " : Jaki jest sto-
sunek gazety do problemu antysemi-
tyzmu? Chcecie si mu przeciwstawia,
czy jedynie go opisywa, czy moe
co wyjania?
A d a m R o k : My problemu antysemity-
z m u nie demonizujemy. Mamy rwnie
wiadomo, ze w z n a c z n y m stopniu
jest to problem trudny. Proces odcho-
dzenia od antysemickich stereotypw
jest procesem dugotrwaym. Dlatego
patrzymy na to ze spokojem. Czsto
w polityce wystpuje a n t y s e m i t y z m
traktowany instrumentalnie, potrzebny
do jakich celw politycznych, jakie-
m u czowiekowi, czy te partii i prze-
ciwko takiemu antysemityzmowi bardzo
ostro wystpujemy. Oczywicie nie pro-
wadzimy cay czas kampanii przeciwko
antysemityzmowi, nie widzimy potrze-
by takiej kampanii. Jeli to z j a w i s k o
wystpuje to je opisujemy konkretnie
i rzeczowo. Nie uoglniamy przypad-
kw antysemityzmu i nie mwimy, e
taka, czy inna cz Polakw to an-
tysemici. Po prostu widzimy przejawy
antysemityzmu i odnosimy si d o nich.
Problem antysemityzmu widzimy sze-
roko. jako spucizn niedobrej nie-
stety tradycji rwnie religijnej. Proces
ten, wydaje mi si od S o b o r u Waty-
kaskiego II zosta w Kociele zaha-
mowany. Zwaszcza za spraw nowe-
go K a t e c h i z m u , ktry jest d l a sprawy
stosunkw chrzecijaskio-zydowskich
o g r o m n i e wany.
W o d z i m i e r z S u s i d : J a p o w i e m kr-
cej, my w y c h o d z i m y z zaoenia, e
nikt nie m a obowizku kochania ydw
i n a w e t m a p r a w o ich nie lubi, ale s
p e w n e nieprzekraczalne granice t e g o
nie lubienia, ktre zamieniaj si w ob-
sesje. a 1o ju godzi w nasze rodo-
w i s k o . To wtedy w tej sprawie wyst-
pujemy. c z a s a m i n a w e t bardzo ostro
i m u s z W a m p o w i e d z i e , e nasza
g a z e t a jest c z y t a n a w s z d z i e tam.
gdzie n a w e t n a s bardzo nie lubi.
S c r i p t o r e s S c h o l a r u m ': Jak dzisiaj
wyglda na wiecie proces asymilacji?
W o d z i m i e r z S u s i d : Proces a s y m i -
lacji p e w n y c h rodowisk to jest bardzo
zoone zjawisko. Mode pokolenie wy-
c h o w y w a n e jest ju w kulturze ogl-
noeuropejskiej. W USA wikszo
m o d z i e z y ydowskiej chodzi do szk
a n g l o j z y c z n y c h . W Polsce r w n i e
byy szkoy ydowskie, ale ja ju c h o -
d z i e m do szkoy polskiej, nie uczyem
si jzyka y d o w s k i e g o . U m n i e w ro-
dzinie ojciec mwi wietnie po ydow-
sku, ale nigdy me przyszo mu do gowy,
z e b y nas t e g o jzyka nauczy. Ojciec
by d z i e n n i k a r z e m i pisa dla gazety,
ktr z kolei czytali starzy ydzi, jak
to o n okrela, pisa rwnie d o pol-
skich gazet. Kiedy w dziecistwie chcia-
em uczy si j z y k a y d o w s k i e g o o n
wtedy czsto m i powtarza: . P o co Ci
y d o w s k i , nikt teraz w n i m nie m w i ,
ucz si lepiej angielskiego, to jest jzyk,
ktry ci si kiedy przyda!" W s z d z i e
na wiecie, gdzie mieszkaj ydzi, na-
stpuj procesy asymilacyjne. Ludno
przyjmuje kultur kraju, w ktrym yje.
g d y z jest o n a po prostu bardziej przy-
d a t n a . Ju nie m a gett. Kiedy, kiedy
byo getto, gdy spoeczno y d o w s k a
ya w dzielnicach z a m k n i t y c h , to j-
zyk ydowski by jzykiem codziennym,
mwio s i nim p r a k t y c z n i e w s z d z i e .
P o t e m nie byo ju takiej p o t r z e b y ,
pozostawaa jedynie tradycja wynie-
siona z d o m u , a p o t e m to ju n a w e t
i t e g o nie byo... J z y k w d i a s p o r z e
ydowskiej stopniowo zanika, bo n a s -
tpowa proces przechodzenia na jzyk
wikszoci. To s a m o obserwuj i n n e
mniejszoci n a r o d o w e w Polsce. ydzi
m o e i chcieliby m w i po y d o w s k u ,
ale trzeba si zmobilizowa i n a u c z y
si, a t e g o i m si nie chce. Kiedy ja
p r b o w a e m zachci s y n a d o n a u k i
jzyka jidisz, to on o w s z e m chce uczy
si. ale hebrajskiego, bo hebrajski m u
si przydaje, kiedy j e d z i e d o Izraela,
ale y d o w s k i e g o to o n uczy si nie
chce. . P o c o tato mi y d o w s k i j z y k ,
jak b d p o t r z e b o w a to s i n a u c z
niemieckiego, to jest prawie to samo!?"
A d a m Rok: Problem asymilacji wi-
e si z j z y k i e m jidisz, a jest to prob-
lem szalenie s k o m p l i k o w a n y . Z j e d n e j
Strony o g r o m n y orodek kultury jidisz
- Europa Wschodnia, z drugiej strony -
U S A . Na t e r e n a c h b y e g o Z S R R . w
latach 30-tych z a c z o si g w a t o w n e
tpienie jzyka i kultury jidisz. Stalin
w y m o r d o w a prawie ca inteligencj
ydowsk, prawie wszystkich pisarzy
p i s z c y c h w j z y k u jidisz. W 5 0 - t y c h
latach zostay z a m k n i t e teatry. Z a
C h r u s z c z o w a starano si tam reakty-
wowa teatr ydowski, ale parna komu-
nistyczna zareagowaa w ten s p o s b ,
ze o d p i s a a : m y m e r o z u m i e m y , po
co w a m teatr ydowski, czy ydzi nie
rozumiej jzyka r o s y j s k i e g o ? " W la-
tach 30-tych w s a d z a n o d o agrw na-
uczycieli, dziaaczy kulturalnych, dzienni-
karzy. pisarzy. Jest w r e s z c i e o g r o m n e
rodowisko, wielomilionowe spoecze-
stwo ydw amerykaskich. Tam jest
zjawisko inne. tam nikt nie przeszka-
dza mwi w jidisz. ydzi przyjechali do
USA z z a m i a r e m absolutnego zinte-
growania si ze spoeczestwem amery-
kaskim. Zaoenie asymilacji zaka-
dao z gry. ze to, co bdzie scalao
ich z tym spoeczestwem, to dobra
znajomo jzyka angielskiego. Wic
oni swoje dzieci, wnuki oraz siebie sa-
m y c h ksztacili w jzyku angielskim.
Przykadem tej szalonej amerykanizacji
spoecznoci ydowskiej jest spotkanie,
w ktrym uczestniczyem n i e d a w n o
w Pradze. Spoeczestwo ydowskie
w Ameryce jest ju mao ydowskie,
iecz po prostu amerykaskie. W tej
chwili przecitnie ok. 5 0 % ydowskich
maestw w Stanach Zjednoczonych
to maestwa mieszane, a w ostatnim
okresie procent maestw miesza-
nych dochodzi ju do osiemdziesiciu.
W Ameryce widoczne jest zjawisko
gwatownego odchodzenie ydw od
rodowiska ydowskiego. Jeeli co
jeszcze czy to spoeczestwo, to nie
jzyk, to przede wszystkim przywiza-
nie do synagogi. T cz, ktra nie dem. ale jest u mego widoczna reak-
jest jeszcze religijnie indeferentna.
czy wi religijna. Oni po prostu raz
d o roku, czy dwa razy d o roku chodz
w wita do synagogi. Natomiast tra-
dycja. kultura i jzyk ydowski prawie
w ogle ich nie interesuj.
Scriptores Scholarum": Czy dzisiaj
modzie ydowska w Polsce jest w
jaki sposb dyskryminowana?
Wodzimierz Susid: Mj syn chodzi
do szkoy, w ktrej s trzy osoby ma-
jce co wsplnego z zydowstwem. Mj
syn nie ukrywa tego. e jest ydem.
Nikt g o jeszcze z tego powodu nie za-
czepi. nie mia z tym adnego problemu.
Moja crka na uniwersytecie rwnie
nie miaa najmniejszych problemw, w
szkole redniej te. chocia w pew-
nym okresie przesadzaa z tymi swoimi
medalikami i innymi akcesoriami {gwiaz-
da Dawida, Tablice Mojeszowe), jak to
dziewczyna. W i e m jednak, ze istnieje
grupa o s b . ktre boj si ujawnia
swoje ydowskie pochodzenie. Powie-
d z m y inaczej: sowo yd" w tradycji
polskiej ma w wiadomoci oglnospo-
ecznej negatywny wydwik, ma bo
tak si jako zoyo, tak si utaro, a jest
to wynik wanie tego. o czym mwi!
Adam Rok - chrzecijaskiego anty-
semityzmu. ktry by niejako wpisany
w katechizm i w nauczanie o ydach.
I to ma taki wydwik, e cz ludzi
si wstydzi swojego pocnodzenia. Mj
brat m a syna. tez z mieszanego ma-
estwa i wysa go na kolonie orga-
nizowane przez T S K . Chopak mia
wtedy chyba 6 lat. Wrci z tych kolo-
nii i mwi tak do mnie: Wiesz c o wuj-
ku. ja to wol by hipisem ni ydem."
. J a tez. ale mozesz by Zydem-hipi-
sem" odpowiedziaem mu wtedy. On
si raczej nie afiszuje tym. e jest y-
cja na te wszystkie ataki, ktre syszy.
On naley do Inicjatywy Anarchistycz-
nej. Jest anarchist z przekonania. Jest
oczywicie jaka grupa modziezy, ktra
woli nie ujawnia swojej t o s a m o c i
narodowej. Czuj si zagroeni. Czuj
si zagroeni rwnie tym. e w War-
szawie na Nowym wiecie przez dwa,
czy trzy lata w oknie bya wystawiona
swastyka i nikt na t swastyk nie rea-
gowa. mimo. ze pisano listy, petycje...
Materia przygotowa do druku: Pawe
Furmanek
Opracowa: Sawomir urek
 ukasz Garbal

Dzieje y d w w Polsce" - zupenie koszerne

Oto miody Czytelniku Seria Edukacyjna ..Dzieje ydw w Polsce" opracowana przez
naukowcw z ydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Zeszytw jest pi,
i dotycz prawie tysica lat wzajemnych kontaktw polsko-ydowskich na ziemiach
Rzeczpospolitej. Niektrzy spord autorw zaopatrzyli poszczeglne zeszyty w sow-
niczek, pozwalajcy odnale dane zagadnienie w wiecie, jak by me byo obcej i nie-
znanej kultury. Korzystajc z wiadomoci zawartych w serii 1H masz wic szans
po/na dzieje y d w w naszej ojczynie w stopniu, co najmniej bardzo dobry m. rda
umieszczone w Dziejach pozwol Ci, miody Czytelniku, na podrowanie po wiecie
ydowskim na wasn rk. co wydaje si chyba najbardziej nowoczesnym i twrczym
zamysem edukacyjnym autorw serii. Kalendarium, opracowane Jakubowym wysi-
kiem przez Rafaa Zebrowskiego jest bez precedensu, bo umoliwia spojrzenie na Polsk
innymi oczyma, oczyma ydw. Masz. wic szans Drogi Czytelniku, dziki poczo-
nym wysikom Zofii Boizymiskiej. Rafaa ebrowskiego. Pawia Fijakowskiego i Andrze-
ja bikowskiego wej bez wikszego trudu w hermetyczny dla wielu pokole wiat
ydw polskich Poznajesz w ten sposb kultur ydowsk i dzieje Rzcczpospol i te i jed-
noczenie.

Pracownicy ydowskiego Instytutu Historycznego tworzc seri edukacyjn woyli

w ni wiele swojej pracy i serca. Co zatem Ucze szkoy redniej, czy nawet Student
uniwersytetu moe znale wanego dla swojej edukacji w tomikach Dzieje ydw w Pol-
sce? Trudno oddzieli splecione losy ydw i Polakw. Czytajc seri Z I H - u dowiesz
si wic. jak szczeglne miejsce zajmowali ydzi w historii Rzeczpospolitej, ktrych
udzia w yciu kulturalnym i spoecznym by naprawd znaczcy. W pracach prezento-
wane s przede wszystkim fakty, autorzy podjli rwnie prb osadzenia przytacza-
nych faktw w szerszym kontekcie historycznym.
Jedn z nielicznych wad serii edukacyjnej jest naduywanie terminw wartociuj-
cych jednoznacznie postawy poszczeglnych osb Tekst jest wic peen epitetw typu:
najwybitniejszy", najwikszy", najgorszy". Nie kady niusi zgodzie si z pogldem,
e na przykad Morris Schwarl/. by najwybitniejszym aktotrm ydowskim scen amery-
kaskich (Rafa ebrowski, \Vybiir tekstw rdowych 191 $-1939, s. 131) Niepotrzebne
jcsl take nazywanie kogo w adnotacji ..ydoerc', czy uywanie takich okrele jak
opis antysemicki" (Andrzej Zbikowski. Ideologia antysemicka 1X48-1914, s. 87). Inte-
ligentny czytelnik pojmie bez trudu sam, nawet uczniowi nic trzeba wszystkiego tuma-
czy. Natomiast micjscc na okrelenia wartociujce mona by ustali w esejach, ko-
mentujcych teksty rdowe. Niestety oprcz zazwyczaj krtkich wprowadze (kon-
centrujcych si gwnie wok historii spoecznej) nie ma waciwie komentarzy do
prezentowanych rde, przybliajcych Czytelnikom wczesn problematyk. Wpraw-
dzie nic znam planw na przyszo autorw serii, tym niemniej uwaam, c warto by
byo pomyle o zamieszczeniu kilku konkurujcych ze sob opinii - esejw, jako glos
do tekstw rdowych - w moim odczuciu adnotacje to /a mao, jeli mwimy o synte-
zie. Na koniec warto jeszcze zwrci uwag na doskona szat graficzn serii, a take jej
wysoki poziom edytorski.
Seria Edukacyjna ydowskiego Instytutu Historycznego: Pawe 1-ijakowski. Wybr
tekstw irdlowych XI-XV! 11 wiek. Warszawa 1993; Zofia Borzymiska. Wybr tekstw
rdowych XIX wiek. Warszawa 1994; Rafa ebrowski. Wybr tekstw irtilowych
Warszawa 1993; Andrzej bikowski, Ideologia antysemicka 1848-1914.
Wybr tekstw rdowych. Warszawa 1994: Rafa ebrowski, Kalendarium. Warszawa 1993.
 Katarzyna wierszcz

Moja K o z w k a "

Spaceruj jedn z licznych alejek znajdujcych si w parku Kozowicckim. Pixl sto-

pami szeleszcz rnobarwne jesienne licie, wieci zloie soce a na gaziach drzew i krze-
ww powiewaj nitki babiego lata.
Taki spacer po piknym parku, zaprojektowanym na wzr francuski, to prawdziwa
przyjemno, moliwo zaczerpnicia wieego powietrza i podziwiania piknych wi-
dokw.
X V l l l - w i e c z n y paac, bdcy wasnoci pocztkowo rodziny Bieliskich a nastp-
nie Zamoyskich, jest najpikniejsz i najwaniejsz atrakcj Kozwki.
Paac z zewntrz przedstawia si okazale, cho trudno mi orzec, w j a k i m stylu go
wybudowano. Najbardziej zbliony jest d o baroku. Od strony bramy wjazdowej, przez
ktr wczeniej weszam na teren Muzeum Zamoyskich, budynek ma na rodku rodzaj
portyku na arkadach. Pixl arkadami jest wejcie do paacu, a nad arkadami na pitize
mieci si olbrzymi ganek z balustrad. Po lewej stronie paacu jest wiea z zegarem.
O wiele pikniej wyglda, a raczej wyglda ktedy paac od strony parku, w ktrym
obecnie si znajduj. Kiedy, co widziaam na licznych starych przedwojennych zdj-
ciach. by on ozdobiony wspaniaymi schodami, wiodcymi na podobny do frontowego
ganek. Niestety, schody te zostay zlikwidowane poniewa obawiano si. e grzyb, ktry
powsta na nich przeniesie si na ciany budynku.
Po wschodniej stronie paacu, przed samym budynkiem stoi okazaa fontanna w for-
mie igrajcych pultw.
Po obu stronach paacu, pod ktem prostym, wznosz si dwa due pitrowe budynki.
Cao stanowi - bardzo charakterystyczn dla wczesnej Polski - rezydencj wiejsk.
Wszystko to widziaam ju tyle razy. M j ojciec od kilkunastu lat pracuje z Muzeum
Zamoyskich 1 dlatego te przychodz tu czsto i znam wiele ciekawych miejsc. Sam
paac zwiedzaam ju/. co najmniej kilkunastokrotnie.
O urzdzeniu wntrz paacu Kozowiec kiego pisze i inwi si, c jesi najwspanialsze
ze wszystkich paskich rezydencji w Polsce. Nawet Zamek Krlewski w stolicy, czy
te paac azienkowski ustpuje mu palm pierwszestwa.
Zawsze na nowo urzeka mnie smak poczony z bogactwem i kultem dla arcydzie
sztuki. Do najpikniejszych pomieszcze muzeum nale: sala assamblowa (c z^t pik-

" IV.ic.-i nagrodzona (iraccic miejcct} w k o n k i m * ..Wielokulturowe tradycje Lublina t Regionu Lubelskiego"
nie brzmica nazwa), pokuj pani Zamoyskiej i pana Zamoyskiego, sala jadalna, trzy
salony i biblioteka.
Zawsze, ilekro jestem w palaeu Kozlowieckim. szczegln uwag zwracam na ..Sa-
lon Czerwony' 1 , a waciwie na znajdujce si w nim lustra, ktre odbijajc si w sobie
nawzajem, tworz wraenie nieskoczonoci pomieszczenia. Dlatego Salon Czerwo-
n y " nazywam najduszym salonem na wiecie.
W muzeum znajduj si rwnie batdzo liczne zbiory obrazw i portretw. Najcen-
niejszymi z nich s: B i t w a \xxi Byczyn" Jana Matejki. K r l Stanisaw" Bacciarelle-
go. ..Ksi Jzef Poniatowski" Lompi'ego i wiele innych, przedstawiajcych midzy
innymi rne sceny historyczne. Zawsze pomagay mi one w nauce historii.
W duej sali zwanej assumblow, stoi przepikne biurko z brzami i zcgaicm. wier-
na kopia wasnoci Ludwika X V I - g o , krla Francji. Ciekawostk jest fakt, ze podobie-
stwo jest tak dokadne, e nawet kluczyk od szuflad, posiada w swym uszku ksztat
trefla jak biurko Bourboskic.
Takich biur jest na wiecie trzy: oryginalne w a w r z e w Paryu, kopia w Paacu Zi-
m o w y m w Petersburgu i trzecia wanie w Kozwce.
Od dziecka, bdc w muzeum zachwycam si porcelanowymi chiczykami, ktre
poruszaj gwkami i rkami i pokazuj jzyki. Do innych znanych eksponatw muze-
alnych nale szafy gdaskie, a do ciekawszych zaliczy naley rwnie pianol, do
ktrej swego czasu Konstanty Zamoyski zgromadzi ogromn ilo wakw z perforo-
wan tam z zapisem najpikniejszych utworw muzycznych.
Gdy j u nasuchaam si do w o l i dwikw wydobywajcych si z pianoli. cisz
i ukojenie, a take chd, zwaszcza podczas letnich spacerw, zawsze mogam odnale
w kaplicy paacowej. Kaplica ta wybudowana zostaa na wzr wersalski, caa z biaego
marmuru, zdobna w sztukateri i br;jzv.
Otarz marmurowy w bryzach, z przelicznym witraem (zamiast obrazu) wyoluaa-
jcym Zwiastowanie, jest rwnie wiern kopi wersalskiego. Midzy filarami, po lewej
stionie kaplicy, jest pikny pomnik z biaego marmuru, wystawiony ku czci Z o f i i z Czar-
toryskich Zamoyskiej, babki i prababki wszystkich yjcych dzi Zamoyskich.
Pomnik duta Bartoliniego jest wiern kopii* jej pomnika w kociele Santa Croce we
Florencji.
O kaplicy kozowieckiej zachowa si nawet wiersz napisany przez .Jagienk spod
Lublina" lubartowsk dziaaczk kulturaln z lat dwudziestych posiadajc pewne
aspiracje literackie. Wiersz ten udao mi si znale w ksieczce Ziania Lubartowska.
Szkic monograficzny ilustrowany autorstwa Wandy Jagienki liwiny. wanie tej .Ja-
gienki spod Lublina", i Ferdynanda Trocz. Brzmi on nastpujco:

Kaplica"
W paacu prawem skrzydle
wita, jasna biaa,
Jakby w sennym mamidle
Z tczy bajki powstaa -
ludzkie oczy zachwyca
Przecudo iv na Kapica
 Wersalski jej pocztek
Wykuto j w marmurze
U' brzach kady zaktek.
A klczniki iv purpurze
I - zacnym prochom w dani
Cud ~ pomnik ksinej pani.'
Mannurowe filary.
Artystyczne witrae -
A wszystko hrabia stary
Kodowi swemu w darze
gromadzi a do trumny
Samotny wci i dumny.

Zawsze, odkd pamitam, intrygoway mnie, podobnie jak wikszos ludzi, rne
ciekawostki, historie mroce krew w yach i niezliczone tajemnice zwizane z paacem.
Tajemnic i takich ciekawych historii Kozwka ma wiele. Jedna z legend, czsto
wspominana przez przewodnikw, jest zwizana z powstaniem herbu Zamoyskich -
ktrym s Jelita. Wedug tej legendy, w bitwie pod Powcaini ranny zosta w brzuch
trzema wczniami krzyackimi protoplasta Zamoyskich - Florian Szary Objedajc
pole bitewne, krl Wadysaw okietek zapyta go. czy bardzo cierpi. Florian odpowie-
dzia, ze mniej to boli ni rany zadane ojczynie. Odtd Zamoyscy piecztowali si her-
bem Jelita - trzy zote kopie na czerwonym polu, a ich dewiz nxlow jest ..to mniej
boli", ktre to sowa widniej nad bram wjazdow, prowadzc na teren muzeum.
Wrd okolicznych mieszkacw kr rne opowieci, jedne prawdziwe, potwier-
dzone naukowo, mne by moe zmylone. Gdy byam dzieckiem, kilka z nich opowiedziaa
mi moja babcia, ktra bya crk lokaja rodziny Zamoyskich - Jzefa Krajewskiego.
Jedn z takich historii bya, od stu lat krca po okolicy przeraajca opowie,
budzca groz wrd suchaczy. ..Czarna Dama" z Kozwki bya ukochan on ordy-
nata Aleksandra, pana na Zamociu. Umierajc w rok zaledwie po lubie, ordynat zapi-
sa Annie dobra kozowieckic wraz ze wspania rezydencj.
Wdowa wysza pniej z;i waciciela niedalekiego I.ubanowa. ksicia Lubomirskiego.
Zmara w Wiedniu w latach 40-tych ubiegego stulecia. Trumn z jej szcztkami spro-
wadzono do pooonej niedaleko Kozwki - Kamionki i zoono w podkocielnej krypcie.
Po pewnym czasie, podczas przebudowy krypty, dokonano makabrycznego odkry-
cia: Anna Lubomirska-Zamoyska (jak wiadczyo pooenie zwok) musiaa obudzi si
z letargu i prbowaa wydosta si z trumny.
Histori Anny z Gianowskich zawara w swoim wierszu pi.: Dumanie przed portre-
tem wspomniana wczeniej Jagienka spod Lublina":

(...) W/rJZCir si smutna przepa otwara

l uwielbiona ksina umara |...|
1 oto przemino kilkanacie lat.
Zanim o strasznej tragedii dowiedzia si wiat.
fto gdy trumn otwarto poruszona caa
 Ksina Anna z rkoma nad gow leaa
Jakby pragnc odwali wieko, co j si -
W zudnym nie lelargicznym na mier przywalio.

Rwnie zachowan w tajemnicy pozostawaa podczas okupacji dziaalno Aleksan-

dra - starszego syna i spadkobiercy Adama Zamoyskiego. O nim take wspominaa mi
babcia, rwieniczka Aleksandra.
Rotmistrz Aleksander hrabia Zamoyski by uanem krcchowieckim i uczestniczy w dzia-
aniach grupy Operacyjnej gen. Klecberga. Walczy pod Kockiem - w ostatniej bitwie
kampanii wrzeniowej. Po podpisaniu kapitulacji nie dosta si do niewoli, ale wraz. z grup
swoich pod komend nych przedar si do Kozwki. Tu ..zamelinowa" ich j a k o pracow-
nikw otdynaryjnej suby lenej, a take powierzy i m funkcje stangretw i koniuszych.
To wanie oni stali si pniej trzonem organizacji podziemnej, a nastpnie przystpili
do A K .
Do k o t k a okupacji Kozwka bya silnym orodkiem A K . Niestety, sam Aleksander
Zamoyski zosta w 1940 roku aresztowany przez Niemcw, umieszczony w owicim-
skim obozie koncentracyjnym, a nastpnie w Dachau. Nie pomogy nawet interwencje
w sprawie jego uwolnienia, podjte przez woskiego ministra spraw zagranicznych, zicia
Mussoliniego. hrabiego Ciano.
W Kozwce na przeomie lat 1940 i 1941 przez kilka miesicy Jadwiga Zamoyska,
ona ordynata, ukrywaa przyszego Prymasa tysiclecia ks. Stanisawa Wyszyskiego,
poszukiwanego przez Niemcw.
W kocu lipca 1944 roku. o czym informuje tablica znajdujca sie przy wejciu do
muzeum, w Kozwce kwaterowa przez trzy dni sztab 27 Woyskiej D y w i z j i A r m i i
Krajowej, ktra wyzwolia m.in. Lubartw oraz Kock. Sld nastpnie oficerowie na czele
swych oddziaw wyruszyli w drog do oddalonego o kilka kilometrw Skrobowa. Tam
27 Woyska Dywizja zostaa podstpnie okrona i rozbrojona przez wojska radzieckie.
Inn. nie wyjanionij do tej pory tajemnic Kozwki, jest historia zaliczana do naj-
bardziej makabrycznych, ktr pamita ju mj ojciec. Chodzi mi tu o okolicznoci
mierci jednego z kolejnych kustoszy Jerzego Derynga. Ot pod koniec lat 60-tych,
naszego wieku oczywicie, w noc wigilijn wieloletni kierownik muzeum - Jerzy Dc-
ryng. nagle znikn. W trakcie poszukiwa zauwaono, e drzwi do paacowego skarb-
ca s zamknite od wewntrz. Gdy specjalistom udao si sforsowa zamki, we wntrzu
pomieszczenia znaleziono martwego kustosza, l.ca w kauy krwi. z podernitym
gardem. Obok lezala brzytwa...
D o dzi nie udao si ustali, co byo przyczyn samobjstwa Derynga. Dlaczego
stao si to akurat w wigili i dlaczego akurat w skarbcu. Chyba nigdy nie udzieli si
odpowiedzi na te pytania, podobnie jak nie odpowie si na pytanie, gdzie znajduj sic.
skradzione w o w y m czasie organy z kaplicy paacowej.
Do tej pory w paacu w Kozwce dziej si rne rzeczy. Dowiaduj si o nich od
mojego ojca. ktry jest dowdc wany w Muzeum Zamoyskich. Opowiada mi on o rnych
wydarzeniach, m.in. o niespodziewanie pkajcych rurach, nocnych nawoywaniach.
Nie wiem, na ile to jest prawd, a na ile - wybuja fantazj lub po prostu gr wyo-
brani zaostrzajc si o pnocy w okolicach grobu Zamoyskich. W tej usypanej mogi-
le. na ktrej stoi jedynie prosty brzozowy krzy, spoczywaj Adam i Maria Zamoyscy -
drugi z kolei ordynat ko/owiecki i jego ona. U nas si po prostu mwi o niej: grb
hrabiny".
Takie s tajemnice paacu w Kozwce. S pewnie i inne. moe mniej znane i mniej
prawdopodobne, jak np. wiara w istnienie podziemnych lochw, podziemnego przejcia
czcego paac Zamoyskich z. paacem Sanguszkw znajdujcy si w Lubartowie.
Ale do o tym. Wstaj z awki i rozprostowuj koci. Patrz na niebo: ..Chmurzy
si. Czas chyba najwyszy pozostawi tajemnice paacu Zamoyskich nie naruszonymi.
Za chwil po raz kolejny, zmoczy je deszcz a zim przykryje nieg."
Kocz swj spacer po Kozowieckim parku. Spogldam jeszcze raz na napis znaj-
dujcy si nad bram wjazdow: To mniey boli." Za mn cicho zamyka si elazna
brama. Na razie...
Informacje o autorach

J A N I N A B A U M A N - pisarka: na sialc zamieszkuje w Leeds w Wielkiej Brytanii.

PAWE B O B O O W I C Z - student pitego roku politologii UMCS; prezes Polsko-ukrai-
skiego Forum Modych.
KWA BUSSK informatyk, pracownik Akademii Medycznej i poetka.
Z B I G N I E W C H A R Y T A N O W I C Z - absolwent UMCS. nauczyciel jzyka polskiego w LO
im. ks. Adama Czartoryskiego w Puawach.
I G N A C Y C H W F S I U K - ucze czwartej klasy PK LO im. ks. K. Gostyskiego w Lublinie.
K A M I L A C H W E S I U K -absolwentka KUL.germanista; pracownik Biblioteki Uniwersy-
teckiej KtJL.
J E R Z Y CZCC1I - tumacz lit. rosyjskiej.
L E S Z E K F N C ; E L K I N ( ; - poeta, prozaik, tumacz, krytyk literacki.
ASAR E P P E L - tumacz, pisarz rosyjski, badacz kultur)' ydowskiej.
PAWE F U R M A N E K - ucze trzeciej klasy PK L O im. ks. K. Gostyskiego w Lublinie.
J A N G A K O W S K I - ucze pierwszej klasy LSpoI.O im. Jana III Sobieskiego.
U K A S Z G A R B A L - absolwent PK LO im. ks. K. Gostyskiego, student pierwszego roku
filologii polskiej K U L .
K A T A R Z Y N A G R Z Y B O W S K A - absolwentka SLO im. A. Stanowskicgo studentka pierw-
szego roku prawa KUL.
BARBARA GRA - absolwentka K U L asystent w Zakadzie Jzyka Rosyjskiego Instytutu
Filologii Sowiaskiej UMCS.
M A R I A DOROTA J A S T R Z B S K A - studentka pierwszego roku filologii polskiej K U L
JANUSZ K O W A L C Z Y K - student pitego roku politologii UMCS; nauczyciel wiedzy o spo
leczesrwie w PK LO im. ks. K. Gostyskiego w Lublinie.
S T A N I S A W K R A J E W S K I - doktor, pracownik naukowy Isntytutu Matematyki Polskiej
Akademii Nauk. czonek warszawskiej gminy ydowskiej, zaangaowany w dialog chize.-
cijausko-y dowski.
A D R I A N LESLYKOWSK1 - ucze czwartej klasy PK LO im. ks. K. Gostyiiskicgo w Lublinie.
GRZEGORZ L I N K O W S K I .scenarzysta, reyser filmw dokumentalnych, pracownik
Teatru NN.
J A C E K M A J - ucze tr/eciej klasy Pastwowego Liceum Sztuk Plastycznych w Naczowie.
PETR M I K E - poeta czeski, redaktor Uotobii". tumacz.
C Y P R I A N N O R W I D - |Hx:ia. dramatopisarz. prozaik. anvsta malarz: y w latach 1821-1S83.
T O M A S Z PANEK - nauczyciel historii w LO im. ks. Adama Czartoryskiego w Puawach.
HENRYK PAPROCKI doktor teologii. Wykadowca w Chrzecijaskiej Akademii Teo-
logicznej.
M A R I U S Z P I T U R A - absolwent PK L.O im. ks. K. Gostyskiego, student pierwszego roku
politologii UMCS.
PAWE S K R Z Y D L E W S K I - absolwent KUL. nauczyciel filozofii w PK LO im ks. K. Gos-
tyskiego w Lublinie; doktorant na Wydziale Filozofii Teoretycznej KUL.
G E R A R D S T A N I C I U - ucze czwartej klasy PK L O im. ks. K. Gostyskiego
w Lublinie.
M I C H A W I D Z I S K I - absolwent KUL. nauczyciel filozofii i matematyki w SI .O
im. w. Pierre Giorgio Frassatti w Niedwicy Kocielnej k/Lublina.
K A T A R Z Y N A W I E R S Z C Z - uczennica trzeciej klasy L O w Lubartowie.
U K A S Z T U R C Z Y S K I - ucze czwartej klasy PK LO nn. ks. K. Gostyskiego w Lublinie.
A G N I E S Z K A W A L K O - absolwentka SLO im. A. Stanowskiego. studentka pierwszego
roku historii KUL.
P R Z E M Y S A W W 1 C Z K O W S K I - ucze czwartej klasy PK 1.0 im. ks. K. Gosty-
skiego w Lublinie; wielokrotny uczestnik olimpiady polonistycznej i filozoficznej.
D O M I N I K A W O J T Y S I A K - uczennica czwartej klasy LSI.O im. Jana i n Sobieskiego;
laureatka drugiego etapu olimpiady jzyka francuskiego 1994/95. Dotychczas publiko-
waa w Gazecie Modych Sil" (modzieowym dodatku Gazety Wyborczej w Lublinie").
J A C F K W O J T Y S I A K - absolwent K U L . asystent w Katedrze Teorii Poznania KUL. Pro
wadzi zajcia m. in. z dydaktyki i metodyki nauczania filozofii. Na stale wsppracuje
z PK LO im. ks. K. Gostyskiego w Lublinie.
IRENEUSZ ZrEMFSKJ - absolwent KUL. doktor filozofii, adiunkt w Zakadzie Filozofii
i Socjologii Akademii Tccliniczno-Rolniezej w Bydgoszczy. Stypendysta Fundacji na
Rzecz Nauki Polskiej w roku 1995; wsppracuje zc Znakiem" i ..Edukacj Filozoficzn"
STANISAW K. EBROWSKI - ucze czwartej klasy PK L O im. K. Gostyskiego
w Lublinie.
S A W O M I R U R E K - absolwent KUL. doktorant w Instytucie Filologii Polskiej UJ. Na
stale wsppracuje z. PK LO im. ks. K. Gostyskiego w Lublinie i Teatrem NN.

Nastpny zeszyt kwartalnika

Scriptores Scholarum" wiosna 1996 Zeszyt teatralny ..Dramat w szkole"

Rozmw akademickie: z prof. Iren Sawisk, prof. Jerzym Stuhrem, prof. Ho/eu Chr/st-
kowsk.
Programy edukacyjne klas artystyczno-teatralnych.
Materiay metodyczne dla nauczycieli (konspekty lekcji oraz. szkice interpretacyjne).
Akademia Tcairalna w Teatrze NN spotkanie z Tadeuszem Nyczkiem i Jerzym Koeniniem.
Dchata o teatroc - spotkanie / dyrektorami lubelskich teatrw nierepertuarowych.
Grupy Teatralne Lublina. Scena Plastyczna KUL, Grupa Chwilowa, Teair NN, Panopticum. Teatr
Gardzicnice.
Tomasz Ki tli ski. Teatry alternatywne Lublina.
Jak napisa rcccnzj iciitr.iln.f?
Wojciech Kaczmarek. Recenzja teatralna jako dokument przedstawienia teatralnego.
Recenzje uczniowskie.
Spoikania z Lud/mi Teatni: Mikoaj Grabowski. Henryk Sobicchan.
Materiay z. sesji teatrologicznej (Krakw 13.02 15.02.1996)
Drniwit w szkole" - materiay dolyc/ce owiaty i reformy szkolnictwa
Debiuty.

W najbliszych zeszytach kwartalnika ..Scriptores Scholarum":

Przedsibiorczo - llusiness- Marketing - Reklama - lato' 96

Zeszyt Samorzdowy (Wybory i decyzje" 95/96) - jesie' 96
Zeszyt Emigracja - Mod/i" - zima' 97
Zeszyt Integracyjny - wiosna' J7
 Podzikowania:

Ministerstwu Edukacji Narodowej za przyznanie Redakcji Scriptores Scho-

l a r u m " Nagrody Specjalnej M E N .
Pani prof. Boenie Chrzstowskiej oraz caej Redakcji Polonistyk?' za za-
uwaenie ,Scriptores Scholarom" oraz umoliwienie wzicia udziau w kole-
g i u m redakcyjnym Polonistyki".
Panu redaktorowi Jerzemu Giedroyciowi i caej Redakcji K u l t u r y " paryskiej
za nadesane zeszyty K u l t u r y " 1995 nr 6 - 1 2 oraz 1996. nr 1 - 2 ; oraz stay,
y c z l i w y kontakt z Redakcj Scriptores Scholarom".
Pani ilr Gertrudzie Wichury oraz cacj Redakcji Warsztatw Polonistycznych"
za nadesane zeszyty Warsztatw" (1994 1995) i opublikowanie recenzji Ze-
szytu N o r w i d o w s k i e g o 1994, nr 2, Scriptores Scholarum". pira prof. M i e -
czysawa Inglota.
Panu redaktorowi Jerzemu Bojarskiemu oraz caej Redakcji gazetki parafialnej
K u witej Rodzinie" za nadesany pierwszy numer pisma.
Panu Antoniemu Dudkowi na nadesanie ksiki Sary Kraus-Kolkowicz. Dziew-
czynka z ulicy Miej albo wiadectwo czasu Holokaustu. L u b l i n 1995. Obiecu-
j e m y napisa recenzj!
Patiom Waldemarowi Michalskiemu i Bogusawowi Wrblewskiemu za ycz-
liwe potraktowanie naszego kwartalnika na amach Akcentu".
Panu dr Wojciechowi Chudemu za sta wspprac i recenzj zamieszczon
na amach Etosu".
Fundacji Pogranicze" z Sejn za nadesane ksiki.
 E r r a t a Zeszytu Ekologicznego S c r i p t o r e s S c h o l a r u m "

Z powodw niezalenych od Kcdakeji ostatni numer -Scriptores Scholarum" zosta wydrukowany

z wielk iloci.i bdw. zarwno korektorskich. jak i rzeczowych. Stao si to m.in. na skutek niewyko-
nania ostatniej korekty przez firm poprzednio p r o w a d z skad komputerowy naszego pisma.
Uwaajc ten slan rzeczy za zy. Redakcja postanowia sporzdzi1 errat najbardziej wyranych b-
dw rzeczowych, ktr to errat publikujemy poniej.

Jest Winno v Strona, wers iwl gry

Orodek ..IJruma C Jrod/ka" Tcair NN t Krotek Brama Grodzka Tcuu NN" 1 su>na okadki. 2. 1 7
Stowarzyszenie ..Brama Grodzka"
0 Copyright by Teatr NN and Scnp Copyright by lealr NN 2. 23
I O J C > Scholarum
Marzena Maleszy k Marzena A Maleszyk 3. 17.
Jur. Ku>mie:zuk Janusz Kufoueiczyk 4. 26
N PK. oraz NPK Nadwiepj/aiUki Park Krajobrazowy IX. 2 V. 49. 13 i 39: 50. 6
drzewa oliwne drzewa oliwki 50.20
Mn.) (C d.n.J? 64. 0
zwycizk zwycisk 72. 6-7
Ho/toezaskicgo PN Roztoczaskie);" Parku Narodowego 75. 22
| tabele: s. 1(10-1021 (tabele; x. W - 1 0 l |
JA-IA-JA Ja-laJa 1 1 4 . 2
dosiaca nas dogada do nas 114.

km kim 116. 4
conajmoiej co najmniej 121. 1 od dou
MY V1y 122. 21
Modlitwa. Modlitwa po wyprnieniu: 124. 1 9
Gombrowicz Gondow icz 126, 14
antre ajtre 127. 2 od dou
Jan Ki^micrzak Janusz Ku.<rtiKrczyk 165. l
elasty ezne cutlyanc 166.22
Pu.enicm Polesiem 168,2
Ano A no 194, 3
tenis I rrui ix 2 1 7 . 2

p:i>f. profesora 221. 25

dla redakcji dla szkoy 227, 1 9
WITOLD GOMBROWICZ powie- Wl !X)l.lHJOV1HKO\VICZ - student 232. S
xtr'.vir/. dramaturg. ocisia ( I 9 0 M WJ) IV roku prawa UW w 1925 r.
Marzena Malcsz.yk Marzena A Male.vz.yk 233. 6
.student dnigicgo roku ATK siedem trzeciego roku ATK 234. 6

Pr de* Urfo. K K O M . drukowane na worach: 16.24. (PnrkltAinto). 155. 16? (obydwa), l x i ( l i i i . 190.
212. 234. powinny by wydrukowane w porzdku podanym w ,7.iclniku poeiycku-reflek*yjnynV' (do wierszy
Many Kuszewskiej wiecznie) przed Linami do Redakcji PozoMare m:Jy hyc umieszczone wewntrz numeru,
ale w ir.ncj wkwcrKji Bkdiuc te wkooiponowar.u je w li wic i niepotrzebnie umieszczane zoray one v, ram-
kach. Picz tejio nie zusia wydrukowany .Zielnik poetycko-reflcksyjny" w oprac<nvan;u J.aia Gakowskiego-
jego liu^menty s rozrzucone po caym numerze w postaci JeiHCncji, w nctaolugach.
l Y a p n w a m y Panijj Doktor K.w Batzak n umieszczenie tabelek wewntrz ru/inowy. Ponadto*zrz*y.6U
nic przepraszamy Pana Janusza Kuuilea/y ka za biedny /apis Je^ nazwiska.
Przepraszani) take Mirosawa Kasprzaka za wydrukowanie Jcj:o notki I^raP.cznej bez zamiesz-
czeniu tekstu, klru^o byl autorem.
Nadio wydrukowano dwie nory biograficzne Magdakny odyj;ow*kicj.
To zdaje Mv" wszystko.
Za wszystko pr/cpr jszuim i ywimy nadziej. e sytu:n*j;i podobna ju si nic zdarzy.

Lukas Ckirbal sekretarz Redakcji